Uniwersytet Jagielloński Wydział Historyczny C:\Users\User\Downloads\her_czb.jpg Rozprawa doktorska Produkcja i dystrybucja hellenistyczno-rzymskich lampek oliwnych we wschodnim Basenie Morza Śródziemnego w oparciu o znaleziska z rejonu Nea Pafos na Cyprze Małgorzata Kajzer Promotor: Prof. dr hab. E. Papuci-Władyka Kraków 2019 Podziękowania Niniejsza rozprawa nie zaistniałaby bez wsparcia licznego grona osób i instytucji, które wspierały autorkę niniejszej rozprawy przez cały czas realizacji projektu. Finansowe wsparcie i realizację kosztownych badań archeometrycznych w profesjonalnym laboratorium zawdzięczam grantom Narodowego Centrum Nauki: Preludium 10, nr. 2015/19/N/HS3/01810, którego jestem kierownikiem, Maestro 6 nr. 2014/14/A/HS3/00283, w którym byłam zatrudniona oraz stypendium realizowanemu w ramach programu POWER, finansowanemu przez Europejski Fundusz Społeczny, nr. WND-POWR.03.02.00-00-1025/17. Ponadto, dzięki finansowemu wsparciu Dyrekcji IA UJ i Władz Dziekańskich Wydziału Historycznego UJ z tytułu stypendiów i dotacji celowych, możliwe było zrealizowanie części wyjazdów. Serdecznie dziękuję prof. E. Papuci-Władyce, kierującej grantem Maestro, za zaufanie okazane jeszcze u progu moich studiów magisterskich, włączenie do zespołu pracującego w ramach Paphos Agora Project, zapewnienie zatrudnienia i powierzenie mi do opracowania materiału zabytkowego w postaci lampek oliwnych, które są przedmiotem niniejszej rozprawy, oraz rzymskiej ceramiki stołowej. Ponadto dziękuję za objęcie opieką promotorską, ciągłe wsparcie, umożliwienie licznych wyjazdów i pomoc w pisaniu rozprawy doktorskiej. Dziękuję wszystkim uczestnikom Paphos Agora Project, ogromnej grupie specjalistów, studentów, kolegów i przyjaciół, z których wielu poznałam właśnie w Pafos. Przede wszystkim dziękuję: Edycie Marzec – za wprowadzenie w tajniki pracy z ceramiką, godziny rozmów i konsultacji, wtajemniczanie w fascynujący świat archeometrii; Kamili Nocoń, Urszuli Wicenciak – za współpracę i długie, owocne dyskusje przy pracy nad ceramiką; Łukaszowi Miszkowi – za niestrudzone dostarczanie materiału do opracowania i rozwiązywanie zagadek stratygraficznych; Alicji Jurkiewicz-Cora za dokumentację rysunkową; Marcinowi Iwanowi, Robertowi Słabońskiemu, Adamowi Oleksiakowi za wspaniałą dokumentację fotograficzną. Ponadto, moje gorące podziękowania kieruję do: Niko Babucić, Piotra Cory, Marty Florek, Pawła Gołyźniaka, Barłomieja Grzywniaka, Marka Gutka, Szymona Jellonka, Kamila Kopija, Grzegorza Kruczka, Konrada Leśniaka, Michała Michalika, Kamili Niziołek, Wojciecha Ostrowskiego, Macieja Wacławika, Barbary Zając. Wyrazy wdzięczności kieruję również do dr H. Meyzy i prof. J. Młynarczyk za umożliwienie mi obejrzenia materiału z wykopalisk na Malutenie. Równocześnie dziękuję prof. J. Młynarczyk oraz prof. M Mielczarkowi za zgodę na recenzowanie niniejszej rozprawy. Dziękuję prof. F. Giudice, dr C. Barkerowi, prof. C. Balandier, dr E. Raptou za umożliwienie mi pracy nad materiałem z badanach przez nich stanowisk. Prof. D. Michaelidesowi za umożliwienie mi obejrzenia materiału z Domu Orfeusza. Pracownikom Departamentu Starożytności: dyrektor dr M. Solomidou-Ieronymidou, dr D. Pilides za zgodę na pobranie próbek oraz umożliwienie mi pracy nad materiałem z Pafos. Dziękuję pracownikom Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos, m.in. M. Kouali i N. Demetriou za okazaną pomoc i życzliwe przyjęcie. M. Givenowi dziękuję za zaproszenie do projektu i oddanie do opracowania materiału z Kourion Amathous Gate Cemetery. Pracownikom Muzeum w Episkopi za serdeczne przyjęcie i dyskusje nad materiałem. T. Najbjerg oraz N. Serwint wdzięczna jestem za konsultacje dotyczące potencjalnego pieca do wypału lampek na stanowisku Marion-Arsinoe. Ponadto dziękuję prof. T. Waliszewskiemu za zaproszenie mnie do Fenicji i umożliwienie studiowania lampek ze stanowisk Jiyeh i Chhîm, A. Łajtarowi jestem niezmiernie wdzięczna za konsultacje epigraficzne, natomiast M. Żmihorskiemu za przeprowadzenie analizy przestrzennej lampek z Agory. Gorące podziękowania kieruję również do Ch. Lightfoota, który umożliwił mi obejrzenie lampek oliwnych z kolekcji Muzeum Metropolitalnego w Nowym Jorku oraz T. Kiely, który zgodził się na moją wizytę w Muzeum Brytyjskim. Wyrazy wdzięczności kieruję także do A. Eblighatian za konsultacje dotyczące lampek z Antiochii i jej ogromną życzliwość. Ponadto ogromnie dziękuję za współpracę zespołowi z Laboratorium Fitch: poza wspomnianą E. Marzec, dyrektor laboratorium E. Kiriatzi oraz N. Müller, a także A. Hein z Instytutu „Demokritos” w Atenach. Za współpracę przy tworzeniu modeli lampek dziękuję zespołowi z Instytutu Cypryjskiego: S. Hermonowi, G. De hooghe oraz M. Polig. Dziękuję także Łukaszowi, za wykonanie map będących załącznikiem do niniejszej rozprawy oraz za obecność, wsparcie i wyznaczanie istotnych punktów, nie tylko osnowy geodezyjnej. Nie mniej serdecznie dziękuję mojej rodzinie: Asi, Wojtusiowi, Maćkowi, Rysiowi oraz Rodzicom – bez których niemożliwa byłaby realizacja moich pomysłów i rozpoczęcie przygody z archeologią. Spis treści Podziękowania .......................................................................................................................... 2 Spis tabel ................................................................................................................................... 6 Rozdział 1. Informacje wstępne .............................................................................................. 1 1.1. Przedmiot badań ............................................................................................................ 1 1.2. Cele rozprawy ................................................................................................................ 4 1.3. Problemy badawcze ....................................................................................................... 4 1.4. Stan badań ...................................................................................................................... 7 1.4.1. Studia nad lampkami oliwnymi z Cypru................................................................... 7 1.4.2. Studia archeometryczne ............................................................................................ 9 1.3. Struktura rozprawy ..................................................................................................... 11 Rozdział 2. Kontekst czasowo-przestrzenny ........................................................................ 13 2.1. Nea Pafos w kontekście geograficznym ..................................................................... 13 2.2. Tło historyczne ............................................................................................................. 16 2.3. Kontekst znalezisk ....................................................................................................... 20 2.3.1. Agora ....................................................................................................................... 20 2.3.2. Wzgórze Fabrika ..................................................................................................... 25 2.3.3. Teatr ........................................................................................................................ 26 2.3.4. Sanktuarium Tumballos .......................................................................................... 28 2.3.5. Grobowce Pafos-Ktimy........................................................................................... 29 2.3.6. Materiał referencyjny – dzielnica rezydencjonalna: Ktisto: Dom Dionizosa, Malutena: tzw. Dom Hellenistyczny, Willa Tezeusza, Dom Aiona, Dom Orfeusza ........ 30 Rozdział 3. Produkcja lampek .............................................................................................. 32 3.1. Technologia produkcji ................................................................................................ 32 3.1.1. Toczenie na kole ..................................................................................................... 33 3.1.2. Odciskanie z formy ................................................................................................. 34 3.1.3. Wypał ...................................................................................................................... 38 3.2. Organizacja produkcji – dane z Cypru i innych części Basenu M. Śródziemnego 39 3.3. Skala produkcji ............................................................................................................ 44 Rozdział 4. Dystrybucja lampek ........................................................................................... 46 4.1. Dystrybucja lokalna vs. dalekosiężna ........................................................................ 52 Rozdział 5. Metody badawcze ............................................................................................... 59 5.1. Wybór materiału do analizy ....................................................................................... 59 5.2. Analiza makroskopowa ............................................................................................... 61 5.2.1. Analiza makroskopowa masy ceramicznej ............................................................. 63 5.2.2. Analiza typologiczna (typologiczno-chronologiczna) ............................................ 66 5.2.3. Analiza ikonograficzna ........................................................................................... 74 5.2.4. Analiza komparatystyczna ...................................................................................... 74 5.3. Analiza archeometryczna ............................................................................................ 75 5.3.1. Próbkowanie ........................................................................................................... 76 5.3.2. Analiza chemiczna .................................................................................................. 77 5.3.3. Analiza petrograficzna ............................................................................................ 77 5.3.4. Analiza SEM ........................................................................................................... 78 5.4. Integracja danych. Grupy Produkcyjne .................................................................... 79 5.5. Analiza kontekstualna ................................................................................................. 80 5.6. Analiza statystyczna .................................................................................................... 81 Rozdział 6. Wyniki analizy makroskopowej lampek oliwnych z Pafos ............................. 82 6.1. Problemy przy klasyfikacji do grup ........................................................................... 82 6.2. Test powtórnego wypału – wyniki .............................................................................. 84 6.3. Grupy makroskopowe poddane analizie archeometrycznej (GM 1 – GM 13) ...... 90 6.3.1. Grupa Makroskopowa 1 (Tab. 1. pl. I) ................................................................... 90 6.3.2. Grupa Makroskopowa 2 (Tab. 2. pl. II) .................................................................. 93 6.3.3. Grupa Makroskopowa 3 (Tab. 3. pl. III-IV) ........................................................... 95 6.3.4. Grupa Makroskopowa 4 (Tab. 4. pl. V-VI) ............................................................. 97 6.3.5. Grupa Makroskopowa 5 (Tab. 5. pl. VII) ............................................................. 100 6.3.6. Grupa Makroskopowa 6 (Tab. 6. pl. VIII) ............................................................ 101 6.3.7. Grupa Makroskopowa 7 (Tab. 7. pl. IX-X) ........................................................... 104 6.3.8. Grupa Makroskopowa 8 (Tab. 8. pl. X-XI) ........................................................... 107 6.3.9. Grupa Makroskopowa 9 (Tab. 9. pl. XII-XIII) ...................................................... 113 6.3.10. Grupa Makroskopowa 10 (Tab. 10. pl. XIV) ...................................................... 116 6.3.11. Grupa Makroskopowa 11 (Tab. 11a., 11b. pl. XV-XXII) .................................... 118 6.3.12. Grupa Makroskopowa 12 (Tab. 12. pl. XXIII) .................................................... 133 6.3.13. Grupa Makroskopowa 13 (Tab. 13. pl. XXIV) .................................................... 136 6.4. Pomniejsze grupy makroskopowe zdefiniowane na Agorze (GM 14 – GM 20) .. 137 6.4.1. Grupa Makroskopowa 14 (Tab. 14. pl. XXV) ....................................................... 137 6.4.2. Grupa Makroskopowa 15 (Tab. 15. pl. XXV) ....................................................... 138 6.4.3. Grupa Makroskopowa 16 (Tab. 16. pl. XXV) ....................................................... 139 6.4.4. Grupa Makroskopowa 17 (Tab. 17. pl. XXVI-XXVII) .......................................... 141 6.4.5. Grupa Makroskopowa 18 (Tab. 18. pl. XXVII) .................................................... 145 6.4.6. Grupa Makroskopowa 19 (Tab. 19. pl. XXVII) .................................................... 145 6.4.7. Grupa Makroskopowa 20 (Tab. 20. pl. XXIX) ...................................................... 147 6.5. Lampki nie formujące grup makroskopowych ....................................................... 149 6.5.1. Hellenistyczne lampki toczone, tzw. “Phoenician Semi-Fine Ware” (Tab. 21.1.-2. pl. XXVIII) ....................................................................................................................... 149 6.5.2. Hellenistyczne lampki toczone o jasnoróżowej powierzchni (Tab. 21.3.-4. pl. XXVIII) ............................................................................................................................ 149 6.5.3. Hellenistyczne lampki toczone z czerwonej masy z dużą zawartością białej domieszki (Tab. 21.5.-6. pl. XXVIII) ............................................................................... 150 6.5.4. Późnohellenistyczne lampki odciskane z formy dekorowane i sygnowane (Tab. 21.7.-9. pl. XXVIII-XXIX)................................................................................................ 151 6.5.5. Późnohellenistyczne lampki odciskane z formy z dekoracją geometryczną lub roślinną (Tab. 21.10.-12. pl. XXIX) ................................................................................ 154 6.5.6. Lampki odciskane z formy, produkowane w Bengazi (?) z jasnej masy ceramicznej z szarą domieszką (Tab. 21.13.-14. pl. XXIX) ................................................................. 154 6.5.7. Lampki o proweniencji egipskiej(?), odciskane z formy z ciemnoczerwonej masy ceramicznej (Tab. 21.15.-16. pl. XXIX) .......................................................................... 156 6.5.8 Wczesnorzymskie lampki reliefowe wykonane z czerwonej masy ceramicznej (Tab. 21.17.-18. pl. XXIX) ........................................................................................................ 157 6.5.9 Wczesnorzymskie lampki reliefowe z pomarańczową angobą i miką (Tab. 21.19.-20. pl. XXIX) ......................................................................................................................... 158 6.6. Pojedyncze przykłady o nieznanej proweniencji .................................................... 158 6.6.1 Lampka zegarowa o dwustożkowatym profilu z czerwonej masy ceramicznej (Tab. 21.21. pl. XXIX) .............................................................................................................. 158 6.6.2 Lampka zegarowa o „makówkowatym” profilu, z brązowej, twardej masy ceramicznej (Tab. 21.22. pl. XXIX) ................................................................................. 159 6.6.3 Lampka „półotwarta” z szarej masy ceramicznej (Tab. 21.23. pl. XXIX) ............ 160 6.6.4 Lampka odciskana z formy z ornamentem trójkątów i wolutą wykonana z pomarańczowej masy ceramicznej (Tab. 21.24. pl. XXIX) .......................................... 161 6.6.5 Lampka odciskana z formy z dekoracją w postaci trójkątów wokół otworu paliwowego, wykonana z szarej masy ceramicznej (Tab. 21.25. pl. XXIX) .................... 162 6.6.6 Lampka typu przejściowego pomiędzy okresem późnohellenistycznym i wczesnorzymskim dekorowana rozetą, z kilkoma otworami paliwowymi (Tab. 21.26. pl. XXIX) ............................................................................................................................... 163 Rozdział 7. Integracja wyników .......................................................................................... 164 7.1. Informacje wstępne ................................................................................................... 164 7.2. Produkcja z regionu Pafos (produkcja lokalna/importy regionalne) ................... 166 7.2.1. Grupa Produkcyjna 1 = GM 1a ............................................................................ 166 7.2.2. Grupa Produkcyjna 2 = GM 1b ............................................................................ 167 7.2.3. Grupa Produkcyjna 3 = GM 4 .............................................................................. 167 7.2.4. Grupa Produkcyjna 4 = GM 9 .............................................................................. 168 7.3. Produkcja cypryjska (importy ponadregionalne) .................................................. 168 7.3.1. Grupa Produkcyjna 5 = GM 5 .............................................................................. 169 7.3.2. Grupa Produkcyjna 6 = GM 13 ............................................................................ 169 7.3.3. Grupa Produkcyjna 7 = GM 11 ............................................................................ 170 7.4. Produkcja spoza Cypru (importy dalekosiężne) ..................................................... 170 7.4.1. Grupa Produkcyjna 8 = GM 1c ............................................................................ 170 7.4.2. Grupa Produkcyjna 9 = GM 2 .............................................................................. 170 7.4.3. Grupa Produkcyjna 10 = GM 3 ............................................................................ 171 7.4.4. Grupa Produkcyjna 11 = GM 7 ............................................................................ 171 7.4.5. Grupa Produkcyjna 12 = GM 8 ............................................................................ 171 7.4.6. Grupa Produkcyjna 13 = GM 6 ............................................................................ 172 7.4.7. Grupa Produkcyjna 14 = GM 10 .......................................................................... 172 7.4.8. Grupa Produkcyjna 15 = GM 12 .......................................................................... 172 7.5. Pojedyncze próbki niepowiązane z grupami produkcyjnymi (pl. XXX) .............. 173 7.6. Grupy Produkcyjne – podsumowanie ..................................................................... 174 Rozdział 8. Dyskusja i wnioski ............................................................................................ 176 8.1. Proweniencja lampek znalezionych na terenie Pafos ............................................. 176 8.2. Kierunki dystrybucji w ujęciu diachronicznym ..................................................... 178 8.3. Charakterystyka produkcji lokalnej ....................................................................... 185 8.4. Omówienie wyników analizy statystycznej i dystrybucji lampek na Agorze ....... 188 8.5. Dystrybucja ilościowa lampek na innych stanowiskach ........................................ 194 8.6. Kontekst znalezisk a kontekst użytkowania lampek .............................................. 199 Zakończenie .......................................................................................................................... 202 Bibliografia ........................................................................................................................... 203 Lista skrótów ........................................................................................................................ 203 Katalog .................................................................................................................................. 227 Dodatek 1. Mapy dystrybucji poszczególnych Grup Makroskopowych na Agorze ............ Dodatek 2. Wyniki analiz archeometrycznych (E.Marzec) .................................................... Dodatek 3. Wyniki analizy statystycznej lampek z Agory (M. Żmihorski) .......................... Dodatek 4. Tworzenie modeli 3D (M. Polig, G. De hooghe, S. Hermon, M. Kajzer)………. Spis ilustracji Ilustracja 1 Lokalizacja Cypru na mapie wschodniej części Basenu M. Śródziemnego (źródło: Google Earth). .......................................................................................................................... 13 Ilustracja 2 Mapa Cypru z znaznaczonymi stanowiskami wymienionymi w tekście: 1. Pafos, 2 Palepafos; 3. Geronisos; 4. Marion-Arsinoe (Polis); 5. Vasa; 6. Kurion-Episkopi; 7. Amatus; 8. Kornos; 9. Kition (Larnaka); 10. Panagia Ematusa; 11. Idalion; 12. Makronisos (Agia Napa); 13. Famagusta; 14. Salamina; 15. Kafizin; 16. Nikozja; 17. Soli; 18. Vuni; 19. Mersinaki; 20. Kyra; 21. Agia Irini; 22. Myrtu; 23. Gastria; 24. Tsambres; 25. Afendrika (na podstawie Google Earth). ........................................................................................................ 14 Ilustracja 3 Plan Nea Pafos i lokalizacja miasta na wyspie (archiwum Paphos Agora Project) .................................................................................................................................................. 22 Ilustracja 4 Zdjęcie Agory z zaznaczonymi Wykopami (stan na wiosnę 2017, fot. A. Oleksiak). .................................................................................................................................................. 23 Ilustracja 5 Widok na obszar Ai B na wzgórzu Fabrika (na podstawie Balandier 2016a, fig. 2). .................................................................................................................................................. 26 Ilustracja 6 Budowla rzymska na obszarze A (Balandier 2015, fig. 50) ................................ 26 Ilustracja 7 Plan wykopalisk w Teatrze (Rowe 2004, fig. 13). .............................................. 27 Ilustracja 8 Plan i przekroje przez hypogeum określane jako Tumballos (za: Młynarczyk 1990a, fig. 32). ......................................................................................................................... 28 Ilustracja 9 Skalne nisze interpretowane jako miejsce użytkowania lampek oliwnych (Giudice 2018, fig. 1) .............................................................................................................................. 29 Ilustracja 10 Mapa przedstawiająca lokalizację grobowców Ktimy na obszarze współczesnego miasta (autorka na podstawie Google Earth, dostęp: 28.08.2019) ........................................... 30 Ilustracja 11 Rozwój ogólnej fomy lampek oliwnych (Fitch, Goldman 1994, 6) .................. 33 Ilustracja 12 Uproszczony schemat produkcji lampek cypryjskich przy użyciu tzw. surmoulage (autorka, na podstawie Bailey 1965, 15) .............................................................. 37 Ilustracja 13 Typy ramion lampek wczesnorzymskich występujących w lampkach cypryjskich, wg klasyfikacji Loeschcke (na podstawie Bussière 2012, 113, fig. 1)................ 68 Ilustracja 14 Graf przedstawiający zastosowane w projekcie metody badawcze .................. 79 Ilustracja 15 Zestawienie fragmentów próbek przed i po teście powtórnego wypału (fot. M. Kajzer) ...................................................................................................................................... 90 Ilustracja 16 Plan Wykopu II z zaznaczonymi pomieszczeniami R.1-R.16 (na podstawie K. Rosińska-Balik) ...................................................................................................................... 192 Ilustracja 17 Plan Wykopów z zaznaczonymi pomieszczeniami R.17-R.18 (Wykop II), R30-R32 (Wykop IV; (na podstawie K. Rosińska-Balik) .............................................................. 192 Ilustracja 18 Wykresy ilustrujące procentowy udział poszczególnych GM oraz produkcji miejscowej i importów na wszystkich stanowiskach w okresie helleistycznym i wczesnorzymskim .................................................................................................................. 199 Ilustracja 19 Lampka PAP12/II/223/L1 zadokumentowana in situ (fot. W. Machowski). .. 200 Spis tabel Tabela I Lista terakotowych lampek oliwnych znalezionych we wrakach statków hellenistycznych i wczesnorzymskich (w kolejności alfabetycznej; opracowanie: M.Kajzer). .................................................................................................................................................. 57 Tabela II Parametry służące do zdefiniowania poszczególnych grup makroskopowych z punktu widzenia charakterystyki masy ceramicznej. Tabela uzgadnia terminologię zaczerpniętą z publikacji Pottery in Archaeology (Orton, Hughes 2013) z polskimi odpowiednikami zaproponowanymi przez autorkę .................................................................. 66 Tabela III Uzgodnienie typów lampek dla różnych ośrodków/typologii wraz z podrysami. . 73 Tabela IV Lista próbek wybranych do analizy archeometrycznej wraz z numerami GM, kolorem przed i po wypale (na podstawie Munsell 1975) i proponowaną proweniencją. ....... 90 Tabela V Grupy petrograficzne wynikające z analizy petrograficznej wraz z przynależnością do GM. ................................................................................................................................... 165 Tabela VI Zestawienie Grup Produkcyjnych (GP), Grup Makroskopowych (GM) i ich proweniencja .......................................................................................................................... 174 Tabela VII Lista próbek wraz z numerami inwentarzowymi, numerami GM, GP wskazaniem tabeli i planszy, gdzie zostały opisane i zilustrowane oraz zastosowaną metodą archeometryczną. .................................................................................................................... 176 Tabela VIII Odległości (km) i czas trwania podróży między Nea Pafos a potencjalnymi centrami produkcyjnymi zdefiniowanymi pośród lampek znalezionych w obrębie miasta (M. Kajzer, na podstawie http://orbis.stanford.edu/ ...................................................................... 184 Tabela IX Liczba lampek oliwnych znalezionych w poszczególnych pomieszczeniach Wykopu II i IV na Agorze ...................................................................................................... 191 Tabela X Udział poszczególnych GM w materiale z opracowywanych stanowisk (całkowita liczba uwzględnia wyłącznie z lampki z okresu hellenistycznego i wczesnorzymskiego). ... 194 Rozdział 1. Informacje wstępne 1.1. Przedmiot badań Przedmiotem niniejszej dysertacji jest zespół ceramicznych1 lampek oliwnych, znalezionych na terenie antycznego miasta Nea Pafos, pełniącego funkcje stolicy Cypru przez dużą część okresu hellenistycznego i w okresie rzymskim (por. rozdział 2.2). Ceramiczne lampki oliwne, czyli niedużych rozmiarów naczynia, służące jako podstawowe źródło światła w rejonie basenu Morza Śródziemnego (co związane było z dużą dostępnością oliwy2), stanowią dobrą podstawę do wieloaspektowych, multidyscyplinarnych badań. Jako jedna z kategorii ceramiki, lampki umożliwiają analizę masy ceramicznej, zarówno na poziomie makroskopowym, jak i archeometrycznym, co pozwala wnioskować o technologii produkcji i proweniencji. Stosunkowo duża zmienność form, przejawiająca się wraz z upływem czasu, umożliwia w miarę precyzyjne (czasem z dokładnością do około 50 lat) datowanie, zarówno lampek, jak i towarzyszących im zabytków. Nosząc treści ikonograficzne (przede wszystkim w okresie rzymskim), lampki mogą dostarczać informacji o życiu codziennym, środowisku naturalnym, religii czy społeczeństwie. Trudności w pracy nad tą kategorią ceramiki są spowodowane faktem, iż forma (kształt) lub sposób dekoracji lampek, mogły być (i często były) jednakowe dla wielu ośrodków produkcyjnych. Przy uważnym śledzeniu przemian typologicznych i chronologii, można jednak wskazać niekiedy ośrodki kreujące określone formy lampek lub motywy dekoracyjne, które czasem stanowiły inspirację dla innych rzemieślników. 1 Termin „terakotowy”, dość powszechnie stosowany przez badaczy w kontekście lampek oliwnych, zgodnie z terminologią odnoszącą się do technologią produkcji, dotyczy materiałów wypalonych znacznie poniżej 1000°C, charakteryzujących się dużą porowatością (przynajmniej 30%) i nie angobowanych (Rice, 1987, 5). Lampki bardzo często, szczególnie w okresie hellenistycznym, wykonywane były z analogicznych mas ceramicznych co ceramika stołowa (fine ware), która charakteryzowała się dużo mniejszą porowatością i często pokrywana były angobą. Stąd, w takim aspekcie, określenie „terakotowe”, nie powinno być stosowane do definiowania lampek oliwnych. z drugiej strony, termin terakotowe, może również nawiązywać do wyrobów terakotowych (np. figurek), wykonywanych z dobrze oczyszczonej masy ceramicznej, odciskanych z form i nieangobowanych. Jednak byłoby to adekwatne jedynie dla części lampek, wykonywanych w analogicznej technice. Niekiedy terminy „ceramika” i „terakota” stosowane są wymiennie (por. Velde, Druc 1999, 132). Biorąc pod uwagę problemy z nomenklaturą, na cele niniejszej dysertacji, przyjęty został ogólny termin „ceramiczne”, który nie wprowadza merytorycznych wątpliwości. 2 Należy pamiętać, że również inne oleje roślinne mogły być stosowane jako paliwo – np. olej sezamowy czy rycynowy (por. Bailey 1972, 10; Shier 1978, 7; Nicholson, Shaw 2000, 422). Badany zespół stanowiło około 1800 lampek (kompletnych i zachowanych fragmentarycznie), znalezionych na kilku stanowiskach w mieście, z których wyselekcjonowane zostały obiekty datowane na okres hellenistyczny i wczesnorzymski. Większość z badanych stanowisk, znajduje się obecnie w obrębie miasta Pafos, na terenie tzw. Parku Archeologicznego Kato Pafos. Obszar ten pozostał nienaruszony współczesną zabudową, dzięki wpisaniu go na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO w 1980 r. Głównym trzonem pracy jest grupa znalezisk z Agory (970 obiektów), pozyskanych w latach 2011-2017 w ramach projektu Paphos Agora Project, prowadzonego od 2011 roku przez ekspedycję naukową Zakładu Archeologii Klasycznej Instytutu Archeologii UJ, której kierownikiem jest prof. dr hab. Ewdoksia Papuci-Władyka (patrz niżej). Obiekty te zostały poddane analizom jakościowym i ilościowym, co umożliwiło budowanie wniosków dotyczących chronologii, technologii produkcji i proweniencji badanego zespołu. Pozostałe lampki, o analogicznej chronologii, znalezione na terenie miasta, pochodzą kolejno: - ze wzgórza Fabrika – 351 lampek – z wykopalisk francuskiej ekspedycji archeologicznej z Uniwersytetu w Awinion (por. niżej, rozdział 2.3.2.); - z przylegającego do stoku wzgórza Fabrika od południa Teatru hellenistyczno-rzymskiego – 55 lampek – badanego przez misję australijską Uniwersytetu w Sydney (por. niżej, rozdział 2.3.3.); - z terenu podziemnego Sanktuarium w rejonie Tumballos3 – 86 lampek – badanego przez ekspedycję włoską z Uniwersytetu w Katanii (por. niżej, rozdział 2.3.4.). 3 Ten obszar określany był dawniej, niesłusznie jako tzw. Garrison’s Camp, por. Młynarczyk 1990a, 57. Dodatkowo, poza obiektami znalezionymi na terenie Parku, wśród badanych zabytków znalazło się 88 lampek znalezionych w czterech grobowcach (numery inwentarza P.M. 3485, P.M. 3510, P.M. 3515, P.M. 3734) eksplorowanych w ramach badań ratowniczych przez pracowników Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos pod kierunkiem Efstathiosa Raptou z Departamentu Starożytności Cypryjskich (por. rozdział 2.3.5.). 43 z nich wpisują się w ramy chronologiczne niniejszej dysertacji. Ponadto, materiałem referencyjnym (niepodlegającym szczegółowej analizie, ale pokazującym generalny obraz dystrybucji lampek w obrębie miasta) dla zebranego zespołu były również znaleziska z innych stanowisk w mieście Pafos. Mowa tu o lampkach znalezionych w latach 1965-2013 w dzielnicy rezydencjonalnej Malutena, w ramach badań prowadzonych przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, im. K. Michałowskiego, obecnie pod kierunkiem dr Henryka Meyzy, które są opracowywane przez prof. Jolantę Młynarczyk. Ponadto, w roku 2018, udało się uzyskać dostęp do niepublikowanych znalezisk z Domu Orfeusza (badania prowadzone przez Uniwersytet Cypryjski pod kierunkiem prof. Demetriosa Michaelidesa) oraz z Domu Dionizosa (badania prowadzone jeszcze w latach 60-tych XX w., przez dr Kyriakosa Nicolaou). Zbiory lampek z poszczególnych stanowisk i etapy prac nad nimi zostały scharakteryzowane w dalszej części dysertacji. Lampki z Nea Pafos ponadto badane były w niniejszej dysertacji w szerszym kontekście geograficznym, obejmującym inne ośrodki na Cyprze oraz szerzej, we wschodniej części Basenu M. Śródziemnego, w związku z intensywnymi kontaktami i importami obserwowanymi w badanym materiale. W efekcie, niezbędne były studia nad lampkami z innych rejonów, przede wszystkim opublikowanymi. Warto jednak podkreślić, że przedmiotem analizy makroskopowej były także częściowo publikowane lampki z kolekcji Luigi Palma di Cesnola przechowywane w zbiorach Muzeum Metropolitalnego w Nowym Jorku (Metropolitan Museum of Art.)4 oraz hellenistyczne i wczesnorzymskie lampki z terenu dzisiejszego Libanu, ze stanowisk Jiyeh (antyczny Porfirejon) i Chhîm, będące w trakcie opracowania.5 Oba zbiory wykorzystane zostały jako materiały referencyjne. Pierwszy stanowi nieocenione źródło informacji jako zbiór znalezisk z Cypru reprezentujących kompletne przykłady lampek. Drugi, jako przykład produkcji fenickiej, był ważnym uzupełnieniem analizy makroskopowej i pomógł w zidentyfikowaniu importów fenickich w Pafos. Ponadto, dzięki udziałowi w sezonie studyjnym 2018 projektu “Excavations at Kourion’s Amathous Gate Cemetery”6, możliwe było zapoznanie się z materiałem z drugiego ważnego ośrodka na Cyprze w okresie hellenistyczno-rzymskim, jakim było miasto Kurion, co również miało wpływ na charakter wniosków zawartych w niniejszej dysertacji. Dla celów rozprawy, niezbędna była również charakterystyka innych potencjalnych miejsc produkcji, zaproponowanych w oparciu o dotychczasowe publikacje oraz studia makroskopowe gliny, weryfikowane przy użyciu archeometrii. W ramach projektu badawczego pt. „Oświecenie w Starożytności. Studia nad hellenistycznymi i rzymskimi lampkami oliwnymi z rejonu Nea Pafos na Cyprze”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki7, którego kierownikiem była autorka niniejszej rozprawy, w Laboratorium Fitch Szkoły Brytyjskiej w Atenach (British School at Athens), przeprowadzona została analiza chemiczna 64 próbek, celem weryfikacji potencjalnych miejsc produkcji, wskazanych na podstawie analizy makroskopowej i studiów 4 Materiał analizowany w ramach jednorazowego wyjazdu finansowanego ze środków Wydziału Historycznego UJ, którego celem było zapoznanie się z kolekcją lampek. 119 obiektów zostało wyselekcjonowanych na podstawie katalogu MET dostępnego online i studiowanych w magazynach muzeum pomiędzy 14 a 20 czerwca 2017 r. dzięki uprzejmości kuratora kolekcji, Christophera Lightfoota. 5 Materiały pozyskane w trakcie wykopalisk Uniwersytetu Warszawskiego, prowadzonych przez prof. Tomasza Waliszewskiego w latach 1997-2015, opracowywane przez autorkę dysertacji. 6 Międzynarodowy projekt, mający na celu opublikowanie znalezisk z nekropoli leżącej u stóp antycznego miasta Kurion, w obrębie dzisiejszej miejscowości Episkopi, którego kierownikiem jest obecnie dr Michael Given z University of Glasgow. 7 Grant PRELUDIUM 10, no. umowy 2015/19/N/HS3/01810. komparatystycznych (por. niżej). Ponadto część próbek, interpretowana jako przykłady produkcji cypryjskiej, przebadana została pod mikroskopem petrograficznym i elektronowym (SEM – Scanning Electron Microscope)8, celem scharakteryzowania technologii produkcji i zmian, jakie można w niej zaobserwować na przestrzeni czasu. 8 Dodatkowe analizy sfinansowane zostały ze środków programu stypendialnego POWER, finansowanego przez Europejski Fundusz Społeczny, umowa nr WND-POWR.03.02.00-00-I025/1. 1.2. Cele rozprawy Głównym założeniem niniejszej dysertacji były wieloaspektowe, interdyscyplinarne badania nad lampkami oliwnymi, które miały umożliwić odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Jaka jest proweniencja lampek znajdowanych w obrębie miasta Nea Pafos i na ile jest ona możliwa do ustalenia przy użyciu różnych metod badawczych? 2. Jak zmieniał się w czasie udział lampek z poszczególnych ośrodków/rejonów produkcyjnych? 3. Czy istniała i jak wyglądała miejscowa produkcja lampek w rejonie Pafos pod względem technologicznym (użyta masa ceramiczna, technika wykonania, formy, dekoracja) i jak zmieniała się w czasie? 4. Jak duży jest udział lampek importowanych w stosunku do produkowanych lokalnie? Które lampki można traktować jako faktyczne przedmioty handlu, rejestrowane na większą skalę w materiale, i które ośrodki produkowały na skalę eksportową? 5. Czy są różnice pomiędzy składem jakościowym i ilościowym wśród lampek znalezionych w różnych częściach miasta? Czy możemy wskazać pierwotny kontekst użytkowania lampek? 1.3. Problemy badawcze Niniejsza dysertacja porusza różnorodne kwestie, które łączą się z nie mniej zróżnicowanymi problemami, związanymi przede wszystkim ze stanem badań nad lampkami oliwnymi. Lampki, jako jedna z podstawowych kategorii przedmiotów codziennego użytku, znajdowane są na każdym ze stanowisk w świecie śródziemnomorskim. Efektem tego jest pokaźna liczba publikacji oraz swoisty rozwój badań nad tą kategorią obiektów kultury materialnej. Zaobserwowała go już Anne Bovon, w swoim opracowaniu lampek z Argos (Bovon 1966, 3; Koutoussaki 2008, 40). Od początku historii studiów nad lampkami oliwnymi (sięgającą XVII w.), traktowane były one (podobnie jak stemplowane imadła amfor transportowych) przede wszystkim jako źródło ikonografii antycznej (por. Bartoli 1691) i rozpatrywane w kategoriach estetycznych. Będąc tym samym atrakcyjną grupą naczyń, których dodatkowym atutem są niewielkie rozmiary, lampki oliwne były chętnie kupowane i kolekcjonowane, stając się podstawą dzisiejszych kolekcji prywatnych i muzealnych. To włączyło do zainteresowań badaczy aspekt historyczny i chronologiczny, jednak nadal najistotniejszym walorem była jakość wykonania i dekoracyjność lampek. W efekcie tej tradycji, znaczna część publikacji dotyczących lampek, to właśnie katalogi kolekcji. O ile tego typu opracowania są potrzebne w obiegu naukowym, o tyle materiał w nich prezentowany jest niestety zazwyczaj oderwany od kontekstu w jakim funkcjonował pierwotnie. W momencie kiedy lampki włączone zostają do badań nad proweniencją oraz właściwościami masy ceramicznej z jakiej były wykonane, podejmowana jest próba zrozumienia ich pierwotnego znaczenia i kontekstu użytkowania (por. niżej), a publikacje tego typu okazują się być mało praktyczne. Należy mieć przy tym świadomość, że przez znaczącą część okresu hellenistycznego i wczesnorzymskiego, lampki charakteryzowała bardzo wysoka standaryzacja produkcji. Rezultatem tego jest fakt, iż nawet w znacznie oddalonych od siebie ośrodkach (mowa tu o skrajnych częściach zachodniego i wschodniego Imperium Rzymskiego), znaleźć można obiekty wykonane w podobnej technologii, o identycznym kształcie, dekorowane analogicznym, a nawet takim samym motywem. Z tego powodu badania nad proweniencją lampek są znacznie utrudnione, szczególnie, gdy weźmiemy pod uwagę czarno-białe fotografie czy ryciny stosowane w starszych publikacjach. Kolejnym etapem studiów nad lampkami było dostrzeżenie ich wartości dla datowania stanowisk, na których zostały znalezione. Dzięki temu powstał szereg typologii i serii z przypisanymi im przedziałami czasowymi (por. niżej, rozdział 5.2.2). Są one bardzo pomocne przy analizie materiału, muszą być jednak weryfikowane w związku z potencjalnymi błędami, które mogły pojawiać się w starszych opracowaniach lub specyfiką stanowiska, z którego materiał poddawany jest opracowaniu. Ponadto badacze zajmujący się lampkami napotykają szereg problemów związanych z naśladownictwami konkretnych produkcji, które niekiedy trudno zdefiniować (bo właściwie kiedy i z jaką dozą pewności możemy mówić o faktycznych „imitacjach” czy „kopiach”?), a jeszcze trudniej umieścić chronologicznie (Koutoussaki 2008, 40). Ponadto, dysponujemy niewielką ilością informacji dotyczących warsztatów produkcyjnych i ich organizacji, co powoduje, że trudno spekulować o skali produkcji. Łatwość wykonania oraz szeroka dostępność surowca – gliny – do produkcji lampek, z ekonomicznego punktu widzenia zaprzecza zapotrzebowaniu na dalekosiężny handel tymi przedmiotami, jednak istnieją dowody na dystrybucję lampek oliwnych, nawet na dość duże odległości (por. niżej, rozdział 4). Niestety publikacje odnoszące się do dystrybucji ceramiki zwykły dotyczyć innych, bardziej znaczących dla badań nad ekonomią antyczną kategorii obiektów, przede wszystkim amfor transportowych, znajdowanych w dużych ilościach we wrakach statków. Ceramika stołowa, która coraz częściej jest włączana do dyskursu naukowego dotyczącego dystrybucji ceramiki (Bes 2015; Lund 2015) niestety również nie uwzględnia, lub czyni to tylko w niewielkim stopniu, lampek oliwnych. Jest to zrozumiałe z punktu widzenia typologicznego i funkcjonalnego – lampki stanowią odrębną grupę naczyń. Wynika to także z długiej tradycji publikowania zespołów lampek ze stanowisk archeologicznych jako osobnych wydawnictw (np. z Agory Ateńskiej, Delos, Koryntu, por. niżej), która zaważyła na sposobie postrzegania tej grupy znalezisk archeologicznych. Jednak z perspektywy badań nad masą ceramiczną i technologią produkcji, lampki doskonale korespondują z innymi kategoriami ceramiki stołowej, co więcej, reprezentują niekiedy dokładnie te same masy ceramiczne (ang. fabrics).9 Perspektywa ta daje zatem nowy potencjał badawczy nad lampkami oliwnymi, który został wykorzystany w niniejszej rozprawie. 9 Na cele niniejszej dysertacji przyjęto polskie odpowiedniki angielskich terminów, zaproponowane przez autorkę i wprowadzane w odpowiednich miejscach rozprawy. Angielskie nazwy podawane są jednak przy wprowadzaniu konkretnej nazwy w nawiasach, dla uniknięcia nieścisłości terminologicznych. W kontekście studiów nad lampkami z Cypru, datowanymi na okres hellenistyczno-rzymski, dochodzimy do ogólnego problemu dotyczącego niewystarczającego stanu badań nad tym okresem na wyspie. Mimo, iż wyspa pełniła bardzo ważną rolę, zarówno pod panowaniem ptolemejskim w okresie hellenistycznym, jak i rzymskim, większość badań dotyczących Cypru skupia się wokół wcześniejszych okresów. Analizy archeometryczne, wdrożone dla realizacji wyżej wymienionych celów badawczych, również niosą ze sobą liczne problemy. Należy pamiętać, że wyniki analizy chemicznej nie dają zawsze jednoznacznej odpowiedzi co do miejsca produkcji ceramiki. Związane jest to z potencjalnie dużym zróżnicowaniem technologii naczyń, nawet w obrębie regionu czy tego samego warsztatu. Dobrym przykładem tego zjawiska, jest mieszanie glin w celu uzyskania lepszej jakościowo masy ceramicznej – praktyka powszechnie znana współcześnie wśród garncarzy cypryjskich (np. MacLaurin Hemsley 1991), zapewne stosowana również w czasach antycznych. Inną przyczyną trudności w interpretacji miejsca produkcji jest zbliżona geologia różnych rejonów. Dla przykładu, wyroby cypryjskie swoim składem chemicznym i mineralnym są silnie związane z południową częścią Azji Mniejszej (Cylicja) i z Lewantem (por. niżej). Stąd, tak ważne jest łączenie różnych metod analizy i budowanie wniosków przy użyciu różnych narzędzi badawczych. Biorąc pod uwagę wszystkie problemy, niniejsza dysertacja została zaplanowana w taki sposób, aby, dysponując wachlarzem różnych metod, wykorzystać dostępny potencjał naukowy, integrować dane i podjąć próbę, by w możliwie najbardziej rzetelny i wyczerpujący sposób odpowiedzieć na postawione pytania badawcze. 1.4. Stan badań 1.4.1. Studia nad lampkami oliwnymi z Cypru Opracowania dotyczące bezpośrednio lampek z Cypru, obejmują monografie tej kategorii znalezisk dla stanowisk: Salamina (Oziol, Pouilloux 1969; Oziol 1977), Palepafos (Bezzola 2004), rozdziały w monografiach stanowisk: Amatus (Abadie-Reynal 1987), Kition (Oziol, 1993b), Panagia Ematusa (Wismann 2006) czy publikacje kolekcji: kolekcja Fundacji Piéridès (Oziol, 1993a; Karageorghis 2002), wspomniana już kolekcja Cesnoli przechowywana w Muzeum Metropolitalnym w Nowym Jorku (Cesnola 1885; Myres 1914; Sternini 1998; Karageorghis 2000)10; kolekcja Zintilis (Lubsen-Admiraal 2003; Lubsen-Admiraal 2004) czy kolekcja Muzeum Wiktorii i Alberta (Victoria and Albert Museum)11 (por. Bailey 1965). Ta ostatnia, przeniesiona została do Muzeum Brytyjskiego (British Museum) i doczekała się powtórnego opracowania w III tomie katalogu lampek tegoż muzeum wraz z innymi lampkami pozyskanymi na drodze zakupu, bądź badań prowadzonych przez tę instytucję12 (Bailey 1988, 292-318). Ponadto, nieduża kolekcja obejmująca lampki hellenistyczne włączona została do pierwszego tomu katalogu lampek ze zbiorów Muzeum Brytyjskiego (Bailey, 1975, 205-230). Pojedyncze znaleziska czy zespoły lampek wymieniane są w artykułach dotyczących grobowców, np. w Vasa13 (du Plat Taylor, 1958) czy Kyra (Pieridou 1963) oraz stanowisk o innym charakterze, jak wyspa Geronisos (Connelly, Młynarczyk, 2002). Bardzo ważną publikację stanowi jedyna typologia stworzona dla lampek cypryjskich przez O. Vessberga, 10 Obecnie prowadzone są prace nad nowym katalogiem zbioru lampek z tej kolekcji w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku przez jej kustosza Ch. Lightfoota. 11 w kolekcji znajdują się głównie lampki znalezione podczas badań prowadzonych przez G.G. Hake w rejonie Salaminy, Gastrii, Kurion, w latach 80-tych XIX w. (por. Bailey 1965 4-13). 12 Lampki z okolic Kurion, Marion/Arsinoe, Salaminy (por. Bailey 1988, 292-294). 13 Dla tego stanowiska zaproponowana została nawet odrębna typologia, jednak zdaniem autorki nie jest ona skonstruowana we właściwy sposób, mieszając wcześniejsze i późniejsze typy i nie uwzględniając możliwości rezydualnego charakteru znalezisk w warstwie. opublikowana w 1953, a następnie (zasadniczo bez zmian) w 1956 roku, w czwartym tomie podsumowującym prace Szwedzkiej Ekspedycji Cypryjskiej (Swedish Cyprus Expedition). Stan badań dla lampek znalezionych w samym mieście Pafos nie przedstawia się najlepiej. Brak do tej pory publikacji prezentujących większe zespoły znalezisk z obszaru miasta. Nawet tak ważny dla studiów nad ceramiką Dom Dionizosa nie doczekał się rzetelnego opracowania lampek oliwnych. Pojedyncze lampki opublikowane zostały jedynie w artykułach K. Nicolaou (1967, 124, pl. XXII; 1972) oraz w tomie poświęconym różnym kategoriom ceramiki14 (Hayes 1991, 195-196), jednak lampki wzmiankowane zostały jedynie w dwóch depozytach. Brak kompleksowego opracowania dotyczy również znalezisk z Domu Orfeusza.15 Najlepiej publikowanym materiałem z Nea Pafos są lampki z dzielnicy rezydencjonalnej Malutena (tzw. Dom Hellenistyczny, Willa Tezeusza, Dom Aiona), studiowane początkowo przez W. Daszewskiego (1968, 1969, 1972, 1976), a następnie J. Młynarczyk (szereg artykułów z lat 1978, 1983, 1995, 1998), nadal brakuje jednak pełnego opracowania tej kategorii znalezisk. Bardzo istotnym aspektem tych publikacji jest analiza mas ceramicznych dokonana przez J. Młynarczyk (1995, 207-208), która wyróżniła kilka grup wyrobów (fabric) charakterystycznych dla cypryjskich lampek z Nea Pafos. Są one dyskutowane w rozdziale 8.3. Lampki będące przedmiotem niniejszej dysertacji były publikowane jedynie cząstkowo. Pojedyncze obiekty z Sanktuarium Tumballos znaleźć można w raportach regularnie publikowanych w serii wydawanej przez Departament Starożytności Cypryjskich (Report of the Department of Antiquities in Cyprus), (por. Giudice et al. 1992-2012 i ponownie, po przerwie wydawniczej, od 2017). Znaleziska z Teatru i wzgórza Fabrika nie doczekały się jeszcze kompleksowego opracowania. Tylko pojedyncze obiekty zamieszczone zostały w ogólnych artykułach dotyczących wykopalisk francuskich (Balandier 2012, 2016). Natomiast kilka wczesnorzymskich lampek z trzech depozytów z Teatru, zostało włączonych do rozprawy doktorskiej dotyczącej całości materiału z tych kontekstów, powstałej na Uniwersytecie w Sydney (Rowe 2004, 238-251). Część materiału z Agory publikowana była przez autorkę niniejszej pracy (Kajzer 2013; 2016a; 2016b; 2016c; 2018; w druku). Materiał z grobowców Ktimy (na terenie współczesnego miasta Pafos), opracowywany w ramach niniejszej dysertacji, jest tylko częściowo ogłoszony drukiem (grobowiec no. PM 3510: Raptou 2004). 14 Hayes zawarł wszystkie kategorie ceramiki, dyskutując depozyty i ich chronologię, pomijając jednak lampki. w odrębnym opracowaniu, autorstwa I. Nicolaou, znalazły się stemple amfor (2005). 15 Jak już wspomniano, autorka uzyskała w 2018 r. dostęp do lampek z Domu Dionizosa i Domu Orfeusza, dzięki czemu użyty on został jako materiał referencyjny. 1.4.2. Studia archeometryczne Z punktu widzenia badań archeometrycznych, materiał referencyjny jest dość ograniczony, aczkolwiek znaczna część próbek do analiz została wyselekcjonowana w taki sposób, aby umożliwić weryfikację lub falsyfikację potencjalnych miejsc produkcji, proponowanych na etapie analizy makroskopowej (patrz niżej). Badania archeometryczne niestety nadal są rzadko stosowane w kontekście lampek oliwnych. Nieliczne przykłady ich zastosowania dla lampek z omawianego okresu zostały zestawione w niniejszej sekcji i zawierają różne metody archeometryczne. Pierwszym przykładem są analizy chemiczne (metodą XRF), przeprowadzone dla zespołu lampek z obozu rzymskiego w Vindonissa. Dzięki nim, możliwa była identyfikacja lampek z trzech oddalonych od siebie miejsc produkcji (Schneider, Wirz 1992; Schneider 1993) i potwierdzenie idei Loeschcke’go (1919), który sugerował różne technologie/warsztaty produkcji w oparciu o studia makroskopowe. Inne lampki, w typie stemplowanych (Factory lamps, Firmalampen; por. rozdział 4), znalezione na terenie Włoch również były przedmiotem zainteresowań badaczy (Ceci, Schneider 1994; Schneider 2000b). Pojedyncze studia nad lampkami z zachodnich prowincji miały na celu ustalenie ich proweniencji (Bémont, Lahanier 1985; Daszkiewicz, Schneider 1999). Pojedyncze próbki lampek towarzyszą niekiedy analizom chemicznym (WD-XRF) innych kategorii ceramiki, czego przykładem są lampki efeskie (Schneider 2000a; Fenn 2016, próbki nr 179-182), lokalne wyroby z Priene (Fenn 2016, próbki nr 183-184), czy pojedyncza lampka z Kition, analizowana przy okazji badań M. Picona i F. Blondé (2002, 15). Innym przykładem implementacji analiz chemicznych jest wykorzystanie metody NAA (neutronowa analiza aktywacyjna), dzięki której możliwe jest precyzyjniejsze nawet, niż w przypadku metody WD-XRF, ustalenie składu pierwiastkowego (metoda ta wykrywa szersze spektrum elementarne, choć jest zdecydowanie droższa i wymaga użycia reaktora jądrowego). Metoda NAA zastosowana została w przypadku analizy 133 lampek z kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Hughes, Leese, Smith 1988). Analizie poddano głównie lampki efeskie z omawianego okresu (oraz lampki z Sardes, Kalymnos i Egiptu, o innej chronologii). Ponadto, metodą NAA badane były również lampki znalezione w Petrze (‘Amr 1987, 29-37). Przykładem nowego opracowania wdrażającego metody archeometryczne w badaniach nad lampkami, jest publikacja dotycząca znalezisk z Seforis w Dolnej Galilei (Lapp 2016). Autor posłużył się metodą spektrometrii masowej DCP-OES (Direct Coupled Plasma-Optical Emission Spectroscopy) by ustalić skład pierwiastkowy próbek. Ponadto przeprowadzona została także analiza petrograficzna (szlifów przezroczystych) dla tychże próbek. Ta ostatnia metoda została zastosowana również w projekcie dotyczącym lampek z terenu szeroko pojętej Syro-Palestyny (Teixeira-Bastos 2018). Spośród innych metod archeometrycznych znane są również pojedyncze studia nad określaniem rodzaju paliw w lampkach – studia lipidowe z użyciem chromatografii gazowej (Kimpe et al. 2001; Copley et al. 2005) czy studia radiowęglowe nad sadzą z palników (Rutgers et al. 2007). Lampki z obszaru Cypru były badane archeometrycznie w znikomym stopniu – jedynym de facto przykładem zespołu obiektów tej kategorii poddanego analizie jest dziesięć lampek z Maluteny (Daszkiewicz, Raabe 1995) interpretowanych jako wyroby lokalne i przebadanych fizykochemicznie. Jednak niewielka próba (w dodatku zróżnicowana chronologicznie) oraz brak konkretnych, wiążących wyników tych analiz (wykazano jedynie wysokie podobieństwo materiału użytego do wyrobu lampek – siedem na dziesięć próbek wpasowało się w jedną grupę), nie pozwoliły na wyciągnięcie konkretnych wniosków dotyczących wzorca produkcji. Dwie lampki otwarte z Kition (klasyczna i hellenistyczna) także zostały poddane badaniom archeometrycznym (Oziol 1995, 240), jednak powierdzono jedynie ich miejscowy charakter i związek z innymi naczyniami wykonanymi w technologii plain ware. Należy mieć na uwadze, że z merytorycznego punktu widzenia, największy sens mają badania na większej próbie, co pozwala na budowanie rzetelnych wniosków odnoszących się do podobieństw i różnic technologicznych w obrębie jednej grupy produkcyjnej, pozwalających na stwierdzenie obecności standaryzacji produkcji lub jej braku (por. niżej, rozdział 5.3). Z racji znikomej bazy referencyjnej dla samych lampek oliwnych, materiałem porównawczym mogą być wyniki badań wykonanych na ceramice stołowej, jako że obie kategorie zaliczają się do grupy tzw. fine ware i reprezentują często identyczne grupy technologiczne (patrz rozdział 5). Jeśli chodzi o analizy ceramiki stołowej na Cyprze, istnieje spora baza referencyjna zawierająca wyniki analiz (Gunneweg et al. 1983; Bieber 1989; Rautman et al. 1993, Gomez et al. 1995, 1996; Picon, Blondé, 2002; Waksman, Wartburg 2006; Waksman 2014; Hunter 2007; Renson et al. 2015). Ponadto, wyniki analiz ceramiki z innych ośrodków we wschodnim basenie M. Śródziemnego są nieodzowne jako materiał referencyjny dla próbek z Cypru (Gunneweg et al. 1983; Schneider 2000a; Schneider, Daszkiewicz 2014; Fenn 2016). Solidna baza referencyjna dla materiału z Pafos, została ostatnio stworzona przy okazji pracy doktorskiej autorstwa Edyty Marzec, która analizowała lokalną produkcję ceramiki stołowej z okresu hellenistycznego i wczesnorzymskiego (Marzec 2017, 2018, 2019). Wyniki jej analizy chemicznej metodą WD-XRF, petrograficznej i SEM, stały się doskonałą grupą referencyjną dla analizowanych lampek (por. niżej). 1.3. Struktura rozprawy Właściwą część pracy, odnoszącą się do materiału, poprzedza wstęp traktujący o położeniu geograficznym i historii miasta Nea Pafos (rozdział 2). Rozdział ten zawiera również sekcję dotyczącą poszczególnych stanowisk uwzględnionych przy analizie materiału, wraz z ich lokalizacją, historią badań, ogólną charakterystyką i, o ile to było możliwe, opisem najważniejszych z punktu widzenia znalezisk lampek, warstw i depozytów. W kolejnej części (rozdział 3 i 4), omawiane są problemy związane z produkcją i dystrybucją lampek, scharakteryzowane w oparciu o informacje, którymi dysponujemy dla tej konkretnej kategorii, bądź ogólniej, dla ceramiki, także w szerszym kontekście geograficznym. Zagadnienia produkcji i dystrybucji są ze sobą ściśle związane, a oba zjawiska mocno na siebie wpływały. Zgodnie z twierdzeniem Rice (1987, 197), aby badać ekonomiczne procesy i mechanizmy dystrybucji ceramiki najpierw należy zrozumieć produkcję – tak też została dobrana kolejność rozdziałów. Scharakteryzowana została organizacja produkcji oraz poszczególne etapy, począwszy od formowania wyrobów, po wypał. W rozdziale 4, dotyczącym dystrybucji, podjęte zostały problemy związane z jej skalą i odpowiednią interpretacją – dystrybucja nie zawsze musi bowiem odzwierciedlać kontakty handlowe. Pokrótce omówione zostały również zagadnienia związane z ekonomią antyczną i możliwościami jej rekonstrukcji. Dalsza, znaczna część pracy (rozdział 5), skupia się wokół rozbudowanej metodyki, łączącej tradycyjne metody opracowania lampek oliwnych, takie jak analiza typologiczna i ikonograficzna, poprzedzone szczegółową analizą makroskopową masy ceramicznej, z jakiej zostały wykonane, celem stworzenia grup makroskopowych, będących punktem wyjścia do analizy archeometrycznej i komparatystycznej. Rozdział 6 koncentruje się wokół wyników analizy makroskopowej lampek z Nea Pafos. Omówione zostały w nim poszczególne grupy makroskopowe zdefiniowane dla lampek z Agory, z powiązaniem z materiałem z innych stanowisk oraz lampki nie zaklasyfikowane do większych grup, reprezentujące pojedyncze, lepiej zachowane przykłady. Pełny opis grupy zawiera charakterystykę masy ceramicznej, chronologię zaklasyfikowanych do niej lampek, reprezentowane przez nią typy oraz zdefiniowane motywy ikonograficzne, przyporządkowane typom, wraz z analogiami. Każdy opis grupy zakończony został dyskusją, omawiającą potencjalną proweniencję i skalę dystrybucji, wraz z analogiami znanymi z Cypru oraz spoza wyspy.16 16 Uwzględnione zostały wszystkie znalezione, możliwe do właściwego zidentyfikowania, analogie, zgodnie z kluczem omówionym w rozdziale 5. 17 Dla odróżnienia od Grup Makroskopowych. Termin „Grupa Produkcyjna” definiuje lampki określonej proweniencji, zaproponowanej w oparciu o analizę makroskopową, w większości wypadków potwierdzonej archeometrycznie. Rozdział 7 prezentuje integrację wyników analiz archeometrycznych przeprowadzonych na wybranych lampkach z analizą makroskopową. Grupy chemiczne (chemical clusters - CC), weryfikowane w niektórych przypadkach wynikami analizy petrograficznej (grupy petrograficzne - GPetr), zestawione zostały z wyróżnionymi Grupami Makroskopowymi (GM). Przedyskutowane zostały ich najważniejsze cechy i informacje wynikające z integracji danych, w wyniku których zaproponowano Grupy Produkcyjne (GP).17 W rozdziale 8 znajdują się odpowiedzi na pytania badawcze postawione we wstępie i wnioski wynikające ze zintegrowanych wyników przeprowadzonych studiów, łącznie z danymi ilościowymi dla wszystkich stanowisk i wynikami analizy statystycznej dla lampek z Agory oraz próbą interpretacji kontekstu znalezienia. Dyskutowane są problemy produkcji i dystrybucji lampek w Pafos i na Cyprze oraz zagadnienia cyrkulacji innych kategorii ceramiki. Na zakończenie przedstawione zostały dalsze możliwości studiów nad tą kategorią i nowe zagadnienia badawcze, które pojawiły się jako rezultat przeprowadzonych na cele niniejszej dysertacji badań. Integralną część pracy stanowi rodzaj katalogu w postaci tabel i plansz z materiałem ilustracyjnym (por. rozdział 5.2). Tabele (numerowane arabskimi cyframi dla odróżnienia od pozostałych tabel zawartych w rozprawie i oznaczonych cyframi rzymskimi), zawierają cały studiowany materiał podzielony według wydzielonych Grup Makroskopowych, zbierają informacje o kontekście znalezienia, stanie zachowania, wymiarach, kształcie, dekoracji datowaniu warstwy oraz odniesieniu do planszy, w przypadku zilustrowanych przykładów. Dodatek nr 1 do niniejszej rozprawy stanowią mapy dystrybucji poszczególnych Grup Makroskopowych na Agorze. Dodatek nr 2, w języku angielskim, zawiera raport uzyskany z Laboratorium Fitch, mieszczący informacje dotyczące wyników analiz archeometrycznych (por. rozdział 5.3.). Dodatek nr 3 stanowią wykresy i modele będące rezultatem analizy statystycznej wraz z opisem użytych metod statystycznych (por. rozdział 5.6.). Dodatek nr 4 zawiera natomiast opis powstawania modeli 3D kompletnych lampek oliwnych, które zostały stworzone jako część dokumentacji na cele niniejszej rozprawy doktorskiej oraz jako punkt wyjścia do rozważań dotyczących objętości lampek oliwnych w różnych okresach czasu i jej wpływie na długość średniego czasu palenia poszczególnych lampek. Rozdział 2. Kontekst czasowo-przestrzenny 2.1. Nea Pafos w kontekście geograficznym Obszar geograficzny zawarty w niniejszej dysertacji, wyznaczony został w oparciu o analizowany materiał. Obejmuje zatem głównie miasto Nea Pafos i jego region oraz, w mniejszym stopniu, rejony pozostające w kontaktach z wyspą, odzwierciedlonych między innymi w importowanych lampkach oliwnych (por. niżej, rozdziały 6, 7). Na konkretną sieć kontaktów miała wpływ przede wszystkim stosunkowo nieduża odległość pomiędzy ośrodkami i lokalizacja Cypru, w łuku pomiędzy południowym wybrzeżem Anatolii – Cylicją na północy, wybrzeżem Fenicji i Syro-Palestyny od wschodu i Egiptem od południa. Cypr był dogodnym przystankiem: „pierwszym na drodze do Aten z fenickich portów Tyr, Sydon czy Arad i zarazem ostatnim – w drodze powrotnej – dla częściowo już przeładowanych na Rodos okrętów zdążających do Egiptu i Fenicji” (Borowicz 2009, 93). Stąd powiązania z Grecją kontynentalną i wyspową. Wpływy z położonych dalej na zachód obszarów, obserwowane są jedynie u progu okresu rzymskiego w nielicznych importach z Italii. Lokalizacja geograficzna wyspy (il. 1, 2), skutkowała specyficznymi warunkami środowiskowymi, geologicznymi i klimatycznymi, co bezpośrednio wpływało na rozwój administracyjny, gospodarczy i kulturowy. C:\Users\User\Desktop\map2.jpg Ilustracja 1 Lokalizacja Cypru na mapie wschodniej części Basenu M. Śródziemnego (źródło: Google Earth). C:\Users\User\Desktop\il\ma.jpg Ilustracja 2 Mapa Cypru z znaznaczonymi stanowiskami wymienionymi w tekście: 1. Pafos, 2 Palepafos; 3. Geronisos; 4. Marion-Arsinoe (Polis); 5. Vasa; 6. Kurion-Episkopi; 7. Amatus; 8. Kornos; 9. Kition (Larnaka); 10. Panagia Ematusa; 11. Idalion; 12. Makronisos (Agia Napa); 13. Famagusta; 14. Salamina; 15. Kafizin; 16. Nikozja; 17. Soli; 18. Vuni; 19. Mersinaki; 20. Kyra; 21. Agia Irini; 22. Myrtu; 23. Gastria; 24. Tsambres; 25. Afendrika (na podstawie Google Earth). Około 2/3 obszaru wyspy stanowią góry: pasmo Troodos, z najwyższym szczytem na wyspie góra Olimp, 1951 m n.p.m. i Pentadaktylos – góry Kyrenii zlokalizowane na północy. Zasobność w surowce naturalne i minerały w rejonie gór Troodos, nadawała wyspie szczególnego znaczenia na mapie antycznego świata. Bogate złoża miedzi czyniły Cypr atrakcyjnym ośrodkiem wymiany handlowej od zarania dziejów, a jej wydobycie kontynuowane było w okresie rzymskim na skalę przemysłową (Michaelides 1996, 144; Kassianidou 2011, 539). Również inne minerały, towarzyszące miedzi, były cenione ze względu na swoją wartość lub lecznicze właściwości (Michaelides 1996, 144-145). Złoża surowców oraz ukształtowanie terenu determinowały sieć dróg, umożliwiających komunikację i transport wewnątrz wyspy (Beeker-Nielsen 2004, 10; Borowicz 2009, 186). Klimat śródziemnomorski, ciepły i suchy, był (i jest do dziś) zmienny w zależności od ukształtowania terenu. Temperatura wewnątrz części wschodniej lądu jest średnio 10 stopni wyższa niż na wybrzeżu, a wnętrze lądu po stronie zachodniej charakteryzują niższe temperatury i wyższe opady, ze względu na obecność pasma górskiego. Specyfiką klimatu śródziemnomorskiego jest istnienie dwóch właściwych pór roku – upalnego, suchego lata i łagodnej, obfitującej w deszcze zimy (Kordos 2014, 21). Czasowe rzeki, zasilane zimą opadami, były odpowiedzialne za nawadnianie gleb – żyzność terenu wahała się zatem w zależności od ilości opadów, a przy nadmiernym poziomie wód, uprawy były niszczone (Borowicz 2009, 96). Okres wegetacji (wiosna) i zbiorów (jesień), były zatem bardzo krótkie. Wyspa obfitowała w uprawy wina, oliwek, lnu i cytrusów, a żyzna równina Mesaorii na wschodzie, zaopatrywała Cypr i sąsiednie rejony w zboża (Borowicz 2009, 104). Zasobność w lasy cedrowe miała swoje istotne znaczenie z punktu widzenia budowy okrętów, przede wszystkim w okresie hellenistycznym, ale także później (Mitford 1980, 1289; Michaelides 1996, 141-142; 146). Naturalne, symetrycznie rozlokowane zatoki, silnie rozwinięta i urozmaicona linia brzegowa (o długości około 648 km) oraz prądy morskie, stwarzały możliwość żeglugi. Rozkład wiatrów wiejących w zachodniej części Basenu M. Śródziemnego zmuszał do przybijania do wybrzeżu Cypru podczas podróży pomiędzy Rodos a Egiptem (Borowicz 2009, 193). Praktykowana była żegluga kabotażowa – używano szlaków morskich, trzymających się linii wybrzeży, co również czyniło Cypr dogodnym przystankiem i ośrodkiem redystrybucji towarów. Żegluga ściśle uzależniona była od warunków klimatycznych, wiązała się z porami roku, a co za tym idzie, odbywała sezonowo, pomiędzy październikiem i marcem. Ze względu na specyficzną rzeźbę terenu i dogodne warunki dla żeglugi morskiej, największe miasta Cypru rozwijały się jako ośrodki portowe i to one najlepiej prosperowały na wyspie. Doskonale widoczne jest to w okresie cypro-klasycznym, kiedy podział na królestwa rozłożony był zgodnie z rozmieszczeniem największych miast w zatokach (Borowicz 2009, 98), będących centralnymi ośrodkami, koncentrującymi najważniejsze funkcje. Lokalizacja Nea Pafos na południowo-zachodnim wybrzeżu Cypru związana była z łatwiejszym dostępem od strony Egiptu – ptolemejskiego matecznika (por. niżej) i korzystnym położeniem jeśli chodzi o prądy morskie i wiejące wiatry. Miasto było dogodnym przystankiem w żegludze morskiej (Hohlfelder 1992, 255-256; Leonard, Hohlfelder 1993, 365-379; Leonard et. al. 1998, 141-157; Miszk, Papuci-Władyka 2016, 1-19), co stanowiło istotny aspekt przy jego zakładaniu (por niżej). Naturalne porty, wzniesienia, sąsiedztwo rzek oraz lokalizacja względem Palepafos, ważnego ośrodka kultu Afrodyty, czyniły miasto atrakcyjnym zarówno pod względem możliwości rozwoju gospodarczego, jak i kulturowego. W momencie powstania, Nea Pafos, założone na miejscu niewielkiej osady z okresu późnoklasycznego przy naturalnej zatoce portowej (por. Papuci-Władyka 1995, 16-18; Młynarczyk 1985, 2016b, 2017), było jednak niejako izolowane od większości wyspy, odseparowane naturalną barierą masywu Troodos. Jedyna istniejąca droga lądowa łączyła je z Sanktuarium w Palepafos oraz z miastem Marion-Arsinoe. Sytuacja zmieniła się dopiero w I w. p.n.e. (Bekker-Nielsen 2004, 107; Borowicz 2009, 189), kiedy Nea Pafos zostało połączone drogą lądową z Kurion, a tym samym powstał ciąg dróg nadmorskich otaczających wyspę. Bezpośrednie połączenia pomiędzy miastami na południu i północy powstały dopiero w okresie wczesnorzymskim – w I w. n.e. (Bekker-Nielsen 2004, 110; Borowicz 2009, 190; Lund 2015, 29-30, fig. 8). 