Kalwarie europejsKie analiza struKtury, typów i genezy elżbieta bilsKa-wodecKa Kalwarie europejsKie analiza struKtury, typów i genezy Instytut GeoGrafII I GospodarKI przestrzennej unIwersytet jaGIellońsKI KraKów 2003 wydano ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki przestrzennej uj i Centralnej rezerwy Badań własnych uj recenzenci: prof. dr hab. Bolesław domański, prof. dr hab. stanisław liszewski projekt okładki: Marian drążek Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku: elżbieta Bilska-wodecka fotografie na okładce: elżbieta Bilska-wodecka Korekta: Maria tłustochowska tłumaczenie: agencja tłumaczy zawodowych Letterman © Copyright by the Institute of Geography and spatial Management of the jagiellonian university Cracow 2003 printed in poland IsBn 83-88424-19-X wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki przestrzennej uniwersytetu jagiellońskiego ul. Grodzka 64, 31-044 Kraków, tel. (0-12) 422-47-03, fax. (0-12) 422-55-78 www.geo.uj.edu.pl druk wykonano z dostarczonych matryc drukarnia MultIpress, ul. Ślusarska 8, 31-709 Kraków, tel. (0-12) 423-65-00 Moim Rodzicom 5 Wstęp Kalwaria najczęściej kojarzona jest z miejscem w Jerozolimie najświętszym dla chrześcijan, gdzie umarł Jezus Chrystus, lub z obiektem sakralnym zbudowa­nym poza Jerozolimą, ale swoją tematyką nawiązującym do męki i śmierci Jezusa. W średniowieczu nastąpił największy rozwój kultu męki Pańskiej, i co się z tym wiąże, różnego rodzaju form przedstawiania wydarzeń pasyjnych. Pod koniec średniowiecza powstały obiekty sakralne, które łączyły w sobie te poprzednie sposoby przedstawiania wydarzeń pasyjnych oraz zawierały jeszcze jeden element – krajobraz. Powstał w ten sposób krajobraz sakralny, który może być rozumiany i odczuwany przez ludzi jako kopia Jerozolimy lub miejsce poświęcone rozmyślaniu męki Pańskiej. Pomimo że pierwszą kalwarię zbudowano w Hiszpanii na początku XV wieku, to jednak Włochy uważane są za ojczyznę tego typu obiektów sakralnych. Tam bowiem pod koniec XV wieku powstały pierwsze sacri monti. W tym samym czasie w Niemczech zakładano drogi pasyjne. Te oba sposoby kopiowania miejsc związanych z męką Pańską funkcjonowały w kulturze religijnej Europy do połowy XVIII wieku, by następnie zostać zastąpione przez kalwarie w formie czternastosta­cyjnej Drogi krzyżowej. Pomimo podobieństwa tematycznego na przestrzeni wieków, miejsca i wydarzenia męki Pańskiej przedstawiano stosując różne formy artystyczne. InterdyscyplInarne badanIa kalWarII europejskIch Badania nad kalwariami prowadzono przede wszystkim w odniesieniu do obiektów najstarszych, najbardziej znanych i cenionych pod względem artystycz­nym. Dotychczas opublikowane opracowania dotyczące kalwarii można podzielić na dwie grupy: – przeglądowe, charakteryzujące wybrane cechy (przeważnie programowe lub kompozycyjne) lub genezę kalwarii zbudowanych na określonym obszarze, – monograficzne, charakteryzujące historię i architekturę jednej lub kilku kalwarii. Pierwszą i najważniejszą publikacją dotyczącą interesującej nas problema­tyki, zaliczaną do grupy opracowań przeglądowych, jest książka K.A. Knellera1. Opracowanie to składa się ze wstępu, dwóch części i siedmiu podrozdziałów oraz z zakończenia. Pierwszy podrozdział poświęcony jest Rzeczywistym i duchowym pielgrzymkom. Autor opisuje kulturowe podłoże kultu pasyjnego w Europie oraz genezę i ważniejsze peregrynacje odbywane do Ziemi Świętej przez pielgrzymów z poszczególnych państw europejskich. Tab. 1. Najważniejsze kalwarie w Europie według K.A. Knellera (ok. 1908) Tab. 1. The most important Calvaries in Europe according to K.A. Kneller (ca. 1908) W drugim podrozdziale zatytułowanym Jeruzalem na Zachodzie [Europy] podane zostały informacje o genezie kalwarii w Europie Zachodniej oraz wymienio­no najważniejsze i najcenniejsze pod względem architektonicznym obiekty (tab. 1). W sumie w całej publikacji autor wymienia ponad sto kalwarii oraz ważniejsze europejskie kopie Grobu Pańskiego. Następne podrozdziały poświęcone zostały rozwojowi nabo­ żeństwa Drogi krzyżowej. Bardzo cennym opracowaniem dla badaczy kalwarii w monarchii austro -węgierskiej jest praca A. Hoppego2. Autor wśród wielu sanktuariów z tego obszaru wymienia również czternaście kalwarii. Z jego opracowania korzystali inni badacze, m.in. M. Lehman3. Pierwszą próbę charakterystyki architektonicznej oraz inwentaryzacji kalwarii na terenie Europy podjął E. Kramer4. W swoim opracowaniu zajął się analizą wszystkich form artystycz­ nych mieszczących się pod pojęciem kalwaria. Publikacja ta zawiera zatem informacje o kalwariach, stacjach Drogi 1 K.A. Kneller, Geschichte der Kreuzwegandacht von den Anfängen zur völligen Ausbildung, Freiburg 1908. 2 A. Hoppe, Des Österreichers Wallfartsorte, Wien 1914. 3 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum [w:] W. Flieder (red.), Festschrift Franz Loidl zum 65. Geburtstag. Sammlung „Aus Christentum und Kultur”, Wien 1970, Sonderband 1, s. 113-159. 4 E. Kramer, Kreuzweg und Kalvarienberg. Historische und baugeschichtliche Untersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313. krzyżowej, kaplicach Grobu Pańskiego Tab. 2. Liczba kalwarii w Europie według oraz wybrane przykłady rzeźby i malar-E. Kramera (ok. 1957) stwa o tematyce pasyjnej. Całość wzbo­gacona została szkicami wybranych kalwarii oraz aneksem, w którym autor zestawił ważniejsze kalwarie europejskie wraz z ich ogólnym opisem (tab. 2). Do chwili obecnej praca ta jest uważana za jedną z najważniejszych publikacji na temat kalwarii europejskich. Różnica pomiędzy opracowaniem K.A. Knellera a E. Kramera polega na zastosowanym podejściu badawczym. Kneller analizuje kalwarie pod kątem ich programu, traktując je jako ogniwo w rozwoju nabożeństwa Drogi krzyżowej, natomiast Kramer w swoim opracowa­niu zwraca uwagę na cechy architekto­niczno-kompozycyjne. Kolejną pracą o charakterze in­wentaryzacyjnym jest opracowanie M. Lehmanna5, zawierające