2.2. Tło historyczne Niniejsza praca koncentruje się na okresie pomiędzy przełomem IV-go i III-go w. p.n.e. a połową II w. n.e. Granice czasowe wyznaczone zostały w oparciu o dwa kluczowe, z punktu widzenia badań nad Nea Pafos, wydarzenia: założenie miasta oraz koniec użytkowania Agory za czasów panowania cesarza Hadriana lub nieco później (ok. połowy II w. n.e.), na co wskazuje brak architektury związanej z funkcjonowaniem placu w okresie późnorzymskim. Wydaje się, że jej funkcje reprezentatywne mogła przejąć dzielnica willowa Malutena, położona na południowy zachód od Agory (por. Miszk, w druku). Omawiany okres obejmuje zatem około 450 lat i podzielony został na kilka krótszych odcinków czasowych: - wczesny okres hellenistyczny – przełom IV/III w. p.n.e. – początek II w. p.n.e. - środkowy okres hellenistyczny – początek II w. p.n.e. – koniec II w. p.n.e. - późny okres hellenistyczny – koniec II w. p.n.e. – około 30 r. p.n.e. - okres wczesnorzymski I – panowanie Augusta – około 30 r. p.n.e. – 14. n.e. - okres wczesnorzymski II – 14 n.e. – około 76/77 n.e. - okres wczesnorzymski III – około 76/77 n.e. – poł. II w. n.e. Podział ten uzasadniony jest zarówno wydarzeniami historycznymi (m.in. trzęsienia ziemi, zmiany polityczne), jak i fazami chronologicznymi widocznymi w rozwoju architektury na pafijskiej Agorze (por. niżej), wynikającymi również z obecności zmieniającego się materiału ceramicznego (Kajzer, Marzec w druku), w tym lampek oliwnych, choć w przypadku tych ostatnich, wydzielenie niektórych, krótszych odcinków czasowych pozostaje problematyczne ze względu na zbyt małą liczbę dobrze datowanych kontekstów. Pierwszy okres obejmuje czas od założenia miasta Nea Pafos, 16 km na północny-zachód od Palepafos, „starej Pafos”. Niestety nie mamy jednoznacznie potwierdzonej daty tego wydarzenia (por. Bekker-Nielsen 2000; Green et al. 2015, 321). Jedna teoria głosi, że miasto powstało prawdopodobnie pod koniec IV-go w. p.n.e., pomiędzy rokiem 320-312 p.n.e. (Nicolaou 1966, 564; Maier, Karageorghis 1984, 224; Daszewski 1987a, 173; Młynarczyk 1990a, 66-73; Connelly 2010, 173) i było fundacją ostatniego władcy królestwa Pafos, Nikoklesa (por. także Misztal 2013, 70). Był to czas, kiedy Cypr stał się areną walki diadochów, czyli spadkobierców po Aleksandrze Wielkim. Nikokles, który poparł w wojnie Ptolemeusza, szybko budował swoją pozycję, czego efektem, i zarazem czynnikiem koniecznym do jej utrzymania, miało być właśnie założenie miasta portowego (Maier, Karageorghis 1984, 226). Poparciem dla fundacji miasta przez Nikoklesa są dane epigraficzne (Meyza 2014, 434). W 312 r. p.n.e. w nowo założonym mieście, mieli być osiedleni mieszkańcy miasta Marion, doszczętnie zniszczonego przez Ptolemeusza (Misztal 2013, 68; Meyza 2014, 434; Lund 2015, 20). W 310 r. p.n.e., Menelaos, strateg Ptolemeusza, usunął Nikoklesa z urzędu18, eliminując tym samym jednego z ostatnich władców cypryjskich (Borowicz 2009, 155). Druga teoria mówi zaś, że powstanie miasta należy łączyć dopiero z Ptolemeuszem I Soterem, który wszedł w posiadanie Cypru po wojnie z Demetriuszem Poliorketesem19, w 294 r. p.n.e. (Bekker-Nielsen 2000; Balandier 2011, 376; Borowicz 2014, 147). Jakkolwiek wyglądały początki miasta, 294 r. p.n.e., to data rozpoczynająca historię Cypru jako domeny Ptolemeuszy, którzy włączyli wyspę do kręgu kultury Egiptu okresu hellenistycznego. III w. p.n.e. jest okresem, kiedy następuje powolna transformacja wyspy, zmieniającej ustrój z monarchii na hellenistyczne poleis. Zmiany te zachodziły stopniowo (por. Borowicz 2009, 113-118), a proces jest praktycznie niemożliwy do zrekonstruowania ze względu na znikomą bazę źródłową. Wiadomo, że nowa sytuacja polityczna zaowocowała przeniesieniem centrum administracyjnego z Salaminy do Nea Pafos około roku 203 p.n.e., przez co miasto zyskało status stolicy (Misztal 2013, 68; Lund 2015, 20).20 Transfer ten uzasadniany jest czasem postępującym zamuleniem portu w Salaminie, ale związany był również najprawdopodobniej z łatwiejszą dostępnością zachodniego wybrzeża Cypru z Aleksandrii (Maier, Karageorghis 1984, 230), co umożliwiło wzmocnienie szlaku handlowego łączącego Egipt z Lewantem i Grecją (Connelly 2010, 173). Nie bez znaczenia była również zasobność regionu w lasy, niezbędne do budowy statków (Hill 1940, 174; Młynarczyk 1990a, 94; Connelly 2010, 173). 18 Zgodnie z przekazami źródłowymi, rodzina królewska miała popełnić zbiorowe samobójstwo: “Ptolemy, however, who was master of the cities of Cyprus, on learning from certain persons that Nicocles, the king of Paphos, had secretly and privately formed an alliance with Antigonus, dispatched two of his friends, Argaeus and Callicrates, ordering them to slay Nicocles (…) These two men, accordingly, after sailing to the island and obtaining soldiers from Menelaüs the general, surrounded the house of Nicocles, informed him of the king's wishes and ordered him to take his own life. At first he tried to defend himself against the charges, but then, since no one heeded him, he slew himself. Axiothea, the wife of Nicocles, on learning of her husband's death, slew her daughters, who were unwed, in order that no enemy might possess them; and she urged the wives of Nicocles' brothers to choose death along with her, although Ptolemy had given no instructions in regard to the women but had agreed to their safety. When the palace had thus been filled full of death and unforeseen disaster, the brothers of Nicocles, after fastening the doors, set fire to the building and slew themselves. Thus the house of the kings of Paphos, after meeting such tragic suffering, was brought to its end in the way described” (Diodorus Sicilus, XX, 21, tłum. Geer 1954, 195-197). Niektórzy badacze wiążą tę relację ze śmiercią rodziny Nikokreona, króla Salaminy, stratega Cypru (por. Misztal 2013, 68). 19 Objął on panowanie nad Cyprem w 306 r. p.n.e., w wyniku bitwy morskiej u wybrzeży Salaminy (Connelly 2010, 173; Lund 2015, 20). 20 Są też inne daty podawane dla tego przeniesienia, por. Lund 2015, 20-21, przypis 17. Wyspa włączona w ptolemejski system administracyjny, przechodziła stopniowe zmiany ustrojowe, a Nea Pafos stało się siedzibą stratega – gubernatora wyspy21, zarządzającego prowincją w imieniu władców ptolemejskich oraz miejscem stacjonowania wojennej floty (Lund 2015, 20). Doszło tym samym do centralizacji władzy na wyspie oraz unifikacji języka (greka stała się dominującym językiem), waluty oraz instytucji (Connelly 2010, 173). Instytucje i urzędy charakterystyczne dla nowego ustroju wykształciły się w pełni w Nea Pafos w ciągu II w. p.n.e. – w środkowym okresie hellenistycznym (Borowicz 2009, 116). Miasto przejęło rolę centrum-gospodarczo politycznego hellenistycznego Cypru. Okres środkowohellenistyczny był czasem pokoju i prosperity zjednoczonego w nowym ustroju Cypru, co uwidacznia się w rozległych kontaktach handlowych z innymi ośrodkami. Nie oznacza to jednak, że Cypr nie był w tym okresie wmieszany w żadne konflikty – czego przykładem jest walka Ptolemeuszy z Seleucydami w Syrii (Maier, Karageorghis 1984, 244; Borowicz 2014, 159). w trakcie tzw. VI wojny syryjskiej, w 168 r. p.n.e. Cypr został na krótko podporządkowany Seleucydom przez Antiocha IV Epifanesa (Borowicz 2014, 159), jednak pod wpływem interwencji rosnącego w siłę Rzymu, wycofał on swoją flotę z Cypru. Dalsze lata stały się areną walk wewnątrz dynastii ptolemejskiej, a coraz częstsze interwencje ze strony Rzymu, są dowodem na słabnącą potęgę Egiptu. U progu późnego okresu hellenistycznego, od końca II w. p.n.e. w Pafos nie stacjonowała już flota wojenna, a w regionie nasilał się problem piractwa (Borowicz 2014, 163). Na początku I w. p.n.e. sytuacja w dynastii ptolemejskiej ustabilizowała się. w 80 r. p.n.e. rządy nad wyspą przejął Ptolemeusz, król Cypru. Wyspa znalazła się bezpośrednio pod wpływami rzymskimi po raz pierwszy w 58 r. p.n.e., na mocy decyzji senatu, jako część prowincji Cylicja (Maier, Karageorghis 1984, 248; Borowicz 2014, 164; Kapera 2014, 188). Zarządzana była przez kolejnych rzymskich prokonsulów w tym Marcusa Tulliusa Cycero, który był jednym z pierwszych administratorów Cypru (Mitford 1980, 1292; Kapera 2014, 190; Lund 2015, 24). W 47 r. p.n.e. Juliusz Cezar przywrócił wyspę pod panowanie ptolemejskie, nadzorowane przez Kleopatrę VII, która emitowała w tym okresie swoje monety na Cyprze (Mitford 1980, 1290; Kapera 2014, 191). Dopiero po bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. i śmierci Kleopatry w 30 r. p.n.e., Cypr wraz Egiptem znalazł się pod faktycznym panowaniem rzymskim (Hill 1940, 230; Mitford 1980, 1290; Lund 2015, 24). Data ta wyznacza politycznie początek okresu rzymskiego na wyspie. Od 22 r. p.n.e. Cypr, oddany pod zarząd senatu (Hill 1940, 230; Mitford 1980, 1291; Kapera 2014, 192), stał się odrębną prowincją zarządzaną z ramienia prokonsula (Maier, Karageorghis 1984, 248; Fujii 2013, 15; 21 Urząd ten skupiał najważniejsze funkcje militarne, religijne i finansowe (por. Nicolau 1966, 564; Borowicz 2009, 155; Dobosz 2013, 48). Lund 2015, 24). Brak wojsk stacjonujących na wyspie w tym okresie (Kapera 2014, 195; Lund 2015, 24) świadczy o panującym pokoju, nie zakłócanym konfliktami militarnymi. Chwilowe zaburzenie tego stanu nastąpiło dopiero w roku 115/116 n.e., wraz z wybuchem powstania żydowskiego, które zostało jednak krwawo stłumione (Connelly 2010, 177; Kapera 2014, 213-214; Lund 2015, 24). Choć niektórzy historycy podkreślają, że okres wczesnorzymski był czasem wzmożonej eksploatacji, a wręcz rabunku wyspy, to przede wszystkim był okresem rozwoju ekonomicznego i prosperity na Cyprze (Kapera 2014, 196). Świadczą o tym pozostałości okazałych założeń publicznych oraz bogatych domów prywatnych, w tym z Nea Pafos, które nadal pełniło funkcje stolicy (Lund 2015, 24). Elita społeczeństwa cypryjskiego musiała zatem czerpać znaczące korzyści materialne z zaistniałej sytuacji politycznej. Romanizacja Cypru była jednak powolna, ptolemejski system administracyjny został zachowany (Kapera 2014, 196), a greka pozostała oficjalnym językiem urzędowym prowincji do IV w. n.e. (Misztal 2013, 82; Kapera 2014, 194). Kolejne tytuły honorujące miasto Nea Pafos nadawane przez cesarzy – Augusta Claudia Flavia – świadczą o znaczącej roli jaką odgrywało miasto w okresie rzymskim (Hill 1940, 232; Connelly 2010, 175). Związane było to również ze znaczeniem Sanktuarium Afrodyty w Palepafos (Kapera 2014, 206-207). Również wprowadzenie kalendarza rzymskiego w Pafos (w Salaminie nadal używany był kalendarz egipski), może być wyrazem wyjątkowego znaczenia miasta dla Imperium (Hill 1940, 236). Harmonię zakłócały jednak kilkakrotne trzęsienia ziemi, których daty, i kolejne przebudowy będące ich wynikiem, wyznaczające krótsze odcinki czasowe okresu wczesnorzymskiego. Pierwszy znaczący kataklizm miał miejsce w 15 p.n.e. (Hill 1940, 244; Lund 2015, 26) lub pomiędzy 17-15 p.n.e. (por. Ambraseys, White 1997, 628; Ambraseys 2009, 104). W jego wyniku doszczętnie zniszczone Nea Pafos zostało odbudowane przez cesarza Augusta i przemianowane na Augusta (Ambraseys 2009, 104; Hill 1940, 232). Być może, de facto, ta data powinna wyznaczać rzeczywisty początek okresu rzymskiego dla Pafos w rozumieniu zmiany kulturowej, wprowadzenia nowej architektury, przedmiotów codziennego użytku etc. W związku z brakiem możliwości potwierdzenia tej hipotezy, na cele niniejszej rozprawy jako cezurę między okresem póznohellenistycznym i wczesnorzymskim przyjęto rok 30 p.n.e. Następne silne trzęsienie, które zrujnowało miasto (a także Salaminę i być może Kition, co świadczy o jego skali), miało miejsce w 76 lub 77 r. n.e. (Hill 1940, 245; Maier, Karageorghis 1984, 250; Ambraseys 2009, 119; Lund 2015, 26). Wtedy też na Cypr przeniesiona została rzymska mennica (Ambraseys 2009, 119; Hill 1940, 234). Kolejne trzęsienie miało miejsce za czasów panowania Hadriana, prawdopodobnie pomiędzy 117 a 119 r. n.e. (Nicolaou 1967, 107-108; Hayes 1991, 202; Lund 2015, 26) lub bliżej połowy II w. n.e. (Maier, Karageorghis 1984, 267; Daszewski 1988, 42-43) i wyznacza najprawdopodobniej koniec funkcjonowania Agory (Miszk, w druku), zamykając tym samym ramy czasowe niniejszej rozprawy. 2.3. Kontekst znalezisk Jak wspomniano we wstępie, poszczególne zespoły znalezisk znalezione zostały w obrębie współczesnego miasta, na terenie stanowiska archeologicznego Kato Pafos (powszechnie określanego jako Park Archeologiczny), utworzonego w połowie lat 90-tych XX w. Już dużo wcześniej, w 1980 r. antyczne pozostałości Nea Pafos oraz Starej (Palaia)Pafos zostały włączone do listy Światowego Dziedzictwa UNESCO. Nea Pafos założona na planie hippodamejskim, podzielona była na dwa główne obszary mieszkalne z wydzielonymi insulami, połączone dwiema głównymi ulicami (Młynarczyk 1990a, 160-193). Insule miały różny charakter: mieszkalny (Ktisto, Malutena) lub administracyjny i handlowy (Agora). Obszar miasta antycznego z zaznaczonymi stanowiskami omówionymi w niniejszym podrozdziale, przedstawiony został na planie, il. 3. 2.3.1. Agora Plac położony w centrum antycznego miasta, w sąsiedztwie odeonu i wzgórza Fanari, na którym obecnie wznosi się latarnia morska, był przedmiotem badań archeologów cypryjskich w latach 70-tych, kiedy odsłonięto pozostałości krepidomy, będącej podstawą portyków oraz Odeonu i tzw. Asklepiejonu. Na podstawie tych badań ustalono, że przestrzeń tę należy datować na okres rzymski, pomiędzy końcem I-go a IV w. n.e. (Karageorghis 1974, 893; 1978, 930-931; Nicolaou 1975-1978, 1980; por. Papuci-Władyka et al. 2018, 534; Miszk, w druku). Publikacje opisujące badania K. Nicolaou mają niestety charakter wstępnych raportów, a pełne opracowanie, uwzględniające odkryty materiał nigdy nie zostało wydane. Spekulacje o istnieniu pod Agorą rzymską wcześniejszych struktur, związanych z pierwszą fazą funkcjonowania miasta (Młynarczyk 1990a, 209-211) oraz brak kompleksowego opracowania, skłoniły do weryfikacji wcześniejszych badań. W związku z tym, od 2011 r., prace na tym terenie prowadzone są przez archeologów z Zakładu Archeologii Klasycznej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod kierunkiem prof. Ewdoksii Papuci-Władyki, na bazie koncesji udzielonej przez Departament Starożytności. Autorka niniejszej dysertacji jest od początku stałym członkiem tej ekspedycji, prowadzonej w ramach Paphos Agora Project.22 22 Badania finansowane są przez Narodowe Centrum Nauki (granty OPUS nr 2011/01/B/HS3/01282 na lata 2011-2014 oraz MAESTRO nr 2014/14/A/HS 3/00283 na lata 2015-2019). Projekt ma charakter interdyscyplinarny i angażuje nie tylko pracowników, doktorantów i studentów IA UJ, ale także inne instytucje badawcze, m.in. Uniwersytet w Hamburgu, Akademię Górniczo-Hutniczą w Krakowie, Politechnikę Warszawską, Uniwersytet J. Kochanowskiego w Kielcach, Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie czy Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki. w projekcie biorą udział także wolontariusze z wielu krajów (por. http://www.paphos-agora.archeo.uj.edu.pl/, dostęp: 28.08.2019). Regularnie prowadzone wykopaliska, pozwoliły przesunąć początki funkcjonowania tej przestrzeni miejskiej na środkowy okres hellenistyczny, na II w. p.n.e. (Papuci-Władyka et al. 2018; Miszk w druku) i częściowo zrekonstruować jej wygląd. Natomiast obszar późniejszej Agory użytkowany był już od poczatku III w. p.n.e. Wyniki publikowane są w raportach wykopaliskowych (Papuci-Władyka 2011-2018; Papuci-Władyka et al. 2018), artykułach naukowych i monografiach (Papuci-Władyka, Machowski 2014; Papuci-Władyka, Machowski 2016; Papuci-Władyka et al. 2018; Papuci-Władyka, w druku). Materiał uwzględniony w niniejszej dysertacji pochodzi z sezonów 2011-2017, w trakcie których eksplorowane były cztery główne wykopy (Trench I-IV) oraz dwa mniejsze (Trench V-VI) o charakterze sondażowym (patrz niżej, il. 4). D:\moje\Doktorat\doktorat\ilustracje\Agora_mapa greyscale.tif Ilustracja 3 Plan Nea Pafos i lokalizacja miasta na wyspie (archiwum Paphos Agora Project) Pierwszy wykop, usytuowany został w centralnej części Agory, gdzie zgodnie z interpretacją Nicolaou, usytuowany był ołtarz. Prace badawcze, trwające w latach 2011-2016, ujawniły pozostałości okazałej budowli, datowanej prawdopodobnie od wczesnego okresu hellenistycznego, a z pewnością funkcjonującej w II w., wstępnie interpretowanej jako świątynia lub portyk i określonej jako Budowla A (Papuci-Władyka et al. 2018, 536; Miszk w druku). Odkryto tu również pozostałości innego, dużego, wielopomieszczeniowego budynku o niesprecyzowanej funkcji, określonego jako Budowla C, która funkcjonowała prawdopodobnie jako późniejsza faza Budowli A (Miszk, w druku). C:\Users\User\Desktop\agora.jpg Ilustracja 4 Zdjęcie Agory z zaznaczonymi Wykopami (stan na wiosnę 2017, fot. A. Oleksiak). Wykop drugi, największy spośród eksplorowanych, badany w latach 2011-2018, założony został w portyku wschodnim przylegającym do placu i obejmuje relikty pomieszczeń, wśród których znajdowały się niewielkie pomieszczenia interpretowane jako przestrzeń handlowa i usługowa przy wejściu na Agorę. Trudno o lepszy kontekst w przypadku próby rekonstruowania kierunków dystrybucji przedmiotów codziennego użytku. Sklepiki (tabernae) oraz pomieszczenia o innych funkcjach, np. Gabinet Chirurga (R.15-16), który zawierał zestaw narzędzi chirurgicznych (por. Wacławik 2018; Papuci-Władyka, Miszk, w druku) – datowane są do okresu wczesnorzymskiego (do połowy II w. n.e.). Zaznaczyć trzeba jednak, że początek funkcjonowania tych pomieszczeń (w nieco innym kształcie i prawdopodobnie innej funkcji), sięga już okresu hellenistycznego – końca II w. p.n.e. Portyk przechodził liczne przebudowy, również w okresie rzymskim, związane najpewniej miedzy innymi z trzęsieniami ziemi, a warstwy eksplorowane we wnętrzach pomieszczeń są często wtórnie zmieszane, co powoduje problemy z zawężeniem datowania poszczególnych kontekstów. Pomimo to, możliwe było wyróżnienie kilku faz chronologicznych dla tej części stanowiska, począwszy od środkowego okresu hellenistycznego (II w. p.n.e.), po połowę II w. n.e. (Miszk, w druku). Wykop nr III, badany w latach 2013-2015 w południowo-zachodniej części stanowiska, zawiera Budowlę B, interpretowaną jako budynek o charakterze magazynowym, który posiadał przynajmniej sześć pomieszczeń, datowany jest na wczesny okres hellenistyczny (od przełomu IV i III w. p.n.e.) i rozwijał się w dwóch fazach. Trudno powiedzieć czy był on związany funkcjonalnie z Agorą, czy jego użytkowanie poprzedzało jej początki, niemniej jednak w tym miejscu znaleziono koncentracje materiału archeologicznego, w tym lampek oliwnych, o najwcześniejszej chronologii. Wykop IV, eksplorowany w latach 2015-2017, stanowi de facto przedłużenie wykopu II w kierunku południowym i obejmuje dwa pomieszczenia, z których jedno funkcjonowało prawdopodobnie przez jakiś czas jako warsztat metalurgiczny (znaleziono w nim relikty pieca). Niewielki, podłużny wykop nr V, wytyczony został w 2016 r. na wschód od wykopu I, ukośnie względem niego, na linii SW-NE. Miał na celu weryfikację badań geofizycznych, sugerujących w tym miejscu obecność narożnika Budowli A. W wykopie znaleziono jednak kolejne pomieszczenia należące do Budowli C. Kontynuacja muru południowego Budowli A z Wykopu I potwierdziła się (również w niewielkim sondażowym wykopie VI), ukazując monumentalne rozmiary budowli (uchwycone niemal 40 m długości muru południowego Budowli A). Należy jednak podkreślić, że materiał pochodzący z dwóch ostatnich, niewielkich wykopów ma dla niniejszego opracowania znaczenie marginalne. Na Agorze mamy więc do czynienia z trzema budynkami o monumentalnym charakterze, datowanymi na okres hellenistyczny oraz szeregiem pomieszczeń w obrębie portyku (około 20), użytkowanych od okresu późnohellenistycznego po połowę II w. n.e. Dodatkowo, istotne znaczenie mają depozyty odkryte w czterech studniach i cysternach, przebadanych w obrębie wykopów I (Struktury S.12, S.50) i II (S.173, S.117). Dwie studnie, S.50 i S.173 datowane są na okres późnohellenistyczny (od połowy II w. p.n.e. do ok 30 r. p.n.e.), pozostałe struktury, zinterpretowane jako cysterny23, na okres wczesnorzymski. Liczne zabytki znalezione w tych depozytach, często kompletnie zachowane, dostarczyły wielu istotnych informacji na temat przedmiotów codziennego użytku, pokazując ich różnorodność i niekiedy luksusowy charakter (w tym lampki, wysokiej jakości ceramika stołowa, naczynia i inne przedmioty metalowe, naczynia szklane itp.). 23 Rozróżnienie pomiędzy studnią a cysterną było oparte na zarejestrowanym dostępie do cieku wodnego lub śladach po nim. Struktury interpretowane jako cysterny prawdopodobnie z założenia miały funkcjonować jako studnie, jednak nigdy nie dokopano się w nich do źródła wody. Mogły też być w użyciu przez pewien czas, a następnie na skutek wyschnięcia zmieniały funkcję. Wysiłek włożony w ich wykucie w skale pozwala zakładać, że przynajmniej przez jakiś czas używane były jako zbiorniki do gromadzenia wody (por. Michalik 2019, 32-35; Miszk, w druku). Szczegółowy rozkład poszczególnych Grup Makroskopowych na Agorze, z podziałem na wykopy I, II część N, II część S, III, IV, został przedstawiony na załączonych na końcu dysertacji mapach (dodatek 1), a modele ich dystrybucji w obrębie stanowiska w dodatku 3, dotyczącym analizy statystycznej. Należy podkreślić, że wydzielenie krótszych odcinków czasowych w funkcjonowaniu stanowiska i w materiale nie jest proste. Duża część warstw podlegała procesom posdepozycyjnym i uległa wtórnemu przemieszaniu, co powoduje trudności w określaniu charakteru materiału w warstwie. Datowanie kontekstu (uwzględnione w tabelach w katalogu), określa terminus post quem użytkowania kontekstu, wyznaczany najpóźniejszym materiałem w warstwie, co nie oznacza, że nie ma w nim materiału o wcześniejszej chronologii. Coraz lepsze zrozumienie stanowiska oraz specyfiki materiału na nim znajdowanym, pozwala jednak wyznaczać sekwencje chronologiczne i precyzować datowanie poszczególnych warstw i kategorii ceramiki (Miszk, w druku; Kajzer, Marzec, w druku). 2.3.2. Wzgórze Fabrika Badania tego terenu zostały zapoczątkowane w 2008 r. przez Claire Balandier z Uniwersytetu w Awinionie (Université d’Avignon). Wzgórze umiejscowione jest w północno-wschodniej części starożytnej Nea Pafos, niedaleko północnej i północno-wschodniej bramy miasta. Jego nazwa wywodzi się najprawdopodobniej od nowożytnych warsztatów działających w XVI w. produkujących tkaniny i/lub cukier (Młynarczyk 1990a, 55, 217). Na początku funkcjonowania miasta obszar ten służył prawdopodobnie jako źródło kamienia budowlanego (Młynarczyk 1990a, 87, 95; Balandier 2012). W okresie hellenistyczno-rzymskim pełniło funkcję kultową (pozostałości podziemnych komór, świątyni, por. Młynarczyk 1990a, 218-222; 2015; 2016, 50-51; Balandier 2015, 161-180) i rezydencjonalną (Balandier, Guintrand 2016, 121-145). Teren ten pełnił także istotną rolę w doprowadzaniu wody do miasta – znaleziono tu rzymską cysternę oraz pozostałości akweduktu (Młynarczyk 1990a, 222-223; Balandier 2012, 158-159; Balandier 2014, 19-20; Balandier, Guintrand 2016, 137-138). Prace wykopaliskowe na wzgórzu obejmują część północną wzgórza (obszar A – Chantier A), stok południowo-wschodni za Teatrem (obszar B – Chantier B) i część północno-zachodnią (obszar C – Chantier C) (Balandier, Morvillez 2009; Balandier 2010; 2012b, 512-521; 2016; 2017). Szczególnie interesujące okazały się wczesnorzymskie struktury mieszkalne wyeksplorowane przy północnym stoku wzgórza, częściowo zachowane do wysokości otworów okiennych (budowla rzymska – Bâtiment Romain, por. il. 6). C:\Users\User\Desktop\fabrika.jpg Ilustracja 5 Widok na obszar Ai B na wzgórzu Fabrika (na podstawie Balandier 2016a, fig. 2). C:\Users\User\Desktop\fab.jpg Ilustracja 6 Budowla rzymska na obszarze A (Balandier 2015, fig. 50) 2.3.3. Teatr Badania Teatru hellenistyczno-rzymskiego, przylegającego do południowego stoku wzgórza Fabrika oraz jego otoczenia, rozpoczęły się w 1995 pod kierunkiem J. Richarda Greena z Uniwersytetu w Sydney (University of Sydney). Od 2007 r. kieruje nimi Craig Barker (Barker 2015; 2016a, 141; 2016b). Widownia Teatru, zwrócona w kierunku portu, została częściowo wykuta w skale macierzystej, a częściowo nadbudowana (por. Green, Stennett 2002, 157). Początki Teatru sięgają początków samego miasta, ok. 300 r. p.n.e., kiedy został skonstruowany, a jego użytkowanie kontynuowało się nieprzerwanie aż do okresu późnorzymskiego, kiedy po trzęsieniu ziemi w IV w. n.e. stał się głównie miejscem pozyskiwania kamienia budowlanego (Green, Stennett 2002, 160, 169; Green et al. 2015, 320-321; Barker 2016a). Widownia mogła pomieścić pomiędzy około 7,5 – 8,5 tys. widzów (Green, Stennett 2002, 169; Green et al. 2015, 322), będąc tym samym jedną z największych na Cyprze. Wyróżnić można kilka faz użytkowania budowli (Green, Stennett 2002, 175; Green et al. 2015, 321; Barker 2016a, 143-146), wiązanych z przebudowami i dostosowywaniem Teatru na potrzeby walk gladiatorów oraz spektakli, w trakcie których orchestra służyła jako wypełniony wodą basen. Na południe od Teatru odkryta została rzymska droga, prawdopodobnie kolumnowa, o szerokości 8,4 m, przebiegająca na linii wschód-zachód, będąca jedną z głównych arterii łączących z pozostałą częścią antycznego miasta, prowadząca również do nimfeum, odkrytego na południowy-wschód od Teatru (Barker 2015, 2016b). C:\Users\User\Desktop\teatr.jpg Ilustracja 7 Plan wykopalisk w Teatrze (Rowe 2004, fig. 13). 2.3.4. Sanktuarium Tumballos Kompleks, znany również jako tzw. Garisson’s Camp, (Młynarczyka 1990, 57, 226, 229), położony jest w północno-zachodniej części miasta, badany jest przez misję z Uniwersytetu w Katanii (Università di Catania), we współpracy z włoską szkołą w Atenach (Italian Archaeological School at Athens) od 1988 r. Pracami wykopaliskowymi przez lata kierował prof. Filippo Giudice, obecnie we współpracy z córkami, Elvią i Giadą Giudice. Założenie budowlane, złożone z długiego dromosu, korytarza oraz szeregu komór i podziemnych pomieszczeń (por. il. 8; Młynarczyk 1990a, 228), znane jest jako Sanktuarium Tumballos i łączone z kultem Apollina w związku z podobieństwem do podziemnych struktur znanych z Sanktuarium Apollina Hylatesa (Giudice 1998, 33), położonego na wschód od Nea Pafos (Balandier, Yanik 2016). Pomieszczenia reużytkowane były w czasach chrześcijańskich na cele kultowe, a w średniowieczu służyły najprawdopodobniej jako miejsce wypasu kóz i owiec (Młynarczyk 1990a, 226). Materiał znajdowany na terenie Sanktuarium jest zróżnicowany chronologicznie, począwszy od okresu hellenistycznego (od końca IV-go w. p.n.e., po średniowiecze. Studiowane lampki pochodzą z różnych części stanowiska (dromos, komory), a interesującym elementem w domniemanym kontekście ich użytkowania są nisze skalne odkryte w murze w południowej części stanowiska, interpretowane przez badaczy jako miejsce ustawiania lampek wotywnych (por. il. 9; Giudice 2018). C:\Users\User\Desktop\tumb.jpg Ilustracja 8 Plan i przekroje przez hypogeum określane jako Tumballos (za: Młynarczyk 1990a, fig. 32). Fig. 1. Pafos-Toumballos Ilustracja 9 Skalne nisze interpretowane jako miejsce użytkowania lampek oliwnych (Giudice 2018, fig. 1) 2.3.5. Grobowce Pafos-Ktimy Nekropola położona jest pod współczesną zabudową górnego miasta, zwanego Pano (Górne) Pafos lub Ktima. Część grobowców, datowanych od okresu geometrycznego po późnohellenistyczny badana była w latach 50-tych (Deshayes 1963). Obecnie grobowce znajdowane są i eksplorowane przy okazji prac modernizacyjnych, w ramach badań ratunkowych, w większości nie publikowanych. Wyjątek stanowią grobowce wyróżniające się dekoracją malarską czy wyposażeniem (np. Raptou 2004; 2009). Grobowce te stanowią podziemne struktury wykuwane w skale, które często użytkowane były przez długi czas. Wyposażenie w przypadku nienaruszonych struktur jest często bogate, jednak trudno porównywać zestawy grobowe między sobą (grobowce były łatwym łupem dla rabusiów, nawet jeszcze w czasach antycznych). Lampki oliwne z czterech grobowców hellenistyczno-rzymskich włączone zostały do niniejszej dysertacji, dzięki współpracy z Departamentem Starożytności. Reprezentują one zespoły kompletnych lampek, analogicznych do wyrobów znajdowanych w Kato Pafos (por. niżej). Studiowany materiał pochodzi z czterech grobowców ulokowanych obecnie pod współczesną zabudową, na północ od obszaru Parku Archeologicznego (por. il. 10). Grobowce nr KT 3485 i KT 3734 położone są pod głównym placem górnego miasta i eksplorowane były przy modernizacji tej przestrzeni, grobowiec KT 3510 znaleziony został przy pracach modernizacyjnych kanalizacji przy ulicy Tomb of The Kings (por. Raptou 2004, 311), KT 3515 natomiast, zlokalizowany został przy ulicy Iakovos Christodoulides. C:\Users\User\Desktop\mapa phd scalona.jpg Ilustracja 10 Mapa przedstawiająca lokalizację grobowców Ktimy na obszarze współczesnego miasta (autorka na podstawie Google Earth, dostęp: 28.08.2019) 2.3.6. Materiał referencyjny – dzielnica rezydencjonalna: Ktisto: Dom Dionizosa, Malutena: tzw. Dom Hellenistyczny, Willa Tezeusza, Dom Aiona, Dom Orfeusza Materiał z dzielnicy willowej nie został szczegółowo opracowany i włączony do katalogu, stanowi natomiast istotny dodatek, pokazujący zróżnicowanie materiału na terenie całego miasta. Dzielnica willowa znajduje się w zachodniej części miasta i stanowi bardzo istotny element jego topografii, obrazujący bogactwo i wyjątkowe znaczenie Nea Pafos w okresie hellenistyczno-rzymskim24. To właśnie odkrycie Domu Dionizosa w roku 1962 zapoczątkowało „archeologiczny boom” w Pafos. Badania prowadzone były przez Cypryjczyków, pod kierunkiem Kyriakosa Nicolaou, pomiędzy 1962 a 1974 r. (Nicolaou 1963, 1967, 1972, 315-316; Karageorghis 1968, 343-345; 1969, 558-560; 1973, 678; 1974, 892-893). Odkryto nawarstwienia związane z pomieszczeniami domu atrialnego o zidentyfikowanej funkcji (sypialnie, kuchnie, warsztaty), z bogato dekorowanymi mozaikami, portykami oraz wcześniejszymi strukturami, datowane od III w. p.n.e. do II w. n.e. (Nicolaou 1967). Dostarczyły one bezcennych informacji dotyczących kultury materialnej tego okresu. 24 Na temat historii badań w tym rejonie por. Papuci-Władyka, Miszk, w druku. Jak wspomniano powyżej, dzięki zgodzie wydanej przez dr M. Solomidou-Ieronymidou, dyrektor Departamentu Starożytności Cypru, możliwe było zapoznanie się przez autorkę niniejszej pracy z lampkami odkrytymi w Domu Dionizosa. Niestety, lampki przechowywane w Muzeum w Pafos, oprócz kolejnych numerów inwentarzowych pozbawione są informacji odnośnie konkretnych warstw i depozytów, w których były znalezione. Być może w przyszłości uda się dotrzeć do dokumentacji, która potencjalnie zawierać może te informacje. W 1965 r. rozpoczęto regularne wykopaliska, do dziś prowadzone przez Uniwersytet Warszawski, na obszarze zwanym Malutena, który wytypowany został przez prof. K. Michałowskiego w 1963 r. Ponad 50 lat wykopalisk przyniosło znaczące rezultaty i poszerzyło wiedzę na temat dzielnicy rezydencjonalnej Nea Pafos (Daszewski 1968-1970, 1972, 1976; pełna bibliografia do roku 1995 w materiałach konferencji, por. Daszewski, Meyza 1998; kolejne lata badań raportowane były w PAM). Budowle i związana z nimi infrastruktura, datowane są od końca IV w. p.n.e. do VII w. n.e. (Meyza 2014, 433). Najważniejsze z nich to „Dom Hellenistyczny”, Willa Tezeusza i Dom Aiona.25 Liczne kompletne lampki oliwne oraz fragmenty znalezione na terenie tego kompleksu i przechowywane w zbiorach Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos, były również przedmiotem studiów autorki niniejszej rozprawy i zostały uwzględnione w tej pracy jako materiał porównawczy. 25 Nazwy odwołują się do wyobrażeń widniejących na mozaikach odkrytych w tych budowlach. Dom Orfeusza to kolejna rezydencja, która badana była w latach 1982-1992 i ponownie, od 2010 r. przez zespół z Uniwersytetu Cypryjskiego pod kierunkiem prof. D. Michaelidesa. Zasadnicza faza użytkowania tej budowli datowana jest pomiędzy końcem II w. n.e. a początkiem III w. n.e. i to właśnie z tego czasu pochodzi mozaika przedstawiająca Orfeusza ze zwierzętami. Najwcześniejsze struktury związane są jednak już z okresem wczesnohellenistycznym (Michaelides et al. 2014, 76). Lampki oliwne znalezione w Domu Orfeusza reprezentują zatem podobny zakres chronologiczny jak znaleziska tej kategorii na Agorze pafijskiej i były cennym materiałem referencyjnym dla niniejszego opracowania. Znacząca większość reprezentuje kompletnie zachowane lampki wczesnorzymskie, które pozbawione są niekiedy śladów użytkowania, co skłania do rozważań na temat charakteru tych znalezisk. Być może są wśród tego zespołu lampki składowane na terenie rezydencji „na zapas”, na wypadek zużycia lub stłuczenia lampek będących w użytku. Dla wysunięcia bardziej wiążących hipotez konieczne byłoby jednak konieczne precyzyjne przestudiowanie kontekstu poszczególnych znalezisk, co jest możliwe dzięki istniejącej dokumentacji i być może zostanie wykonane w przyszłości. Materiał archeologiczny z dzielnicy rezydencjonalnej pozwala wejrzeć w wyposażenie codziennego użytku, które stosowane było przez najwyższe warstwy społeczne i tym samym wnioskować m.in. o wzorcach konsumpcyjnych, z którymi mamy do czynienia w mieście (por. Kaldeli 2009, 370-371). Ponadto, materiał znajdowany na terenie rezydencji jest dużo bardziej powiązany z pierwotnym kontekstem użytkowania, niż np. materiał z Agory, gdzie możemy mówić zarówno o lampkach użytkowanych na cele prywatne, jak i w pomieszczeniach budowli o charakterze publicznym lub też potencjalnych przedmiotach handlu, a rozróżnienie ich funkcji jest zazwyczaj niemożliwe. Rozdział 3. Produkcja lampek 3.1. Technologia produkcji Elementem niezbędnym dla zrozumienia badanej grupy (podobnie jak każdej innej kategorii ceramiki), jest technologia produkcji. Jak już wspomniano, zmieniała się wraz z upływem czasu, co miało ogromny wpływ na skalę produkcji i zakres dystrybucji. Początkowo (wczesny okres hellenistyczny) lampki wytwarzane były na kole i pozbawione dekoracji. Na początku II w. p.n.e., w warsztatach greckich po raz pierwszy pojawiła się technika odciskania z formy (Bernhard 1955, 111; Młynarczyk 1978, 240), wynaleziona najprawdopodobniej na Bliskim Wschodzie już pod koniec III w. p.n.e. (Fitch, Goldman 1994, 5). Takie wczesne przykłady odciskanych lampek znane są z Antiochii (Waagé 1941, 56; Młynarczyk 1978, 239-240). Dzięki nowej technice, zyskały na popularności lampki dekorowane, które w okresie późnohellenistycznym prawie całkowicie zdominowały rynek. Należy jednak zaznaczyć, że w niektórych warsztatach, technika toczenia kontynuowała się w okresie późnohellenistycznym. Na terenie Palestyny przeżywała się do połowy II w. n.e. (Macdonnell 1988, 116), na Cyprze być może nawet do końca tego stulecia (Młynarczyk 1998, 56). W niektórych przypadkach, toczenie na kole łączone było z odciskaniem formy. Przykładem tej ostatniej praktyki są hellenistyczne lampki z warsztatów knidyjskich, których zbiorniki, toczone na kole, były dekorowane przed wypałem plastycznymi aplikacjami, odciskanymi z formy (por. niżej, GM 7). Technika odciskania z formy rozwinęła się i kontynuowała przez cały okres rzymski, przy wytwarzaniu tzw. lampek reliefowych. W przypadku lampek oliwnych obserwować możemy zatem swoistą ewolucję formy, od zupełnie otwartej, po zamkniętą (por. il. 11), co miało swoje praktyczne uzasadnienie związane z dążeniem do jak najbardziej efektywnego wykorzystania paliwa. Zamknięta forma zapobiegała wylewaniu i zwiększonemu parowaniu paliwa lub wypijaniu go przez gryzonie (Bailey 1972, 9). Zminimalizowane otwory zwiększały zarazem powierzchnię naczynia, która mogła być wykorzystana dla celów dekoracyjnych (Fitch Goldman 1994, 6). C:\Users\User\Desktop\Bez nazwy-5.jpg Ilustracja 11 Rozwój ogólnej fomy lampek oliwnych (Fitch, Goldman 1994, 6) W rzymskich lampkach otwór paliwowy był zredukowany do granic możliwości, dzięki czemu powierzchnia zagłębionego dysku stała się doskonałym tłem dla nawet rozbudowanych scen z życia codziennego, otaczającej przyrody czy mitologii. Lampki przestały być zatem jedynie przedmiotem codziennego użytku, stając się nośnikiem konkretnych treści, niekiedy propagandowych czy karykaturalnych.26 26 Jednym z najbardziej znanych przykładów o takim charakterze są lampki z przedstawieniem nagiej Kleopatry na krokodylu, por. Bailey 1980, 168-169, no. Q 900. 3.1.1. Toczenie na kole Wczesne formy, otwarte i zamknięte, toczone na kole, reprezentują standardową technikę stosowaną do różnego typu naczyń. Jedyna różnica polegała na konieczności ukształtowania palnika. W przypadku lampek otwartych zaciskano po prostu krawędź naczynia w jednym lub kilku miejscach, a w przypadku form zamkniętych, doklejano palnik do zbiornika i przekłuwano ściankę lampki w miejscu łączenia oraz wywiercano otwór knotowy na końcu palnika. Czasami dodatkowym elementem doklejanym do zbiornika były tzw. boczne wyrostki (ang. side lugs) przekłute lub nie, których funkcja jest interpretowana w różny sposób: od elementu umożliwiającego zawieszenie czy przeniesienie lampki, po czysto dekoracyjne znaczenie (por. Broneer 1930, 6; Bailey 1972, 13). Specyficzną formą lampek toczonych są tzw. lampki z tuleją lub kominkiem (ang. chimney lamps, central tube lamps), przekłutym na wylot i umieszczonym w centralnej części zbiornika, czasami wystającym powyżej ścianek (por. pl. VI, 4.43). Funkcja tulei jest nie do końca jasna. Niektórzy badacze sugerują, że jej obecność związana była ze zmianą poziomu paliwa w zbiorniku lampki i powodowała jego oszczędniejsze spalanie lub też umożliwiała owinięcie na niej dłuższego knota, stopniowo rozwijanego w razie potrzeby (Sussman 2009, 4). Inne teorie wiążą się z możliwością łatwiejszego przenoszenia takich lampek lub umieszczenia na pionowym drążku (Bailey 1975, 14). Jednak fakt, że tuleja jest przekłuta na wylot oraz brak śladów wewnątrz tulei wskazujących na praktykę nanizania, jak słusznie zauważa Sussman (2009, 4), zmuszają raczej do odrzucenia ostatniego pomysłu. 3.1.2. Odciskanie z formy Proces odciskania z formy, sam w sobie nieskomplikowany, wymagał kilku etapów przygotowań, opisanych poniżej. Proces produkcji rekonstruowany jest pośrednio, w oparciu o finalne produkty warsztatów lub formy stosowane do ich wytworzenia, dlatego trudno ocenić, jak kształtowała się produkcja w poszczególnych ośrodkach. Dlatego też w niniejszym rozdziale zebrane zostały wszystkie dane, którymi dysponujemy, a nie informacje pochodzące z konkretnego miejsca produkcji. 3.1.2.1 Archetypy Dwuczęściowe formy (lub kilkuczęściowe dla bardziej skomplikowanych kształtów – lampek plastycznych) (Bailey 1976, 96; Bailey 1997, 168) wykonywane były na podstawie archetypu, czyli trwałej patrycy, która posiadała kształt finalnego produktu. Wszystkie elementy lampki, łącznie z uchwytem i palnikiem oraz dekoracją, były kształtowane w archetypie, nie przekłuwano jedynie otworów (Bailey 1976, 94). Archetyp formowano z mokrej gliny; jeśli zdejmowana forma miała być tworzona z gipsu, dekoracja musiała być wykonana już w patrycy – rzeźbiona przez rzemieślnika, bądź odciskana z formy i doklejana (Bailey 1976, 95). Motywy dekoracyjne robione były przy użyciu stempli z pojedynczym motywem (Bailey 1976, 95, fig. 164), bądź przy użyciu form do odciskania dekoracji dysku (fr. poinçon mould, appliqué, ang. sprig-mould) (Bailey 1976, 96, fig, 168; Bailey 1997, 167, fig. 3). Analogiczne motywy dekoracyjne w różnych warsztatach można tłumaczyć obecnością wędrownych rzemieślników, kopiowaniem ikonografii, bądź wymianą narzędzi między warsztatami (Bailey 1976, 96). Motywy ciągłe rzeźbione były w drewnie, gipsie lub metalu, na kształt pożądanego ornamentu – np. jajownika; niestety brak publikowanych przykładów narzędzi do wykonywania tego typu dekoracji. Sygnatury mogły być ryte na gotowych lampkach, choć wiadomo, że imiona, którymi sygnowano na przykład tzw. lampki stemplowane, również umieszczane były na archetypach (Bailey 1976, 96). Po wykonaniu całości, archetyp mógł być suszony i wypalany, dzięki czemu otrzymywano trwały wzorzec do produkcji jednakowych form. Bailey (1997, 168) sugeruje również, że patryce mogły nie być wypalane, a po wykonaniu matryc re-użytkowane jako źródło gliny. Brak jednak bezpośrednich dowodów na tego typu zabiegi, w związku z małą liczba zachowanych i znanych archetypów. Inne surowce, których używano do wykonywania archetypów to drewno (Bailey 1972, 13) lub kamień (Fitch, Goldman 1994, 45). 3.1.2.2 Formy Formy odciskane z archetypu tworzono najczęściej z gipsu (Bailey 1997, 167, fig. 4), co widoczne jest w postaci grudek na finalnym produkcie – są to ślady po pustkach w formie powstałych w wyniku pękania pęcherzyków powietrza, podczas zastygania formy (Bailey 1972, 14; 1975, 5; 1976, 94; Karivieri 1996, 24). Gips mógł być mieszany z domieszką kamienną, na przykład zmielonym marmurem (Peña, McCallum 2009, 68), co nadawało formie trwałości. Obie części formy stykały się w najszerszym punkcie lampki – krawędzi ramion, a w trakcie ich tworzenia, zaznaczano miejsce dopasowania obu połówek, poprzez wydrążanie zagłębień i formowanie guzków w jednej z połówek lub rytymi liniami na zewnętrznej powierzchni formy (Bailey 1976, 98, fig. 175; Bailey 1997, 168). Analogiczne zabiegi wykonywane były w przypadku form wytwarzanych z gliny. W przypadku tych ostatnich, możliwe było odciskanie motywów dekoracyjnych już po zdjęciu z archetypu – glina, w przeciwieństwie do gipsu nadal była plastyczna. Znane są gliniane formy do odciskania na przykład lampek efeskich, egipskich czy ateńskich (Bailey 1997, 168, fig. 5). Również formy znane z Cypru wytworzone są z gliny (Nicolaou 1972, 315; Bussière, Malfitana 2009, obserwacje własne), choć równocześnie znaczna część wyrobów wczesnorzymskich nosi ślady użytkowania matryc gipsowych (obserwacje własne). W porównaniu do gipsowych, gliniane matryce były o wiele trwalsze i dłużej zachowywały detale dekoracji (Bailey 1972, 14). Również kamień mógł być wykorzystywany do tworzenia matryc (Bailey 1976, 198, fig. 174; Sussman 1982, 8; Adler 2004, 168; Strange, Aviam 2017, 69-71). Miękki wapień czy kreda mogły być szczególnie użyteczne, z racji łatwej obróbki; z drugiej strony, im wyższa twardość, tym trwalsza matryca. Do formowania matryc używano najprawdopodobniej prostych narzędzi, takich jak dłuta, noże (Sussman 1982, 8). Przykłady wapiennych form znane są z Cypru, Libanu czy Izraela (obserwacje własne). Szczególnie duża liczba form znana jest właśnie z terenu Izraela (por. Strange, Aviam 2017, 71-78), gdzie miękki kamień używany był na dużą skalę do produkcji naczyń kamiennych, postrzeganych w judaizmie jako rytualnie czyste (Gibson 1983, 187). Być może, odpady poprodukcyjne z warsztatów produkujących naczynia kamienne, identyfikowanych w Izraelu, służyły jako półprodukt do produkcji matryc lampek.27 W wypadku form kamiennych, matryca była jedynym wzorcem dla tworzenia lampek, choć można wyobrazić sobie, że przynajmniej w przypadku glinianych form produkcja mogła również odbywać się z pominięciem archetypu. 27 Pomysł ten zaprezentowany i testowany był w trakcie warsztatu produkcji matryc i lampek, który odbył się w ramach konferencji naukowej dotyczącej lampek oliwnych, w Kinneret College w Izraelu, w grudniu 2017 r. Szczególnym przypadkiem wytwarzania formy był tzw. surmoulage, czyli technika polegająca na tworzeniu matryc z gotowych lampek (Bailey 1997, 168; Młynarczyk 1998, 57). Proponowana jest m.in. dla Cypru, gdzie lampki italskie funkcjonowały najprawdopodobniej jako patryce, czy tzw. subarchetypy (por. Perlzweig 1961, 119) dla rzemieślników. W oparciu o charakterystyczne cechy lampek cypryjskich, Bailey (1965, 15-17), zbudował hipotetyczne „drzewo genealogiczne” lampek, które bierze swój początek właśnie od prototypów italskich (por. il. 12). Efektem takiej technologii produkcji mają być małe rozmiary lampek cypryjskich i charakter dekoracji, która jest zazwyczaj zatarta lub poddana retuszom. Autor zakłada, że kolejne matryce wykonywane były na podstawie lampek kolejnych „generacji”, co prowadziło do stopniowej degradacji zarówno samych matryc, jak i finalnych produktów. Seria produkcyjna, czyli lampki i formy będące pochodnymi jednego archetypu (Bailey 1965, 16; Karivieri 1996, 1), mogła być zatem silnie zróżnicowana pod względem jakości, a nawet rozmiarów lampek. Należy przy tym pamiętać, że informacje, którymi dysponujemy, są jedynie hipotezami, stawianymi w oparciu o studia nad finalnymi produktami – lampkami. Trudno zakładać, że surmoulage był jedyną techniką stosowaną na Cyprze, kiedy nie dysponujemy dowodami w postaci zachowanych warsztatów czy nawet przykładami wczesnorzymskich form do odciskania. D:\moje\Doktorat\doktorat\ilustracje\schemat.tif Ilustracja 12 Uproszczony schemat produkcji lampek cypryjskich przy użyciu tzw. surmoulage (autorka, na podstawie Bailey 1965, 15) 3.1.2.3 Proces produkcji lampek Glina do wytworzenia lampki wciskana była do przygotowanej formy cienką warstwą, następnie obie części formy były ze sobą składane. Lampka była usuwana z formy po zastygnięciu gliny, nadal musiała być jednak wystarczająco plastyczna, aby możliwe było przekłucie otworów i dopracowanie powierzchni (Bailey 1972,14; 1976, 98-99; 1997, 169). W przypadku form gipsowych, lampkę należało usunąć jak najszybciej, aby woda pochodząca z mokrej gliny nie rozpuściła formy (Bailey 1997, 169). Jeśli archetyp nie był wyposażony w uchwyt, dołączano go również po wyciągnięciu z formy. Możliwe było również wyrycie sygnatury (ale już nie stemplowanie – cienka glina mogłaby nie wytrzymać naprężenia). Po wyschnięciu lampki powierzchnia była niekiedy pokrywana angobą – ang. slip (Bailey 1976, 99; Velde, Druc 1999, 86). Była to cienka warstwa wykonana z płynnej glinki, nakładana poprzez zanurzanie obiektu – często widoczne są na dnach lampek ślady po spływającej angobie. Poza znaczeniem dekoracyjnym – nadawała wyrobom koloru i zakrywała potencjalne defekty rdzenia – miała również praktyczne zastosowanie uszczelniające. Jeśli występowała wewnątrz, zapobiegała przesiąkaniu oliwy do ścianek, co wydłużało potencjalny okres użytkowania. Istnieją także przekazy mówiące o używaniu dodatkowych substancji zapewniających lepsze uszczelnienie. 3.1.3. Wypał Wypał odbywał się w piecach analogicznych konstrukcyjnie do pieców służących dla innych kategorii ceramiki (Bailey 1972, 16; 1972, 7; 1976, 100; 1997, 169). Lampki ustawiane były bezpośrednio jedne na drugich, co dobrze obrazują odpady poprodukcyjne z Efezu czy Kerameikosu (Bailey 1988, pl. 100; Karivieri 1996, pls. 24-26) w postaci grup sklejonych ze sobą w trakcie wypału lampek. Wypał odbywał się w komorze, nad którą budowano kopułę (która mogła być niszczona za każdym razem, w celu wyjęcia wypalonych obiektów). Usytuowana była ponad komorą z paliwem (w tym celu używano drewna), posiadającą przewód kominowy z jednej strony (konstrukcje pieców do wypału lampek: Cerulli Irelli 1977, fig. 3-12, pl. XXVI-XXVII, Fremersdorf 1922, fig. 19, 22-4). Prawdopodobna temperatura wypału wynosiła około 800-1000° C (por. dodatek 2.3.), a czas wypału, przynajmniej 24 godziny (wliczając proces nagrzewania i studzenia) (Bailey 1972, 16). Należy pamiętać, że każdorazowo, a nawet w obrębie jednego wypału, temperatura różniła się, a dostępność tlenu była nierównomierna, skutkując inną atmosferą wypału (utleniającą lub redukcyjną). Było to związane z ilością i jakością paliwa (np. mokre drewno wytwarza sadzę), sposobem przeprowadzania wypału (np. intencjonalne odcięcie dopływu powietrza), ułożeniem lampek w stosie czy wreszcie właściwościami materiału poddanego procesowi wypału. Wypadkową tego są fizyczne właściwości finalnego produktu, takie jak kolor, twardość i porowatość (Rice 1987, 81). Efektem niestabilnych warunków wypału mógł być nierównomierny kolor naczyń, widoczny obrębie zespołu naczyń z jednego wypełniska pieca (Karivieri 1996, 24) czy nawet jednego naczynia. Lampki pokrywane zwykłą angobą wymagały jednokrotnego wypału (Bailey 1976, 100). Jeśli odbywał się w atmosferze utleniającej, finalny produkt wypalał się na kolor czerwony i pochodne odcienie (w przypadku glin zawierających związki żelaza) lub jasnobrązowy (gliny ubogie w związki żelaza). Jeśli wypał zachodził w atmosferze redukcyjnej (z odcięciem dopływu tlenu), naczynia wypalały się na szary kolor, zarówno na powierzchni, jak i w rdzeniu. Aby uzyskać wyroby pokryte czarną angobą i czerwone w przełamie (jak w przypadku attyckiej ceramiki czarnopokostowanej), należało zastosować wypał trzyetapowy: pierwszy etap wypału w atmosferze utleniającej (prawdopodobnie do ok. 800°C), drugi w redukcyjnej (odcięcie dopływu tlenu, wzrost temperatury do ok. 950°C a następnie stygnięcie do ok. 900°C) i trzeci powtórnie w utleniającej (otwarcie dopływu powietrza, stygnięcie pieca, odwrócenie procesów redukcyjnych, ale tylko w rdzeniu naczynia) (Bailey 1972, 16; 1975, 8; Hemelrijk 1991, 239). 3.2. Organizacja produkcji – dane z Cypru i innych części Basenu M. Śródziemnego Powstało stosunkowo niewiele prac, które poświęcone są wyłącznie produkcji lampek oliwnych, jej skali i organizacji. Niemniej jednak, jako jedna z kategorii ceramiki, lampki oliwne podlegały tym samym podstawowym procesom technologicznym, dzięki czemu ogólne podręczniki dotyczące ceramiki zapewniają podstawową wiedzę na ten temat.28 Rekonstrukcja procesu odciskania lampek z form, zaproponowana została przez D.M. Bailey’a (1976, 1997) w oparciu o obserwacje form oraz samych lampek i odpadów poprodukcyjnych, i jako najpełniejsza i najbardziej prawdopodobna, została przytoczona poniżej. Dla okresu rzymskiego dysponujemy również opisem organizacji produkcji i dystrybucji (Harris 1980, z uzupełnieniami w 2011), który, mimo iż dostarcza wielu cennych wskazówek, skupia się na zachodniej i północnej części Imperium Rzymskiego, a ponadto neguje możliwość istnienia dalekosiężnych importów (patrz niżej). Niemniej pozostaje najbardziej wyczerpującym opracowaniem tematu, do którego odnoszą się obecnie inni autorzy (m.in. Aubert 1993, 1994; Holleran 2012, 25-26). 28 Na przykład Jones 1986; Rice 1987; Orton, Tyers, Vince 1993; Orthon, Hughes 2013. 29 Informacje ustne pozyskane od Tiny Najbjerg, 31.05.2018 r. Generalnie rzecz biorąc, istnieje kilka kategorii dowodów, bezpośrednich i pośrednich, pozwalających na wnioskowanie o istnieniu produkcji w danym miejscu (Jones 1986, 8): 1. piec lub miejsce do wypału ceramiki (lub w szerszym rozumieniu warsztat ceramiczny), 2. odpady poprodukcyjne, 3. obecność wystarczających i łatwo dostępnych pokładów gliny, 4. wyraźna koncentracja danego rodzaju ceramiki w badanym miejscu. Stwierdzenie o domniemanej produkcji w rejonie Pafos, oparte jest głównie na pośrednich przesłankach, w tym odpowiadających punktom 3 i 4, omówionych poniżej, dlatego pozostałe punkty scharakteryzowane zostały w oparciu o znaleziska z innych rejonów. Ad 1. Jedyny domniemany piec do wypału lampek znany z terenu Cypru, znaleziony został na terenie antycznego miasta Marion-Arsinoe, obecnie Polis Chrysochous (Najbjerg 2012, 244-245). Struktura datowana jest na okres wczesnorzymski, niestety, zniszczona została w trakcie budowy bazyliki wczesnochrześcijańskiej i zachowała się tylko szczątkowo. Niestety nie jest możliwe zrekonstruowanie formy pieca, co więcej, lampki znalezione zostały jedynie w obrębie struktury, a nie bezpośrednio w komorze.29 Brak również odpadów poprodukcyjnych czy form do odciskania. Nie ma także dodatkowej infrastruktury, która mogłaby bezpośrednio wskazywać na warsztat produkcyjny konkretnie tej kategorii. Nie ma więc możliwości oszacowania wielkości produkcji. Niemniej jednak, trzy lampki zaprezentowane w publikacji (Najbjerg 2012, 244, fig. 4.13), dekorowane popularnym na Cyprze przedstawieniem pawia na gałęzi, wydają się pochodzić z tej samej serii i nie noszą śladów użytkowania na palnikach, podobnie z resztą jak inne lampki znalezione w tym kontekście. Może być to jedynie pośredni dowód na produkcję w obrębie stanowiska. Słabe przesłanki uniemożliwiają oszacowanie liczby i lokalizacji warsztatów produkcyjnych na wyspie30. Nawet traktując zagadnienie dużo szerzej, łatwo zorientować się, że dane w postaci dobrze zachowanych warsztatów produkcyjnych lampek w całym Basenie Morza Śródziemnego są znikome. Jeden z pieców, badany na terenie Pompejów, przy Via di Nocera (Cerulli Irelli 1977; Peña, McCallum 2009), jest zarazem najlepszym przykładem tego typu założenia. Służył do produkcji ceramiki użytkowej (zidentyfikowano jeden rodzaj kubków, ang. dice cups, chociaż nie można wykluczyć, że produkowane były również inne kształty) oraz lampek, co może sugerować, że w innych ośrodkach produkcyjnych manufaktura lampek przebiegała równolegle z innymi kategoriami naczyń (co wydaje się mieć swoje uzasadnienie z ekonomicznego punktu widzenia). Dwa piece odkryte na terenie warsztatu zawierały formy produkcyjne oraz gotowe lampki, które nie nosiły śladów użytkowania. Rozmiary komór oraz wielkość otworów wlotowych wskazują, że wypalano w nich jedynie niedużych rozmiarów naczynia. Stan zachowania warsztatu (mimo iż zachował się tylko dolny poziom budynku), umożliwił badaczom wyróżnienie funkcji poszczególnych części przestrzeni produkcyjnej (Peña, McCallum 2009, 69-71), co pozwala pośrednio wnioskować o organizacji warsztatów tego typu. W obrębie jednego budynku funkcjonował magazyn na surowce – glinę do produkcji naczyń i drewno do opału pieców – oraz cysterna na wodę. Tutaj miały również miejsce poszczególne etapy produkcji: 30 Mowa tutaj ogólnie o warsztatach produkcji ceramiki datowanych na okres hellenistyczny i wczesnorzymski. Jedyne struktury związane prawdopodobnie z produkcją ceramiki znane są z Amatus – piec do wypału (Fischer-Genz 2006) oraz wzgórza Agios Georgios w Nikozji – pozostałości warsztatu (Pilides 2004). - przygotowanie masy ceramicznej – mieszanie gliny z wodą, mieszanie różnych rodzajów gliny, dodawanie domieszek; - przygotowanie angoby – rozpuszczanie gliny w basenikach z wodą – lżejsza frakcja mieszając się z wodą tworzy rodzaj farbki, służącej do pokrywania powierzchni naczyń, cięższe składniki opadają na dno; - odciskanie lampek – rozdzielanie gliny na mniejsze porcje i umieszczanie w formach; - suszenie gotowych naczyń – proces wymagający czasu, od kilku dni do kilku tygodni; - angobowanie naczyń – poprzez zanurzanie, polewanie czy malowanie31 angobą; 31 Praktyka ta nie znajduje odzwierciedlenia w lampkach oliwnych dla omawianego okresu – brak śladów używania pędzla. - wypał; - przechowywanie gotowych naczyń; - wystawianie naczyń na sprzedaż; - gromadzenie odpadów poprodukcyjnych. Co ciekawe, na terenie warsztatu mogła również funkcjonować przestrzeń mieszkalna, nie wiemy jednak ilu garncarzy mogło być w nim zatrudnionych. Inne piece do wypału lampek, zidentyfikowane zostały na ateńskim Kerameikosie (Gill, Hedgecock 1992, 420; Karivieri 1996, 24, fig. 6-7), w Patras (Petropoulos 1999), w Cyrenajce, na terenie miasta Benghazi (Bailey 1985, 164-166; 1997, 166;) czy w Galilei, w wiosce Shiḥin (Strange, Aviam 2017, 67-69). Na terenie prowincji rzymskich poza Basenem M. Śródziemnego, najlepiej zachowanym piecem wczesnorzymskim do wypału lampek, jest piec z terenu dzisiejszych Niemiec, z miejscowości Weisenau (Fremersdorf 1922, 15-25). W żadnym przypadku nie zidentyfikowano niestety dodatkowych struktur architektonicznych, które pozwoliłyby na rekonstrukcję organizacji przestrzennej warsztatu. Zakładać można jednak, że same warsztaty lokowane były w obrębie miast (Lapp 1997, 182; Lund 2015, 55) i w pobliżu cieków wodnych, podobnie jak inne warsztaty wyrobu ceramiki (Lund 2015, 54-55). Ad 2. Żadne lampki znane z terenu Cypru nie wykazują cech odpadów poprodukcyjnych. Znaleziska tego typu znane są ze wspomnianego już Wiesenau (przechowywane w Muzeum w Moguncji) (Fremersdorf 1922), z Efezu w Azji Mniejszej (patrz niżej, proces produkcji lampek) czy Ateńskiej Agory (Howland 1958, 75). Są one reprezentowane przez grupy lampek, które podczas wypału uległy zlepieniu. Znaleziska tego typu wskazują, że proces wypału odbywał się bez użycia separatorów – stąd, jeśli lampki nie były odpowiednio wysuszone lub w piecu panowała zbyt wysoka temperatura, stapiały się. Ponadto, z Agory Ateńskiej (Howland 1958, 75, 208-209) oraz stanowiska Jiyeh w Libanie (Domżalski et al. 2005, 433, fig. 7) znane są przykłady zaniedbań w procesie produkcyjnym, w postaci braku przekłutego otworu knotowego, co uniemożliwiało użytkowanie lampek. Ad 3. Eksperymenty przeprowadzone na próbkach geologicznych z okolic Nea Pafos (Marzec 2017, 2018, 2019), a także długa tradycja garncarska funkcjonująca do dziś na Cyprze (London 1989, 2000), pokazują, że wyspa obfitowała w surowiec, który musiał być wykorzystywany również do produkcji lampek. Łączy się to ściśle z punktem 4 według Jonesa, czyli koncentracją wyrobów o określonych cechach, która jest obserwowana w materiale z Pafos. Mowa tutaj nie tylko o lampkach, ale również innych kategoriach ceramiki, których analizy archeometryczne (Marzec 2017, 2018, 2019), potwierdzają potencjalne istnienie warsztatów w rejonie miasta Pafos, sugerowane wcześniej przez innych badaczy (Hayes 1991, 26; Papuci-Władyka 1995, 1999; Lund 1997, 203; Lund 2015). Biorąc pod uwagę wszystkie przesłanki, założenie o istnieniu lokalnej produkcji lampek w rejonie Pafos wydaje się jak najbardziej zasadne, tym bardziej, że trudno wyobrazić sobie, by najważniejszy ośrodek miejski w okresie hellenistyczno-rzymskim na Cyprze, pozbawiony był zaplecza produkcyjnego. Ad 4. Analiza makroskopowa przeprowadzona na konkretnym zespole, ujawnia rozkład obiektów, które można podzielić na lokalne i importy. Biorąc pod uwagę ogólne tendencje, można założyć, że najwięcej materiału reprezentującego ceramikę codziennego użytku, jak lampki oliwne, będzie pochodzenia miejscowego. Związane jest to z niewielkimi kosztami produkcji i nieadekwatnym do nich kosztem transportu (por. niżej). Cechy masy ceramicznej, defekty spowodowane niedokładnym rozmieszaniem masy, ukształtowaniem formy lub błędy w wypale pozwalają także wnioskować o miejscowym charakterze naczyń – takie przedmioty z pewnością nie trafiłyby do obiegu dalekosiężnego. Inny rodzaj dowodów, związany bezpośrednio z produkcją, typowy dla lampek oliwnych, to formy do odciskania. Kilka przykładów form znanych jest z obszaru Pafos. Dwie późnohellenistyczne formy (jedną kamienną i jedną ceramiczną) znaleziono w Domu Dionizosa32 (Nicolaou 1972, 315, fig. 37, pl. 66), kilka późnorzymskich na terenie Sanktuarium Tumballos, badanego przez ekspedycję włoską (Bussière, Malfitana 2009, obserwacje własne), jedną, również późnorzymską, na terenie Teatru (Rowe 2004, fig. 115.1; obserwacje własne). Należy jednak podkreślić, że obecność form jest jedynie pośrednim dowodem na istnienie produkcji w danym miejscu, gdyż mogły być one również dystrybuowane (por. Bussière, Malfitana 2009, 45, przypis 7) lub z racji niewielkich rozmiarów przenoszone z pierwotnego miejsca użytku. 32 Niestety wzmiankowane formy nie zostały zlokalizowane w Muzeum w Pafos pośród lampek z Domu Dionizosa, studiowanych przez autorkę we wrześniu 2018 r. za zgodą Departamentu Starożytności. Prawdopodobnie w związku z remontem i restrukturyzacją muzeum trafiły do oddziału konserwacji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji. Domniemywać można, że przynajmniej w niektórych okresach, produkcja lampek cypryjskich odbywała się w warsztatach wytwarzających także inne kategorie ceramiki. Pośrednio potwierdza się to także przy analizie masy ceramicznej – grupy makroskopowe wyróżnione dla hellenistycznych lampek z Pafos, posiadają swoje odpowiedniki w ceramice stołowej (fine wares), a niekiedy także wśród naczyń nieangobowanych (plain wares). Jest to także zgodne z wcześniejszą tradycją garncarską Grecji klasycznej, w której produkcja lampek i naczyń odbywała się równolegle (Bailey 1997, 164). W związku ze zmianami w technologii i skali produkcji, zachodzącymi już od późnego okresu hellenistycznego, sytuacja ta jednak częściowo uległa zmianie, a produkcja naczyń stołowych oraz lampek reliefowych rozdzieliła się. Tak jest z pewnością w przypadku grup terra sigillaty, produkowanej początkowo na wschodzie, a następnie w warsztatach italskich i w zachodnich prowincjach. Dowodem na to może być zupełny brak lampek produkowanych w technologii tzw. sigillaty cypryjskiej33, czyli grupy naczyń produkowanych pomiędzy I w. p.n.e. a II w. n.e. Podobnie jest z resztą w przypadku innych grup. Wschodnia Sigillata A (Eastern Sigillata A - ESA), produkowana najprawdopodobniej w Lewancie34, szczególnie popularna w świecie śródziemnomorskim już od II w. p.n.e., reprezentowana jest wyłącznie przez formy ceramiki stołowej (por. Oleson et al. 1994, 58). Gdyby te same warsztaty produkowały również lampki, nie ma powodu, dla którego nie mogłyby być one dystrybuowane razem z innymi naczyniami – jak było w przypadku ceramiki attyckiej. Autorce niniejszego opracowania nie są również znane lampki italskie, które bezpośrednio nawiązywałyby do sigillaty italskiej. Wygląda na to, że wraz z pojawieniem się terra sigillaty zmienia się organizacja produkcji ceramiki, a warsztaty ulegają specjalizacji. Biorąc pod uwagę powyższe dowody, nie należy jednak zapominać o zjawiskach regionalnych oraz dowolności, która mogła istnieć w produkcji w warsztatach działających na mniejszą skalę. Koutoussaki (2008, 41) sugeruje, iż technologia odciskania z formy umożliwiła wykształcenie się dużych, wyspecjalizowanych centrów produkcyjnych (np. lampek oliwnych), ale jedynie w dużych ośrodkach miejskich. Równocześnie, w mniejszych miastach, jak w Argos, za jednoczesną produkcję różnej kategorii ceramiki, w tym lampek, miał być odpowiedzialny niewielki zespół garncarzy. W Pafos, wyraźnie widoczny jest na przykład związek pomiędzy późnohellenistyczną ceramiką produkowaną lokalnie (Marzec 2017; Marzec et al. 2019) a odciskanymi z formy lampkami z tego okresu (Grupa Makroskopowa 9, patrz niżej). Masa ceramiczna jest makroskopowo identyczna 33 Jest to zwyczajowa nazwa, miejsce produkcji tej grupy ceramiki określanej niekiedy jako Wschodnia Sigillata D (Eastern Sigillata D) nadal jest dyskusyjne (por. Kajzer, Marzec, w druku). 34 Kajzer, Marzec, w druku. w przypadku obu kategorii. Przykład z Pompejów (por. wyżej), pokazuje ponadto, że jeden warsztat był w stanie operować różnymi mieszankami gliny i wytwarzać zupełnie różne technologicznie kategorie naczyń w obrębie jednej przestrzeni. Dodatkowym argumentem sugerującym równoległą produkcję różnych kształtów naczyń, są identyczne sygnatury znane z sigillaty italskiej oraz tzw. lampek stemplowanych (Harris 1980, 142) (por. niżej). Oczywiście nie wyklucza to użytkowania takich samych stempli w innych warsztatach., co potwierdza analiza przeprowadzona przez Schneidera (1993, 136), który wykluczył produkcję lampek stemplowanych i terra sigillaty, noszących jednakowe imiona wytwórców, w tych samych warsztatach. Sytuacja z pewnością była dynamiczna i ulegała zmianom wraz z upływem czasu. Warsztaty rzymskie działające na terenie północnej Afryki35, produkowały lampki z identycznej masy ceramicznej co tzw. afrykańska ceramika czerwonopolewana (ang. African Red Slip Ware – ARSW), a garncarze wytwarzali najprawdopodobniej zarówno naczynia stołowe (talerze/miski), jak i lampki oliwne (Bailey 1997, 164-165). Należy zatem przyjąć, że sytuacja była zróżnicowana i zależna od okresu, miejsca i skali produkcji oraz stopnia specjalizacji rzemieślników. Bardzo trudno wysnuwać ogólne wnioski w przypadku niedużej liczby dowodów w postaci przebadanych archeologicznie warsztatów. 35 Warsztaty te działały już pod koniec i w. n.e., jednak największy rozkwit produkcji przypada na okres późnorzymski, od III w. n.e. (por. Kajzer, Marzec, w druku). 3.3. Skala produkcji Skala produkcji, podobnie jak jej organizacja, z pewnością była zróżnicowana, w zależności od okresu, regionu, wielkości populacji, statusu społecznego ludności zamieszkującej dany obszar i zapotrzebowania. Ostatni aspekt mógł być związany z czasowym zwiększeniem popytu na konkretne wyroby (Hollerean 2012, 35). W przypadku lampek, produkcja danej serii mogła być dyktowana specjalnymi wydarzeniami. Dobrym przykładem takiej praktyki są tzw. lampki noworoczne (ang. New Year’s lamps) z przedstawieniem uskrzydlonej Wiktorii trzymającej tarczę z inskrypcją zawierającą życzenia pomyślności i otoczonej czasem noworocznymi podarunkami – monetami i owocami (Bailey 1980, 27-28). Bez wątpienia, we wczesnym okresie rzymskim, możemy mówić o standaryzacji i produkcji na większą skalę, która rozpoczyna się najprawdopodobniej wraz z pojawieniem się w III w. p.n.e. form do odciskania i wzrostem ich popularności w okresie późnohellenistycznym. Dowodem umasowienia produkcji w okresie wczesnorzymskim, może być stosowanie lampek oliwnych dla celów publicznych, jako oświetlenia witryn sklepowych, budowli użyteczności publicznej (np. teatrów), a nawet ulic w Pompejach (Bailey 1972, 11). Bailey (1997, 164) sugeruje jednak, że pojęcie masowej produkcji w odniesieniu do lampek jest niewłaściwe i, że były one produkowane raczej w niewielkich warsztatach, na potrzeby lokalne; równocześnie jednak, podaje przykłady zespołów warsztatów działających na terenie Italii czy wybrzeżu Afryki, co do których termin produkcja masowa wydaje się jak najbardziej uzasadniony. Skala produkcji nieodłącznie musiała być związana ze skalą dystrybucji (por. niżej) i zapotrzebowaniem na określony towar, który mógł być postrzegany jako modny, luksusowy36 lub po prostu użyteczny. Lampki jako stosunkowo tanie wyroby (patrz niżej), były raczej szeroko dostępnym towarem, funkcjonującym jako jeden z podstawowych przedmiotów codziennego użytku. Bezsprzecznie, formy do odciskania umożliwiły seryjną produkcję lampek, co jest także widoczne w przypadku niektórych zespołów znalezisk (Oziol, Pouilloux 1969, pl. XII). Już w późnym okresie hellenistycznym, w związku z wprowadzeniem odciskania z formy, stosowanie lampek i ich szeroka dystrybucja wzrosły, co jest wyraźnie obserwowane na przykładzie produkcji efeskiej czy knidyjskiej (patrz niżej). 36 Odnosi się to do problemu obiektywnej oceny tego, co mogło być towarem luksusowym w okresie antycznym, która jest niemożliwa przy zastosowaniu współczesnych kategorii estetycznych. Więcej na ten temat: Pucci 1983, 110-111; Bes 2015, 147. Harris (1980, 140), który był bardzo sceptyczny wobec istnienia dalekosiężnego handlu lampkami, sugerował, że ich produkcja mogła odbywać się na potrzeby lokalne, niezależnie w różnych miejscach Imperium, blisko miejsc sprzedaży, na co dowodem miały być jednakowe sygnatury obecne na lampkach. Warsztaty miały posiadać zatem swoje pomniejsze „oddziały” na różnych terenach, które miały być zarządzane przez specjalnych urzędników, institores (Harris 1980, 140; Holleran 2012, 32), w imieniu właścicieli. Przykładem takiego warsztatu we wschodnim Basenie M. Śródziemnego z satelitarnymi oddziałami, miałby być warsztat sygnujący swoje wyroby FAVSTI, identyfikowane w trakcie wykopalisk na stanowiskach w różnych rejonach, od Egiptu, przez Cypr, Izrael, Liban i Jordanię (Oziol 1977; Oziol 1993a, 34-36; Bailey 1980, 95; Mikati 2003, 175; Sussman 2012, 12). Nie można jednak wykluczyć, że to wytwórca, posługujący się określoną sygnaturą, przemieszczał się i okresowo działał w poszczególnych ośrodkach. Sygnatura umieszczana na lampkach, z pozoru wskazująca na konkretny warsztat produkcyjny czy imię rzemieślnika (Bailey 1965, 17), może być zatem paradoksalnie utrudnieniem w określaniu proweniencji. Nie można również wykluczyć dystrybucji samych form czy ich kopiowania. Dotykamy tutaj problemu znaczenia i funkcji sygnatur na lampkach, których obecność może mieć dużo bardziej skomplikowane uzasadnienie, niż można by sobie początkowo wyobrazić. Lampki mogły być również oznaczane różnego rodzaju markami produkcyjnymi, w formie pojedynczych liter lub różnego rodzaju znaków – geometrycznych, w formie planta pedis (kształt stopy) czy floralnych, np. rozety (por. Bailey 1980, 104-108). Oznaczenia te były wykonywane w formie i odciskane na dnie lampki. Posiadały zapewne znaczenie przy organizacji produkcji w warsztacie i mogły być oznaczeniem serii, bądź konkretnego wytwórcy, choć, w przypadku motywów roślinnych nie można wykluczać ich czysto dekoracyjnej funkcji. Rozdział 4. Dystrybucja lampek Problem dystrybucji dóbr (ściśle związany z resztą z ich produkcją) jest jednym z zagadnień związanych ogólnie z ekonomią świata antycznego. Próby rekonstruowania i definiowania tego zagadnienia były i są przedmiotem dyskusji wśród badaczy. Pomysły na stworzenie potencjalnego modelu ekonomicznego i koncepcje na odtworzenie mechanizmów rządzących antycznymi rynkami, zmieniały się wraz z upływem czasu, począwszy od modernistycznych idei Rostovtzeff’a (1926, 1941, por. Lund 2015, 212), który podłożył kamień węgielny pod naukowy dyskurs, poprzez opozycyjnego do niego Finley’a (1973, 1999), po testowane współcześnie, w oparciu o dostępne dane, modele statystyczne (np. Aperghis 2014; Brughmans, Poblome 2016). Temat ekonomii antycznej i ceramiki jako narzędzia do rekonstruowania mechanizmów nią rządzących, jest o tyle atrakcyjny, co skomplikowany i podejmowany jest przez licznych badaczy37. Problem jest o tyle złożony, że źródła archeologiczne stanowią jedynie pośrednie przesłanki pozwalające wnioskować o sferze ekonomicznej. Co więcej, są tylko jednym z elementów składowych całego zagadnienia. Konieczne jest systemowe podejście do ekonomii antycznej, która była zjawiskiem dynamicznym, silnie uzależnionym od struktur politycznych, religijnych i społecznych (Borowicz 2009, 31-32). Duże znaczenie w budowaniu modeli dystrybucji mają relacje społeczne między osobami uczestniczącymi w dystrybucji – wytwórcą, klientem i potencjalnymi pośrednikami – co łączy się w oczywisty sposób ze skalą produkcji (Rice 1987, 193 – przykładowy model). Niestety powiązania społeczne są jeszcze mniej uchwytne i z pewnością zmienne, w zależności od miejsca i czasu. Ponieważ jednak wytwórcy i dystrybutorzy są fizycznie elementami systemu ekonomicznego antycznego świata, ceramika 37 Temat ekonomii i handlu w świecie starożytnym to odrębne i szeroko dyskutowane zagadnienie z bogatą bibliografią (np. Archibald et al. 2005, 2011; Archibald 2013; Scheidel 2014). Niniejsza dysertacja zawiera jedynie ogólne informacje, użyteczne wyłącznie w kontekście badań nad lampkami, bez wdawania się w szczegóły związane z długą tradycją i problematyką odnoszącą się do tematu ekonomii antycznej, ponieważ wykracza to poza ramy wyznaczone dla tej pracy. sama w sobie jest niejako pośrednim źródłem informacji ekonomicznej (Borowicz 2009, 263-264). Warto podkreślić, że coraz szerzej zakrojone badania nad materiałem ceramicznym, w tym ceramiką stołową, dają aktualnie coraz lepszy obraz i wyobrażenie o charakterze i skali dystrybucji tej kategorii przedmiotów codziennego użytku.38 Ceramika nigdy nie była kojarzona z kluczowymi towarami w handlu dalekosiężnym (Pucci 1983, 109; Gill 1991, 29) i interpretowana była głównie w świetle funkcji pojemnika na inne surowce i produkty (amfory, dolia). Stąd najwięcej studiów w kontekście dystrybucji ceramiki odnosi się właśnie do amfor transportowych. Naczynia innej klasy – takie jak naczynia stołowe – same w sobie miały odgrywać rolę drugorzędną i jeśli rejestrowane, stanowić najczęściej niewielki dodatek do cargo statków (tzw. secondary/supplementary cargo lub space-fillers) lub funkcjonować jako część balastu niezbędnego w drodze powrotnej (ang. piggy-back) (Bes 2015, 2; Lund 2015, 213). Należy podkreślić, że ten przyjęty pogląd, prawdziwy i adekwatny w wielu przypadkach, nie zawsze miał swoje odzwierciedlenie w rzeczywistości (Lund 2015, 214). Znamy przykłady szeroko dystrybuowanej ceramiki stołowej, która była podstawowym przedmiotem handlu. Najlepszym przykładem jest chociażby wspomniana wyżej rzymska ceramika produkowana na wybrzeżu afrykańskim (ARSW), na skalę masową od III w. n.e. (por. Carandini 1983; Bonifay 2004). Przeświadczenie, że ceramika była nieopłacalnym dla eksportu towarem o niedużej wartości, przegrywa niekiedy w starciu z konkretnymi przykładami. Analiza cen attyckiej ceramiki stołowej w stosunku do zarobków z okresu klasycznego, dobrze obrazuje, że naczynia te posiadały znaczną wartość (Boardman 1988, 31). Nawet jeśli jest to skrajny przykład, reprezentowany przez bogato dekorowane naczynia, które mogą wydawać się z pozoru „ekskluzywnym” towarem, również skala produkcji i dystrybucji niektórych kategorii „zwykłych” naczyń stołowych w okresie hellenistyczno-rzymskim, pozwala wnioskować o ich znaczącej roli (Lund 2015, 160). Zatem, mimo iż ceramika sama w sobie nie pozwala w bezpośredni sposób rekonstruować ekonomii danego rejonu, stanowi jeden z elementów świadczących o kontaktach pomiędzy ośrodkami które mogły, choć nie musiały, mieć charakter handlowy. 38 Przykłady tego typu publikacji w odniesieniu do ceramiki stołowej: Bes 2015; Lund 2015. Kwestia dystrybucji lampek oliwnych i jej charakteru, jest jeszcze bardziej zawiła. W literaturze przedmiotu trwa spór o to, jak szeroko lampki oliwne mogły były dystrybuowane i czy można w ogóle mówić o faktycznych importach. Znaczenie pojedynczej kategorii ceramiki, w dodatku tak niewielkich naczyń, w globalnej perspektywie ekonomicznej zdaje się być wręcz zupełnie marginalne, aczkolwiek głębsza analiza problemu nie daje tak jednoznacznego obrazu. Standardowo przyjmuje się, że lampki oliwne produkowane były przede wszystkim na potrzeby lokalne a nie w celach eksportowych (Bailey 1975, 10; Harris 1980, 134). Tłumaczy się to dużą dostępnością surowca do ich produkcji oraz łatwością wykonania w przypadku funkcjonowania archetypów czy form. Zupełnie nieopłacalne wydaje się importowanie tak niewielkich naczyń przy potencjalnie niskim nakładzie pracy i niedużych kosztach produkcji. Pamiętać jednak należy, że kultura i jej wytwory często wyłamują się z ram optymalizacji. Okazuje się, że zebrać można całkiem pokaźną liczbę dowodów na to, że lampki mogły być szeroko dystrybuowane. Hipoteza ta była zdecydowanie odrzucana przez Harrisa w jego opracowaniu dotyczącym organizacji produkcji (1980). Ostrą polemikę z autorem podjął w krótkim artykule D.M. Bailey (1987), przedstawiając dowody na istnienie dalekosiężnego handlu lampkami i podkreślając równocześnie, że zjawisko to było dużo bardziej skomplikowane niż będzie nam to dane kiedykolwiek poznać. Dysponując aktualną wiedzą, należy podkreślić, że, generalnie rzecz biorąc, baza źródłowa dla okresu rzymskiego jest znacznie lepsza, co związane jest z resztą z inną niż w okresie hellenistycznym technologią i organizacją produkcji lampek oliwnych (patrz wyżej) oraz, oczywiście, inną sytuacją polityczno-ekonomiczną i inną organizacją dystrybucji.39 Dobrym przykładem szerokiej dystrybucji lampek we wcześniejszym okresie, są czarnopokostowane lampki produkowane w warsztatach attyckich (por. Bailey 1975, 10-11). W okresie klasycznym, pomiędzy V a IV w. p.n.e., zyskały szczególną popularność praktycznie w całym Basenie Morza Śródziemnego (Bailey 1975, 12). Było to spowodowane najprawdopodobniej jakością wykonania, a przede wszystkim kwestiami praktycznymi – doskonałej jakości pokost pokrywający zarówno zewnętrzną, jak i wewnętrzną powierzchnię, zapobiegał wsiąkaniu oliwy w ścianki naczynia (Bailey 1987, 60), wydłużając tym samym maksymalny okres użytkowania lampki. Należy zaznaczyć, że identyfikację lampek attyckich umożliwia ich charakterystyczna forma, jakość i sposób potraktowania powierzchni. W przypadku innych ośrodków produkujących w okresie hellenistycznym, możliwość łatwego określenia proweniencji jest różna i zależna często właśnie od stopnia oryginalności wyrobów, zarówno jeśli chodzi o formę, jak i masę ceramiczną użytą do ich produkcji. Dużo łatwiej wnioskować można o dystrybucji lampek hellenistycznych wiązanych z warsztatami knidyjskimi, wypalanych w atmosferze redukcyjnej i posiadających charakterystyczny kształt (patrz rozdział 6.3.7.), niż o lampkach produkowanych potencjalnie np. w warsztatach greckich, których kształt wyraźnie naśladował wyroby attyckie. Brak publikowanych danych i słabe rozpoznanie wytworów różnych 39 Widoczna jest również dysproporcja pomiędzy opracowaniami dotyczącymi ekonomii okresu hellenistycznego oraz rzymskiego, na rzecz tej ostatniej. warsztatów nie oznacza jednak, że zjawisko dystrybucji nie występowało w ogóle, dlatego trzeba być bardzo ostrożnym przy formułowaniu ogólnych wniosków. Informacje, którymi dysponujemy dla okresu rzymskiego, pochodzą głównie z zachodniej części Imperium, podczas gdy wschodnia jest znacznie gorzej rozpoznana, co powoduje, że kwestia dalekosiężnej dystrybucji pozostaje problematyczna. Wstępna analiza lampek oliwnych ze wschodnich prowincji dobitnie pokazuje, iż reprezentują one odrębny wzorzec i inne trendy produkcyjne. Dobrym przykładem tego rozgraniczenia jest dużo mniejsze, a właściwie znikome, rozprzestrzenienie tzw. lampek stemplowanych, prostych w formie lampek, które pojawiły się pod koniec I w. n.e., sygnowanych imieniem producenta czy właściciela warsztatu. Wzorzec dystrybucji lampek już przy pierwszym oglądzie wskazuje zatem na silne rozbieżności między zachodem i wschodem, co może zaprzeczać hipotezie, że Imperium wytworzyło w pełni zintegrowany system ekonomiczny (Duncan-Jones 1990, 58). Wydaje się zatem, że generalizacja zjawisk związanych z produkcją i dystrybucją może okazać się błędna, a każda z prowincji powinna być postrzegana jako potencjalne osobne studium przypadku. Co więcej, modele ekonomiczne, które mogą być właściwe dla niektórych rodzajów dystrybuowanych dóbr, w przypadku innych, niekoniecznie muszą się sprawdzać. Z uwagi na znikomą wiedzę dotyczącą lampek, którą dysponujemy dla wschodnich prowincji, poniżej omówiony został przykładowy schemat dystrybucji, zaproponowany dla części zachodniej Imperium. Jego stworzenie było możliwe dzięki znaleziskom wspomnianej już kategorii lampek stemplowanych. Na podstawie analizy sygnatur widniejących na tych lampkach, podjęto próbę zrekonstruowania zasięgu występowania obiektów sygnowanych konkretnym imieniem wytwórcy. Harris (1980, 129-130; Aubert 1994, 304-305), wyróżnił cztery różne wzorce dystrybucji w oparciu o studia nad markami produkcyjnymi/sygnaturami: I. marki identyfikowane w obrębie jednego miasta lub niedużego obszaru; II. marki identyfikowane w kilku miastach w obrębie jednego regionu geograficznego; III. marki identyfikowane w północnej Italii i północnych prowincjach; IV. marki identyfikowane w środkowej i południowej Italii, Afryce Północnej oraz zachodnich i częściowo północnych prowincjach. Autor zakładał przy tym, że lampki nie mogły być przedmiotem dalekosiężnego handlu i interpretował obecność wyrobów o takich samych sygnaturach w różnych częściach imperium, jako dowód istnienia prowincjonalnych oddziałów poszczególnych warsztatów italskich (por. wyżej, rozdział 2.2). Należy jednak pamiętać, że istnieje przynajmniej kilka przyczyn, które mogą wyjaśniać obecność lampek z tą samą sygnaturą na różnych obszarach (na podstawie Duncan-Jones 1990, 48): - dalekosiężny handel lampkami wytworzonymi w centrum produkcyjnym (czyli sytuacja idealna w przypadku poszukiwania importów); - produkcja w pomniejszych warsztatach za zgodą głównego centrum produkcyjnego, co związane było z istnieniem potencjalnych „oddziałów” warsztatów przy założeniu produkcji masowej (zgodna z ideą Harrisa); - produkcja w pomniejszych warsztatach bez zgody głównego centrum produkcyjnego – podrabianie wzorca, co mogło być związane z faktem, iż przedmiotem handlu mogły być również same formy do odciskania lampek (co jest dość prawdopodobne z racji ich niedużych rozmiarów i licznych kopii) bądź z wykorzystaniem techniki tzw surmoulage (patrz rozdział 2.3.1); - produkcja w kilku miejscach niezależnie na skutek przemieszczania się wytwórców. Lampki noszące tę samą sygnaturę, mogły być zatem de facto produkowane w różnych miejscach i funkcjonować jako mniej lub bardziej wierne kopie wyrobów innego warsztatu. W takiej sytuacji forma lampki, jej ikonografia czy nawet marka produkcyjna przestaje mieć znaczenie dla potwierdzenia miejsca produkcji. Co więcej, próby odróżnienia importów od lokalnej produkcji podejmowane na grupie lampek stemplowanych opierały się niekiedy na słabych przesłankach, takich jak kolor gliny, jakość wykonania, obecność uchwytu czy wielkość lampki (Harris 1980, 131). Mniejszy rozmiar zbiornika miał wskazywać na lampki prowincjonalne, wykonywane na bazie oryginałów, jednak z oczywistych powodów, szybko okazało się, że nie można traktować go jako podstawy dla interpretacji zasięgu dystrybucji konkretnej grupy lampek (Harris 1980, 133-134). Cztery wzorce dystrybucji proponowane przez Harrisa (H.I-H.IV) i wymienione powyżej, nadal mogą być jednak brane pod uwagę i najprawdopodobniej miały swoje odzwierciedlenie w rzeczywistości, gdy myślimy o skali dystrybucji. Odpowiadają de facto ogólnemu obrazowi, który można nakreślić dla dystrybucji jakiegokolwiek rodzaju obiektów, biorąc pod uwagę jej zasięg. Analogiczną skalę proponuje Lund (2015, 44) dla okresu hellenistyczno-rzymskiego czy Bes (2015, 3, 150) dla okresu rzymskiego, w kontekście dystrybucji ceramiki fine ware, kolejno na Cyprze i we wschodnim Basenie M. Śródziemnego: - lokalna dystrybucja – odpowiadająca wzorcowi H.I - regionalna dystrybucja – H.II - ponadregionalna dystrybucja – H.III - dystrybucja dalekosiężna – H.IV Określenia te odnoszą się do odległości, kryją się zatem za nimi pewne konkretne wielkości, które należałoby zdefiniować. Pojęcie „lokalna” dla różnych badaczy zawiera się w innych przedziałach wielkości, sensownym wydaje się przyjęcie za J. Lundem (2015, 44) średniego zakresu odległości w promieniu między 20 a 40 km. Termin „regionalny” trudniej zdefiniować w rozumieniu fizycznej odległości. Lund (2015, 44), przyjmuje w swoim opracowaniu definicję regionu, jako obszaru charakteryzującego się występowaniem zespołów konkretnych kategorii ceramiki (lokalnej i importowanej), zdefiniowanych w oparciu o kryteria morfologiczne i stylistyczne (Lund 2015, 46). Kieruje się zatem wzorcami dystrybucji konkretnych typów naczyń, przy założeniu, że dany typ pochodził z tego samego miejsca produkcji. Na tej podstawie, podzielił Cypr na sześć tego typu regionów, nazwanych zgodnie z ich lokalizacją na wyspie (Lund 2015, 157). Można by zastanawiać się nad rzetelnością tego podziału z punktu widzenia niezbyt dużej próby, którą posłużył się autor. Opracowanie pokazuje jednak przykład modelu, zgodnie z którym mogła funkcjonować na Cyprze dystrybucja ceramiki, co z kolei pozwala na stworzenie hipotetycznego obrazu dystrybucji na skalę regionalną. Ponadregionalna dystrybucja oznacza dystrybucję pomiędzy regionami bądź poza nimi, w sąsiednie rejony; Lund używa wreszcie terminu dystrybucji dalekosiężnej, dla oznaczenia ośrodków znacznie oddalonych geograficznie od Cypru (Lund 2015, 44). Przyjmując takie same definicje odległości na potrzeby niniejszej dysertacji, wykluczyć należy drugi stopień w skali – w przypadku danych zbieranych z terenu jednego miasta, nie można wnioskować o dystrybucji regionalnej. Stąd, dyskutowane są głównie problemy dystrybucji lokalnej – przy założeniu, że gdzieś w rejonie miasta odbywała się produkcja – oraz dalekosiężnej – analiza importów, które znalazły się w Pafos na skutek kontaktów z innymi ośrodkami w Basenie M. Śródziemnego. Dzięki wynikom analiz archeometrycznych, pozyskano również dane wskazujące na obecność dystrybucji ponadregionalnej (porównaj rozdział 7). Opracowanie Lunda, zawiera jedynie dwa przykłady dystrybucji lampek, jedną grupę z okresu hellenistycznego – lampki ptolemejskie (Lund 2015, 204), których rozprzestrzenienie jest niestety słabo rozpoznane oraz lampki wczesnorzymskie z warsztatu ROMANESIS, wiązanego z wybrzeżem małoazjatyckim (Lund 2015, 196), znane także z obszaru Pafos (por. niżej, rozdział 6.4.4.). Mimo niedużego udziału tej kategorii ceramiki w opracowaniu dotyczącym dystrybucji fine wares, ich obecność w publikacji świadczy o tym, że lampki również zaczęły być elementem dyskursu naukowego dotyczącego handlu dalekosiężnego. 4.1. Dystrybucja lokalna vs. dalekosiężna Argumenty przemawiające za lokalną dystrybucją lampek, to wspomniane już niskie koszty produkcji, duża dostępność surowca, łatwość wykonania i niska cena, niewspółmierna do potencjalnie wysokich kosztów transportu. Jeśli chodzi jednak o ceny lampek, sprawa nie jest prosta, z racji znikomych i dość niejasnych przesłanek. Dla lampek attyckich, sugerowana cena (niestety nie potwierdzona dowodami archeologicznymi), to 1 obol za 10 sztuk (Boardman 1988, 30). Cena ta wydaje się dość wysoka, biorąc pod uwagę ówczesne ceny naczyń, co nie wyklucza, że jakość tych lampek powodowała na tyle długi czas użytkowania, że opłacało się zainwestować w wyroby tego typu. Boardman (1988, 30), sugeruje zarazem, że nawet gdyby cena wynosiła 1 obol za 100 sztuk, czyniąc lampki wyjątkowo tanim towarem, nadal byłyby opłacalne do przewozu, z racji swoich niewielkich rozmiarów. Dla łatwego zobrazowania wystarczy zestawić wagę amfor i lampek znalezionych w cargo późnorzymskiego wraku Pointe de la Luque B: 300 lampek przewożonych wraz ze 177 amforami (Nantet 2016, 487), stanowiło zaledwie 0,06% wagi całego cargo. Dla okresu wczesnorzymskiego, znane są inskrypcje (choć nie jest pewne czy dotyczą one faktycznie lampek), sugerujące, że koszt lampki w okresie wczesnorzymskim wynosił 1 asa, czyli 1/16 denara (Harris 1980, 134; Bailey 1987, 60). Ze źródeł z terenu Palestyny, wiadomo, że koszt kilku lampek i knotów w okresie pomiędzy 135 a 170 n.e. wynosił 1 pruta40 (Sperber 1991, 106), który być może odpowiadał wartością kwadransowi (1/64 denara) (Sperber 1968, 257), co jeszcze bardziej obniżałoby wartość jednej lampki. Kolejna inskrypcja, znana z Edyktu Dioklecjana z Afrodisias, sugeruje sprzedaż lampek po kilka na raz (niestety nie zachowała się dokładna informacja za ile sztuk, czasem zakłada się, że 10), gdzie maksymalna cena za gliniane lampki wynosi cztery denary (Erim, Reynolds 1973, 103; Peña 2007, 27). Sprzedaż lampek po kilka sztuk wydaje się mieć swoje uzasadnienie – bardziej ekonomiczna jest sprzedaż razem niewielkich naczyń, których jednostkowy koszt jest niski (por. Rice 1987, 200). Pośrednim dowodem na „hurtową” sprzedaż lampek jest również znalezisko drewnianej skrzynki zawierającej 37 lampek pozbawionych śladów użytkowania i 90 misek wykonanych w technologii terra sigillaty, odnalezionych w 1881 r. w tablinum jednego z domów w Pompejach (Atkinson 1914, 26). Być może lampki z Domu Orfeusza, pozbawione śladów użytkowania (por. rozdział 2.3.6) i wykonane w jednej masie ceramicznej były wyrobami zakupionymi równocześnie, wycenionymi za kilka lub 40 Pruta, to drobna moneta brązowa, najmniejszy nominał funkcjonujący na terenie Palestyny, której wartość zmieniała się w zależności od okresu, por. Klimovsky 1974, 170. kilkanaście sztuk. Na nieduży koszt lampki wpływała również prawdopodobnie długość jej użytkowania. Szacuje się, że okres ten był bardzo krótki i wynosił mniej niż rok, być może około 6 miesięcy, co wiązać się miało z nasiąkaniem ścianek paliwem (Peña 2007, 56). Biorąc pod uwagę tak krótki okres funkcjonowania jednej lampki, trudno zakładać jej wysoki koszt. Z drugiej strony, to niska cena mogła implikować krótki okres użytkowania, a lampki mogły funkcjonować jako tanie, często wymieniane przedmioty, podążające również za gustem klienteli, jeśli chodzi o sposób dekoracji (Peña 2007, 57; Sussman 2009, 2). Zgadza się to z resztą z dużą zmiennością typologiczną lampek, obserwowaną w wypadku dobrze datowanych depozytów, gdzie okres funkcjonowania jednego typu szacuje się na około 20-25 lat (Sussman 2009, 2). Dodatkowym aspektem jest odmienna technologia produkcji (na przykład w przeciwieństwie do większości lampek rzymskich, lampki attyckie były pokrywane angobą na obu powierzchniach naczynia, co zwiększało ich trwałość), różnorodność typów lampek, ich rozmiarów i stopnia dekoracyjności scen, która jest tak duża, że istotnym błędem byłoby sugerowanie jednakowej ceny dla wszystkich wyrobów. Nie posiadamy informacji mówiących bezpośrednio o sposobie dystrybucji lampek. Zakładać można, że odbywała się ona przy okazji dystrybucji innych kategorii ceramiki. Wiemy o osobnej grupie urzędników odpowiedzialnych w Imperium Rzymskim wyłącznie za handel ceramiką – łac. negotiatores cretarii (Peacock 1982, 158). Dla wcześniejszego okresu dysponujemy danymi pochodzącymi z Aten okresu klasycznego, które obrazują wysoką specjalizację i istnienie osobnej funkcji sprzedawcy lampek – gr. lychnopoles (Borowicz 2009, 213; Harris 2011, 93). Biorąc pod uwagę, że zgodnie z analogiami do ceramiki stołowej, lampki funkcjonowały najczęściej jako dodatkowe cargo statków, problem kosztów transportu wydaje się być zażegnany. Sussman (2009, 2) zaznacza wręcz, że lampki importowane mogły być nawet tańsze od tych produkowanych lokalnie, z racji tego, że koszt ich transportu był właściwie zerowy. Towarzysząc jedynie innym towarom, stanowiły znikomy dodatek do zarobków kupców, lecz z drugiej strony, niewielkie rozmiary tych naczyń, pozwalały umieścić dużą ich liczbę na niewielkiej przestrzeni. Dane pochodzące z wraków mówią z resztą sama za siebie i są niezaprzeczalnym dowodem na istnienie dalekosiężnego handlu lampkami oliwnymi. Tabela I pokazuje zestawienie wraków datowanych na okres hellenistyczny i wczesnorzymski, z uwzględnieniem liczby lampek (o ile to możliwe) i ich funkcji na statku (cargo/wyposażenie załogi). Lp. Nazwa wraku Lokalizacja Datowanie Liczba lampek Kategoria lampek Charakter znalezisk Bibliografia 1. Aléria 1 Korsyka (Francja) poł. II w. n.e. Kilka typów: Loeschcke III, VIII cargo Cibecchini 2016 2. Antikythera Wyspy Jońskie II-I w. p.n.e. 10 3 lampki zegarowe, 6 efeskich, 1 z tuleją wyposażenie załogi (?) Vivliodetis 2012, 164-168 3. Artemision Eubea 200-80 p.n.e. 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 57; Strauss 2013 4. Ayia Gallini Kreta około 276-290 n.e. ? (l.mn.) ? ? Parker 1992, 62; Strauss 2013 5. Calanque de l’Ȃne Francja 75-110 n.e. 1 ? wyposażenie załogi Nantet 2016, 264, 432; Strauss 2013 6. Camarina B Sycylia I w. n.e. 73 afrykańskie, wszystkie sygnowane STACTE cargo złożone wyłącznie z lampek Parker 1992, 95; Strauss 2013 7. Cap Béar 3 Francja 40-30 p.n.e. 1 lampka z bocznymi aplikacjami wyposażenie załogi Nantet 2016, 263, 374 8. Cap Camarat 2 Francja poł. i w. p.n.e. 1 ? wyposażenie załogi Strauss 2013 9. Cape Glavat Chorwacja kon. i w. n.e. 5 Loeschcke V i VIII wyposażenie załogi Jurišić 2000, 61; Strauss 2013 10. Capo della Frasca Sardynia IV-III w. p.n.e. (?) 2 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 114 11. Capo Graziano A Włochy 160-140 p.n.e. (?) 1 lampka wypalona w atmosferze redukcyjnej wyposażenie załogi Parker 1992, 117 12. Cavalière Francja około 100 p.n.e. 2 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 133; Strauss 2013; Nantet 2016, 263, 338 13. Chrétienne A Francja około 150-100 p.n.e. 1 czarnopoko-stowana wyposażenie załogi Parker 1992, 141 14. Chrétienne C Francja około 175-150 p.n.e. 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 142; Nantet 2016, 263, 327 15. Colonia de Sant Jordi A Majorka około 100 p.n.e. 2 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 149 16. Comacchio Włochy 25-12 p.n.e. 9 ? wyposażenie załogi Nantet 2016, 263, 379 17. Culip D/Culip IV Hiszpania około 70-80 n.e. przynajmniej 42 + 2 rzymskie lampki w 5 typach, z sygnaturą OPPI i MYRO (cargo) cargo + wyposażenie załogi Parker 1992, 157-158; Pena 2007, 36-37; Nantet 2016, 173, 254, 428 18. Diano Marina Włochy połowa i w. n.e. ? lampki wolutowe wyposażenie załogi Parker 1992, 163; Nantet 2016, 264, 412 19. Dramont A/Dramont 1 Francja połowa i w. p.n.e. 3 jedna w typie „delfiniform” wyposażenie załogi Parker 1992, 166; Strauss 2013; Nantet 2016, 263, 364 20. Dramont D Francja około 40-50 n.e. kilka ? wyposażenie załogi Parker 1992, 168 21. Dramont G Francja około 60-70 n.e. 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 169 22. Dramont I Francja 1-100 n.e. 1 ? wyposażenie załogi Nantet 2016, 264, 417 23. Esteu dou Mieu B Francja około 200-180 p.n.e. (?) 1 kampańska czarnopokostowana wyposażenie załogi Parker 1992, 175 24. Fos A Francja około 50-25 p.n.e. 1 lub 2 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 182 25. Fourmigue A Francja około 125-75 p.n.e. (?) 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 183 26. Ginosar Izrael połowa i w. n.e. 1 późnohelleni-styczna wyposażenie załogi Parker 1992, 194 27. La Giraglia Francja 15-25 n.e. 2 ? wyposażenie załogi Strauss 2013; Nantet 2016, 264, 401 28. Grado Włochy 100-160 n.e. 1 afrykańska wyposażenie załogi Nantet 2016, 265, 440 29. Grand Bassin C/Gruissan C Francja około 120 n.e. 2301 lub więcej typy Bailey C, N, P, Q cargo Gibbins 1989, 20; Parker 1992, 199 30. Grand Congloué A Francja około 210-180 p.n.e. 3 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 201; Strauss 2013 31. Grand Ribaud D Francja około 10-1 p.n.e. (15-20 n.e.) 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 203; Nantet 2016, 263, 383 32. Le Formiche di Capraia Włochy poł. II w. p.n.e. 1 ? wyposażenie załogi Strauss 2013 33. Ilovik Chorwacja około 120 n.e. (?) 3 Północno-italskie, sygnowane wyposażenie załogi Parker 1992, 215; Jurišić 2000, 65; Strauss 2013 34. Jaumegade B Francja około 200-140 p.n.e. 1 czarnopokostowana wyposażenie załogi Parker 1992, 222 35. Karabağla Turcja I w. n.e. (?) 1 ? ? (znaleziona w cargo) Parker 1992, 223; Strauss 2013 36. Kizilburun Turcja 100-25 p.n.e. ? ? cargo? Carlson, Aylward 2010, 145; Nantet 2016, 263, 361 37. Knidos A Turcja II-I w. p.n.e. ? ? cargo Parker 1992, 227; Gibbins 2001, 299; Strauss 2013 38. Kyrenia Cypr 295-285 p.n.e. 1 ? wyposażenie załogi Nantet 2016, 263, 323 39. Ladispoli A Włochy około 1-15 n.e. 6 ? wyposażenie załogi? Parker 1992, 233 40. Lazaret Minorka koniec III-początek II w. p.n.e. ? 1 Czarnopoko-stowana + lampka wypalona cargo + wyposażenie załogi Parker 1992, 241 w atmosferze redukcyjnej w wyposażeniu załogi 41. Madonnina Włochy Około 325-300? 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 249 42. Madrague de Giens Francja 70-50 p.n.e. (75-60 p.n.e.) ? ? wyposażenie załogi? Parker 1992, 250; Nantet 2016, 263, 355 43. Madrague-de Montredon Francja około 175-125 p.n.e. 1 kampańska wyposażenie załogi Parker 1992, 251 44. Mahdia Tunezja 100-80 p.n.e. 1 knidyjska wyposażenie załogi Howland 1958, 126; Rotroff 1994, 139; Nantet 2016, 263, 344 45. Olbia Roman Imperial Sardynia poł. – kon. i w. n.e. ? (l.mn.) ? cargo Strauss 2013 46. Plane A Francja około 50 p.n.e. ? ? cargo Parker 1992, 313 47. Planier C/Planier 3 Francja około 60-40 p.n.e. (50-47 p.n.e.) 1 w typie „delfiniform” wyposażenie załogi Parker 1992, 316; Nantet 2016, 263, 367 48. Plavac A Chorwacja koniec i w. p.n.e. – początek i w. n.e. 2 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 318 Jurišić 2000, 71; Strauss 2013 49. Plemmirio B Włochy około 200 n.e. 4 dwie lampki italskie, dwie afrykańskie; jedna z sygnaturą IVNDRA wyposażenie załogi Gibbins 1989, 14-19; Parker 1992, 319; Strauss 2013; Nantet 2016, 265, 463 50. Pointe Cacalu Francja I w. p.n.e. ? (l.mn.) m.in. Dressel-Lamboglia typ 3 cargo Strauss 2013 51. Pointe Pomegues Francja około 100 p.n.e 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 324 52. Port-Vendres B Francja około 42-48 n.e. 1 + 3 fragmenty ? wyposażenie załogi Parker 1992, 331 53. Port-Vendres C Francja połowa II w. n.e. 1 stemplowana wyposażenie załogi Parker 1992, 332 54. Port-Vendres E (La Mirande) Francja 1-20 n.e. 4-5 ? drugorządne cargo Parker 1992, 332; Nantet 2016, 264, 393 55. Porto Cristo A Majorka około 50-70 n.e. ? (wiele) z warsztatu C. Clodiusa cargo Bailey 1978, 93; Parker 1992, 335 56. Pozzuoli Włochy Roman 4000 ? cargo Gibbins 1989, 20 57. Procchio Elba około 160-200 n.e. (100/200 n.e.) 3 stemplowana, dwie w typie Loeschcke 8, jedna z nich wyposażenie załogi Gibbins 1989, 20; Parker 1992, 343; Nantet 2016, 265, 449 z sygnaturą IVNI ALEXI 58. Qaitbay 1 Egipt poł. i w. p.n.e. ? (l.mn.) ? cargo? Strauss 2013 59. Riou C Francja około 120-90 p.n.e. (?) 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 368 60. Roches d’Aurelle Francja około 80-100 n.e. 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 370 61. San Ferreol Hiszpania około 110-80 p.n.e. ? (kilka) ? wyposażenie załogi Parker 1992, 380 62. Sanquinaires Francja 2 poł. III w. p.n.e. ? (l. mn.) attyckie cargo Strauss 2013 63. Sciaccia Włochy I w. p.n.e. ? (kilka) ? cargo? Strauss 2013 64. Secca di Capistello Włochy około 300-280 p.n.e. ? (wiele?) ? cargo Parker 1992, 396 65. Sinuessa B Włochy około 50-1 p.n.e. ? („grupa lampek”) prawdopodobnie produkcja italska cargo złożone wyłącznie z lampek (?) Parker 1992, 405 66. Skerki Bank D Włochy, Sycylia 80-50 p.n.e. setki ? drugorzędne cargo McCann, Oleson 2004; 43; Strauss 2013 67. Školjić Chorwacja poł. I- poł. II w. n.e. 1 lampka italska w typie Loeschcke VIb wyposażenie załogi Jurišić 2000, 76; Strauss 2013 68. Spargi Sardynia 120-100 p.n.e. ? ? cargo Parker 1992, 410 69. Tiboulen de Maire 1 Francja poł. II w. n.e. 1 ? wyposażenie załogi Strauss 2013 70. Titan Francja około 50-45 p.n.e. (50-30 p.n.e.) 2 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 425; Nantet 2016, 263, 370 71. Valle Ponti Włochy 25-1 p.n.e. 17 ? cargo? Parker 1992, 444; Strauss 2013 72. Vis C Chorwacja połowa II w. p.n.e. 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 449 73. Yalikavak Turcja I w. p.n.e. (?) 1 ? wyposażenie załogi Parker 1992, 454; Strauss 2013 Tabela I Lista terakotowych lampek oliwnych znalezionych we wrakach statków hellenistycznych i wczesnorzymskich (w kolejności alfabetycznej; opracowanie: M.Kajzer). W tabeli zebrane zostały41 wyłącznie wraki statków datowane na okres wpisujący się w ramy czasowe dysertacji. Wśród 73 wraków, w których zarejestrowano lampki oliwne, 41 Dane oparte głównie na publikacji Parkera (1992), który skrupulatnie zebrał informacje dotyczące większości wraków śródziemnomorskich, uzupełniona o nowe opracowanie autorstwa Nanneta (2016), bazę danych stworzoną przez Strauss (2013, z dalszą bibliografią) oraz pojedyncze artykuły i publikacje dotyczące konkretnych wraków (Gibbins 1989; Rotroff 1994; Jurišić 2000; McCann, Oleson 2004; Pena 2007; Carlson, Aylward 2010; Vivliodetis 2012). znalazło się 20 (27 %), które zawierały tę kategorię naczyń w swoim cargo. Pozostałe lampki zinterpretowane zostały jako wyposażenie załogi, głównie ze względu na niewielką liczbę, ale również miejsce znalezienia w obrębie wraku oraz ślady użytkowania. Niektóre statki (Culip D, Lazaret) posiadały lampki zarówno w wyposażeniu, jak i w cargo. W przedstawionej powyżej tabeli uderza dysproporcja pomiędzy danymi z zachodniej i wschodniej części Basenu M. Śródziemnego, wynikająca najprawdopodobniej ze słabego stanu badań. Na szczególną uwagę zasługuje wrak Camarina B, którego cargo, datowane na I w. n.e. złożone było wyłącznie z lampek (Parker 1992, 95), czy wraki Skerki Bank D, Pozzuoli, Grand Bassin C, przewożące pokaźną liczbę tych przedmiotów. Zebrane dane wyraźnie pokazują, że nie można zupełnie negować obecności lampek w cargo statków (por. Vivliodetis 2012, 164), choć bezsprzecznie, w większości przypadków (73 % wraków) lampki znajdowane we wrakach są nieliczne i muszą być traktowane jako wyposażenie załogi. Z drugiej strony, istotnym aspektem w identyfikacji lampek wśród cargo statków jest fakt, iż dopiero przy użyciu bardzo precyzyjnych narzędzi obrazowania można uzyskać informację o obecności lampek we wraku. W przypadku wraku Skerki Bank D, dopiero przy aplikacji kamer HD w 2003 r. udało się zidentyfikować obecność setek lampek pośród cargo złożonego głównie z amfor (Oleson, Adams 2004, 39). Należy zatem ostrożnie podchodzić do danych, którymi dysponujemy, mając nadzieję, że nowe metody prospekcji pozwolą na weryfikację obrazu zróżnicowania załadunku antycznych statków. Ponadregionalna i dalekosiężna dystrybucja lampek mogła mieć również inne drogi i przyczyny. Lampki mogły pokonywać znaczne odległości nie tylko jako rzeczywisty przedmiot handlu, ale również w związku z przesunięciami ludności (migracjami, podróżami) jako przedmioty osobistego użytku (Harris 1980, 136; Johnston 1991, 204; Oleson et al. 1994, 59), pamiątki z podróży (za: Katsioti 2008, 191), podarunki (Johnston 1991, 205) lub wota zostawiane w świątyniach czy sanktuariach (Dimakis 2015, 167). Nośnikiem dóbr byli również żołnierze i legiony rzymskie, które kształtowały popyt na określony rodzaj wyrobów (Oleson et al.1994, 59). Nie można wykluczyć także sprzedaży pośrednikom (Bailey 1975, 10), którzy prowadzili dystrybucję w innych ośrodkach, a to oznaczałoby dużo bardziej skomplikowany, wielostopniowy model dystrybucji (por. Rice 1987, 193-194). Trzeba także pamiętać o potencjalnym popycie na konkretnego rodzaju wyroby, tendencji do ulegania „modzie” lub przemieszczeniach samych wytwórców (por. wyżej). Bez względu na różnorodność przyczyn, obecność lampek z warsztatów wyprodukowanych w znacznym oddaleniu od miejsca użytkowania czy zdeponowania, jest bezsprzeczna. Dowodem na to są charakterystyczne dla konkretnych ośrodków produkcji formy lampek, ich dekoracja, a przede wszystkim skład chemiczny i geologiczny masy ceramicznej, użytej do ich wyrobu. Stąd też, dla celów niniejszej dysertacji, wdrożone zostały metody z dziedziny archeometrii (patrz niżej, rozdział 5), które miały pomóc we wskazaniu proweniencji poszczególnych grup badanej kategorii naczyń i tym samym udowodnić ich szeroką dystrybucję. Rozdział 5. Metody badawcze Materiał poddany analizie to 1820 lampek (włączając fragmenty i kompletnie zachowane przykłady). Lampki z poszczególnych stanowisk były kolejno selekcjonowane spośród innych kategorii zabytków. Klucz wyboru lampek był różny dla każdego ze stanowisk, ze względu na inną metodykę stosowaną w trakcie prac wykopaliskowych, różnice w sposobie przechowywania i segregacji materiału, wreszcie ograniczenia czasowe związane z długotrwałym wybieraniem materiału. Docelowo, próba miała zawierać jak najpełniejszy, a zarazem najbardziej reprezentatywny zespół znalezisk jednej kategorii, który został poddany kilkuetapowej analizie, integrującej informacje różnego rodzaju (patrz niżej). Poniżej przedstawiono proces selekcji materiału dla każdego ze stanowisk oraz scharakteryzowano metody zastosowane przy poszczególnych etapach analizy. 5.1. Wybór materiału do analizy W przypadku Agory, wybór materiału odbywał się na bieżąco, przy okazji prowadzonych wykopalisk, w sezonach 2011-2017. Co istotne, od sezonu 2012, cały „urobek” wykopaliskowy był skrupulatnie sitowany, aby zebrać nawet najmniejsze fragmenty zabytków. Lampki były wydzielane na etapie eksploracji na stanowisku (w całości zachowane obiekty były namierzane trójwymiarowo w celu uzyskania ich dokładnej lokalizacji) lub w trakcie podziału materiału ceramicznego na kategorie funkcjonalno-technologiczne. Dzięki temu, możliwie jak najbardziej kompletny zbiór lampek ze stanowiska, został osobno spakowany i był na bieżąco opracowywany w celu rekonstrukcji całych form oraz określenia chronologii znalezisk. Systematycznie, od roku 2012, materiał ten był wprowadzany do bazy danych stworzonej początkowo w programie Microsoft Excel, a następnie, od 2015, w Microsoft Access. Baza ta, zawierająca szczegółowe informacje odnoszące się do analizy makroskopowej, stała się punktem wyjściowym dla dalszych etapów badań. Łącznie zawiera 1114 lampek oliwnych znalezionych na stanowisku (51 zachowanych w całości oraz 1063 fragmenty). Po odjęciu fragmentów datowanych na okres późnorzymski, ostatecznie pozostało 970 rekordów, oznaczonych skrótem PAP (od Paphos Agora Project). Baza danych nie uwzględnia jedynie niewielkich fragmentów lampek (ok. 0,3-0,5 cm długości), znalezionych w studni S.117 oraz w kontekście 1222 w Wykopie II (szczególnie obfitującym we fragmenty lampek). Najprawdopodobniej fragmenty te przynależą do zarejestrowanych lampek, ale nie udało się ich dopasować. Pominięto je w celu zredukowania błędu ilościowego. Wybrane lampki były dokumentowane rysunkowo, a większość z nich została sfotografowana. Zespół lampek z Agory, stał się materiałem referencyjnym dla pozostałych stanowisk na terenie miasta. Próba do analiz archeometrycznych, ze względów logistycznych (konieczność ubiegania się o pozwolenia na wywóz próbek), została wybrana wyłącznie w oparciu o lampki z Agory. Metodologia stosowana w trakcie prac na tym stanowisku (por. niżej) pozwala zakładać, że jest to najpełniejszy, możliwy do zarejestrowania w trakcie wykopalisk zbiór tej kategorii, dlatego też został on poddany analizie statystycznej. Materiał z czterech grobowców zlokalizowanych na terenie Ktimy, 88 lampek, został przeanalizowany i zadokumentowany przez autorkę, w trakcie stażu odbytego w Muzeum Archeologicznym w Pafos, w marcu i kwietniu 2015 r.42 Informacje wtedy zebrane, zostały poddane weryfikacji w maju 2018 r., a 43 lampki, wpisujące się w ramy chronologiczne niniejszej rozprawy, włączono do katalogu i oznaczono skrótem KT (Ktima Tombs). 42 Staż odbyty w ramach stypendium z programu Erasmus+. Przy okazji stażu w Muzeum, autorka zapoznała się również i częściowo zadokumentoała na potrzeby niniejszej dysertacji lampki oliwne ze stanowiska Malutena (z sezonów 1965-2013), znajdujące się w zbiorach Muzeum – głównie kompletnie zachowane – które posłużyły jako materiał referencyjny dla pozostałych analizowanych znalezisk. Lampki znalezione na wzgórzu Fabrika były wtórnie selekcjonowane spośród całego materiału odkrytego na stanowisku – w większości przypadków zabytki pakowane były razem, zgodnie ze stratygrafią stanowiska. Należało zatem przejrzeć cały materiał pozyskany w latach 2008-2017 (z przerwą w roku 2013, kiedy nie odbył się sezon wykopaliskowy), w celu znalezienia lampek oliwnych. Kilka całych lampek wyodrębnionych zostało przez kierownika misji francuskiej, Claire Balandier w roku 2016 i oddanych do Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos. Pozostały materiał, przechowywany w magazynach na terenie Parku Archeologicznego w Pafos, został przejrzany przez autorkę niniejszej dysertacji na przełomie maja i czerwca oraz w sierpniu 2017 r. Łącznie zarejestrowano 402 lampki, oznaczone skrótem FAB. Konieczna była ich inwentaryzacja i dokumentacja fotograficzna we własnym zakresie, wykonana w 2018 r. Następnie wyselekcjonowane zostały wszystkie lampki i fragmenty o chronologii odpowiadającej ramom czasowym niniejszej dysertacji (351 lampek) i zaklasyfikowane do grup makroskopowych wyróżnionych na Agorze, bądź, o ile było to konieczne, do nowych grup. Lampki z Teatru (129 obiektów), selekcjonowane były przez uczestników ekspedycji australijskiej pod kierunkiem Craiga Barkera i przechowywane w magazynie Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos. Na początku października 2017 r., zostały wstępnie zaklasyfikowane, a dokumentacja i baza danych powstały w trakcie sezonu studyjnego w maju 2018 r. Stan zachowania lampek – wiele z nich reprezentuje kompletne naczynia – oraz stosunkowo niewielki udział obiektów o chronologii wpisującej się w ramy czasowe pracy (55 lampek oznaczonych skrótem TH) spowodował włączenie większości z nich do niniejszego opracowania. Materiał z terenu wykopalisk ekspedycji włoskiej, przechowywany zarówno w magazynach Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos, jak i na terenie Parku, był selekcjonowany i wstępnie dokumentowany spośród pozostałych kategorii zabytków we wrześniu 2017 r. Z racji słabego stanu zachowania większości lampek oraz czasochłonnego procesu selekcji, wybrane zostały tylko najbardziej reprezentatywne lampki – 86 fragmentów wpisujących się w ramy czasowe dysertacji, częściowo publikowanych w raportach ekspedycji włoskiej. Oznaczone zostały skrótem TOU. Dla stanowisk spoza Agory stworzone zostały uproszczone bazy danych w Microsoft Excel, zawierające podstawowe informacje dotyczące chronologii, typu i Grupy Makroskopowej lampek. Informacje w nich zawarte, zintegrowane zostały z bazą danych tworzoną na bieżąco dla Agory, dzięki czemu możliwe było wygenerowanie tabel dla poszczególnych grup makroskopowych, włączonych jako dodatek do niniejszej dysertacji i zarazem zastępujących tradycyjny katalog. Analogie do poszczególnych, lepiej zachowanych lub bardziej specyficznych znalezisk zamieszczone zostały w tekście, przy omawianiu poszczególnych grup lub motywów ikonograficznych (w przypadku lampek wczesnorzymskich). 5.2. Analiza makroskopowa Z racji wieloaspektowego charakteru pracy, niezbędne było wybranie jednego czynnika porządkującego informacje zawarte w dysertacji. Łącznikiem pomiędzy różnymi informacjami, które może nieść ze sobą pojedyncze znalezisko, są poszczególne Grupy Makroskopowe (GM), zawierające lampki wytworzone z analogicznej masy ceramicznej, w konkretnym typie (typach), o określonej chronologii i zdefiniowanych motywach dekoracyjnych. Wielorakie informacje łączone są zatem w postaci jasno zdefiniowanej GM, reprezentującej konkretne wyroby, wraz z miejscem i czasem ich produkcji. Zdefiniowane grupy są zatem efektem kilku etapów analizy makroskopowej, dotyczących poszczególnych składowych, scharakteryzowanych poniżej, w osobnych podrozdziałach. Tabele zawierające poszczególne GM, dołączone na końcu, zbierają wszystkie informacje, także, o ile było to możliwe, związane z kontekstem znalezienia oraz różnymi etapami analizy makroskopowej. Tabele te, wraz z planszami, które ilustrują wybrane przykłady, stanowią tym samym rodzaj katalogu.43 Odwołania do poszczególnych lampek znajdujące się w tekście zawierają indywidulany numer katalogowy lampki, znajdujący się w pierwszej kolumnie odpowiedniej tabeli (jego pierwszy człon, jest zarazem, w większości przypadków, numerem GM). Na przykład nr kat. 2.23. to fragment lampki znajdującej się w GM 2, w wierszu 23, tabeli 2. Wygenerowanych zostało 21 tabel, z których ostatnia – „inne” – zawiera przykłady lampek, niezwiązanych z żadną z dwudziestu GM. W przypadku różnych wariantów masy ceramicznej tabele zostały podzielone wewnątrz na mniejsze sekcje (np. GM 11 podzielona została na wariant angobowany – tab. 11.1-204 i nieangobowany – tab. 11.205-600, w taki sposób podzielony został również materiał na planszach). Lampki w tabelach uszeregowane zostały według stanowisk (oznaczonymi odpowiednimi skrótami); najliczniejsze lampki z Agory przedstawiono zgodnie z rosnącą numeracją kontekstów. Tabele zawierają przyporządkowanie typologiczne i krótkie opisy, w których zawarto najistotniejsze informacje, a w przypadku większości kompletnych przykładów, również kolor(y) wyrobu oraz dodatkowe cechy (np. wytarta angoba). W odrębnej kolumnie uwzględniono numer próbki, jeśli określony fragment był poddany badaniom archeometrycznym, a w przypadku kompletnych lampek, przekazanych do muzeum, numer FR (numer muzealny w zbiorach Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos, skrót od ang. Finds Register). Uwzględniono informacje o stanie zachowania i fragmentacji (jeśli określona lampka była rekonstruowana z kilku fragmentów), w kolumnie zawierającej informacje o chronologii kontekstu zastosowane zostały skróty: WH – wczesnohellenistyczny, H – hellenistyczny, PH – późnohellenistyczny, WR – wczesnorzymski, R – rzymski, PR – późnorzymski. Przykłady lampek zilustrowane na 30 planszach, zostały oznaczone w osobnej kolumnie numerem odpowiedniej planszy (cyfry rzymskie), pogrubioną czcionką. Numery na planszach, odnoszące się do konkretnych lampek lub ich fragmentów, zawierają odpowiedni numer katalogowy z tabel. Lampki uszeregowane zostały zasadniczo 43 Przy wyborze materiału ilustracyjnego autorka kierowała się stanem zachowania lampek, ich typem i dekoracją. Ponadto istotnym kryterium była konieczność załączenia przykładów reprezentujących każdą GM, nawet w przypadku silnej fragmentacji. zgodnie z kolejnością w tabelach (poza próbkami, patrz niżej) i ich przyporządkowanie typologiczne czy ikonograficzne odgrywa drugorzędną rolę. Lampki zawarte w Tabeli 21, zamieszczono zbiorczo na dwóch ostatnich planszach jako „inne”, z odpowiednim numerem katalogowym. Na planszach obrazujących poszczególne GM poddane analizie archeometrycznej (GM 1-13), pokazane zostały także fragmenty, z których pobrano próbki do analiz archeometrycznych (dokumentacja fotograficzna i rysunkowa została wykonana przed pobraniem próbek), w celu zobrazowania ich integralności z konkretną GM. Umieszczono je na końcu plansz i oddzielono kreską. 5.2.1. Analiza makroskopowa masy ceramicznej Cały materiał poddany został dogłębnej analizie makroskopowej, uwzględniającej najważniejsze cechy obiektów, zawierające następujące parametry masy ceramicznej po wypale: kolor, twardość, domieszki (rodzaj, ilość, wielkość i rozmieszczenie, kształt), wygląd świeżego przełamu, charakterystykę i sposób potraktowania powierzchni. Sposób opisu, nomenklatura i skala pomiaru wszystkich cech, zaczerpnięte zostały z publikacji Ortona i Hughesa (2013), aby maksymalnie zobiektywizować i ujednolicić charakterystykę obiektów. z tych samych względów, kolory określane były na postawie wzornika Munsella (Munsell Soil Colour Charts 2009). Tabela II zawiera wzorzec opisu w wersji angielskiej i polskiej. w oparciu o wymienione cechy, studiowany materiał zaklasyfikowany został do wspomnianych już wielokrotnie Grup Makroskopowych (GM), zawierających obiekty o podobnych cechach, potencjalnie wyroby tego samego warsztatu lub warsztatów działających w obrębie jednego regionu. Warto zauważyć, że materiały w obrębie danej grupy mogą zawierać różne warianty (np. inny sposób potraktowania powierzchni, znaczne różnice w kolorze), które są rezultatem nieco innego procesu technologicznego (np. różnic w temperaturze lub warunkach wypału), nadal jednak charakterystyka domieszek jest spójna i wskazuje na potencjalnie jednorodny region produkcyjny. W wyniku analizy makroskopowej gliny, zdefiniowanych zostało dwadzieścia GM, z których sześć zostało wstępnie zinterpretowanych jako lokalne, trzynaście jako importowane. GM zostały wyróżnione, jeśli zarejestrowano przynajmniej kilka lampek wyprodukowanych w określonej masie ceramicznej (fabric). Dla każdej grupy, o ile było to możliwe w oparciu o przestudiowany i publikowany materiał, zaproponowano również proweniencję i wskazano zasięg dystrybucji. Ten ostatni jest niestety najtrudniejszy, jeśli bierzemy pod uwagę wszystkie elementy składowe definiujące poszczególne grupy. Bardzo często możliwe jest wskazanie publikowanych analogii do typu i formy lampek, brak informacji o charakterystyce gliny powoduje jednak niemożność stwierdzenia czy rzeczywiście mamy do czynienia z GM zdefiniowaną na cele niniejszej pracy. Characteristic of Macroscopic Fabric Charakterystyka makroskopowa masy ceramicznej The features of fabric Cechy Inclusions visible at the fresh break frequency - rare - less than 1% - few - 1 - 3% - frequent - 3 - 7% - common - 7 - 10% - abundant - more than 10% Domieszki widoczne w świeżym przełamie częstotliwość - rzadkie - poniżej 1% - nieliczne - 1-3% - częste - 3-7% - liczne - 7-10% - b. liczne - powyżej 10% size - fine - smaller than 0.25 mm -medium - 0.25 - 0.5 mm - coarse - 0.5 - 1 mm - very coarse - larger than 1mm wielkość - drobne -mniejsze od 0,25mm - średnie -0,25-0,5mm - duże - 0,5-1mm - b. duże -powyżej 1mm colour and glossiness - white - black - red - brown sparkling - silver - golden kolor i połysk - biały - czarny - czerwony - brązowy - błyszczący - srebrny - złoty roundness (if possible) - angular - sub-angular -rounded kształt - graniasty - podłużny - okrągły Voids visible at the fresh break frequency - rare - less than 1% - few - 1 - 3% -frequent - 3 - 7% -common - 7 - 10% -abundant - more than 10% Pustki widoczne w świeżym przełamie częstotliwość - rzadkie - poniżej 1% - nieliczne - 1-3% - częste - 3-7% - liczne - 7-10% - b. liczne - powyżej 10% size - fine - smaller than 0.25 mm - medium - 0.25 - 0.5 mm wielkość - drobne -mniejsze od 0,25mm - coarse - 0.5 - 1 mm - very coarse - larger than 1mm - średnie - 0,25-0,5mm - duże - 0,5-1mm - b. duże - powyżej 1mm shape - thin and elongated - rounded - angular - vesicles kształt -cienkie i podłużne - okrągłe - nieregularne - pęcherzyko -wate Colour of the fresh break Colour is described by reference to the Munsell Soil Color Charts (2009). Kolor przełamu Kolor definiowany w oparciu o wzornik Munsell Soil Color Charts (2009). Hardness - soft - can be easily scratched with a fingernail - fairly hard - can be hardly scratched with a fingernail - hard - can be scratched with a knife - very hard - can't be scratched with a knife Twardość - miękka – możliwa do zarysowania paznokciem z łatwością - średnio twarda – możliwa do zarysowania paznokciem przy nacisku - twarda – możliwa do zarysowania ostrzem - bardzo twarda – niemożliwa do zarysowania ostrzem Texture of fresh break - conchoidal - porcelains, high fired fabrics without inclusions; breaks like flint, obsidian or glass - smooth - flat, without ripple marks - hackly - lower temperatures or with more inclusions; large and angular irregularities - laminated - ‘stepped’ effect Tekstura przełamu - muszlowa - gładka - nieregularna - zadziorowata Feel of surface - soapy - slick and almost slippy surface (highly burnished or polished surface) - smooth - no irregularities can be felt - powdery - feel leaves powder on the finger - rough - irregularities - harsh – abrasive Powierzchnia (w dotyku) - śliska - gładka - pudrowa - szorstka - ostra Slip Angoba Colour of slip Colour is described by reference to the Munsell Soil Color Charts (2009). Kolor angoby Kolor definiowany w oparciu o wzornik Munsell Soil Color Charts (2009). Character of slip - internal and/or external - thin or thick - matt or semi-lustrous or lustrous Cechy angoby - nakładana na zewnętrzną i/lub wewnętrzną powierzchnię - cienka lub gruba - coated by painting (brush marks), dipping (slip dribbling down irregularly) or double-dipping - matowa/półmatowa/błyszcząca - nakładana pędzlem/przez zanurzenie/dwukrotne zanurzenie Tabela II Parametry służące do zdefiniowania poszczególnych grup makroskopowych z punktu widzenia charakterystyki masy ceramicznej. Tabela uzgadnia terminologię zaczerpniętą z publikacji Pottery in Archaeology (Orton, Hughes 2013) z polskimi odpowiednikami zaproponowanymi przez autorkę Metoda makroskopowa, która z pozoru może wydawać się obarczona dużym ryzykiem błędu, jest doskonałym sposobem na dokładne poznanie właściwości ceramiki oraz wstępną selekcję próbek, a ponadto pozwala na stworzenie zestandaryzowanego opisu. Cechy niektórych wyrobów są na tyle dystynktywne, że pozwalają bez trudności odpowiednio je zaklasyfikować, a nawet połączyć z konkretnym miejscem produkcji, pomagając w identyfikacji importów (por. Bailey 1987, 61-62). Analiza makroskopowa zastosowana w niniejszej dysertacji, została uzupełniona o test powtórnego wypału, wykonany wspólnie z E. Marzec na próbkach wyselekcjonowanych do analizy chemicznej (patrz niżej). Metoda ta została zastosowana w celu weryfikacji podziału na konkretne grupy. W dużym skrócie, polega ona na wypale materiału w temperaturze wyższej niż pierwotna. W tym konkretnym przypadku, próbki wypalone zostały w temperaturze 1000ºC, w atmosferze utleniającej, w piecu elektrycznym Naberthem model L5/P, znajdującym się w Laboratorium Fitch, działającym przy Szkole Brytyjskiej w Atenach. Po osiągnięciu maksymalnej temperatury, utrzymywano ją przez godzinę, następnie piec został wyłączony, a próbki (w zamkniętej komorze), pozostawione do wystygnięcia. Celem tego wypału było usunięcie wszystkich potencjalnych różnic pomiędzy próbkami reprezentującymi tę samą grupę, wynikających z nierównomiernych warunków wypału pierwotnego, użytkowania naczyń czy warunków postdepozycyjnych, które mogły wpłynąć na kolor (por. Rice 1987, 344-345; Whitbread 1995, 390-391; Schneider 2000a, 528; Kiriatzi et al. 2011, 70). 5.2.2. Analiza typologiczna (typologiczno-chronologiczna) Klasyfikacja ceramiki stanowi oczywiście odrębny i rozbudowany problem metodologiczny, który można potraktować w różny sposób, w zależności od przyjmowanych kryteriów (Rice 1987, 283-288). Podstawowym kryterium pozwalającym na zaklasyfikowanie lampki to konkretnego typu jest jej forma (kształt), będąca stosunkowo dobrym wskaźnikiem chronologicznym. Różne cechy kształtu miały znaczenie w różnych okresach, co związane było z technologią produkcji. w przypadku lampek o zamkniętej formie, toczonych na kole, stosowanych we wczesnym i środkowym okresie hellenistycznym, cechą dystynktywną jest przede wszystkim zarys profilu, który może być okrągły, dwustożkowaty lub gruszkowaty. Kształt profili ewoluował w czasie, a wysoki, okrągły profil charakteryzował lampki wczesnohellenistyczne, naśladujące wyroby warsztatów greckich. W zależności od okresu, kształty lampek zmieniały się mniej lub bardziej dynamicznie, a istotnym momentem dla tych zmian było wprowadzenie techniki odciskania z formy, używanej na większą skalę od II w. p.n.e. (por. wyżej, rozdział 2.3.1). Technika ta umożliwiła wzrost standaryzacji produkcji, która z kolei pozwala na większe zobiektywizowanie klasyfikacji. W przypadku późnohellenistycznych lampek odciskanych, profil lampek przestaje być wyznacznikiem chronologicznym, w związku z tym, że lampki wykonywane w dwuczęściowych formach, uzyskiwały w miejscu łączenie dwóch połówek wyostrzoną krawędź, nadającą wyrobom dwustożkowaty profil. Znaczenia nabiera natomiast sposób dekoracji, ogólna forma zbiornika (okrągła, romboidalna, z dodatkowymi bocznymi wyrostkami itp.), kształt palnika oraz obecność lub brak imadła. W okresie wczesnorzymskim, w którym zmiany technologiczne doprowadziły do wytworzenia zestandaryzowanej formy lampek reliefowych z dyskiem, nadal ma znaczenie kształt palnika, obecność lub brak imadła, jednak kluczową rolę i wyznacznik chronologiczny odgrywa kształt ramion. W oparciu o klasyfikację dokonaną przez Loeschcke’go dla lampek z obozu rzymskiego Vindonissa, wyróżnić można kilka różnych typów ramion charakterystycznych dla znalezisk z Cypru (patrz il. 13). Wyroby poszczególnych warsztatów charakteryzują się oczywiście pewnymi rozbieżnościami, dlatego w celu łatwiejszego rozróżnienia poszczególnych cech i zależności, słusznym wydaje się przyjęcie pewnego systemu klasyfikacji. System zaproponowany przez J. Młynarczyk (1997, 12) uwzględnia jednostki podrzędne względem typów: subtypy – lampki reprezentujące ten sam typ, ale różniące się dekoracją oraz warianty – funkcjonujące w obrębie typu, które charakteryzuje różna masa ceramiczna (reprezentują inną Grupę Makroskopową). Podział ten ma jednak uzasadnienie w przypadku, gdy to analiza typologiczna jest nadrzędnym aspektem badań. W niniejszym opracowaniu to właśnie warianty typów, zgodnie z klasyfikacją Młynarczyk, są najważniejsze, w związku z inną masą ceramiczną, z jakiej zostały wykonane. Termin subtypy został niekiedy użyty na cele dysertacji, w przypadku lampek różniących się nie tylko dekoracją, ale i pomniejszymi cechami formy (jak w przypadku lampek efeskich, por. GM 8). C:\Users\User\Desktop\Bussiere 2012 fig 1.jpg Ilustracja 13 Typy ramion lampek wczesnorzymskich występujących w lampkach cypryjskich, wg klasyfikacji Loeschcke (na podstawie Bussière 2012, 113, fig. 1). Typologia lampek cypryjskich została stworzona – jak wspomniano wyżej – przez O. Vessberga. Publikowana była dwukrotnie, najpierw w artykule z 1953 r. a następnie, w niemal identycznej formie, w 1956 r., w IV tomie publikacji podsumowującej the Swedish Cyprus Expedition. Zaproponowana przez szwedzkiego badacza systematyka, wymaga weryfikacji i uzupełnień, warto jednak podkreślić, że w pewnym stopniu jest nadal użyteczna, szczególnie jeśli chodzi o najczęściej występujące typy. Została wykorzystana również w niniejszej pracy, oraz uzgodniona z innymi typologiami stworzonymi w oparciu o znaleziska z innych rejonów i stanowisk, datowanych na okres hellenistyczny i/lub rzymski, m.in. z Italii (Dressel 1899; Loeschcke 1919; Bailey 1980), Koryntu (Broneer 1930), Aten (Howland 1958), Delos (Bruneau 1965), Tarsu (Goldman, Jones 1950), Antiochii (Waagé 1956) czy Aleksandrii (Młynarczyk 1997) (por. Tab. III). Należy podkreślić, że niektóre typy wyróżnione przez Vessberga w rzeczywistości zawierają w sobie kilka typów a przynajmniej podtypów (tak jest na przykład w wypadku lampek hellenistycznych, typy 2 i 3). Niektóre typy Vessberga nie zostały włączone do niniejszej rozprawy ze względu na ich brak w rejonie Pafos, jeszcze inne natomiast, nie zostały znalezione w typologii szwedzkiego badacza. W tym ostatnim przypadku posłużono się odpowiednimi opracowaniami wymienionymi powyżej Tam, gdzie nie było możliwe zastosowanie konkretnego typu z klasyfikacji Vessberga, użyte zostały określenia deskryptywne, uzupełnione o typy z innych regionów/stanowisk. Należy podkreślić, że typ lampki utożsamiany jest przez autorkę niniejszej rozprawy wyłącznie z jej kształtem i niezależny jest od GM, a tym samym, miejsca produkcji.44 Te same typy mogły zatem funkcjonować niezależnie (i wielokrotnie funkcjonowały), w różnych częściach Basenu Morza Śródziemnego. Typ lampki może być niekiedy sprzężony z dekoracją – tak jest zwłaszcza w przypadku lampek późnohellenistycznych, jednak to forma sama w sobie jest cechą nadrzędną45, a jeden typ mógł być dekorowany na różnorakie sposoby (szczególnie w okresie wczesnorzymskim). 44 Choć warto podkreślić, że niektóre typy są równoznaczne z miejscem produkcji np. tzw. lampki knidyjskie czy efeskie, o bardzo charakterystycznym kształcie, wykonane ze specyficznej masy ceramicznej. 45 Szczegółowe wyjaśnienie pojęcia ‘typu’ zostało tu zawarte ze względu na liczne rozbieżności widoczne w publikacjach; niektórzy autorzy definiują typy lub grupy w oparciu o motywy dekoracyjne (por. Khairy 2016), co nie wydaje się słusznym podejściem. 46 Niektóre fragmenty, które uległy silnemu zniszczeniu bądź przepaleniu – np. fragmenty palników – wzbudzały wątpliwości co do odpowiedniej klasyfikacji, dlatego też zostały wykluczone z omawianego przyporządkowania. Problem z odpowiednią klasyfikacją lampek łączy się często z ich stanem zachowania. Zbyt małe fragmenty uniemożliwiają przyporządkowanie lampki konkretnemu typowi, podczas gdy nadal możliwe jest włączenie jej do grupy makroskopowej. Z racji faktu, że nadrzędnym aspektem badanym w niniejszej dysertacji jest właśnie analiza masy ceramicznej, wszystkie fragmenty wyróżnione jako lampki, o ile to było możliwe46, włączone zostały do odpowiedniej grupy makroskopowej. W wyjątkowych przypadkach, mamy do czynienia z fragmentami (np. stopki, imadła), które mogły być elementami innych kategorii naczyń ceramicznych miniaturowych rozmiarów i tego typu wątpliwe fragmenty wyłączone zostały z niniejszego opracowania. Na podstawie ustalonego typu, możliwe jest wskazanie chronologii danej lampki. Należy mieć jednak na uwadze specyfikę stanowisk, na których zostały odnalezione, stąd należy rozważnie opierać ustalenia na istniejących już opracowaniach, biorąc pod uwagę kontekst znalezienia (por. niżej, rozdział 5.4). L.p. Podrys Typ według Vessberg 1953, 1956 (Cypr) Dressel 1899 (Italia) Loeschcke 1919 (Vindonissa) Broneer 1930 (Korynt) Wáage 1941 (Antiochia) Goldman Jones 1950 (Tars) Howland 1958 (Ateny) Bailey 1980 (Italia) Młynarczyk 1997 (Aleksandria) Typy hellenistyczne 1. 1. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\miniat 1.tif 1 - - - - - - - - 2. 2. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\glob.tif 2 - - VII 1 grupa I 25 - - 3. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\miniatura 3.tif 3 - - IX - grupa II 32 - -- 4. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\mini 5.tif - - - - - - - - 5. 5. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\Bez nazw.tif - - - - 26 grupa VII 27 - - 6. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\fenic.tif - - - - - grupa IV typ 45A, 47B - B 7. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\Bez nazwy-7.tif 5 - - - 13c grupa IV typ 45A - A 8. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\knid.tif - - - XIII 7 grupa V 40A - - 9. - - - - 21 grupa VI - - - 10. 7 - - XIX 19-20 grupa VI 49A - 11. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\vess5.tif 5 - - XVIII 13 grupa IV 45B-46 - - Typy wczesnorzymskie 12. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\Bez nazwy-3.tif 10 11 IV XXIII 39 grupa XIII - B 13. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\Vess10a.tif 10a 9 I XXII 40 grupa XII - A 14. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\min.tif 11 15,16 V XXIV 43 grupa XIV - C - 15. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\Vess12.tif 12 12,13 III XXI - - - D - 16. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\Bez nazwy-1.tif 13 - VIII XXV 44 grupa XVI - - - 17. C:\Users\User\Desktop\doKtoRat\miniatury\Bez nazwy-14.tif 14 17-21 VIII XXV - - - O - Tabela III Uzgodnienie typów lampek dla różnych ośrodków/typologii wraz z podrysami. 5.2.3. Analiza ikonograficzna Kolejnym stadium analizy makroskopowej była identyfikacja motywów dekoracyjnych i scen pojawiających się na lampkach z Nea Pafos. Rozdział 6 zawiera zestawienie typów lampek w podsekcjach dotyczących poszczególnych grup makroskopowych, wraz ze zidentyfikowanymi na nich motywami ikonograficznymi, podzielonymi na podstawowe kategorie: ornamenty geometryczne, roślinne, sceny zwierzęce oraz figuralne. Uwzględnione zostały jedynie motywy zidentyfikowane na lampkach z Pafos, będących przedmiotem opracowania, mimo iż z publikacji znane jest szersze spektrum motywów dekoracyjnych. Ze względu na brak możliwości potwierdzenia ich przynależności do opisywanych GM, zostały jednak pominięte. W przypadku lampek zawartych w niniejszym opracowaniu, zawarto analogie do motywu ikonograficznego, który noszą (w niektórych przypadkach nawet jeśli masa ceramiczna lampek z analogiczną dekoracją jest najprawdopodobniej inna). Podjęta została próba wskazania motywów charakterystycznych dla produkcji lokalnej/regionalnej (dotyczy to przede wszystkim najliczniejszej GM 11), jednak należy podkreślić, że wiele z nich mogło funkcjonować w odległych nawet regionach niezależnie, czy to ze względu na swoją symbolikę, interpretowaną podobnie w różnych częściach Imperium (np. motywy nawiązujące do mitologii) czy wyłącznie ze względów estetycznych (proste ornamenty geometryczne lub roślinne, kreowane w różnych miejscach równocześnie, niezależnie od siebie). Niemniej jednak, nie można wykluczyć, że część z nich czerpana była jako pierwowzór z konkretnego warsztatu i powielana z mniejszą lub większą dokładnością przez lokalnych rzemieślników (szersze rozważania na ten temat zawarte zostały w rozdziale dotyczącym technologii produkcji). Należy podkreślić, że studia ikonograficzne dotyczą lampek produkowanych od okresu późnohellenistycznego, kiedy zaczęto na większą skalę stosować technikę odciskania z formy. 5.2.4. Analiza komparatystyczna Kolejnym etapem studiów makroskopowych była próba przyporządkowania grup makroskopowych potencjalnemu miejscu produkcji (studia nad proweniencją). Została ona oparta na znaleziskach z innych stanowisk (najważniejsze z nich to te, wymienione przy okazji analizy typologicznej) oraz zbiorach kolekcji. Szczególnie istotne były w tym przypadku zbiory Muzeum Brytyjskiego w Londynie, zawierające zabytki wydobyte podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przez Muzeum oraz kolekcje prywatne przekazywane lub kupowane do muzeum. W październiku 2018 r. autorka miała możliwość obejrzenia obszernej kolekcji lampek publikowanych w trzech tomach przez Bailey’a (1975, 1980, 1988). z racji tego, że kolekcja podzielona jest właśnie ze względu na proweniencję (w oparciu o miejsce znalezienia lub studia Bailey’a) stanowiła nieocenione źródło informacji na temat różnorodnych fabrics występujących w różnych częściach Basenu Morza Śródziemnego. Wyniki poszczególnych etapów analizy makroskopowej, są ściśle ze sobą związane i dają możliwości wyciągania generalnych wniosków w oparciu o integrację danych. Typy lampek są dość dobrym wyznacznikiem chronologicznym, często potwierdzonym dodatkowo kontekstem znalezienia. Dzięki temu możliwe było na przykład do zaobserwowania, że niektóre grupy makroskopowe, typowe dla okresu późnohellenistycznego, nadal używane były w okresie wczesnorzymskim. 5.3. Analiza archeometryczna W oparciu o wyróżnione grupy makroskopowe, wyselekcjonowane zostały próbki do analizy archeometrycznej. Archeometria, czyli dziedzina wykorzystująca metody badawcze znane z nauk ścisłych, to nadal stosunkowo młoda dziedzina w służbie archeologii (Martinón-Torres, Killick 2014). Zyskuje ona bezsprzecznie coraz większą popularność, a właściwie staje się obecnie nieodłącznym elementem badań archeologicznych. Szerokie spektrum dostępnych metod daje coraz większe możliwości odpowiedzi na konkretne pytania badawcze. W przypadku niniejszej dysertacji było to zasadniczo pytanie o miejsce produkcji lampek znalezionych na terenie Pafos. Metoda archeometryczna została zatem dobrana zgodnie z właściwościami badanego materiału i charakterem postawionego problemu badawczego. Z racji faktu, że lampki oliwne należą do grupy tzw. fine ware, co oznacza z technologicznego punktu widzenia, że wykonane zostały z dobrze oczyszczonej, drobnoziarnistej gliny, pozbawionej lub zawierającej znikome ilości domieszek, dla celów niniejszej dysertacji wybrano metodę z grupy analiz chemicznych. W tym wypadku, posłużyła ona do weryfikacji potencjalnych miejsc produkcji (studia nad proweniencją), wyróżnionych w oparciu o analizy makroskopowe połączone z informacjami o publikowanym materiale. W dużym uproszczeniu, weryfikacja ta była możliwa dzięki określeniu składu i ilości pierwiastków śladowych w glinie, z której zostały wykonane lampki. Obecność poszczególnych pierwiastków śladowych jest bowiem ściśle uzależniona od kompozycji skał i minerałów, różnej dla odrębnych rejonów geologicznych (a tym samym geograficznych). Mając zatem dostęp do materiałów referencyjnych w postaci przebadanych próbek geologicznych, bądź próbek pochodzących z potwierdzonego miejsca produkcji, jesteśmy w stanie dopasować próbki do konkretnej strefy geologicznej (Rice 1987, 413). Tego typu materiał referencyjny jest gromadzony w postaci surowych danych w publikacjach, przeanalizowanych danych przy użyciu metod statystycznych (wykresy) oraz samych próbek w laboratoriach, w których analizy są przeprowadzane. Problem interpretacji wyników jest oczywiście dużo bardziej złożony, a analiza chemiczna nie daje gotowej odpowiedzi na pytanie o proweniencję. Należy pamiętać, że nawet ta sama glina używana do produkcji różnego kształtu naczyń, mogła być poddawana innym procesom wpływającym na jej skład chemiczny (np. oczyszczanie, dodawanie domieszek), znane są również praktyki mieszania różnego rodzaju glin dla uzyskania materiału lepszej jakości (Buko 1984, 361; Buko 2008, 25; Rice 1987, 422, 425). Istotnym aspektem wydaje się być również technika produkcji – ta sama glina użyta do naczyń toczonych i odciskanych z formy, również może zmieniać swoje właściwości. Nie bez znaczenia pozostaje także etap wypału (Rice 1987, 423). Bardzo ważne jest zatem integrowanie wszystkich dostępnych danych i branie pod uwagę wszystkich możliwych aspektów, dla uzyskania jak najpełniejszego, wykreowanego przy użyciu różnych metod, obrazu próbki. 5.3.1. Próbkowanie We wrześniu 2017 r., jedenaście grup makroskopowych zostało wyselekcjonowanych do analizy chemicznej, celem weryfikacji proweniencji zaproponowanej na etapie analizy makroskopowej. Każda grupa liczyła po kilka próbek (od czterech do dziewięciu). Liczba zalecana dla uzyskania standardu dla określonego fabric, w zależności od stopnia homogeniczności wyrobów, wynosi pomiędzy 10 a 30 próbek (Rice 1987, 424). W związku z ograniczonymi możliwościami finansowymi wyselekcjonowane zostało niezbędne z merytorycznego punktu widzenia minimum. Łącznie, wytypowane zostały 64 próbki. Ich liczba uzależniona była także od wymogów ilościowych dotyczących pojedynczej próbki. Dla celów analizy potrzebnych jest od 100 mg do 2g czystej próbki (Rice 1987, 374), a im większa próbka, tym lepiej. Oznacza to, że wyjściowo należy pobrać ok. 4g, które zostaną oczyszczone z wtórnych osadów i poddane procesowi przygotowania próbki do analizy (patrz niżej). Z racji tego, że podczas selekcji próbek zakładana była możliwość dodatkowych, komplementarnych analiz archeometrycznych (SEM, petrografia), a fragment próbki miał zostać poddany powtórnemu wypałowi, waga próbki została ustalona na ok. 6-7 g. Selekcji podlegały oczywiście jedynie fragmentarycznie zachowane lampki znalezione w trakcie wykopalisk. z racji faktu, że lampki, szczególnie te datowane na okres rzymski, mają bardzo cienkie ścianki, a co za tym idzie niską wagę, spectrum wyboru było dość mocno ograniczone. Lista wstępnie wyselekcjonowanych próbek została wysłana do zatwierdzenia przez Departament Starożytności Cypryjskich w Nikozji. Po uzyskaniu pisemnej zgody na pobranie i wywóz próbek, w listopadzie 2017 r., zostały one pobrane i przewiezione do Laboratorium Fitch w Atenach, gdzie poddane zostały zabiegom przygotowującym je do analiz archeometrycznych. 5.3.2. Analiza chemiczna Dla określenia składu chemicznego próbek będących przedmiotem dyskusji, wykorzystano metodę fluorescencji rentgenowskiej z dyspersją długości fali (WD-XRF Wavelength dispersive X-Ray fluorescence), która wykrywa 26 pierwiastków. Jest ona lepsza w porównaniu z innymi metodami wykorzystującymi promieniowanie rentgenowskie (np. przenośny XRF), gdyż daje dokładniejszy obraz chemiczny. Alternatywą dla wybranej metody, mogłaby być NAA (Neutron Activation Analysis) czyli neutronowa analiza aktywacyjna, która może dawać nawet bardziej precyzyjny obraz chemiczny próbki, ponieważ wykrywa mniejsze elementy śladowe. Jednak z racji braku możliwości przeprowadzenia analizy w Europie i koniecznością wysłania próbek do Stanów Zjednoczonych, jej aplikacja wiązałaby się z dużo wyższymi kosztami (sama analiza również jest dużo droższa). Ponadto, metoda WD-XRF stosowana była już dla tego typu próbek, w tym pochodzących z Pafos, dlatego też, biorąc pod uwagę dane referencyjne oraz koszty, została zastosowana dla celów niniejszej dysertacji. Wybór laboratorium uzasadniony był również względami praktycznymi i faktem, że w 2016 r. w Laboratorium Fitch w Szkole Brytyjskiej w Atenach przeprowadzono analizę ceramiki typu fine ware oraz próbek geologicznych z rejonu Pafos (Marzec 2017; Marzec et al. 2018; Marzec et al. 2019). Użycie tego samego urządzenia (lub tak samo skalibrowanego47) umożliwia swobodne porównywanie wyników analiz. Urządzeniem zastosowanym do analizy 64 próbek był spektrometr firmy BRUKER S8-TIGER WD-XRF. Uzyskane wyniki, poddane zostały analizie statystycznej w programie R. Poprzez analizę skupień, wygenerowany został dendrogram, grupujący próbki zgodnie z podobieństwem składu chemicznego. Szczegółowy opis metody i proces przygotowania próbek do tej analizy zawarty jest w raporcie z Laboratorium w dodatku 2.1. 47 Wyniki uzyskane w Laboratorium Fitch mogą być porównywane z analizami przeprowadzanymi w Berlinie (Free University of Berlin) lub Lyonie (Laboratoire de Céramologie at Lyon); ze względu na jednakową kalibrację urządzeń. 