wykaz miej­scowości w dorzeczu Dunaju, w których znajdują się kalwarie. Do każdej kalwa­rii cytowanej w wykazie autor, podał ważniejsze pozycje bibliograficzne lub źródło informacji o istnieniu obiektu. Tab. 2. The number of Calvaries in Europe according to E. Kramer (ca. 1957) Zestawienie to obejmuje następujące kraje6: Jugosławię, Austrię, Czechosłowację, Węgry, Rumunię (tab. 3). Całość poprzedzona została wstępem zawierającym podstawowe informacje o genezie kalwarii na opisywanym obszarze. Najważniejszym opracowaniem prezentującym tło historyczne budowy kal­warii europejskich oraz charakterystykę architektoniczną kalwarii istniejących we współczesnych granicach Węgier opublikował I. Szilágyi7. Praca ta, oprócz zagadnień dotyczących genezy kalwarii we współczesnych granicach Węgier, zawiera wykaz kalwarii, szczegółowe informacje o dacie budowy, stylu kaplic oraz plan i dokumen­tację fotograficzną opisywanych obiektów. Podobny charakter ma opracowanie M. Čičo i in.8 Autorzy skatalogowali i opracowali historię 113 kalwarii znajdujących 5 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen, op. cit., s. 113-159. 6 Podaję nazwy krajów za autorem. 7 I. Szilágyi, Kálváriák, Budapest 1980. Tab. 3. Liczba kalwarii w dorzeczu Dunaju według M. Lehmanna (ok. 1970) Tab. 3. The number of Calvaries in the Da­nube catchment-area according to M. Lehmann (ca. 1970) się na Słowacji. Całość poprzedzona została wstępem, będącym próbą podsumowania dotychczasowej wiedzy na temat słowackich kalwarii. Publikacja Steirische Kalvarienber­ge9jest pracą zbiorową pracowników Archiwum Miejskiego w Grazu, In­stytutu Historii Sztuki oraz Instytutu Liturgiki w Grazu. We wprowadze­niu do tego opracowania zawarto podstawowe informacje dotyczące genezy kalwarii europejskich, ich symboliki oraz źródeł, zarówno tych religijnych, jak i kulturowych. Nato­miast w części szczegółowej opisano ponad 80 obiektów określanych mianem Kalvarienberg, znajdujących się na obszarze Styrii w Austrii. Są to dobrze udokumentowane źródłowo, jak i ikonograficznie charakterystyki poszczególnych obiektów. Pod wpły­wem badań prowadzonych w Grazu powstał również artykuł S. Vriše­ ra10dotyczący wybranych kalwarii w Słowenii. Praca ta ma charakter informacyjny i może być przyczynkiem do dalszych badań w tym kraju. Pierwszą polską publikacją dotyczącą włoskich sacri monti, bardzo wysoko cenioną przez włoskich naukowców, jest praca A. Mitkowskiej11. Autorka zawarła w niej nie tylko szczegółowy opis tła historycznego, typologii kompozycyjnej i elementów symboliki, lecz na podstawie dostępnych materiałów źródłowych i publikacji, głównie E. Kramera, sporządziła wykaz kalwarii europejskich. Ważnym źródłem informacji o kalwariach są monografie konkretnego obiektu. Tego typu opracowania były najczęściej publikowane z okazji rocznicy powstania kalwarii lub w celu uzyskania dodatkowych funduszy na rozbudowę już istniejącego obiektu. Niektóre z nich charakteryzują się rzetelnym i wszechstronnym opraco­ 8 M. Čičo, M. Kalinová, S. Paulusová, Kalvárie a Križove cesty na Slovensku, Bratislava 2002. 9 W. Brunner, E. Renhart (red.), Steirische Kalvarienberge, Graz-Budapest 1991. 10 S. Vrišer, Die Kalvarienberge in der slowenischen Steiermark, „Zeitschrift des Historischen Vereines für Steiermark” 1991, 82, s. 243-256. 11 A. Mitkowska, Sacro Monte – park pielgrzymkowy, Kraków 1990, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, monografia 101. Tab. 4. Kalwarie w Europie według Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei (ok. 2001) Tab. 4. Calvaries in Europe according to Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotio­nali europei (ca. 2001) a bez Bretanii; a without Brittany Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei, Novara 2001. waniem zagadnienia, co podnosi ich wartość jako źródła informacji. Pierwsze tego typu opracowania były publikowane już w połowie XIX wieku12. Do tej grupy opracowań zaliczyć można pracę J. Szablowskiego13poświęco­ną architekturze Kalwarii Zebrzydowskiej. Powstała też praca z historii sztuki dotycząca Sacro Monte w Varallo14. Inwentaryzację i dokumentację fotograficzną bretońskich kalwarii opublikował E. Waquet15i Y-P. Castel16. Pełną charakterystykę i typologię dla tych obiektów opracował V.H. Debidour17. 12 J. Łepkowski, Kalwarya Zebrzydowska i jej okolice pod względem dziejowym i archeologicznym, Kraków 1850; T. Tripplin, Góra Kalwaria, czyli Nowy Jeruzalem położona dziś w Guberni War­szawskiej, Obwodzie Warszawskim, Powiecie czerskim. Opis historyczno-statystyczny, Warszawa 1854; E. Roszczynialski, Kalwaria Wejherowska, jej fundatorowie, duszpasterze i uroczystości, Wejherowo 1928; J. Bykowski, Kalwarya Ujska, jej stacje i kaplice z Drogą Krzyżową Zbawiciela Naszego Jezusa Chrystusa, Poznań 1926. 13 J. Szablowski, Architektura Kalwarii Zebrzydowskiej (1600-1702), „Rocznik Krakowski” 1933, 24. 14 P. Goldhardt, Die heiligen Bergen Varallo, Orta und Varese, „Beiträge zur Bauwissenschaft” 1908, 9. Więcej prac szczegółowych dotyczących historii kalwarii zaczęło powstawać od początku lat 80. XX wieku. Z tego okresu pochodzą opracowania historii włoskich sacri monti18i najbardziej znanych kalwarii polskich19. Publikacją próbującą podsumować dotychczasowy dorobek naukowy doty­czący sacri monti, kalwarii i dróg krzyżowych jest Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei20opracowana przez naukowców z różnych krajów europejskich pod patronatem Sacro Monte w Crea we Włoszech. Publikacja ta zawiera nigdzie dotąd nie publikowane charakterystyki kalwarii, np. z terenu Belgii, Holandii, Hiszpanii, Francji oraz załącznik – Mapę sacri monti, kalwarii europejskich i kompleksów dewocyjnych – w którym zaznaczono lokalizację 180721obiektów. Naukowcy wielokrotnie podejmowali temat genezy kalwarii. Każde z opra­cowań o charakterze przeglądowym jest poprzedzone informacjami o czynnikach budowy kalwarii na kontynencie europejskim. W