5.3.3. Analiza petrograficzna Dodatkowe środki pozyskane na realizację projektu rozprawy doktorskiej w lipcu 2018 r., umożliwiły rozszerzenie badań archeometrycznych o metodę petrograficzną i analizę próbek pod skaningowym mikroskopem elektronowym (SEM). Zastosowanie dodatkowych metod archeometrycznych umożliwiło postawienie dodatkowych pytań badawczych odnoszących się do lokalnej produkcji i jej charakterystyki w krótszych odcinkach czasowych oraz porównanie próbek pobranych z lampek z innymi kategoriami naczyń z Pafos, analizowanych tymi samymi metodami, celem wykazania potencjalnych podobieństw w procesie technologicznym. Metoda petrograficzna posłużyła jako metoda komplementarna względem analizy chemicznej, do wyjaśnienia niejasnych w niektórych przypadkach wyników analizy chemicznej, które mogły być wynikiem warunków postdepozycyjnch, w których przebywały lampki poddane analizie. Analiza ta umożliwiła również przebadanie próbek zinterpretowanych na etapie analizy makroskopowej jako lokalne, pod kątem różnic w składzie domieszek (ich wielkości, ilości i rozmieszczeniu) oraz pod kątem potencjalnych przemian technologicznych, które mogły zachodzić w procesie produkcji lampek w krótszych odcinkach czasowych (od okresu wczesnohellenistycznego, poprzez późnohellenistyczny i wczesnorzymski). 32 próbki wyselekcjonowane zostały do analizy petrograficznej. Wykonano z nich szlify przezroczyste (płytki cienkie), które umożliwiają obserwacje składu mineralogicznego próbki pod mikroskopem petrograficznym Zeiss Axioskop 40, w powiększeniu o zakresie x25-x500, w świetle przewodzącym i spolaryzowanym (minerały posiadają różną aktywność w zależności od użytego światła). Przy użyciu kamery Leica DC300 i oprogramowania Leica IM50 Software, wykonano również mikrofotografie zamieszczone w dodatku 2.2. Efektem analizy było wydzielenie pięciu grup petrograficznych wraz z wariantami (oznaczonych skrótem GPetr, por. rozdział 7). 5.3.4. Analiza SEM Analiza SEM umożliwiła bardziej szczegółowy wgląd w technologiczny proces produkcji miejscowych lampek. Stopień zeszklenia mikrostruktur obserwowanych w próbce umożliwia zrekonstruowanie pierwotnej temperatury wypału. Ponadto, w przypadku próbek pobranych z angobowanych lampek, celem analizy było sprawdzenie czy ten sam surowiec został użyty do wykonania rdzenia i angoby. Dziewięć próbek poddanych zostało napyleniu węglem, a następnie obserwacjom pod mikroskopem elektronowym FEI, Quanta Inspect D8334, sprzężonym ze spektrometrem XRF dla oznaczenia podstawowych pierwiastków. Szczegółowe informacje i zdjęcia uzyskane z obrazowania SEM zamieszczone zostały w dodatku 2.3. 5.4. Integracja danych. Grupy Produkcyjne W wyniku integracji wszystkich danych, stworzone zostały sugerowane Grupy Produkcyjne (GP), nazwane tak dla odróżnienia od Grup Makroskopowych (GM), z których nie wszystkie zostały poddane analizom archeometrycznym. Niektóre GP odpowiadają GM, jednak część spośród GP została zidentyfikowana dopiero dzięki analizom archeometrycznym, co zaowocowało rozpadem jednej GM na dwie, a nawet trzy grupy, jak w przypadku GM 1. Dlatego stworzona została nowa numeracja dla zdefiniowanych grup produkcyjnych, które ułożone zostały według miejsca produkcji, z podziałem na grupy produkowane na Cyprze (GP1-GP5) i wytwarzane poza wyspą (GP6-GP15), por. Tab. VI. Idealną sytuacją jest występowanie dużych grup referencyjnych oraz dużych zespołów próbek zaliczonych makroskopowo do jednej grupy. Mamy wtedy możliwość wglądu w różnice wewnątrz grupy i, co jest szczególnie ważne w przypadku słabo zestandaryzowanej produkcji, uzyskać wgląd w szersze spektrum potencjalnych właściwości danych próbek. W momencie kiedy dysponujemy małą próbą reprezentującą grupę, może się zdarzyć, że trafimy na skrajne wartości, które, choć nadal mogą mieścić się w danej grupie, zostaną uznane za dwie różne grupy, ponieważ związek między nimi pozostanie nie do wychwycenia, co jest efektem niewielkiej próby statystycznej. Silnie zróżnicowane grupy zidentyfikowane zostały dla Cypru, a niska standaryzacja produkcji wydaje się być cechą charakterystyczną dla wyspy (por. Marzec 2017, Marzec et al. 2018). Dlatego bardzo ważne jest branie pod uwagę zarówno wyników analiz archeometrycznych, jak i cech makroskopowych, które mogą być decydujące dla przyporządkowania próbki do określonej grupy końcowej. Ilustracja 14 Graf przedstawiający zastosowane w projekcie metody badawcze 5.5. Analiza kontekstualna „Zainteresowanie artefaktami z wykluczeniem informacji o kontekście jest antykwaryzmem (…)” (Hodder, Hutson 2003, 171). Stąd, uzupełnieniem analizy typologicznej, która jak wspomniano wyżej, ściśle łączy się z chronologią, były studia nad kontekstem znalezienia. Pojęcie kontekstu może być rozumiane w szerokim aspekcie, odnoszącym się zarówno do czasu i przestrzeni (por. niżej). W rozumieniu czasowym, podjęta została próba uściślenia datowania poszczególnych przykładów i typów lampek na stanowiskach w obrębie miasta Nea Pafos. Należy przy tym pamiętać, że bardzo trudno oszacować dokładny moment depozycji czy okres użytkowania lampki, interpretowanej w oderwaniu od całości materiału znalezionego w warstwie, tj. kontekście archeologicznym, zgodnie z nomenklaturą przyjętą w Paphos Agora Project. Dlatego poszczególne warstwy/konteksty, datowane są w oparciu o zawarty w nich materiał, rozpatrywany w aspekcie całościowym. Materiałem datującym będą zatem najpóźniejsze zidentyfikowane obiekty, które wyznaczają terminus post quem danego kontekstu. Z racji faktu, że przedmiotem niniejszej dysertacji jest zespół lampek z kilku różnych stanowisk, który miał być z założenia jak najbardziej reprezentatywny, opracowaniu zostały poddane również lampki rezydualne dla konkretnej warstwy. Oznacza to, że znalezione zostały one w kontekście późniejszym, niż okres ich produkcji czy użytkowania. Być może należy to tłumaczyć faktem, że dalej przechowywane były w obrębie pomieszczenia czy budynku, mimo, że nie nadawały się już do użytku lub wręcz przeciwnie, stosowano je dużo dłużej, niż zakładany szacunkowy czas (por. rozdział 4.1). Część materiału pochodzi jednak z warstw spójnych chronologicznie, co umożliwiło osadzenie go w potencjalnym kontekście użytkowym. Dlatego też, dodatkowym aspektem analizy była próba zrekonstruowania funkcji kontekstu, w którym materiał został znaleziony. Podstawowym kryterium była obecność na stanowiskach sepulkralnych lub osadniczych – o charakterze publicznym lub prywatnym. Dalszym aspektem, o ile możliwe, było wskazanie na potencjalną funkcję konkretnego budynku, struktury lub pomieszczenia, w którym znaleziona została konkretna lampka lub jej fragment. Oczywiście próba rekonstrukcji tego typu informacji nie jest prosta, a nadawanie przedmiotom pierwotnego przeznaczenia, czyli osadzanie ich w kontekście kulturowym, narażone na subiektywne osądy badacza. Celem jest jednak nie klarowana interpretacja, ale raczej próba zrozumienia sposobu funkcjonowania przedmiotów, w tym wypadku lampek oliwnych, w kontekście przestrzennym, kulturowym, społecznym (por. Hodder Hutson 2003, 163). Bez tego typu analiz znaleziska pozostają nieme (Hodder Hutson 2003, 171). 5.6. Analiza statystyczna Analizie statystycznej poddane zostały wyłącznie lampki z Agory pafijskiej, z racji faktu, że tylko na tym stanowisku były one skrupulatnie zbierane i na bieżąco selekcjonowane spośród innych kategorii ceramiki. Celem analizy statystycznej było w tym wypadku określenie stosunku produkcji interpretowanej jako miejscowa (czy w szerszym rozumieniu, cypryjska), do importów. W celu przeprowadzenia analizy tego typu, należało wyselekcjonować konkretny materiał oraz wyznaczyć sposób określania minimalnej liczby lampek na stanowisku. Standardowo, dla innych kategorii naczyń wybierane są tylko tzw. fragmenty diagnostyczne jednego typu (zazwyczaj wylewy), w celu uniknięcia błędów (por. Rice 1987, 292; Orton Hughes 2013, 210-212; Lund 2015, 46) i uzyskania szacunkowo najbliższej rzeczywistemu obrazowi liczby naczyń. W przypadku lampek sytuacja jest dużo bardziej skomplikowana, gdyż większość fragmentów może być potraktowana jako diagnostyczna – pozwala określić typ i chronologię w oparciu o niewielką nawet część naczynia. Dlatego też, pod uwagę wzięto maksymalną możliwą liczbę fragmentów, wykluczając wyłącznie te, które mogą reprezentować fragmenty tego samego naczynia, lecz nie udało się ich dopasować. Można by kwestionować ten sposób wyboru próby do analiz, ponieważ nie zawsze jesteśmy w stanie określić z pewnością jaki był pierwotny kształt lampki, czy nie była wyposażona na przykład w dwa lub więcej palników. Takie rozbudowane lampki, (ang sanctuary lamps lub corona lamps) znane są przede wszystkim z sanktuariów (por. Bailey 1975, 89; Oziol 1977, 69, no. 155, pl. 9), jednak nie można całkowicie wykluczyć ich obecności na stanowiskach o innym charakterze. Dlatego pod uwagę wzięto dodatkowo również kontekst znalezienia wszystkich fragmentów, co, po określeniu przynależności do konkretnej GM, zminimalizowało ryzyko błędu. Fragmenty zostały skrupulatnie przejrzane i przestudiowane zgodnie z macierzą Harrisa48, stworzoną dla poszczególnych części stanowiska (przedstawionych wyżej kilku odrębnych wykopów), w celu znalezienia możliwych według stratygrafii „wyklejeń”. Zrekonstruowane lampki złożone niekiedy nawet z kilkunastu fragmentów, sklejone przy zastosowaniu kleju na bazie żywicy syntetycznej MECOSAN L-TR49 oraz pojedyncze elementy naczyń zostały następnie wpisane do bazy danych, by uzyskać liczbę lampek znalezionych na stanowisku. Dodatkowa informacja odnosząca się do Grupy Makroskopowej, pozwoliła ustalić liczbę lampek dla poszczególnych Grup i tym samym oszacować liczbę importów (ogólną i uwzględniającą podział na poszczególne warsztaty produkcyjne). W rozdziale 8.5. przedstawione zostały wykresy 48 Szczegółowe informacje dotyczące sposobu eksploracji i systemu interpretacji stratygrafii na Agorze, por. Miszk, w druku. 49 Łatwo rozpuszczalny w acetonie, dzięki proces klejenia jest odwracalny, zgodnie ze sztuką konserwacji. słupkowe pokazujące udział poszczególnych GM, importów (reprezentujących różne skale dystrybucji – lokalną, ponadregionalną i dalekosiężną) w różnych odcinkach czasowych na wszystkich stanowiskach. Ponadto wykonana została analiza przestrzenna lampek z Agory, której wynikiem są wykresy i modele addytywne (porównaj dodatek 3). Modele odpowiadają zasięgowi stanowiska przedstawionemu w dodatku 1.1. Zebrano równie informacje dotyczące liczby lampek na poszczególnych wykopach i w pomieszczeniach w obrębie Agory (por. tab. IX) oraz omówiono cztery depozyty ze studni/cystern. Rozdział 6. Wyniki analizy makroskopowej lampek oliwnych z Pafos 6.1. Problemy przy klasyfikacji do grup Jak wyjaśniono powyżej, w rozdziale dotyczącym metodyki, materiał podzielono na GM. Pierwszych trzynaście grup to zarazem grupy, w których znalazły się próbki analizowane chemicznie (64 próbki). Pozostałych siedem było reprezentowanych przez zbyt małą liczbę przykładów, bądź zostały sklasyfikowane już po wybraniu próbek do analiz archeometrycznych. Niektóre z próbek uległy przesunięciu do innej grupy na skutek przeprowadzenia testu powtórnego wypału i dalszym studiom nad kolekcjami muzealnymi (patrz niżej). Niniejszy rozdział prezentuje już skorygowaną wersję grup makroskopowych. w przypadku lepiej zachowanych fragmentów, wykonanych z innych mas ceramicznych i reprezentowanych przez mniej niż trzy przykłady, nie definiowano ich jako osobne grupy, niemniej jednak włączono do końcowej części rozdziału, w celu pokazania różnorodności analizowanego materiału. Podstawowym problemem przy analizie makroskopowej był najczęściej wysoki stopień oczyszczenia masy ceramicznej. Lampki oliwne zaliczyć należy do ceramiki typu fine, co oznacza, że glina była poddawana odpowiednim procesom, w celu uzyskania odpowiednich właściwości masy ceramicznej. W różnych okresach i w zależności od ośrodka produkcji glina była oczyszczana w różnym stopniu, dzięki czemu widoczne są różnice w domieszkach (które mogły być również wtórnie dodawane do masy ceramicznej). Jednak, szczególnie w przypadku cienkościennych lampek, możliwość obserwacji i zdefiniowania obecnych domieszek, nawet przy użyciu lupy, jest znacznie utrudniona. Dodatkowym utrudnieniem są procesy postdepozycyjne zachodzące w materiale. Duża zawartość wapienia w ceramice, skutkuje wytrącaniem się kalcytu na zewnętrznych powierzchniach, który silnie się błyszczy i łatwo może być pomylony z błyszczącą domieszką (szczególnie srebrną miką). Stąd, tak istotne jest badanie świeżego przełamu fragmentów. Ponadto, niektóre części lampek były trudniejsze przy klasyfikacji do odpowiedniej grupy. Mowa tu przede wszystkim o palnikach, które ulegając wtórnemu, wielokrotnemu przepaleniu, zmieniały swój wygląd, nie tylko z punktu widzenia koloru masy, ale również stopnia czytelności domieszek. Palniki stanowią zatem najmniej reprezentatywny jeśli chodzi o masę ceramiczną, element lampki. Dla przykładu, palnik zaklasyfikowany do GM 5 (próbka nr 128), okazał się po teście powtórnego wypału przykładem GM 13 i wtórnie zaklasyfikowany został do tej właśnie grupy. W związku z problemami wynikającymi z silnego przepalenia fragmentów, część przykładów znalezionych na Agorze, nie została przypisana do żadnej grupy, ale jedynie została ujęta w bazie danych w celu zachowania informacji ilościowej dotyczącej tej kategorii naczyń. Kolejny problem był powodowany przez fakt, że niektóre grupy silnie ze sobą korespondują, zarówno w rozumieniu formy, jak i właściwości masy ceramicznej. Analogiczne formy lampek użytkowane w różnych miejscach oraz różnorodność kolorów wypału w jednej grupie, także utrudniają odpowiedni podział. Dobrym przykładem trudności z klasyfikacją stanowi GM 10. Pierwotnie zawierała lampki wtórnie zaklasyfikowane jako grupy GM 10, GM 12 oraz GM 20. Wynikało to z silnego podobieństwa makroskopowego, a różnice w kolorze interpretowane były jako wynik odmiennych warunków wypału. Jednakże, kwerenda muzealna oraz wstępne wyniki analiz chemicznych zasugerowały konieczność ponownego przyjrzenia się tej grupie, efektem czego wyodrębniono przykłady o bardzo jasnym kolorze przełamu jako osobną grupę. Co więcej, w jej obrębie wyróżniono lampki angobowane i nieangobowane a ich ponowna dogłębna analiza, ujawniła również różnice w domieszkach. Stąd cienkościenne (zasadniczo) wyroby pozbawione angoby trafiły do GM 20 jako potencjalne wyroby pochodzące z Cylicji. Lampki angobowane natomiast, które reprezentowane są głównie przez wysokiej jakości lampki większych rozmiarów, o wyraźnie kształtowanej dekoracji na silnie zagłębionym dysku, na podstawie analogii znanych z Muzeum Brytyjskiego oraz w wyniku ich odrębnej charakterystyki chemicznej, trafiły do GM 12 jako wyroby o domniemanej proweniencji italskiej (por. niżej). Poza problemami z przyporządkowaniem do odpowiedniej GM, niektóre części lampek budzą pewne wątpliwości co do formy naczynia, z którego pochodzą. Takie problematyczne elementy, to niektóre stopki lub imadła, które mogą potencjalnie reprezentować fragmenty misek lub niewielkich dzbanuszków (np. z Knidos). Ich stopki oraz (w przypadku dzbanków) imadełka są praktycznie nie do odróżnienia. W takich dyskusyjnych przypadkach, fragmenty będące potencjalnie fragmentami lampek oliwnych, ale niekoniecznie, nie były włączane do bazy danych w celu uniknięcia błędu w statystykach. Fragmenty tego typu stanowią zarazem ciekawy punkt wyjścia dla wnioskowania o miejscach produkcji, będąc kolejnym dowodem na możliwość wytwarzania różnych form naczyń w obrębie jednego warsztatu. 6.2. Test powtórnego wypału – wyniki 12 stycznia 2018 roku, na 64 próbkach wyselekcjonowanych do analiz archeometrycznych, reprezentujących 11 GM, przeprowadzony został test powtórnego wypału, którego celem miało być uwidocznienie zmian jakie zachodzą w ceramice przy powtórnym wypale, w temperaturze wyższej niż pierwotna. Test przeprowadzony został na wszystkich próbkach, z których pobrane zostały niewielkie fragmenty (długości ok 0,5 cm), zadokumentowane fotograficznie i wypalone w piecu. Test powtórnego wypału miał na celu stwierdzenie jedmorodności każdej z grup oraz był pierwszą metodą pozwalającą na weryfikację właściwego przyporządkowania próbek do GM. Kolor próbek w obrębie grupy zmieniał się w zależności od pierwotnej barwy, najwyraźniejsze zmiany są obserwowane w przypadku próbek wypalonych pierwotnie w atmosferze redukcyjnej (bez udziału tlenu), które w procesie wtórnego wypału utleniły się. Efektem tego ich barwa zmieniła się z szarej na czerwoną (por. il. 15). Kilka próbek, dzięki cechom makroskopowym widocznym po wtórnym wypale (przede wszystkim kolor), a także dzięki wiedzy zdobytej podczas kwerendy muzealnej w Muzeum Brytyjskim w Londynie w październiku 2018 r., zostało zdefiniowanych jako przykłady innych grup (por. niżej). W Tabeli IV uwzględnione zostały zmiany zaobserwowane w kolorze próbek reprezentujących poszczególne grupy, przed, i po wypale. W rubryce numer grupy, uwzględniono pierwotnie i wtórnie przypisane numery grup (przed i po wypale). Ostatnia kolumna zawiera również proweniencję zaproponowaną w oparciu o analizę makroskopową. Nr próbki Nr grupy Nr inwentarzowy Kolor przed wypałem Kolor po wypale Proponowana proweniencja 101. 1a PAP13/III/348/L3 10YR 7/4 v. pale brown 10YR 8/4 v. pale brown Cypr 102. 1a PAP13/III/332/L4 7,5 YR 7/4 pink 7,5 YR 7/6 reddish yellow Cypr 103. 1a PAP13/III/348/L4 5 YR 7/4 pink 5 YR 8/4 pink Cypr 104. 1b PAP14/I/63/L1 5 YR 6/6 reddish yellow 5 YR 6/6 reddish yellow Cypr 105. 1b PAP14/I/617/L1 7,5 YR 7/6 reddish yellow 7,5 YR 7/6 reddish yellow Cypr 106. 1c PAP13/III/331/L2 7,5 YR 7/4 pink 7,5 YR 7/4 pink Lewant 107. 1a PAP13/III/348/L5 5 YR 7/4 pink 7,5 YR 8/4 pink Cypr 108. 1c PAP13/III/349/L1 7,5 YR 7/4 pink 7,5 YR 7/4 pink Lewant 109. 1b PAP13/III/350/L7 2,5 YR 6/8 light red 2,5 YR 6/6 light red Cypr 110. 2 PAP15/I/924/L1 7,5 YR 6/6 reddish yellow; 7,5 YR N2/0 black slip 5YR 6/6 reddish yellow; 2,5 YR 4/6 red Attyka 111. 2 PAP13/III/328/L5 7,5 YR 6/6 reddish yellow; 5YR 5/6 yellowish red to 7,5 YR N2/0 black slip 5 YR 6/8 reddish yellow; 2,5 YR 5/8 red Attyka 112. 2 PAP13/III/344/L1 5 YR 6/6 reddish yellow; 7,5 YR N5/0 gray to 7,5 YR N2/0 black slip 5 YR 6/6 reddish yellow; 2,5 YR 4/6 red Attyka 113. 2 PAP15/II/732/L4 7,5 YR 6/6 reddish yellow; 2,5 YR 4,8 red to 2,5 YR N2,5/0 black slip 7,5 YR 7/6 reddish yellow Attyka 114. 3 PAP12/II/208/L1 7,5 YR 7/6 reddish yellow, 2,5 YR N3/0 dark grey;2,5 YR 4/6 red 7,5 YR 8/4 pink; 5YR 3/3 dark reddish brown Rodos 115. 3 PAP15/I/678/L1 7,5 YR 7/6 reddish yellow, 2,5 YR N4/0 dark grey; 5 YR 5/3 reddish brown 7,5 YR 8/4 pink; 2,5 YR 5/8 red Rodos 116. 3 PAP14/III/424/L1 7,5 YR 7/6 reddish yellow; 2,5 YR N4/0 dark grey; 2,5 YR 5/8 red 7,5 YR 8/4 pink; 2,5 YR 5/8 red Rodos 117. 3 PAP12/II/367/L1 7,5 YR 7/6 reddish yellow; 2,5 YR N4/0 dark grey; 2,5 YR 4/8 red 7,5 YR 8/4 pink; 2,5 YR 5/8 red Rodos 118. 3 PAP15/I/916/L1 7,5 YR 7/6 reddish 7,5 YR 8/4 pink; 2,5 YR 5/8 red Rodos yellow; 2,5 YR N4/0 dark grey; 2,5 YR 4/8 red 119. 4 (13) PAP15/II/720/L1 - 5YR 7/6 reddish yellow to 7,5 YR 7/6 reddish yellow; 5YR 6/8 – reddish yellow slip 2,5 YR 4/8 red, 2,5 YR 5/8 red ? 120. 4 PAP15/I/668/L1 7,5 YR 7/6 reddish yellow; 5YR 6/8 – reddish yellow 7,5 YR 7/4 pink; 5YR 5/8 yellowish red Cypr 121. 4 PAP11/II/122/L1 7,5 YR 7/6 reddish yellow; 2,5 YR 5/8 red slip 7,5 YR 7/4 pink; 2,5 YR 5/8 red Cypr 122. 4 PAP15/II/728/L2 10YR 7/4 v. pale brown; 5YR 5/6 yellowish red to 5YR 4/3 reddish brown 10YR 8/4 v. pale brown; 2,5 YR 5/8 red Cypr 123. 4 PAP13/III/358/L1 5YR 6/8 reddish yellow, 2,5 YR 4/8 red 5YR 7/6 reddish yellow; 2,5 YR 5/8 red Cypr 124. 4 PAP13/II/248/L1 5YR 6/6 reddish yellow to 7,5 YR 8/4 pink; slip: 5YR 6/8 reddish yellow, 10R 5/8 red 7,5 YR 7/4 pink; 2,5 YR 5/8 red Cypr 125. 4 (3) PAP14/III/501/L1 7,5 YR 6/6 reddish yellow; 5YR 7/8 reddish yellow slip 5 YR 6/8 reddish yellow Rodos? 126. 5 PAP13/III/348/L8 5YR 6/6 reddish yellow; 5YR 5/4 reddish brown to 5YR 2,5/1 black 5YR 6/4 light reddish brown; 5YR 5/4 reddish brown Cypr/Lewant? 127. 5 PAP15/IV/1037/L1 7,5 YR 6/4 light brown; 5YR 5/3 reddish brown 5 YR 7/6 reddish yellow Cypr/Lewant? slip to 5YR 4/1 dark gray 128. 5 (13) PAP14/I/627/L1 5YR 5/4 reddish brown; 5YR 5/3 reddish brown to 5YR 4/1 dark grey 2,5 YR 5/8 red ? 129. 5 PAP14/III/473/L1 5YR 6/4 light reddish ; 5YR 5/3 reddish brown to 5YR 4/1 dark grey 5YR 6/4 light reddish brown; 5YR 5/6 yellowish red Cypr/Lewant? 130. 6 (?) PAP14/II/290/L1 5GY 7/1 light greenish gray; 5YR 4/1 dark gray slip 10 YR 8/2 white ? 131. 6 (4) PAP14/II/292/L2 10 YR 6/2 light brownish gray; 10 YR 4/2 dark grayish brown to 10 YR 3/1 very dark gray 10 YR 8/4 v. pale brown Cypr 132. 6 PAP15/II/740/L1 2,5 Y 6/2 light brownish gray; 10 YR 4/2 dark grayish brown to 10 YR 3/1 very dark gray slip 7,5 YR 7/6 reddish yellow; 2,5 YR 5/4 reddish brown Fenicja 133. 6 (?) PAP15/II/734/L1 10YR 5/1 gray; 10 YR 4/2 dark grayish brown 10YR 2/1 black 10 YR 8/2 white ? 134. 6 PAP13/II/243/L2 10YR 7/2 light gray; 7,5 YR N3/0 very dark gray 5 YR 7/6 reddish yellow Fenicja 135. 6 PAP15/I/926/L1 10YR 7/2 light gray; 7,5 YR N3/0 very dark gray 5 YR 7/6 reddish yellow Fenicja 136. 7 PAP15/I/676/L1 7,5 YR N4/0 very dark gray; 7,5 YR N3/0 very dark gray 5 YR 5/6 yellowish red; 2,5 YR 4/8 red Knidos 137. 7 PAP15/I/668/L4 7,5 YR N5/0 gray; 7,5 YR 5 YR 5/6 yellowish red Knidos N5/0 gray slip (blurred) 138. 7 PAP11/II/122/L2 7,5 YR N5/0 gray; 7,5 YR N3/0 very dark gray slip 5 YR 5/6 yellowish red; 2,5 YR 3/6 dark red Knidos 139. 7 PAP15/IV/1003/L3 7,5 YR N5/0 gray; 7,5 YR N4/0 dark gray slip 5 YR 5/6 yellowish red; 2,5 YR 5/8 red Knidos 140. 7 PAP12/II/184/L1 7,5 YR N4/0 gray; 7,5 YR N3/0 very dark gray slip 2,5 YR 4/6 red; 2,5 YR 3/6 dark red Knidos 141. 7 PAP15/III/597/L1 7,5 YR N5/0 gray; 7,5 YR N4/0 dark gray slip 5 YR 5/6 yellowish red; 2,5 YR 4/8 red Knidos 142. 7 PAP12/II/199/L2 7,5 YR N5/0 gray; 7,5 YR N4/0 dark gray slip 5 YR 5/6 yellowish red; 2,5 YR 6/6 light red Knidos 143. 8 PAP15/II/709/L1 7,5 YR N6/0 gray; 7,5 YR N4/0 dark gray slip 5 YR 7/6 reddish yellow; 5 YR 5/3 reddish brown Efez 144. 8 PAP15/II/769/L1 10YR 6/1 gray; 7,5 YR N3/0 very dark gray 7,5 YR 7/6 reddish yellow; 2,5 YR 4/4 reddish brown Efez 145. 8 PAP12/II/220/L1 10YR 5/1 gray; 7,5 YR N3/0 very dark gray 7,5 YR 7/6 reddish yellow; 2,5 YR 4/4 reddish brown Efez 146. 8 (6?) PAP14/III/300/L4 10YR 6/2 light brownish gray; 7,5 YR 4/2 dark brown 10YR 8/4 v. pale brown; 2,5 YR 5/6 Fenicja? 147. 8 (7) PAP15/I/685/L1 - 7,5 YR N5/0 gray; 7,5 YR N4/0 dark gray slip 2,5 YR 5/8 red; 2,5 YR 4/8 red Knidos 148. 9 PAP15/I/682/L1 7,5 YR 8/4 pink; no slip 10YR 8/3 v. pale brown Cypr 149. 9 PAP13/II/277/L1 7,5 YR 8/4 pink; 5YR 6/8 reddish yellow to 2,5 YR 4/8 red 10YR 8/3 v. pale brown Cypr 150. 9 PAP14/II/292/L1 5YR 7/4 pink; no slip blurred surface 10YR 8/3 v. pale brown Cypr 151. 9 PAP13/II/243/L1 7,5 YR 7/6 reddish yellow ; 2,5 YR 4/6 red 7,5 YR 8/4 pink; 2,5 YR 5/8 red Cypr 152. 9 PAP12/I/37/L5 7,5 YR 8/4; 2,5 YR 5/8 red 10YR 8/3 v. pale brown; 2,5 YR 5/8 red Cypr 153. 9 PAP12/II/174/L1 7,5 YR 8/4 pink 10YR 8/3 v. pale brown Cypr 154. 10 (12) PAP16/II/1217/L1 10YR 7/3 v. pale brown; 7,5 YR 6/8 reddish yellow to 7,5 YR 4/4, 7,5 YR N3/0 – very dark gray 10YR 8/3 v. pale brown; 2,5 YR 5/8 red Italia? 155. 10 PAP12/II/144/L1 10YR 7/3 v. pale brown to 7,5 YR 8/4 pink; slip: 7,5 YR 6/6 reddish yellow to 7,5 YR N3/0 10YR 8/3 v. pale brown; 2,5 YR 5/8 red Fenicja 156. 10 PAP12/I/36/L2 10YR 7/4 v. pale brown; 10YR 6/6 brownish yellow to 2,5 Y N3/0 v. dark gray 10YR 8/2 white; 5YR 4/3 reddish brown Fenicja 157. 10 (12) PAP11/II/124/L1 10YR 8/3 v. pale brown; no slip 10YR 8/3 v. pale brown; 5YR 5/8 yellowish red Italia? 158. 10 (12) PAP11/I/11/L1 10YR 8/3 v. pale brown; 7,5 YR 7/8 reddish yellow to 7,5 YR N3/0 v. dark gray 10YR 8/3 v. pale brown; 5YR 5/8 yellowish red Italia? 159. 11 PAP11/I/28/L1 5YR 7/6 reddish yellow 5YR 7/6 reddish yellow Cypr 160. 11 PAP12/139/L1 5YR 7/6 reddish yellow 7,5 YR 7/4 pink Cypr 161. 11 PAP14/III/396/L1 5YR 7/8 reddish yellow 5YR 7/6 reddish yellow Cypr 162. 11 PAP13/III/326/L3 5YR 7/6 reddish yellow to 7,5 YR 7/4 pink 7,5 YR 7/4 pink Cypr 163. 11 PAP13/II/231/L3 5 YR 6/8 reddish yellow; 5YR 5YR 7/6 reddish yellow Cypr 5/6 yellowish red slip 164. 11 PAP12/II/130/L7 5 YR 6/8 reddish yellow; 2,5 YR 4/8 red slip 5YR 6/6 reddish yellow; 2,5 YR 4/8 red slip Cypr Tabela IV Lista próbek wybranych do analizy archeometrycznej wraz z numerami GM, kolorem przed i po wypale (na podstawie Munsell 1975) i proponowaną proweniencją. C:\Users\User\Desktop\zestawienie.jpg Ilustracja 15 Zestawienie fragmentów próbek przed i po teście powtórnego wypału (fot. M. Kajzer) 6.3. Grupy makroskopowe poddane analizie archeometrycznej (GM 1 – GM 13) 6.3.1. Grupa Makroskopowa 1 (Tab. 1. pl. I) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera często liczne domieszki białych, szarych, czarnych, pomarańczowych i brązowych ziaren różnej wielkości, od drobnych po duże, których ziarna są okrągłe i graniaste. Występują rzadkie, drobne, okrągłe lub graniaste pustki. w niektórych wypadkach glina jest dużo lepiej oczyszczona i zwarta (podgrupa 1a). Kolor świeżego przełamu występuje w dwóch wariantach: jasnobrązowym 10 YR 8/2 (very pale brown) lub różowym 7.5 YR 8/3 (pink) – podgrupy 1a, 1c oraz jasnoczerwonym (2,5 YR 7/6) – podgrupa 1b. Lampki wykonane z tej masy ceramicznej są średnio twarde i twarde. Powierzchnia jest zazwyczaj szorstka, czasem gładka, tekstura świeżego przełamu jest raczej haczykowata. Brak dodatkowego potraktowania powierzchni, wszystkie lampki są nieangobowane, często kolor powierzchni jest jednak jaśniejszy niż przełam. Typ i forma: Forma tych lampek, zwanych lampkami otwartymi lub w nomenklaturze angielskiej saucer lamps lub punic lamps, była szeroko rozprzestrzeniona w świecie śródziemnomorskim. Charakterystyczna była szczególnie dla obszaru Lewantu, gdzie najprawdopodobniej powstał prototyp (Bailey 1975, 12), użytkowany już od epoki brązu (por. niżej). Duża popularność tej formy na Cyprze powoduje, że niekiedy jest ona określana typem cypryjskim (Tinh, Jentel 1991, 9). Wyroby wczesnohellenistyczne w typie lampek otwartych, w odróżnieniu od przykładów o wcześniejszej chronologii, charakteryzują się niewielkimi rozmiarami, dość głębokim zbiornikiem oraz wąskim, wywiniętym na zewnątrz brzegiem. Wyposażone są tylko w jeden palnik, powstały poprzez zaciśnięcie jednej z krawędzi (por. Tab. III.1.). Proweniencja: Jak wspomniano, lampki otwarte były szeroko stosowane w całym Basenie M. Śródziemnego i wydaje się, że były produkowane niezależnie w wielu ośrodkach. Stąd ich forma jest słabym wyznacznikiem proweniencji. Lampki z Pafos zostały zinterpretowane na etapie analizy makroskopowej jako wyroby cypryjskie. Jednak różnice w kolorze, stopniu oczyszczenia masy ceramicznej oraz nieco inny skład domieszek, zinterpretowane początkowo jako ewentualne różnice w procesie technologicznym w obrębie różnych warsztatów, ujawniły na etapie analizy chemicznej przykłady produkcji spoza wyspy (patrz Rozdział 7). Dystrybucja: Zasięgu dystrybucyjny lampek otwartych wykonanych z analogicznej masy ceramicznej jest bardzo trudny, a wręcz niemożliwy do ustalenia. Publikowane analogie z terenu Pafos znalezione zostały na Malutenie (Młynarczyk 1978, 236; Papuci-Władyka 1995, 86, no. 21; Młynarczyk 1998, 54). Wśród analizowanego w ramach niniejszej dysertacji materiału, zidentyfikowano 34 lampki tego typu na terenie Agory (por. Tab. 1). Ciekawym aspektem jest wyraźna koncentracja lampek otwartych w obrębie wykopu III na Agorze (patrz dodatek 1.31), w którym zidentyfikowano budowlę (tzw. Budowla B), datowaną na wczesny okres hellenistyczny (por. wyżej, rozdział 2.3.1.). Lampki otwarte można zatem powiązać w tym wypadku z dużym prawdopodobieństwem z oryginalnym miejscem użytkowania, choć charakter warstw w obrębie tej budowli ma najczęściej charakter niwelacyjny i nie można powiązać zabytków w nich znalezionych z konkretną warstwą użytkową (por. Miszk, w druku). Pojedyncze przykłady zidentyfikowane zostały na wgórzu Fabrika (nry kat. 1.14., 1.28.) i w Sanktuarium Tumballos (nr kat. 1.15.), kilka przykładów znajduje się pośród lampek z Domu Dionizosa. Występowanie lampek otwartych na terenie miasta założonego dopiero w okresie hellenistycznym, jest najlepszym dowodem na kontynuację tradycji ich wytwarzania i stosowania na Cyprze. W przypadku podobnych, publikowanych lampek, brak szczegółowych opisów gliny uniemożliwia odpowiednie przyporządkowanie do GM. Należy być zatem szczególnie ostrożnym w przypisywaniu bezpośrednich analogii, również w związku z szerokim datowaniem omawianego typu. Analogie do formy lampek, znane z okresu hellenistycznego, znane są z różnych stanowisk na Cyprze. Wśród nich znajdują się: Achna (Bailey 1975, 224, Q491-493), nekropola Agioi Omologites w Nikozji (Flourentzos 1986, 157, nos. 2,11, pl. XXX), nekropola Amatus (Bailey 1975, 221, Q488; Nicolaou 1985, 281, no. 27, pl. LII:52), Idalion (Vessberg 1956, 184; Karageorghis 1963), Kontura Trachonia (przykłady datowane szczególnie precyzyjnie, dzięki obecności monet ptolemejskich), Kition (Vessberg 1956, 184; Salles 1983, 88-91; Oziol 1993b, 295-296, fig. 243; Oziol 2003, 265-266), Kornos (Lubsen-Admiraal 2003, 37), Kyra (Pieridou 1963, 37), Polis (Bailey 1975, 223, Q490), Salamina (Oziol, Pouilloux 1969, 16),Soli (Vessberg 1956, 184), Tsambres i Afendrika (Dray, Plat Taylor 1951, 111-112). Również jedna lampka z hellenistycznego grobu w Pegia w pobliżu Pafos należy do tego typu (Raptou et al. 2002, 212, no. 44). Jeden przykład zidentyfikowano ponadto w materiale z Kourion Amathous Gate Cemetery (Kajzer, w druku). Poza wyspą, stosowanie lampek otwartych w okresie hellenistycznym jest potwierdzone w na wybrzeżu północnoafrykańskim (Hayes 1980, 5; Młynarczyk 2012, 29), w Palestynie (Hayes 1980, 4-5) czy Libanie (Mikati 1998, 5-7; obserwacje autorki), jednak produkowane były one z miejscowych mas ceramicznych. Nie mogą być zatem traktowane jako integralna część omawianej grupy i w związku z tym są jedynie wzmiankowane, w celu zobrazowania dużego rozprzestrzenienia lampek otwartych we wschodnim Basenie M. Śródziemnego. Chronologia: Choć generalnie forma znana jest na Cyprze od środowej epoki brązu (2000-1600 p.n.e.) (Oziol 1977, 13), omawiana grupa lampek niewielkich rozmiarów, wydaje się charakterystyczna dla przełomu okresu klasycznego i hellenistycznego (koniec IV-początek III w. p.n.e.), a jej użytkowanie kontynuuje się w okresie hellenistycznym. Trudno spekulować do kiedy jest dokładnie produkowana, na Agorze w Pafos wydaje się być charakterystyczna dla najwcześniejszych kontekstów, a sporadycznie pojawia się w warstwach datowanych na II w p.n.e. Podobnie z resztą wygląda sytuacja na sąsiedniej Malutenie (Papuci-Władyka 1995, 86; Młynarczyk 1998, 54). Pokrywa się to z datowaniem proponowanym dla lampek tego typu znanych z Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 16). 6.3.2. Grupa Makroskopowa 2 (Tab. 2. pl. II) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera rzadkie, drobne białe, szare, brązowe i czarne ziarna i bardzo drobne błyszczące ziarna domieszki oraz nieliczne, okrągłe i podłużne pustki. Kolor przełamu jest pomarańczowy 5 YR 6/6 (reddish yellow) lub jasnoczerwony 2,5 YR 7/6 (light red). Masa ceramiczna jest bardzo twarda. Powierzchnia jest śliska lub gładka, tekstura przełamu równa. Zarówno zewnętrzna, jak i wewnętrzna powierzchnia jest pokryta półmatową lub błyszczącą angobą. w jednym wariancie, gruba warstwa angoby wypala się ona na czerwony lub czarny kolor: 2,5 YR 4/8-10 YR 2/1 (red-to-black). W drugim, zewnętrzna powierzchnia posiada kolor zbliżony do koloru przełamu – 5 YR 6/4, jednak błyszcząca powierzchnia wskazuje na dodatkową warstwę. Wewnątrz (i miejscowo na zewnątrz) gruba warstwa półmatowej angoby, wypalona jest na inny kolor: od czerwonego 2,5 YR 5/8 (red), poprzez płowo-czerwony 2,5 YR 4/2 (weak red) po czarny 5 YR 2,5/1 (black). Typ i forma: Lampki wykonane z opisanej powyżej masy ceramicznej, zachowane są niestety fragmentarycznie w analizowanym materiale. Na podstawie kompletnych publikowanych przykładów, wiadomo jednak, że reprezentują wczesne lampki w tzw. typie zegarowym (ang. watch-shaped lamps, por. Młynarczyk 1978, 236). Zidentyfikować można formy o wysokich zbiornikach o zaokrąglonym profilu (por. Tab. III.2.). Są one wyposażone w boczny wyrostek lub pozbawione go. Mimo fragmentarycznego stanu zachowania (por. Tab. 2), wydaje się, że znaczna część przykładów spośród analizowanego materiału reprezentuje głównie typ 25, warianty A i B, w typologii lampek z Agory Ateńskiej (Howland 1958, 67-74, pls. 10, 38-39). Potwierdzają to publikowane znaleziska z Maluteny (Młynarczyk 1978, 237). Jeden fragment z Agory (nr kat. 2.9., pl. II), o silnie spłaszczonej powierzchni, z pewnością można łączyć z innym kształtem, jednak stan zachowania nie pozwala wskazać konkretnego typu. Zdecydowana większość omawianych lampek, wykonana została techniką toczenia na kole. Jedyny fragment odciskany z formy, może być łączony najprawdopodobniej z typem 48A lub 48B czy 51B lub pokrewnymi na Agorze Ateńskiej (Howland 1958, 158-161, 175-177, pls. 48, 50), odpowiadającym grupie VI na Delos (Bruneau 1965, 4350). Dekorowany jest prostymi głębokimi żłobkami, promieniście rozchodzącymi się od otworu paliwowego (nr kat. 2.11., pl. II), wskazującymi na technologię produkcji i późniejszą chronologię (por. niżej). Proweniencja: GM zidentyfikowana wśród lampek z Pafos, wykazuje silne związki z produkcją attycką lampek (Bailey 1975, 31; Howland 1958), zarówno jeśli chodzi o charakterystykę masy ceramicznej, jak i reprezentowane typy. Masa ceramiczna jest także analogiczna do innych kategorii ceramiki stołowej produkowanych w Attyce (Rotroff 1982, 14; 1997, 10-11). Większość lampek z pafijskiej Agory jest silnie pofragmentowana, co utrudnia zaklasyfikowania typologiczne (por. wyżej), ale ich charakterystyka makroskopowa jednoznacznie łączy je z tą produkcją. Również obecność wariantu o czerwonej powierzchni, która najprawdopodobniej przypadkowo nie uległa zredukowaniu, jest znana z warsztatów attyckich (Howland 1958; Bailey 1975, 31). Dystrybucja: W obrębie miasta Pafos zarejestrowano szesnaście lampek attyckich w wariancie z czarną angobą oraz sześć z czerwoną powierzchnią (por. Tab. 2). Zidentyfikowane zostały w obrębie Agory i wzgóra Fabrika. Ponadto, publikowane przykłady znane są z Maluteny, w obu wariantach (Młynarczyk 1978, 238). Ich szersza dystrybucja widoczna jest w obrębie całej wyspy. Importy zidentyfikowane jako attyckie znane są z Kition (Oziol 1993b, 298, nos. 627-631; Oziol 2003, 280; Chirpanlieva 2013), Hala Sultan Tekke, Marion (Gjerstad et al. 1935, 288; Chirpanlieva 2013), prawdopodobnie z nekropoli Agoi Omologites w Nikozji (Flourentzos 1986, 159, no. 76, pl. XXX), z Soli (Oziol 1977, 37, nos. 54-55), wzgórza Batsalos w okolicach dzisiejszej Larnaki (Bailey 1975, 56) czy z Kurion (McFadden 1946, 475, pl. XXXVIII). Importy attyckie znalezione na terenie Cypru, w tym w Marion, znane są z kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1975, 30, nos. Q71, Q75, Q77, Q86), kolekcji Zintilis (Lubsen-Admiraal 2003, 37; 2004, 205-206) oraz kolekcji przechowywanej w Muzeum Cypryjskim w Nikozji (Oziol 1977, 36, nos. 50-52). Poza Cyprem, lampki attyckie pojawiają się na wielu stanowiskach wschodniego Basenu M. Śródziemnego, m.in. w Argos (Bovon 1966, 11, pls. 2-3), na Delos (Bruneau 1965, 20-21), Kos (Dimakis 2017, 328), Rodos, Kalymnos, Lesbos, w Efezie, Al-Mina (Bailey 1975, 30), Antiochii (Waagé 1941, 56), Palestynie (Sussman 2009, 11-12, nos. 4-14) oraz Egipcie (Bailey 1975, 30; Młynarczyk 1990b, 156) i Cyrenajce (Bailey 1975, 30). Rzadkie przykłady importów attyckich datowanych na okres hellenistyczny (typy 25A oraz 23D), pochodzą z Fenicji: Bejrutu (Frangié-Joly 2017, 65) i Byblos (Frangié, Salles 2011, 278, pl. 1). Ponadto znaleziska lampek attyckich zarejestrowano na Sycylii i Sardynii (Bailey 1975, 30-31). Chronologia: Lampki oliwne produkowane w warsztatach attyckich, były szczególnie popularne w okresie klasycznym i na przełomie okresu klasycznego i hellenistycznego. Należy zaznaczyć, że większość z wymienionych powyżej importów attyckich znanych z Cypru, datowanych jest na IV w. p.n.e. i reprezentuje nieco wcześniejsze typy wyrobów attyckich, tj. Howland 24C (1958, 66-67, pls. 9, 37). Lampki znane z kontekstów w Pafos, należy umieścić nieco później, i datować na koniec IV – początek III w. p.n.e. Ponadto, jedna z lampek znalezionych na Agorze (nr kat. 2.11.), wskazuje najprawdopodobniej na późniejszy okres. Należy ją wiązać z typem 48 A-B datowanym na Agorze Ateńskiej pomiędzy końcem 3 ćw. III w. p.n.e. a końcem II w. p.n.e. (Howland 1958, 158, 161), lub typem 51 B, datowanym pomiędzy końcem II-go w. p.n.e. a 86 r. p.n.e (Howland 1958, 175), podobnie jak znaleziska w tym typie, odkryte na Delos (Bruneau 1965, 45). 6.3.3. Grupa Makroskopowa 3 (Tab. 3. pl. III-IV) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera nieliczne, drobne białe i czarne oraz rzadkie, średnie, czerwone i szare ziarna domieszki. Nieliczne, drobne, okrągłe i cienkie pustki są niekiedy widoczne w przełamie. Kolor gliny jest różowy 5 YR 7/4 (pink) w rdzeniu. Masa ceramiczna jest twarda. Powierzchnia jest gładka, a tekstura świeżego przełamu równa. Powierzchnia jest pokryta cienką lub grubą warstwą półmatowej angoby o odcieniu czerwonym 2,5 YR 4/8 (red), czerwono-brązowym 2,5 YR 3/4 (dark reddish brown), po czerwony-szary 2,5 YR 3/1 (dark reddish grey) i czerwono-czarny 2,5 YR 2,5/1 (reddish black). Typ i forma: Opisana grupa makroskopowa charakteryzuje wyroby w typie tzw. lampek zegarowych, o dwustożkowatym zbiorniku, z wyraźnie wyostrzonymi krawędziami. Lampki posiadają zagłębienie wokół otworu paliwowego oddzielone od powierzchni spadzistych ramion wyraźnym żłobkiem. Zbiornik wyposażony jest ponadto w boczny „wyrostek”, położony na ramionach, bliżej krawędzi palnika, zazwyczaj przekłuty na wylot (por. rozdział 3.1.1.). Lampki te posiadają ponadto dość wysoką, wyraźnie wyodrębnioną, wklęsłą stopkę. Palnik charakteryzuje się łukowatą, wysklepioną powierzchnią i odcięty jest od zbiornika dwoma symetrycznymi liniami (por. Tab. III.3.). Opisany kształt najbliższy jest typowi 32 na Agorze Ateńskiej (Howland 1958, 99-101, pls. 15, 41) i nawiązuje do typu IX w Koryncie (Broneer 1930, 48), obie grupy stanowią jednak miejscowe wyroby. Poza lampkami o dwustożkowatym profilu, w Pafos zidentyfikowano również kształt z centralną tuleją (por. Tab. III.5., rozdział 3.1.1., nr kat. 3.5.) wykonany z analogicznej masy ceramicznej. Forma ta charakteryzuje się głębokim, wysokim zbiornikiem o niedużej średnicy, posiadającym duży otwór paliwowy, pośrodku którego umiejscowiona jest przekłuta na wylot tuleja oraz krótkim palnikiem z niewielkim otworem knotowym (por. nry kat. 3.29., 3.32., 3.58., pl. IV; Bailey 1975, 179, Q404). Proweniencja: Charakterystyczny, ujednolicony sposób formowania lampek o profilu dwustożkowatym oraz cechy makroskopowe gliny, pozwalają łączyć je z warsztatami rodyjskimi (por. Sussman 2009, 24). Lampki posiadają swoje bezpośrednie analogie w znaleziskach z Rodos – Bailey (1975, 163), wspomina o setkach tego typu lampek znajdujących się w magazynach Muzem Rodyjskiego (Archaeological Museum of Rhodes). Kolekcja Muzeum Brytyjskiego, zawiera także obiekty tego typu, pochodzące z różnych stanowisk, w tym z nekropoli Fikellura (Bailey 1975, 160; nos. Q380-Q400). Niestety znaleziska z miejsca produkcji, poza wspomnianą kolekcją londyńską i pomniejszymi grupami w zbiorach innych muzeów (Hayes 1980, 8) praktycznie nie są publikowane. Pojedyncze przykłady zidentyfikowane zostały przez autorkę niniejszej dysertacji w opracowaniu stanowiska Lindos (Blinkenberg 1931, 744, nos. 3201-3202, pl. 151; Sørensen, Pentz 1992, 82, fig. 63 no. C2)50. 50 Stan publikacji powinien się wkrótce poprawić dzięki prowadzonemu aktualnie przez The Saxo Institute z University of Copenhagen projektowi „The Rhodes Centennial Project”, którego celem jest publikacja materiału z sześciu stanowisk w obrębie wyspy (por. https://saxo.ku.dk/forskning/projekter/ancientrhodes/ dostęp: 05.01.2019r.). Dystrybucja: Analogiczne lampki dystrybuowane były dość szeroko i znane są prawdopodobnie również z innych części wyspy. Ich przynależność do grupy importów z Rodos może być jednak dyskusyjna jeśli nie dysponujemy opisem gliny – lampki o dwustożkowatym zarysie zbiornika były chętnie wykonywane w innych masach ceramicznych (por. niżej GM 4, GM 14). Bez wątpienia jednak mamy do czynienia również z importami z warsztatów rodyjskich. Ich obecność nie budzi z resztą zaskoczenia, jeśli wziąć pod uwagę znaczącą dystrybucję innych kategorii ceramiki z Rodos na Cypr w tym samym okresie (szczególnie amfor transportowych, por. rozdział 8). Lampki z Rodos zadokumentowano na wszystkich badanych w Kato Pafos stanowiskach (por. Tab. 3): Agorze (40 przykładów), wzgórzu Fabrika (24 przykłady), w Teatrze (2 fragmenty) oraz Sanktuarium Tumballos (4 przykłady). Ponadto zarejestrowano ich obecność w Domu Dionizosa (przynajmniej 35 lampek, w tym typ z tuleją), w Domu Orfeusza (kilka) i na Malutenie (Młynarczyk 1998, 54, il.3; obserwacje autorki). Poza Pafos, pojedyncze fragmenty znane są z Palepafos (Lund 1993, 118), z grobowca w Pegii (lampka nr 49, Raptou et al. 2002, 207, 213, fig.pl. 3.49), z wyspy Geronisos (Connelly, Młynarczyk 2002, 3313, no. 26). Obecność lampek rodyjskich potwierdzona jest również w Kurion (Oliver 1983, 247, 252-253, nos. 3-4, pl. XXXIX: 3,4; obserwacje autorki), Episkopi (Oliver 1983, 247) czy Ewrichu- Fenikas (Nicolaou 1984, 249, no. 245, pl. LVI: 120) oraz Kition (Oziol 1995, 242). Dwa przykłady tych lampek przechowywane są w kolekcji Piéridès w Larnace (Oziol 1993a, 19, 24). Poza Cyprem występowanie importów rodyjskich potwierdzone jest w Bejrucie, na stanowisku Bey-144 (Frangié-Joly 2017, 65) oraz Bey-002/026 (Frangié 2011, 306-307, figs. 6-8) i Byblos (Frangié, Salles 2011, 279, pl. 1), w Syro-Palestynie (Hayes 1980, 8, no. 19; Sussman 2009, 24-25), w Cyrenajce - Bengazi (Bailey 1985a, 196; 1985b, 3), Trypolitanii - Sabrata (Bailey 1994, 148-150, nos. 24-26) oraz w Egipcie – Aleksandria (Młynarczyk 1997, 19) czy Tell Atrib (Młynarczyk 2012, 37). Chronologia: Analogiczne formy w Atenach datowane są pomiędzy końcem drugiej ćw. III-go w. p.n.e., przynajmniej do końca wieku (Howland 1958, 99), choć najnowsze ustalenia sugerują konieczność przesunięcia typu Howland 32 na okres pomiędzy końcem III-go w. p.n.e. a pierwszą ćw. II w. p.n.e. (za Młynarczyk 2012, 38). w Koryncie typ datowany jest na cały III w. p.n.e. (Broneer 1930, 48). Choć lampki z Aten i Koryntu produkowane były lokalnie i nie należy interpretować ich jako przykładów odzwierciedlających bezpośrednio chronologię produkcji i dystrybucji wyrobów z Rodos, lampki z dwustożkowatym profilem współwystępowały w różnych rejonach mniej więcej w tym samym okresie. Bailey (1975, 163) datuje lampki z Rodos na 1 połowę III w. p.n.e., Młynarczyk zaś (1998, 54; 2012, 37), na podstawie znalezisk z Maluteny, na drugą połowę III i początek II w. p.n.e. Datowanie proponowane przez ostatnią badaczkę pokrywa się z chronologią kontekstów z Agory, w których zarejestrowano omawiane lampki. Wydaje się, że importy rodyjskie szczególnie popularne są w 1 poł. II w. p.n.e. (co potwierdzają także inne kategorie naczyń, por. rozdział 8). Prawdopodobnie były produkowane od początku III w. p.n.e., a szczyt ich dystrybucji przypada na przełom III i II w. p.n.e. Typ z tuleją może być datowany analogicznie (Oziol 1977, 40, no. 66). 6.3.4. Grupa Makroskopowa 4 (Tab. 4. pl. V-VI) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste lub liczne, drobne po duże, białe, szare, czerwone i czarne okrągłe i graniaste ziarna. Okrągłe lub/i podłużne pustki różnej wielkości (od drobnych po średnie), obserwowane są w różnym natężeniu (od nielicznych po częste). Kolor przełamu waha się od różowego 7,5 YR 7/4 (pink) po pomarańczowy 5 YR 6/6 (reddish yellow). Wyroby są średnio twarde lub twarde. Powierzchnia jest zazwyczaj gładka, rzadziej szorstka lub pudrowa, tekstura świeżego przełamu gładka lub nieregularna. Powierzchnia pokryta jest cienką, matową lub półbłyszczącą angobą, zazwyczaj nierównomiernie wypaloną, której kolor waha się od brązowo-czerwonego 2,5 YR 4/4 (reddish brown) po ciemnobrązowy 10 YR 3/2 (dark greyish brown) i ciemnoszary 7,5 YR 3/0 (very dark grey). Typ i forma: Opisana masa ceramiczna charakteryzuje wyroby w tzw. typie zegarowym, wykonane w technice toczenia na kole, o zróżnicowanych zarysach profilu. Różne formy wydają się odpowiadać greckim prototypom, a w typologii Vessberga odpowiadają typom 2 i 3 (Vessberg 1956, 185). Jak już wspomniano, kształt profilu może być wyznacznikiem chronologicznym i najwcześniejsze są naśladownictwa produkcji attyckiej o okrągłym profilu (Tab. III.2.). Występują również lampki naśladujące importy z Rodos51, o dwustożkowatym przekroju (Tab. III.3.) oraz formy o profilu gruszkowatym (Tab. III.4.) lub o załomie w 1/3 wysokości zbiornika. Nie zawsze możliwe jest jasne określenie kształtu profilu, gdyż zarejestrowano dużą różnorodność w sposobie ich wykonania (por. tab. 4, pl. V-VI), szczególnie jeśli chodzi o umiejscowienie załomu zbiornika. Również obecność bocznych wyrostków jest zróżnicowana, jeśli występują, mają różne wielkości, mogą być przekłute, częściowo przekłute lub nieprzekłute. Lampki o profilu gruszkowatym posiadają najczęściej pierścień wokół otworu paliwowego i pozbawione są charakterystycznego dla lampek o profilu dwustożkowatym zagłębienia w tej części zbiornika. Podobnie, jak w przypadku lampek rodyjskich, zidentyfikowano również przykłady lampek z tuleją, w tym prawie kompletnie zachowany przykład ze wzgórza Fabrika (nr kat. 4.40.). 51 Określane czasem jako lampki „subrodyjskie” (por. Młynarczyk 1998, 55). Obecność naśladownictw lampek rodyjskich zarejestrowano również w Bejrucie (Frangié-Joly 2017, 65). Proweniencja: Duży udział opisanej grupy makroskopowej w studiowanym materiale, niekiedy niska jakość wykonania, z widocznymi defektami produkcyjnymi czy niedopracowaną powierzchnią, a ponadto podobieństwo masy ceramicznej do wyrobów rejestrowanych na Agorze pafijskiej pośród ceramiki stołowej, pozwalają wnioskować na podstawie analizy makroskopowej o lokalnej proweniencji. Pośród publikowanego materiału również znajdujemy liczne informacje odnoszące się do produkcji cypryjskiej. Oziol (1977, 32-34, 42-45, cat. nos. 77-93; 1995, 241-242) wspomina o naśladownictwach produkcji attyckiej oraz innych typach lampek toczonych na kole, produkowanych na Cyprze. Trudno jednak powiązać lampki wymieniane przez badaczkę z ośrodkiem w Pafos, gdyż zakładać należy potencjalną ich produkcję w różnych ośrodkach. Młynarczyk (1978; 1998, 54-55) również identyfikuje lampki zegarowe o proweniencji miejscowej – pafijskiej – i te wyroby należy najprawdopodobniej wiązać z omawianą grupą – GM 4 – na co wskazują również studia porównawcze przeprowadzone przez autorkę niniejszej rozprawy. Dystrybucja: Lampki zidentyfikowane zostały na wszystkich stanowisk badanych w obrębie Pafos (Tab. 4). Łącznie zarejestrowano 54 przykłady, w tym 36 na Agorze, 15 na wzgórzu Fabrika, pojedyncze wyroby w Teatrze, Sanktuarium i w jednym z grobowców Ktimy. Kilkanaście lampek zarejestrowano wśród materiału z Domu Dionizosa, podobnie w Domu Orfeusza. Omawiana GM jest również dobrze znana z Maluteny (Młynarczyk 1978, 238-240; 1998, 55; por. rozdział 8.3.), gdzie występują przykłady o okrągłym (1978, 238, nos. 7, 8), dwustożkowatym profilu (1978, 239, nos. 14, 17) oraz zarysie gruszkowatym (1978, 240, no. 20). Zakładać należy ich szerszą dystrybucję w obrębie wyspy, choć ponownie podkreślić należy problem z identyfikacją gliny. Lampki dwustożkowate mogą być zarówno wykonane z miejscowych mas ceramicznych, jak i być importami (porównaj MG 3, MG 14). Bardziej charakterystyczne dla Cypru, wydają się być lampki o profilu gruszkowatym, znane z Kition, Idalion, Marion, (Vessberg 1956, 184-185), Kyry (Pieridou 1963, 36, nos. 41,45), Nikozji (Berlin, Pilacinski 2003, 233, no. 194), Palepafos (Bezzola 2004, 28), Ewrichu-Fenikas (Nicolaou 1984, 249, no. 243, pl. LVI:118), Ormidii (Flourentzos 1990, 171, nos. 13,14, pl. XXIII:13,14) czy Salaminy (Oziol 1993, 21). Obecność analogicznych typów nie predestynuje jednak obecności konkretnej masy ceramicznej charakteryzującej tę grupę w Pafos. Chronologia: Miejscowe lampki zegarowe toczone na kole występują w kontekstach hellenistycznych, począwszy od III w. p.n.e., przynajmniej do połowy a nawet końca II w. p.n.e., kiedy technika toczenia została wyparta przez odciskanie z formy. Jak wspomniano, kształt profilu ma swoje odzwierciedlenie chronologiczne. Lampki o okrągłym zarysie wiązać należy z kontekstami III-wiecznymi. Lampki „subrodyjskie”, datowane są od końca III w. p.n.e., maksymalnie do połowy II w. p.n.e. (Młynarczyk 1998, 54-55; Oziol 1993b, 297). Profil gruszkowaty wydaje się dominować w warstwach datowanych podobnie, od końca III w. p.n.e. (Młynarczyk 1978, 240) do II w p.n.e., najprawdopodobniej do końca wieku. Niektóre przykłady datowane są nawet do I w. p.n.e. (Vessberg 1956, 185), choć nie można wykluczyć ich rezydualnego charakteru. Typ z tuleją należy datować prawdopodobnie na przełom III i II w. p.n.e. (por. wyżej, GM 3). 6.3.5. Grupa Makroskopowa 5 (Tab. 5. pl. VII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Domieszka składa się z częstych, białych ziaren różnej grubości (od drobnych po duże) oraz częstych, czerwonych, szarych i czarnych ziaren średniej wielkości. Masa ceramiczna zawiera nieliczne, podłużne i okrągłe pustki. Kolor przełamu jest brązowy 7,5 YR 5/4 (brown) lub pomarańczowy 7,5 YR 7/6 (reddish yellow). Wyroby są twarde, powierzchnia i tekstura przełamu gładkie. Lampki pokryte są cienką, matową lub półmatową angobą o brązowo-szarej barwie: 10 YR 3/2 (very dark greyish brown) 7,5 YR 5/8 (strong brown), 7,5 YR 3/0 (very dark grey), lub, w pojedynczych przypadkach, czerwonej 5YR 6/8 (reddish yellow). Typ i forma: Niewielka liczba lampek reprezentujących grupę, zazwyczaj jedynie fragmentarycznie zachowanych, nie pozwala precyzyjnie zdefiniować form wytwarzanych z omówionej masy ceramicznej. Jedyna, prawie kompletnie zachowana lampka znaleziona została na wzgórzu Fabrika (nr kat. 5.10.) i posiada wysoki, lekko dwustożkowaty profil i boczny, częściowo przekłuty wyrostek oraz lekkie zagłębienie wokół otworu paliwowego. Ogólnie rzecz biorąc, wyroby reprezentują tzw. lampki zegarowe, toczone na kole, jednak niemożliwe jest wskazane szczegółowego rozróżnienia typologicznego na obecnym etapie badań. Proweniencja: Miejsce produkcji lampek charakteryzujących się opisaną powyżej masą ceramiczną pozostaje dyskusyjne. Odpowiada znanym z publikacji Hayes’a (1991, 27-28) wyrobom ceramicznym, tzw. Standard Early Hellenistic Ware, czyli grupie naczyń wyróżnionych w obrębie szerszej kategorii znanej jako ceramika z angobą – Colour-Coated Ware. Analogiczne pod względem masy ceramicznej naczynia stołowe znalezione w Pafos (na Agorze i Malutenie), analizowane były przez E. Marzec (Marzec 2017; Marzec et al. 2018). Mimo, że wyniki tych badań nie dają jednoznacznej odpowiedzi co do proweniencji, zawężają krąg poszukiwań do terenu Lewantu/Cypru (por. rozdział. 7.3.1.). Dystrybucja: Grupa zdefiniowana została jedynie dla dwóch stanowisk: Agory (dziewięć przykładów) i wzgórza Fabrika (cztery przykłady). Mimo niedużego udziału lampek, wyroby reprezentujące analogiczną masę ceramiczną wśród naczyń stołowych, były dość szeroko rozpowszechnione na Cyprze (Marzec 2017; Marzec et al. 2018). Może to jednak świadczyć pośrednio o pokrewnym zasięgu dystrybucji lampek reprezentujących tę grupę. Poświadczona jest ona – jak wspomniano – w Pafos (Hayes 1991, 26-27, tzw. Standard Early Hellenistic Ware; Picon and Blondé, 2002, group A; Marzec et al. 2018). Opisana masa ceramiczna znana jest ponadto na Cyprze z Amathus (Schneider, 2000, 534, Black Gloss A; Picon and Blondé, 2002, group A) czy Kition (Salles 1993, 167-168; Picon and Blondé, 2002, group A). Poza wyspą identyfikowana jest w Aleksandrii (Élaigne 2012: 148-153, Chypre 1), Tell Anafa (Slane 1997, Fabric A), wzdłuż wybrzeża Izreaela (Berlin, Stone 2016, 140, Gray Brown Cypriot Ware), w Bejrucie (Élaigne 2007, 120-122, production 2) oraz w Gadarze w Jordanii i Tell Shaikh Hassan w Syrii (Schneider, 2000, 534, Black Gloss A). Przykłady lampek z Pafos, znane z Agory oraz wzgórza Fabrika, powiększają repertuar form definiowanych dla tej grupy technologicznej, pokazując tym samym większe zróżnicowanie produkcji. Chronologia: Znaleziska z Agory pochodzą z warstw datowanych na cały okres hellenistyczny. Kształt lampek sugeruje jednak węższe datowanie pomiędzy wczesnym a środkowym okresem hellenistycznym (III-II w. p.n.e.). 6.3.6. Grupa Makroskopowa 6 (Tab. 6. pl. VIII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera nieliczne, drobne po średniej wielkości białe, czerwone i szare ziarna domieszki. Rzadkie, cienkie, wydłużone pustki widoczne są w rdzeniu. Kolor przełamu jest szary 2,5 Y 5/1 (grey). Wyroby są miękkie lub średnio twarde. Powierzchnia jest w dotyku gładka, tekstura świeżego przełamu jest gładka lub nieregularna. Powierzchnia pokryta jest cienką, matową lub półmatową angobą od czerwono-brązowej 5 YR 4/3 (reddish brown) po ciemnoszarą 2,5Y 3/1 (very dark grey). Zidentyfikowano także wariant wypalany na czerwono (w atmosferze utleniającej): rdzeń nierównomiernie wypalony, w środku czerwony 2,5 YR 6/8 (light red), przy zewnętrznych krawędziach różowy 7,5 YR 7/4 (pink). Na powierzchni półmatowa angoba o nierównomiernym wypale od czerwonej 2,5 YR 4/8 (red) po czarną 2,5 YR 2,5/1 (reddish black). Typ i forma: Lampki wykonane z opisanej masy ceramicznej reprezentują wyroby odciskane z formy w dwóch subtypach. Pierwszy z nich charakteryzuje się romboidalnym zarysem zbiornika i dekorowany jest motywami figuralnymi (tab. III.6.). Zaklasyfikować można go jako typ Howland 47B (1958, 154-155). Drugi subtyp, zbliżony formą do cypryjskiego typu Vessberg 5 (Vessberg 1956, 185), posiada okrągły w zarysie zbiornik, z dekoracją geometryczną i, czasami, roślinną, oraz, często, boczny wyrostek w formie liter S (tab. III.7.). Motywy dekoracyjne: W subtypie pierwszym, zbiornik dekorowany jest antytetycznymi postaciami, zwykle interpretowanymi jako Erosy (por. nr kat. 6.7., pl. VIII)., pomiędzy którymi znajduje się dodatkowy atrybut w postaci palmety, maski lub gałązek palmowych Narożniki zbiornika dekorowane są wolutami. Powierzchnia palnika jest również zdobiona, występują na nim rozety lub ornament szewronu. Drugi rodzaj dekoracji, obejmuje proste żłobienia na górnej powierzchni zbiornika, czasami urozmaicone motywem szewronu. Niektóre przykłady posiadają dodatkowo motyw jajownika lub płatki kwiatów wokół otworu paliwowego. Zazwyczaj wyposażone są również w pojedynczy boczny wyrostek w postaci litery S (pojedynczej woluty?). Subtyp ten zidentyfikowano także w GM 9, interpretowanej jako grupa lokalna (por. niżej). Proweniencja: Bez wątpienia, opisane lampki wytwarzane były poza Cyprem. Ich proweniencja wywodzona jest natomiast z różnych miejsc. Pierwszym potencjalnym miejscem produkcji jest rejon wybrzeża fenickiego (por. Frangié 2011, 317-319; Frangié, Salles 2011, 281), gdzie, najprawdopodobniej w okolicach Tyru, produkowana była grupa ceramiki tzw. semi-fine ware (Berlin 1997, 9-10; 2014, 315), określającej wyroby wykonywane ze średnio oczyszczonej gliny. Duża popularność lampek na terenie obecnego Izraela (zarówno na północy i południu), również sugeruje ten rejon jako potencjalne miejsce produkcji (por. Sussman 2009, 40, 50), choć nie można wykluczyć przy obecnym stanie badań, że importowane były również z wybrzeża fenickiego. Niektóre znaleziska z terenu Pafos w tym typie, są interpretowane jednak jako produkty warsztatów egipskich, konkretnie aleksandryjskich (Młynarczyk 1997, 35). Wysoce prawdopodobne jest, że analogiczne formy lampek wykonywane były w różnych rejonach niezależnie (por. Młynarczyk 1997, 36), ale problem wymaga głębszych studiów nad masą ceramiczną, z jakiej wykonane zostały poszczególne przykłady. Stąd, szczególnie istotne było włączenie próbek reprezentujących omawianą grupę do analiz archeometrycznych (por. rozdział 7). Równocześnie typologiczne i ikonograficzne podobieństwa utrudniają właściwe zrozumienie dystrybucji tych lampek w basenie M. Śródziemnego. Dystrybucja: Na terenie Pafos znaleziono 45 lampek wykonanych z opisanej masy ceramicznej (w tym tylko trzy w wariancie czerwonym). W wielu przypadkach, w związku z dużym stopniem fragmentacji nie było możliwe przyporządkowanie ich do odpowiedniego subtypu. Lampki z Erosami (subtyp 1) zarejestrowano w obrębie Agory (nr kat. 6.7.), na wzgórzu Fabrika (nr kat. 6.37.), oraz w grobowcu nr MP 3734 (nr kat. 6.42.). Publikowane przykłady z Pafos znane są również z Ktimy (grobowiec nr MP 2792/385) (Karageorghis 1986, 874, fig. 118) oraz Maluteny (Młynarczyk 1978 241-242, nos. 30-33; 1998, 55, il. 1f; Papuci-Władyka 1997, 132). Inne publikowane przykłady z Cypru to lampka z nekropoli hellenistyczno-rzymskiej w Famaguście (grobowiec nr 2) (Karageorghis 1966, 336, fig. 90), czy przykłady z Palepafos (Bezzola 2004, 48, nos. 222-224). Dwie lampki przechowywane są w zbiorach Muzeum Cypryjskiego, w tym jedna znaleziona w Nikozji (Oziol 1977, 59, nos. 132, 133). Jeden przykład z kolekcji Muzeum Brytyjskiego jest łączony przez Bailey’a z Lewantem (1975, 235, Q509). Z tego rejonu znamy publikowane przykłady z Bejrutu (Mikati 1998, 92, pl. 10:2a,b; Frangié 2011, 317-319), Byblos (Frangié, Salles 2011, 281), Tyru (Marchand 1996, 57, no. 1), Sydonu (Rey-Coquais 1963, pl. 1, no.1), Sarepty (Pritchard 1988, fig. 74, nos. 21-25; Sussman 2009, 41) oraz innych, licznych stanowisk na terenie Syro-Palestyny (Młynarczyk 1997, 35; Sussman 2009, 36-41, nos. 155-167). Poza Lewantem, lampki z Erosami poświadczone są w Tarsie (Goldman Jones 1950, 101, no. 37, fig. 194). Jak wspomniano, analogiczne w formie lampki znane są również z Egiptu (Młynarczyk 1997, 35), a ponadto z Ateńskiej Agory (Howland 1958, 154-155, pl. 48), jednak na tych stanowiskach reprezentują inny wyrób, o prawdopodobnie lokalnej proweniencji. Subtyp z dekoracją geometryczną wydaje się być nawet popularniejszy niż lampki z Erosami. Przykłady znane są z Agory, wzgórza Fabrika, pojedyncze przykłady również z Teatru i Sanktuarium Tumballos (por. Tab. 6). W Muzeum w Nikozji znajdują się trzy bezpośrednie analogie (Oziol 1977, 55, nos. 115-117, pl. 8), podobnie na stanowisku Panagia Ematusa (Wismann 2006, 346, nos. L8.22-23 and L8b.25, figs. 170, 178). Poza Cyprem subtyp ze żłobkami znany jest z Delos, gdzie występuje różnorodny repertuar wariantów z bocznymi wyrostkami w formie litery S (Bruneau 1965, 81-88). Ponadto, omawiane lampki zarejestrowane zostały w Atenach (Howland 1958, 143-145), Antiochii (Waagé 1941, 59, nos. 40-41, typ 13c, choć brak opisu gliny wyklucza potwierdzenie czy faktycznie są to wyroby klasyfikujące się do opisywanej grupy) czy Tarsie (Goldman, Jones 1950, 101, no. 39, fig. 194). Ponownie dobrze potwierdzone są na terenie Fenicji: w Byblos (Frangié Salles 2011, pl. 6, no. 17012), Sarepcie (Pritchard 1988, 174-175; nos. 15-16), Palestynie (Crowfoot 1957, 320-321; Adler 2004, 10; Sussman 2009, 54, nos. 206-267) oraz w Egipcie (Młynarczyk 1997, 17-19, typ A). Lampki zarówno w subtypie pierwszym, jak i drugim, wykonane z analogicznej masy ceramicznej, studiowane były również przez autorkę niniejszej pracy w Libanie (materiał ze stanowisk Jiyeh, Chhîm, por. Kajzer, w druku). Chronologia: Omawiane lampki datowane są na różnych stanowiskach nawet od połowy III w. p.n.e. (por. Howland 1958, 143, 145), a najczęściej od ostatniej ćwierci III w. p.n.e., do ostatniej ćwierci I w. p.n.e. (Bruneau 1965, 82-83; Młynarczyk 1997, 36; Sussman 2009, 55; Frangié 2011, 316-317; 319-320), choć lampki z Erosami prawdopodobnie zanikają wcześniej. Na Agorze oba subtypy występują w kontekstach datowanych na II-I w p.n.e., a część z nich znaleziono także w warstwach wczesnorzymskich, w których mają najprawdopodobniej charakter rezydualny. 6.3.7. Grupa Makroskopowa 7 (Tab. 7. pl. IX-X) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera nieliczne drobne białe i czarne oraz częste błyszczące drobne (srebrna mika) ziarna domieszki w różnej ilości (od nielicznych po częste). Brak pustek widocznych w przełamie, masa jest twarda lub bardzo twarda. Glina posada szary odcień Gley 1 5/N (grey). Powierzchnia jest w dotyku gładka, a tekstura świeżego przełamu gładka lub muszlowa. Powierzchnia pokryta jest półmatową angobą, zazwyczaj nałożoną grubą warstwą, o ciemnoszarej barwie Gley 1 3/N (dark grey). Typ i forma: GM 7 charakterystyczna jest dla wyrobów o wyjątkowo diagnostycznym kształcie, toczonych na kole52 i wypalanych w atmosferze redukcyjnej. Posiadają okrągły w rzucie, dwustożkowaty w zarysie zbiornik, wyposażony w wachlarzowato zakończony palnik i wysokie, imadło. W pierwszym subtypie (wariant drugi typu IV według Bruneau 1965, 35-36) jest ono taśmowate, zbiornik posiada gładką powierzchnię, a palnik ma często proporcjonalnie znaczącą długość w porównaniu z drugim subtypem, w którym jest krótki i szeroki (Tab. III.8.). Ten ostatni odpowiada typowi Howland 40A (1958, 13) i wyróżnia go dwu-wałeczkowate imadło, przewiązane dodatkową plastyczną aplikacją (forma imadła znana z innych naczyń, charakterystycznych dla produkcji knidyjskiej (por. niżej; Kögler 2010, taf. 15). Znane są też jednak egzemplarze z taśmowatym imadłem, analogicznym do występujących w subtypie pierwszym (Bailey 1975, Q301-Q325). Niewykluczone, że obie formy przenikały się, łącząc różne elementy. Otwór paliwowy jest niewielki i położony centralnie w wyraźnym zagłębieniu, silnie odcinającym się od krawędzi ramion. Charakterystyczną cechą tych lampek jest ponadto 52 Niektórzy badacze wspominają o lampkach z Knidos odciskanych z formy (por. Bernard 1955, 115; Młynarczyk 1978, 241), jednak autorka nie spotkała się z żadnym przykładem używania tej technologii w kontekście omawianej grupy makroskopowej. wyodrębniona centralna część dna, imitująca być może metalowy nit53. Wśród znalezisk z Knidos, znanych z kolekcji Muzeum Brytyjskiego w Londynie znajdują się ponadto rozbudowane i bogato dekorowane przykłady dwu- i wielopalnikowych lampek (por. Bailey 1975, nos. Q276; Q288-300; Q302-304; Q306-313; Q326-329), kilka nietypowych przykładów form znanych jest również z Delos (Bruneau 1965, 36, pl. 8). Analogiczne przykłady nie zostały jednak zidentyfikowane w materiale studiowanym Pafos. 53 Obecność ostrych krawędzi, szary kolor tych lampek oraz sposób kształtowania dodatkowych elementów, tłumaczy się niekiedy chęcią naśladowania wyrobów metalowych. 54 Niestety większość lampek zawartych w publikacji nie została szczegółowo omówiona i skatalogowana. Lampki zostały wymienione jedynie wymienione jako część poszczególnych depozytów. Na szczęście fotografie pozwalają zidentyfikować poszczególne typy. Kilka lampek, zachowanych jedynie fragmentarycznie, zaliczonych do omawianej GM ze względu na zgodność masy ceramicznej, reprezentuje wcześniejszą formę, rzadką w Knidos (Bailey 1975, 126; Q292; Kӧgler 2010, taf. 22, E.L23-24), w typie lampki z tuleją czy tzw. kominkiem (por. Tab. III.5.). Nie można powiedzieć z pewnością jaki był kształt zbiornika pojedynczych lampek rozpoznanych w Pafos (Agora, wzgórze Fabrika, nry kat. 7.11., 7.31., 7.48., 7.52.), zachował się jednak charakterystyczny element w postaci tulei. Można więc zakładać, że znaleziska z Pafos są analogiczne do publikowanych przykładów. Motywy dekoracyjne: Najbardziej dystynktywną cechą jest dekoracja zbiornika, występująca na drugim subtypie tych lampek. Ma ona postać plastycznych aplikacji odciskanych z form, w kształcie prostych figur geometrycznych (koła, romby) i sercowatych liści (prawdopodobnie bluszczu), tzw. Cnidian leaf (Sussman 2009, 28). Należy podkreślić, że poza Pafos zidentyfikowano także bardziej rozbudowane motywy w postaci rozet lub masek satyrów (por. Bailey 1975, pls. 62, 64, 69-71), które wydają się jednak charakteryzować wyroby o bardziej rozbudowanych formach, nie zarejestrowane na Cyprze (por. wyżej). Proweniencja: Opisane powyżej wyroby (zarówno forma, jak i masa ceramiczna), charakterystyczne są dla Knidos. Na proweniencję wskazują liczne znaleziska z obszaru samego miasta. Zespół znajdujący się w zbiorach Muzeum Brytyjskiego w Londynie, zawierający również lampki z okresu rzymskiego (patrz GM 17), znaleziony został na terenie Sanktuarium Demeter (Bailey 1975, 124). Depozyty publikowane przez Kögler (2010, 66, 67, 69, 71, 73, taf. 7, 22, 32, 41-42) również zawierają omawiane lampki54. Warto zaznaczyć, że szare lampki (wypalane w atmosferze redukcyjnej), są szczególnie trudne jeśli chodzi o definiowanie miejsca produkcji. Hayes (1980, 15) wspominał o trudnościach w odróżnianiu wyrobów warsztatów knidyjskich i efeskich (por. niżej, GM 8). Wydaje się jednak, że lampki knidyjskie posiadały grubszą warstwę angoby o nieco jaśniejszym odcieniu i najczęściej matową. Ponadto, jak wspomniano, wszystkie wyroby zaklasyfikowane do tej grupy, zidentyfikowane w Pafos, są toczone na kole, w przeciwieństwie do lampek efeskich. Dystrybucja: Trudno zdefiniować jak rozkłada się udział obu subtypów w materiale pafijskim, gdyż lampki znajdowane są zazwyczaj fragmentarycznie. O obecności obu z nich na terenie miasta świadczą różnice w proporcjach znajdowanych palników, a ponadto publikowane przykłady kompletnych lampek z Maluteny (Młynarczyk 1978, 241; Młynarczyk 1998, 55-56). Łącznie udało się zarejestrować do tej Grupy 68 lampek. Na Agorze znaleziono 32 fragmenty wykonane z opisanej masy ceramicznej. Ponadto, analogiczne lampki zostały zidentyfikowane na wzgórzu Fabrika – 28 fragmentów, w tym jedna lampka zachowana w około 75% (zrekonstruowana, por. nr kat. 7.35.). Znane są także przykłady z Sanktuarium Tumballos – osiem lampek, częściowo publikowanych (Giudice 1992, 227, nos. A20-21, fig. 5.20-21, pls. LXXX: 10,11, LXXXI: 1). Lampki zidentyfikowano również w Domu Orfeusza i Domu Dionizosa. Wydaje się, że poza Pafos, lampki te nie są szczególnie popularne. Obserwowana dysproporcja może być jednak wynikiem stanu publikacji. Jeden przykład znany jest z wyspy Geronisos (Connelly, Młynarczyk 2002, 298, no. 28), w Kition zidentyfikowano jedynie dwa fragmenty (Młynarczyk 1998, 56), podobnie w Palepafos (Bezzola 2004, 36-37). Ponadto jeden, fragment palnika, błędnie zaklasyfikowany jako inny wyrób, jest również prawdopodobnie pozostałością lampki knidyjskiej i znaleziony został na cmentarzysku Makronisos, w grobie nr 16 (Hadjisavvas 1997, fig. 118, no. 22). Inne przykłady z Cypru, bez sprecyzowanej proweniencji znajdują się w kolekcji Muzeum w Nikozji – cztery lampki knidyjskie (Oziol 1977, 48-49, nos. 101-104) oraz w kolekcji Cesnoli (Cesnola 1885, pl CXXXIX, no. 1021; Myres 1914, no. 2711). Poza Cyprem, przykłady produkcji knidyjskiej znane są z wielu stanowisk. W Fenicji, z Bejrutu (Frangié-Joly 2017, 65; Frangié 2011, 313-315, fig. 14) i Byblos (Frangié, Salles 2011, 280, pl. 3), w Grecji z Delos (Bruneau 1965, 33-34) – 4 grupy, Aten (Howland 1958, 13, nos.521-522), Koryntu (Broneer 1930, 53-54), Samotrake (Dusenbery 1988, 830-831, no. RDS8-2), Kos (Dimakis 2017, 329). W innych rejonach wschodniego Basenu M. Śródziemnego, potwierdzone w Tarsie (grupa V) (Goldman Jones 1950, 89), Azji Mniejszej: Priene (Fenn 2016, 104, pl. 62), Milecie (Menzel 1969, 16, pl. 7.4); Syro-Palestynie (Sussman 2009, 28-29), w tym Antiochii (Waagé 1941, 57) oraz w Egipcie – Karanis (Shier 1978, 19) i Cyrenacje – Bengazi55 (Bailey 1985a, 196; 1985b, 6). 55 Na tym stanowisku zarejestrowano lokalne naśladownictwa lampek knidyjskich, wydaje się, że miały one duży wpływ na tamtejszą produkcję, w przeciwieństwie do lampek efeskich (por. Bailey 1985b, 196). Chronologia: Pierwszy subtyp, o uproszczonej formie pozbawionej dekoracji, jest najprawdopodobniej nieco wcześniejszy i datuje się od końca III w. p.n.e. do II w. p.n.e (Broneer 1930, 53-54; Waagé 1941, 57; Młynarczyk 1978, 240-241). Na przełom III i II w. p.n.e. datowane są również przykłady lampek z kominkiem (Bailey 1975, 135-136). Druga, dekorowana forma, najbardziej typowa dla Knidos, z motywami plastycznymi na zbiorniku, datowana jest od drugiej połowy II w. p.n.e. do początku i w. p.n.e. (Howland 1958, 126-127; Bruneau 1965, 33; Młynarczyk 1998, 55), choć znaleziska z Fenicji, wskazują na jego wcześniejszą chronologię, od ostatniej ćwierci III-go w. p.n.e. (Frangié-Joly 2017, 65). Być może oba subtypy wzajemnie przenikały się w czasie, co potwierdzałoby również ich współwystępowanie na Delos (Bruneau 1965, 35) oraz mieszanie różnych cech formy (patrz wyżej). Lampki z Agory występują w kontekstach późnohellenistycznych i wczesnorzymskich, w tych ostatnich mają najprawdopodobniej charakter rezydualny. Bailey (1985b, 196) sugeruje, że importy z Knidos zaniknęły około 75 r. p.n.e., w związku ze wzmożoną aktywnością piratów, a ponowny rozkwit handlu dalekosiężnego przypadł ponownie na czasy panowania Klaudiusza i Nerona (por. niżej GM 17). Ostatnie publikacje materiału z Knidos, wskazują ponadto, że lampki o analogicznej formie mogły być produkowane (choć być może jedynie na potrzeby lokalne) nawet do okresu wczesnorzymskiego (Kögler 2005, 56; Pastutmaz Sevmen 2013, 201-202). Nową cechą, która wydaje się pojawić w późniejszych przykładach, jest ornament ciągły wokół zagłębienia otaczającego otwór paliwowy i dużo słabiej dopracowana forma, jednak problem wymaga dalszych studiów. 