tych opracowaniach brak jest jednak informacji o przyczynach budowy kalwarii w konkretnych krajach. Autorzy najczęściej ograniczają się do wymienienia najstarszych kalwarii w danym kraju podając datę budowy oraz ogólny zarys genezy pierwszych europejskich kalwarii, powstałych na przełomie średniowiecza i renesansu. Geneza kalwarii rozpatrywana jest bez podania sytuacji społeczno-religijnej kraju. Często pomijana jest geneza kolejnych obiektów budowanych od XVII do połowy XVIII wieku. Nie ma też informacji dotyczących przyczyn powstawania kalwarii w okresie od końca XVIII wieku do czasów współczesnych. Od początku XX wieku podejmowane są próby oszacowania ogólnej liczby kalwarii na kontynencie europejskim. Swoim zasięgiem obejmowały kraj lub region historyczny. Wadą większości wszystkich dotychczasowych wykazów jest brak zastosowania jednolitego kryterium typologicznego, według którego dany obiekt zaliczany był do grupy kalwarii. 15 E. Waquet, Calvari Bretoni, Novara 1942. 16 Y.-P. Castel, En Bretagne croix et calvaires, Sant-Thonan 1997. 17 V.H. Debidour, La sculpture Bretonne. Etude d’iconographie religieuse populaire, Rennes 1953. 18 T. Bertamini, Il Sacro Monte Calvario di Domodossola, Verbania 1980; F. Caresio, I Sacri Monti del Piemonte, Torino 1989. 19 J.S. Barcik, Kalwaria Pacławska, Warszawa 1985; J. Borzyszkowski, Wielewskie Góry. Opis Wiela i jego kalwarii, Gdańsk 1986; A. Hanich, Góra Świętej Anny – centrum pielgrzymkowe Śląska Opolskiego, Opole 1999; A. Mitkowska, Kalwaria Kaszubska i park Przebendowskich w Wejherowie, Kraków 1999; J. Węckowiak, Kalwaria Wejherowska. Dzieje, sztuka i architektura, Wejherowo 1982; H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska. Historia Klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, Kalwaria Zebrzydowska 1987. 20 Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei, Novara 2001. 21 Można stwierdzić, że ogólna liczba 1807 obiektów jest trochę zawyżona. W Polsce zlo­ kalizowano 76 kalwarii, z czego kilka pod podwójnymi nazwami. I tak np. Wambierzyce i Albendorf podane są jako różne miejscowości. Oceniając dotychczasowy stan badań, można stwierdzić zróżnicowany stopień ich dokładności w odniesieniu do obszarów, na których występują kalwarie. Od­nosi się to zwłaszcza do takich zagadnień, jak: przyczyny budowy kalwarii, źródła inspiracji artystycznej, informacje o programie i kompozycji architektonicznej, oddziaływanie kalwarii na kulturę materialną i duchową oraz liczba obiektów. cele I zakres badań Przedmiotem pracy jest kalwaria, czyli zespół kościołów i kaplic zbudowanych często na wzór Jerozolimy i przypominających wydarzenia męki Pańskiej. Kalwaria zaistniała po raz pierwszy u schyłku średniowiecza i jest budowana do czasów nam współczesnych. Pomimo podobnych motywów budowy kalwarie różnią się pomiędzy sobą zakresem tematycznym przedstawianych wydarzeń, kompozycją przestrzenną, sposobem lokalizacji kaplic w krajobrazie oraz rolą, jaką spełniały w społeczeństwie na przestrzeni wieków. Kalwaria to nie tylko zespół budowli stanowiących pewną całość kompozycyjno-programową, ale również cała sfera wartości duchowych od symboliki stacji-kaplic i krajobrazu, poprzez odczucia piel­grzymów odwiedzających kalwarię, do walorów widokowych i architektonicznych. Ze względu na rozległość tematu, rozważania w niniejszej publikacji będą obejmować sacri monti o tematyce pasyjnej i kalwarie22 od momentu ich powstania do czasów współczesnych. Pojęcie kalwaria w historii sztuki obejmuje bowiem bardzo wiele krańcowo różnych od siebie obiektów. W niniejszej rozprawie autorka skoncentruje się na tych, które są zbudowane poza świątynią, składają się z jednej lub kilku kaplic związanych tematycznie z kultem męki Pańskiej oraz przez ludność nazywane są kalwarią. Szczególnie to ostatnie założenie jest ważne, ponieważ np. kalwarie bretońskie są związane z kultem męki Pańskiej i przez społeczność lokalną nazywane są kalwariami, natomiast wielu badaczy pomija je w swoich pracach. Celami pracy była analiza struktury sacrum kalwarii i zmiany jej formy arty­stycznej, podanie kontekstu historycznego i genezy kalwarii w wybranych krajach oraz typologia kalwarii. Uzupełnieniem pracy jest wykaz kalwarii europejskich. Badaniami objęto obszar Europy. Największymi skupiskami kalwarii pod względem ich liczby są: Austria, Węgry, Niemcy, i Polska (tab. 5). Oprócz wyżej wymienionych krajów kalwarie znaleźć można na terenie takich państw europej­skich, jak: Hiszpania, Francja, Holandia, Szwajcaria, Czechy, Słowacja, Słowenia, Rumunia, Jugosławia, Chorwacja, Litwa23. Wybór państw, w których prowadzono badania, był determinowany dostępnością materiałów źródłowych oraz sytuacją polityczną panującą w danym kraju. 22 Autorka pod pojęciem kalwaria rozumie zespół kościołów, kaplic lub rzeźb zlokalizowa­ nych w krajobrazie i poświęconych kultowi męki Pańskiej. 23 Liczbę kalwarii oszacowano na podstawie badań własnych oraz publikacji: E. Bilska, Przemiany kulturowych i religijnych funkcji kalwarii w Polsce [w:] A. Jackowski, A. Witkowska, Z. Jabłoński, I. Sołjan, E. Bilska, Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej Tab. 5. Liczba badanych kalwarii w krajach europejskich według czasu powstania (ok. 2002) Tab. 5. The number of Calvaries in European countries according to date of erection (ca. 2002) Źródło: opracowanie własne. Początkowe ramy czasowe opracowania wyznacza data powstania pierwszej kalwarii europejskiej, czyli rok 1425. Jednak nie można rozpocząć analizy przy­czyn budowy kalwarii od tego roku, ponieważ powstawanie tego typu obiektów było ściśle wplecione w kulturę epoki oraz stanowiło jeden z etapów przemian w kulcie pasyjnym. Ze względu na ich różnorodność programowo-kompozycyjną w pracy skupiono się bardziej na kalwariach budowanych do końca XVIII wieku. W niewielkim zakresie uwzględniono kalwarie budowane w okresie od XIX do końca XX wieku. Badaniami objęto także obszar