6.3.8. Grupa Makroskopowa 8 (Tab. 8. pl. X-XI) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera nieliczne, drobne, czarne, rzadkie średnie białe i częste, drobne, błyszczące (srebrne) ziarna domieszki. Występują nieliczne lub częste, okrągłe i podłużne pustki widoczne w przełamie. Masa wypala się na szary kolor 10 YR 5/1 (grey). Masa jest miękka lub średnio twarda. Powierzchnia w dotyku jest gładka a tekstura świeżego przełamu gładka lub nieregularna, w zależności od twardości wypału. Powierzchnia jest pokryta cienką, matową lub półmatową angobą o ciemnoszarym Gley 1 4/N (dark grey) lub czarnym Gley 1 2,5/N (black) kolorze (często nierównomierny wypał). W kolekcji Muzeum Brytyjskiego znalazł się również przykład o standardowej formie, ale wypalony w atmosferze utleniającej, na kolor czerwony (Bailey 1975, 105, no. Q180, pl.34). Jak dotąd brak tego typu przykładów z Pafos, należy jednak pamiętać o możliwości wypału w takim wariancie kolorystycznym. Typ i forma: Lampki zidentyfikowane w tej GM znalezione na terenie Pafos, reprezentują typ znany w typologii cypryjskiej jako Vessberg 7 (Vessberg 1956, 186, por. Tab. III.10.). Charakteryzuje się dwustożkowatym zbiornikiem, z wyraźnie wyodrębnionym palnikiem o płasko ściętej powierzchni, o okrągłym, półokrągłym lub trójkątnie zakończonym palniku. Powierzchnia ramion, zazwyczaj dekorowanych ciągłym ornamentem (por. niżej) jest duża. O ile występuje imadło, posiada taśmowatą formę i żłobkowaną powierzchnię. W oparciu o najnowsze ustalenia i wnikliwą analizę materiałów z Efezu, możliwe jest dodatkowo wyróżnienie kilku podstawowych subtypów, w zależności od sposobu kształtowania przestrzeni wokół otworu paliwowego oraz ich chronologicznej kolejności występowania (Giuliani 2011). Warto zaznaczyć, że już dla lampek efeskich z Delos wyróżniono jedenaście różnych wariantów, reprezentujących tę samą masę ceramiczną, a różniących się sposobem formowania zbiornika i dekoracji lub wielkością lampki (Bruneau 1965, 51-78). W Pafos zidentyfikowane zostały dwa subtypy lampek efeskich. Pierwszy z nich posiada pierścień otaczający otwór paliwowy a powierzchnia uformowana jest w rodzaj kanału łączącego przestrzeń wokół otworu paliwowego z otworem knotowym (Tab. III.9.). Drugi subtyp, odpowiadający bezpośrednio typowi Vessberg 7, posiada charakterystyczny kołnierz uformowany wokół płaskiej powierzchni otaczającej otwór paliwowy (Tab. III.10.). Powierzchnia ta jest często wyposażona w dodatkowe otworki wokół otworu paliwowego, które być może miały na celu zbieranie resztek oliwy z powierzchni zbiornika. Mogły mieć jednak również funkcje odpowietrzające lub też umożliwiały zawieszenie lampek (Sussman 2009, 67). Z racji dużego stopnia fragmentacji trudno wnioskować, który subtyp liczniej występuje wśród znalezisk z Nea Pafos. Lepiej zachowane przykłady lub fragmenty zbiorników reprezentują najczęściej subtyp z kołnierzem, który ogólnie był dużo popularniejszy i szerzej dystrybuowany (Giuliani 2011, 337). Jednak w niektórych przypadkach możliwe było zidentyfikowanie subtypu z kanałem (nr kat. 8..17., pl. X). Motywy dekoracyjne: Na lampkach efeskich występują motywy geometryczne i roślinne, sporadycznie postaci zwierząt (te ostatnie nieznane w Pafos). Ciekawym aspektem jest wysoka różnorodność motywów dekoracyjnych występujących na lampkach efeskich. Mimo, iż oparte są one głównie na ornamentach roślinnych i geometrycznych, trudno znaleźć jednakowy zestaw ikonograficzny. Tak jest w przypadku zespołu lampek przechowywanego w kolekcji Muzeum Brytyjskiego. Bailey (1975, 91) uzasadnia to wysokim zapotrzebowaniem na ten typ lampek i koniecznością przechowywania w warsztacie dużej liczby glinianych form (znaleziska archeologiczne pozwalają wnioskować, że lampki efeskie nie były odciskane z form gipsowych; przykłady glinianych form, sygnowanych na dnie, znane są z kolekcji Muzeum Brytyjskiego, Bailey 1975, nos. Q181, Q182, Q203 oraz z austriackich wykopalisk na terenie miasta (Miltner 1937, nos. 359-360; Ugarković 2017). Dodatkowym aspektem może być specyficzny rodzaj technologii produkcji – archetyp mógł służyć jedynie do odciskania kształtu zbiornika, a dekoracja była wtórnie nanoszona na glinianą formę, która była jeszcze plastyczna. Mimo iż jedna tego typu forma była wielokrotnego użytku, jednorazowo przy równoczesnej produkcji wielu lampek, stosowano prawdopodobnie formy z różnymi wzorami. Być może kierowano się również zapotrzebowaniem na unikatowe wyroby – inny wzór przy produkcji jednej partii lampek zwiększał oryginalność każdej z nich. Problem wymaga jednak szerzej zakrojonych studiów, szczególnie na lampkach znalezionych bezpośrednio w Efezie, gdzie można by próbować zidentyfikować przykłady wyprodukowane w tym samym warsztacie, z tej samej formy56. 56 M. Ugarković jest w trakcie realizacji projektu dotyczącego lampek efeskich – patrz Ugarković 2017. Wyniki analiz archeometrycznych spodziewane są do końca 2019 r. Na terenie Pafos zidentyfikowane zostały następujące motywy dekoracyjne (por. pl. X-XI): - wypukłe kuleczki - woluty - łuska - romby - jajownik - palmeta - liście Proweniencja: Scharakteryzowane powyżej wyroby łączone z warsztatami efeskimi i mają szeroko zakrojoną dystrybucję (por. niżej). Charakterystyczna szara glina pokryta czarną angobą z dużą zawartością miki jest dystynktywna dla tego regionu produkcji i obserwowana także w innych kategoriach naczyń (czarki reliefowe i inne naczynia stołowe, por. Hayes 1991, 8, 14; Mitsopoulous-Leon 1991, 78-84; Outschar, Zabehlicky-Scheffenegger 1998, 12-13; Schneider 2000, 532; Rogl 2014; Fenn 2016, 217-218). Na ich proweniencję wskazuje ponadto duża liczba znalezisk lampek w tym typie odkryta w obrębie samego Efezu w trakcie wykopalisk J.T. Wooda: setki lampek znalezione na „ulicy grobowców”, fragmenty ze Świątyni Artemidy, które skłoniły badaczy z Muzeum Brytyjskiego w Londynie, gdzie lampki te są przechowywane, określenia ich mianem „efeskie” (Walters 1914, 46-50; Bailey 1975, 88). Pomimo braku zlokalizowanych w rejonie Efezu warsztatów, duża liczba lampek z obszaru miasta (np. Mitsopoulos-Leon 2007, 95-105, taf. 22-28), a także form do odciskania pośrednio wskazują na produkcję w tym rejonie. Ponadto analizy archeometryczne gliny z rzeki Kaystros, nad którą położony jest Efez (Giuliani 2011, 333) i analizy pojedynczych lampek (Schneider 2000a, 532), również potwierdzają sugerowaną proweniencję. Pomimo istnienia lokalnych naśladownictw (por. niżej) większość lampek znanych z różnych stanowisk jest wiązana właśnie z warsztatami efeskimi (por. Bailey 1975, 91). Dystrybucja: W studiowanym materiale zidentyfikowano łącznie 51 lampek należącym do omawianej grupy (por. Tab. 8.). Najliczniejsze przykłady pochodzą z Agory, gdzie znaleziono 37 przykładów. Pozostałe zarejestrowano na wzgórzu Fabrika (10 przykładów), w Sanktuarium Tumballos (Giudice 1992, 227, no. A19, fig. 5.19, pl. LXXX:8-9), jeden przykład w Teatrze. Ponadto, przykłady produkcji efeskiej znajdują się wśród nie publikowanych znalezisk z Domu Dionizosa i Domu Orfeusza. Publikowane przykłady znane są także z Maluteny (Młynarczyk 1978, 242, no. 38). Wismann (2006, 348) uważa, że lampki w tym typie pojawiają się na obszarze Cypru głównie w południowej części wyspy. Może być to jednak świadectwo zarówno specyficznego rozkładu dystrybucji, jak i niewystarczającego stanu badań na stanowiskach w północnej części wyspy. Na Cyprze, poza Pafos, lampki efeskie znane są z Kition (Vessberg and Westholm 1956, 122, fig. 37: 15; Oziol 1993b, 302-303, nos. 696-699, fig. 244), Palepafos (Bezzola 2004, 48-50, nos. 226-227, tav. 6), dwie z Geronisos (Connelly and Młynarczyk 2002, 297, 313, nos. 29, 30), Panagia Ematusa (Wismann 2006, 348), Kyry (Pieridou 1963, 36, nos. 46, 48), Kurion (McFadden 1946, 468. nos. 5-6, pl. XXXVI). Opublikowane przykłady znajdują się także w kolekcjach Zintilis (Lubsen-Admiraal 2003, 37, no. 930), Pierides (Oziol 1993, 27, no. 22), Cesnoli (Cesnola 1885, pl CXXXVIII, no. 1009; Myres 1914, no. 2721; obserwacje autorki) oraz kolekcji Muzeum w Nikozji (Oziol 1977, 60-63, nos. 134-140). Lampki efeskie były szeroko dystrybuowane, o czym świadczą znaleziska z wielu stanowisk we wschodnim Basenie M. Śródziemnego. Na stanowiskach sąsiadujących z rejonem produkcji znane są z Pergamonu (Nohlen, Radt 1978, 61) czy Priene (Fenn 2016, 103-104, 178-181, pls. 62, 103-104), Sardis (Shear 1922, 401-402, figs. 9-10) oraz Notion (Demanger, Laumonier 1925, 343-344), Troi, Assos, Metropolis, Iassos, Labraundy (Giuliani 2008, 92). Również szeroko potwierdzone na terenie Grecji: Ateńskiej Agorze (Howland 1958, 166-169), w Koryncie (Broneer 1930, 66-70; Williams 1981, 7-10, nos. 21-42, pls. 1-2), Pylos, Eretrii, Echinos, Petres-Florinas, Tessalonikach (Giuliani 2008, 92), na Samotrake (Dusenbery 1988, 831-832), Antykithirze (Vivliodetis 2012, 164-167, nos. 159-164), Kos (Dimakis 2017, 329) czy Delos (Bruneau 1965, 51-78). Na tym ostatnim stanowisku występują szczególnie obficie, co pozwoliło wyróżnić kilka subtypów (patrz wyżej). Ponadto analogiczne lampki zidentyfikowano na Samos i Chios (Bailey 1965, 66; Giuliani 2008, 92), Rodos, Krecie, Tenos (Giuliani 2008, 92). Efeskie lampki znaleziono również w Macedonii – Pella (Giuliani 2008, 92), w Cylicji: Tarsie (Goldman and Jones 1950, 89-90), na terenie Syro-Palestyny (Bailey 1965, 66; Sussman 2009, 66-70) i Fenicji – Bejrut (Elaigne 2007, 116; Frangié 2011, 320-322, figs. 29-34; Frangié-Joly 2017, 66). Pojedyncze przykłady znane są z Cyrenajki – Bengazi (Bailey 1985b, 6-7). Istnieją ponadto przykłady spoza Basenu M. Śródziemnego, znalezione w rejonie nadczarnomorskim, na stanowiskach Kercz i Tomis (Bailey 1965, 66), w Chersonezie i Olbii (Giuliani 2008, 92) oraz w Kolchidzie (Fossey 2003, 94). Odrębnym zagadnieniem jest wpływ produkcji efeskiej na produkcję cypryjską. Jedna z form do odciskania, znaleziona w Domu Dionizosa, wykazuje silne konotacje z lampkami efeskimi (Nicolaou 1972, 315; Bailey 1975, 90; Kajzer 2013, 251), choć nie można wykluczyć jej nawiązania do lampek łączących się z produkcją ptolemejską – sposób potraktowania przestrzeni wokół otworu paliwowego, dekoracja oraz zakończenie palnika, przywołuje na myśl wyroby aleksandryjskie w typie G (Młynarczyk 1997, 54-57, 136-137, nos. 71-72). z drugiej strony, analogiczna forma znana z kolekcji Muzeum Brytyjskiego w Londynie (Bailey 1975, no. Q203), znaleziona w Efezie i sygnowana inicjałem wytwórcy, ma również wachlarzowato zakończony palnik (być może romboidalne zakończenie uzyskiwano poprzez zeszlifowanie krawędzi palnika po wyjęciu z formy). Z pewnością pomocne byłoby obejrzenie samej formy znalezionej w Pafos, jednak nie udało się jej znaleźć wśród lampek z Domu Dionizosa studiowanych przez autorkę we wrześniu 2018 r.57 Bez względu na charakter tej 57 Prawdopodobnie obie formy znalezione w obrebie Domu Dionizosa zabrane zostały do konserwacji w Muzeum Cypryjskim w Nikozji. konkretnej formy do odciskania, silne wpływy produkcji efeskiej na lokalną manufakturę, obserwowane są w lampkach interpretowanych jako miejscowe. Przejawia się to chociażby w znaleziskach romboidalnie zakończonych palników czy lampek noszących analogiczne dekoracje (por. niżej, GM 9). Formy do produkcji lampek efeskich znane są również z innych stanowisk: z sąsiedniego Pergamonu (Bailey 1975, 90-91; Schäfer 1968, taf. 69, T4; Giuliani 2008, 93), Tazos (Daux 1966, 975) czy Koryntu (Giuliani 2008, 93). Ich szeroka dystrybucja i kopiowanie wydaje się być zjawiskiem na dużą skalę. Na stanowiskach tych znaleziono zarówno formy do odciskania, jak i przykłady manufaktury miejscowej (por. Giuliani 2008, 93-94). Odróżnienie produkcji pergamońskiej od efeskiej jest z resztą często wyjątkowo skomplikowane z racji silnego podobieństwa pomiędzy masami ceramicznymi (Sezer and Tezgör 1995, 115; obserwacje autorki58). W przypadku lepiej zachowanych przykładów, pomocne są forma i sposób dekoracji lampek, charakterystyczne i różne dla obu ośrodków. W Pergamonie typową cechą są przedstawienia masek na górnej powierzchni palnika oraz boczne, prostokątne, symetrycznie rozmieszczone aplikacje na zbiorniku, por. Schäfer 1968, taf. 57-61; Bailey 1975, nos. 143, 144), które nie są obecne na lampkach z Efezu. 58 Lampki interpretowane przez Bailey’a jako pergamońskie (1975, 85-86, nos. Q144, Q144 bis) i studiowane przez autorkę w Muzeum Brytyjskim w Londynie w październiku 2018, do złudzenia przypominają wyroby efeskie, choć pewne cechy kształtu rzeczywiście sugerują inny warsztat. Chronologia: W Atenach i na Delos lampki efeskie datowane są pomiędzy ostatnią ćwiercią II w. p.n.e. i I w. p.n.e., aż do początków I w. n.e. (Howland 1958, 166-169; Bruneau 1965, 53; Bailey 1975, 89). Mimo różnorodności subtypów na Delos, trudno ustalić ich sekwencję chronologiczną. Zgodnie z najnowszymi ustaleniami, nieco wcześniejsze lampki reprezentują subtyp bez kołnierza. Przykłady zarejestrowane w samym Efezie, datuje się od ok. 140 r. p.n.e. lub nieco później, a ich użycie zanika pod koniec I w. p.n.e. (Giuliani 2008, 92-93; Giuliani 2011, 336). Subtyp z kołnierzem ma być nieco późniejszy i datowany jest od końca II w. p.n.e., nawet do początków I w. n.e. (Bailey 1975, 90, Giuliani 2008, 93; Giuliani 2011, 337). Ogólnie rzecz biorąc, lampki efeskie datowane są w większości na okres późnohellenistyczny, choć kontynuacja produkcji na początku i w. n.e. musi być brana pod uwagę (Giuliani 2008, 93; Sussman 2009, 70). Kulminacja ich produkcji i dystrybucji przypada na I w. p.n.e. (Giuliani 2011, 338). W Pafos, na Malutenie, omawiane lampki znane są z kontekstów datowanych na drugą połowę II w. i I w. p.n.e. (Młynarczyk 1998, 56). Na Agorze pafijskiej, lampki te występują zarówno w warstwach późnohellenistycznych, jak i wczesnorzymskich (zazwyczaj do początków I w. n.e.). Charakter tych nawarstwień nie pozwala wnioskować czy lampki mogą stanowić rzeczywiście wyroby datowane na początki okresu rzymskiego czy są jedynie obiektami o charakterze rezydualnym, które były wyprodukowane i użytkowane jeszcze w okresie późnohellenistycznym. 6.3.9. Grupa Makroskopowa 9 (Tab. 9. pl. XII-XIII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera nieliczne lub częste, różnorodne pod względem grubości i kształtu ziarna domieszki, białego, czerwonego i czarnego koloru. Występują w niej częste, drobne i średnie, okrągłe i podłużne pustki. Kolor rdzenia waha się od jasnobrązowego 10 YR 8/2 (very pale brown), do pomarańczowego 7,5 YR 7/6 (reddish yellow) w pierwszym wariancie oraz od szarobrązowego 10 YR 5/2 (greyish brown) po ciemnoszarobrązowy, 10 YR 4/2 (dark greyish brown), w drugim. Glina jest miękka lub pudrowa. Zarówno powierzchnia, jak i tekstura świeżego przełamu są gładkie. Powierzchnia jest pokryta cienką, matową lub półmatową angobą o różnych odcieniach: od żółtawego 10 YR 6/6 (brownish yellow), przez pomarańczowy 7,5 YR 6/6 (reddish yellow), czerwony 10 R 4/8 (red), 2,5 YR 3/2 (dusky red), po ciemnoszary 2,5 Y 4/1 (dark grey) w pierwszym wariancie oraz pomarańczowy 5 YR 5/8 (yellowish red), czerwonobrązowy 2,5 YR 4/4 (reddish brown) i czarny 5 YR 2,5/1 (black) w drugim. Najprawdopodobniej wariant drugi podlegał redukcyjnemu procesowi wypału (intencjonalnie lub przypadkowo), a pierwszy utleniającemu, stąd różnice w kolorach w obrębie omawianej grupy. Charakterystyka masy ceramicznej nawiązuje do GM 4 (por. wyżej, rozdział 6.3.4.), choć glina wydaje się być lepiej oczyszczona i wypalana w niższej temperaturze, stąd charakterystyczna „pudrowość” w GM 9. Grupy zostały również rozdzielone ze względu na technologię produkcji – w GM 9 znalazły się prawie wyłącznie lampki odciskane z formy (por. niżej). Typ i forma: Wszystkie wyroby zaklasyfikowane do omawianej grupy były odciskane z formy, poza jednym przykładem lampki z tuleją, która toczona jest na kole, jednak charakterystyka masy ceramicznej, z której została wykonana jest bliższa omawianej grupie, niż GM 4. Lampki znajdujące się w omawianej grupie, zaklasyfikować należy w większości jako typ Vessberg 5 (Vessberg 1956, 185, por. Tab.III.11.). Ogólny kształt zbiornika tych lampek pozostawał analogiczny – okrągły w zarysie, dość niski, dwustożkowaty, ze spadzistymi ramionami, wyposażony w pierścień wokół otworu paliwowego, ze smukłym palnikiem i zazwyczaj lekko wyodrębnionym dnem (za pomocą żłobka), zdefiniować można subtypy. Pierwszy z nich, nawiązuje prawdopodobnie do produkcji efeskiej (por. GM 8), na co wskazuje charakterystyczny kształt palnika, o płasko ściętej powierzchni i trójkątnym zakończeniu. Obecność lampek tego typu pozwoliła wysunąć hipotezę o istnieniu lokalnych naśladownictw lampek efeskich (Kajzer 2013), choć niestety nie zachował się żaden kompletny przykład. Kolejne subtypy wydzielić można ze względu na sposób dekorowania ramion (por. niżej). Jedna lampka reprezentuje typ, który należy zaklasyfikować jako lampkę plastyczną. Niewielki zachowany fragment stanowi ozdobne zakończenie rufy statku i odpowiada dokładnie formie lampki-statku odkrytej w Domu Orfeusza, która być może wykonana została z analogicznej masy ceramicznej59 (Michaelides 2009, figs. 1-6; Pilides, Papadimitriou 2012, 266, no. cat. 286). 59 Lampka jest elementem stałej ekspozycji Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos, autorka niniejszej rozprawy nie miała okazji przyjrzeć się dokładnie masie ceramicznej, z której została wykonana. Motywy dekoracyjne: Wśród motywów dekoracyjnych udało się wyróżnić przykłady z ornamentem ciągłym, roślinnym lub geometrycznym oraz przykłady, gdzie większość powierzchni ramion pozostawiona była gładka, po obu stronach zbiornika umieszczano jedynie dwie symetrycznie rozłożone, plastyczne aplikacje, takie jak prostokątna sztabka, esowata aplikacja (nry kat. 9.37., 9.79, pl. XII), liście bluszczu (nry kat. 9.17., 9.34., pl. XII). Niekiedy cała górna powierzchnia jest dekorowana prostymi, głębokimi żłobkami na powierzchni, podobnie jak w przypadku subtypu 2 w GM 6 (por. pl. XII, XIII), ciągłym ornamentem roślinnym lub zwielokrotnionymi plastycznymi motywami. Znane są także przykłady dekorowane motywem biegnącego psa (nr kat. 9.38., pl. XII, niepublikowana lampka z Domu Dionizosa). Jeden fragment dekorowany jest motywem sieci (kraty/łuski) (nr kat. 9.86., pl. XII), znanym z publikowanych analogii (Karageorghis 1964, 80, fig. 21; Młynarczyk 1978, 250-251, no. 35, pl LVIII; Wismann 2006, 346, L8a.24, fig. 170) i, według niektórych badaczy, charakterystycznym dla Cypru (por. Wismann 2006, 347). Górna powierzchnia palnika była czasem również dekorowana, ponownie motywami geometrycznymi lub palmetą (nr kat. 9.38., pl. XII). Dwa fragmenty noszą dekorację tzw. ornamentu macedońskiego, złożonego z półkoli i plastycznych kuleczek (nry kat. 9.48., 9.163.), który charakterystyczny był dla wyrobów egipskich (por. rozdział. 6.5.7), jednak w tym przypadku, masa ceramiczna odpowiada GM 9. Proweniencja: Charakterystyka GM 9 przystaje do masy ceramicznej znanej z popularnych na Agorze naczyń późnohellenistycznych (por. Marzec et al. 2019; Marzec, Kajzer, w druku). Ta z kolei może być wiązana najprawdopodobniej z wyrobami wykonanymi z tzw. Pink Powdery Ware, wyróżnionego przez J. Młynarczyk dla naczyń z wyspy Geronisos (Młynarczyk 2005, 149, 2009; Lund 2015, 118-119), i identyfikowanego przez nią również pośród lampek oliwnych (Connelly, Młynarczyk 2002, 295). Dystrybucja: Omawiane lampki zadokumentowane zostały na trzech stanowiskach w obrębie Pafos (por. Tab. 9.). Na Agorze, gdzie są szczególnie licznie reprezentowane, aż 144 lampki lub i ich fragmenty zostały zakwalifikowane do tej grupy. Szczególnie dużo fragmentów pochodzi z depozytu późnohellenistycznej studni S.173 na Wykopie II (25 fragmentów), również późnohellenistycznej studni S.50 w obrębie Wykopu i (14 fragmentów) oraz kontekstu 1222 (12 fragmentów) w pomieszczeniu R.17 na Wykopie II (por. Tab. 9.). Również na wzgórzu Fabrika stwierdzono obecność takich wyrobów, w liczbie 22. Dwie lampki zidentyfikowano pośród materiału z Sanktuarium Tumballos. Liczne przykłady znajdują się w zespole znalezionym w Domu Dionizosa. Wśród publikowanych lampek analogiczne wyroby można znaleźć na Malutenie (Młynarczyk 1978, 250-252, nos 34-37, 39-42; 1998, 56 oraz niepublikowane przykłady) czy wyspie Geronisos (Connelly Młynarczyk 2002, 296, no. 12). Analogie do typu (bez potwierdzonej zgodności co do masy ceramicznej), znane są z Cypru z m.in. z Panagia Ematusa (Wismann 2006, 347, nos. L8.21, L8a.24, L8b.25, figs. 170, 177), Idalion (Karageorghis 1964, 80, fig. 21), Soli, Mersinaki (Vessberg 1956, 126, fig. 37.16-17), Salaminy (Oziol Pouilloux 1969, 52), kolekcji Muzeum w Nikozji (Oziol 1977, pl. 7, nos. 109-114) czy kolekcji Pierides (Oziol 1993a, no. 25). Analogiczne kształty były wytwarzane również poza Cyprem (por. Tab. III.11), jednak wydaje się, że reprezentują one produkcje miejscowe, stąd nie zostały uwzględnione w niniejszej sekcji. Chronologia: Lampki odpowiadające typowi Vessberg 5, datowane są na okres późnohellenistyczny, pomiędzy 2 połową II i połową I w. p.n.e. (Vessberg 1956, 186; Młynarczyk 1978, 244; Młynarczyk 1998, 56; Wismann 2006, 347). Pokrywa się ono częściowo z datowaniem znalezisk z Agory, gdzie szczególnie istotne jest występowanie dobrze zachowanych (w wielu przypadkach kompletnych) lampek ze wspomnianych depozytów datowanych na okres późnohellenistyczny. Wiele przykładów zarejestrowanych zostało także w warstwach o chronologii przejściowej, od okresu późnohellenistycznego do wczesnorzymskiego, co może wskazywać na „przeżywanie się” lampek tego typu nawet do końca I w. p.n.e. Wspomniana lampka w kształcie statku została znaleziona w Domu Orfeusza w warstwie datowanej na przełom II i III w. n.e. (Michaelides 2009, 197; Pilides, Papadimitriou 2012, 266, no. cat. 286), jednak fragment z Agory pochodzi ze spójnej chronologicznie warstwy na Wykopie I, datowanej na okres późnohellenistyczny, co może sugerować wcześniejsze użytkowanie tego typu plastycznych lampek. 6.3.10. Grupa Makroskopowa 10 (Tab. 10. pl. XIV) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste, drobne, okrągłe, czarne ziarna domieszki, drobne, częste, średnie, graniaste, czerwone oraz częste, drobne i średnie, białe i brązowe ziarna. Zawartość domieszek jest jednak zróżnicowana jeśli chodzi o ilość. Masa zawiera częste okrągłe i rzadkie podłużne pustki. Kolor jest jasnobrązowy: 2,5 Y 8/2 (pale brown), 10 YR 7/3 (very pale brown). Wyroby są średnio twarde. Powierzchnia jest gładka lub pudrowa w dotyku, tekstura świeżego przełamu gładka lub nieregularna. Matowa lub półmatowa angoba występuje na obu powierzchniach. Posiada najczęściej żółtobrązowy 10 YR 6/6 (brownish yellow), 10 YR 5/4 (yellowish brown) po ciemnoszary 2,5 Y 3/1 (very dark grey) kolor. w niektórych wariantach wypala się na odcienie czerwieni: 2,5 YR 4/6 (red) po 2,5 YR 3/1 (dark reddish grey). Niewykluczone, że opisana masa ceramiczna jest w rzeczywistości odmianą GM 19, która ze względu na większy udział żelazistych domieszek (hematyt?) wypalała się na różowy kolor60. 60 Podobne zjawisko zaobserwowano podczas studiów nad lampkami z Libanu, na stanowiskach Chhîm i Jiyeh. Autorka niniejszej rozprawy sugeruje, że kolory mas ceramicznych tamtejszych wyrobów, mogły wahać się od jasnobrązowego, poprzez żółty, różowy aż po czerwony, w zależności od ilości i składu domieszek, nadal jednak należy je interpretować jako jeden wyrób, w kilku wariantach (Kajzer, w druku). Typ i forma: Lampki reprezentują typy, który można zakwalifikować z pewnością jako wczesnorzymskie lampki reliefowe z dyskiem. Jedyny w pełni zachowany przykład reprezentuje typ 13 w typologii Vessberga – nr kat. 10.7. (Vessberg 1956, 189-190; por. Tab. III.16.). Typ ten posiada okrągły zbiornik i krótki, nieznacznie wyodrębniony palnik. Dno jest wyodrębnione pojedynczym żłobkiem. Prawdopodobnie w obrębie grupy znajdują się również fragmenty innych form, jednak nie sposób ich zdefiniować w związku z fragmentarycznym stanem zachowania. w jednym przypadku zadokumentowano pierścień otaczający sygnowane dno (nr kat. 10.26., por. niżej) Najprawdopodobniej należy go wiązać z wcześniejszym typem, odpowiadającym typowi Vessberg 10 (Vessberg 1956, 187-188, por. Tab. III.12.) (por. pl. XIV). Jedna lampka stanowi przykład z szerokimi ramionami i bardzo małą przestrzenią dysku, ze względu na stan zachowania niemożliwe jest jednak przyporządkowanie jej do konkretnego typu (nr kat. 10.17., pl. XIV). Omawiane lampki stanowią pierwszą prezentowaną wczesnorzymską grupę będącą przykładem produkcji lampek odciskanych z formy, wyposażonych w pełni rozwinięty, zagłębiony dysk z niewielkim, umiejscowionym centralnie, otworem paliwowym. Dysk otoczony jest zazwyczaj pojedynczym pierścieniem, oddzielającym go od wysklepionej przestrzeni ramion. Motywy dekoracyjne: Lampki zidentyfikowane w Pafos dekorowane są prostymi motywami na ramionach. Jajownik otacza zazwyczaj pierścień wokół otworu paliwowego. Na ramionach znajdują się czasem pojedyncze motywy rozety (nr kat. 10.4.), lub tzw. podwójnego topora (nr kat. 10.3.) (Sussman 2012, 62). Motyw ten jest charakterystyczny dla warsztatów wschodnich i być może nawiązuje do mitologii jako symbol Zeusa61 lub Kronosa (Sussman 2012, 64). Jeden fragment zaklasyfikowany do tej grupy, posiada dekorację w postaci żłobków na szerokich ramionach (nr kat. 10.17., pl. XIV). Przykłady z Pafos, włączone do niniejszej grupy, zazwyczaj pozbawione są dekoracji dysku. Tylko jeden fragment nosi motyw dekoracyjny na dysku prawdopodobnie w postaci głowy Meduzy? (nr kat. 10.23., pl. XIV, podobny motyw na lampce italskiej w kolekcji Muzeum Brytyjskiego w Londynie, Bailey 1980, 312 no. Q1245, pl. 63; analogiczne przedstawienie na dysku lampek z Palestyny: Seforis (Lapp 2016, 59-60, nos. 105-109). Z Cypru znane są analogiczne lampki z prostymi motywami zwierzęcymi lub scenami figuralnymi (por. niżej, dystrybucja). Dodatkową cechą, czasem identyfikowaną na lampkach tego typu wykonanych z opisanej masy ceramicznej, są marki produkcyjne umieszczane w centralnej części dna, w formie planta pedis (odciśniętej stopy) – nr kat. 10.7., pl. XIV (por. Sussman 2012, 57-59). Jedna lampka zaklasyfikowana do GM 10 nosi również sygnaturę FAVSTI (nr kat. 10.26., pl. XIV). 61 Podwójny topór jako atrybut Zeusa znany jest z Sanktuarium w Labraundzie (Karia) i bity był na monetach, por. http://www.labraunda.org/Labraunda.org/Foreword_eng.html, dostęp: 07.08.2019r. Dziękuje E. Marzec za informacje odnoszące się do tego symbolu w Labraundzie. Proweniencja: Omówioną grupę, w oparciu o charakterystyczne formy, motywy ikonograficzne oraz masę ceramiczną, należy łączyć z wyrobami produkowanymi na terenie Syro-Palestyny (Lewantu) (por. Hayes 1980, 86-87, nos. 351-366, pl. 42; Oziol 1993, 56; Sussman 2012, 55-67). Niewykluczone, że lampki te wytwarzane były gdzieś na wybrzeżu fenickim, jako kontynuacja produkcji hellenistycznej (por. GM 6), w związku z podobnym składem domieszek. Dodatkowym argumentem na rzecz tego rejonu produkcyjnego jest sygnatura FAVSTI, dobrze potwierdzona na okolicznych stanowiskach, w Bejrucie (Mikati 1998, 117; Mikati 2003, 175), Cezarei, Obodzie, Masadzie, Petrze (Sussman 2012, 12), por. Rozdział 3.3. Dystrybucja: W obrębie miasta zidentyfikowano 26 przykładów tej Grupy Makroskopowej. 18 lampek zarejestrowano na Agorze, cztery na wzgórzu Fabrika, trzy w Teatrze, jeden fragment w Sanktuarium Tumballos. Analogie z Pafos pochodzą ponadto z Maluteny (Młynarczyk 1998, 57); z Domu Orfeusza i Domu Dionizosa (niepublikowane lampki przechowywane w zbiorach Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos). Prawdopodobnie również inne lampki znalezione na Cyprze reprezentują tę GM i zostały jej przyporządkowane w oparciu o analogiczne formy. Wśród stanowisk można wymienić Amatus (Abadie-Reynal 1987, 57, no. T.256/14, pl. XXX), Episkopi (Oliver 1983, 255, no. 48, pl. XLI:9), Kurion – nekropola Agios Hermogenis Tomb 8 (McFadden 1946, 474, no. 28, pl. XXXVIII), niepublikowany Tomb 64, nos. 3, 74 (obserwacje autorki) czy Salaminę (Karageorghis 1978, no. 73, pl. XIX). Dekorowane na dysku lampki, pochodzą z nekropoli Archimandrita w dystrykcie pafijskim (Bezzola 2004, 66, nos. 269-270, pls.7-8, 23). Przykłady znane są również z kolekcji Muzeum w Nikozji (Oziol 1977, 186-188, nos. 549-555, pl. 31) i kolekcji Piéridès (Oziol 1993, 56, no. 81, fig. 12). Jak wspomniano wyżej, poza Cyprem lampki te dobrze poświadczone są na stanowiskach w obrębie domniemanego regionu produkcji, na całym obszarze Syro-Palestyny (Rey-Coquais 1963, nos. 26-33, pls. IV-V; Hayes 1980, 86-87; Sussman 2012, 55-67; Lapp 2016, 49-72, nos. 78-142). Chronologia: Wyróżnione typy można datować w oparciu o kontekst znalezienia na okres wczesnorzymski, od początku I-go do połowy II-go w. n.e. (por. Bezzola 2004, 66; Sussman 2012, 58, 67). 6.3.11. Grupa Makroskopowa 11 (Tab. 11a., 11b. pl. XV-XXII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera zazwyczaj rzadkie/nieliczne, drobne i średnie lub częste drobne białe ziarna oraz rzadkie, drobne, ciemne, brązowe ziarna domieszki, a także nieliczne błyszczące ziarna domieszki. w przełamie widoczne są cienkie i okrągłe pustki. Kolor przełamu waha się od jasnobrązowego 10 YR 8/2 (very pale brown), pomarańczowego 7,5 YR 7/6 (reddish yellow), poprzez różowy 7,5 YR 8/4 (pink), po jasnoczerwony 2,5YR 6/8 (light red) i szary/ brązowy (porównaj warianty kolorystyczne opisane poniżej). Masa jest miękka lub średnio twarda. Powierzchnia jest w dotyku zazwyczaj pudrowa, tekstura świeżego przełamu gładka. Powierzchnia jest czasem pokryta cienką (rzadko grubą) warstwą matowej lub półmatowej angoby, o nierównomiernym wypale. Kolory angoby wahają się od pomarańczowego 5YR 5/8 (yellowish red), poprzez czerwony 2,5 YR 4/8 (red), po odcienie brązowego 10YR 5/6 (yellowish brown), 7,5 YR 5/6 (strong brown), 5 YR 3/2 (dark reddish brown). Wśród lampek angobowanych wyróżnić można trzy warianty: o czerwonym rdzeniu z półmatową, czerwoną angobą, pomarańczowym rdzeniu z matową angobą o różnych odcieniach oraz szarym lub brązowym rdzeniem o charakterystycznym „nakrapianym” wyglądzie (bogatym w białą, drobnoziarnistą domieszkę), pokrywanym ciemną, półmatową angobą. Różnice te zinterpretowane zostały jako efekt niejednolitych warunków w procesie technologicznym a nie użycia innej masy ceramicznej. Bardzo często powierzchnia pozbawiona jest dodatkowego potraktowania (nieangobowana), co wydaje się być wyróżnikiem chronologicznym (por. niżej). Typ i forma: Opisana masa ceramiczna charakterystyczna jest dla lampek reliefowych, będących produkcyjną nowinką okresu wczesnorzymskiego. W porównaniu do lampek późnohellenistycznych posiadały dużo mniejszy otwór paliwowy (ok 5mm średnicy) i wąskie ramiona, których przestrzeń pomniejszona została na rzecz zagłębionego dysku, noszącego często dekorację. Dodatkowo, zdecydowanie zredukowano grubość ścianek – w lampkach wczesnorzymskich wynosi ona około 2-3 mm, podczas gdy w lampkach hellenistycznych waha się od około 0,4 do 0,7 mm. Lampki przybierały różne kształty, najczęściej naśladujące formy powstające na terenie Italii, z lokalnymi wariantami. Dla Cypru, kształty te można zamknąć na liście kilku typów wyróżnionych w typologii Vessberga jako 10, 10a, 11, 12, 13, 14 (Vessberg 1956, 187-190, por. Tab. III.12.-17.). Ogólnie rzecz biorąc, typy 10-12 stanowią lampki wolutowe, których wydłużone palniki, nadające zbiornikowi migdałowaty kształt, flankowane są pojedynczymi lub podwójnymi, ozdobnymi wolutami. Typy wydzielone są w oparciu o rodzaj wolut, kształt palnika i obecność/brak imadła. Typy 13-14 stanowią zaś odpowiednik italskich lampek Loeschcke VIII, o okrągłym zarysie zbiornika i bardzo krótkim palniku, pozbawionym wolut. Typy wydzielone są ze względu na obecność lub brak imadła. Dodatkową cechą umożliwiającą wydzielenie wyżej wymienionych typów oraz ich subtypów, jest sposób kształtowania ramion. Cecha ta, opisana została przez Loeschcke’go na podstawie znalezisk z obozu Vindonissa. Autor stworzył dodatkową typologię kształtów ramion (patrz il. 13), która pozwala precyzować chronologię wczesnorzymskich lampek, również w przypadku znalezisk z Pafos (por. niżej).  Typ 10 charakteryzuje się okrągłym zarysem zbiornika pozbawionym imadła. Wyraźnie wyodrębniony palnik, okrągły na końcu, flankowany jest podwójnymi, plastycznymi wolutami, pomiędzy którymi umiejscowiony jest okrągły otwór knotowy. Ramiona są wąskie i zazwyczaj żłobkowane, przybierając formę Loeschcke II, III (choć znane są przykłady wariantu, gdzie ramiona dekorowane są jajownikiem – forma ramion Loeschcke VIII, por. nr kat. 11.592, pl. XXI). Zagłębiony dysk posiada centralnie lub asymetrycznie położony, niewielki, pojedynczy otwór paliwowy. Odmianą typu są lampki o romboidalnym zakończeniu palnika – Vessberg 10a. Wydają się być one mało popularne w lokalnych naśladownictwach, w przeciwieństwie do terenu Italii, gdzie wariant ten zdecydowanie dominuje, (por. Bailey 1980, 126-152, pls. 1-8, typ A). Może się to wiązać z ich nieco wcześniejszą chronologią – jest to pierwszy, w pełni ukształtowany typ lampek reliefowych – Loeschcke I, który nie zdążył, być może zyskać szczególnej popularności w prowincjach.  Typ 11 jest analogiczny do formy Vessberg 10, ale posiada pojedyncze woluty – ramiona przechodzą bezpośrednio w wolutowe zakończenie palnika. Niektóre lampki reprezentują wariant typu, publikowany jako Vessberg 11a (Vessberg 1956, fig. 38.14), o nieco inaczej rozwiązanej kompozycji dekoracji palnika, posiadającego bardziej wachlarzowate zakończenie (por. nr kat. 11.126.). Jedna lampka, w typie Vessberg 11, posiada wyjątkowo małe rozmiary (por. nr kat. 11.57.). Miniaturowe lampki, choć w innych kształtach, znane są również z Karanis w Egipcie (Shier 1978, 8). Ich rozmiary mogłyby wskazywać, że funkcjonowały jako zabawki, jednak są starannie dopracowane, a ślady spalenizny na palniku wskazują, że musiały być użytkowane, więc ich rola nie jest sprecyzowana.  Typ 12 stanowią rozbudowane lampki o zarysie zbiornika analogicznym do typu Vessberg 10, jednak znacznie większych rozmiarów, z wydłużonym, pojedynczym palnikiem (choć znane są także publikowane przykłady dwupalnikowe). Charakterystyczną cechą jest duże, przekłute imadło wyposażone w górnej części w dodatkową, plastyczną aplikację w postaci (najczęściej) trójkątnej tarczy, o dekorowanej powierzchni. Inny kształt dekoracyjnych aplikacji wydaje się być charakterystyczny dla wyrobów italskich (por. niżej). Materiał zarejestrowany w Pafos pokazuje, że ta najbardziej okazała forma, naśladująca bezsprzecznie równoczasowe lampki metalowe, wykształcona w Italii, była naśladowana na Cyprze. Mimo fragmentarycznego zazwyczaj stanu zachowania, elementy w postaci dużych imadeł i tarczek można bez wątpienia przyporządkować do tego typu ze względu na ich rozmiary i diagnostyczny kształt, a masa ceramiczna, z której są wykonane bezsprzecznie należy do GM 11.  Typ Vessberg 13 – był szczególnie popularny był we wschodnich prowincjach (pośród lampek italskich zdecydowanie dominuje typ z imadłem, odpowiadający cypryjskim Vessberg 14 i 15). Typ wydaje się być zatem charakterystycznym wytworem wschodnich warsztatów, czerpiących ze wzorców italskich. Jego charakterystyczną cechą są szerokie, podniesione ramiona, oddzielone od dysku zazwyczaj pojedynczym pierścieniem (forma ramion Loeschcke VIII, por. il. 13). Przestrzeń ramion wokół pierścienia najczęściej dekorowana jest prostym ornamentem (por. niżej). Bardzo krótki palnik jest tylko nieznacznie wyodrębniony od zbiornika i posiada często spłaszczoną powierzchnię, otoczoną półkolistym lub sercowatym polem oddzielającym palnik od powierzchni ramion. Zasadniczo, woluty zanikają w tym typie, choć jeden z wariantów zidentyfikowanych w Pafos, najprawdopodobniej przejściowy od lampek wolutowych do klasycznego typu 13, posiada zredukowane woluty okalające palnik (por. nr kat. 11.244., pl. XVIII). Kilka przykładów posiada ponadto boczne, esowate aplikacje po obu stronach zbiornika, które miały najprawdopodobniej znaczenie ozdobne i nawiązywały być może do italskich lampek w typie Bailey G (Bailey 1980, 233-236, nos. Q1092-Q1097, pl. 38). Znacząca większość lampek w tym typie pozbawiona jest angoby, choć na Agorze zidentyfikowano pojedyncze angobowane przykłady tego typu (nry kat 11.27., 11.31., 11.104, 11.108., 11.110., 11.122., 11.134., 11.180.).  Typ 14 jest analogiczny do poprzedniego, jednak wyposażony w przekłute imadło. Fragmentaryczny stan zachowania uniemożliwia odróżnienie go od typu 13 lub 11 (analogiczne w formie imadło). Warto zaznaczyć, że w typologii Vessberga, w oparciu o wielkość lampek wyróżniony został także typ Vessberg 15, który obejmuje analogiczne do typu 14 obiekty, tylko dużo większych rozmiarów (por. Vessberg 1956, fig. 39.12-14). Ze względu na brak tego typu lampek w studiowanym materiale (lub brak możliwości ich zdefiniowania ze względu na stan zachowania), został on pominięty w niniejszym opracowaniu.  Typy 13, 14, 15 odpowiadają jednemu typowi w klasyfikacji Loeschcke’go – typowi VIII. w przypadku problemów ze stwierdzeniem, który typ w klasyfikacji Vessberga reprezentuje dany fragment, w niniejszym opracowaniu posłużono się właśnie typologią niemieckiego badacza. Wszystkie omówione typy wczesnorzymskie na Cyprze pozbawione są pierścienia na dnie (ang. base ring), czasami pojawia się jedynie żłobek wyznaczający tę przestrzeń (ang. cut base). W pojedynczych przypadkach zarejestrowano marki produkcyjne na dnie, jednak wydaje się, że pojawiają się one bardzo rzadko na lampkach cypryjskich. Motywy dekoracyjne: Choć wymienione typy reprezentują w pełni rozwiniętą formę lampek italskich, charakterystyczną cechą wyrobów z Cypru jest zdecydowanie uproszczona, w porównaniu z produkcją italską, ikonografia. Dysk lampek często pozostawiany był dekoracji (por. niżej), a pojawiające się na nim sceny, reprezentują repertuar pojedynczych motywów, postaci figuralnych lub elementów roślinnych. Niektóre przedstawienia znane z typów 10-11 pojawiają się również na późniejszych typach – Vessberg 13, 14 (por. Bailey 1980). Ramiona tych ostatnich były najczęściej zdobione ornamentem jajownika (czasem zmultiplikowanym). Motywy zidentyfikowane na lampkach z Nea Pafos można podzielić na kilka grup, ze względu na przedstawione treści. Uporządkowane zostały według typów, na których się pojawiły, wraz z analogiami znanymi z lampek znalezionych na Cyprze. Vessberg 10: 1. Proste motywy geometryczne: - żłobki na dysku – ornament drabinki (ang. ladder pattern) – nr kat. 11.114., pl. XV; nr kat. 11.197., pl. XVII; nr kat. 11.577., pl. XX – analogie z Amatus (Abadie-Reynal 1987, 56, no. T.347/27, pl. XXXIII). Kition (Oziol 2003, 289, no. 110, pl. 15, CI), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 301, Q2364, pl. 62; 305-306, Q2436, pl. 64), Palepafos (Bezzola 2004, 59, no. 241, tav. 7, 23), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 54, no.116, pl. III); Karageorghis 1978, 45, no. 19, pl. XXXI), Tamassos (Hayes 1980, 77, no. 311, pl. 38), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 41, no. 48, fig .9) oraz kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 119, nos. 290-291, pls. 16-17). Ponadto jedna analogiczna lampka znana jest z Baalbek i interpretowana jako import z Cypru (Hayes 1980, no. 310, pl. 38). 2. Motywy roślinne: - 8-płatkowa rozeta – nry kat. 11.49, 11.61, pl. XV; nry kat. 11.153., 11.193., 11.195, pl. XVI; nr kat. 11.204., pl. XVII; nry kat. 11.216., 11.389., pl. XVIII – analogie z Amatus (Abadie-Reynal 1987, 56, no. T.187/20, pl. XXIX), Episkopi (Oliver 1983, 250, 254, no. 39, pl. XLI:4), Ewrichu-Phoenikas (Nicolaou 1984a, 241, no. 49, pl. L:41), Kition (Oziol 2003, 288, nos. 108-109, pls. 15, CLXXXVI), Palepafos (Bezzola 2004, 58, no. 234, tav. 22), Panagia Ematusa (Wismann 2006, 351, no. L11.30, L12.35, fig. 170), z Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 301, nos. Q2369-2372, pl. 62), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 53, no. 113, pl. III), Soli (Vessberg 1956, 187, nos. So. 375, 400, fi. 38.4), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 117-118, nos. 283-285, pl. 16), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 41, no. 465, fig .9). Również jedna lampka odkryta w Fajum, interpretowana jest jako cypryjska (Hayes 1980, 79, no. 320, pl. 39); - 16-płatkowa rozeta – nr kat. 11.222., pl. XVIII – analogia z Soli (Vessberg 1956, 187, no. So. 496, fig. 38.5), prawdopodobnie z Palepafos (Bezzola 2004, 59, no. 239, tav. 7, 23), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 118, nos. 286-287, pl. 16), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 41, nos. 46-47, fig .9); - wieniec dębowy – nr kat. 11.32., pl. XV; nr kat. 11.170, pl. XVI – analogia z Kyry (Pieridou 1963, 37, no. 72, pl. VII.12), ponadto, analogiczny motyw znany jest z lampek w typie Vessberg 14 z Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 309, nos. Q2485-2488, pl. 67), z Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 73, nos. 206-208, pl. VII), oraz z kolekcji sztokholmskiej (Vessberg 1956, 189, no. Acc. 843, fig. 39.9). 3. Motywy zwierzęce: - orzeł z rozpostartymi skrzydłami – nry kat. 11.198., 11.210., pl. XVII; nr kat. 11.593., pl. XXI – analogie z Soli (Vessberg 1956, 187, nos. So. 351, 353), Sanktuarium Archangelos (Flourentzos 1995, 218, no. 13, pl. XXII), Kition (Oziol 2003, 290, no.117, pl. 16), Salaminy i/lub Kurion (Bailey 1988, 302, nos. Q2414-2417, pl. 64), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 56, no. 126, pl. III) ; kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 126-127, nos. 326-329, pl. 18); kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 44, no. 55, fig. 9); - ptak na gałęzi (oliwnej?) – nr kat 11.120., pl. XV; nr kat. 11.203., pl. XVII; nr kat. 11.380., pl. XVIII; nr kat. 11.581, pl. XX – analogie z nekropoli Agios Hermogenis, Tomb 64, no. 4 (obserwacje autorki), Evrychou-Phoenikas (Nicolaou 1984, 241, nos. 52-53, pl. LI:46), Soli (Vessberg 1956, 187, no. So.373), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 301, no. Q2362, pl. 62; 304, nos. Q2418-21, pl. 64), Salaminy (Oziol, Pouilloux, 1969, 55-56, nos. 119, 122-125, pl. III), kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 128, nos. 334-335, pl. 18); kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 43, no. 54, fig. 9); kolekcji Zintilis (Lubsen-Admiraal 2003, 38, no. 933, pl. XCI); Oziol 2003, no. 103, pl. 15, kolekcji Phylactou (Karageorghis 2010a, 118, no. 132). Również lampka z Baalbek, interpretowana jako cypryjska (Hayes 1980, 78, no. 314, pl. 38); - królik z gałęzią winorośli – nr kat. 11.252, pl. XVIII – analogie z Kurion (Bailey 1988, 304, nos. Q2410-2411, pl. 64); kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 130, nos. 344-345, pl. 19), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 44, no. 56, fig. 9); - muszla przegrzebka – nr kat. 11.10., pl. XV; nr kat. 11.542., pl. XIX – analogie z Ewrichu-Phoenikas (Nicolaou 1984a, 244, no. 109, pl. LII:139), Kition (Vessberg 1956, 187, no. K. 555, fig. 38.6), Dali? (Bailey 1988, 305, no. Q2435, pl. 64), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 54, no. 115, pl. III), kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 120, nos. 294-296, pl. 17), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 43, no. 49, fig. 9) oraz kolekcji Zintilis (Lubsen-Admiraal 2003, 38, no. 934, pl. XCI; 2004, 207, no. 432). 4. Motywy i sceny figuralne - głowa Sylena: nr kat. 11.40., pl. XV – analogie z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 137, nos. 378-381, pl. 20), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 45, no. 62, fig. 10), kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 302, no. Q2379, pl. 63); - Eros z muszlą przegrzebka? – nr kat. 11.22., pl. XV; nr kat. 11.199., pl. XVII – analogie z Cypru: Kyra (Karageorghis 1963, 348, fig. 35; Pieridou 1963, 36, no. 57, pl. VII.7); Kurion (Karageorghis 1969, 627, fig. 58a); Episkopi (Oliver 1983, 250, 254, no. 34, pl. XLI:1), kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 147, nos. 422- 424, pl. 23), kolekcji Zintilis (Lubsen-Admiraal 2003, 38, no. 942, pl. XCII; 2004, 210, no. 440); - gladiator z tarczą – nr kat. 11.196., pl. XVII – analogie z Episkopi (Oliver 1983, 250, 254, no. 38, pl. XLI:3), Ewrichu-Phoenikas (Nicolaou 1984, 244, no. 108, pl. LII:138), kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 142, nos. 402-405, pl. 22), kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 305, no. Q2434, pl. 64), kolekcji Royal Ontario Museum (Hayes 1980, 79, no. 322, pl. 39); - walczący gladiatorzy – nr kat. 11.171., pl. XVI (jedynie fragment sceny, nie wiadomo czy z pewnością lampka reprezentuje typ Vessberg 10) – analogie z Salaminy (Bailey 1988, 301, no. Q2361, pl. 62), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 313, Q2555, pl. 69), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 212, nos. 627-628, pl. 35); - krocząca Syrena – nr kat. 11.127., pl. XV; nr kat. 11.540., pl. XIX – analogie znane z Amatus (Abadie-Reynal 1987, 56, no. T.276/4, pl. XXXI), Kition (Oziol 2003, 288, nos. 104-105, pls. 15, CXCIII), Kantu (Karageorghis 1988, 798, fig. 12), z kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 302, no. Q2384, pl. 63); kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 151-152, nos. 442-445, pl. 24), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 45, nos. 63-65, fig. 10). Również lampka z Baalbek, interpretowana jako cypryjska (Hayes 1980, 78, no. 313, pl. 38); - łania karmiąca Telefosa – nr kat. 11.119., pl. XV – brak analogii znanych z Cypru; analogiczna scena znana z Miletu (Menzel 1969, 32, fig. 27.17), z Kartaginy (Deaneauve 1969, 109, no. 286, pl. XXXV), italska (z Pozzuoli?) w zbiorach Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1980, 144, no. Q813, fig. 38, pl. 6); - Akteon atakowany przez psy – nr kat. 11.200., pl. XVII – analogie z Salaminy – grobowiec nr 50 (Karageorghis 1967a, 112, no. 179, pl CVI), Kurion lub Salaminy (Bailey 1988, 302, nos. Q2381-2382), Marion (Bailey 1988, 302, Q2383, pl. 63), kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 155-156, nos. 456-461, pl. 24); nieznana proweniencja (Vessberg 1956, 187-189, no. Acc. 842, fig. 38.9, autor wspomina również o analogicznych przykładach z Polis i prywatnej kolekcji w Larnace); - Wiktoria na rydwanie – nr kat. 11.201., pl. XVII – analogiczna scena znana z lampki egipskiej w Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 235, no. Q1911, pl. 33), w kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 152, no. 446, pl. 24); - postać z uniesionym ramieniem – prawdopodobnie Satyr? pomiędzy liśćmi akantu – nr kat. 11.47., pl. XV – analogia znana z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 158, no. 470, pl. 25) i Karaginy (Deneauve 1969, 130, no. 428, pl. XLVI). 5. Przedmioty: - uzbrojenie gladiatorów (jedynie fragment motywu zachowany) – nr kat. 11.189., pl. XVI – analogie znane z nekropoli Agios Hermogenis niepublikowany Tomb 64, no. 16 (obserwacje autorki); Amargeti w dystrykcie pafijskim (Karageorghis 1963, 342, fig. 25); Kition (Oziol 2003, 289, no. 113, pls. 16, CVIII), Pomos (Karageorghis 1969, 482, fig. 98); Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 303, nos. Q2392, 2394, fig. 68); Kurion (Bailey 1988, 303, nos. Q2393, pl. 63); ze Sfagion (Hennessy 1954, 26, fig. 4.2, pl. IX.A); z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 122-123, nos. 303-311, pl. 17); kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 43, no. 52, fig. 9); kolekcji Cesnoli (Karageorghis 2000, 288-289, no. 474). Również jedna lampka odkryta w Fajum, interpretowana jest jako cypryjska (Hayes 1980, 79, no. 319, pl. 38). 6. Brak dekoracji – nr kat. 11.3., pl. XV; nr kat. 11.202., pl. XVII; nr kat. 11.579., pl. XX – analogie z Amatus (Abadie-Reynal 1987, nos. T.256/44, T.357/55, pls. XXX, XXXIII), Episkopi (Oliver 1983, 254, nos. 41-42, pl. XLI:5), Ewrichu-Phoenikas (Nicolaou 1984a, 242, no. 67, pl. LI: 66), Palepafos (Bezzola 2004, 55, nos. 229-231, tav. 6, 22), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 53, no. 110, pl. III), kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 115-116, nos. 272-275, pl. 16). Warianty typu 10: - dysk dekorowany wielopłatkową rozetą, wąskie ramiona ozdobione gęsto rozmieszczonym jajownikiem – nr kat. 11.140., pl. XVI – analogiczna forma znana z Salaminy, z nekropoli Agios Sergios, grobu 1, z przedstawieniem Zeusa-Ammona na dysku (Karageorghis 1978, 39-40, no. 32, pl. XXVII); z Cyrenajki - Bengazi, no. 116 bis (Bailey 1985b, 24, pl. VII); - podwójny jajownik na ramionach, wydłużone woluty flankujące palnik – nr kat. 11.592, pl. XXI – nie znaleziono bezpośredniej analogii, aczkolwiek proporcje palnika odpowiadają lampce z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 116, no. 275, pl. 16). Vessberg 11: - wieniec oliwny – nr kat. 11.539., pl. XIX – analogie z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 123-124, nos. 312-313, pl. 18; jedna w typie Vessberg 10); - kiście winogron – nry kat. 11.572., 11.576., pl. XX – analogiczne lampki z Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 308 no. Q2467, pl. 67), Salaminy (Oziol, Pouilloux, 63, no. 159-161, pl. IV), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 165, no. 494, pl. 26); - paw stojący na gałęzi na dysku i jajownik na ramionach – nr kat. 11.582., pl. XX – analogie z nekropoli Agios Hermogenis Tomb 64, no. 109 (obserwacje autorki), Amatus (Abadie-Reynal 1987, no. T.307/16, pl. XXXII), Maluteny (Daszewski 1969, 136, fig. 5), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 307-308, nos. Q2465-2466, pl. 66), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 61-62, nos. 147-153, pl. IV), Vouni (Vessberg 1956, 188, no. V.9.4, fig. 38.12), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 165-166, nos. 500-503, pl. 26), kolekcji Królewskiego Muzeum Ontario w Toronto (Hayes 1980, 79-80, no. 323, pl. 39); - rogi obfitości – nr kat. 11.416., pl. XVIII; nry kat. 11.508., 11.510., pl. XIX – analogie z Kition (Oziol 2003, 290-291, no. 118, pl. 16), Palepafos (Bezzola 2004, 63, no. 268, tav. 7, 23); Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 307, no. Q2456-2459, pl. 66), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 64-65, nos. 163-170, pl. IV), Soli (Vessberg 1956, 188, no. So. 362), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 165, nos. 495-499, pl. 26); kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 47-48, nos. 68-69, fig. 10); - drobny jajownik na ramionach, gładki dysk – nr kat. 11.580., pl. XX – analogiczna lampka (import z Italii?) w kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 163-164, no. 488, pl. 26); - brak dekoracji – nr kat. 11.214., pl. XVII; nr kat. 11.585., pl. XXI – analogie z nekropoli Agios Hermogenis Tomb 64, nos. 2, 9, 90, 98 (obserwacje autorki), Episkopi (Oliver 1983, 254, no. 43, pl. XLI:6), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 57-58, nos. 129-134, pl. III), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 162, nos. 481-485, pl. 26), kolekcji Zintilis (Lubsen-Admiraal 2003, 38, no. 947, pl. XCII; 2004, 211, no. 445), kolekcji Królewskiego Muzeum Ontario w Toronto (Hayes 1980, 80, no. 324, pl. 39). Warianty typu 11: - Vessberg 11a z trójkątnym zakończeniem palnika – nr kat. 11.126., pl. XV– analogie znane z Amatus (Abadie-Reynal 1987, no. T.199/34, pl. XXIX), Soli (Vessberg 1956, 126, fig. 38.14), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 58, no. 135, pl. III), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 167-168, nos. 508-509, pl. 27); - wariant z niewielkim dyskiem – nry kat. 11.209.; 11.213., pl. XVII – nie znaleziono bezpośrednich analogii na wyspie; - wariant z liśćmi bluszczu wokół dysku i wydłużonymi wolutami – nr kat. 11.588., pl. XXI – analogiczna lampka zidentyfikowana w materiale z Domu Dionizosa, w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 308, no. Q2471, pl. 67) znaleziona w Kurion lub Salaminie; ponadto jeden publikowany przykład z Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 59, no. 139, pl. IV). Vessberg 12: Dekoracje na trójkątnych tarczkach ponad imadłem: - palmeta – nr kat. 11.176, pl. XVI – analogie z Ewrichu-Phoenikas (Karageorghis 1984, 903, fig. 28; Nicolaou 1984a, 245, no. 136, pl. LIII: 174), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 306, nos. 2443, pl. 65), Salaminy (Bailey 1988, 306, nos. Q2444, Q2448, pl. 65), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 173-174, nos. 524-531, pl. 29), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 48, nos. 70-71, fig. 11), kolekcji Cesnoli (Karageorghis 2000, 289, no. 476) oraz z lampek o proweniencji italskiej w Bengazi (Bailey 1985b, 59-60, pl. XII, nos. 415-420); - antytetyczne delfiny flankujące palmetę – nr kat. 11.157., pl. XVI – analogie znane z lampek z Domu Dionizosa (Nicolaou 1967, 124, pl. XXII.6); z Salaminy, grobowca nr 50 (Karageorghis 1967a, 110, no. 114, pl. CVI, red glazed); z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji, w tym jedna z Chirokitii (Oziol 1977, 171-172, nos. 518-519, pl. 28); analogiczne lampki, o proweniencji italskiej znaleziono również w Cyrenajce: Bengazi (Bailey 1985b, 60, pl. XII, nos. 421-424); - tarczka w formie półksiężyca – nr kat. 11.183., pl. XVI (por. GM 12) – analogie z Ewrichu-Phoenikas (Nicolaou 1984a, 243, no. 94, pl. LII:109), Kition (Vessberg 1956, 188, fig. 38.17), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 172-173, nos. 521-523, pl. 28); - lampka z centralnie położonym imadłem – nr kat. 11.149., pl. XVI – analogiczna lampka w Domu Orfeusza (obserwacje autorki), a także w kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 176, no. 537, pl. 30). Vessberg 13: - typ ze szczątkowymi wolutami, jajownikiem na ramionach, pierścieniem i ornamentem drabinki na dysku – nr kat. 11.244., pl. XVIII – analogiczna znana z Maluteny (niepublikowany przykład przechowywany w zbiorach Muzeum Archeologicznego Dystryktu Pafos); - rozeta na dysku i wieniec z liści na ramionach – nr kat. 11.275., pl. XVIII – analogie z Maluteny, Dom Hellenistyczny (Młynarczyk 1998, 58, il. 7); Palepafos (Bezzola 2004, 73, no. 302, tav. 9), Soli (Vessberg 1956, 189, no. So.380, fig. 39.3); Kurion (Bailey 1988, 309, no.Q2493, pl. 67), Salaminy – w typie Vessberg 14 (Oziol, Pouilloux 1969, 95-96, nos. 369-376, pl. VII); - pojedynczy jajownik, gładki dysk – nr kat. 11.547., pl. XX; nr kat. 11.583., pl. XXI – analogie z Amatus (Abadie-Reynal 1987, 57, no. T.236/34, pl. XXIX), Episkopi (Oliver 1983, 255, no. 46, pl. XLI:7), Palepafos (Bezzola 2004, 69, nos. 276-277, tav. 8, 23); - pojedynczy jajownik na ramionach i pierścień na dysku – nr kat. 11.324., pl. XVIII; nry kat. 11.478., 11.536., pl. XIX – analogie z Kition (Oziol 2003, 291-292, nos. 119-120, 124, pls. 16, CLXXXIX, CVIII, CCIX), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 310, nos. Q2501-2504, pl. 67), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 69, no. 191, pl. VI), z Soli (Vessberg 1956, 126, no. So. 354, fig. 39.2); - podwójny jajownik, gładki dysk – nr kat. 11.259., pl. XVIII; nry kat. 11.589., 11.591., pl. XXI – analogie z nekropoli Agios Hermogenis, Tomb 8 (McFadden 1946, 484-485, no. 97, pl. XLIV), niepublikowany Tomb 64, no. 104 (obserwacje autorki); - potrójny jajownik i pierścień na dysku – nry kat. 11.432., 11.511., pl. XIX; nr kat. 11.546., pl. XX – analogie znane z Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 310, Q2506, pl. 67), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 69, nos. 192-193, pl. VI), kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 57, no. 84, fig. 13); - jajownik na ramionach, pierścień i ornament drabinki na dysku – nr kat. 11.323., pl. XVIII; nr kat. 11.447., pl. XIX – Bailey 1988, 3313, no. Q2548, pl. 68, na lampce z Kurion lub Salaminy w typie Vessberg 14; - ornament z sercowatych liści na ramionach – nr kat. 11.484., pl. XIX – analogia w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 308, no. Q2475, pl. 67); - jajownik na ramionach i boczne aplikacje – nr kat. 11.449., pl. XIX; - gładkie ramiona i dysk, boczne esowate aplikacje – nr kat. 11.590., pl. XXI; nr kat. 11.597., pl. XXII – analogie z nekropoli Agios Hermogenis Tomb 64, nos. 20 (obserwacje autorki), Salaminy, w typie Vessberg 14 (Oziol, Pouilloux 1969, 101-102, nos. 414-415, pl. VIII); - brak dekoracji – nr kat. 11.278., pl. XVIII; nry kat. 11.444, 11.541., pl. XIX; nr kat. 11.596., pl. XXII – analogie z nekropoli Agios Hermogenis Tomb 64, no. 37 (obserwacje autorki), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 308, no. Q2472, pl. 67), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 182, no. 540, pl. 31; 189, no. 556, pl. 31). Vessberg 14: - pojedynczy jajownik na ramionach, pierścień na dysku – nr kat. 11.488, pl. XIX; nr kat. 11.545., pl. XX; nr kat. 11.586., pl. XXI – analogie z Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 309-310, nos. Q2495-2498, 2500, pl. 67), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 79-86, nos. 251-306, pl. VII), Amatus lub Limassol (Bailey 1988, 310, no. Q2499, pl. 67), kolekcji Królewskiego Muzeum Ontario w Toronto (Hayes 1980, 80, no. 325, pl. 39); - podwójny jajownik na ramionach, pierścień na dysku – nr kat. 11.407., pl. XVIII; nr kat. 11.595., pl. XXI – z Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 313, Q2547-2548, pl. 68), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 86-87, no. 307), z kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 57, no. 85, fig. 13); - potrójny jajownik – nr kat. 11.578., pl. XX; - potrójny jajownik, pierścień na dysku – nr kat. 11.584., pl. XXI; nr kat. 11.600., pl. XXII – z Amatus (Abadie-Reynal 1987, 58, no. T.307/19, pl. XXXII), Kition (Oziol 2003, 291, no. 121, pls. 16, CV), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 310-311, Q2505, 2507-2510, pl. 67), Palepafos (Bezzola 2004, 69-70, nos. 279-282, tav. 8, 23), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 87-92, nos. 308-348, pl. VII), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 204, nos. 598-599, pl. 33); - paw frontalnie na gałęzi62, wieniec z liści (oliwnych?) na ramionach– nr kat. 11.548., pl. XX; nry kat. 11.587., 11.594, pl. XXI; nr kat. 11.598., pl. XXII – analogie pochodzą z nekropoli Agios Hermogenis niepublikowany Tomb 64, no. 1 (obserwacje autorki), Amatus (Abadie-Reynal 1987, 58, no. T.215/54, pl. XXIX), Aradippu (Papageorghiou 1990, 946, fig. 17), Kyry (Pieridou 1963, 37, no. 69, pl. VII.11), Salaminy (Oziol, Pouilloux 1969, 97- 100, nos. 383-406, pls. VIII, XII; Karageorghis 1978, 45, no. 21, pl. XXXI), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 311-312, nos. Q2521-2534, pl. 68), Soli (Vessberg 1956, 189, no. So. 577, fig. 39.10), z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji, w tym lampka z Morfu (Oziol 1977, 208-209, nos. 616-619, pl. 34), oraz kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 57-58, nos. 86-88, fig. 13). 62 Czasami scena interpretowana jest jako paw na błyskawicy, odnoszący się do Merkurego, por. Khairy 2016, 20-22, no. 19, fig. 19. Więcej o symbolice pawia na lampkach oliwnych, tamże, 90-92. Proweniencja: W związku z wyraźnym natężeniem występowania tych lampek, zarówno jeśli chodzi o przykłady niepublikowane, do których dostęp miała autorka, jak i publikowane, grupa ta została zinterpretowana jako produkcja cypryjska. Hipoteza ta podparta jest podobną interpretacją analogicznych lampek z Maluteny (Młynarczyk 1995, 208; 1998, 58). Omówione typy zostały najprawdopodobniej zaadaptowane na Cyprze w oparciu o italskie wzorce (importy), w czasie panowania Augusta. Nie można wykluczyć hipotetycznej obecności rzemieślników italskich, którzy przeniesieni zostali do prowincji, aby wdrażać nowe wzorce produkcyjne. Prawdopodobne jest, że lokalni wytwórcy sami wytwarzali formy do produkcji lampek reliefowych w oparciu o importowane przykłady. Wyjaśniałoby to znacznie uproszczoną ikonografię w porównaniu z tą znaną z lampek italskich. Zgodnie ze stanem badań i szeroką dystrybucją lampek o określonym zakresie kształtów można stwierdzić, że „there must have been few, if any, places in the Empire where lamps of Loeschcke Types I, IV and V and of Broneer Type XXI were not copied by local workshops” (Bailey 1980, 125). Niestety nie mamy informacji odnoszących się do liczby warsztatów i ich lokalizacji na wyspie. Sugerowana hipoteza o lokalnej produkcji tej grupy w rejonie miasta Pafos, została odrzucona w oparciu o analizy archeometryczne (por. rozdział 7). Dystrybucja: Opisane powyżej lampki wyraźnie dominują pośród lampek wczesnorzymskich znajdowanych na terenie Pafos. Zarejestrowano aż 600 przykładów, zidentyfikowanych na wszystkich stanowiskach: Agora – 130 przykładów angobowanych i 235 nieangobowanych, wzgórze Fabrika – 42 lampki angobowane i 95 nieangobowanych, Teatr – osiem angobowanych i 22 nieangobowane, Tumballos – 12 angobowanych i 19 nieangobowanych, grobowce Ktimy – 12 angobowanych i 25 nieangobowanych. Również najwięcej kompletnych przykładów przynależy do tej grupy. Analogiczne lampki znane są także Domu Orfeusza, Domu Dionizosa, Maluteny (Młynarczyk 1998, obserwacje autorki). Lampki wykonane z analogicznej masy ceramicznej znane są najprawdopodobniej z innych stanowisk w obrębie całego Cypru, czego dowodzą identyczne formy i motywy dekoracyjne na dysku. Jeśli chodzi o masę ceramiczną można bezsprzecznie potwierdzić jedynie niektóre analogie: Kurion (na podstawie materiałów studiowanych przez autorkę w Episkopi), prawdopodobnie Salamina i Kition (na podstawie obserwacji autorki w Muzeum Cypryjskim w Nikozji, por. Oziol 1977), Marion-Arsinoe (obserwacje autorki w Muzeum Archeologicznym w Polis), prawdopodobnie również lampki z kolekcji Piéridès (obserwacje autorki w Muzeum Fundacji Piéridès w Larnace). Być może lampki te produkowane były w jednym dużym ośrodku na Cyprze i dystrybuowane na całą wyspę (por. rozdział 7). Poza terenem Cypru, pojedyncze znaleziska znane są z Fenicji, Palestyny i Egiptu (Hayes 1980, 77-79; Kajzer, w druku). Chronologia: Wariant pokryty angobą wydaje się być charakterystyczny dla pierwszych lampek wytwarzanych z opisanej masy ceramicznej, na początku okresu rzymskiego na Cyprze. Trudno wskazać dokładny moment rozpoczęcia produkcji typu Vessberg 10, wydaje się, że za moment początkowy należy przyjąć okres panowania Augusta, w związku z faktem, że lampki znajdowane są w warstwach o charakterze przejściowym między okresem hellenistycznym i rzymskim. Również Vessberg (1956, 188) wspomina o najwcześniejszych lampkach w typie 10 znajdowanych w warstwach z końca I w. p.n.e. Począwszy od połowy I w. n.e. (typ Vessberg 11) wyraźnie wzrasta udział lampek nieangobowanych, które od początku II w. n.e. (typy Vessberg 13, 14) wyraźnie zdominowały produkcję cypryjską. Opisana masa ceramiczna pozostaje w użytku również w okresie wykraczającym poza ramy chronologiczne niniejszej dysertacji, tj. pomiędzy III a V w. n.e., kiedy użytkowane są nieangobowane lampki w kolejnych typach (Vessberg 16, 18). Warto podkreślić tę makroskopową obserwację, która jednak wymaga potwierdzenia dalszymi badaniami. Typ Vesberg 10 datowany może być generalnie na I w. n.e. (podobnie jak ozdobny typ 12). Datowanie jest czasem zawężone do okresu pomiędzy 40 a 100 r. n.e. (Bailey 1988, 295; Młynarczyk 1998, 58), a produkcję wersji z zaokrąglonym palnikiem miały poprzedzać lampki z trójkątnym palnikiem (Vessberg 10a), datowane zasadniczo na koniec I w. p.n.e. i pierwszą połowę I w. n.e. (por. Bailey 1988, 301). Znaczna część lampek z Agory jest silnie pofragmentowana, jednak wydaje się, że typ Vessberg 10 jest zdecydowanie bardziej popularny niż 10a i występuje również w nieco wcześniejszych kontekstach, datowanych zgodnie z chronologią typu 10a. Jednak udział warstw jednoznacznie datowanych na okres Augusta i początek wieku jest niewielki i trudno wskazać dokładny moment, wyznaczający początek ich użytkowania. Typ 11 wprowadzony został w Italii około połowy I w. n.e. (por. Bailey 1980, 184-185; 1988, 296). Na Cyprze datować je należy zapewne nie wcześniej niż na ostatnią ćwierć i w. n.e. (Bailey 1988, 296). Lampki z Cypru w tym typie, umieszczane są przez Bailey’a właśnie pomiędzy 75 a 150 r. n.e. (1988, 307-308), Hayes (1980, 80) natomiast datuje je na koniec I-go i początek II-go w. n.e. W warstwach z Agory, często współwystępują one z typem Vessberg 10, więc ich datowanie na ostatnią ćwierć I-go w. n.e. i nieco później wydaje się właściwe (por. Daszewski 1970, 136). Typ Vessberg 13, wytwarzany lokalnie (na Cyprze), typowy jest dla II-go w. n.e. (Oziol 1977, 179, 1993a, 57-58; Młynarczyk 1998, 58), jednak jego początki sięgają wcześniej. Bailey (1988, 308) datuje niektóre z lampek tego typu odkryte na Cyprze już na 2 poł. I w. n.e., tak też prawdopodobnie należy datować wariant ze szczątkowymi wolutami (wariant typu Vessberg 13, nr kat. 11.244., pl. XVIII). Angobowane przykłady tego typu w Pafos, także wiązać należy najprawdopodobniej z wcześniejszą fazą produkcji w pierwszym stuleciu naszej ery. Lampki z II w. n.e. nie posiadają najczęściej angoby, a ich dekoracja ogranicza się do różnych wariantów jajownika na ramionach. Typ 14 - wydaje się być nieco późniejszy od typu 13, a pierwsze znaleziska tego typu z Salaminy/Kurion, Bailey (1988, 308) datuje pomiędzy 90 a 150. Fragmentaryczny stan zachowania nie pozwala zazwyczaj odróżnić na Agorze tego typu od typu Vessberg 13, więc ich chronologia jest traktowana zbiorczo w przypadku studiowanego materiału. Jednak sporadycznie można zaobserwować, że oba typy współwystępują w warstwach, co zgadza się również z odkryciami z Maluteny (Młynarczyk 1998, 59). Typy 13 i 14 kontynuują się w III w. n.e. (Oziol 1977, 179; 1993a, 57-58; Bezzola 2004, 64), co wydaje się prawdopodobne, choć materiał analizowany na Agorze potwierdza jedynie początkową fazę stosowania omawianych typów w Pafos. Hayes (1980, 80) wspomina o znaleziskach tego typu lampek w Pafos (prawdopodobnie w Domu Dionizosa?), w warstwach datowanych na okres panowania cesarza Hadriana, co zgadza się z ich obecnością na Agorze w tym okresie. Du Plat Taylor (1958, 41, typ D) datuje ostatnie lampki tego typu nawet do IV-go w. n.e., co wydaje się być zbyt długim datowaniem, z racji pojawienia się innych typów63 w tym okresie. Lampki opisywane przez autorkę, pochodzące z rzymskich grobowców w Vasa mają raczej charakter rezydualny, choć problem ten wymaga dalszych studiów i wykracza poza ramy chronologiczne niniejszego opracowania. 63 a właściwie subtypów, ponieważ zasadniczy kształt lampek pozostaje ten sam. Na podstawie kompletnych znalezisk z Pafos, szczególnie z grobowca MP 3510, którego chronologia nie wykracza poza okres wczesnorzymski (por. Raptou 2004), możliwe jest precyzowanie chronologii poszczególnych typów i subtypów wydzielanych w oparciu o ukształtowanie ramion i tym samym wydzielenie trzech krótszych odcinków czasowych w produkcji wczesnorzymskich lampek cypryjskich (por. Bailey 1980, xi; 1988, ix; 295-297): - początek produkcji - typy ramion I, II, III wg Loeschcke datowane na 1 poł i w. n.e. (i być może nieco wcześniej), identyfikowane w typach Vessberg 10, 12; - okres pomiędzy 50-100 r. n.e. - typy ramion VI, VII wg Loeschcke - znajdowane w typach Vessberg 10, 11 i wczesnych lampkach typu Vessberg 13; - okres 100-150 r. n.e. (i później) - ramiona w typie VIII wg Loeschcke, charakterystyczne dla typów 13 i 14; Należy przy tym pamiętać, że na Cyprze mogły funkcjonować lokalne trendy produkcyjne - wytwórcy mogli nie przywiązywać tak dużej wagi do kształtowania ramion, jak to miało miejsce w warsztatach italskich. Niemniej jednak, związek między detalami formy a chronologią jest uchwytny i pomocny przy definiowaniu potencjalnych wzorców produkcyjnych. 6.3.12. Grupa Makroskopowa 12 (Tab. 12. pl. XXIII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera rzadkie, drobne i średnie, białe i czarne, okrągłe i podłużne oraz rzadkie błyszczące ziarna domieszki. Widoczna są rzadkie, drobne, okrągłe pustki. Kolor przełamu jest jasnobrązowy 10 YR 8/2 (very pale brown) po różowy (7,5 YR 7/3). Masa ceramiczna jest średnio twarda lub twarda. Powierzchnia i tekstura świeżego przełamu są gładkie. Sporadycznie powierzchnia jest w dotyku śliska. Angoba nakładana na obie powierzchnie jest błyszcząca. Jej kolor, ze względu na nierównomierny wypał, waha się od czerwonego 2,5 YR 4/8 (red), poprzez pomarańczowy 5YR 5/8 (yellowish red) po brązowy 5YR 3/3, 3/4 (dark reddish brown) i ciemnoszary 5YR 3/1 (very dark grey)64. 64 Charakterystyczną cechą jest również specyficzny sposób odpryskiwania angoby (ang. speckled slip – „plamista angoba”). Obserwowany jest on na lampkach o wysokiej twardości, prawdopodobnie związany jest z wysoką temperaturą wypału. Typ i forma: Lampki reprezentowane są przez typy wczesnorzymskie – lampki wolutowe, odpowiadające typom Vessberg 10, 10a, 11, i 12 w typologii cypryjskiej. Warto zaznaczyć, że lampki te posiadają często dużo większe rozmiary i silniej zagłębiony dysk niż lampki zaklasyfikowane do GM 11. Znacznie częściej, jak na tak małą próbę występuje pośród nich typ Vessberg 10a z trójkątnie zakończonym palnikiem (nry kat. 12.8., 12.36., 12.51., pl. XXIII), co jest zgodne z ogólną tendencją panującą w Italii – typ ten był znacznie bardziej popularny w porównaniu z Cyprem. Wszystkie cechy związane z kształtem, oraz charakterystyka makroskopowa masy ceramicznej, umożliwiają stosunkowo łatwe odróżnienie tych lampek od pozostałych analogicznych form. Motywy dekoracyjne: Grupa ta reprezentowana jest przez zazwyczaj bogato dekorowane lampki, o wyjątkowo wyraźnym detalu rysunku i podkreślonych zarysach postaci i motywów występujących na dysku. Ramiona dekorowane są ornamentem jajownika lub wicią roślinną. Niestety tylko kilka przykładów daje pełne wyobrażenie o wysokiej dekoracyjności tych lampek (por. Tab. 12.). Wśród zidentyfikowanych motywów znalazły się: - rozeta i jajownik – nr kat. 12.51., pl. XXIII – typ Vessberg 10a (Loeschcke typ II): analogia z Ewrichu-Phoenikas (Nicolaou 1984a, 243, no. 100, pl. LII:130); spoza Cypru przykłady z Bengazi: Bailey 1985b, 66, pl. 13, no. 451, czy z Vindonissy (Loeschcke 1919, no. 318, taf. I, III); - spirala – nr kat. 12.9., pl. XXIII - analogiczny motyw znany jest z Miletu (Menzel 1969, 43, fig. 33.16), użyty jednak na lampce w typie Loeschcke IV (= Vessberg 10); - uzbrojona Minerwa (Atena) – nr kat. 12.55., pl. XXIII - analogiczna scena na lampkach z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 151, nos. 440-441, pls. 23-24), lampkach opisanych jako knidyjskie z Delos (Bruneau 1965, 127, nos. 4600-4601, pl. 29), z Italii – Pozzuoli (Bailey 1980, 188, no. Q962, pl. 22), z Antiochii (Waagé 1941, fig.87.4,6); - Jowisz (Zeus) z orłem – nr kat. 12.24., pl. XXIII – analogie znane z kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 160, nos. 472-476, pl. 25), z Miletu (Menzel 1969, 41, fig. 33.1), z Tarsu (Goldman, Jones 1950, no. 160, fig. 99), Delos (Bruneau 1965, 125, no. 4589, pl. 29); z Pozzuoli – typ Loeschcke IV z imadłem (Bailey 1980, 181, no. Q948, pl. 19), typ Bailey D (Bailey 1980, 214-215; nos. Q1026-1028, pl. 33) oraz inne, późniejsze typy lampek bez wolut, z analogiczną sceną przechowywane w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (por. Bailey 1980, 8-9, figs. 2-3); - orzeł na dysku i wieniec dębowy na ramionach – nr kat. 12.25., pl.XXIII – nie znaleziono bezpośredniej analogii; - orzeł na dysku – nr kat. 12.54, pl. XXIII (zachowany fragmentarycznie) – analogicznie ukształtowana postać orła znajduje na lampce italskiej z Pozzuoli, z kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1980, 216, no. Q1030, pl. 33) oraz lampce z tej samej kolekcji, o nieznanej proweniencji (Bailey 1980, 323, no. Q1275, pl. 66), analogiczne przedstawienie na lampce w kolekcji Schloessingera (Rosenthal, Sivan 1978, 21, no. 49); - zając – nr kat. 12.14., pl. XXIII (fragmentarycznie zachowana scena z zającem i gałązką winorośli, por. GM 11) – analogiczna scena na lampkach italskich w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1980, 209, no. Q1013, pl. 29, z Lanuvium; 328, no. Q1300, pl. 69, bez proweniencji). Ponadto, w grupie tej znalazł się fragment lampki w typie Vessberg 12, z której zachowała się jedynie plastyczna aplikacja imadła w formie półksiężyca (Tab. XII.43, pl. XXIII). Analogiczne rozwiązanie było szeroko rozpowszechnione w Imperium (por. GM 11, typ Vessberg 12). Trudno definiować lokalne i importowane przykłady w przypadku braku dokładnych opisów gliny. Liczne przykłady z Italii przechowywane są w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1980, 203, no. Q997; 205, no. Q1002; 208, no. Q1007; 214, no. Q1028; 215, no. Q1031; 216, nos. Q1033-1034; 218-219, nos. Q1036-1039; 258-259, nos. Q1141-1142; 309-310, nos. Q1239-1240, pl. 34). Importy italskie potwierdzone są m.in. w Bengazi (Bailey 1985b, 59, pl. XI, nos. 411-414). Znaleziska z Cypru włączone zostały do poprzedniej GM, ale jedynie jako analogie do formy, gdyż brak szczegółowego opisu gliny uniemożliwia określenie ich proweniencji. Nie można tym samym wykluczyć, że znalazły się wśród nich przykłady produkcji italskiej. Jeden fragment dekorowany jest na ramionach precyzyjnie wykonaną, wyraźnie odciśniętą wicią roślinną – najprawdopodobniej oliwną (nr kat. 12.49., pl. XXIII). Proweniencja: Analogiczne lampki, posiadające wyraźną i precyzyjnie wykonaną dekorację, są licznie reprezentowane przez przykłady z kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1980), gdzie formują część zespołu lampek wiązanych z warsztatami italskimi. Jakość wykonania i cechy gliny pozwalają wyeliminować produkcję na Cyprze, a informacje o licznych importach italskich napływających na Cypr na początku I w. n.e. (Młynarczyk 1998, 56), wzmacniają hipotezę o ich italskim pochodzeniu. Ponadto wiele lampek z kolekcji Muzeum Brytyjskiego charakteryzuje jasna masa ceramiczna, pokrywana czerwoną lub brązowo-szarą angobą, która koresponduje ze znaleziskami z Pafos. Dystrybucja: Grupa Makroskopowa została zidentyfikowana w liczbie 55 przykładów. Na Agorze zidentyfikowanych zostało aż 48 przykładów, cztery na wzgórzu Fabrika, jeden w Teatrze oraz po jednym przykładzie w grobowcach nr MP 3485, MP 3510. Grupa zaobserwowana została także wśród lampek z Domu Orfeusza i Domu Dionizosa. Również wśród materiału z Maluteny znajdują się pojedyncze przykłady reprezentujące tę grupę (obserwacje autorki). Z pewnością analogiczne lampki można by znaleźć na innych stanowiskach cypryjskich, jednak publikowane zespoły nie pozwalają na jednoznaczne wskazanie ich przynależności do omawianej GM. Wg Młynarczyk (1995, 207) większość importów datowanych na okres Augusta i Tyberiusza, docierających na Cypr, pochodziła z Italii, co miałoby swoje uzasadnienie w konieczności przekazywania wzorców produkcyjnych w prowincjach. Niestety trudno wnioskować przy obecnym stanie badań na ile ma to rzeczywiste odzwierciedlenie w materiale archeologicznym. Chronologia: Jak wspomniano powyżej, importy italskie należy datować głównie na początek okresu rzymskiego (panowanie Augusta), prawdopodobnie do połowy I w. n.e. lub nieco dłużej. Znaleziska z Agory często związane są z warstwami datowanymi właśnie na okres przejściowy między okresem późnohellenistycznym a wczesnorzymskim. Młynarczyk (1998, 56) sugeruje, że napływ importów italskich zakończył się wraz z końcem panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej (68 r. n.e.), sporadycznie pojawiają się jedynie lampki stemplowane (por. Młynarczyk 1998, 57, prawdopodobnie jeden fragment z Agory również może być zaklasyfikowany do tego typu – nr kat. 12.11., pl. XXIII). 6.3.13. Grupa Makroskopowa 13 (Tab. 13. pl. XXIV) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste, drobne i średnie, białe oraz nieliczne, średnie, szare, brązowe i czarne, okrągłe i podłużne ziarna domieszki oraz rzadkie, średnie, błyszczące i graniaste ziarna. Widoczne są drobne i średnie, cienkie i wydłużone oraz podłużne pustki. Kolor przełamu jest zazwyczaj jasnoczerwony 2,5 YR 6/8-8/8 (light red), czasami rdzeń wypala się na szaro 7,5 YR 5/1 (grey), co jest obserwowane szczególnie często w przypadku palników, choć nie tylko. Masa ceramiczna jest bardzo twarda. Powierzchnia jest gładka, tekstura świeżego przełamu lekko nieregularna. Matowa angoba widoczna na obu powierzchniach jest wypalona nierównomiernie, a jej kolor waha się od 5 YR 5/6 (yellowish red) poprzez jasnobrązowy: 5 YR 6/4 (light reddish brown), po ciemnoszary 5YR 4/1 (dark grey). Typ i forma: Lampki zaklasyfikowane do tej grupy reprezentują toczone lampki zegarowe o dwustożkowatym zarysie profilu. Palniki mają charakterystyczne, wydłużone i smukłe zakończenie, z lekko spłaszczoną powierzchnią. Posiadają zazwyczaj podłużny, przekłuty, boczny wyrostek oraz wyodrębnioną, wklęsłą stopkę. Otwór paliwowy otoczony jest wąskim, ale wyraźnym zagłębieniem. Proweniencja: Proweniencja zaproponowana w oparciu o makroskopową charakterystykę masy ceramicznej i zawarte w niej domieszki, to Knidos. Nie można wykluczyć jednak jakiegoś innego warsztatu produkcyjnego, potencjalnie cypryjskiego (por. rozdział 7). Dystrybucja: Łącznie 36 lampek zostało zaklasyfikowanych do omawianej Grupy. Siedem z nich zidentyfikowanych zostało na Agorze, 24 na wzgórzu Fabrika, dwie w Teatrze oraz trzy w Sanktuarium Tumballos. Ponadto rozpoznane zostały również w materiale z Domu Dionizosa. Niepublikowane lampki ze stanowiska Malutena przechowywane w Muzeum Archeologicznym Dystryktu Pafos, również obejmują tę Grupę Makroskopową. Publikowane analogie dla masy ceramicznej nie są znane, a forma nie jest wystarczającą cechą do identyfikacji, gdyż równie dobrze może wskazywać na lampki omówione powyżej, przy GM 3 i 4. Chronologia: Kształt lampek wskazuje najprawdopodobniej na okres pomiędzy połową III-go a połową II-go w. p.n.e. Zgadza się to z datowaniem warstw z Agory, w których przykłady takich lampek zostały zarejestrowane. 6.4. Pomniejsze grupy makroskopowe zdefiniowane na Agorze (GM 14 – GM 20) W niniejszej sekcji zawartych jest kilka grup nie będących przedmiotem analiz archeometrycznych, które reprezentują różne ośrodki produkcyjne spoza Cypru, ale ich proweniencja nie jest potwierdzona. Zestandaryzowane typy lampek, szczególnie we wczesnym okresie hellenistycznym i wczesnym okresie rzymskim, często nie ułatwiają połączenia grup z konkretnym ośrodkiem produkcyjnym. Specyficzne cechy masy ceramicznej oraz przestudiowane lampki z kolekcji Muzeum Brytyjskiego, o określonej proweniencji, pozwalają wysuwać hipotezy dotyczące miejsca produkcji, należy je jednak traktować ostrożnie. Bez względu na miejsce, z którego zaprezentowane przykłady były importowane, stanowią one dowód na większą różnorodność lampek, które docierały do Pafos, dlatego autorka uznała ich zaprezentowanie za konieczne. GM 17, dobrze potwierdzona w obrębie miasta, mogłaby potencjalnie podlegać analizie archeometrycznej, ze względu na swój znaczący udział w materiale. Jednak na etapie wybierania próbek do analizy nie była ona jeszcze uformowana, dlatego nie została włączona do próby. 6.4.1. Grupa Makroskopowa 14 (Tab. 14. pl. XXV) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera nieliczne drobne, średnie czerwone i szare oraz częste, drobne, czarne i białe ziarna. Występują w niej częste, drobne, okrągłe i podłużne pustki. Kolor przełamu jest jasnobrązowy 10 YR 8/2 (very pale brown), 2,5 Y 8/3 (pale brown). Obiekty są średnio twarde lub twarde. Powierzchnia jest gładka, tekstura świeżego przełamu nieregularna lub zadziorowata. Powierzchnia pokryta jest (z obu stron) cienką półmatową angobą o nierównomiernym wypale, od zielonkawego odcienia 2,5 Y 6/6 (olive yellow) po ciemnobrązowy 5 YR 3/2 (dark reddish brown) i 5 YR 4/3 (reddish brown). Typ i forma: Lampki zaklasyfikowane do tej grupy, reprezentują wyroby toczone określane jako lampki zegarowe. Niestety w studiowanym materiale zachowany jest tylko jeden, prawie kompletny przykład (nr kat. 14.6., pl. XXV), charakteryzujący się dwustożkowatym zarysem profilu, bocznym, przekłutym wyrostkiem i brakiem wyodrębnionej stopki. Wokół otworu znajduje się zagłębienie otoczone pierścieniem. Dwa inne fragmenty również posiadają dwustożkowaty zbiornik (nry kat. 14.5., 14.10.). Proweniencja: Charakterystyka masy ceramicznej, nawiązująca wyraźnie do GM 10, sugeruje rejon Lewantu, problem wymaga jednak dalszych studiów, szczególnie w świetle ustaleń innych badaczy (por. niżej). Dystrybucja: Łącznie znalezionych zostało dziesięć fragmentów zaliczonych do tej Grupy. Siedem z nich pochodzi z Agory, dwa ze wzgórza Fabrika i jeden z Sanktuarium Tumballos. Być może lampki z Maluteny, interpretowane jako wyroby z Antiochii, także reprezentują przykłady tej właśnie GM, na co wskazują forma i zgodność opisanych kolorów wyrobu (Młynarczyk 1978, 248, nos. 15, 19). Chronologia: Na podstawie dwustożkowatego profilu oraz chronologii warstw, w których je znaleziono, lampki datowane są pomiędzy połową III i połową II w. p.n.e. 6.4.2. Grupa Makroskopowa 15 (Tab. 15. pl. XXV) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste, drobne i średnie, okrągłe, białe oraz rzadkie, drobne i średnie, czarne, czerwone i bardzo liczne błyszczące ziarna domieszki. Występują częste podłużne pustki. Wyroby posiadają czerwony przełam 2,5 YR 6/6 (light red). Glina jest twarda lub średnio twarda, powierzchnia w dotyku gładka lub śliska. Tekstura świeżego przełamu jest zadziorowata lub równa. Powierzchnia pokryta jest błyszczącą, zazwyczaj grubą warstwą angoby, posiadającą niekiedy biały podkład (tzw. red on white, por. niżej). Angoba ma czerwony kolor w różnych odcieniach: 2,5 YR 5/8 (red), 10 R 4/8 (red), 10 R 3/3 (dusky red). Typ i forma: Fragmentaryczny stan zachowania i nieliczne przykłady nie pozwalają dokładnie scharakteryzować znalezionych form tych lampek i dekoracji, jaką nosiły. Jednak w oparciu o publikowane analogie, można ogólnie wnioskować, że lampki te reprezentują wczesnorzymskie typy lampek odpowiadające typowi Loeschcke VIII (Vessberg 13-14). Motywy dekoracyjne: Szczątkowo zachowane fragmenty posiadają w dwóch przypadkach żłobki na ramionach (nry kat. 15.3., 15.7., pl. XXV). Jeden fragment nosi ornament jajownika na wypłaszczonych ramionach (nr kat. 15.8., pl. XXV), ornament znany z analogicznych, publikowanych lampek (por. niżej). Mimo iż żaden inny motyw dekoracyjny dysku nie został zarejestrowany, wiadomo, że analogiczne lampki red on white, znane z kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 376-381, nos. Q3041-3094, pls. 101-102) i z innych stanowisk (por. niżej), posiadają często dekorację figuralną. Proweniencja: Charakterystyka masy ceramicznej pozwoliła połączyć lampki z produkcją z Efezu. Wyroby opisane jako red on white, mają swoje analogie pozyskane bezpośrednio w Efezie (Bailey 1988, 366-370), interpretowanym jako miejsce produkcji. Po raz pierwszy wyrób rozpoznany i zcharakteryzowany został przez J. Perlzweig (1961, 5-6), pośród znalezisk z Ateńskiej Agory. Najnowsze ustalenia sugerują możliwość istnienia kilku centrów produkcyjnych w Azji Mniejszej produkujących lampki z analogicznej masy ceramicznej, w tym w Pergamonie (por. Wohl 2017, 9-10). Dystrybucja: W Pafos, omówiona grupa jest nieliczna i liczy jedynie osiem fragmentów. Zidentyfikowana została na Agorze (sześć przykładów), wzgórzu Fabrika (jeden fragment) i Teatrze (jeden fragment). Analogie z rejonu produkcyjnego potwierdzone są w Efezie (por. wyżej), Labraundzie, Priene, Smyrnie (za Williams 1981, 31). Liczne przykłady znane są z Agory Ateńskiej (Perlzweig 1961, 86-89, nos. 157-202, pls. 6-7) oraz z Bengazi (Bailey 1985b, 97-98, pl. XX, nos. 673-680). Pojedyncze lampki reprezentujące omawianą GM znalazły się także w publikacjach z Koryntu (Williams 1981, 30-32, nos. 141-145, pl. 7), Istmii (Wohl 2017, 9-10, nos. 51-55) i z Delos (Bruneau 1965, 133, no. 4644, pl. 31). Chronologia: Lampki reprezentują wyroby charakterystyczne dla okresu wczesnorzymskiego. Brak możliwości zdefiniowania konkretnych typów z Pafos uniemożliwia ich precyzyjne datowanie, jednak w oparciu o publikowane przykłady, można je umieścić najprawdopodobniej między połową I w. n.e. a połową II w. n.e. (por. Bailey 1985b, 97-98; 1988, 376-381). Analogiczne wyroby z Istmii datowane są od końca I w. n.e., nawet do początku III w. n.e. (Wohl 2017, 10). 6.4.3. Grupa Makroskopowa 16 (Tab. 16. pl. XXV) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera rzadkie, okrągłe, drobne, czarne ziarna i nieliczne białe oraz podłużne, błyszczące ziarna domieszki. Widoczne są nieliczne, okrągłe i podłużne pustki. Kolor przełamu jest szary 7,5 YR 5/1 (grey). Masa ceramiczna jest twarda, tekstura przełamu i powierzchnia gładkie. Powierzchnie pokrywa cienka półmatowa lub matowa angoba o brązowym 10 YR 5/3 (brown) i ciemnoszarym 10 YR 3/1 (very dark grey) odcieniu. Typ i forma: Tylko jeden przykład reprezentuje lepiej zachowaną formę (nr kat. 16.4., pl. XXV). Jest to lampka wolutowa o oryginalnym, dekoracyjnym kształcie, z wyodrębnionymi wolutami okalającymi palnik i bocznymi, ozdobnymi aplikacjami, „skrzydełkami” na zbiorniku. Fragmenty znane z Domu Orfeusza i wzgórza Fabrika (nr kat. 16.7., pl. XXV), mogą wskazywać na obecność taśmowatego, żłobkowanego imadła, co zgadza się również z rozpoznaną, publikowaną analogią (por. niżej). Rozpoznana forma nie posiada swojego odnośnika w typologii Vessberga, ma jednak bliską analogię w lampce z Antiochii, zaklasyfikowanej jako typ 35b (Waagé 1941, 63, no. 88, fig. 77). Jakość wykonania jest wysoka jeśli chodzi o precyzję detali w ukształtowaniu zbiornika i dekoracji. Motywy dekoracyjne: Lampka dekorowana jest centralną rozetą na dysku, który otoczony jest pierścieniem z plastycznymi kuleczkami. Dodatkowo wyposażona jest w boczny wyrostek z geometrycznym ornamentem (najprawdopodobniej dwa, rozłożone symetrycznie względem siebie). Proweniencja: Lampki te stanowią importy o nieznanym miejscu produkcji. Pojedyncza publikowana forma o określonej proweniencji znana jest z Antiochii. Wydaje się być ona również wykonana z analogicznej masy ceramicznej, opisywanej przez Waagé (1941, 60), jako: „hard, grey body of normal thickness; poor black to greyish varnish, almost matt, thin”. Autor sugerował, że Seleucja Pieria (port Antiochii), w której podobno znaleziono więcej podobnych wyrobów, mogła być miejscem produkcji opisywanych lampek. Dystrybucja: Grupa zdefiniowana dla Agory (niestety znaleziono tylko cztery fragmenty). Prawdopodobnie należy do niej również jeden fragment z Domu Orfeusza. Jedna lampka z hellenistyczno-rzymskiego grobowca w Aradippu, Kukulas, posiada analogiczny kształt, jednak w publikacji zamieszczono jedynie jej zdjęcie, bez opisu (Karageorghis 1976, 40, fig. 67). Podobna lampka (również po względem charakterystyki masy ceramicznej) znajduje się w kolekcji Cesnoli w Muzeum Metropolitalnym w Nowym Jorku (no. inv. 74.51.2066, por. Myres 1914, no. 2557). Ponadto jeden przykład przechowywany jest w kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji (Oziol 1977, 168, no. 510, pl. 27), choć ta ostatnia lampka reprezentuje nieco inny typ, zaklasyfikowany w Antiochii jako typ 38 (Waagé 1941, 64, no. 93, fig. 77). Poza Cyprem, jak wspomniano powyżej, analogie znane są z Antiochii (Waagé 1941, 63, no. 88, fig. 77), a także z Tarsu – grupa XI (Goldman, Jones 108-109, no. 136, fig. 98). Chronologia: Grubość ścianek, sugeruje jeszcze tradycję późnohellenistyczną, choć forma z wyraźnie wyodrębnioną, dominującą przestrzenią dysku, przynależy już zdecydowanie do okresu wczesnorzymskiego. Kształt oraz datowanie kontekstów na Agorze wskazują tym samym na okres panowania Augusta. Proponowane datowanie pokrywa się również z chronologią sugerowaną przez Waagé (1941, 63) dla wspomnianej lampki z Antiochii: koniec I w. p.n.e. – początek I w. n.e. 6.4.4. Grupa Makroskopowa 17 (Tab. 17. pl. XXVI-XXVII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa zawiera liczne drobne i średnie białe, okrągłe i graniaste oraz szare czerwone i czarne graniaste i podłużne średnie ziarna oraz częste błyszczące graniaste ziarna (srebrna mika). Występują częste, podłużne i okrągłe pustki. Kolor przełamu waha się od pomarańczowego 5 YR 5/6 (yellowish red), 5 YR 6/6 (reddish yellow), po ciemnoszary 5 YR 4/1 (dark grey). Glina jest twarda, powierzchnia w dotyku gładka, a świeży przełam równy. Powierzchnia pokryta jest matową lub błyszczącą angobą w odcieniach koloru pomarańczowego 5 YR 6/6 (reddish yellow), brązowego 2,5 YR 4/4, 2,5 YR 4/3 (reddish brown) lub szarego 7,5 YR 5/1 (grey). Typ i forma: Opisana masa ceramiczna używana była do wytwarzania wczesnorzymskich form odpowiadających typom Vessberg 10-14, jednak ścianki tych lampek są zazwyczaj (choć nie zawsze) dużo masywniejsze. Wydaje się, że dużych rozmiarów lampki, analogiczne do typu Vessberg 12 były szczególnie popularne, w tej grupie (por. nry kat. 17.27., 17.28., 17.32., 17.34., 17.38., 17.42., pl. XXVI). Specyficznym wariantem tego typu są lampki z bocznymi aplikacjami na zbiorniku, w formie końskich główek (por. Bailey 1988, nos. Q2686-2701, pls. 76-77), i choć nie ma przykładów w skatalogowanym w niniejszej dysertacji materiale, ich obecność stwierdzono w Domu Orfeusza, Domu Dionizosa i na Malutenie (niepublikowane przykłady zidentyfikowane przez autorkę). Ponadto dwie lampki wykonane z opisanej masy ceramicznej, posiadają formę plastyczną – jedna jest dekorowana postacią mężczyzny (zachowana dolna część korpusu i nogi), druga, frontalnie przedstawioną głową. Motywy dekoracyjne: Rozety: - (8-płatkowa?) rozeta o okrągłych płatkach – nr kat. 17.44., pl. XXVII – zachowana fragmentarycznie; - 10-płatkowa rozeta o sercowatych płatkach – nr kat. 17.24., pl. XXVI – analogie w grupie lampek z Knidos w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 343, nos. Q2750-2752, pl. 84 – analogiczne w formie; 345-346, nos. Q2780, Q2782, pl. 86; 354, no. Q2877, pl. 91), z kolekcji Muzeum Historii Rzymsko-Germańskiej w Moguncji (Römisch-Germanisches Zentralmuseum) (Heres 1968, 191, abb. 8, nr 49), z Delos (Bruneau 1965, 129-130, nos. 4618, 4620, 4621, pl. 31); - rozeta o ostro zakończonych płatkach – nr kat. 17.36., pl. XXVI – analogie w grupie lampek z Knidos w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 343, no. Q2756, pl. 84; 352, no. Q2850, pl. 89; 359, nos. Q2936-2939, pl. 94), z kolekcji Muzeum Archeologicznego w Zagrzebiu (Heres 1968, 195, abb. 16, nr. 101), z kolekcji Piéridès (Oziol 1993a, 54, no. 78), z Delos (Bruneau 1965, 130-131, nos. 4624, 4627-4628, 4631, pl. 30); - wieniec dębowy – nr kat. 17.16., pl. XXVI – brak analogii na lampkach z Knidos, znany z innych grup (por. GM 11); - wieniec laurowy – nry kat. 17.23., 17.34., pl. XXVI – analogie z Knidos (Bailey 1988, 347-348, no. Q2801, pl. 87; 350, nos. Q2826-2827, pl. 88, Q2832, pl. 89; 353-354, no. Q2874, pl. 90; 356, no. Q2906, pl. 92; 359, no. Q2943, pl. 94); - scena figuralna – prawdopodobnie walka Pigmejów z żurawiami – zachowana fragmentarycznie centralna część dysku – nr kat. 17.25., pl. XXVI – scena znana z kompletnych lampek znalezionych w Knidos (Bailey 1988, 40, fig. 50; 355, no. Q2890, pl. 91; 358, Q2931, pl. 93); - brak dekoracji - nr kat. 17.47., pl. XXVII – analogiczne z Knidos (Bailey 1988, 344, no. Q2767, pl. 85), z Delos (Bruneau 1965, 130-131, nos. 4626, 4632, pls. 30-31); - fragment postaci męskiej (Hermesa?) – nr kat. 17.30., pl. XXVI – analogia z Knidos w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 340, no. Q2723, pl. 79) oraz z Cypru, z Agios Georgios w Peji (Michaelides 2009, 210, fig. 8); - głowa męska – Serapis? – nr kat. 17.46., pl. XXVII – brak bezpośrednich analogii, jednak w kolekcji Muzeum Brytyjskiego znajdują się knidyjskie lampki plastyczne, w tym dekorowane postacią Serapisa (por. Bailey 1988, 339-340, no. Q2722, pl.80). Popularnym motywem na lampkach knidyjskich jest również kantharos wypełniony kwiatami (por. Gordon, Cova 2010, 284, fig. 9), i choć brak przykładu z omawianych stanowisk, jego występowanie jest potwierdzone wśród znalezisk z Cypru (Karageorghis 1967b, 287, fig. 27; Oziol 1977, 124-1245, nos. 315-318, pl. 18; Nicolaou 1984, 262, no. 16, pl. LVIII:6 – nieznana proweniencja, przekazana w 1983 do kolekcji Muzeum Cypryjskiego w Nikozji). Proweniencja: Charakterystyka masy ceramicznej, specyficzny sposób dekoracji oraz sygnatury często występujące na dnach lampek znajdujących się w tej grupie (por. nry kat. 17.15., 17.24, pl. XXVI; nr kat. 17.47., pl. XXVII), wskazują na warsztat Romanesis65. Warsztat produkcyjny sygnujący swoje lampki w ten sposób (choć należy pamiętać, że nie wszystkie lampki noszą sygnatury), lokalizowany jest na terenie Azji Mniejszej, pomiędzy Knidos i Miletem (Heres 1968, 203-204; Gordon Cova 2010, 282; Lund 2015, 196). Lampki są dobrze poświadczone w przypuszczalnym miejscu produkcji (Heres 1968; Menzel 1969, 37; Love 1973, 421, pl. 75, fig. 18; Bailey 1988, 325-365, pls.74-97; Kӧgler 2010, Taf. 45-46). 65 Szersza dyskusja na temat sygnatury i jej znaczenia: Gordon Cova 2010, 282; pełny zestaw wariantów zapisu sygnatury, Heres 1968, 207-210. Duża popularność tych lampek w okresie wczesnorzymskim (por. niżej) może sugerować istnienie sieci warsztatów na Płw. Knidos, z których część nie sygnowała swoich lampek. Dystrybucja: Omawiana Grupa Makroskopowa w Pafos znana jest ze wszystkich badanych stanowisk. Łącznie skatalogowano 47 przykładów: 26 (w tym dwie kompletne lampki i jedną prawie kompletną) z Agory, 11 ze wzgórza Fabrika, cztery z Teatru, pięć z Sanktuarium Tumballos oraz jeden, kompletny egzemplarz z grobowca nr MP 3515. Ponadto, Grupa Makroskopowa rozpoznana została na Malutenie (por. Daszewski 1995, 99, fig. 2; Młynarczyk 1998, 57; obserwacje autorki) i wśród niepublikowanych materiałów z Domu Dionizosa i Domu Orfeusza. Publikowana jest także jedna lampka znaleziona w Saranda Kolones (Karageorghis 1984, 956, fig. 126). Na innych stanowiskach cypryjskich lampki te znane są z Amatus (Hermary et al. 1988, 868-869, figs. 28-29), Atienu-Mallura (Gordon, Cova 2010, 281, fig. 3), Kurion (Bailey 1988, no. Q2659, pl. 74), Salaminy (Bailey 1988, 356, no. Q2900, pl. 92), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 334, no. Q2665, pl. 74; 341, no. Q2736, pl. 83; 343, no. Q2749, pl. 84; 346, no. Q2787, pl. 86), Chirokitii (Karageorghis 1967, 287, fig.27; publikowana ponownie przez Oziol 1977, 124, no. 316, pl. 18). w kolekcji Muzeum Brytyjskiego znajdują się również lampki znalezione na Cyprze o niesprecyzowanej proweniencji (Bailey 1988, 333, no. Q2656, pl.74; 334, no. Q2663, pl. 74). Przykłady z Cypru znaleźć można także w kolekcji Cesnoli (por. Gordon, Cova 2010, 290-291; obserwacje autorki) oraz w kolekcji Biblioteki Narodowej w Paryżu (Hellmann 1985, 16-17, no. 13; 43, no. 42; 68-69, no. 70; Gordon, Cova 2010, 292). Analogiczne lampki, poza rejonem produkcji, zarejestrowano na wielu stanowiskach w Grecji: Ateny (Perlzweig 1961, 4, pls. 3-6; Heres 1968, 186-187), Delos (Bruneau 1965, 121, 129-131, nos. 4612-4635, pls. 30-31; Heres 1968, 187), Kencherai (Williams 1981, 27-30, nos. 137-140, pl. 6), Istmia (Wohl 2017, 10-11, nos. 56-61), Korfu (Bailey 1988, 341, no. Q2735, pl. 82), Kos (Dimakis 2017, 330, figs. 7-8), Rodos (Bailey 1988, 347-348, no. Q2801, pl. 87), Kalymnos (Bailey 1988, 350-351, no. Q2836, pl. 89; 353, no. Q2862, pl. 90; 356, no. Q2908, pl. 92); w Azji Mniejszej: Halikarnas (Bailey 1988, 334, no. Q2666, pl. 74; 337, no. Q2691, pl. 77; 338, no. Q2707, pl. 78; 341, no. Q2734, pl. 82; 345, no. Q2771, pl. 85), Efez (Bailey1988, 342, no. Q2740, pl. 83), Smyrna (Heres 1968, 187, 193); w Syrii (Waagé 1941, 64, fig. 87.31; Wohl 2017, 10); w Italii (Heres 1968, 193; Bailey 1988, 339, no. Q2722, pl. 80; 341, no. Q2729, pl. 82); na wybrzeżu M. Czarnego (Heres 1968, 188-189) i w Dalmacji (Heres 1968, 194-195; Gordon, Cova 2010, 285); w Cyrenajce (Bailey 1985b, 93; 1988, 336, no. Q2688, pl. 76), Kartaginie (Bailey 1988, 342, no. Q2741, pl. 83), czy w Egipcie (Heres 1968, 186; Zych 2004, 87-88). Chronologia: Grupa obejmuje lampki wczesnorzymskie. Analogie z depozytu znalezionego na terenie Sanktuarium Demeter w Knidos, datowane są w większości na 1 połowę II w. n.e., a lampki reprezentują charakterystyczny wyrób z wyraźnie oddzielonym od zbiornika palnikiem, pozbawionym wolut. Jednak istnieją również wcześniejsze typy, pojawiające się od ostatniej ćwierci I w. n.e. Wydaje się, że szczyt działalności warsztatu przypada na okres pomiędzy 70 a 130 r. n.e. (Bailey 1985b, 91; Gordon Cova 2010, 282; Lund 2015, 196). Produkcja w Knidos kontynuowała się (na mniejszą skalę) prawdopodobnie do początku III w. n.e. (Bailey 1985b, 91), tracąc na jakości w ciągu II w. n.e. Poszczególne typy mieszczą się w krótszych odcinkach czasowych: Vessberg 10 oraz duże lampki, odpowiadające typowi Vessberg 12 (Broneer typ XXI), datowane są generalnie na 2 poł. i w. n.e. i początek II w. n.e. (por. Bailey 1985b, 93; 1988, 336-339). Formy odpowiadające typowi Loeschcke VIII można umieścić zasadniczo w 1 poł. II w. n.e. (Bailey 1985b, 96). Wyroby warsztatu Romanesis w Pafos, reprezentujące różne typy, datować należy pomiędzy 2 poł. I w. n.e. i połową II w. n.e., co współgra z chronologią warstw, w których znaleziono lampki przynależące do omawianej grupy na Agorze oraz z datowaniem publikowanych przykładów (por. Młynarczyk 1995, 207; 1998, 57). 6.4.5. Grupa Makroskopowa 18 (Tab. 18. pl. XXVII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera rzadkie, drobne, okrągłe czarne i nieregularne białe oraz bardzo liczne błyszczące drobne i średnie ziarna. Nieliczne okrągłe i podłużne pustki widoczne są w przełamie. Rdzeń wypalony jest na płowoszary 10 YR 5/3 (brown) lub czerwonawy kolor 5 YR 6/6 (reddish yellow), 5 YR 5/3 (reddish brown). Wyroby są miękkie i łuszczące. Tekstura świeżego przełamu jest nieregularna. Powierzchnia w dotyku jest gładka. Cienka, półmatowa angoba często silnie wytarta, pokrywająca zewnętrzną powierzchnię jest czerwona 5 YR 4/6 (yellowish red), 10 R 4/6 (red) lub czerwonobrązowa 2,5 YR 4/4 (reddish brown). Typ i forma: Formy zaklasyfikowane do GM 18 są typowe dla okresu wczesnorzymskiego. Wydaje się, że odpowiadają zasadniczo typowi Vessberg 10. Ich fragmentaryczny stan zachowania i mała próba uniemożliwiają stwierdzenie czy inne typy lampek wykonanych z tej masy ceramicznej również docierały na Cypr oraz jakimi motywami były one dekorowane. Proweniencja: Silnie łuszcząca się masa ceramiczna o ciemnej barwie, z dużą zawartością miki, wskazuje na importowany charakter tych lampek. Być może posiadają one proweniencję egipską, co sugerują opisy masy ceramicznej publikowanych przykładów (por. Hayes 1980, 93-94; Bailey 1988, 233-235). Dystrybucja: Opisana Grupa Makroskopowa jest nieliczna i zidentyfikowana została na Agorze (sześć przykładów) i wzgórzu Fabrika (trzy przykłady). Prawdopodobnie niektóre lampki z Maluteny i Domu Dionizosa również przynależą do tej grupy. Dwie lampki, prawdopodobnie o proweniencji egipskiej, znalezione na Cyprze, publikowane są w kolekcji Muzeum Brytyjskiego i znalezione zostały prawdopodobnie w Salaminie (Bailey 1988, 233, nos. Q1886-Q1887, pl. 32). Chronologia: Okres wczesnorzymski, I w n.e. 6.4.6. Grupa Makroskopowa 19 (Tab. 19. pl. XXVII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera liczne, drobne i średnie domieszki, okrągłe i graniaste, szare, białe, i czerwone. w przełamie widoczne są nieliczne podłużne pustki. Rdzeń wypala się na kolor pomarańczowy 7,5 YR 7/6 (reddish yellow), 5 YR 6/6 (redish yellow) lub jasnoczewrwony 2,5 YR 6/8 (light red). Masa jest średnio twarda. Powierzchnia w dotyku jest gładka, tekstura świeżego przełamu haczykowata. Powierzchnia jest zazwyczaj pokryta półmatową, cienką angobą w odcieniach czerwieni 10 R 4/8 (red), 10R 3/6 (dark red) rzadko brązu 7,5 YR 5/4 (brown) i szarości 7,5 YR 3/1 (very dark grey). Typ i forma: Lampki reprezentują wczesnorzymskie typy lampek wolutowych Vessberg 10, 10a i 11 (por. wyżej). Motywy dekoracyjne: Lepiej zachowane lampki dekorowane są motywami figuralnymi: - walka gladiatorów/zapaśników – nr kat. 19.14., pl. XXVII - analogiczna scena z Antiochii (Waagé 1941, fig. 87.3); - głowa Meduzy?? – nr kat. 19.15, pl. XXVII – podobny motyw, choć w innych proporcjach, na lampce cypryjskiej z Salaminy (Bailey 1988, 302, no. Q2385, pl. 63); - postaci zwierzęce – nr kat. 19.22., pl. XXVII (por. Raptou 2004, cat. no. 16, pl. 44.3). – fragment sceny pasterskiej ze „skaczącą” kozą (w pełnej scenie opierającą się o drzewo) i śpiącym psem (por. Bailey 1980, 174, no. Q923, pl. 16, fig. 48, lampka z Pozzuoli w typie Vessberg 10). Analogiczne lampki znalezione zostały w Tyrze (Marchand 1996, 61, nos. 28-31), wykonane z „salmon ware with red vitreous slip”, odpowiadającemu opisanej Grupie Makroskopowej. Analogiczną lampkę, zakupioną w Damaszku, publikuje także Kennedy (1963, no. 491, pl. 20), a jeden przykład znany jest także ze stanowiska Chhîm w Libanie (Kajzer, w druku). Marka produkcyjna na dnie (planta pedis), podobna do tej zadokumentowanej w GM 10. Proweniencja: Proponowana proweniencja tej grupy to wybrzeże Lewantu – Fenicja, ze względu na podobieństwo do omawianego przy GM 6 semi-fine ware (por. wyżej). Wydaje się, że grupa może być wczesnorzymską kontynuacją produkcji w tamtym rejonie, która z resztą ma swoje potwierdzenie w materiale znanym z terenu Fenicji, studiowanym przez autorkę. Problem wymaga jednak dalszych studiów, podobnie jak sugerowane już związki z GM 10 (por. wyżej). Dystrybucja: Ponownie, trudno jest mówić o bezpośrednich analogiach do masy ceramicznej znanych z Cypru czy innych rejonów. Grupa Makroskopowa zdefiniowana została dla Agory (16 lampek), wzgórza Fabrika (trzy fragmenty), Teatru (dwa fragmenty) oraz grobowca nr MP 3510. Analogie znane są ze stanowisk fenickich (por. wyżej). Chronologia: Typy lampek wykonywanych z tej masy ceramicznej wskazują na okres wczesnorzymski, prawdopodobnie od panowania Augusta do końca I w. n.e. (lub nieco dłużej). 6.4.7. Grupa Makroskopowa 20 (Tab. 20. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zwiera nieliczne drobne, okrągłe i średnie, graniaste czerwone ziarna oraz rzadkie, drobne i średnie, okrągłe białe i szare oraz rzadkie błyszczące ziarna domieszki. W przełamie widoczne są nieliczne podłużne pustki. Kolor przełamu jest jasnobrązowy 10 YR 8/2, 8/3 (very pale brown) lub różowy 5YR 7/4, 7,5 YR 7/4 (pink). Powierzchnia jest gładka lub pudrowa, tekstura świeżego przełamu równa. Masa jest średnio twarda. Brak dodatkowego potraktowania powierzchni, choć wypala się ona na nieco jaśniejszy względem przełamu kolor: biały 10YR 8/1 (white) lub jasnobrązowy 2,5 Y 8/2 (pale brown). Jej charakterystyczną cechą jest wysoka porowatość. Typ i forma: Na Agorze zidentyfikowano cienkościenne wyroby reprezentujące typ Vessberg 10 i 13 (twardsze i o gładkiej powierzchni) oraz bardziej pudrowe, posiadające masywniejsze ścianki, reprezentujące warianty typu Vessberg 13, posiadające charakterystyczną formę dekoracji ramion (por. niżej). Odpowiadają one grupie XVI w Tarsie (Goldman Jones 1950, 114-116, figs. 101-102; Hayes 1980, 72-73, no. 297-298). Motywy dekoracyjne: Na lampkach wykonanych z opisanej masy ceramicznej, zidentyfikowano proste motywy w postaci jajownika wokół dysku (nry kat. 20.4., 20.6., pl. XXVIII), jeden przykład, reprezentujący prawdopodobnie typ Vessberg 10, dekorowany jest wieńcem na dysku (nr kat. 20.2., pl. XXVIII). W wyrobach odpowiadających wariantom typu Vessberg 13, dysk otaczają dodatkowe pierścienie – pokrywające często znaczną część ramion, co jest cechą charakterystyczną dla wyrobów wykonywanych z tej masy ceramicznej (nry kat. 20.10., 20.11., 20.13., pl. XXVIII). Proweniencja: Wyroby podobne są do cypryjskich (GM 11), ale masa ceramiczna jest jaśniejsza, dekoracja nieco inaczej wykonana, a ścianki wyrobów cieńsze (ok 1mm) w przypadku pierwszego wariantu typologicznego. Szczególnie charakterystyczny jest wariant drugi, publikowany m.in. w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1988, 319-324, nos. Q2623-Q2639, pl. 72). Są one łączone z Cylicją i odpowiadają lampkom znanym z Tarsu (Goldman, Jones 1950, 114-116, figs. 101-102; Bailey 1988, 319-321), które ze względu na swoją jasną masę ceramiczną określane są niekiedy jako „białe lampki” lampes blanches (Oziol 1977, 180). Nieduża odległość i silne związki polityczne z Cylicją w okresie rzymskim, głównie od II w. n.e. (Oziol 1977, 181), pozwalają zakładać kontakty handlowe pomiędzy tymi regionami. Niestety, problematyczne pozostaje odróżnianie wyrobów z obu lokalizacji, ze względu na silne podobieństwo masy ceramicznej (Hayes 1980, 72). Bezsprzecznie na wybrzeżu Cylicji miała miejsce zintensyfikowana produkcja ceramiki, o czym świadczą piece zidentyfikowane w trakcie badań archeologicznych i projektu RCASP – Rough Cilicia Archeological Survey Project (Autret 2012, 252-254). Niestety, do tej pory nie udało się zlokalizować żadnego warsztatu produkcji lampek. Dystrybucja: Grupa zidentyfikowana dla Agory (11 przykładów) i wzgórza Fabrika (trzy przykłady). Kompletną lampkę należącą do tej Grupy znaleziono również wśród materiału z Domu Orfeusza. Grupa Makroskopowa została ponadto rozpoznana w Kurion (Kourion Amathous Gate Cemetery, grobowce na terenie wioski Episkopi – oberwacje autorki). Niektóre wyroby w kolekcji Muzeum Cypryjskiego o charakterystycznych kształtach również łączone są z Tarsem (Oziol 1977, 191-193, nos. 564-569, pl. 32) i należałoby przypisać je do omawianej grupy. Analogiczne przykłady znane są z Salaminy (Bailey 1988, 262, no. Q2626, pl. 72; 322, no. Q2628, pl. 72), Salaminy lub Kurion (Bailey 1988, 322, no. Q2630, pl. 72), Palepafos (Bezzola 2004, 71, no. 293, tav. 8, 23) i nieokreślonych stanowisk cypryjskich eksplorowanych przez Muzeum Brytyjskie (Bailey 1988, 321, no. Q2624; 322-323, nos. Q2627, Q2639, pl. 72), a także z kolekcji Cesnoli (obserwacje autorki, nos. inv. 74.51. 1963-1965). Poza Cyprem, lampki te znane są z Antiochii (Waagé 1941, 65-66, type 46, 48, fig. 78). Ponadto, jedna lampka z Tarsu została zidentyfikowana w Tell Atrib (Młynarczyk 2002, 153, no. TA 91/20p, fig. 42, pl. 4b). Chronologia: Lampki reprezentujące GM 20, mogą być datowane w oparciu o datowanie kontekstów z Agory pafijskiej, na okres wczesnorzymski, prawdopodobnie między połową i w. n.e. a końcem II w. n.e. w Antiochii i Tarsie, kształty z rozbudowaną artykulacją ramion datowane są na II-III w. n.e. (Waagé 1941, 65-66, Goldman, Jones 1950, Oziol 1977, 181; Hayes 1980, 298). 6.5. Lampki nie formujące grup makroskopowych W niniejszej sekcji zebrane zostały pozostałe lampki oliwne, które reprezentowane są przez zbyt małą liczbę przykładów (mniej niż cztery), by można je charakteryzować jako odrębne grupy. Ich obecność świadczy jednak o udziale w materiale pafijskim innych niż scharakteryzowane powyżej importów, stąd konieczność włączenia ich do niniejszej pracy. 6.5.1. Hellenistyczne lampki toczone, tzw. “Phoenician Semi-Fine Ware” (Tab. 21.1.-2. pl. XXVIII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste drobne i średnie, okrągłe i nieregularne białe, czerwone, szare i czarne ziarna. Częste okrągłe i podłużne pustki widoczne są w przełamie. Masa ceramiczna jest średnio twarda. Kolor przełamu jest jasnoczerwony 2,5 YR 7/6, 7/8 (light red). Powierzchnia jest w dotyku gładka, tekstura świeżego przełamu nieregularna. Powierzchnia pozbawiona jest dodatkowego potraktowania. Typ i forma: Tzw. lampki zegarowe (por. wyżej, rozdział 6.4.1.). Niestety tylko dwa fragmenty masywnych palników zdefiniowane zostały w tej masie ceramicznej, co nie pozwala wnioskować o dokładnym kształcie zbiornika tych lampek. Proweniencja: Charakterystyka masy ceramicznej odpowiada grupie Hellenistic semi-fine opisanej dla znalezisk z repertuaru ceramiki stołowej z Tell Anafa (Berlin 1997, 9-10; Berlin et al. 2014, 315). Miejsce produkcji sugerowane dla tej grupy to rejon wybrzeża fenickiego (okolice Tyru). Dystrybucja: Brak informacji dotyczących dystrybucji tej grupy na Cyprze. Lampki zegarowe wykonane w Phoenician Semi-Fine Ware znane są z rejonów związanych najprawdopodobniej z miejscem produkcji. Publikowane przykłady znane są z Bejrutu (Frangié 2011, 309-312). Niepublikowany materiał znany jest również ze stanowisk Jiyeh i Chhîm (Kajzer, w druku). Chronologia: Wczesny okres hellenistyczny, najprawdopodobniej III-II w. p.n.e. 6.5.2. Hellenistyczne lampki toczone o jasnoróżowej powierzchni (Tab. 21.3.-4. pl. XXVIII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera nieliczne drobne, okrągłe i graniaste, białe, rzadkie drobne błyszczące ziarna. Częste, drobne po duże, cienkie i okrągłe pustki widoczne są w przełamie. Kolor rdzenia jest jasnoczerwony 2,5YR 6/8 (light red). Masa ceramiczna jest średnio twarda. Powierzchnia w dotyku jest gładka, tekstura świeżego przełamu nieregularna. Wewnętrzna powierzchnia pokryta jest cienką, półmatową angobą w czerwonym 10 R 4/6 (red) kolorze. Pojedyncze ślady angoby znajdują się również na zewnętrznej powierzchni, która na większości powierzchni posiada różowy odcień 10 R 8/2 (pinkish white). Typ i forma: Zachowany kompletny wysoki profil, o masywnej, wklęsłej stopce i płasko ściętej górna powierzchni z trzema żłobkami u krawędzi ramion. Forma analogiczna jest do typu Howland 25D (1958, 79, pl. 37) i typu Broneer VIII (1930, 47, no. 137, profile 36, pl. III). Drugi fragment reprezentowany jest przez masywny palnik należący bez wątpienia również do wczesnego typu. Proweniencja: Masa ceramiczna wskazuje na produkcję spoza wyspy. Być może należy ją łączyć z jakimś ośrodkiem we wschodniej Egei (Hayes 1980, 8), ale wskazanie konkretnego warsztatu na ten moment nie jest możliwe. Dystrybucja: Pojedyncze analogie do opisanej formy znajdują się w kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1975, 199, no 465), i Królewskiego Muzeum Ontario w Toronto (Hayes 1980, 7-8, no. 17), znane są ponadto na Delos (Bruneau 1965, 28, no. 332, pl. 7) i w Pergamonie (Ziegenaus, de Luca 1968, 133, taf. 41). Nie wiadomo jednak czy można je łączyć z analogiczną do zdefiniowanej w Pafos masą ceramiczną. Chronologia: Wskazany typ datowany jest pomiędzy końcem IV-go a pierwszą ćw. III-go w. p.n.e. (Howland 1958, 79). 6.5.3. Hellenistyczne lampki toczone z czerwonej masy z dużą zawartością białej domieszki (Tab. 21.5.-6. pl. XXVIII) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera bardzo liczne drobne i średnie okrągłe i nieregularne białe ziarna domieszki oraz rzadkie średnie okrągłe czarne oraz rzadkie błyszczące ziarna. Rzadkie nieregularne pustki widoczne są w przełamie. Kolor rdzenia jest czerwony 10 R 5/8 (red). Masa ceramiczna jest twarda. Tekstura świeżego przełamu jest nieregularna. Powierzchnia w dotyku jest gładka i pokryta grubą warstwą półmatowej angoby w kolorze wahającym się od czerwonobrązowego 2,5 YR 2,5/3 (dark reddish brown) po czarny 2,5 YR 2,5/1 (reddish black). Typ i forma: Lampki zegarowe. Starannie ukształtowana forma, dwustożkowaty profil i nie przekłuty boczny wyrostek, a także sposób wypału oraz twardość i jakość masy ceramicznej przypominają nieco GM 13 jednak ilość domieszek zawarta w opisywanej masie oraz kolor przełamu zaważyły na oddzieleniu omawianych lampek. Proweniencja: Omawiane lampki z pewnością należy wiązać z warsztatem spoza Cypru, jednak ich proweniencja pozostaje nierozpoznana. Dystrybucja: Dwa przykłady zdefiniowano na Agorze pafijskiej, prawdopodobnie jeden na wzgórzu Fabrika. Chronologia: Lampki datować należy na okres hellenistyczny, kształt prawie kompletnie zachowanego przykładu wskazuje na okres pomiędzy poł. III w. p.n.e. a połową II w. p.n.e. 6.5.4. Późnohellenistyczne lampki odciskane z formy dekorowane i sygnowane (Tab. 21.7.-9. pl. XXVIII-XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera rzadkie drobne czarne i białe, okrągłe ziarna domieszki. Widoczne są nieliczne nieregularne pustki w przełamie. Kolor rdzenia waha się od szarego gley 1 5/N (grey), 2,5 YR 5/1 (reddish grey) po jasnoczerwony 2,5 YR 7/8 (light red). Masa ceramiczna jest twarda. Powierzchnia jest gładka, podobnie jak tekstura świeżego przełamu. Powierzchnia pokryta jest półmatową angobą o nierównomiernym wypale, od białego koloru 10YR 8/1 (white), poprzez jasnoczerwony 2,5 YR 7/6 (light red), po czerwony 2,5 YR 5/8 (red), 10R 4/8 (red), 10 R 3/4 (dusky red) i brązowo-czerwony 2,5 YR 3/3 (dark reddish brown) przy palniku. Typ i forma: Lampki te można zaliczyć do typu Vessberg 5. Posiadają one nieco wypłaszczoną powierzchnię ramion, przez co ich dwustożkowaty profil ma nieco soczewkowaty kształt. Jedna lampka o małej średnicy posiada sygnaturę na górnej powierzchni zbiornika. Inskrypcja, niestety fragmentarycznie zachowana, odnosi się najprawdopodobniej do czasu palenia się lampki: καίεις ὤρας υ[ ca. 3 ]νων = "pali się przez [ - - - ] godzin66. Pozostałe dwa przykłady zidentyfikowane w opracowywanym materiale w Pafos, reprezentowane są przez kompletne lampki, bogato dekorowane na ramionach i sygnowane na dnie sygnaturą Ἐφέσιοι = 66 Tłumaczenie dzięki uprzejmości A. Łajtara. Efezyjczycy. Jej znaczenie i nawiązanie do Efezyjczyków nie jest jasne, gdyż hellenistyczne lampki efeskie reprezentują zupełnie inny wyrób (porównaj GM 8). Być może inskrypcję należy interpretować w kontekście właścicieli warsztatu, który mógł należeć do Efezyjczyków, bądź jako wyroby wykonywane dla Efezyjczyków67. Co ciekawe, sygnatury te musiały być wykonywane poza formą, kiedy glina była jeszcze mokra, na co wskazuje nieregularność liter, różny sposób podziału liter (ΕΦΕ – CΙΟΙ lub ΕΦΕC – ΙΟΙ), a także, co najważniejsze, grudki zaschniętej masy ceramicznej, której nadmiar nie został najprawdopodobniej usunięty po wykonaniu sygnatury. 67 Bezpośrednia analogia do opisanej sygnatury nie została zidentyfikowana. Podobna sygnatura, odnosząca się w równie enigmatyczny sposób do Sagalassos, znaleziona została na lampce z nekropoli Kom-el-Dikka w Aleksandrii (por. Łukaszewicz 1990, 254-255). Motywy dekoracyjne: Każda z lampek reprezentuje inną dekorację. Przykłady z sygnaturą Efesioi posiadają podobną kompozycję dekoracji, jednak różne motywy. Lampka z Agory (nr kat. 21.8., pl. XXVIII) posiada na ramionach wić roślinną oraz dwie rozety flankujące palnik, którego nasadę dekoruje głowa satyra. Na lampce ze wzgórza Fabrika (nr kat. 21.9., pl. XXIX) widnieją zaś dwie postaci figuralne – kobieta i mężczyzna zwróceni ku sobie, a palnik dekorowany jest kiścią winogron. Zaskakująca jest dokładność oddania detali ubiorów i fryzur postaci. Analogiczny układ postaci, choć na innym typie lampki, wykonanej z innej masy ceramicznej, zidentyfikowany został na lampce znalezionej w Kition, przechowywanej w zbiorach Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1975, 229-230, no. Q502, pl. 99), a ponadto na lampce z prywatnej kolekcji z Jerozolimy i fragmencie lampki ze stanowiska Shavei Zion w Izraelu (Sussman 2009, 38). Scena interpretowana jest najczęściej jako scena miłosna. Wymienione analogie odnoszą się jedynie do dekoracji, gdyż lampki te wykonane zostały z szarej masy ceramicznej, być może zbliżonej do tej, która scharakteryzowana została w przypadku GM 6. Trzecia lampka posiada mniejszy, częściowo zachowany zbiornik i posiada inskrypcję na ramionach (por. wyżej) oraz ornament z plastycznych kuleczek wokół otworu paliwowego (nr kat. 21.7., pl. XXVIII). Proweniencja: Trudno jasno określić miejsce produkcji tych lampek. Być może należy wiązać je z jakimś warsztatem cypryjskim, w związku z faktem, że jedyne przykłady znane są właśnie z tej wyspy. Jest to jednak wyłącznie sugestia, która powinna być zweryfikowana metodami archeometrycznymi. Zagadkowy pozostaje również charakter sygnatury widniejącej na tych lampkach, enigmatyczny związek z Efezyjczykami nie wyklucza jednak jednoznacznie proweniencji cypryjskiej (por. wyżej). Dystrybucja: Lampki noszące identyczne sygnatury oraz posiadające analogiczny sposób rozplanowania dekoracji do tej pory zidentyfikowano jedynie na Cyprze. Masa ceramiczna posiada podobne właściwości we wszystkich przypadkach, choć różni się kolorem wypału. Dwa przykłady zidentyfikowano na Agorze, jeden na wzgórzu Fabrika (por. Tab. 21; lampka znaleziona w trakcie wykopalisk francuskich jest również publikowana – Balandier, Guintrand 2016, 127, fig. 19a-b). Ponadto, w Domu Dionizosa znaleziono fragment dna z analogiczną sygnaturą Efesioi, zidentyfikowany przez autorkę pośród studiowanych lampek. Poza Pafos, dwie lampki zidentyfikowane zostały w Episkopi. Fragment dna z sygnaturą pochodzi z nekropoli Kurion (Kourion Amathous Gate Cemetery; Kajzer w druku), a jedna, niepublikowana, kompletna lampka znajduje się na ekspozycji w Muzeum w Episkopi i znaleziona została w trakcie wykopalisk McFaddena, na nekropoli Agios Hermogenis. Kompozycja dekoracji jest bardzo podobna do dwóch kompletnych znalezisk z Pafos, na ramionach znajdują się jednak dwa antytetyczne koguty, u nasady palnika, maska teatralna. Na dnie widnieje ponownie sygnatura Efesioi. Ponadto, jedna lampka z kolekcji Cesnoli w Metropolitalnym Muzeum Sztuki w Nowym Jorku, również nosi analogiczną sygnaturę i jest dekorowana na górnej powierzchni postaciami delfinów. Jedna lampka z Domu Orfeusza, pozbawiona jednak sygnatury, ze specyficznym, prostokątnym otworem paliwowym najprawdopodobniej wykonana jest z analogicznej masy ceramicznej. Chronologia: Lampki technologicznie i typologicznie reprezentują wyroby późnohellenistyczne (ok. poł. II w. p.n.e. – poł. I w. p.n.e). Datowanie potwierdza chronologia kontekstów znalezisk z Agory – lampka sygnowana na górnej powierzchni znaleziona została w późnohellenistycznej studni S.50 na Wykopie I, natomiast lampka z Satyrem, w pomieszczeniu R.31 w obrębie Wykopu IV, również w warstwie późnohellenistycznej. Co prawda, dla lampki znalezionej na wzgórzu Fabrika proponowana jest chronologia wczesnorzymska (określona jest jako wczesnorzymska kopia hellenistycznej produkcji), jednak najprawdopodobniej należy przyjąć rezydualny charakter tej lampki w miejscu znalezienia. 6.5.5. Późnohellenistyczne lampki odciskane z formy z dekoracją geometryczną lub roślinną (Tab. 21.10.-12. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste lub liczne drobne i średnie okrągłe i graniaste czarne ziarna, nieliczne białe drobne i średnie graniaste białe oraz częste błyszczące ziarna domieszki. w przełamie widoczne są częste okrągłe i podłużne pustki. Kolor przełamu waha się od brązowego 7,5 YR 5/3 (brown) po szary 7,5 YR 5/1 (grey). Wyrób jest średnio twardy lub twardy. Powierzchnia jest w dotyku gładka lub śliska, tekstura świeżego przełamu równa. Częściowo zachowana, cienka angoba, półmatowa lub błyszcząca, posiada czerwono-brązowy odcień 5YR 4/6 (yellowish red). Typ i forma: Lampki zaklasyfikować można najprawdopodobniej jako odpowiednik typu Vessberg 5, jednak reprezentują one jedynie fragmentarycznie zachowane przykłady. Motywy dekoracyjne: Lampki dekorowane są głębokimi żłobkami lub motywami kwiatowymi (podobnie jak lampki z GM 9), te ostatnie są jednak wykonane z dużo większą precyzją i dbałością o detal. Proweniencja: Ze względu na duży udział błyszczącej domieszki (mika) lampki te być może należy wiązać z warsztatami małoazjatyckimi, być może Pergamonem (?). Niestety brak kompletnych przykładów uniemożliwia jednoznaczne przyporządkowanie. Dystrybucja: Lampki zdefiniowane do tej pory tylko na Agorze. Być może dalsze badania ujawnią ich obenocność w innych częściach miasta. Chronologia: Lampki należy datować na okres późnohellenistyczny, na co wskazują zarówno forma, jak i kontekst znalezienia. 6.5.6. Lampki odciskane z formy, produkowane w Bengazi (?) z jasnej masy ceramicznej z szarą domieszką (Tab. 21.13.-14. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa podobna do poprzedniej, jednak z mniejszą zawartością domieszek – częste drobne i średnie szare okrągłe i nieregularne ziarna, nieliczne drobne i średnie, białe, graniaste oraz drobne, brązowe ziarna. Liczne podłużne i nieregularne pustki widoczne w przełamie. Kolor przełamu: 10 YR 7/3 (very pale brown). Miękka lub średnio twarda masa ceramiczna, powierzchnia pudrowa w dotyku. Tekstura świeżego przełamu nieregularna. Pozostałościami cienkiej, matowej, ciemnoszarej angoby 7,5 YR 3/1 (very dark grey). Typ i forma: Dwie lampki reprezentujące tę grupę posiadają różne kształty. Pierwsza posiada silnie uplastycznioną, wydłużoną formę, druga zachowana w niewielkim stopniu, stanowi pozostałość okrągłej, górnej części z zachowanym blisko krawędzi niedużym otworem paliwowym, co może sugerować, że pierwotnie wyposażona była w więcej otworów o tej funkcji. Motywy dekoracyjne: Pierwsza z lampek posiada wyraźnie artykułowaną dekorację w postaci żłobków na zagłębionej przestrzeni „dysku” i płatków na ramionach oraz motywu wydzielającego prawdopodobnie przestrzeń palnika. Drugi fragment dekorowany jest jajownikiem zwróconym nietypowo do środka dysku i głębokim żłobkiem na krawędzi zbiornika. Proweniencja: Opisaną masę ceramiczną prawdopodobnie należy łączyć z wyrobami znanymi z Bengazi, określonymi jako fabric 1 i 2. Pierwszy z nich jest “generally orange brown (around Munsell 10 YR 5/6) in colour but varies from a buff/grey through orange to grey (around 5YR 5/1). It is fairly soft – the surface can be scratched with the fingernail – and contains fairly large (2-4 mm in diameter) rough;y circular flat flakes of bluish grey or white shell, which, when split open, reveal segmented fossil remains” (Dent, Lloyd, Riley 1983, 142). Drugi, będący właściwie wariantem opisanego powyżej “is better levigated”. Można zakładać że w przypadku lampek mamy do czynienia z wariantem 2. Niestety lampki publikowane w tekście reprezentują typy wczesnohellenistyczne więc brak analogii do przedstawionych fragmentów w takim dokładnie fabric. Dystrybucja: Dwie lampki zidentyfikowane zostały na Agorze. Analogiczna masa ceramiczna znana jest również z piecyków znalezionych na tym stanowisku68 oraz na Malutenie i w Domu Dionizosa.69 68 Konsultacje z mgr K. Nocoń, 5.II.2019. 69 Informacje od prof. E. Papuci-Władyki. Chronologia: Forma lampek wskazuje raczej na okres późnohellenistyczny, trudno jednak wskazać dokładne datowanie. 6.5.7. Lampki o proweniencji egipskiej(?), odciskane z formy z ciemnoczerwonej masy ceramicznej (Tab. 21.15.-16. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera liczne drobne i średnie okrągłe szare ziarna, częste graniaste, średnie, białe i czerwone oraz częste błyszczące (złota mika – biotyt) ziarna domieszki. Liczne okrągłe i podłużne pustki widoczne są w przełamie. Kolor rdzenia jest brązowo-czerwony lub pomarańczowy – 5 YR 5/4 (reddish brown), 5 YR 5/4 (yellowish red). Masa ceramiczna jest średnio twarda. Powierzchnia jest w dotyku szorstka, tekstura świeżego przełamu nieregularna. Powierzchnia nosi ślady cienkiej, matowej, czarnej 7,5 YR 2,5/1 (black) warstwy angoby. Typ i forma: Dwie lampki zidentyfikowane na Agorze należą do tej niewielkiej grupy. Obie reprezentują kształty odciskane z formy. Motywy dekoracyjne: Jedna z lampek nosi charakterystyczną dekorację w postaci półkoli i kropek tzw. ornament macedoński (ang. macedonian ornament, por. rozdział 6.3.9.). Druga lampka posiada na powierzchni żłobki i pojedynczą wolutę, najprawdopodobniej flankującą palnik. Proweniencja: Typ lampek z dekoracją w postaci tzw. ornamentu macedońskiego, wykonany z charakterystycznej, opisanej powyżej masy ceramicznej, znany jest z Egiptu (Bailey 1975, 262-264, nos. Q565-Q570, pl. 110; Hayes 1980, 31, no. 141, pl. 14; 25, no 100, pl. 11; Zoïtopoúlou 2003, 266, no. 2, pl. II). Lampki potwierdzone są w Karanis (Shier 1978, 21-22, nos. 51-62, pls. 2, 14-15), Aleksandrii (Młynarczyk 1997, 65-67, figs. 99, 104-108) i stanowiskach w Delcie (Daszewski 1987, 56, no. 14, fig. 2). Dystrybucja: Przykłady zdefiniowane w obrębie Pafos jedynie na Agorze. Publikowany przykład znany jest z Maluteny (Młynarczyk 1997, 69, choć opis gliny wskazuje raczej na inną masę ceramiczną, być może tę, opisaną w rozdziale 6.5.5.) Analogiczne lampki z Cypru znalezione zostały z Palepafos (Bezzola 2004, no. 218, pls. 5, 22), jedna znajduje się również w prywatnej kolekcji Severis (Karageorghis 2010b, 192; wykonana z innej masy ceramicznej w różowym odcieniu). Przykłady spoza Cypru znane są z Antiochii (Waagé 1941, no. 44, fig. 75), Delos (Bruneau 1965, 97, no. 4352, pl. 25), Aten (Howland 1958, 165, pl. 48: typ 48E, ale lokalne naśladownictwa), Antiochii (Waagé 1941, 59, no. 44: typ 13d) i innych stanowisk w Syro-Palestynie: (Sussman 2009, 46, nos. 188-190). Chronologia: Trudno dyskutować o rozprzestrzenieniu importów z Egiptu na Cyprze w związku ze słabym rozpoznaniem mas ceramicznych. Bez wątpienia wyroby z Egiptu w jakimś stopniu wpłynęły na produkcję lampek w Pafos (por. Młynarczyk 1978, 252-253, no. 41). Omawiane lampki można łączyć najprawdopodobniej z okresem późnohellenistycznym i datować między końcem II-go – ostatnią ćwiercią I-go w. p.n.e. (por. Bailey 1975, 262). 6.5.8 Wczesnorzymskie lampki reliefowe wykonane z czerwonej masy ceramicznej (Tab. 21.17.-18. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera rzadkie, drobne po średnie, czarne, białe, czerwone, okrągłe i nieregularne oraz błyszczące ziarna domieszki. Nieliczne, cienkie i okrągłe pustki są widoczne w przełamie. Kolor rdzenia jest jasnoczerwony 2,5YR 6/8 (light red). Masa ceramiczna jest średnio twarda. Powierzchnia w dotyku oraz tekstura świeżego przełamu są gładkie. Zewnętrzna powierzchnia pokryta jest grubą warstwą, półmatowej lub błyszczącej angoby, w czerwonym odcieniu 10R 4/8 (red). Typ i forma: Cienkościenna lampka należąca prawdopodobnie do wczesnych lampek wolutowych, być może odpowiadająca typowi Vessberg 10. Lepiej zachowany przykład (nr kat. 21.17., pl. XXIX), posiada wyraźnie podcięte dno z marką produkcyjną (planta pedis). Proweniencja: Jakość wyrobu i obecność marki produkcyjnej wskazuje potencjalnie na warsztat italski, jednak jest to jedynie domniemana proweniencja, oparta pośrednio na dużym zróżnicowaniu lampek italskich jeśli chodzi o masy ceramiczne (por. Bailey 1980). Dystrybucja: Opisana masa ceramiczna rozpoznana została tylko na Agorze. Chronologia: Okres wczesnorzymski, prawdopodobnie I w. n.e. 6.5.9 Wczesnorzymskie lampki reliefowe z pomarańczową angobą i miką (Tab. 21.19.-20. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste drobne okrągłe czarne i rzadkie białe ziarna oraz bardzo liczne błyszczące, drobne i średnie ziarna. Nieliczne okrągłe i podłużne pustki widoczne są w przełamie. Rdzeń wypalony jest na szary/ płowoszary kolor: 10YR 5/3 (brown), 10 YR 5/4 (yellowish brown), 10YR 5/1 (grey). Wyroby są średnio twarde. Tekstura świeżego przełamu jest gładka. Powierzchnia w dotyku jest śliska lub gładka. Cienka, półmatowa angoba pokrywająca zewnętrzną powierzchnię jest pomarańczowa 5YR 4/6 (yellowish red), 7,5 YR 6/6 (reddish yellow). Typ i forma: Formy wydają się typowe dla I w. n.e., choć niektóre formy silnie odbiegają od cypryjskiego typu Vessberg 10, i posiadają bardziej rozbudowaną dekorację ramion (por. nry kat. 21.19., 21.20., pl. XXIX). Proweniencja: Opisane lampki trudno powiązać z konkretnym miejscem produkcji. Wysoka zawartość miki oraz podobieństwo do wyrobów opisanych w rozdziale 6.5.5., mogłyby wskazywać na warsztaty w rejonie Azji Mniejszej, choć ponownie, jest to jedynie sugestia. Dystrybucja: Lampki zdefiniowano do tej pory tylko na Agorze. Chronologia: Okres wczesnorzymski, prawdopodobnie I w. n.e. 6.6. Pojedyncze przykłady o nieznanej proweniencji Sekcja obejmuje grupę lampek, które ze względu na właściwości masy ceramicznej, stan zachowania lub/i charakterystyczny kształt fragmentu, uznane zostały za istotne dla niniejszego opracowania i włączone w celu zobrazowania znacznej różnorodności przestudiowanych typów i wyrobów znalezionych na Agorze w Pafos. 6.6.1 Lampka zegarowa o dwustożkowatym profilu z czerwonej masy ceramicznej (Tab. 21.21. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera liczne drobne i średnie okrągłe i graniaste białe ziarna, częste drobne i średnie szare, brązowe i czarne. Rzadkie nieregularne pustki widoczne są w przełamie wypalonym na czerwony 2,5 YR 5/8 (red) kolor. Masa ceramiczna jest średnio twarda. Powierzchnia jest gładka w dotyku, tekstura świeżego przełamu nieregularna. Powierzchnia pokryta jest matową angobą o nierównomiernym wypale, od czerwono-brązowego 5 YR 4/3 (reddish brown), poprzez czerwony 2,5 YR 4/8 (red), po ciemnoszary 2,5 YR 3/1 (dark reddish grey) kolor. Typ i forma: Lampka zegarowa o dwustożkowatym profilu. Posiada nieprzekłuty wyrostek, niewielkie zagłębienie wokół otworu paliwowego oraz wysoką, wyraźnie wyodrębnioną stopkę. Proweniencja: Być może lampka wyprodukowana została w Cylicji. Wskazuje na to podobieństwo do masy ceramicznej zdefiniowanej dla amfor z Agory: Amphora Macroscopic Group 40 (Dobosz, w druku). Dystrybucja: Jedyny znany do tej pory przykład zarejestrowano na Agorze. Chronologia: Okres hellenistyczny, prawdopodobnie poł. III-go – II w. p.n.e. 6.6.2 Lampka zegarowa o „makówkowatym” profilu, z brązowej, twardej masy ceramicznej (Tab. 21.22. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera nieliczne drobne i średnie, graniaste i okrągłe białe i rzadkie czarne drobne, okrągłe ziarna oraz rzadkie błyszczące. Brak widocznych w przełamie pustek. Kolor przełamu jest brązowy 5 YR 5/3 (reddish brown). Wyrób jest bardzo twardy. Powierzchnia jest w dotyku śliska, tekstura świeżego przełamu gładka. Powierzchnia pokryta jest grubą warstwą błyszczącej angoby o nierównomiernym wypale od odcieni koloru pomarańczowego 5 YR 4/6 (yellowish red), brązowego 5YR 3/3 (dark reddish brown) po czarny 5YR 2,5/1 (black). Typ i forma: Lampka reprezentuje typ lampki zegarowej, toczonej na kole o „makówkowatym” zarysie profilu. Proweniencja: Na ten moment nie jest możliwe wskazanie proweniencji opisanej lampki. Dystrybucja: Jedyny przykład znaleziony został na Agorze. Chronologia: Z pewnością lampkę można wiązać z okresem hellenistycznym. Znaleziona została na Agorze w warstwie, która może być datowana najprawdopodobniej na okres wczesnohellenistyczny (III w. p.n.e.). 6.6.3 Lampka „półotwarta” z szarej masy ceramicznej (Tab. 21.23. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste drobne i średnie okrągłe i nieregularne białe i szare oraz rzadkie drobne i średnie graniaste czarne i czerwone oraz rzadkie średnie błyszczące ziarna domieszki. Liczne nieregularne i cienkie, podłużne pustki widoczne są w świeżym przełamie. Kolor rdzenia jest brązowy 7,5 YR 4/3 (brown).Wyrób jest twardy. Powierzchnia w dotyku jest gładka, podobnie jak tekstura świeżego przełamu. Powierzchnia jest pokryta w górnej części cienką matową angobą w szarym odcieniu Gley 1 3/N (very dark grey). Typ i forma: Pojedyncza lampka wykonana z powyżej opisanej masy ceramicznej reprezentuje typ lampki toczonej, z dużym otworem paliwowym. Być może wyposażona była w tuleję (choć niekoniecznie), trudno jednoznacznie to stwierdzić ze względu na zły stan zachowania. Posiada wysoki zbiornik, o esowatym zarysie i wyraźnie wyodrębnioną, starannie uformowaną stopkę. Proweniencja: W oparciu o charakterystykę gliny, lampkę można wiązać najprawdopodobniej z jakimś ośrodkiem produkcyjnym w rejonie małoazjatyckim – być może z Karią70, chociaż lampki z Halikarnasu w kolekcji Muzeum Brytyjskiego mają nieco inną formę (por. Bailey 1975, 113-123, nos. Q207-253, pls. 42-43). 70 Proweniencja sugerowana przez J. Młynarczyk podczas ustnych konsultacji na stanowisku w Pafos. Dystrybucja: Pojedyncza, opisana lampka znaleziona została na Agorze. Chronologia: Forma lampki wskazuje na okres hellenistyczny, prawdopodobnie na II w. p.n.e., być może nieco później (por. Bailey 1975, 116). Lampka ma charakter rezydualny w warstwie, w której została znaleziona, datowanej do poł. II w. n.e. 6.6.4 Lampka odciskana z formy z ornamentem trójkątów i wolutą wykonana z pomarańczowej masy ceramicznej (Tab. 21.24. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste drobne i średnie okrągłe i graniaste szare ziarna, częste graniaste, drobne i średnie, białe, częste drobne, czarne błyszczące (złota mika?) ziarna domieszki. Nieliczne nieregularne pustki widoczne są w przełamie. Kolor rdzenia jest pomarańczowy – 5 YR 6/8 (reddish yellow). Masa ceramiczna jest średnio twarda. Powierzchnia jest w dotyku gładka, podobnie tekstura świeżego przełamu. Powierzchnia jest nieangobowana. Typ i forma: Fragmentaryczny stan zachowania uniemożliwia klasyfikację. Lampka jest odciskana z formy i posiada wysklepioną przestrzeń wokół niewielkiego otworu paliwowego, otoczoną pierścieniem. Rozwiązanie przestrzeni wokół otworu paliwowego najbliższe jest typowi o wśród lampek z Aleksandrii (Młynarczyk 1997, 86-88, figs. 155-161). Motywy dekoracyjne: Górna powierzchna dekorowana jest motywem geometrycznym (lub roślinnym?) – podwójny ciągły ornament złożony z trójkątnych elementów na ramionach, pozostałość woluty, prawdopodobnie flankującej palnik oraz ząbki na pierścieniu oddzielającym ramiona od dysku. Proweniencja: Być może lampka reprezentuje przykład produkcji egipskiej, na co wskazuje zarówno masa ceramiczna, jak i forma. Dystrybucja: Pojedynczy przykład zarejestrowany został na Agorze. Jak wspomniano wyżej, lampki o analogicznych kształtach znane są z Egiptu (Bailey 1975, 275-276, nos. Q599-600, pl. 113; Młynarczyk 1997, 86-87, figs. 155-161). Chronologia: Forma i technologia produkcji wskazuje na okres późnohellenistyczny, analogiczne formy datowane są pomiędzy końcem II-go w. p.n.e. a końcem I-go w. p.n.e. (lub nawet nieco dłużej, por. Młynarczyk 197, 188). 6.6.5 Lampka odciskana z formy z dekoracją w postaci trójkątów wokół otworu paliwowego, wykonana z szarej masy ceramicznej (Tab. 21.25. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste drobne okrągłe czarne, nieliczne podłużne i graniaste, drobne, czerwone i brązowe ziarna, rzadkie graniaste białe oraz częste błyszczące ziarna domieszki. Rzadkie, okrągłe i podłużne pustki widoczne są w przełamie. Kolor rdzenia szary 7,5 YR 5/1 (grey). Wyrób jest twardy. Powierzchnia w dotyku i tekstura świeżego przełamu są gładkie. Powierzchnia pokryta jest grubą warstwą półmatowej, nierównomiernie wypalonej angoby, od odcienia brązowego 7,5 YR 4/3 (brown) po czarny 7,5 YR 2,5/1 (black). Typ i forma: Lampka jest odciskana z formy. Nawiązuje typem do wyrobów zaklasyfikowanych przez Młynarczyk jako typ B (1997, 26-27, fig 14, 16, 19). Niestety prezentowany przykład zachował się jedynie fragmentarycznie i nie wiadomo, jaki kształt posiadał pierwotnie zbiornik. Motywy dekoracyjne: Trójkąty (liście?) otaczające szeroki pierścień wokół otworu paliwowego. Proweniencja: Forma oraz masa ceramiczna odpowiadają wyrobom egipskim, być może aleksandryjskim (por. Młynarczyk 1997, 26-27). Jednak należy brać pod uwagę potencjalne inne kierunki, w związku ze wspomnianą powyżej trudnością w odpowiedniej klasyfikacji szarych mas ceramicznych. W przypadku opisanej lampki, powraca dyskurs dotyczący możliwości produkcji analogicznych wyrobów, niezależnie, w różnych ośrodkach (por. Młynarczyk 1997, 26; rozdział 6.3.6). Obecność błyszczących domieszek zaważyła jednak w omawianym przypadku na zaproponowaniu proweniencji egipskiej. Dystrybucja: Pojedynczy przykład zarejestrowany został na Agorze, ale analogiczna lampka została znaleziona również na Malutenie (Młynarczyk 1997, 27, fig. 20). Poza Cyprem, podobne wyroby zarejestrowane zostały w Tarsie (Goldman, Jones 1950, 101, no. 32, fig. 94) i w Syro-Palestynie Sussman 2009, 50-51, no. 209) Chronologia: Forma i technologia produkcji oraz kontekst znalezienia wskazują na okres późnohellenistyczny (koniec II w. p.n.e. – ostatnia ćwierć I w. p.n.e.). 