Rosji, ponieważ w tym kraju budowano obiekty sakralne nawiązujące swoją symboliką do Jerozolimy, jednak znacznie różniące się od swoich odpowiedników z innych krajów europejskich, zarówno architekturą, jak i spełnianymi funkcjami religijnymi. Źródła, metody zbIeranIa I opracoWanIa danych Podstawą do napisania niniejszej pracy były przede wszystkim dane empi­ryczne zbierane przez autorkę w latach 1993-2000. We Włoszech, Francji, Austrii, Niemczech, Czechach i na Słowacji przeprowadzono kwerendę biblioteczną, która miała na celu uzupełnienie podstawowej literatury. Na podstawie tych źródeł spo­rządzono spis kalwarii w poszczególnych krajach zawierający informację o czasie budowy oraz krótką charakterystykę obiektu24. Podstawowe informacje zaczerp­nięto z opracowań: V.H. Debidoura25, E. Kramera26, M. Lehmanna27, I. Szilágyi28, W. Brunnera i E. Renharta29, A. Mitkowskiej30oraz z badań własnych autorki. Badania obejmowały zagadnienia historyczne dotyczące zarówno problematyki ogólnej związanej z cechami charakterystycznymi kultury epok, w których budo­ wano kalwarie, zagadnienia szczegółowe dotyczące historii i specyfiki wybranych założeń oraz zagadnienia geograficzne dotyczące przestrzennego rozmieszczenia przemiany w okresie od XVII do XX w. na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, Kraków 1995, s. 201-220; W. Brunner, Kalvarienberge im Bezirk Lienzen, „Da schau her. Beträge aus Kulturleben des Bezirkes Liezen” 1990, 11, 4, s. 61-68; W. Brunner, M. Čičo, G. Jontes, R. Pretterhofer, J. Ranftl, E. Renhart, Calvaria. Tod und Leben, Graz 1992; W. Brunner, E. Renhart (red.), Steirische Kalvarienberge, op. cit.; F. Caresio, I Sacri Monti del Piemonte, Torino 1989; M. Centini, I Sacri Monti dell’arco alpino italiano dal mito dell’altura alle riconstruzioni della Terra Santa nella cultura controriformista, Torino 1990; A.B. Correa, Sacromontes y calvarios en Espana, Portugal y América Latina [w:] S. Gensini (red.), La „Gerusalemme” di San Vivaldo e i Sacri Monti in Europa, Comune di Montaione, Pacini Editore 1989, s. 173-213; M. Čičo, M. Kalinová, S. Paulusová, Kalvárie a Križove cesty na Slovensku, Bratislava 2002; V.H. Debidour, La sculpture Bretonne. Etude d’iconographie religieuse populaire, Rennes 1953; V.H. Debidour, Große Kalvarienberge der Bretagne, [b.d.] 1985; G. Fabian, Spätmittelalterliche Friedhofskrucifixi und Kalvarienberge im Rheinland und Westfalen, Bonn 1986; E. Kramer, Kreuzweg, op. cit.; M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen, op. cit., s. 113-159; A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit.; A. Motuzas, Droga Krzyżowa litewskich „Kalwarii” i jej związek z Polską, „Przegląd Kalwaryjski” 2002, 7, s. 233-251; I. Szilágyi, Kálváriák, op. cit.; E. Waquet, Calvari Bretoni, Novara 1942; S. Vrišer, Die Kalvarienberge, op. cit., s. 243-256. 24 Zob. Aneks, tab. I-XX. 25 V.H. Debidour, La sculpture Bretonne, op. cit. 26 E. Kramer, Kreuzweg, op. cit. 27 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen, op. cit. 28 I. Szilágyi, Kálváriák, op. cit. 29 W. Brunner, E. Renhart (red.), Steirische Kalvarienberge, op. cit. 30 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit. badanych obiektów. W badaniach terenowych posłużono się kwestionariuszem kalwarii opracowanym przez autorkę do badań nad kalwariami polskimi i zmo­dyfikowanym dla potrzeb realizacji celu niniejszej rozprawy. W kwestionariuszu uwzględniono informacje o lokalizacji ogólnej i szczegółowej, kompozycji prze­strzennej, stopnia powiązania z oryginałem jerozolimskim oraz program kalwarii31. Nie we wszystkich przypadkach udało się uzyskać wyczerpujące informacje źródłowe. Przede wszystkim niemożliwe okazało się odtworzenie programu kaplic niektórych kalwarii zlokalizowanych na terenie Czech, Słowacji, Słowenii, Chor­wacji. Część z nich bowiem uległa zniszczeniu w czasach komunizmu, a żaden z poprzednich badaczy nie zwracał uwagi na zagadnienia interesujące autorkę. Mam świadomość, iż praca ta stanowi przyczynek do dalszych badań nad kalwariami. Autorka będzie wdzięczna za wszelkie uwagi i uzupełnienia. Pragnę serdecznie podziękować wszystkim osobom, z których wiedzy i doświadczenia korzystałam. Przede wszystkim słowa wdzięczności kieruję pod adresem prof. dr. hab. Antoniego Jackowskiego, który zainspirował mnie do pod­jęcia badań nad problematyką kalwarii oraz wspierał swoją radą i doświadczeniem. Wskazówki i krytyczne uwagi Profesora Antoniego Jackowskiego wzbogaciły tę pracę i pozwoliły nadać jej ostateczny kształt. Podziękowania pragnę złożyć recenzentom tej pracy prof. dr. hab. Stanisławowi Liszewskiemu, prof. dr. hab. Bolesławowi Domańskiemu, których opinie pozwoliły na dokonanie odpowied­nich korekt. Serdecznie dziękuję doc. dr. hab. Ludwikowi Kaszowskiemu OSPPE i dr Izabeli Sołjan za cenne sugestie oraz pomoc w ostatecznej redakcji tekstu oraz mgr. Marianowi Drążkowi za projekt okładki i przygotowanie fotografii do druku. Słowa wdzięczności kieruję także do władz Uniwersytetu Jagiellońskiego, szczególnie do Pani Prorektor prof. dr hab. Marii Nowakowskiej oraz Dyrekcji In­stytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej, dzięki którym sfinansowana została publikacja tej książki. Pomocy udzieliła mi GFPS–Polska, Polsko-Niemieckie Sto­warzyszenie Naukowo-Kulturalne, którego stypendium umożliwiło mi kwerendę biblioteczną w Niemczech. Dziękuję kustoszom i opiekunom kalwarii polskich i zagranicznych, którzy udostępnili mi wiele cennych informacji oraz wyrazili zgodę na przeprowadzenie badań. Składam również serdeczne podziękowania mojemu Mężowi, bez którego pomocy i cierpliwości praca ta nigdy by nie powstała. 