6.6.6 Lampka typu przejściowego pomiędzy okresem późnohellenistycznym i wczesnorzymskim dekorowana rozetą, z kilkoma otworami paliwowymi (Tab. 21.26. pl. XXIX) Opis makroskopowy masy ceramicznej: Masa ceramiczna zawiera częste białe i szare średnie okrągłe ziarna domieszki i pojedyncze graniaste czerwone i czarne drobne i średnie ziarna oraz częste błyszczące drobiny. Widoczne są liczne, podłużne i okrągłe pustki. Kolor przełamu jest różowy 5YR 8/4 (pink). Masa jest miękka, powierzchnia w dotyku pudrowa. Tekstura świeżego przełamu jest nieregularna. Zewnętrzna powierzchnia pokryta jest cienką warstwą matowej angoby w czerwonym kolorze 10 R 4/8 (red). Typ i forma: Fragment grubościennej lampki wyposażonej w dysk z kilkoma otworami na górnej powierzchni. Zbiornik jest niski i posiada wyraźnie wyodrębnione dno oraz taśmowate imadło (w tym wypadku odłamane). Motywy dekoracyjne: Pozostałości dekoracji na dysku w postaci rozety. Pomiędzy jej ostro zakończonymi płatkami rozmieszczone zostały otwory paliwowe. Proweniencja: Forma lampki jest analogiczna do lampek z kolekcji Muzeum Brytyjskiego (Bailey 1975, 264-267, nos. Q571-576, pl. 110) o egipskiej proweniencji. Są one jednak wykonane z innej, ciemnej i chropowatej gliny, bliższej lampkom z rozdziału 6.5.7. Lampka z Agory reprezentuje natomiast jasny wyrób, pokryty czerwoną angobą, co nadal nie wyklucza jej egipskiego pochodzenia. L. A. Shier (1978, 31) wymienia dwa rodzaje masy ceramicznej, z jakiej mogły być wykonywane lampki w tym typie, a jeden z nich jest zgodny z charakterystyką masy ceramicznej lampki z Agory (por. wyżej): “the greater number were made of red, pinkish red or light brown, micaceous clay covered, except for the base, with a red or orange-red glaze or slip”. Również Daszewski (1987, 56, no. 15, fig. 2) wymienia różne rodzaje masy ceramicznej, z której mogły być wykonywane tego typu lampki, przypisując im egipską proweniencję. Dystrybucja: Jedyny przykład znaleziony w Pafos pochodzi z Agory. Analogiczne formy znane są z Aszkelonu (Johnson 2008, 131, no. 389) i Egiptu: Karanis (Shier 1978, 31, no. 301, pls. 4, 34), Fajum (Hayes 1980, 37, no. 177, pl. 18), Tell Atrib (Młynarczyk 2002, 117, no. TA 91/13, fig. 31). Jedna lampka o egipskiej proweniencji znajduje się także w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (Bernhard 1955, 302-303, no. 230, pl. XLIX). Chronologia: Bailey (1975, 264-265) datuje lampki tego typu na 2 połowę I w. p.n.e. i początek I w. n.e., podobnie Hayes (1980, 37). Shier (1978, 31) także wymienia taki kształt lampek wśród typów przejściowych między okresem hellenistycznym a wczesnorzymskim znanych z Karanis. Rozdział 7. Integracja wyników 7.1. Informacje wstępne Wyniki analiz archeometrycznych otrzymane zostały w formie raportu sporządzonego w języku angielskim w laboratorium Fitch w Szkole Brytyjskiej w Atenach i zostały dołączone do rozprawy jako dodatek nr 2. Całość wyników (metoda chemiczna, petrograficzna i SEM), wzajemnie się uzupełniających a niekiedy weryfikujących przynależność niektórych próbek, została połączona z informacjami uzyskanymi w oparciu o analizę makroskopową. Wyniki różnych analiz zostały zebrane w całość i są dyskutowane poniżej w formie charakterystyki poszczególnych Grup Produkcyjnych (GP) utworzonych jako grupy finalne, w odróżnieniu do wyodrębnionych wcześniej Grup Makroskopowych – GM. Charakterystyka GP poprzedzona jest krótkim omówieniem wyników poszczególnych analiz archeometrycznych. Efektem analizy chemicznej metodą WD-XRF był precyzyjny skład chemiczny próbek, zawierający dla każdej 26 elementów składowych (por. dodatek 2.1. tab. 3A, 3B). Uzyskane wyniki poddane zostały analizie wielowymiarowych danych, w celu uzyskania całkowitej zmienności próby (total variation). Całkowita zmienność uzależniona była w różny sposób od udziału pojedynczych pierwiastków, przede wszystkim od tych, których poziom podlega wahaniom w wyniku procesów związanych z użytkowaniem naczyń czy warunkami postdepozycyjnymi (por. dodatek 2.1., il. 2.). Dzięki wyeliminowaniu tych, potencjalnie wtórnych, elementów, możliwe było uzyskanie ostatecznej wartości całkowitej zmienności próby, która jest w tym wypadku dość wysoka, co wskazuje na wewnętrzne zróżnicowanie badanego zespołu, a tym samym, różną proweniencję badanych próbek. Efektem analizy chemicznej są wyniki przedstawione w formie dendrogramu, uzyskanego dzięki analizie skupień. Dendrogram grupuje najbardziej zbliżone pod względem chemicznym próbki, w klastry (dodatek 2.1,tab. 1, il. 2). Łatwo można zaobserwować, że niektóre z próbek nie „dogrupowały się” do żadnego klastra, niekiedy znacznie odbiegając od otrzymanych skupień. Spośród 64 przeanalizowanych próbek, dziesięć pozostało poza klastrami – zostało wyeliminowanych jako próbki znacznie odbiegające składem chemicznym od pozostałych. Ich odmienność może wynikać z innej niż proponowana proweniencji lub ze specyficznych przekształceń, będących wynikiem warunków postdepozycyjnych. Dla przykładu, próbki PAP17/130, PAP17/146, znalezione w studni S.173 w pomieszczeniu R.13, zostały wtórnie silnie zanieczyszczone, prawdopodobnie na skutek obecności metali w depozycie, co zaburzyło znacznie ich skład chemiczny. Pozostałe próbki wyłączone z chemicznych klastrów to: PAP17/109, PAP17/127, PAP17/133, PAP17/143, PAP17/144, PAP17/145, PAP17/155, PAP17/156 (por. dodatek 2.1, tab.). Klastry uzyskane w wyniku analizy chemicznej zostały szczegółowo scharakteryzowane w dodatku 2.1. Drugim etapem analizy archeometrycznej była analiza petrograficzna wykonana na 32 próbkach, w celu wyjaśnienia rozbieżności wynikających z analizy makroskopowej i analizy chemicznej. W rezultacie, uzyskano pięć grup petrograficznych i jedną próbkę, która nie dopasowała się do pozostałych grup (por. Tab. V). Dokładna charakterystyka petrograficzna poszczególnych grup petrograficznych, wraz ze zdjęciami wykonanymi pod mikroskopem petrograficznym, została zamieszczona w dodatku 2.2. Grupa petrograficzna Numery próbek GM GPetr 1 PAP17/101, PAP17/102, PAP17/103, PAP17/107 1 GPetr 2 Wariant A: PAP17/148, PAP17/149, PAP17/150, PAP17/151, PAP17/152, PAP17/153 9 Wariant B: PAP17/104, PAP17/105, PAP17/121, PAP17/122, PAP17/124, PAP17/131 1, 4 Wariant C: PAP17/109 1 GPetr 3 PAP17/120, PAP17/123, PAP17/159, PAP17/160/ PAP17/161, PAP17/162, PAP17/163, PAP17/164 5, 11 GPetr 4 PAP17/143, PAP17/145 8 GPetr 5 Wariant A: PAP17/132, PAP17/134 Wariant B: PAP17/155, PAP17/156 6, 10 Loner71 PAP17/144 - 71 Przy pomocy tego określenia oznacza się próbki "odstające" od innych, czyli "samotników”. Tabela V Grupy petrograficzne wynikające z analizy petrograficznej wraz z przynależnością do GM. Ostatnim etapem analizy archeometrycznej było zastosowanie SEM. Dziewięć próbek, określonych jako przykłady produkcji miejscowej, poddanych zostało studiom tą metodą. Ich rezultaty umożliwiają wskazanie przemian technologicznych w czasie, począwszy od toczonych lampek otwartych (próbki PAP17/101, PAP17/102, PAP17/105, PAP17/109) poprzez toczone lampki zamknięte (PAP17/121, PAP17/124, PAP17/131), po lampki odciskane z formy (PAP17/151, PAP17/152). Szczegółowe wyniki tego etapu analizy, wraz ze zdjęciami wykonanymi pod mikroskopem elektronowym, przedstawione zostały w dodatku 2.3. W oparciu o integrację wyników badań makroskopowych i archeometrycznych, utworzono GP. Przy ich tworzeniu, różne aspekty miały jednakową wartość. Warto podkreślić, że niejednokrotnie analiza makroskopowa była kluczowym kryterium przy definiowaniu GP, a wyniki archeometrii stanowiły jedynie uzupełnienie studiów wykonanych poza laboratorium. W niektórych przypadkach, to druga faza badań, przeprowadzona na próbkach, umożliwiła ujawnienie odrębnej proweniencji niż proponowana na etapie badań makroskopowych. Zatem, holistyczne podejście metodyczne, pozwala uzyskiwać możliwie najpełniejsze spektrum informacji, a wszystkie metody mogą być równie istotne, w zależności od zadawanych pytań badawczych. Kolejne etapy badań, a szczególnie ostatnia faza analizy makroskopowej, czyli test powtórnego wypału, a także wyniki analizy chemicznej, spowodowały przesunięcia próbek z pierwotnie ustalonych GM oraz wydzielenie dodatkowych grup (GM 12, 13). W efekcie, w niektórych przypadkach, analizie archeometrycznej poddane zostały jedynie po dwie próbki z grupy (GM 5, GM 13). Sprzyjającą okoliczność stanowił fakt, że materiał referencyjny znajdujący się w laboratorium i znany z publikacji, był wystarczający na tyle, by dopasować próbki do badanych już grup i zasugerować ich możliwą proweniencję (porównaj niżej). GP uporządkowane zostały zgodnie z proweniencją, począwszy od produkcji lokalnej – z rejonu Pafos (GP 1-4) uporządkowanych chronologicznie, poprzez inne grupy o proweniencji cypryjskiej (GP 5-7), skończywszy na importach (GP 8-15), również uszeregowanych w kolejności chronologicznej. Na końcu omówione zostały również cztery próbki, które nie zostały włączone do żadnej z GP. 7.2. Produkcja z regionu Pafos (produkcja lokalna/importy regionalne) 7.2.1. Grupa Produkcyjna 1 = GM 1a Próbki: PAP17/101, PAP17/102, PAP17/103, PAP17/107 GP 1 odpowiada GM 1a, typologicznie zaklasyfikowanej jako toczone lampki otwarte (Vessberg 1, por. Tab. III.1). Cztery próbki w wyniku analizy chemicznej przyporządkowane zostały do jednego klastra (CC 2) i petrograficznie weszły do GPetr 1. Wyroby te, wykonane z bardziej zwartej, jaśniejszej i dobrze oczyszczonej masy ceramicznej, były wypalane w wyższej temperaturze w porównaniu z innymi lampkami badanymi przy użyciu SEM (por. dodatek 2.3., tab. 1). Skład mineralogiczny próbek, wskazuje na potencjalne mieszanie różnych glin w procesie produkcyjnym oraz wykazuje związki z rejonem Pafos. GP 1 powiązana jest ponadto z GPetr 2 zdefiniowaną dla innych lampek (por. niżej; dodatek 2.2.) 7.2.2. Grupa Produkcyjna 2 = GM 1b Próbki: PAP17/104, PAP17/105, PAP17/109 Pomimo typologicznej spójności z GP 1, różnice technologiczne, zaobserwowane już na etapie analizy makroskopowej (podgrupa GM 1b), związane z dużo większą zawartością domieszek, kolorem masy ceramicznej wypalonej na czerwono, niższą temperaturą wypału, zaowocowały zaklasyfikowaniem do innej GP. Próbki nr PAP17/104, PAP17/105, dołączyły się do innego klastra chemicznego (CC 1B) oraz innej grupy petrograficznej (GPetr. 2, wariant B). Ponadto, próbka nr PAP17/109, wyjątkowo bogata w domieszki, stanowiąca wariant C GPetr.2, chemicznie nie dowiązała się do żadnego klastra (por. dodatek 2.1, tab. 1). Podobieństwo makroskopowe i petrograficzne zadecydowały jednak o włączeniu jej do GP 2, a chemiczna odmienność wynika zapewne z dużego udziału domieszek. Zintegrowane rezultaty badań wskazują na produkcję lokalną GP 2, a różnice w masie ceramicznej w porównaniu z GP 1 są prawdopodobnie efektem innego procesu technologicznego, w tym innej temperatury wypału (por. dodatek 2.3., tab. 1) i/lub produkcji w innym warsztacie (jednak potencjalnie, również w rejonie miasta). 7.2.3. Grupa Produkcyjna 3 = GM 4 Próbki: PAP17/121, PAP17/122, PAP17/124, PAP17/131 GP 3 zawiera w większości próbki (PAP17/121, PAP17/122, PAP17/124), które zinterpretowane zostały jako GM 4 – grupa lampek toczonych na kole, o formach zamkniętych (Vessberg 2-3, por. Tab. III.2., III.3., III.4.) i zaproponowanej proweniencji miejscowej. Jedna próbka, PAP17/131, pierwotnie zaklasyfikowana została do GM 6 ze względu na szary wypał, jednak już test powtórnego wypału ujawnił konieczność przesunięcia jej do GM 4. Chemicznie, próbki znalazły się w dwóch klastrach. PAP17/122 i PAP17/124, dowiązały się do klastra CC 1B, pozostałe dwie, do CC 2 (klastry, w których znalazły się również PG 1 i PG 2), wskazując na lokalną produkcję. Petrograficznie, próbki okazały się homogeniczne i weszły do GPetr. 2, wariant B. Proponowana na etapie analizy makroskopowej lokalna proweniencja omawianej grupy, tym samym potwierdziła się archeometrycznie. 7.2.4. Grupa Produkcyjna 4 = GM 9 Próbki: PAP17/148, PAP17/149, PAP17/150, PAP17/151, PAP17/152, PAP17/153 Wyróżniona w efekcie integracji wyników badań GP 4, w pełni pokrywa się z próbą wybraną do analizy jako GM 9. Makroskopowo, grupa stanowi lampki odciskane z formy (typ Vessperg V, por. Tab. III.11), które ze względu na swój duży udział w materiale, zinterpretowane zostały jako miejscowe. Wszystkie przebadane archeometrycznie próbki reprezentujące GM 9, weszły również do jednej Grupy Petrograficznej (GPetr. 2, wariant A). Pięć próbek znalazło się w chemicznym klastrze CC 1A, jedna próbka, nr PAP17/151, dowiązała się do CC 1B, łącząc się z lampkami z GP 2 i GP 3 i obrazując tym samym związki pomiędzy tymi grupami. Wszystkie wymienione powyżej GP 1-4, potwierdzone zostały archeometrycznie jako lokalne. Udało się tym samym uchwycić, domniemaną już na etapie analizy makroskopowej ciągłość produkcji w rejonie miasta. Dzięki analizom archeometrycznym udało się jednak rozróżnić dwa warsztaty produkujące lampki otwarte, w których widoczne w masie ceramicznej różnice, okazały się być zbyt znaczące, by interpretować je jako efekt drobnych rozbieżności w procesie technologicznym. Nie można wykluczyć, że GP 1 i GP 2 reprezentują w rzeczywistości dwie fazy produkcji tych lampek, i być może, jednak z nich przynależy do okresu przejściowego (kon. IV-go – pocz. III-go w. p.n.e.), a druga do okresu wczesnohellenistycznego (III w. p.n.e.), jednak w oparciu o posiadaną próbę nie jest możliwe wysnuwanie wiążących wniosków. Niemniej jednak, GP 1 – GP 4 świadczą o produkcji w rejonie miasta, która dodatkowo okazała się spójna z produkcją innych kategorii naczyń, reprezentujących hellenistyczną angobowaną ceramikę stołową (Color-Coated Ware) (Marzec 2017, Fabric Group 1; Marzec et al. 2019; por. dodatek 2.). 7.3. Produkcja cypryjska (importy ponadregionalne) W niniejszej sekcji zawarte zostały GP, które mogły być potencjalnie produkowane na Cyprze, jednak z pewnością poza regionem Pafos. W ich wypadku możemy zatem mówić prawdopodobnie o dystrybucji ponadregionalnej, choć nie można z całkowitą pewnością wykluczyć innych ośrodków produkcyjnych, położonych poza Cyprem. 7.3.1. Grupa Produkcyjna 5 = GM 5 Próbki: PAP17/120, PAP17/123, PAP17/126, PAP17/129 Próbki, które weszły do GP 5, na etapie analizy makroskopowej włączone zostały do GM 4 (PAP17/120, PAP17/123) oraz GM 5 (PAP17/126, PAP17/129). Typologicznie, wszystkie są ze sobą powiązane i zaliczyć je można do zamkniętych lampek toczonych na kole, datowanych na wczesny i środkowy okres hellenistyczny (III-II w. p.n.e.). Wszystkie próbki weszły do jednego chemicznego klastra (CC 3), wraz z lampkami reprezentującymi GM 11 (por. niżej). Dwie próbki przebadane petrograficznie (PAP17/120, PAP17/123), również formują wraz z próbkami GM 11, jedną grupę, GPetr 3. Charakterystyka masy ceramicznej odpowiada Fabric Group 2, zdefiniowanej dla Agory i Maluteny w Pafos (Marzec 2017; Marzec et al. 2018). Jak wspomniano przy opisie proweniencji GM 5, grupa często wiązana jest z Cyprem (por. Schneider 2000, Schneider, Daszkiewicz 2004; Élaigne 2007; 2012). Dokładne miejsce produkcji pozostaje dyskusyjne, jednak najnowsze ustalenia sugerują związek tej grupy z rzymską ceramiką produkowaną być może w rejonie Kition (Élaigne, Lemaître 2014). 7.3.2. Grupa Produkcyjna 6 = GM 13 Próbki: PAP17/119, PAP17/128 Dwie próbki, reprezentujące grupę zostały poddane analizie chemicznej. Pierwotnie próbki te zaklasyfikowane zostały jako część GM 4 (PAP17/119) oraz GM 5 (PAP17/128), jednak test powtórnego wypału ujawnił ich odrębność od proponowanych grup i wzajemne podobieństwo. Efektem tego, wydzielona została GM 13, zdefiniowana również dla większej liczby fragmentów znalezionych na terenie Pafos. Obie próbki uformowały niewielki chemiczny klaster (CC 9). Potencjalne miejsce produkcji zostało wytypowane w oparciu o podobny skład chemiczny względem publikowanej grupy D wyróżnionej przez Picona i Blondé (2002, 14-15), dla ceramiki stołowej znalezionej w Pafos, Amatus i Kition, Wymienieni badacze zaobserwowali duże podobieństwo tej grupy względem tzw. sigillaty cypryjskiej (ESD/CS) i zaproponowali tę samą proweniencję dla grupy D, bez wskazania konkretnego ośrodka na wyspie (por. Lund 2015, 58). Również Élaigne identyfikuje grupy odpowiadające omawianej grupie lampek w ceramice stołowej z Bejrutu (Élaigne 2007, 120, production 1) oraz Aleksandrii (Élaigne 2012, 158-162, Chypre 3), sugerując ich cypryjską proweniencję. 7.3.3. Grupa Produkcyjna 7 = GM 11 Próbki: PAP17/159, PAP17/160, PAP17/161, PAP17/162, PAP17/163, PAP17/164 W obrębie tej GP znalazła się najliczniejsza GM z Pafos – GM 11, proponowana jako kontynuacja produkcji hellenistycznej w rejonie Pafos. Analiza petrograficzna ujawniła jednak wyraźne różnice pomiędzy grupami GM 1, GM 4 i GM 9 (= GPetr. 1, GePetr. 2), które zostały zdefiniowane jako produkcja z jednego rejonu. Grupa wczesnorzymska bliższa jest grupie GM 5 (= GP 5), próbki z tej grupy petrograficznie znalazły się w tej samej GPetr. 3; podobnie chemicznie, próbki z obu grup wchodzą do jednego klastra (CC 3). Bezsprzecznie, charakterystyka chemiczna i petrograficzna, wykluczają rejon Pafos jako miejsce produkcji omawianej grupy lampek. Natomiast proweniencja cypryjska jest całkiem prawdopodobna (por. GP 5), tym bardziej, że grupa ta zdecydowanie dominuje w materiale w okresie wczesnorzymskim i znana jest z całej wyspy (obecność grupy zarejestrowana została w Marion, Kurion, Kition, Salaminie – publikowany materiał i obserwacje własne, por. GM 11). 7.4. Produkcja spoza Cypru (importy dalekosiężne) 7.4.1. Grupa Produkcyjna 8 = GM 1c Próbki: PAP17/106, PAP17/108 Dwie próbki, pierwotnie zaklasyfikowane do GM 1, poddane zostały analizie chemicznej. W wyniku testu powtórnego wypału i weryfikacji makroskopowej, te lampki o jasnej barwie i nieco innym składzie domieszek w porównaniu z GM 1a i GM 1b, wyodrębnione zostały jako wariant GM 1c. Chemicznie utworzyły odrębny klaster (CC 10), wskazujący, przy porównaniu z materiałem referencyjnym na podobieństwo do Fabric Group 5, zdefiniowanej dla ceramiki stołowej z Pafos (Marzec 2017). Sugerowana proweniencja tej grupy to obszar północnego Lewantu, być może rejonu zatoki Iskenderun. 7.4.2. Grupa Produkcyjna 9 = GM 2 Próbki: PAP17/110, PAP17/111, PAP17/112, PAP17/113 Cztery próbki, zaklasyfikowane do GM 2, utworzyły chemicznie jeden klaster (CC 6). To wyjątkowo charakterystyczna i homogeniczna grupa, wskazująca na wysoką standaryzację produkcji. Wyniki archeometrii w pełni potwierdziły wyniki analizy makroskopowej, wskazując na pochodzenie attyckie tej grupy lampek, potwierdzone materiałem referencyjnym z laboratorium i publikacji (por. dodatek 2.1., Schneider 2000, table 3). 7.4.3. Grupa Produkcyjna 10 = GM 3 Próbki: PAP17/114, PAP17/115, PAP17/116, PAP17/117, PAP17/118, PAP17/125 Pięć próbek zaliczonych do GM 3 oraz jedna, pierwotnie zaklasyfikowana do GM 4, uformowało chemicznie klaster CC 5. Próbki korespondują z grupą Fabric Group 6, zdefiniowaną dla ceramiki stołowej z Pafos (por. Marzec 2017) oraz grupą J w ceramice stołowej z Pafos, Amatus i Kition (Picon, Blondé 2002, 17), o proponowanej proweniencji rodyjskiej. GP 10 obejmuje zatem lampki o potwierdzonej typologicznie i archeometrycznie proweniencji, sugerowanej dotychczas w publikowanym materiale. 7.4.4. Grupa Produkcyjna 11 = GM 7 Próbki: PAP17/136, PAP17/137, PAP17/138, PAP17/139, PAP17/140, PAP17/141, PAP17/142, PAP17/147 Siedem próbek zaklasyfikowanych do GM 7 oraz jedna, błędnie umieszczona w GM 8, uformowało chemicznie klaster CC 4. Proweniencja sugerowana w oparciu o analizę makroskopową została potwierdzona, zatem GP 11 należy interpretować faktycznie jako produkcję knidyjską. 7.4.5. Grupa Produkcyjna 12 = GM 8 Próbki: PAP17/143, PAP17/145 Tylko dwie próbki, pierwotnie zaliczone do GM 8, ostatecznie znalazły się w GP 12. Chemicznie, nie dowiązały się one do żadnej z grup (por. dodatek 2.1. tab. 2), jednak dzięki użytej dodatkowo metodzie petrograficznej, potwierdzona została relacja między nimi i uformowały one GPetr. 4. W pierwszej fazie analizy makroskopowej poprawna identyfikacja produkcji efeskiej była szczególnie problematyczna, ze względu na szary wypał w atmosferze redukcyjnej i podobieństwo do innych grup. W oparciu o inne wyniki wiadomo również, że istniało duże zróżnicowanie w obrębie samej produkcji efeskiej (zarówno w przypadku lampek, jak i ceramiki stołowej), które może świadczyć o wielu warsztatach działających w obrębie miasta (por. Hughes, Leese, Smith 1988, 473; Schneider 2000, 532), co nie byłoby zaskakujące w świetle dużego napływu importów z Efezu do różnych ośrodków (por. rozdział 8.1.-8.2., 8.5.). 7.4.6. Grupa Produkcyjna 13 = GM 6 Próbki: PAP17/132, PAP17/134, PAP17/135, PAP17/146 Trzy próbki zaklasyfikowane jako GM 6 oraz jedna, pierwotnie umieszczona w GM 8, zostały przebadane chemicznie i petrograficznie. Próbki nr PAP17/132, PAP17/134, PAP17/135 chemicznie uformowały klaster CC 8, nie znaleziono jednak dla nich chemicznych referencji. Dlatego też dwie z nich wybrane zostały do analizy petrograficznej, dzięki której uformowały GPetr. 5, wariant A. Analiza mineralogiczna próbek wsparła proweniencję sugerowaną w oparciu o studia makroskopowe. Syro-Palestyna jest najprawdopodobniej miejscem produkcji GP 13, ze wskazaniem na rejon wybrzeża fenickiego (por. dodatek 2.2.). 7.4.7. Grupa Produkcyjna 14 = GM 10 Próbki: PAP17/155, PAP17/156 Dwie próbki zaklasyfikowane do GM 10, zostały przebadane chemicznie i petrograficznie. Chemicznie nie dowiązały się do żadnej grupy (por. dodatek. 2.1. tab. 2), jednak petrograficznie dowiązały się do GPetr. 5, w wariancie B – silniej oczyszczonym. Tym samym nawiązują do grupy MG 6 i stanowią prawdopodobnie kontynuację produkcji hellenistycznej w okresie wczesnorzymskim, w warsztatach położonych wzdłuż wybrzeża fenickiego (por. dodatek 2.2., Teixeira-Bastos 2016). Sugerowana w oparciu o studia makroskopowe proweniencja, została podparta dodatkowo wynikami petrografii, potwierdzając relacje z GP 13 (pochodzącą z dużym prawdopodobieństwem z Syro-Palestyny), bardzo istotne z punktu widzenia badań nad lampkami i ich dystrybucją pomiędzy Cyprem i Fenicją. 7.4.8. Grupa Produkcyjna 15 = GM 12 Próbki: PAP17/154, PAP17/157, PAP17/158 Ostatnia grupa, wydzielona została wtórnie z GM 10 (por. rozdział 6.3.10.), w wyniku pogłębionej analizy makroskopowej i studiów nad zbiorami lampek z Muzeum Brytyjskiego. Trzy próbki poddane analizie chemicznej, uformowały jeden klaster, CC 7, potwierdzając relacje pomiędzy próbkami. Brak referencyjnych danych chemicznych uniemożliwia jednoznaczne wskazanie miejsca produkcji GP 15, jednak można wykluczyć inne destynacje rozpoznane dla pozostałych GP. Proweniencja italska, sugerowana na etapie analizy makroskopowej, wydaje się dość prawdopodobna. Większa próba analityczna oraz dotarcie do archeometrycznych materiałów referencyjnych są jednak niezbędne dla jednoznacznego określenia przynależności omawianych lampek. 7.5. Pojedyncze próbki niepowiązane z grupami produkcyjnymi (pl. XXX) Cztery próbki zostały wyłączone z GP, ze względu na niedopasowanie chemiczne i petrograficzne oraz odmienność makroskopową, interpretowaną na etapie selekcji próbek jako efekt różnic w procesie technologicznym.  Próbka nr PAP17/127 – lampka zaklasyfikowana początkowo do GM 5, chemicznie zbyt odbiega od grupy i najprawdopodobniej reprezentuje jakiś inny ośrodek produkcyjny. Jej standardowa, wczesnohellenistyczna forma (typ Vessberg 2), uniemożliwia powiązanie z jakimś konkretnym ośrodkiem produkcyjnym na bazie typologicznej, lampka pozostaje zatem niezidentyfikowana.  Próbka nr PAP17/130 zaliczona została początkowo do GM 6 w oparciu o szary wypał i podobieństwo do analogicznych, publikowanych form (Oziol 1977, 62, nos. 138-139, pl. 8; Lubsen-Admiraal 2003, 207, no. 430). Test powtórnego wypału i ponowny ogląd makroskopowy oraz wyniki badań archeometrycznych wykluczają jednak jej powiązanie z początkowo sugerowaną grupą. Trudno na ten moment wskazać miejsce pochodzenia tej lampki.  Próbka nr PAP17/133, o bardzo jasnym kolorze, silnie zawapniona, typowana jako przykład GM 6, nie dowiązała się do żadnej z grupy. Jej stan zachowania nie pozwala na dopasowanie typologiczne, wiadomo jedynie, że lampka ta, ze względu na technologiczne aspekty reprezentuje typ lampki odciskanej z formy.  Próbka nr PAP17/144, interpretowana jako efeska (GM 8), ze względu na szary wypał i dekorację roślinną (liść bluszczu), chemicznie nie dowiązała się do żadnej grupy. Dodatkowo poddana została analizie petrograficznej, która jednoznacznie wykluczyła jej związki z produkcją efeską. Ponowna weryfikacja makroskopowa oraz kwerenda, pozwoliły ustalić potencjalną proweniencję tego fragmentu. Analogiczne przykłady, również znalezione na Cyprze, zidentyfikowane zostały w kolekcji Cesnoli w Nowym Jorku (nry. inw. 74.51.2134-2136). Lampki te formują razem kolejną grupę, która posiada swoje analogie w Antiochii.72 Co więcej, dostrzeżono związek makroskopowy z lampkami z GM 16 (por. rozdział 6.4.3), co może wskazywać, na kontynuację produkcji tej GM od okresu późnohellenistycznego do wczesnorzymskiego, problem ten wymaga jednak weryfikacji poprzez badania archeometryczne na liczniejszej próbie. 72 Konsultacje ustne z A. Eblighatian, która opracowuje materiał z terenu Antiochii, pozyskany w trakcie wykopalisk amerykańskich, w latach 30-tych XX w. 7.6. Grupy Produkcyjne – podsumowanie Opisane powyżej Grupy Produkcyjne obrazują różnorodność materiału odkrytego na Agorze i pozostałych stanowiskach w Pafos. Potwierdzonych zostało kilka destynacji importów, częściowo publikowanych w dotychczasowych opracowaniach lampek znajdowanych na Cyprze, jednak po raz pierwszy przebadanych na większą skalę. Poniższe tabele zestawiają numerację poszczególnych Grup Produkcyjnych z Grupami Makroskopowymi i ich proweniencją (Tab. VI) oraz listę próbek z przyporządkowaniem do odpowiednich Grup, numerem katalogowym, numerem planszy, na której zawarto fotografię odpowiedniej próbki oraz wskazaniem zastosowanych metod archeometrycznych (Tab. VII). Grupa produkcyjna (GP) Grupa makroskopowa (GM) Proweniencja 1 1a Cypr (region Pafos) Lampki produkowane na Cyprze 2 1b Cypr (region Pafos?) 3 4 Cypr (region Pafos) 4 9 Cypr (region Pafos) 5 5 Cypr? (Kition?) 6 13 Cypr? 7 11 Cypr 8 1c Lewant Lampki produkowane poza Cyprem 9 2 Attyka 10 3 Rodos 11 7 Knidos 12 8 Efez 13 6 Lewant (Fenicja) 14 10 Lewant 15 12 Italia? Tabela VI Zestawienie Grup Produkcyjnych (GP), Grup Makroskopowych (GM) i ich proweniencja Nr prób-ki Numer inwentarzowy próbki GM73 Nr kat. Pl. GP Zastosowana metoda archeometryczna WD-XRF Petro- grafia SEM 101. PAP13/III/348/L3 1a 1.6. I 1    102. PAP13/III/332/L4 1a 1.5. I 1    103. PAP13/III/348/L4 1a 1.7. I 1  104. PAP14/I/63/L1 1b 1.17. I 2  105. PAP14/I/617/L1 1b 1.22 I 2    106. PAP13/III/331/L2 1c 1.30. I 8  73 Wymieniony został numer GM przypisanej na etapie wybierania próbek. Nr katalogowy odpowiada ostatecznemu przyporządkowaniu do GM, w większości zweryfikowanemu na ostatnim etapie analizy makroskopowej – podczas testu powtórnego wypału (por. rozdział 6.2.). 107. PAP13/III/348/L5 1a 1.8. I 1  108. PAP13/III/349/L1 1c 1.32. I 8  109. PAP13/III/350/L7 1b 1.19. I 2    110. PAP15/I/924/L1 2 2.10. II 9  111. PAP13/III/328/L5 2 2.1. II 9  112. PAP13/III/344/L1 2 2.4. II 9  113. PAP15/II/732/L4 2 2.9. II 9  114. PAP12/II/208/L1 3 3.5. IV 10  115. PAP15/I/678/L1 3 3.10. IV 10  116. PAP14/III/424/L1 3 3.7. IV 10  117. PAP12/II/367/L1 3 3.6. IV 10  118. PAP15/I/916/L1 3 3.14. IV 10  119. PAP15/II/720/L1 4 13.4. XXIV 6  120. PAP15/I/668/L1 4 5.4. VII 5   121. PAP11/II/122/L1 4 4.3. VI 3    122. PAP15/II/728/L2 4 4.22. VI 3    123. PAP13/III/358/L1 4 5.2. VII 5   124. PAP13/II/248/L1 4 4.6. VI 3  125. PAP14/III/501/L1 4 3.8. IV 10  126. PAP13/III/348/L8 5 5.1. VII 5  127. PAP15/IV/1037/L1 5 21.27. XXX -  128. PAP14/I/627/L1 5 13.3. XXIV 6  129. PAP14/III/473/L1 5 5.3. VII 5  130. PAP14/II/290/L1 6 21.28. XXX -  131. PAP14/II/292/L2 6 4.10. VI 3    132. PAP15/II/740/L1 6 6.15. VIII 13  133. PAP15/II/734/L1 6 21.29. XXX -  134. PAP13/II/243/L2 6 6.5. VIII 13  135. PAP15/I/926/L1 6 6.19. VIII 13  136. PAP15/I/676/L1 7 7.15. X 11  137. PAP15/I/668/L4 7 7.14. X 11  138. PAP11/II/122/L2 7 7.2. X 11  139. PAP15/IV/1003/L3 7 7.24. X 11  140. PAP12/II/184/L1 7 7.7. X 11  141. PAP15/III/597/L1 7 7.12. X 11  142. PAP12/II/199/L2 7 7.10. X 11  143. PAP15/II/709/L1 8 8.15. XI 12  144. PAP15/II/769/L1 8 21.30. XXX -  145. PAP12/II/220/L1 8 8.5. XI 12  146. PAP14/III/300/L4 8 6.8. VIII 13  147. PAP15/I/685/L1 8 7.16. X 11  148. PAP15/I/682/L1 9 9.54. XIII 4  149. PAP13/II/277/L1 9 9.18. XIII 4  150. PAP14/II/292/L1 9 9.24. XIII 4  151. PAP13/II/243/L1 9 9.14. XIII 4    152. PAP12/I/37/L5 9 9.6. XIII 4    153. PAP12/II/174/L1 9 9.11. XIII 4  154. PAP16/II/1217/L1 10 12.24. XXIII 15  155. PAP12/II/144/L1 10 10.6. XIV 14  156. PAP12/I/36/L2 10 10.2. XIV 14  157. PAP11/II/124/L1 10 12.6. XXIII 15  158. PAP11/I/11/L1 10 12.1. XXIII 15  159. PAP11/I/28/L1 11 11.208. XXII 7  160. PAP12/139/L1 11 11.240. XXII 7  161. PAP14/III/396/L1 11 11.290 XXII 7  162. PAP13/III/326/L3 11 11.286. XXII 7  163. PAP13/II/231/L3 11 11.29. XXII 7  164. PAP12/II/130/L7 11 11.12. XXII 7  Tabela VII Lista próbek wraz z numerami inwentarzowymi, numerami GM, GP wskazaniem tabeli i planszy, gdzie zostały opisane i zilustrowane oraz zastosowaną metodą archeometryczną. Rozdział 8. Dyskusja i wnioski W oparciu o wyniki analiz przedstawione w rozdziałach powyżej, możliwe jest sformułowanie odpowiedzi na pytania badawcze postawione na początku dysertacji. Poszczególne podrozdziały niniejszej sekcji stanowią odwołują się do kolejnych pytań, wypunktowanych poniżej: 1. Jaka jest proweniencja lampek znajdowanych w obrębie miasta Nea Pafos i na ile jest ona możliwa do ustalenia przy użyciu różnych metod? 2. Jak zmieniał się w czasie udział lampek z poszczególnych ośrodków/rejonów produkcyjnych? 3. Czy istniała i jak wyglądała miejscowa produkcja lampek w rejonie Pafos pod względem technologicznym (użyta masa ceramiczna, technika wykonania, formy, dekoracja) i jak zmieniała się w czasie? 4. Jak duży jest udział lampek importowanych w stosunku do produkowanych lokalnie? Które lampki można traktować jako faktyczne przedmioty handlu, rejestrowane na większą skalę w materiale, i które ośrodki produkowały na skalę eksportową? 5. Czy są różnice pomiędzy składem jakościowym i ilościowym wśród lampek znalezionych w różnych częściach miasta? Czy możemy wskazać pierwotny kontekst użytkowania lampek? 8.1. Proweniencja lampek znalezionych na terenie Pafos Niniejsza dysertacja obrazuje dużą różnorodność lampek oliwnych znalezionych w obrębie jednego miasta. Zróżnicowanie chronologiczno-typologiczne idzie w parze z dużym zróżnicowaniem ośrodków produkcyjnych, z których pochodzą lampki odkryte na terenie Pafos. Wyniki przeprowadzonych analiz pokazują, że określanie proweniencji jest mniej lub bardziej skomplikowane, w zależności od stopnia specyfiki lampek produkowanych w różnych ośrodkach, który podlegał zmianom w czasie. Miejsce pochodzenia w niektórych przypadkach może być z dużym prawdopodobieństwem określane w oparciu o charakterystykę makroskopową masy ceramicznej, mimo wysokiego stopnia oczyszczenia masy ceramicznej stosowanej w produkcji lampek oraz często niewielkich rozmiarów fragmentów podlegających analizie. Dodatkowo charakterystyczne cechy typologiczne lub specyfika masy ceramicznej, mogą być łatwo powiązane z analogiami znanymi z publikacji. Należy jednak podkreślić, że badanie składu chemicznego masy ceramicznej, w połączeniu z analizą petrograficzną, daje możliwość potwierdzenia sugerowanego miejsca produkcji, a ponadto umożliwia scharakteryzowanie procesu technologicznego, szczególnie jeśli wdrożona zostaje również metoda SEM. Dlatego też holistyczne podejście do badań nad proweniencją pozwala osiągnąć miarodajne wyniki. W oparciu o zastosowane metody, komplementarne względem siebie, stwierdzono, iż badany zespół reprezentowany jest przez grupy lampek dystrybuowanych z różnorodnych ośrodków produkcyjnych, zarówno na skalę regionalną i ponadregionalną (handel dalekosiężny). Zidentyfikowanych zostało siedem grup produkowanych na Cyprze, w tym cztery lokalne, oraz osiem grup reprezentujących importy dalekosiężne. Pozostałe grupy, zdefiniowane jedynie w oparciu o analizę makroskopową obejmują kolejnych siedem pomniejszych grup, ponownie reprezentujących importy dalekosiężne. Lampki oliwne włączone zostają tym samym do dyskursu naukowego dotyczącego dystrybucji ceramiki i jej roli w ekonomii antycznej. To bardzo istotny aspekt, obrazujący złożoność kultury materialnej. Obiekty, które z pozoru należałoby wiązać z lokalną produkcją, ze względu na „nieopłacalność” ich szerszej dystrybucji sugerowaną przez niektórych badaczy, były jednak rzeczywistym przedmiotem handlu. Wydaje się, że najlepszym, bezpośrednim dowodem jest udział lampek w cargo statków (por. rozdział 4.1.). Ponadto, przegląd grup zaprezentowany w niniejszej dysertacji, jego różnorodność i znaczący udział importów, obrazuje złożoność procesów ekonomicznych i ich skali w świecie starożytnym. Lampki są kolejnym, dodatkowym elementem układanki, która rekonstruuje mechanizmy rządzące dystrybucją. Wśród nich z pewnością należy wymienić sposób i skalę produkcji (i wielkość ośrodka produkcyjnego), sposób dystrybucji, związany również z sytuacją polityczną, jakość wyrobów, indywidualne decyzje wytwórców, preferencje i modę na określone produkty, a niekiedy zapewne także przypadek. Udział różnorodnych grup z różnych ośrodków produkcyjnych idzie w parze z dystrybucją innych kategorii ceramiki, w tym amfor, ceramiki kuchennej, a przede wszystkim ceramiki stołowej, co pozwala wnioskować, że importowane lampki docierały na Cypr niejako „przy okazji”, jako drugorzędne cargo statków. W ujęciu diachronicznym, kierunki dystrybucji lampek oliwnych są zatem spójne z dystrybucją innych kategorii ceramiki (por. niżej). Stosunkowo duża zmienność form lampek ułatwia ich datowanie, choć należy pamiętać, że chronologii przedmiotów z jednego stanowiska nie można przekładać bezpośrednio na inne, bez uprzedniego sprawdzenia czy nie mamy do czynienia ze swoistą specyfiką miejsca. Na przykład, lampki produkowane w określonym warsztacie, dajmy na to na Rodos, mogły być użytkowane dłużej czy produkowane wcześniej na potrzeby lokalne w porównaniu z obiektami eksportowymi. Eksportowane obiekty dobrze obrazują, że określone typy współwystępowały ze sobą na dużych obszarach. Ich produkcja była zatem zgodna z ogólnymi trendami i wzorcami produkcyjnymi, dyktowanymi przez duże centra produkcyjne (jak na przykład w przypadku Attyki, Efezu czy Italii w różnych odcinkach czasowych), przejmowanymi i adaptowanymi na lokalnym podłożu. Stąd lokalne naśladownictwa, inspiracje formami a nawet „fałszerstwa” spotykane w różnych częściach Basenu M. Śródziemnego na przestrzeni całego omawianego okresu. Lampki produkowane na eksport mogły potencjalnie różnić się od przedmiotów wyrabianych na rynek lokalny – co miało zapewne wpływ na jakość i cenę produktu, a przedmiot na eksport był swego rodzaju marką samą w sobie. Jakość jest z resztą jedną z przesłanek ułatwiających identyfikację potencjalnych importów na etapie analizy makroskopowej – i niejednokrotnie sprawdza się to przy dalszej analizie. 8.2. Kierunki dystrybucji w ujęciu diachronicznym W studiowanym materiale zaobserwować można główne kierunki, z których napływały lampki. Przemiany w sytuacji politycznej Cypru, związane ze zmianą wzorców produkcyjnych i dystrybucyjnych oraz stopniowe przemiany w technologii produkcji lampek oliwnych, pozwalają wydzielić kilka krótszych odcinków czasowych w dystrybucji lampek. Jak wspomniano, na Cyprze zaobserwować można silne związki z importami ceramiki stołowej, co w oczywisty sposób związane było z podobnym charakterem tej kategorii w cargo statków. Dodatkowo, w okresie hellenistycznym mamy do czynienia z jednakowymi masami ceramicznymi w przypadku lampek i ceramiki stołowej, co pozwala zakładać równoczesną produkcję, nawet w tych samych warsztatach, co również wpływało na dystrybucję. Niniejsza sekcja odpowiada na pytania badawcze odnoszące się do proweniencji lampek znajdowanych w Pafos oraz zmiany udziału lampek z poszczególnych ośrodków/rejonów produkcyjnych w krótszych odcinkach czasowych. Zakłada się, że w przypadku lampek, Attyka i Korynt były głównymi greckimi centrami produkcyjnymi w okresie pomiędzy VIII a IV w. p.n.e. (Koutoussaki 2008, 41). Na Cyprze, w początkach okresu hellenistycznego (przełom IV/III w. p.n.e.), wyraźnie widoczny jest udział importów z Attyki. Duże znaczenie tego ośrodka, dyktującego nowe trendy produkcyjne i wyznaczającego w dużej mierze standard, do którego inne ośrodki dążyły, widoczny jest także w ceramice stołowej (Papuci-Władyka 1995, 34-35; Marzec, Kajzer, w druku). Wysokie podobieństwo wyrobów różnych kategorii wskazuje na produkcję w tych samych warsztatach (Howland 1958, 3-4; Rotroff 1982, 31-32; Karivieri 1996, 27). W materiale z okresu wczesnohellenistycznego zaobserwować można również udział innych ośrodków, w większości nie zidentyfikowanych, i reprezentowanych w Pafos przez pojedyncze wyroby. Północny Lewant (region Iskenderun?) udało się wykazać dla wczesnohellenistycznych lampek otwartych, będących swoistym „przeżytkiem” technologii sięgającej epoki brązu. Niewielki udział importów z tego rejonu obserwowany jest także w tym okresie w ceramice stołowej (Marzec, Kajzer, w druku). W ciągu okresu hellenistycznego, w III w. p.n.e., na Cypr docierały lampki z innych ośrodków, które pozostają nierozpoznane (Oziol 1993b, 298, nos. 632-638). Dotyczy to także niektórych przykładów z Agory (por. nry kat. 21.5., 21.6., 21.22.). Niemniej jednak niektóre, zdefiniowane dla stanowiska grupy, powiązać należy najprawdopodobniej z ośrodkami takimi jak Cylicja (nr kat. 21.21.), Fenicja (nry kat. 21.1, 21.2) czy Egea (nry kat. 21.3., 21.4.). Lampki rodyjskie (GP 9 = GM 3), wyjątkowo popularne w Pafos, miały charakter regularnych importów w okresie hellenistycznym (por. Młynarczyk 1998, 56) i docierały do Pafos wraz z amforami (Sussman 2009, 24), szeroko rozpowszechnionymi na terenie miasta (Oziol 1993, 19; Papuci-Władyka 1995, 75; 1997, 131-132, 134; Barker 2013; Dobosz 2013a, 2016, 192; Lund 2015, 192-194; 208) oraz z ceramiką stołową (tzw. Ware A: Hayes 1991, 23-24; Papuci-Władyka 1995, 44-46; Lund 2015, 194; Marzec, Kajzer, w druku). Pomimo tego, że importy rodyjskie, datować można już od początku III w. p.n.e. (Dobosz 2016, 192; Dobosz w druku), to jednak szczyt ich popularności przypada na 1 poł. II w. p.n.e. (największy udział odnotowano w amforach około roku 170 p.n.e., por. Dobosz 2016, 192). Kilka lampek, które wiązać należy z wczesnym okresem hellenistycznym (lub początkiem środkowego), można wiązać z szeroko pojętym obszarem Lewantu, por. rozdział 6.4.1., GM 14. We wczesnym okresie hellenistycznym występują także importy o zasięgu ponadregionalnym, reprezentowane przez GP 5 (GM 5), czyli grupę produkowaną w jakimś ośrodku na Cyprze, być może w Kition, dobrze potwierdzoną w ceramice stołowej i po raz pierwszy zdefiniowaną pośród lampek na cele niniejszej dysertacji. W środkowym okresie hellenistycznym, w ciągu II w. p.n.e., w materiale widać zdecydowany, ogólny wzrost popularności lampek oliwnych, rozpoczynający się około połowy tego stulecia, co wiązać należy z umasowieniem produkcji tych naczyń będącym rezultatem wprowadzenia form do odciskania. Znaczenia nabiera lokalna produkcja, która w ciągu II w. p.n.e. obejmuje jeszcze zarówno wyroby toczone na kole, jak i odciskane z form. Swoistym przykładem łączenia obu technologii są lampki knidyjskie (GP 11 = GM 7), których zbiorniki, toczone na kole, w okresie późnohellenistycznym dekorowane były plastycznymi aplikacjami odciskanymi z formy. Oryginalna technologia produkcji, łącząca toczenie na kole z odciskanymi z formy dekoracjami, zaowocowała wyjątkowo charakterystycznymi lampkami, które dzięki specyficznej technologii produkcji, łatwo odróżnić od produkcji innych warsztatów. Importy z Knidos szczególnie dobrze potwierdzone są w Pafos pośród lampek, których pierwszy subtyp należy datować na przełom III/II w. p.n.e., a drugi prawdopodobnie nieco później, od połowy II w. p.n.e. Ponadto, wyroby warsztatów knidyjskich zarejestrowano na terenie miasta również w ceramice stołowej (Papuci-Władyka 1995, 43; Lund 2015, 194-196; Marzec, Kajzer w druku) czy w amforach, z których najwięcej przykładów datowanych jest na II w. p.n.e. (Papuci-Władyka 1995, 75; 1997, 132, 134; Dobosz 2016, 193-194; Dobosz w druku). Należy podkreślić, że te ostatnie nie są tak dobrze poświadczone na terenie miasta, może to być jednak związane ze słabym stanem publikacji. Zanik dystrybucji lampek z Knidos w okresie późnohellenistycznym miał być spowodowany działalnością piratów (patrz rozdział 6.3.7.), nie wiadomo czy sytuacja ta odpowiada dystrybucji innych kategorii – amfor i ceramiki stołowej, również identyfikowanych w materiale z Pafos – jak do tej pory problem ten nie był przebadany na odpowiednią skalę z chronologicznego punktu widzenia. Importy z Knidos powróciły jednak po przerwie, w okresie wczesnorzymskim (por. niżej). Lokalne wyroby zdecydowanie dominują w materiale z Pafos datowanym na późny okres hellenistyczny, od poł. II w. p.n.e. do końca okresu hellenistycznego, co szczególnie dobrze obrazują depozyty ze studni (por. niżej). Nadal jednak obserwowany jest udział importów odciskanych z formy, zarejestrowano obecność importów z Efezu (GP 12) oraz wybrzeża fenickiego (GP 13). Duża skala dystrybucji lampek z Knidos i Efezu, obserwowana we wschodnim Basenie Morza Śródziemnego pozwala zakładać, że te duże centra małoazjatyckie rozwinęły wyspecjalizowaną, masową produkcję lampek, na co wskazuje bardzo duża liczba eksportowanych obiektów znajdowanych na dużych obszarach we wschodniej części basenu M. Śródziemnego. Bez wątpienia lampki produkowane były w tym okresie także w innych warsztatach na terenie Azji Mniejszej (por. Metin 2012; Fenn 2016, Sardis), jednak większość z nich działała raczej na skalę lokalną lub regionalną i właściwie jedynie dwa ośrodki – Knidos i Efez – eksportowały lampki oraz inne formy ceramiki na skalę dalekosiężną, mając również wpływ na wzorzec produkcji w ośrodkach, do których docierały. Skala dystrybucji dalekosiężnej, w przypadku lampek efeskich jest bez wątpienia imponująca, a sygnatury widniejące na formach i dnach lampek, pozwalają wnioskować o istnieniu zespołu warsztatów produkcji, niezbędnego do zaopatrywania tak wielu ośrodków. Efez, funkcjonujący jako stolica prowincji Azja, włączonej do Imperium w 133 r. p.n.e. (Giuliani 2011, 333), wydaje się być jednym z najważniejszych ośrodków dystrybucji lampek oliwnych w całym Basenie Morza Śródziemnego w okresie późnohellenistycznym. Prawdopodobnym jest, że w początkowym etapie, dystrybucja odbywała się za pomocą pośrednika – uważa się, że wyspa Delos funkcjonowała jako centrum redystrybucji lampek efeskich (Giuliani 2008, 92; 2011, 337), co potwierdzać mogą liczne znaleziska tego typu lampek.74 Prawdopodobnie w ciągu I w. p.n.e., w związku ze wzrostem problemu piractwa w basenie M. Egejskiego, Efez dystrybuował swoje lampki już bez udziału pośredników (Giuliani 2008, 93; 2011, 337), w ograniczonym zakresie. Warto podkreślić, że także inne kategorie ceramiki z Efezu datowane są na okres późnohellenistyczny zostały zadokumentowane na terenie miasta: amfory z Grupy Nikandrosa (Lawall 2004; Dobosz 2016, 195) czy czarki reliefowe (Papuci-Władyka 1997, 134; Marzec, Kajzer w druku). 74 Pośród 4768 lampek opublikowanych przez Bruneau (1965) znalazło się aż 1168 przykładów lampek z Efezu. Wyniki analiz potwierdziły obecność lampek fenickich (GP 13 = GM 6), reprezentowanych przez przykłady dekorowane Erosami oraz prostymi motywami geometrycznymi. Ponownie dystrybucja z tego kierunku ma swoje odzwierciedlenie w innych kategoriach naczyń, takich jak amfory (Marangou 2006, 55-56; Dobosz 2016, 195) czy amforiskosy (Marangou 2006, 60). Pośród innych importów z tego okresu, zidentyfikowanych w Pafos, wskazać należy lampki egipskie (ptolemejskie), które obejmują jednak pojedyncze znaleziska (por. nry kat. 21.15-21.16., 21.24.; także Lund 2015, 204). Studiowane na cele niniejszej dysertacji lampki wskazują, że importy z Egiptu są obecne, jednak na zdecydowanie mniejszą skalę, niż importy ze wschodu – z Azji Mniejszej czy Syro-Palestyny, co mogło być związane z dość niską jakością wyrobów egipskich w porównaniu z innymi (specyfika mas ceramicznych, dość kruchych wyrobów o niskiej czytelności detali dekoracyjnych). Lampki z Egiptu, których nieliczne przykłady znalezione zostały na Agorze pafijskiej poświadczone są od końca III w. p.n.e. do I w. p.n.e. (Młynarczyk 1998, 56). Analogicznie do lampek, hellenistyczna ceramika stołowa o proweniencji egipskiej również sporadycznie występuje na Cyprze (Hayes 1991, 120, 125-126, 132; Fig. 5; Papuci-Władyka 1995, 36; Młynarczyk 2009a; Marzec, Kajzer w druku), podobnie jak amfory (Dobosz 2016, 196; Dobosz w druku). Inne ośrodki, których wyroby są rejestrowane pośród lampek z tego okresu, mają raczej nieduży udział, a ich proweniencja (Pergamon: nry kat. 21.10.-21.12, Bengazi: nry kat. 21.13.-14., Karia: nr kat. 21.23.) jest jedynie sugerowana i wymaga dalszej weryfikacji (por. także Młynarczyk 1998, 56). Wydaje się, że umasowienie produkcji lampek postępowało w okresie wczesnorzymskim, w związku z dalszymi zmianami w technologii produkcji. Wprowadzono zestandaryzowany typ lampek reliefowych, początkowo wolutowych, na terenie Italii, które rozprzestrzeniały się sukcesywnie na obszary prowincji, w efekcie wypierając na większości obszarów Basenu M. Śródziemnego lokalne warianty typologiczne. Sposób rozprzestrzeniania wzorców italskich nie jest do końca rozpoznany, jednak należy przyjąć dwa prawdopodobne scenariusze: przybywanie wykwalifikowanych rzemieślników wysyłanych do prowincji lub rozprzestrzenianie gotowych produktów, na podstawie których miejscowe warsztaty wykonywały swoje wyroby. Zazwyczaj początkowy moment produkcji danego typu jest łatwiejszy do ustalenia niż moment jej zakończenia (Lund 1991, 290), co wiąże się ze specyfiką prowincji, stanowisk oraz pojedynczych wyrobów, które mogły pozostawać w użytku nawet po faktycznym zakończeniu produkcji. Wśród studiowanego materiału z Pafos, zdefiniowano dwie grupy o domniemanej italskiej proweniencji, niestety nie potwierdzonej ze względu na brak danych archeometrycznych: GP 15 = GM 12 (rozdział 6.3.12.) oraz pomniejsza grupa lampek reliefowych wykonanych z czerwonej masy ceramicznej (rozdział 6.5.8.). Poza lampkami, importy italskie znane są wśród naczyń stołowych – italska terra sigillata, ceramika cienkościenna czy ceramika z polewą ołowiową (Hayes 1991, 59, 61; Papuci-Władyka 1995, 63; Lund 2015, 188; Kajzer, Marzec w druku) oraz pośród ceramiki kuchennej (Hayes 1991, 78-79; Lund 2015, 188-189; Nocoń w druku) i amfor (Dobosz 2016, 196). W przypadku Pafos, wydaje się, że w okresie wczesnorzymskim, cała ceramika stołowa (typu fine), była importowana z innych ośrodków, czy to na skalę ponadregionalną czy dalekosiężną. Swoisty zanik produkcji lampek (GP 4) oraz ceramiki stołowej w rejonie miasta w okresie wczesnorzymskim (por. Marzec 2018), pozostaje na razie niewyjaśniony i dziwi tym bardziej, że w innych kategoriach ceramiki – amfory, ceramika kuchenna – kontynuacja produkcji jest poświadczona (Elaigne 2014; Hammond et al. 2018; Nocoń w druku). W przypadku lampek, zdecydowanie dominuje w tym okresie produkcja charakterystyczna dla Cypru, silnie zunifikowana jeśli chodzi o typy i motywy dekoracyjne, znana ze znalezisk w obrębie całej wyspy. Analogiczne pod względem masy ceramicznej znaleziska z Pafos, Kurion-Episkopi, Polis-Marion i prawdopodobnie również Salaminy, studiowane przez autorkę niniejszego opracowania mogą sugerować, że istniało jedno centralne miejsce produkcji na wyspie, jednak hipoteza ta wymaga dalszych studiów. Mimo, iż nadal nie wiadomo, gdzie produkowane były wczesnorzymskie lampki cypryjskie, wykluczyć należy rejon Pafos, mimo że pozostawało najważniejszym ośrodkiem w tym okresie. Jeśli lampki wczesnorzymskie były dystrybuowane na całej wyspie z jednego ośrodka produkcyjnego, musiał on działać na skalę masową, mając monopol na całej wyspie. Oczywiście musiało się to wiązać z odpowiednimi rozwiązaniami dla organizacji produkcji i dystrybucji na wyspie, których nie jesteśmy w stanie zrekonstruować na chwilę obecną w oparciu o dostępne dane. Hipoteza o istnieniu ośrodka monopolistycznego jest jednak dobrym punktem wyjścia dla dalszych badań oraz prób identyfikacji miejsc produkcyjnych na wyspie i zmian w ich organizacji wraz z upływem czasu. Podobne zjawisko widoczne jest z resztą w produkcji ceramiki stołowej w rejonie Pafos (Marzec 2018). Wygasa ona na początku I w. n.e., kiedy produkowane są ostatnie przykłady naczyń Colour-Coated Ware (jednak w gorszej jakości i nieco innych formach niż naczynia późnohellenistyczne). Znaczący spadek udziału ceramiki stołowej w materiale w okresie wczesnorzymskim może sugerować, że mieszkańcy Pafos, posługiwali się wysokiej jakości naczyniami szklanymi i metalowymi (ceramika typu terra sigillata jest nadal użytkowana, jednak dysproporcja ilościowa pomiędzy zespołami naczyń z okresu hellenistycznego w porównaniu z okresem rzymskim jest uderzająca). Ceramiczne lampki oliwne wprost przeciwnie, stają się jeszcze bardziej popularne w okresie wczesnorzymskim w związku z umasowieniem produkcji, a ich udział w materiale wzrasta (por. tab. 11), jednak wyniki badań jednoznacznie pokazują, że nie były one produkowane lokalnie. Kilka grup wczesnorzymskich, importowanych z dalszych ośrodków: GP 14 z Syro-Palestyny, GP 15 prawdopodobnie z Italii oraz nie przeanalizowanych archeometrycznie grup: GM 15 (Efez), GM 16 (Antiochia?) GM 17 (Knidos), GM 18 (Egipt?), GM 19 (Fenicja?), GM 20 (Cylicja?), reprezentuje niezbyt liczne zespoły, które potwierdzają jednak kontynuację dalekosiężnej dystrybucji lampek w tym okresie. Stosunkowo mała próba nie pozwala na doprecyzowanie i rozwarstwienie typologiczno-chronologiczne wczesnorzymskich importów, co było możliwe w przypadku produkcji cypryjskiej (por. GM 11). Stąd importy datowane na ten okres prezentowane są razem i zawierają materiał datowany pomiędzy przełomem er a połową II w. n.e. Lampki oliwne napływały z kierunków zasadniczo analogicznych w porównaniu z okresem hellenistycznym. Jedyną „nowością” są de facto lampki z Italii, których obecność była naturalnym wynikiem przemian politycznych i ogólnej sytuacji kulturowej w regionie. Spory udział wyrobów knidyjskich (GM 17) nie dziwi biorąc pod uwagę dużą aktywność i szeroką dystrybucję lampek wiązanych z warsztatem ROMANESIS (por. GM 17, rozdział 6.4.4.). Równocześnie znane są także wczesnorzymskie przykłady naczyń stołowych z Knidos – naczynia cienkościenne, tzw. Knidian cups – datowane na I w. n.e. (Kajzer, Marzec w druku) czy inne formy (Hayes 1991, 59-61). Poza Knidos zdefiniowano również kilka przykładów wczesnorzymskich lampek z Efezu (GM 15, rozdział 6.4.2.) oraz innego ośrodka, najprawdopodobniej małoazjatyckiego, którego lokalizacja pozostaje jednak niesprecyzowana (por. rozdział 6.5.9., nry kat. 21.19.-21.20). W okresie rzymskim kontynuuje się dystrybucja lampek z Syro-Palestyny: GM 10 = GM 15 (rozdział 6.3.10.), GM 19 (rozdział 6.4.6.). Ponadto, zarejestrowano pojedyncze przykłady, które można prawdopodobnie wiązać z Antiochią – GM 16 (rozdział 6.4.3.). Odnotowano ponadto prawdopodobny napływ lampek z Cylicji – GM 20 (rozdział 6.4.7.). Wyraźne związki pomiędzy regionami widoczne są także w amforach oraz w ceramice stołowej (Autret 2012, 261-26). Lund (2015, 178) sugeruje szczególnie silny związek zachodniego Cypru z zachodnią częścią Cylicji – rzymska Cilicia Trachea (tzw. Rough Cilicia), co wydaje się uzasadnione, ze względu na stosunkowo niedużą odległość od Cypru. Pojedyncze lampki wczesnorzymskie mogą być prawdopodobnie łączone z Egiptem – GM 18 (rozdział 6.4.5.). 75 75 w okresie rzymskim w Egipcie produkowane były również lampki w kształcie żaby (ang. frog lamps), niestety żaden egzemplarz nie został znaleziony na Agorze. Przykłady takich lampek na Cyprze znane są z kolekcji Cesnoli nr inw. 74.51.2218, a w Pafos z Maluteny (por. Młynarczyk 1998, 57, il. 2f). Generalnie rzecz biorąc, wygląda na to, że w analizowanym materiale dominują importy z ośrodków położonych średnio w odległości ok. 600 km od Pafos. Jedyną dalszą destynacją jest Italia, położona znacznie dalej, ponad 2 tys. km od Pafos (por. niżej, Tab. VIII). Trasa Październik Marzec Odległość (km) Liczba dni Odległość (km) Liczba dni Pafos – Tyr 428 2,4 428 2,5 Pafos – Antiochia 475 3,9 475 3,7 Pafos – Rodos 480 3,5 478 3,3 Pafos – Aleksandria 494 2,7 494 2,9 Pafos – Knidos 583 4,3 581 4 Pafos – Tars 619 7 619 6,8 Pafos – Efez 722 5,2 720 4,9 Pafos – Ateny 989 7,3 988 6,6 Pafos – Rzym 2554 18,3 2659 18,6 Tabela VIII Odległości (km) i czas trwania podróży między Nea Pafos a potencjalnymi centrami produkcyjnymi zdefiniowanymi pośród lampek znalezionych w obrębie miasta (M. Kajzer, na podstawie http://orbis.stanford.edu/ Zaprezentowany w dysertacji materiał obrazuje różnorodność lampek oliwnych znalezionych w Pafos. Połącznie analizy makroskopowej i metod archeometrycznych potwierdziło w wielu przypadkach proweniencję sugerowaną na wstępnym etapie badań. Bardzo ważny wniosek płynący z przeprowadzonych analiz odnosi się do faktu, iż autorzy publikacji często powołują się na analogie typologiczne do poszczególnych wyrobów. Stąd problematyczne było w niektórych przypadkach ustalenie, jak wygląda rzeczywisty zasięg dystrybucji konkretnej grupy na Cyprze i szerzej, we wschodnim Basenie M. Śródziemnego. Biorąc pod uwagę dużą unifikację produkcji, szczególnie w okresie wczesnorzymskim, niezbędna dla potwierdzenia proweniencji jest charakterystyka masy ceramicznej. Znaczna liczba przedstawień na lampkach wczesnorzymskich, posiada swoje analogie na innych stanowiskach w Basenie M. Śródziemnego. Wiele odpowiedników scen znanych z Cypru znanych jest na przykład z Tarsu (Goldman, Jones 1950) czy Miletu (Menzel 1969). Trudno rekonstruować jednak w jaki sposób wzorce produkcyjne rozprzestrzeniały się i nie należy wykluczać ich niezależnego występowania i produkcji wynikającej bezpośrednio z prototypów italskich. Równocześnie nie można wykluczyć wzajemnych zależności między regionami, szczególnie tak blisko położonymi względem siebie, jak Cylicja i Cypr, funkcjonujące z resztą przez pewien okres czasu jako jedna rzymska prowincja. Ponadto, niewielka publikowana liczba lampek cypryjskich w Fenicji, Palestynie czy Egipcie świadczy o dystrybucji lampek z Cypru do innych ośrodków. Trudno na ten moment mówić o faktycznym eksporcie tych lampek, jednak należy brać to pod uwagę zważywszy, że inne kategorie ceramiki z Cypru były przedmiotem handlu (amfory, ceramika stołowa?)76. 76 Problem proweniencji tzw. sigillaty cypryjskiej, jest do tej pory przedmiotem dyskursu naukowego i nadal nie należy wykluczać Cypru jako potencjalnego miejsca produkcji tej kategorii ceramiki. 8.3. Charakterystyka produkcji lokalnej W oparciu o uzyskane wyniki można potwierdzić istnienie miejscowej produkcji w rejonie Pafos oraz podjąć próbę jej scharakteryzowania. Produkcja lokalna była sugerowana już wcześniej, mimo ograniczonego stanu badań nad masami ceramicznymi lampek. J. Młynarczyk (1995, 207-208) wyróżniła kilka grup wyrobów (fabric) charakterystycznych dla cypryjskich lampek z Nea Pafos, które można powiązać najprawdopodobniej z grupami wyróżnionymi przez autorkę niniejszej dysertacji, jako grupy o zbliżonej charakterystyce makroskopowej, występujące najczęściej na terenie miasta Pafos: - Hellenistic Fabric 1 – cechuje bladożółty, różowy lub pomarańczowy kolor. Domieszka wapienia i tłucznia kamiennego widoczna jest gołym okiem. Glina ta jest charakterystyczna dla wyrobów toczonych na kole o otwartej formie (saucer lamps). Grupa odpowiada najprawdopodobniej wyróżnionym w niniejszej dysertacji grupom GP 1a i 2 (GM 1), charakterystycznym właśnie dla lampek otwartych. - Hellenistic Fabric 2 – glina zbita, posiada lekko pomarańczowy lub różowawo-żółty kolor i pokryta bywa cienką warstwą brązowo-czerwonej angoby pozbawionej połysku. Odpowiada prawdopodobnie GP 3 (GM 4). - Hellenistic Fabric 3 – o jasnobrązowym, płowym odcieniu, także pokrywana była matową angobą niskiej jakości, w kolorze czarnym lub ciemno-czerwonym. Odpowiada prawdopodobnie GP 5 (GM 5) lub GP 6 (GM 13). Ponadto fabric 2 i 3 identyfikowane są na Malutenie, nie tylko w toczonych i odciskanych lampkach, ale również w innych kształtach reprezentujących ceramikę stołową (np. miski), co również zgadza się z ustaleniami dla Agory. - Hellenistic Fabric 4 – miękka, blado-pomarańczowa lub żółta glina, powlekana jasnoczerwoną lekko świecącą angobą, łatwo ulegającą złuszczaniu; wydaje się, że charakterystyczna jest wyłącznie dla wyrobów odciskanych z formy, datowanych na późny okres hellenistyczny - odpowiada GP 4 (GM 9) z Agory oraz najprawdopodobniej wyrobom zidentyfikowanym na wyspie Geronisos (Geronisos Local Fabric B, tzw. Pink Powdery ware Młynarczyk 2005; Connelly, Młynarczyk 2002, 294; Młynarczyk Connelly 2009, 212). - Roman Fabric 1 – posiada jasnobrązowy (czasem lekko różowy) kolor, wyroby pokryte są cienką, czerwonawo-brązową lub ciemnobrązową angobą; w przełomie widoczne są białe ziarna domieszki; stosowana głównie w wytwórstwie datowanym na I w. n.e.; odpowiada najprawdopodobniej GP 7 (GM 11) w wariancie angobowanym (?). J. Młynarczyk sugerowała, że jest to kontynuacja Hellenistic Fabric 2, jednak wyniki analiz archeometrycznych lampek z Agory, zaprzeczają temu. - Roman Fabric 2 – o głębokim żółto-różowym kolorze (wariant a wg Młynarczyk) – typowym dla wyrobów z I w. n.e. (typy Vessberg 10, 11) lub o płowożółtym czy jasnobrązowym zabarwieniu, czasem z szarym odcieniem (wariant b wg Młynarczyk), charakterystycznym dla wyrobów w typie Vessberg 13, 14 i kontynuujący się w okresie późnorzymskim w lampkach typu Vessberg 18; odpowiada GP 7 (GM 11) w wariancie nieangobowanym. Młynarczyk (1990, 195; 1995, 207) sugerowała wysokie prawdopodobieństwo istnienia w rejonie Nea Pafos warsztatu produkcji lampek, zarówno w okresie hellenistycznym, jak i rzymskim, mimo iż brak na to bezpośrednich dowodów w postaci obecności infrastruktury związanej z produkcją. Wyniki badań uzyskane w ramach prezentowanej dysertacji dowodzą, że produkcja lampek w rejonie Pafos, miała miejsce jedynie w okresie hellenistycznym (od przełomu IV/III w. p.n.e. do końca I w. p.n.e.). Produkcja miejscowa podlegała ogólnym trendom panującym we wschodniej części Basenu Morza Śródziemnego w produkcji i dystrybucji lampek. Znaczenie przemian w technologii produkcji i sposobu formowania lampek należy tłumaczyć chęcią zwiększenia efektywności pojedynczych lampek, całej produkcji, a wreszcie potrzebą zaspokojenia estetycznych potrzeb indywidualnych osób, zarówno wytwórców, jak i kupujących. Mimo, iż nie jesteśmy w stanie w pełni zrozumieć kategorii estetycznych, którymi kierowali się starożytni i często zapewne pomijamy pewne istotne treści płynące z kultury materialnej, nadinterpretowując inne, możemy obserwować rozwój i zmianę stopnia dekoracyjności lampek oraz wzrost artystycznego kunsztu w wytwórstwie lampek, które w dzisiejszych kategoriach podlegałoby pod sztukę użytkową. Przedmioty codziennego użytku, prozaiczne w swojej masowości, ujawniają swoje znaczenie w mechanizmach związanych z gospodarką dużych ośrodków miejskich. Lokalni wytwórcy dążyli zapewne do naśladowania form szerzej dystrybuowanych, by sprostać oczekiwaniom kupujących i osiągnąć określoną jakość wyrobów. Przejście od toczonych lampek otwartych do zamkniętych, odciskanych z formy było ogólnym trendem w produkcji, a dekorowanie lampek otworzyło drogę do większego zindywidualizowania produkcji różnych ośrodków, choć niektóre ośrodki, jak Efez w przypadku Pafos, miały silny wpływ na lokalne produkcje. Charakterystyka masy ceramicznej pochodzenia miejscowego pokazuje kontynuację produkcji przez cały okres hellenistyczny, z drobnymi zmianami w składzie i w stopniu oczyszczenia gliny, wynikającymi również ze zmian w sposobie formowania lampek: przejście od formy otwartej do zamkniętej w lampkach toczonych, a następnie od lampek toczonych do odciskanych z formy. Produkcja lampek w okresie hellenistycznym była silnie związana z produkcją innych kategorii naczyń stołowych i naczyń nieangobowanych (plain ware), o czym świadczy wysokie podobieństwo mas ceramicznych stosowanych do wyrobu różnych kategorii ceramiki. Potencjalnie można zakładać, że produkcja odbywała się w tych samych warsztatach. Równocześnie, obserwowane są pewne rozbieżności w charakterystyce lokalnej grupy późnohellenistycznych lampek odciskanych z formy (GP 4/GM 9) i ceramice stołowej wykonywanej z analogicznej masy ceramicznej. Mogą być one jednak wynikiem odmiennego procesu technologicznego – ceramika stołowa nadal toczona była na kole, podczas gdy lampki zaczęto odciskać z formy, co wpływało na właściwości gotowych wyrobów. Lokalna/regionalna produkcja w rejonie Pafos zanika wraz z początkiem okresu wczesnorzymskiego i pojawieniem się nowego typu cienkościennych lampek reliefowych. W okresie wczesnorzymskim nie są znajdowane lampki produkowane lokalnie, zidentyfikowano natomiast produkcję cypryjską wykluczającą rejon Pafos jako potencjalne miejsce produkcji. Co więcej, ujawniony został silny związek GP 7/GM 11 z GP 5/ GM 5, co jest ciekawe o tyle, że wyroby GP 5, datowane są na okres wczesnohellenistyczny i nie są znajdowane w warstwach późnohellenistycznych (również jeśli chodzi o ceramikę stołową). Nie oznacza to, że produkcja ta musiała wygasnąć zupełnie – warsztaty z rejonu Pafos mogły być na tyle aktywne w okresie późnohellenistycznym, że zaspokajały lokalne potrzeby rynku. Z drugiej strony, nadal rejestrowana jest obecność importów dalekosiężnych w materiale. Problem wymaga dalszych badań, podobnie jak zagadnienie braku działalności warsztatów produkcji ceramiki stołowej i lampek w rejonie Pafos w okresie wczesnorzymskim. Wczesnorzymskie lampki cypryjskie, których miejsce produkcji pozostaje niezidentyfikowane, wykazują się silną unifikacją jeśli chodzi o wymiary, kształt ramion, a nawet repertuar motywów (por. GP 7/GM 11). Mimo, iż nie wszystkie motywy znane z publikacji lampek z Cypru zostały zidentyfikowane w badanym materiale znalezionym na terenie Pafos, to jednak reprezentują znaczną ich część, formowaną w określonej konwencji, z centralnym motywem na dysku. Bardzo rzadko mamy do czynienia z bardziej rozbudowanymi scenami, które charakterystyczne są dla lampek italskich z I w. n.e., jednak bezsprzecznie produkcja wczesnorzymska rozwinęła się w oparciu o wzorce italskie (por. rozdział 6.3.11.). Lampki wytwarzane były najczęściej w gipsowych formach (pęcherzyki powietrza tworzą w formach niewielkie dziurki, które po odciśnięciu zostają na powierzchni lampek w postaci grudek). Inne ślady technologiczne to nakłute częściowo imadła lampek w typie Vessberg 14 i późniejszych, będące zapowiedzią produkcji późnorzymskiej i lampek z nieprzekłutymi imadłami. GP 7 kontynuowała się najprawdopodobniej w okresie późnorzymskim, jednak hipoteza ta oparta jest wyłącznie na obserwacjach makroskopowych i wymaga dalszych badań włączających analizy archeometryczne. Podobnie wygląda kwestia dystrybucji lampek wykonywanych w GP 7 – wysokie podobieństwo makroskopowe nie świadczy z pewnością o wykorzystaniu tej samej masy ceramicznej w obrębie całej wyspy a problem ten wymaga dalszych studiów. 8.4. Omówienie wyników analizy statystycznej i dystrybucji lampek na Agorze Generalnie rzecz biorąc, zgodnie z tym co sygnalizowane było we wcześniejszych rozdziałach, lampki z Agory pochodzą zasadniczo z warstw silnie przemieszanych na skutek perturbacji związanych z trzęsieniami ziemi oraz następującymi po nich przebudowami. Spora część znalezisk ma charakter rezydualny i często niemożliwe jest ustalenie czy wynika to z „przeżywania” się niektórych typów lampek w pierwotnym kontekście użytkowym, czy jest to efekt przemieszczeń materiału w procesach postdepozycyjnych. Istnieją jednak warstwy, które pozwalają na podjęcie próby interpretacji materiału w ich pierwotnym kontekście, przynajmniej w zakresie określenia współwystępujących ze sobą typów i terminus post quem dla części z nich. Interpretacja ta jest możliwa, i ma sens, tylko w szerszym świetle, przy uwzględnieniu innych kategorii materiału oraz charakteru warstw, z których materiał został wydobyty. Najcenniejsze z punktu widzenia tego typu rozważań są depozyty z czterech studni (por. Michalik 2019), w których lampki są dobrze reprezentowane, a dodatkowo, zawierają liczne przykłady pełnych form. Dwie studnie późnohellenistyczne: S.50 i S.173, zlokalizowane są w dwóch odrębnych częściach stanowiska, podobnie jak dwie studnie/cysterny wczesnorzymskie S.12 i S.117 rozmieszczone na Wykopach I i II (por. dodatek 1). Charakterystyczną cechą lampek znajdowanych w zamkniętych depozytach jest często kompletny stan zachowania, choć należy podkreślić, że wiele w całości zachowanych przykładów (tzw. lampki wydzielone77), znalezionych zostało również w nawarstwieniach z pomieszczeń w portyku (Wykopy II i IV) oraz pozostałych budowlach (Wykopy I i III). Łącznie udało się pozyskać 51 lampek zachowanych kompletnie lub prawie kompletnie (por. dodatek 1.39 – 1.42). 77 Najlepiej zachowane lampki, namierzane trójwymiarowo, posiadające dokładną lokalizację X, Y, Z w obrębie stanowiska. Wykop I (dodatek 1.2.-1.10.) – w tej części stanowiska znalezionych zostało 117 lampek, w tym 10 kompletnych (lub prawie kompletnych) przykładów. 73 spośród lampek znalezionych na tym wykopie stanowiły lampki datowane na okres hellenistyczny. 28 lampek znalezionych zostało w obrębie dwóch depozytów omówionych poniżej.  S.12 zlokalizowana na Wykopie I, będąca studnią lub cysterną, została wydrążona w obrębie Budowli A i Budowli C. Jej głębokość wynosi 4,53 m. W wypełnisku znajdował się materiał datowany na wczesny okres rzymski (por. Kajzer 2018). Lampki reprezentowane są przez dziesięć przykładów o chronologii wczesnorzymskiej: najliczniej przez GP 7 – siedem przykładów (nry kat. 11.210. – 11.216 oraz trzy z grupy GP 14 (nry kat. 10.2.-10.4.). Jedna lampka reprezentująca późnohellenistyczną GP 4 (nr kat. 9.6.), posiada raczej charakter rezydualny.  S.50, zlokalizowana w południowej części Wykopu I, przy fundamencie Budowli A, posiada głębokość 4,80 m. Jej wypełnisko stanowiła sekwencja warstw datowanych na okres późnohellenistyczny, moment zasypania/zakończenia użytkowania studni miał miejsce najprawdopodobniej ok. poł. I w. p.n.e. lub nieco później, ok. 30 r. p.n.e. (por. Michalik 2019, 37; Niziołek 2019, 31; Miszk w druku). Wśród materiału znalazło się 18 lampek oliwnych, reprezentujących materiał datowany pomiędzy II w. p.n.e. a ostatnią tercją I w p.n.e. Zasadnicza część przykładów – aż 14 lampek reprezentuje GP 4 (nry kat. 9.70. – 9.83.), a pojedyncze przykłady GP 3 (nr kat. 4.25.), GP 5 (nr kat. 5.5.), GP 6 (nr kat. 13.5.), w depozycie znalazła się także lampka z inskrypcją, nr kat. 21.7. Wykop II (dodatek 1.11.-1.29.) – w pomieszczeniach portyku (R.1-R.20) zarejestrowano aż 646 lampek, w tym 259 datowanych na okres hellenistyczny. Wyraźna koncentracja zabytków tej kategorii widoczna jest w obrębie kilku pomieszczeń w środkowej części portyku (R.15 – R.18, por. tab. IX). Tutaj również znalezione zostały, zachowane w bardzo dobrym stanie, inne przedmioty codziennego użytku. Dotyczy to przede wszystkim tzw. Gabinetu Chirurga z Pafos (R.15-R.16), czy obiektów z R. 17 i R.18 (por. Wacławik 2018; Miszk w druku). Dwie studnie zlokalizowane w obrębie tego wykopu, były szczególnie bogate w znaleziska.  S.173 – studnia znajdująca się w obrębie pomieszczenia R.13 na Wykopie II, była najgłębszą dotąd eksplorowaną strukturą, której głębokość osiąga 7 m, a na poziomie ok. 5,65 m osiągnięto lustro podziemnego cieku wodnego, co znacznie utrudniło eksplorację depozytu.78 Bogaty, zamknięty depozyt liczący tysiące fragmentów ceramiki, szklanych naczyń, terakot, zabytki metalowe, kamienne etc., wiązany jest z okresem późnohellenistycznym, pomiędzy końcem II-go a początkiem 3 ćw. I w. p.n.e. (por. Papuci-Władyka 2013, 2014; Marzec et al. 2019; Miszk w druku). Pośród zróżnicowanego materiału zidentyfikowano 37 lampek. Aż 25 spośród nich zaklasyfikowano do GP 4. (nry kat. 9.18. – 9.42.), trzy do GP 3 (nry kat. 4.8. – 4.10.), cztery do GP 13 (nry kat. 6.7. – 6.9., 6.43.), jedną do GP 11 (nr kat. 7.11.). Ponadto, kilka przykładów z tej studni znalazło się w pomniejszych grupach (nry kat. 21.5., 21.10 – 21.11., 21.28.).  S.117 – zlokalizowana jest w wewnętrznej części portyku, na zachód od stylobatu (S.100), a jej cembrowina przylega do konstrukcji o niezidentyfikowanej jeszcze funkcji. Jej głębokość wynosi 5,68 m. Trudno ustalić na ten moment czas powstania tej studni, jednak materiał w niej znaleziony datowany jest na okres wczesnorzymski, do 78 Konieczna była pomoc miejscowej straży pożarnej, która pompowała wodę, umożliwiając archeologom dalszą eksplorację. poł. II w. n.e., co pozwala wnioskować, że zakończenie jej użytkowania należy łączyć prawdopodobnie z trzęsieniem ziemi w 76/77 r. n.e. (por. Michalik 2019, 96; Miszk w druku). W wypełnisku znaleziono łącznie 25 lampek, które charakteryzowały się dość silnym stanem fragmentacji. Część z nich udało się zrekonstruować do pełnego profilu. Najliczniej reprezentowana jest cypryjska GP 7 – 14 lampek (nry kat. 11.114. – 11.124., 11.359., 11.367., 11.429 – 11.430.), reprezentujących zarówno wariant nieangobowany, jak i angobowany. Ponadto zdefiniowano dość liczną grupę importowanych przykładów: cztery lampki o domniemanej proweniencji italskiej – GP 15 (nry kat. 12.40. – 12.43.), knidyjskiej – cztery lampki GM 17 (nry kat. 17.23. – 17.26.), GM 18 (nr kat. 18.6.), GM 19 (nry kat. 19.14. – 19.15.), GM 20 (nr kat. 20.11.). Poza depozytami ze studni, interesujący rozkład posiadają warstwy z pomieszczeń na Wykopie II (Tab. IX; il. 16-17). W obrębie centralnie położonych pokoi zarejestrowano szczególnie duży udział lampek oraz dużą różnorodność importów (obserwowaną również w innych kategoriach ceramiki). Całościowa interpretacja tych kontekstów w przyszłych opracowaniach pomoże lepiej zrozumieć funkcję tej przestrzeni. Nr pomieszczenia Nr wykopu Liczba lampek R.1 II 15 R.1/R.2 II 1 R.2 II 4 R2./R.5 II 1 R.3 II 5 R.3/R.5 II 3 R.3/R.13 II 3 R.4 II 7 R.5 II 14 R.5/R.14 II 5 R.6 II 6 R.8 II 1 R.9 (kanał) II 8 R.10 II 16 R.11 II 26 R.12 II 8 R.13 (bez S.173) II 5 R.14 II 21 R.15 II 73 R.16 II 46 R.17 II 40 R.18 II 11 R.20 II 76 R.30 IV 44 R.31 IV 30 R.32 IV 3 Tabela IX Liczba lampek oliwnych znalezionych w poszczególnych pomieszczeniach Wykopu II i IV na Agorze C:\Users\User\Desktop\ost\il\T Ii N.jpg Ilustracja 16 Plan Wykopu II z zaznaczonymi pomieszczeniami R.1-R.16 (na podstawie K. Rosińska-Balik) C:\Users\User\Desktop\ost\il\T II S.jpg Ilustracja 17 Plan Wykopów z zaznaczonymi pomieszczeniami R.17-R.18 (Wykop II), R30-R32 (Wykop IV; (na podstawie K. Rosińska-Balik) Wykop III (dodatek 1.30.-1.38.) – odkryto w nim 96 lampek w tym sześć kompletnych (lub prawie kompletnych), z których cztery reprezentują lampki otwarte (dwie GP 1, jedna GP 2 i jedna GP 8). Aż 67 lampek datowanych jest na okres hellenistyczny, co współgra również z datowaniem ceramiki stołowej, pokazując ewidentnie wczesną chronologię tej części stanowiska. Wykop IV (dodatek 1.21.-1.29.) – znaleziono w nim łącznie 92 lampki, w tym 77 w wypełnisku trzech pomieszczeń, R.30-R.32 (por. Tab. IX; il. 17). 43 spośród lampek datowane są na okres hellenistyczny. Wykop V (dodatek 1.2.-1.10.) – w niewielkim wykopie, usytuowanym ukośnie względem Wykopu I, znalezionych zostało 13 lampek, z których 10 datowanych jest na okres hellenistyczny. Rozmieszczenie lampek reprezentujących poszczególne GM, przedstawione zostało na mapach zawartych w Dodatku nr 1. Ponieważ dokładne położenie znane było tylko dla lampek wydzielonych, lokalizacja pozostałych została wyznaczona w oparciu o współrzędne kontekstu, w którym zostały znalezione, z zaznaczeniem środka kontekstu. Mapy obrazują szczegółowo dystrybucję poszczególnych grup, dzięki czemu widoczne są wyraźne koncentracje niektórych z nich w obrębie części stanowiska – np. GM 11 w obrębie portyku na Wykopie II czy GM 1 na Wykopie III, co w jasny sposób związane jest z chronologią budowli, w obrębie których zostały znalezione. Celem lepszego zobrazowania zależności pomiędzy przestrzennym rozmieszczeniem, a różnymi parametrami badanego zespołu lampek (czas produkcji, proweniencja, skala dystrybucji) stworzone zostały modele i wykresy zawarte w Dodatku 3. Tym samym podjęta została próba wyznaczenia wzorca, zgodnie z którym lampki były rozmieszczone na Agorze. Wyniki analizy pokazują, że rozmieszczenie lampek na stanowisku nie jest losowe, ale sprzężone ze współrzędnymi X, Y, natomiast nieistotna statystycznie jest powierzchnia kontekstów, w których lampki były znajdowane. Importy dalekosiężne rozmieszczone są na stanowisku równomiernie, podczas gdy produkcja lokalna oraz importy ponadregionalne z Cypru, posiadają koncentracje w kolejno zachodniej i wschodniej części stanowiska, odpowiadających Wykopowi I i II. Sprzężone jest to z chronologią omawianych lampek. Lokalne lampki stanowią tylko 21% całego zbioru lampek z Agory, choć w okresie hellenistycznym dominują, osiągając 51% lampek datowanych na ten okres. Znaczący udział dystrybucji ponadregionalnej w okresie wczesnorzymskim wymaga dalszych badań w związku z niemożnością wskazania konkretnego ośrodka, w którym lampki te były produkowane. Wykluczenie regionu Pafos jako potencjalnego miejsca produkcji w okresie wczesnorzymskim, stanowi jeden z najważniejszych wniosków niniejszej dysertacji, wskazujący na zanik produkcji lampek w regionie, który idzie w parze z zanikiem także innych form ceramiki typu fine ware. 8.5. Dystrybucja ilościowa lampek na innych stanowiskach Dla pozostałych stanowisk zestawiono informację ilościową dla poszczególnych GM, z uwzględnieniem procentowego udziału w materiale ze względu na silne zróżnicowanie liczbowe studiowanych zespołów. Tabela X oraz wykresy (il. 18), pokazują liczbowy i procentowy udział poszczególnych GM na każdym ze stanowisk oraz udział produkcji miejscowej, importów o zasięgu regionalnym oraz importów dalekosiężnych. Stanowisko Liczba lampek w GM (GP) Agora Fabrika Teatr Tumballos Grobowce Ktimy GM 1a (GP 1) 13 1 - 1 - GM 1b (GP 2) 12 1 - - - GM 1c (GP 8) 9 - - - - GM 2 (GP 9) 17 5 - - - GM 3 (GP 10) 40 24 2 4 - GM 4 (GP 3) 36 15 1 1 1 GM 5 (GP 5) 8 5 - - - GM 6 (GP 13) 38 4 1 1 1 GM 7 (GP 11) 32 28 - 8 - GM 8 (GP 12) 37 10 1 3 - GM 9 (GP 4) 144 22 - 2 - GM 10 (GP 14) 18 4 3 1 - GM 11a GM 11b 130 235 42 95 8 22 12 19 12 25 razem GM 11 (GP 7) 365 137 30 31 37 GM 12 (GP 15) 48 4 1 - 2 GM 13 (GP 6) 7 24 2 3 - GM 14 (-) 7 2 - 1 - GM 15 (-) 6 1 1 - - GM 16 (-) 4 3 - - - GM 17 (-) 26 11 4 5 1 GM 18 (-) 6 3 - - - GM 19 (-) 16 3 2 - 1 GM 20 (-) 11 3 - - - Inne (w tym nie zilustrowane) 70 41 7 25 - Razem 970 351 55 86 43 Tabela X Udział poszczególnych GM w materiale z opracowywanych stanowisk (całkowita liczba uwzględnia wyłącznie z lampki z okresu hellenistycznego i wczesnorzymskiego). Ilustracja 18 Wykresy ilustrujące procentowy udział poszczególnych GM oraz produkcji miejscowej i importów na wszystkich stanowiskach w okresie helleistycznym i wczesnorzymskim Ważnym wnioskiem płynącym z procentowego przedstawienia danych jest fakt, iż na wszystkich stanowiskach mamy do czynienia z istotnym udziałem lampek importowanych. Wyraźnie widać zatem, że lampki oliwne produkowane w innych ośrodkach nie są przypadkowymi znaleziskami, ale dowodem na dystrybucję tej kategorii przedmiotów codziennego użytku. W okresie hellenistycznym szczególnie wyraźnie zaznacza się udział importów z Rodos i Knidos oraz z Efezu. W okresie wczesnorzymskim wyraźnie dominuje GM 11/GP 7, produkcja cypryjska w nieokreślonym ośrodku, wypierając zupełnie produkcję miejscową pafijską, przy czym importy dalekosiężne nadal jednak są rejestrowane na wszystkich stanowiskach. 8.6. Kontekst znalezisk a kontekst użytkowania lampek W szerszym kontekście, przeprowadzone badania ujawniły brak znacząch różnic pomiędzy składem jakościowym i ilościowym lampek znalezionych w różnych częściach miasta. Mimo nieproporcjonalnej liczby lampek w poszczególnych próbach, wygląda na to, iż Agora jako przestrzeń handlowa nie różni się pod względem stopnia zróżnicowania proweniencji lampek oliwnych od pozostałych stanowisk. Lampki znajdowane w Pafos na stanowiskach o charakterze osadniczym nie różnią się ponadto od przykładów znanych z grobów – identyczne lampki były stosowane w obu kontekstach użytkowych, w grobach również identyfikuje się importy dalekosiężne. Mimo niewielkiej liczby przestudiowanych na cele niniejszej dysertacji grobowców, obserwacje te można dodatkowo wesprzeć analogicznymi znaleziskami w innych ośrodkach na Cyprze – Salamina czy Kurion/Episkopi (obserwacje autorki) oraz w innych regionach, np. w Atenach (Rotroff 1997, 213). Materiał z Agory nie różni się ponadto pod względem jakościowym od zespołów z innych stanowisk, choć obserwowane są pewne tendencje w różnicach ilościowych, jak na przykład wyższy udział lampek z Knidos na wzgórzu Fabrika. Badana próba jest jednak zbyt mała by na tym etapie formułować jednoznaczne wnioski. Jeśli chodzi o kontekst użytkowania lampek w przestrzeni, bardzo trudno jest wnioskować o konkretnym miejscu użycia lampek na Agorze. Zachowane zazwyczaj do poziomu fundamentów lub jedynie dolnej części ścian struktury architektoniczne, nie pozwalają na ich rekonstrukcję. Jedynym lepiej zachowanym przykładem są pomieszczenia wczesnorzymskie zlokalizowane przy stoku wzgórza Fabrika, które zachowały się, łącznie z poziomem okien i nisz w ścianach, potencjalnie służących jako miejsce stawiania lampek. Podobne nisze znane są również z innych komór wykuwanych w skale na wzgórzu Fabrika (obserwacje własne) czy z Sanktuarium Tumballos (il. 9). Skrupulatnie zbierane fragmenty lampek na Agorze, pozwalają zobrazować ich rozmieszczenie na poszczególnych częściach stanowiska, należy jednak pamiętać, że nie jest ono jednak równoznaczne z ich pierwotnym miejscem użytkowania, a część warstw ma charakter niwelacyjny lub jest miejscem deponowania odpadów. Jeden przykład lampki z Agory obrazuje moment, w którym lampka najprawdopodobniej spadła z miejsca w którym pierwotnie stała (na skutek trzęsienia ziemi?) i zgasła na poziomie gruntu, na co wskazywała dość gruba warstwa spalenizny, na której została znaleziona (il. 19). Poza pojedynczymi śladami pierwotnego, dokładnego kontekstu użytkowania lampek nie ma możliwości określenia jak lampki funkcjonowały w przestrzeni Agory. D:\moje\Lamps documentation\Agora\foto\różne 2012\223_L1_in situ\kont.jpg Ilustracja 19 Lampka PAP12/II/223/L1 zadokumentowana in situ (fot. W. Machowski). Trudno wnioskować o konkretnej liczbie lampek stosowanych w danym pomieszczeniu, budynku, itd. Większość lampek z Agory, silnie pofragmentowana, może być prawdopodobnie wiązana z kontekstem użytkowym, co potwierdzają przykłady z zachowanymi palnikami, noszącymi ślady użytkowania. Choć oczywiście nie można z całą pewnością wykluczyć, że część z nich była przedmiotem handlu w związku z rolą jakie odgrywała Agora w starożytności. Ciekawą przesłanką dla rekonstrukcji funkcjonowania lampek w życiu codziennym jest zbiór jednoczasowych lampek wczesnorzymskich pochodzących z jednej warstwy i nie noszących śladów użytkowania, znalezionych w Domu Orfeusza (obserwacje własne). Być może lampki gromadzone były w domach na zapas (niczym współcześnie zapasowe żarówki) i również kupowane w większych grupach, co zgodne jest z przykładami przedstawionymi w Rozdziale 4.1. Oczywiście poza lampkami oliwnymi, w użyciu mogły być inne źródeł światła, takie jak pochodnie wykonane z drewna, które nie zostawiają śladu w warstwie kulturowej. Swoistym przykładem lamp oliwnych w formie ceramicznych pochodni są przykłady z Domu Dionizosa (Nicolaou 1973, 430, pl. 82, figs. 34a-b) oraz z Maluteny (Karageorghis 1969, 678, fig, 113; obserwacje autorki), znane również z przedstawień na rzymskich mozaikach w Domu Dionizosa (por. Karageorghis 1969, 678; Daszewski, Michaelides 1988) czy Domu Aiona (Olszewski 2013, 213, fig. 10). Zabytki te pokazują, iż sposoby dostarczania światła mogły być dużo bardziej zróżnicowane, niż sądzimy. Zakończenie Niniejsze opracowanie, będąc efektem kilkuletnich badań, dostarczyło wielu istotnych informacji dotyczących kultury materialnej, odnoszących się do produkcji i dystrybucji lampek na Cyprze i we wschodnim Basenie M. Śródziemnego. Jest zarazem punktem wyjścia do dalszych rozważań. Potwierdzenie i scharakteryzowanie lokalnej produkcji lampek w rejonie Pafos, nadal nie rozwiązuje problemu niezidentyfikowanych warsztatów produkcyjnych z okresu hellenistyczno-rzymskiego. Wyjaśnienia wymaga ponadto zanik produkcji pafijskiej w okresie wczesnorzymskim i pojawia się konieczność zlokalizowania warsztatu (warsztatów?) zaopatrującego miasto w lampki w tym okresie. Nieocenione byłoby bardziej szczegółowe porównanie przebadanego materiału z innymi ośrodkami na Cyprze, jak na przykład Kurion czy Salamina, w celu sprawdzenia czy mamy do czynienia z jednym scentralizowanym ośrodkiem produkcji na wyspie. Wypracowana metodyka badawcza, integrująca różne metody, pokazuje jak cenne mogą być multidyscyplinarne badania i jak wiele możliwości stwarzają. Nigdy jednak nie uzyskamy jednoznacznych odpowiedzi, choć z całą pewnością wiele istotnych kwestii poruszonych w pytaniach badawczych zostało rozwiązanych, a te nadal niewyjaśnione otwierają dalsze pole do badań. Bibliografia Lista skrótów AA Archäologischer Anzeiger ABSA Annual of the British School at Athens AJA American Journal of Archaeology ANHIMA Anthropologie et Histoire des Mondes Antiques ANRW Aufstieg und Niedergang der römischen Welt AnSt Anatolian Studies Archaeometry Archaeometry. Bulletin of the Research Laboratory for Archaeology and History of Art, Oxford University ARDAC Annual Report of the Department of Antiquities, Cyprus ASCSA American School of Classical Studies at Athens BAR IS British Archaeological Reports International Series BASOR Bulletin of the American Schools of Oriental Research BCH Bulletin de correspondance hellénique CahCÉC Cahiers du Centre d'Études Chypriotes JASc Journal of Archaeological Science JHS Journal of Hellenic Studies JRA Journal of Roman Archaeology JRA Supp. Ser. Journal of Roman Archaeology Supplementary Series ÉtTrav Études et travaux. Studia i prace. Travaux du Centre d’Archéologie Méditerranéenne de l’Académie des Sciences Polonaise OpAth Opuscula Atheniensia OJA Oxford Journal of Archaeology PAM Polish Archaeology in the Mediterranean RA Revue archéologique RDAC Report of the Department of Antiquities, Cyprus RechACrac Recherches archéologiques. Institut d’archéologie de l’Université de Cracovie ReiCretActa Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta SAAC Studies in Ancient Art and Civilisation Topoi Τόποι. Orient – Occident Abadie-Reynal C. 1987. Céramique romaine (w) V. Karageorghis, O. Picard i C. Tytgat, La nécropole d’ Amathonte Tombes 113-367. II Céramiques non chypriotes Nicosie, 45-58. Adan-Bayevitz D., Asaro F., Wieder M., Giaugue, R. 2008. Preferential Distribution of Lamps from the Jerusalem Area in the Late Second Temple Period. BASOR 350, 37-85. Adler N. 2004. A Comprehensive Catalog of Oil Lamps of the Holy Land from the Adler collection. Jerozolima. Ambraseys N. 2009. Eartquakes in the Mediterranean and Middle East. A Multidisciplinary Study of Seismicity up to 1900. Cambridge. Ambraseys N., White D. 1997. The seismicity if the Eastern Mediterranean region 550-1 BC: A re-appraisal. Journal of Eartquake Engineering, 1(4), 603-632. ‘Amr K. 1987. The Pottery from Petra. A Neutron Activation Analysis Study. Oxford: BAR IS 324. Aperghis G. 2014. Creating a long-term model for an ancient economy (w) F. de Callataÿ, Quantifying the Greco-Roman Economy and beyond. Bari, 63-78. Archibald Z. (ed.) 2013. Ancient Economies of the Northern Aegean: Fifth to First Centuries BC. Oxford. Archibald Z., Davies J., Gabrielsen V. (eds.) 2005. Making, Moving, and Managing. The New World of Ancient Economies, 323-31 BC. Oxford. Archibald Z., Davies J., Gabrielsen V. (eds.) 2011. The Economies of Hellenistic Societes, Third to First Centuries BC. Oxford. Aubert J.-J. 1993. Workshop Managers (w) W. Harris (ed.), 171–81. Aubert J.-J. 1994. Business Managers in Ancient Rome: A Social and Economic Study of Institores, 200 B.C.–A.D. 250. Leiden: Columbia Studies in the Classical Tradition 21. Aubert J.-J. 2001. The Fourth Factor: Managing Non-agricultural Production in the Roman World (w) D. Mattingly, J. Salmon (eds.), Economies beyond Agriculture in the Classical World. London, 90–111. Autret C. 2012. Cyprus and Cilicia: Amphora Production, Trade and Relations in the Early Roman Era (w) A. Georgiou (ed.), An offprint from Cyprus. An Island Culture. Society and Social Relations from the Bronze Age to the Venetian Period. Oxford, 251-267. Bailey D. 1965. Lamps in the Victoria and Albert Museum. OpAth VI, 1-83. Bailey D. 1972. Greek and Roman Pottery Lamps. Oxford. Bailey D. 1975. A Catalogue of the Lamps in the British Museum I. Greek, Hellenistic and Early Roman Pottery Lamps. London. Bailey D. 1976. Pottery Lamps (w) D. Strong i D. Brown, Roman Crafts. London, 93-103. Bailey D. 1980. A Catalogue of the Lamps in the British Museum, II: Roman Lamps Made in Italy. London. Bailey D. 1985a. The Lamps of Sidi Krebish, Benghazi (Berenice): Imported and Local Products (w) G. Barker, J. Lloyd, J. Reynolds (eds.), Cyrenaica in Antiquity. Oxford: BAR IS 236, 195-204. Bailey D. 1985b. Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice), vol. 3.2. Tripoli: Supplements to Libya Antiqua V. Bailey D. 1987. The Roman Terracotta Lamp Industry. Another view about exports (w) J. Pouilloux (ed.), 59-63. Bailey D. 1988. A Catalogue of the Lamps in the British Museum, III: Roman Provincial Lamps. London. Bailey D. 1994. Lamps (w) M. Fulford, R. Tomber (eds.), Excavations at Sabratha 1948-1951, II:2. Tripoli, 145-197. Bailey D. 1997. Roman Pottery Lamps (w) I. Freestone, D. Gaimster (eds.), Pottery in the making. World ceramic traditions. London, 164-169. Balandier C. 2010. La mission archéologique française à Paphos: résultats de la première campagne de fouilles sur la colline de Fabrika (2008). RDAC, 509-535. Balandier C. 2011. Le defense do Chypre et l’importance strategique del’ile das la politique lagide (w) A. Demetriou (ed.), 367-376. Balandier C. 2012. Du nouveau sur la capitale hellénistique et romaine de Chypre: premiers résultats de la Mission archéologique française à Paphos (2008-2012). Dialogues d’ histoire ancienne 38/2, 151-206. Balandier C. 2012. Une mission archéologique française à Paphos (MafaP): résultats de la premiere campagne de fouilles sur la colline Fabrika (2008). RDAC 2010, 509-535. Balandier C. 2014. Mission Archeologique Française à Paphos, Chypre, Second programme de recherches quadriennal: Première campagne 23 avril- 14 mai 2014 et 16 Septembre- 10 octobre 2014 sur la colline de Fabrika (au Nord-Est de la ville antique). ANHIMA, 1-24. Balandier C. 2015. Les aménagements cultuels sur et sous la colline de Fabrika. Soubassement de temple et autres sanctuaires rupestres de l'epoque? ptolémaïques et romains de Nea Paphos (w) C. Balandier (ed.), Kypromedousa. Hommage à Jacqueline Karageorghis, CahCÉC 45. Paris, 161-180. Balandier C. 2016a. Mission Archeologique Française à Paphos, Chypre, Second programme de recherches quadriennal: à Paphos, colline de Fabrika. Bilan de la 3e campagne de fouilles 23 mai-23 juin 2016. ANHIMA, 1-41. Balandier C. (ed.) 2016b. Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d’une ville chypriote de l’antiquité à nos jours. Études archéologiques, historiques et patrimoniales, Actes du Ier colloque international sur Paphos, Avignon 30, 31 Octobre et 1er Novembre 2012. Bordeaux: Ausonius Éditions, Mémoires 43. Balandier C. 2017. Paphos, colline de Fabrika: résultats de la deuxieme campagne de fouilles de la Mission archéologique française à Paphos (MafaP) (2009). RDAC, 717-770. Balandier C., Guintrand M. 2016. Fabrika, un quartier résidential à Paphos? Résultats archéologiques et réflexion historique sur l’évolution urbaine du secteur Nord-Est de la villa antique (w) C. Balandier (ed.), 121-144. Balandier C., Morvillez É. 2009. Nouvelles recherches archéologiques à Paphos : premiers résultats de la mission française sur la colline de Fabrika (2008-2009). CahCEC 39, 425-447. Barker C. 2013. Rhodian Amphorae from Cyprus: A Summary of the Evidence and the Issues (w) M. Lawall, J. Lund (eds.), 101-110. Barker C. 2015. Press Release. Archaeological Excavations conducted by the University of Sydney's Archaeological Mission to Nea Paphos, 2015. Pobrano z lokalizacji http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/7494891FCBBCA492422578B6004704D5/$file/PIO%202015_en.pdf, dostęp: 28.08.2019. Barker C. 2016a. The Theatre Precinct of Nea Paphos (Fabrika): recent Excavations by the Australian Mission (w) C. Balandier (ed.), 91-104. Barker C. 2016b. Press Release. Archaeological Excavations conducted by the Univwersity of Sydney's Archaeological Mission to Nea Pafos, 2016. Pobrano z lokalizacji http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/7494891FCBBCA492422578B6004704D5/$file/2016_EN.pdf, dostęp: 28.08.2019. Bartoli P. S. 1691. Le antiche lucerne sepolcrali figurate. Raccolte dalle Caue fotterranee, e grotte di Roma. Roma. Bassett S. 1903. The Cave at Vari VI. The Terra-Cotta Lamps. AJA 7(3), 338-349. Bastos M., Tal O. 2012. Intentionally Broken Discus Lamps from Roman Apollonia: A New Interpretation. Tel Aviv (39), 104-114. Bekker-Nielsen T. 2000. The Foundation of Nea Paphos (w) S. Isager, I. Nielsen (eds.), Proceedings of the Danish Institute at Athens III. Athens, 195-207. Bekker-Nilsen T. 2004. The Roads of Ancient Cyprus. Copenhagen. Bémont, C. Lahanier, C. 1985. Lampes tardo-républicaines à Glanum: essai de détermination typologique et physico-chimique. Revue archéologique de Narbonnaise, 18, 221-261. Berlin A. 1997. The Plain Wares (w) S. Herbert, Tell Anafa II.1. Ann Arbor: JRA Supp. Ser. 10 Part II.1, ix-211. Berlin A., Herbert S., Stone P. 2014. Dining In State: The Table Wares from the Persian-Hellenistic Administrative Building at Kedesh (w) P. Bilde, M. Lawall (eds.) Pottery, people and places. Study and Interpretation of Late Hellenistic Pottery. Aarhus: Black Sea Studies 16, 307-321. Bernhard M. L. 1955. Lampki starożytne. Warszawa. Bes P. 2015. Once Upon a Time in the East. The Chronological and Geographical Distribution of Terra Sigillata and Red Slip Ware in the Roman East. Roman and Late Antique Mediterranean Pottery 6. Oxford. Bezzola S. 2004. Lucerne fittili dagli scavi di Palaepaphos. Ausgrabungen in Alt-Paphos auf Zypern, Band 5. Mainz am Rhein. Bieber A.M. Jr. 1989. A Neutron Activation Analysis of Cypriot Pottery (w) Stager, L.E., Walker, A. (eds.), American Expedition to Idalion, Cyprus, 1971-1973, Oriental Institute Communications 24. Chicago, 357-397. Boardman J. 1988. Trade in Greek Decorated Pottery. OJA 7(1), 27-33. Bonifay M. 2004. Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique. Oxford: BAR IS 1301. Borowicz S. 2009. System ekonomiczny Cypru w okresie późnoklasycznym i wczesnohellenistycznym w świetle produkcji i dystrybucji ceramiki, niepublikowana rozprawa doktorska. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Borowicz S. 2010. The Cypriot economic system in the Late Classical and Early Hellenistic Periods. An analysis based on the ceramic evidence. RechACrac Nouvelle Serie 2, 33-41. Borowicz S. 2014. Cypr w okresie hellenistycznym (232-30 p.n.e.) (w) M. Borowska, P. Kordos, D. Maliszewski (red.), Cypr, dzieje, literature, kultura, Tom I. Warszawa, 133-186. Borowska M., Kordos P., Maliszewski D. (eds.) 2014. Cypr, dzieje, literature, kultura, Tom I. Warszawa, Bovon A. 1966. Lampes d’Argos. Paris. Broneer O. 1927. A Late type of Wheel-Made Lamps from Corinth. AJA 31, 329-337. Broneer O. 1930. Corinth. Results of Excavations conducted by The American School of Classical Studies at Athens. Vol. IV, part II. Terracotta Lamps. Cambridge. Broneer O. 1977. Isthmia. Excavations by the University of Chicago under the Auspices of the ASCSA. Vol. III Terracotta Lamps. New Jersey. Brughmans T., Poblome J. 2016. Roman bazaar or market economy? Explaining tableware distributions through computational modelling. Antiquity, 90, strony 393-408. DOI: 10.15184/aqy.2016.35. Bruneau P. 1965. Exploration archéologique de Délos faite par l’École Francaise d’Athènes. Les lampes. Fascicule XXVI. Paris. Buchi E. 1975. Lucerne del Museo di Aquilea. Lucerne romane con marchio di fabbrica. Aquilea. Buko A. 1984. Problems and Research Prospects in the Determination of the Provenance of Pottery. World Archaeology 15(3), 348-365. Buko A. 2008. Ceramology: what is it and why? Archaeologia Polona, 46, 15-27. Bussière J. 2000. Lampes antiques d’ Algérie. Montagnac. Bussière J. 2012. Lampes antiques de Méditerranée : la collection Rivel. Oxford: BAR IS 2428. Bussière J., Malfitana D. 2009. Recherche de paternité à propos d'un moule de Chypre. Instrumentum Bulletin du Groupe de travail européen sur l’artisanat et les productions manufacturées dans l’Antiquité 30, 43-46. Carandini A. 1983. Pottery and the African Economy (w) P. Garnsey, K. Hopkins i C. Whittaker, Trade in the Ancient Economy. London. Carlson D., Aylward W. 2010. The Kızılburun Shipwreck and the Temple of Apollo at Claros. AJA 114, 145-159. Ceci M., Schneider G. 1994. Analisi chimiche su gruppi di lucerne bollate di fabbricazione urbana. Epigrafia della produzione e della distribuzione, Colloque de Rome, 1992, 433-446. Cerulli Irelli G. 1977. Una officina di lucerne fittili a Pompei (w) L’instrumentum Domesticum di Ercolano e Pompei nella prima età imperiale Roma: Quaderni di Cultura Materiale 1, 53-72. Cesnola L. 1885. A Descriptive Atlas of the Cesnola Collection of Cypriote Antiquities in the Metropolitan Museum of Art, vol. II.2. Boston. Childs W. A., Smith J. S., Padgett J. 2012. City of Gold. The Archeoology of Polis Chrysochous, Cyprus. Princeton. Chirpanlieva I. 2013. Grecs et phéniciens en méditerranée orientale. Les céramiques grecques, témoins des échanges entre la grèce, Chypre et la côte Levantine (Xe-IVe s. Av. J.-c.). These de doctorat. Aix-Marseille: Aix-Marseille Université Maison, Méditerranéenne des Sciences de l’homme. Connelly J. 2010. Cyprus in the Age of Empires: Hellenistic and Roman Periods, 310 B.C. – A.D. 330 (w) S. Hadjisavvas (ed.), Cyprus: Crossroads of Civilizations Nicosia, 173-195. Connelly J. B., Młynarczyk J. 2002. Terracotta Oil Lamps from Geronisos and their Contexts. RDAC, 293-316. Copley M., Bland H., Rose P., Horton M. 2005. Gas chromatographic, mass spectrometric and stable carbon isotopic investigations of organic residues of plant oils and animal fats employed as illuminants in archaeological lamps from Egypt. The Analyst, 130(6), 860-871. Cova E., Gordon J. 2010. ROMANESIS in Cyprus: A lamp from Atihienou-Malloura. CahCÉtC 40, 277-294. Crowfoot G. M. 1957. Lamps and an Early Stone Lamp Holder (w) J. W. Crowfoot, G. M. Crowfoot, K. M. Kenyon (eds.), 365–378. Crowfoot, J. W., Crowfoot, G. M., Kenyon, K.M. 1957. Samaria-Sebaste Reports of the Work of the Joint Expedition in 1931-1933 and of the British Expedition in 1935, No. 3, Samaria-Sebaste: The Objects from Samaria. London. Daszewski W. A. 1968. A preliminary report on the excavations of the Polish archaeological mission at Kato (Nea) Paphos in 1966 and 1967. RDAC, 33-61. Daszewski W. 1987a. Nicocles and Ptolemy: Remarks on Early History of Nea Paphos. RDAC, 171-175. Daszewski W. A. 1987b. Les lampes égyptiennes d'époque hellénistique (w) J. Pouilloux (ed.) 51-57. Daszewski W. A. 1969. Polish excavations at Kato (Nea) Paphos in 1968-1969. RDAC, 112-141. Daszewski W. A. 1970. Polish Excavations at Kato (Nea) Paphos. RDAC, 112-141. Daszewski W. A. 1972. Polish excavations at Kato (Nea) Paphos in 1970-1971. RDAC, 204-236. Daszewski W. A. 1976. Les fouilles polonaises à Nea Paphos 1972-1975 Raport préliminaire. RDAC, 185- 225. Daszewski W. 1995. Nea Paphos: Excavations 1995. PAM: Reports VII, 91-99. Daszewski W. A., Michaelides, D. 1988. Guide to the Paphos Mosaics. Bank of Cyprus cultural foundation. Nicosia. Daszewski W. A., Meyza H. (eds.) 1998. Cypr w badaniach polskich. Materiały z Sesji Naukowej zorganizowanej przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW im. prof. K. Michałowskiego. Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Daszkiewicz M., Raabe J. 1995. Alexandria and Nea Paphos: lamp producing centres. A technological point of view (w) H. Meyza, J. Młynarczyk (eds.), 212-231. Daszkiewicz M., Schneider G. 1999. Chemical, mineralogical and technological studies of fabrics of Roman vessels and lamps from Poetovio (w) J. Istenič (ed.), Poetovio – the western cemeteries I. Ljubljana, 173–190. Daux G. 1966. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1965. BCH 90(2), 715-1019. Demetriou A. (ed.) 2011. Proceedings of the IV International Cyprological Congress, Lefkosia 29 April-3 May 2008. Nicosia. Deneauve J. 1969. Lampes de Carthage. Paris. Dent J. Lloyd, A. Riley J. 1983. Some Hellenistic and Early Roman Tombs from Benghazi. Libya Antiqua. Annual of the Department of Antiquities of Libya, XIII-XIV (1976-1977), 131-212. Deshayes J. 1963. La nécropole de Ktima, Mission Jean Bérard 1953-1955. Paris. Dimakis N. 2015. Lamps, Symbolism and Ritual in Hellenistic Greece. (w) Z. T. Polychroniadis i D. Evely, AEGIS, Essays in Mediterranean Archaeology presented to Matti Egon by the scholars of the Greek Archaeological Committee UK. Oxford, 165-172. Dimakis N. 2017. Λύχνοι Απó Το Ιερó Του Απóλλωνα Στην Αρχαια Αλáσαρνα Της Κω. Μια Πρώτη Παρουσίαση (w) P. Triantafyllidis (ed.), Το Αρχαιολογικo ‘Eργο Στα Νησιà Του Αιγαiοy. Διεθνéς Επιστημονικò Συνéδριο, Ρòδος, 27 Νοεμβρίου - 1 Δεκεμβρίου 2013. TOMOΣ Γ). ΜΥΤΙΛΗΝΗ, 327-335. Dobbins J. 1995. Tel Anafa Lamps. Michigan. Dobosz, A. 2013. Cyprus and Rhodes: Trade Links During the Hellenistic Period in the Light of Tranport Amphora Finds (w) M. Lawall, J. Lund (eds.), 111-122. Dobosz, A. 2016. Transport Amphorae Found in Nea Paphos and the Trade Relations of the Town During the Hellenistic Period (w) C. Balandier (ed.), 189-202. Dobosz, A. w druku. Hellenistic and Roman Transport Amphorae (w) E. Papuci-Władyka, (ed.). Domżalski K., Wicenciak U., El Tayeb M., Waliszewski T. 2005. Late Hellenistic and Early Roman pottery production center at Jiyeh. Rescue excavations, PAM Reports 16, 429-439. Douglas D. 1999. Ancient Near Eastern Oil Lamps. A Perspective on Ancient Jewish Oil Lamps from the Chalcolitic to Byzantine Period (4500 B.C.E.-640 C.E.). Toronto. Dray E., du Plat Taylor J. 1951. Tsambres and Aphendrika. Two Classical and Hellenistic Cemeteries. RDAC (1937-1939), 24-123. Dressel H. 1899. Lucernae formae (w) Corpus Inscriptionum Latinarum 15.2.1. Berlin, 782–870. Du Plat Taylor J. 1958. Roman Tombs at “Kambi”, Vasa. RDAC (1940-48), 10-76. Duncan-Jones R. 1990. Structure and Scale in the Roman Economy. Cambridge. Dusenbery E. 1998. Samothrace, vol. 11, pt. 1: The Nekropoleis: Catalogues of objects by categories. Princeton. Élaigne S. 2007. Les importations de céramiques fines hellénistiques à Beyrouth (site bey 002): aperçu du facičs Nord Levantin. Syria, 107-142. Eramo G., Giannossa L. C., Rocco A., Mangone A., Graziano S. 2013. Oil lamps from the catacombs of Canosa (Apulia, fourth to sixth centuries AD): technological features and typological imitation. Archaeometry 56(3), 1-17. Erim K. T., Reynolds J. 1973. The Aphrodisias Copy of Diocletian's Edict on Maximum Prices. JRS 63, 99-110. Fenn N. 2016. Späthellenistische und frühkaiserzeitliche Keramik aus Priene. Untersuchungen zu Herkunft und Produktion, AF 35, Priene 4. Wiesbaden. Ferreir Dias L., Soren D., Pinto I. 1988. A guide to Oil Lamps used in Kourion in 365 A.D. RDAC, 179-184. Finley M. 1973. The Ancient Economy. Berkeley and Los Angeles. University of California Press. Finley M. 1999. The Ancient Economy. 2nd edn. Berkeley. University of California Press. Fischer-Genz B. 2006. La zone du four. In: Fourrier, S. and Hermary, A. (eds.), Amathonte VI: Le sanctuaire d’Aphrodite des origines au début de l’époque impériale. Études Chypriotes XVII. Paris, 31-38. Fitch C., Goldman N. 1994. Cosa: The Lamps. Memoirs of the American Academy in Rome XXXIX. Michigan. Flourentzos P. A. 1982. Selection of Roman Lamps from Cypriote Private Collections. RDAC, 207-209. Fotiadi P. 2011. Ritual Terracotta Lamps with Representations of Sarapis and Isis from the Sanctuary of the Egyptian Gods at Marathon: the Variation of “Isis with Three Ears of Wheat”. Bibliotheca Isiaca, II, 65-77. Frangié-Joly D. 2017. Le site de Bey-144. Fouilles et étude de la céramique (période hellénistique-début de l'ère romaine). Oxford: BAR International Series 2881. Fremersdorf F. 1922. Römische Bildlampen. Bonn. Fujii T. 2013. Imperial Cult and Imperial Representation in Roman Cyprus. Stuttgart. Gibson S. 1983. The Stone Vessel Industry at Ḥizma. Israel Exploration Journal, 33(3/4), 176-188. Gilboa G., Wexler L. 1996. Oil lamps of the Roman Period from Apollonia-Arsuf. Tel Aviv 23, 115-131. Gill D. 1991. Pots and Trade: Spacefillers or Objets D'art? JHS 111, 29-47. Gill D., Hedgecock D. 1992. Debris from an Athenian Lamp Workshop of the Roman Period. ABSA, 87, 411-421. Giudice F. 1992. Paphos, Garrison’s Camp Campagna 1988. RDAC, 205-250. Giudice F. 1993. Paphos, Garrison’s Camp. Campagna 1989. RDAC, 279-327. Giudice F. 1994. Paphos, Garrison’s Camp. Campagna 1990. RDAC, 215-268. Giudice F. 1996. Paphos, Garrison’s Camp. Campagna 1991. RDAC, 171-267. Giudice F. 1998. Paphos, Garrison's Camp. Va Campagna (1992). RDAC, 187-204. Giudice F. 2009. The excavations of the Italian Archaeological Mission in the “Garrison’s Camp” of Nea Paphos (Cyprus). Achievements and Perspectives (w) Ҫ. Aygün (ed.), SOMA 2007. Proceedings of the XI Symposium on Mediterranean Archaeology, Istanbul Technical University, 24-27 April 2007. Oxford: BAR IS 1900, 142-144. Giudice F. 2018. Kato Pafos - Toumballos: University of Catania. Pobrano z lokalizacji http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/31B5498F7CD09476422577B20030F504?OpenDocument, dostęp: 21.08.2019. Giudice F., Giudice G. 1999. Pafos, Garrison’s Camp. VIe Campagna. RDAC, 279-314. Giudice F., Giudice G.. Giudice E. 2000. Paphos, Garrison’s Camp. VIIa Campagna . RDAC, 259-298. Giudice F., Giudice G., Giudice E. 2001. Paphos, Garrison’s Camp. VIIIa Campagna. RDAC, 255-290. Giudice F., Giudice G., Giudice E. 2004. Pafos, Garrison's Camp. IXa Campagna. RDAC, 271-315. Giudice F., Giudice E., Giudice G. 2006. Pafos, Garrison's Camp. Xa Campagna (1997). RDAC, 327-376. Giudice F., Giudice, E., Giudice G. 2012. Paphos, Garrison’s Camp. XIa Campagna (1998). RDAC 2010, 437-495. Giudice F., Giudice E., Giudice G. 2017. Paphos, Garrison's Camp. XIIa Campagna (1999). RDAC 2011-2012, 771-809. Giuliani A. 2008. The export of Hellenistic Ephesian lamp-workshops and their influence on the local production in the East (w) C. Roman i N. Gudea, Lychnological acts 2. Trade and local production of lamps from the prehistory until the middle age. Acts of 2nd International Congress on Ancient and Middle Age Lighting Devices, Zalău / Cluj-Napoca, 2006, Cluj-Napoca, 91-96. Giuliani A. 2011. New Aspects on the Chronology of Hellenistic Lamps from Ephesos. Ζ'ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΑΙΓΙΟ 4-9 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2005, 533-538. Gjerstad E. 1948. The Swedish Cyprus Expedition IV: 2, The Cypro-Geometric, Cypro-Archaic and Cypro-Classical Period. Stockholm. Gjerstad E., Lindros J., Sjöqvist E., Westholm A. 1934. The Swedish Cyprus Expedition I. Stockholm. Gjerstad E., Lindros J., Sjöqvist E., Westholm A. 1935. The Swedish Cyprus Expedition II. Stockholm. Gjerstad E., Lindros J., Sjöqvist E., Westholm A. 1937. The Swedish Cyprus Expedition III. Stockholm. Goldman H., Jones F. 1950. The Lamps (w) H. Goldman (ed.), Excavations at Gözlü Kule, Tarsus, vol. I. The Hellenistic and Roman Periods). Princeton, 84-135. Gordon J., Cova E. 2010. Romanesis in Cyprus: a lamp from Athienou-Malloura. CahCÉC 40, 277-294. Gomez B., Rautman M.L., Neff H., Glascock M.D. 1995. Clays Related to the Production of White Slip Ware. RDAC, 113-118. Gomez B., Rautman M.L., Neff H., Glascock M.D. 1996. Clays used in the Manufacture of Cypriot Red Slip Pottery and Related Ceramics. RDAC, 69-82. Green J., Barker C., Stennett, G. 2015. The Hellenistic Phases of the Theatre at Nea Paphos in Cyprus: The Evidence from the Australian Excavations (w) R. Frederiksen, E. R. Gebhard i A. Sokolicek, The Architecture of the Ancient Greek Theatre. Acts of an International Conference at the Danish Institute at Athens 27-30 January 2012. Athens: Monographs of the Danish Institute, no. 17, 319-334. Gunneweg J., Perlman I., Yellin J. 1983. The Provenience, Typology, and Chronology of Eastern Terra Sigillata. Monograph of the Hebrew University. Jerusalem: QEDEM Series 17. Hadad S. 1997. Oil Lamps from the Third to the Eighth Century C. E. at Scythopolis-Bet Shean. Dumbarton Oak Papers (51), 147-188. Hadjisavvas S. 1985. Excavations at the “Tombs of the Kings”- Kato Paphos (w) V. Karageorghis (ed.), Archaeology in Cyprus 1960-1985 Nicosia, 262-269. Hadjisavvas S. 1988. Olive Oil Production in Ancient Cyprus. RDAC, 111-120. Hadjisavvas S. 1992. Olive Oil Processing in Cyprus from the Bronze Age to the Byzantine Period. Studies in Mediterranean Archaeology, XCIX. Nicosia. Hadjisavvas S. 1997. Agia Napa. Excavations at Makronisos and the Archaeology of the Region. Nicosia. Harris W. 1980. Roman Terracotta Lamps: The Organization of an Industry. JRS 70, 126-145. Harris W. V. 1993. The Inscribed Economy. Production and Distribution in the Roman Empire in the Light of Instrumentum Domesticum. JRA Supp. Ser. VI. Harris W.V. 2011. Roman Terracotta Lamps: The Organization of an Industry (with addendum) (w) W. Harris, Rome’s Imperial Economy. Twelve Essays, 113-146. Hayes J. 1980. Ancient Lamps in the Royal Ontario Museum; I: Greek and Roman Clay Lamps. Toronto. Hayes J. 1991. Paphos III: The Hellenistic and Roman Pottery. Nicosia. Hellmann M. 1985. Lampes antiques de la Bibliothèque Nationale, vol. 1: Collection Froehner. Paris. Hellmann M. 1987. Lampes antiques de la Bibliothèque Nationale, vol. 2: Fonds général: Lampes préromaines et romaines. Paris. Hemelrijk J. 1991. A closer look at the potter (w) T. Rasmussen, N. Spivey (eds.), Looking at Greek Vases. Cambridge, 233-256. Hennessy J. 1954. Excavations at Sphagion in Cyprus. Papers of the British School at Rome, XXII, 22-38. Heres G. 1968. Die Werkstatt des Lampentöpfers Romanesis. Forschungen und Berichte, Bd. 10, Archäologische Beiträge. Staatliche Museen zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, 185-211. Hermary A., Petit T., Schmid M. 1988. Rapport sur les travaux de l’école française à Amathonte de Chypre en 1987. BCH, 112(2), 857-876. Hill G. 1940. A History of Cyprus. Cambridge. Hodder I., Hutson, S. 2003. Reading the Past: Current Approaches to Interpretation in Archaeology. Cambridge. Hohlfelder, R. 1992. The Paphos Ancient Harbour Explorations, 1991. RDAC, 255-256. Holleran C. 2012. Shopping in Ancient Rome. Oxford. Howland R. H. 1958. Greek Lamps and Their Survivals. The Athenian Agora IV. Princeton. Hughes M., Leese M., Smith M. 1988. The Analysis of Pottery Lamps Mainly from Western Anatolia, including Ephesus by NAA. (w) D. Bailey, 461-485. Hunter L. A. 2007. Hellenistic ceramics of Cyprus: Provenance study, Master thesis, California State University, Long Beach. Johnston A. 1991. Greek vases in the marketplace (w) T. Rasmussen i N. Spivey (eds.), Looking at Greek Vases. Cambridge, 203-232. Jones R. 1986. Greek and Cypriot Pottery. A Review of Scientific Studies. Athens. Jurišić M. 2000. Ancient Shipwrecks of the Adriatic. Maritime transport during the first and second centuries AD. Oxford: BAR Inernational Series 828. Kajzer M. 2013. The ‘Ephesian’ terracotta oil lamps from the Agora of Nea Paphos. SAAC 17, 249-254. Kajzer M. 2016a. Changes in the Mediterranean contacts during the Hellenistic and Roman Periods based on oil lamps’ finds from Cyprus– preliminary remarks (w) M. Kajzer, Ł. Miszk, M. Wacławik (eds.), The Land of Fertility I: South-east Mediterranean since Bronze Age to the Muslim Conquest. Cambridge, 105-111. Kajzer M. 2016b. Terracotta Oil Lamps from the Paphos Agora Project (w) R. Maguire, J. Chick (eds.), Approaching Cyprus: Proceedings of the PostGraduate Conference of Cypriot Archaeology (PoCA) held at the University of East Anglia, Norwich, 1st-3rd November 2013. Cambridge, 127-137. Kajzer M. 2016c. To light Antiquity: perspectives for research on clay oil lamps from the Agora in Nea Paphos, Cyprus. SAAC 20, 115-124. doi:DOI 10.12797/SAAC.20.2016.20.07. Kajzer M. 2018. Early Roman fine wares from the pottery assemblage found in a cistern in the Agora of Nea Paphos, Cyprus. ReiCretActa 45, 685-690. Kajzer M. w druku. Hellenistic and Roman Lamps (w) E. Papuci-Władyka (ed.). Kajzer M., Marzec E. w druku. Roman Table Wares (ca. 30 BCE to the 7th century CE) (w) E. Papuci-Władyka (ed.). Kajzer M. w druku. Hellenistic and Roman oil lamps from Chhîm (w) T. Waliszewski (ed.), Chhim_Interim Report 1996-2015. Warszawa: PAM Monographs. Kaldeli A. 2009. Trade and the transmission of Roman values to Cyprus, as evidenced by the amphorae. CahCÉC, 39, 365-386. Kapera Z. J. 2014. Cypr w okresie rzymskim (30 p.n.e.-330 n.e.) (w) M. Borowska, P. Kordos, D. Maliszewski (eds.) 187-226. Karageorghis V. 1963. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques a Chypre en 1962. BCH 87, 325-387. Karageorghis V. 1966. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1965. BCH 90, 297-389. Karageorghis V. 1967a. Excavations in the Necropolis of Salamis, vol. I. Nicosia. Karageorghis V. 1967b. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques a Chypre en 1966. BCH 91, 275-370. Karageorghis V. 1968. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1967. BCH 92, 261-358. Karageorghis V. 1969. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1968. BCH 93, 431-569. Karageorghis V. 1973. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1972. BCH 97, 601-689. Karageorghis V. 1974. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1973. BCH 98, 821-896. Karageorghis V. 1978. Excavations in the Necropolis of Salamis IV. Nicosia. Karageorghis V. 1985. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1984. BCH 109(2), 897-967. Karageorghis, V. 1986. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1985. BCH 110(1), 823-880. Karageorghis V. 1988. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques a Chypre en 1987. BCH 112(2), 793-855. Karageorghis V. 2000. Ancient Art from Cyprus. The Cesnola Collection in the Metropolitan Museum of Art. New York. Karageorghis V. 2002. Ancient art from Cyprus in the Collection of George and Nefeli Giabra Pierides. Athens. Karageorghis V. 2003. The Cyprus Collections in the Medelhavsmuseet. Nicosia. Karageorghis V. 2010a. Cypriote Collection in the Phylactou Collection. The Leventis Municipal Museum. Nicosia. Karageorghis V. 2010b. Ancient Cypriote Art in the Leto and Costakis Severis Collection. The Leventis Municipal Museum. Nicosia. Karivieri A. 1996. The Athenian Lamp Industry in Late Antiquity. Helsinki. Kassianidou V. 2011. The production of copper in Cyprus during the Roman period (w) A. Demetriou (ed.), 539-548. Katsioti A. 2008. Aspects of the economic and commercial activity od Rhodes during Late Antiquity: The case of lamps (w) C. Papageorgiadou-Banis i A. Giannikouri, Sailing in the Aegean. Readings on the economy and trade routes. ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 53, 189-208. Katsioti A. 2014. The Circulation of Cypriot Lamps in Late Roman – Early Byzantine Rhodes. ΕΥΛΙΜΕΝΗ ΣΕΙΡΑ AΥΤΟΤΕΛΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ(2), 153-165. Kelsall P. 2018. Lighting the Ancient World. Staffordshire: Lux Lucerna. Kennedy C. 1963. The development of the lamp in Palestine. Berytus 14, 67-115. Khairy N. 2016. Nabatean Clay Lamps. An Analytical Study of Art and Myths. Oxford: BAR IS 2788. Kimpe K., Jacobs P., Waelkens M. 2001. Analysis of oil used in late Roman oil lamps with different mass spectrometric techniques revealed the presence of predominantly olive oil together with traces of animal fat. Journal of Chromatography A, 937, 87-95. Kiriatzi E. G. 2011. Pottery Production and Importation at Bronze Age Kolonna: the Ceramic Fabrics and the Island’s Landscape (w) W. Gauss i E. Kiriatzi, Pottery Production and Supply at Bronze Age Kolonna Aegina. An Integrated Archaeological and Scientific Study of a Ceramic Landscape. Wien, 69-156. Klimowsky E. 1974. On ancient Palestinian and other coins their symbolism and metrology. Numismatic Studies and Researches VII. Tel Aviv. Kordos P. 2014. Geografia, klimat i przyroda Cypru. (w) M. Borowska, P. Kordos i D. Maliszewski (eds.), 19-30. Koutoussaki L. 2008. Lampes d’Argos. Les lampes en terre cuite découvertes dans l’Agora et les Thermes. Campagnes de fouilles 1972-1991. Thèse de Doctorat présentée devant la Faculté des Lettres de l’Université de Fribourg, en Suisse. Grèce et Fribourg (Suisse). Lapp E. 2004. Clay Lamps Shed New Light on Daily Life in Antiquity. Near Eastern Archaeology 67/3, 174-175. Lapp E. 2016. The Clay Lamps from Ancient Sepphoris: Light Use and Regional Interactions. Eisenbrauns. Lawall M., Lund J. (eds.) 2013. The Transport Amphorae and trade of Cyprus. Aarhus. Leonard J. R., Hohlfelder R. 1993. Paphos Harbour, Past and Present: The 1991-1992 underwater survey. RDAC, 365-379. Leonard J. R., Hohlfelder R. L., Dunn R. K. 1998. Geoarcheological investigations in Paphos Harbour. RDAC, 141-157. Lo Porto F. 1986. La Collezione cipriota del Museo di Antichità di Torino. Rome. Loeschcke S. 1919. Lampen aus Vindonissa. Zürich. London G. 1989. Past Present: The Village Potters of Cyprus. The Biblical Archaeologist, 52(4), 219-229. London G. 2000. Continuity and Change in Cypriot Pottery Production. Near Eastern Archaeology, 63(2), 102-110. Love I. C. 1973. A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, 1972. AJA, 77(4), 413-424. Lubsen-Admiraal S. 2003. Corpus of Cypriote Antiquities 25. Ancient Cypriote Art in the T.N. Zintilis Collection. Studies in Mediterranean Archaeology, XX(25). Uppsala. Lubsen-Admiraal S. 2004. Αρχαια Κυπριακη Τεχνη. Athens. Lund J. 1991. Towards a better understanding of the production pattern of Roman Lamps (w) T. Fischer-Hansen (ed.), Recent Danish Research in Classical Archaeology: Tradition and Reneval. Danish Studies in Classical Archaeology Acta Hyperboraea 3. Copenhagen, 269-295. Lund J. 1997. The distribution of Cypriot Sigillata as Evidence of Sea-trade Involving Cyprus (w) S. Swiny, R. Hohlfelder i H. Swiny (eds.), Res Maritimae. Cyprus and the Eastern Mediterranean from Prehistory to Late Antiquity. Proceedings of the second International Symposium ‘Cities on the Sea’, Nicosia, Cyprus, October 18-22, 1994. Atlanta, Georgia, 201-215. Lund J. 2015. A Study of the Circulation of Ceramics in Cyprus from the 3rd Century BC to the 3rd Century AD. Gosta Enbom Monographs 5. Aarhus. Łukaszewicz A. 1990. A Terracotta Lamp from Alexandria, ÉtTrav XV, 253-55. MacLaurin Hemsley L. (1991). Techniques of the Village Pottery Production (w) J. A. Barlow (ed.), Cypriot Ceramics: Reading the Prehistoric Record, University of Pennsylvania, 215-219. Maier F. G., Karageorghis V. 1984. Paphos: History and Archaeology. Nicosia. Marangou, A. 2006. Quelques conteneurs phéniciens d’époque hellénistique découverts à Chypre. CahCÉ 36, 55-62. Marchand, J. (1996). The Lamps (w) P. Bikai, W. Fulco, J. Marchand (eds.), Tyre: The Shrine of Apollo. Amman, 57-67. Martinón-Torres M., Killick D. 2014. Archaeological Theories and Archaeological Sciences. (w) A. Gardner, M. Lake, U. Sommer, The Oxford Handbook of Archaeological Theory. Oxford. DOI: 10.1093/oxfordhb/9780199567942.013.004. Martinón-Torres M., Rehren T. (eds.) 2008. Archaeology, history & science. Integrating approaches to ancient materials. London. Marzec E. 2017. Provenance and Technology of Colour-coated Ware Pottery from Nea Paphos on Cyprus (from the late 4th to the 1st century BCE). Jagiellonian University, Krakow: non-published PhD dissertation. Marzec E., Kajzer M. w druku. Hellenistic Table Wares (form the 4th to the 1st century BC (w) E. Papuci-Władyka (ed.). Marzec E., Kiriatzi E., Müller N., Hein A. 2018. The provenance and technology of a group of Hellenistic colour-coated ware pottery from the excavations at Nea Paphos on Cyprus. JASc: Reports, 21, 1035-1043. Marzec E., Kiriatzi E., Müller N., Hein A. 2019. An integrated typological, technological and provenance investigation of Late Hellenistic colour-coated pottery from Nea Paphos, Cyprus. Archaeological and Anthropological Science. doi:10.1007/s12520-019-00786-8. McCann A., Oleson J. 2004. Deep-water shipwrecks off Skerki Bank: the 1997 survey. JRA Supp. Ser. 58. McFadden G. 1946. A Tomb of the Necropolis of Ayios Ermoyenis at Kourion. AJA 50, 449-489. Menzel H. 1969. Antike Lampen in Romisch-Germanischen Zentralmuseum zu Mainz. 2nd edition with suppl. Mainz: Romisch-Germanisches Zentralmuseum zu Mainz Katalog 15. Metİn H. 2012. A lamp production center in Western Anatolia: Local Production and imitation of Cibyra (w) L. Chrzanovski, Le Luminaire antique. Lychnological Acts 3, Actes du 3e Congrès International d'études de l'ILA, Université d'Heidelberg, 21 - 26.IX.2009. Montagnac: Monographies Instrumentum 44, 243-249. Meyza H. 2014. Polska misja archeologiczna na Cyprze (w) M. Borowska, P. Kordos, D. Maliszewski (eds.), 433-441. Meyza H., Młynarczyk J. (eds.) 1995. Hellenistic and Roman Pottery in the Eastern Mediterranean – Advances in Scientific Studies. Acts of the II Nieborów Pottery Workshop. Warszawa. Michaelides D. 1996. The Economy of Cyprus during the Hellenistic and Roman Periods (w) V. Karageorghis, D. Michaelides (eds.), The Development of the Cypriot Economy from the Prehistoric Period to the Present Day. International Conference organized by the Bank of Cyprus, the Archaeological Research Unit and the Department of Economics of the University of Cyprus, 28-29 April. Nicosia, 141-152. Michaelides, D., Papantoniou, G. i a Dikomitou-Eliadou, M. (2014). Moulding Expressions of Culture: The Terracotta Figurines from the House of Orpheus, Nea Paphos (w) A. Gagatsis, The A.G. Leventis Research Projects. Nicosia, 75-91. Michalik M. 2019. Woda na Agorze. Systemy hydrotechniczne w świetle badań Paphos Agora Project, niepublikowana praca magisterska, Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński. Kraków. Mikati R. 1998. The AUB Souks excavations 1994-95. The Terracotta Lamps. A thesis submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of MA to the Department of History and Archaeology of the Faculty of Arts and Sciences at the AUB. Beirut. Mikati R. 2003. Faustus the Early Roman lamp maker visits Beirut. Evidence of a Tyre-based production (w) L. Chrzanovski, Nouveautés Lychnologiques - Lychnological News. Sierre, 175-180. Miltner F. 1937. Forschungen in Ephesos, IV.2. Vienna. Miszk Ł. w druku. Stratigraphy and Architecture of the Agora (w) E. Papuci-Władyka (ed.). Miszk Ł. w druku. History of the Research on the Agora (w) E. Papuci-Władyka (ed.). Miszk Ł., Papuci-Władyka E. 2016. Nea Paphos and its harbours. Gates to the Mediterranean in the light of the Jagiellonian University research (w) M. Seifert i L. Ziemer, North Meets East 3. Aktuelle Forschungen zu antiken Häfen Ein Workshop Workshop veranstaltet von Julia Daum und Martina Seifert an der Universität Hamburg vom 15. bis 17. März 2016. Aachen, 1-19. Misztal M. 2013. Historia Cypru. Kraków. Mitford T. 1980. Roman Cyprus. ANRW, 7(2), 1284-1384. Mitsopoulos-Leon V. 1991. Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos. Kleinfunde 1. Teil. Keramik hellenistischer und römischer Zeit. Forschungen in Ephesos 9/2/2. Wien. Wien. Mitsopoulos-Leon V. 2007. Die Lampen. (w) V. Mitsopoulos-Leon, C. Lang-Auinger (eds.), Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos 2. Funde klassischer bis römischer Zeit, Forschungen in Ephesos IX, 2, 3. Wien, 64-113. Mitten D. 1959. Ancient Lamps in the McDaniel Collection. Harvard Studies in Classical Philology 64, 247-258. Młynarczyk J. 1978. Hellenistic Terracotta Lamps from Nea Paphos. RDAC, 235-253. Młynarczyk J. 1983. Deux types de lampes hellénistiques à Chypre et à Alexandrie. ÉtTrav, XIII, 283- 291. Młynarczyk J. 1985. Remarks on the classical settlement on the site of Nea Paphos, Archaeologia Cypria 1, 69–78. Młynarczyk J. 1990a. Nea Paphos III. Nea Paphos in the Hellenistic Period. Warszawa. Młynarczyk J. 1990b. An Early Hellenistic lamp in the Graeco-Roman Museum in Alexandria. RDAC, 155-157. Młynarczyk J. 1992. Fourth Century A.D. Terracotta Lamps from Nea Paphos (w) P. Åström (ed.), Acta Cypria. Acts of an International Congress on Cypriote Archaeology held in Göteborg on 22-24 August 1991. Uppsala, 255-271. Młynarczyk J. 1995. Alexandria and Paphos: Lamp Producing Centres (w) H. Meyza, J. Młynarczyk (eds.), 203-239. Młynarczyk J. 1997. Alexandrian and Alexandria-Influenced Mould-Made Lamps of the Hellenistic Period. Oxford: BAR IS 677. Młynarczyk J. 1998. Lampki terakotowe z polskich wykopalisk w Nea Pafos (w) W. Daszewski i H. Meyza (eds.), 51-66. Młynarczyk J. 2009. Sailors and Artisans: The Egyptian Connections of Ceramic Finds from Yeronisos (w) D. Michaelides, V. Kassianidou, R. Merrillees, Proceedings of the International Conference Egypt and Cyprus in Antiquity). Oxford, 210-215. Młynarczyk J. 2012. Terracotta Oil Lamps, Tell Atrib III 1985-1995. Warszawa. Młynarczyk J. 2015. Moving to a new place: the cult of Paphia Aphrodite in Hellenistic Nea Paphos. CahCÉC 45, 79-86. Młynarczyk J. 2016a. Walking around the Site of Nea Paphos and through the Decades of its Exploration. (w) C. Balandier (ed.), 33-47. Młynarczyk J. 2016b. Znaleziska ceramiczne a zagadnienie pierwotnego osadnictwa na obszarze Nea Paphos/Ceramic finds and an early settlement at Nea Paphos, (w) Papuci-Władyka, Dobosz 2016, 74-76. Młynarczyk J. 2017. From the time of Nikokles: a Late Classical pottery assemblage beneath the so-called Hellenistic House in Maloutena. Unpublished poster presentation on the International Colloquium Nea Paphos and Western Cyprus, Paphos, 11-15 October 2017. Morley N. 2016. Trade and the Integration of the Roman Empire (w) C. Schäfer (ed.), Connecting the ancient world: mediterranean shipping, maritime networks and their impact. Moullou D., Topalis F. 2011. An example of room lighting from Classical Greece. (w) I. Motsianos, E. Binti (eds.), Light on Light: an Illuminating Story Thessaloniki, 64-66. Munro J. 1891. Excavations in Cyprus. Third Season’s Work: Polis tes Chrysochou. JHS XII, 298-333. Myres J. 1914. Handbook of the Cesnola Collection of Antiquities from Cyprus. New York. Najbjerg T. 2012. The city of Arsinoe in the Hellenistic and Roman periods (w) W. A. Childs, J. S. Smith, J. Padgett (eds.), 244-245. Nantet E. 2016. Phortia. Le Tonnage des Navires de Commerce en Méditerranée du VIIIe siècle av. l’Ère Chrétienne au VIIe siècle de l’Ère Chrétienne. Rennes. Nicholson P., Shaw I. 2000. Ancient Egyptian Materials and Technology. Cambridge. Nicolaou I. 1984a. A Hellenistic and Roman Tomb at Eurychou-Phoenikas. RDAC 1983, 234-256. Nicolaou I. 1984b. Inscriptiones Cypriae Alphabeticae XXIII. RDAC 1983, 257-263. Nicolaou I. 2005. Paphos 5. Stamped Amphora Handles. Nicosia. Nicolaou K. 1963. The mosaics at Kato Paphos - The House of Dionysos. RDAC, 56-72. Nicolaou K. 1966. The topography of Nea Paphos (w) M. L. Bernhard (ed.), Mélanges Offerts à Kazimierz Michałowski. Warszawa, 561-602. Nicolaou K. 1967. Excavations at Nea Paphos. The House of Dionysos. Outline of the campaigns 1964-1965. RDAC, 100-125. Nicolaou K. 1972. Archaeological News from Cyprus 1970. AJA 76, 311-320. Nicolaou K. 1973. Archaeological News from Cyprus, 1972. AJA 77(4), 425-433. Nicolaou K. 1978. Archaeological News from Cyprus 1967. AJA 72(4), 369-380. Niziołek K. 2019 Późnohellenistyczna ceramika stołowa oraz unguentaria ze studni S.50 na Agorze w Nea Pafos (Cypr) – analiza materiału i próba interpretacji depozytu, niepublikowana praca magisterska, Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński. Kraków. Nocoń K. w druku. Hellenistic and Roman Kitchen and Cooking Pottery (w) E. Papuci-Władyka (ed.) Nohlen K., Radt W. 1978. Kapikaya. Ein Felsheiligtum bei Pergamon. Im Anhang: Topographische Karte von Pergamon. Altertümer von Pergamon XII. Berlin. Ohnefalsch-Richter M. 1893. Kypros. The Bible et Homer. Oriental Civilization, Art and Religion in Ancient Times. London. Oleson J., Adams J. 2004. Formation, survey, and sampling of the wreck sites (w) A. McCann, J. Oleson (eds.), Deep-water shipwrecks off Skerki Bank: the 1997 survey. JRA Supp. Ser. 58, 31-39. Oleson J. P., Fitzgerald M. A., Sherdwood A. N., Sidebotham S. E. 1994. The Harbours of Caesarea Maritima. Results of the Caesarea Ancient Harbour Excavation Project 1980-85, II. Oxford: BAR IS 594. Oliver A. 1983. Tomb 12 at Episkopi. RDAC, 245-256. Orton C., Hughes M. 2013. Pottery in Archaeology, Second Edition. Cambridge. Oziol T. 1977. Salamine de Chypre VII. Les lampes du Musée de Chypre. Paris. Oziol T. 1993a. Les lampes au Musée de la Fondation Piéridès. Nicosie. Oziol T. 1993b. Lampes (w) J. F. Salles (ed.), Les niveaux hellénistiques. Kition-Bamboula IV. Recherches sur les civilizations. Paris, 295-309. Oziol T. 1995. Kition et Salamine: Les Lampes hellénistiques (w) H. Meyza, J. Młynarczyk (eds.), 239- 246. Oziol T. 2003. Les Lampes des Niveaux Phéniciens et Post-Phéniciens de Kition (w) V. Karageorghis (ed.), Excavations at Kition. VI. The Phoenician and Later Levels Nicosia, 265-303. Oziol T., Pouilloux J. 1969. Salamine de Chypre I. Les Lampes. Paris. Papageorghiou, A. (1990). Chronique des fouilles et découvertes archéologiques a Chypre en 1989. BCH 114, 941-985. Papuci-Władyka E. 1995a. Nea Pafos. Studia nad ceramiką hellenistyczną z polskich wykopalisk (1965- 1991). Kraków. Papuci-Władyka E. 1995b. Nea Paphos, Cyprus. The Hellenistic Pottery from the Polish Excavations (1965- 1993). SAAC 7, 65-78. Papuci-Władyka E. 1997. Nea Paphos. The cistern south of the Villa of Theseus. PAM IX, 130-135. Papuci-Władyka E. 2011. Kato Pafos-Agora Project: Jagiellonian University, Press Release. http://www.mcw.gov.cy/mcw/DA/DA.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93/$file/PAP%202011.pdf, dpstęp: 28.08.2019. Papuci-Władyka E. 2012. Excavations of the Paphos Agora Project, Press Release. Pobrano http://www.mcw.gov.cy/mcw/DA/DA.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93/$file/PAP%202012%20press%20release.pdf, dostęp: 28.08.2019. Papuci-Władyka E. 2013. Excavations of the Paphos Agora Project 2013, Press Release. http://www.mcw.gov.cy/mcw/DA/DA.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93/$file/Press%202013%20engl.pdf, dostęp: 28.08.2019. Papuci-Władyka E. 2014. Excavations of the Paphos Agora Project 2014, Press Release. http://www.mcw.gov.cy/mcw/DA/DA.nsf/All/F2EFC7E2CB001A0422579C2003DCC93/$file/PIO%202014%20engl.pdf, dostęp: 28.08.2019. Papuci-Władyka E. 2016. Excavations of the Paphos Agora Project 2016, Press Release. http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93/$file/PIO_2016_en.pdf. Papuci-Władyka E. 2018a. Excavations of the Paphos Agora Project 2018, Press Release. http://www.mcw.gov.cy/mcw/DA/DA.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93?OpenDocument, dostęp: 28.08.2019. Papuci-Władyka E. (red). 2018b. Pafos – Misterium miasta Afrodyty. Dziedzictwo archeologiczne, a nowe technologie, Paphos – Mystery of the City of Aphrodite. Archaeological heritage versus new technologies. Kraków. Papuci-Władyka E. (ed). w druku. Paphos Agora Project (PAP) 1. Interdisciplinary Research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011-2015) – First Results. Kraków. Papuci-Władyka, E., Dobosz, A. (eds.) 2016. W Sercu Starożytnego Miasta. Pięć Lat Badań Krakowskich Archeologów Na Agorze W Pafos Na Cyprze (2011–2015), Międzynarodowe Sympozjum oraz Wystawa Fotografii Roberta Słabońskiego/In the Heart of the Ancient City. Five Years of Krakow Archaeologists’ Research at the Paphos Agora on Cyprus (2011-2015), International Symposium and Exhibition of Photographs by Robert Slabonski, 21-22 January 2016, Jagiellonian University Institute of Archaeology. Alter, Krakow. Papuci-Władyka, E., Machowski, W. 2014. Paphos Agora Project 2011-2012. Badania Uniwersytetu Jagiellońskiego na agorze miasta Nea Pafos (w) M. Borowska, P. Kordos, D. Maliszewski (eds.), 449-459. Papuci-Władyka E., Machowski W. 2016. Paphos Agora Project. Preliminary results of the 2011–2012 seasons of the Jagiellonian University (Krakow, Poland) excavations (w) C. Balandier (ed.), 67–77. Papuci-Władyka E., Machowski W., Miszk Ł. 2018. ‘Paphos Agora Project’ (PAP) 2011–2014: First Preliminary Report on Excavations by the Jagiellonian University in Kraków, Poland. RDAC, 533-569. Papuci-Władyka, E., Miszk, Ł. w druku. History of the research on Nea Paphos (without Agora) (w) Papuci-Władyka (ed.). Parker A. 1992. Ancient Shipwrecks of the Mediterranean & the Roman Provinces. Oxford: BAR IS 580. Pastutmaz Sevmen D. 2013. Stoa’da bulunan kandiller. W C. Bruns Özgan, Knidos. Ergebnisse der Ausgrabungen von 1996-2006. Knidos-Studien Band 4. Istanbul, 198-207. Peacock D. 1982. Pottery in the Roman World. London. Peña J. 2007. Roman Pottery in the Archaeological Record. Cambridge. Peña J., McCallum M. 2009. The Production and Distribution of Pottery at Pompeii: A Review of the Evidence; Part 1, Production. AJA 113, 57-80. Perlzweig J. 1961. The Athenian Agora VII. Lamps of the Roman Period. New Jersey. Perlzweig J. 1963. Lamps from the Athenian Agora. New Jersey. Petropoulos M. 1999. Ta ergasteria ton romaikon lychnarion tes Patras kai to lychnomanteio. Athenai. Picon M., Blondé F. 2002. Les résultats d’un programme d’analyses effectué sur l’île de Chypre (w) F. Blondé, P. Ballet, J.-F. Salles (eds.), Céramiques hellénistiques et romaines: productions et diffusions en Méditerranée orientale (Chypre, Égypte et côte syropalestinienne). Actes du colloque tenu à Lyon (Mars 2000). Travaux Maison Orient 35, 13-21. Pieridou A. 1963. A Hellenistic-Roman Tomb at Kyra. RDAC, 33-40. Pilides D. 2004. Potters, Weavers and Sanctuary Dedications: Possible Evidence from the Hill of Agios Georgios in the Quest for Territorial Boundaries. CahCÉC 34, 49-67. Pilides D., Papadimitriou N. 2012. Ancient Cyprus: Cultures in Dialogue. Exhibition Catalogue, Brussels. Nicosia. Pouilloux J. 1987. Les Lampes de terre cuite en Méditerranée. Des origines à Justinien. Table ronde du CNRS, tenue à Lyon du 7 au 11 décembre 1981. Lyon: Maison de l'Orient et de la Méditerranée. Pucci, G. 1983. Pottery and trade in the Roman Period (w) P. Garnsey, K. Hopkins, C. Whittaker (eds.), Trade in the Ancient Economy. London, 105-117. Raptou E. 2004. A painted Roman tomb at Paphos (P.M. 3510). MEDITARCH 17, 311-321. Raptou E. 2009. Nouvelles pratiques funéraires à Paphos hellénistique et romaine. CahCÉC, 39, 89-112. Rathossi C., Tsolis-Kataga P., Katagas C., Petropoulos M. 2005. Red-painted and unpainted Roman lamps in Northwestern Peloponnese, Greece: an archaeometric study (w) L. Chrzanovski, Lychnological Acts 1. Actes du 1er Congrès international d’études sur le luminaire antique. Nyon. Rautman M., Gomez H., Neff H., Glascock M.D. 1993. Neutron activation analysis of late Roman ceramics from Kalavasos-Kopetra and the environs of the Vasilikios valley. RDAC, 233-264. Renson V., Slane K. W., Rautman M. L., Kidd B., Guthrie J., and Glascock M.D. 2016. Pottery Provenance in the Eastern Mediterranean using Lead Isotopes. Archaeometry 58, 1-14. Rice P. 1987. Pottery Analysis. A sourcebook. Chicago. Roebuck C. 1951. The Asklepieion and Lerna (Corinth XIV). Princeton: ASCSA. Rogl C. 2014. Mouldmade relief bowls from Ephesos – The Current State of Research (w) P. Bilde, M. Lawall (eds.) Pottery, Peoples and Places. Study and Interpretation of Late Hellenistic Pottery, 113-139. Rostovtzeff M. 1926. The Social and Economic History of the Roman Empire. Oxford. Rostovtzeff,M. 1941. The Social and Economic History of the Hellenistic World. Oxford. Rotroff S. 1997. The Athenian Agora XXIX: Hellenistic Pottery, Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related Material. Princeton. Rotroff S. I. 1982. The Athenian Agora XXII: Hellenistic Pottery, Athenian and Imported Moldmade Bowls. Princeton, New Jersey. Rotroff S. I. 1994. The Pottery (w) G. Hellenkemper Saliens, H.-H. von Prittwitz und Gaffron, G. Bauchhenss (eds.) Das Wrack. Der Antike Schiffsfund von Mahdia I. Cologne, 133-152. Rowe A. 2004. Reconsidering Late Roman Cyprus: Using new material from Nea Paphos to review current artefact typologies. A thesis submitted in fulfilment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy at the University of Sydney. Sydney. Rutgers, L., van der Borg, K. d. (2000). Radiocarbon Dating of several ancient Jewish Oil Lamps from Rome. Radiocarbon, 49(3), 1215–1219. Scheidel W. 2014. The shape of the Roman world: modelling imperial connectivity. JRA, 7-32. Scheidel W., Morris I. 2007. The Cambridge Economic History of the Greco-Roman World. Cambridge. Schneider G. 1993. Studies of Roman Lamps from the Northern Provinces and from Rome. AttiConv Ceramica e archeometria: lo stato degli studi: Giornate Internazionali di Studio Castelli di Montegufoni (FI), 26-27 Aprile 1993. Firenze, 132-138. Schneider G. 2000a. Chemical and Mineralogical Studies of Late Hellenistic to Byzantine Pottery Production in the Eastern Mediterranean. ReiCretActa 36, 525-536. Schneider G. 2000b. X-ray fluorescence analysis of vernice nera, sigillata and firmalampen from North Italy" (w) G. Brogiolo, G. Pietro Olcese (eds.), Produzione ceramica in area padan tra il II seclo a.c. e il VII secolo d.c.: nuovi dati e prospettive di ricerca. Convegn internazionale di Desenzano del Garda, 8-10 Aprile. Mantova, 103-106. Schneider G., Daszkiewicz M. 2014. The current state of the WD-XRF database of Hellenistic and Roman Fine Wares in the Levant (w) B. Fischer-Genz, Y. Gerber, H. Hamel, Roman Pottery in the Near East. Local Production and Regional Trade. Proceedings of the round table held in Berlin, 19-20 February 2010. Oxford, 135-138. Schneider G., Wirz E. 1992. Chemical answers to archaeological questions – Roman terracotta lamps as documents of economic history. Sciences de la terre et céramiques archéologiques. Expérimentations, applications. Documents et travaux. Institut Géologique Albert-de-Lapparent Centre Politechnique Saint-Louis a Cergy (16), 13-48. Sezer T., Tezgör D. K. 1995. Catalogue des lampes en terre cuite du Musée Archéologique d’Istanbul. T. I Époques: protohistorique, archaïque, classique et hellénistique. Varia Anatolica VI/1. Paris. Shier L. A. 1978. Terracotta Lamps from Karanis, Egypt. Excavations of the University of Michigan. Ann Arbor, Michigan. Sperber D. 1968. Costs of Living in Roman Palestine: III. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 11(3), 233-274. Sperber D. 1991. Roman Palestine 200-400: Money and prices. Jerusalem. Sternini,M. 1998. La collezione di antichità di Alessandro Palma di Cesnola. Bari. Strange J., Aviam M. 2017. Shiḥin Excavation Project: Oil Lamp Production at Ancient Shiḥin. Strata: Bulletin of the Anglo-Israel Archaeolocial Society 35, 63-99. Strauss J. 2013. Shipwrecks Database. Version 1.0. Pobrano z lokalizacji (16.02.2018): oxrep.classics.ox.ac.uk/databases/shipwrecks_database/ Sussman V. 1982. Ornamented Jewish Oil-lamps: From the Destruction of the Second Temple Through the Bar-Kokhba Revolt. Aris & Phillips. Sussman V. 2009. Greek and Hellenistic Wheel and Mould-Made Closed Oil Lamps in the Holy Land. Collection of the Israel Antiquities Authority. Oxford: BAR IS 2015. Sussman V. 2012. Roman Period Oil Lamps in the Holy Land. Collection of the Israel Antiquities Authority. Oxford: BAR IS 2447. Teixeira Bastos M. 2018. The Analysis and Spatial Distribution of Roman Provincial Discus Lamps: A Case Study in Syria-Palestine and Africa Proconsularis. Non-published PhD Thesis. Tel Aviv. Tinh T., Jentel M. 1991. Corpus des lampes antiques conservées au Québec. Vol. IV. Québec. Ugarković M. 2017. Illuminating with style. Mould-made lamps from the Hellenistic workshops of Ephesus - new project. Kastela. Velde B., Druc I. 1999. Archaeological Ceramic Materials. Origin and Utilization. Heidelberg: Springer: Natural Science in Archaeology. Vermeule C. 1976. Greek and Roman Cyprus: Art from Classical through Late Antique times. Boston. Vessberg O. 1953. Hellenistic and Roman Lamps in Cyprus. OpAth 1, 115-129. Vessberg O. 1956. Terracotta Lamps (w) O. Vessberg, A. Westholm, The Swedish Cyprus Expedition. Vol. IV, part 3. The Hellenistic and Roman Periods in Cyprus. Lund, 120-127; 184-193. Vivliodetis E. 201). The lamps (w) N. Kaltsas, E. Vlachogianni, P. Bouyia (eds.), The Antikythera Shipwreck: the ship, the treasure, the mechanism. Athens. Waagé O. 1941. Lamps (w) R. Stillwell (ed.), Antioch on the Orontes III, The Excavations of 1937-1939. Princeton, 55-82. Wacławik M. 2018. Wie Man sich in Paphos dem Allamachtigen tod Widersetzte Chirurgische Instrumente aus Nea Paphos auf Zypern. Antike Welt 1/18, 60-65. Waksman S.Y., Wartburg M. L. von 2006. Fine-Sgraffito Ware ‘Aegean Ware’, and other wares: new evidence for a major production of Byzantine ceramics. RDAC, 369-388. Waksman S.Y. 2014. Archaeometric Approaches to Ceramics Production and Imports in Medieval Cyprus. In: Papanikola-Bakirtzi, D. and Coureas, N. (eds.), Cypriot Medieval Ceramics. Reconsiderations and New Perspectives. Nicosia, 257-277. Walters H. 1914. Catalogue of the Greek and Roman Lamps in the British Museum. London. Westholm A. 1936. The Temples of Soli. Studies on Cypriote Art during Hellenistic and Roman periods. Stockholm. Whitbread I. 1995. Greek Transport Amphorae. A Petrological and Archaeological Study. The British School at Athens Fitch Laboratory Occasional Paper 4. Athens. Williams H. 1981. The Lamps, Kenchreai V. Leiden. Wismann T. 2006. The Lamps (w) L. Wriedt Sørensen, K. Winther Jacobsen (eds.), 338-354. Wohl B. 1981. A deposit of lamps from the Roman Baths in Isthmia. Hesperia 50, 112-140. Wohl B. 2017. Isthmia, vol X. Terracotta Lamps II: 1967-2004. Princeton: American School of Classical Studies at Athens. Wriedt Sørensen L., Winther Jacobsen K. (eds.) 2006. Panayia Ematousa I. A rural site in south-eastern Cyprus, (Monographs of the Danish Institute at Athens 6, 1). Aarhus University Press, Athens. Zoïtopoúlou E. P. 2003. Nouvelles lampes de la collection de l’Université McGill (w) L. Chrzanovski (ed), Nouveautés Lychnologiques – Lychnological News. Sierre, 265-283. Zych I. 2004. Marina el-Alamein: Some ancient terracotta lamps from Marina. PAM 15, 77–90. Autorzy antyczni Diodorus Sicilus. Library of History, Volume X: Books 19.66-20, tłum. Geer, R.M. (1954). Katalog