31 Zob. Aneks, tab. XXI. kalwarIa, 1 sacro monte, krajobraz sakralny kalwarIa, sacro monte Kalwaria jest pojęciem wieloznacznym oznaczającym obiekty różne architek­tonicznie i kompozycyjnie, ale wspólne pod względem programowym. Zgodnie ze słowami napisanymi w Nowym Testamencie, wzgórze położone poza murami Jero­zolimy, gdzie ukrzyżowano Jezusa Chrystusa, nazywało się Golgota, co w języku aramejskim oznacza miejsce czaszki1. W łacińskim przekładzie Nowego Testamentu przetłumaczono je jako Calvaria. W historii architektury „kalwaria” oznacza malarstwo lub rzeźbę o tematyce pasyjnej, przedstawiające scenę Ukrzyżowania, najczęściej jest to krzyż lub motyw Chrystusa na krzyżu z postaciami Matki Bożej, św. Jana oraz Marii Magdaleny stojącymi pod krzyżem. Drugim wydarzeniem związanym z męką Pańską i równie często przedstawianym w sztuce jest modlitwa Jezusa w Ogrójcu. Jedno ze znaczeń słowa kalwaria odnosi się do zespołu kościołów i kaplic symbolizujących kolejne etapy męki Pańskiej. Oznacza ono założenie urbanistyczne projektowane w taki sposób, aby mogło spełniać funkcję kopii Jerozolimy oraz przypominać wydarzenia związane z męką i śmiercią Jezusa Chrystusa. W litera­turze naukowej podkreślane jest, że kalwaria była budowana na wzór Jerozolimy. Jednak zachowywanie podobieństwa do krajobrazu jerozolimskiego było typowe jedynie dla niektórych kalwarii budowanych od XV do XVIII wieku. W następnych stuleciach ta symbolika zaczęła powoli tracić na znaczeniu, tak że współcześnie jedynym elementem pochodzącym z dawnych kalwarii są kaplice Drogi krzyżowej wkomponowane w krajobraz. 1 Nazwa wzgórza występuje w opisach męki Pańskiej we wszystkich Ewangeliach. Zob. „Gdy przyszli na miejsce zwane Golgotą, to znaczy Miejscem Czaszki” (Mt 27, 33); „Przyprowadzili Go na miejsce Golgota, to znaczy Miejsce Czaszki” (Mk 15, 22); „Gdy przyszli na miejsce, zwane «Czaszką»” (Łk 23, 33); „A On sam dźwigając krzyż wyszedł na miejsce zwane Miejscem Czaszki, które po hebrajsku nazywa się Golgota” (J 19, 17). Cyt. za: Biblia Tysiąclecia. Tab. 6. Charakterystyka cech kalwarii Tab. 6. Characteristics of the Calvary features Źródło: opracowanie własne. Kalwaria to także nazwa niektórych miejscowości na terenie Polski, w których zlokalizowane były kalwarie, np. Kalwaria Zebrzydowska, Kalwaria Pacławska, Góra Kalwaria. Kalwaria jest obiektem sakralnym bardzo złożonym2obejmującym elementy krajobrazu naturalnego i antropogenicznego ze szczególnym uwzględnieniem ar­chitektury oraz nabożeństwa odprawiane przez wiernych. Dzięki tak rozbudowanej strukturze kalwaria może pełnić różne funkcje zarówno religijne, jak i społeczne (zob. tab. 6). Obiekty sakralne, które dały początek kalwariom, powstawały najpierw we Włoszech i tam znane są pod nazwą sacro monte. Słowo to w tłumaczeniu na język polski oznacza świętą górę. Włosi natomiast pod tym pojęciem rozumieją zespół kościołów i kaplic zbudowanych w krajobrazie pagórkowatym lub górzystym, które są poświęcone męce Pańskiej, tajemnicom różańcowym lub wydarzeniom z życia świętych3. We włoskich sacri monti występowała różnorodność programo­wa (tab. 7). Sacro monte odnosi się więc do zespołu kaplic lub kaplic i kościołów Tab. 7. Typy włoskich sacri monti według programu kaplic Tab. 7. The types of Italian sacri monti according to subject-matter of the chapels 2 W polskiej literaturze występuje wiele definicji kalwarii. Zob. Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1982, s. 324; M. Pisarzak, Góra Kalwaria jako miejsce teatru sakralnego, „Towarzy­stwo Miłośników Góry Kalwarii i Czerska” 1990, 16, 3, s. 1; J.J. Kopeć, Droga krzyżowa. Dzieje nabożeństwa i antologia współczesnych tekstów, Poznań 1987, s. 48; A. Brückner, K. Estreicher (red.), Encyklopedia Staropolska, Warszawa 1990, s. 510-511 (reprint); J. Krzyżanowski (red.), Słownik folkloru polskiego, Warszawa 1965, s. 159-160; A. Jackowski, Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce, Warszawa 1991, s. 37-38; A. Mitkowska, Kalwarie jako szczególny rodzaj kompozycji przestrzennych, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1983, 28, 3, s. 182; E. Bilska, Kalwaria Zebrzydowska jako wzór dla innych kalwarii na ziemiach polskich, „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 144-145. 3 A.B. Correa, Sacromontes y calvarios en Espana, Portugal y América Latina [w:] S. Gensini (red.), La „Gerusalemme” di San Vivaldo e i Sacri Monti in Europa, Comune di Montaione, Pacini Editore 1989, s. 173; A. Mitkowska, Sacro Monte – park pielgrzymkowy, Kraków 1990, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, monografia 101, s. 11, 28-29. charakteryzujących się podobieństwem pod względem układu przestrzennego, nie uwzględniając jednak treści tematycznej obiektów. Pojęcie to było i jest nadal używane na terenie Hiszpanii również jako ogólne określenie pustelni czy też góry poświęconej Matce Bożej lub kalwarii4. E. Massone napisał, że sacri monti są fenomenem. Nie można ich zdefiniować, ponieważ różnią się pomiędzy sobą genezą, kompozycją przestrzenną, architekturą kaplic. Termin sacro monte, który wprowadza pojęcie fizycznego związku z górami oraz elementy geograficzne, odpowiada tak dobrze znanemu słowu kalwaria5. Kalwarie są istotną częścią świętego wzgórza, ale nie każda kalwaria jest świę­tym wzgórzem, ponieważ obiekty te różnią się od siebie genezą, czasem sposobem kompozycji i lokalizacji kaplic w terenie. A.B. Correa6dokonał porównania sacri monti i kalwarii pod względem lokalizacji, tematyki kaplic oraz osoby fundatora lub inicjatora budowy (tab. 8). Zestawienie cech różnicujących sacri monti i kalwarie opracowane przez Tab. 8. Różnice pomiędzy sacro monte i kalwarią Tab. 8. The differences between sacro monte and Calvary Correę7oparte zostało na analizie obiektów występujących w Hiszpanii i dlatego nie uwzględnia innych elementów charakterystycznych dla pozostałych kalwarii europejskich. Autorka proponuje zatem poszerzenie zestawienia z tab. 8 o braku-jące cechy (tab. 9). Sacro monte jest pojęciem szerszym, w którym mieści się również kalwaria, 4 A.B. Correa, Sacromontes y calvarios, op. cit., s. 173, 200; por. Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei, Novara 2001, s. 11. 5 Zob. E. Massone, Sacri Monti in Piemonte, Torino 1994, s. 9. 6 A.B. Correa, Sacromontes y calvarios, op. cit., s. 176. 7 Ibidem, s. 175-176. Tab. 9. Podobieństwa i różnice pomiędzy sacro monte a kalwarią Tab. 9. The similarities and differences between sacro monte and Calvary jako miejsce, zespół kaplic poświęconych kultowi męki Pańskiej. Ze względu na podobieństwo treściowe, jak i pod względem kompozycji przestrzennej, A. Mit­kowska8uważa za uzasadnione wymienne stosowanie pojęć kalwaria i sacro monte oraz klasyfikuje sacro monte jako jeden z typów parku kalwaryjnego. Jednak z kul­turoznawczego punktu widzenia autorka tej pracy proponuje, aby dla obiektów sakralnych zbudowanych we Włoszech, ze względu na ich odrębność i istniejącą od wieków w świadomości Włochów tradycję, zachować nazwę sacro monte, zazna­czając jednak cechy jego programu. Niektórzy badacze9wyrażają pogląd, że kalwaria jest jedną z form ogrodów 8 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit., s. 28. historycznych. A. Mitkowska10zalicza włoskie sacri monti, kalwarie i krajobrazowe Drogi krzyżowe do grupy dzieł ogrodowych o charakterze sakralnym, podkreślając przy tym powiązanie tych obiektów z bryłą sanktuarium, czyli miejscem kultu religijnego. Uważa je za „programowane” ogrody sakralne. Autorka11 rozumie kalwarię jako zapis przestrzenny stosujący środki formalne, właściwe sztuce ogro­dowej, a także współczesnej architekturze krajobrazu, mające na celu utrwalenie w lokalnych pejzażach europejskich układu prawd ideowych objawionych w nauce Chrystusa, a więc realnie wpisanego w topografię Jerozolimy. W. Krassowski uważa, że „nie ma racji bytu rozpatrywanie naszych [polskich] XVII -wiecznych kalwarii – z reguły nader atrakcyjnych widokowo – jako kompozycji ogrodowych, a także pogląd, iż przy ich rozplanowywaniu kierowano się względami kompozycyjnymi. Zakładający kalwarie zmierzali bowiem do zapewnienia pielgrzymom jedynie uzyskania odpustów, a nie przeżyć estetycznych przy podziwianiu mistrzowskiego wkomponowania kaplic w malownicze wzgórza”12. W innych krajach europejskich na wzgórzach budowane były kaplice pod wezwaniem Ukrzyżowania lub Grobu Pańskiego i one również przez lokalną spo­łeczność nazywane są kalwarią. Natomiast w Bretanii kalwaria jest rzeźbą, której głównym tematem jest ukrzyżowanie. Czasem była ona uzupełniona o inne tematy związane z życiem Chrystusa. W krajach niemieckiego obszaru językowego kalwaria określana jest słowem Kalvarienberg. „Kalvarienberg” oznacza Grób Chrystusa, który był budowany razem z grupą ukrzyżowania lub występował samodzielnie. Dla określenia kalwarii o bardzo rozbudowanym programie używa się określenia Kalvarienberganlage, które może być rozumiane jako założenie kalwaryjne. Trzecią grupę obiektów sakralnych poświęconych kultowi męki Pańskiej sta­nowią krajobrazowe Drogi krzyżowe13lub tzw. małe kalwarie14budowane od początku XIX wieku. Ich powstanie miało związek z zatwierdzeniem czternastostacyjnej 9 A. Mitkowska, Park kalwaryjny, aleja kalwaryjna [w:] Sacrum w ogrodach. Święte ogrody kal­waryjne i ich symbolika, Kraków 1997, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, seria architektura, monografia 216, s. 79-104; J. Bogdanowski, Barokowe ogrody XVII wieku [w:] G. Ciołek (red.), Ogrody polskie, Warszawa 1978, s. 78-79. Zob. także E.-H. Lemper, Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz. Przyczynek do symboliki i ikonografii późnego średniowiecza, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1965, 3, s. 122. 10 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit., s. 31-33. 11 Ibidem, s. 10. 12 W. Krassowski, Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski. Budownictwo i architek­ tura w warunkach rozkwitu folwarku pańszczyźnianego (XVI w.-pierwsza połowa XVII w.), t. 4, Warszawa 1995, s. 250. 13 A. Mitkowska, Kalwaryjskie drogi pielgrzymkowe „ogrodami modlitwy” (na przykładzie „Dróżek” Kalwarii Zebrzydowskiej), „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 41-45. 14 A. Mitkowska, Kalwarie jako szczególny rodzaj kompozycji przestrzennych, „Kwartalnik Archi­tektury i Urbanistyki” 1983, 28, 3, s. 175-192. Drogi krzyżowej oraz z przemianami w kulturze religijnej. Pod względem kompozycji przestrzennej krajobrazowe Drogi krzyżowe nawiązują do tradycji kalwarii i sacri monti. Od swoich poprzedników różnią się jedynie programem, który ograniczony został do 14 stacji Drogi krzyżowej. Wyróżnia się tzw. kalwarie krużgankowe15. Budowano je w krużgankach lub dziedzińcach klasztornych. Wydaje się, że merytorycznie uzasadnione jest, aby w tym przypadku mówić o krużgankowej Drodze krzyżowej, ponieważ pod wzglę­dem kompozycji jest ona bliższa stacjom Drogi krzyżowej znanej z kościołów niż założeniom kalwaryjnym, które są nieodłącznie związane z otwartym krajobrazem. Autorka uważa, że krużgankowa droga krzyżowa jest formą pośrednią pomiędzy kalwariami budowanymi w otwartym krajobrazie a drogami krzyżowymi powsta­jącymi w kościołach. Do rozstrzygnięcia pozostaje problem, czy Droga krzyżowa w formie kapliczek umieszczonych na drzewach oraz stanowiąca zamknięty cykl tematyczny, w świetle wyżej przedstawionych definicji, może zostać nazwana kalwarią. Na podstawie przekazów źródłowych należy stwierdzić, że ten typ kompozycji był pierwotny w stosunku do kalwarii. W ten sposób były oznaczone miejsca pod kaplice w Kalwarii Zebrzydowskiej16, Katowicach Panewnikach17czy w Leżajsku. O tym, czy potem zbudowano tu kaplice kalwaryjne, decydowały już często czynniki pozare­ligijne, głównie polityczne i ekonomiczne. krajobraz sakralny Cechą wspólną wszystkich świętych miejsc jest możliwość doświadczenia w nich przez ludzi wierzących obecności Boga. Miejsca te są obecne w przestrzeni, od zarania dziejów ludzkości. Istniało i nadal istnieje wiele miejsc, które mogą być określone mianem świętej przestrzeni (świętego miejsca). W niektórych religiach będą to elementy krajobrazu naturalnego: góry, rzeki, źródła, jeziora, kamienie, drzewa i gaje, pustynie, szczeliny skalne, święte kierunki, centrum świata, święte miary lub elementy antropogeniczne, takie jak np. zabudowa sakralna. Kalwaria, ze względu na swoją złożoność oraz wpływ na zmianę wartości przestrzeni w sen­sie religijnym, uważana jest za jeden z rodzajów świętej przestrzeni występującej w chrześcijaństwie. Święta przestrzeń (sacred space) to część powierzchni Ziemi, rozpoznawana 15 J.J. Kopeć, Kalwaria [w:] Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 417. 16 Por. J. Braun, F. Hogenberg, 1612-1618, Civitates orbis terrarum, vol. III, Liber VI, Peter Brachel, Colonia Agrippinae [Kolonia], Biblioteka Jagiellońska, sygn. 585 IV, albumy; cim. 8474. 17 Archiwum Prowincji Franciszkańskiej MB Wniebowziętej w Polsce z siedzibą w Katowi­ cach Panewnikach, Teka o. Chryzostoma Kurka, bez sygn. przez pojedyncze osoby lub grupy jako warta przywiązania, wierności lub szacunku. Przestrzeń ta jest ostro odgraniczana od nieświętego – profanum świata dookoła. Święta przestrzeń naturalnie nie istnieje, ale jest naznaczona świętością, jaką defi­niuje człowiek, ogranicza i charakteryzuje poprzez kulturę, doświadczenie i cele18. „Święta przestrzeń to miejsce, które staje się siedzibą, ponieważ działanie mocy powtarza się w nim samo lub przez ludzi. Jest to miejsce kultu”19. Jednym z elementów składowych kalwarii jest krajobraz. Jako termin naukowy krajobraz stosowany jest przez różne dyscypliny naukowe, stąd też i różnie definio­wany. Geografowie rozumieją to pojęcie w dwojaki sposób20. W geografii fizycznej kompleksowej pod pojęciem krajobrazu rozumie się heterogeniczną, fizycznogeo­graficzną jednostkę przestrzenną, zbudowaną z komponentów o niższej randze taksonomicznej. Krajobraz to zbiór składników materialnych wraz z relacjami, zależnościami między nimi. Natomiast w geografii humanistycznej krajobraz to ciągła powierzchnia, którą widzimy dookoła. Może kojarzyć się z przyrodą, scenerią, środowiskiem i miejscem, nie będąc synonimem żadnego z nich21. W niniejszej pracy autorka będzie posługiwała się tą ostatnią definicją krajobrazu. Pojęcie „krajobraz kulturowy” jest bardzo szerokie, ponieważ może odnosić się do krańcowo różnych wyników działalności ludzkiej. Dlatego w celu bardziej precyzyjnego określenia zakresu badań zaczęto stosować terminy charakteryzujące typ badanego krajobrazu, np. krajobraz miejski, wiejski22. Na początku lat 70. XX wieku w odniesieniu do analizy rozmieszczenia obiektów kultowych (kościołów, kaplic i innych obiektów sakralnych) zaczęto używać pojęcia krajobraz sakralny (Sakrallandschaft)23. Na podstawie kontekstu, w jakim ten termin został użyty, moż­na stwierdzić, że krajobraz sakralny to zespół obiektów sakralnych zbudowanych w konkretnym okresie historycznym na określonym obszarze. 18 R.H. Jackson, R. Henrie, Perception of Sacred Space, „Journal of Cultural Geography” 1983, 3, s. 94-107. 19 G. van der Leeuw, Fenomenologia religii, Warszawa 1997, s. 348. 20 Architekci rozumieją termin „krajobraz” jako fizjonomię powierzchni ziemi, będącą syn­tezą elementów przyrodniczych i działalności człowieka. W tej dziedzinie nauki krajobraz traktowany jest jako pewien fragment powierzchni ziemi charakteryzujący się określoną dla niego morfologią. Por. J. Bogdanowski, M. Łuczyńska-Bruzda, Z. Novák, Architektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1981, s. 6-7, 131-134. 21 D.J. Walmsley, G.J. Lewis, Geografia człowieka. Podejścia behawioralne, Warszawa 1997, s. 251. 22 R.H. Jackson prowadził przez szereg lat pierwsze badania krajobrazu w Stanach Zjed­noczonych. Swoim zakresem obejmowały one zjawiska przemian i symboliki krajobrazu miejskiego, podmiejskiego i wiejskiego. Por. O.F.G. Sitwell, O.S.E. Bilash, Analysing the Cultural Landscape as a Means of Probing the Non–material Dimension of Reality, „Canadian Geographer” 1986, 30, 2, s. 132-145. 23 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum [w:] W. Flieder (red.), Festschrift Franz Loidl zum 65. Geburtstag. Sammlung „Aus Christentum und Kultur” Wien 1970, Sonderband 1, s. 113. 24 T.G. Jordan, M. Domosh, L. Rowntree, Religious Realms [w:] The Human Mosaic. A Thematic Introduction to Cultural Geography, New York 1994, s. 242. Podobne znaczenie ma pojęcie krajobraz święty (sacred landscape). Krajobraz święty jest dominantą, widocznym wytworem kultury, powstałym pod wpływem religii24i stanowi część krajobrazu kulturowego. W celu przeprowadzenia analizy krajobrazu kalwarii wykorzystano zespół aksjomatów opracowany przez G.J. Lewisa25. Najważniejsze tezy to: 1. krajobrazy są wskazówką kultury, ponieważ informują o rodzaju ludzi mieszkających w danym krajobrazie; 2. analiza znaczenia krajobrazu wymaga analizy jego historii; 3. prawie wszystkie przedmioty w krajobrazie są nośnikami informacji, chociaż nie zawsze w oczywisty sposób26. Aby aksjomaty te były pomocne w badaniach krajobrazów, ważne jest, by badacz należał również do tego kręgu kulturowego, co przedmiot badań. 25 D.J. Walmsley, G.J. Lewis, Geografia człowieka, op. cit., s. 252. 26 Ibidem, s. 252. 2 krajobraz kalwarii W czasach nam współczesnych w świadomości ludzkiej słowo „kalwaria” kojarzone jest z obiektem sakralnym, powstałym w tradycji kultury chrześcijań­skiej, związanym z kultem męki Pańskiej. Jednak są osoby, dla których kalwaria to nie tylko ośrodek kultu religijnego czy zabytek, ale również święty teren o bardzo bogatej symbolice miejsca1. „Dla człowieka religijnego przestrzeń nie jest jednorodna”2. Ta niejednorodność jest doświadczana w odczuciu przeciwieństwa pomiędzy obszarem świętym (sacrum), a pozostałym terenem świeckim (profanum). Kalwaria jest zaliczana do miejsc świę­tych (sacrum), które charakteryzują się bogatą symboliką, występującą w dwóch sferach: materialnej i duchowej (ryc. 1). Sfery te składają się z elementów, które zazębiają się, nakładają się na siebie i uzupełniają, tworząc niepowtarzalny klimat miejsca oraz podnosząc jego wartość w sensie religijnym i kulturowym. 1 Topograficzno-teologicznej analizie kalwarii poświęcił swoje rozważania E. Świerczek, Kalwaria jako polska Jerozolima, „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 27-38; zob. także E. Świerczek, Kalwaria jako polska Jerozolima [w:] Cz. Gniecki (red.), Kalwaria Zebrzydowska, Polska Jerozolima skarbem Kościoła i Narodu Polskiego, Kalwaria Zebrzydowska 2002, s. 49-60. Kalwaria w sensie symboliczno-teologicznym była przedmiotem opracowania J. Dzik, Kalwaria Zebrzydowska jako Nowe Jeruzalem [w:] Cz. Gniecki (red.), Kalwaria Zebrzydowska, op. cit., s. 81-116; A. Mitkowska, Kalwaryjskie drogi pielgrzymkowe „ogrodami modlitwy” (na przykładzie „Dróżek” Kalwarii Zebrzydowskiej), „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 52-55; A. Mitkowska, Jerozolimska droga pojmania i droga krzyżowa kanwą kompozycyjną europejskich fundacji kalwaryjnych [w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolima w kulturze europejskiej, Warszawa 1997, s. 243-257. Na temat związków kalwarii z krajobrazem jerozolimskim pisali także: J.J. Kopeć, Kalwarie i cykle drogi krzyżowej w kulturze polskiej oraz ich związki z to­pografią Jerozolimy [w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolima w kulturze europejskiej, Warszawa 1997, s. 225-242; J.J. Kopeć, Kalwaria Zebrzydowska jako Nowa Jerozolima, [w:] Cz. Gniecki (red.) Kalwaria Zebrzydowska, op. cit., s. 153-176. 2 M. Eliade, Sacrum, mit, historia, Warszawa 1993, s. 53, 59. G. van der Leeuw twierdzi, że miejsce święte nigdy nie było przez człowieka „wybierane”, lecz „odkrywa­ne”3. W przypadku kalwarii najczęściej fundatorowie zauważali podobieństwo lokalnego krajobrazu, w którym miała powstać kalwaria, do topografii Jerozo­limy. Było to szczególne podobieństwo, ponieważ charakteryzowało się wystę­ powaniem określonych form terenu oraz ich odpowiednim usytuowaniem względem siebie. Kalwaria, jako miejsce święte – sa­ crum, składa się z pojedynczych elemen­tów-kaplic, będących znakami przypominającymi kolejne wydarzenia męki Pańskiej. Od wieków uważana jest za symbol, nie tylko Jerozolimy ziemskiej – zlokalizowanej w konkretnych warunkach krajobrazowo-topograficznych – ale również Jerozolimy niebiańskiej, która była uważana za miejsce wiecznego szczęścia4, idealne miasto Boże, wzór dla średniowiecznych władców i architektów5. Bogactwo treściowe i symboliczne kalwarii i sacri monti to nie tylko znaczenie treściowe programu kaplic czy rzeźb, ale również symbolika miejsca, która była kształtowana poprzez elementy przyrodnicze, wyrażające się w krajobrazie i zysku-jące cechy sacrum, poprzez nadanie im nazw takich, jak noszą podobne formy terenu w obszarze uznanym za sakralny. Dodatkowa „sakralizacja” przestrzeni dokonywała się też poprzez nadanie odpustów dla kalwarii. Odpusty te były takie same, jakie pielgrzymi mogli uzyskać po odbyciu peregrynacji do Jerozolimy. Dokonana w ten sposób wielokrotna sakralizacja przestrzeni, w której zbudowane zostały kaplice, sprawiła, że teren ten uważany był za strefę sacrum, w której wszelkie niewłaści­we zachowania czy przedsięwzięcia były zabronione przez prawo lub zwyczaj ze względu na szacunek dla świętego miejsca. Kalwarie często są odwiedzane przez pielgrzymów i nie jest to tylko jedno­razowy pobyt. Zauroczeni tym miejscem wracają, aby znowu w nim się modlić. W ten sposób kalwaria przekształca się z obcej przestrzeni w „oswojone”, bliskie miejsce. Człowiek posiada zdolność identyfikacji tego miejsca w przestrzeni. Tym bardziej że jest to nie tylko miejsce, fragment znanej mu przestrzeni, ale przede wszystkim sacrum. 3 G. van der Leeuw, Fenomenologia religii, Warszawa 1997, s. 347-355; zob. także M. Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1993, s. 356; S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu, Warszawa 1989, s. 17. 4 S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima, op. cit., s. 170. 5 Ibidem, s. 41, 67-78, 79-87. Takie spojrzenie na kalwarie jest uzasadnione faktem, że we współczesnej geografii coraz więcej uwagi poświęca się badaniom wartości duchowych. Zauwa­żono bowiem, że mają one duży wpływ na kształtowanie krajobrazu kulturowego regionów, ponieważ elementy tego krajobrazu mają znaczenie dla tych, którzy go stworzyli. Krajobraz kulturowy odzwierciedla sposób myślenia, system wartości i wiarę jego twórców6. Zawiera również wiele elementów symbolicznych typowych dla danego kręgu kulturowego. Właśnie wartość symboliczna może prowadzić do powstania silnych uczuć przywiązania7. Środowisko (krajobraz) analizowane w nurcie geografii humanistycznej ma określoną naturę, ład, porządek i logikę8. Krajobraz kalwarii tworzą elementy przyrodnicze – elementy krajobrazu naturalnego, takie jak: góra, rzeka, dolina – i antropogeniczne. Góry są punktami orientacyjnymi i głównymi elementami nadającymi krajobrazowi swoisty charakter. Na drugim miejscu pod względem rangi należy wymienić tzw. krajobraz miejski, który tworzą bramy miejskie i wybrane pałace jerozolimskie, na trzecim dolinę Cedronu. W wielu kalwariach właśnie poprzez elementy krajobrazu miejskiego na­wiązuje się do symboliki jerozolimskiej. Świadczą o tym dokumenty fundacyjne kalwarii oraz modlitewniki, w których często było napisane, że została założona nie kalwaria, lecz „Nowa Jerozolima”9. Z kolei kalwarie budowane od 2. poł. XVIII wieku uważane były tylko za miejsce przypominające o męce Pańskiej. Tak więc nie o każdej kalwarii można mówić, że jest zbudowana na wzór Jerozolimy. Oprócz krajobrazu, odległości jerozolimskich i odpustów bardzo ważnym elementem były kaplice, które oznaczały wybrane miejsca, te najważniejsze, o tematyce (programie) związanej z wydarzeniami męki Pańskiej. Architektura niektórych z tych kaplic-stacji projektowana była dowolnie, w zależności od umie-jętności architekta lub gustu i upodobań fundatora kalwarii10. Natomiast niektóre zachowywały zarówno wymiary, jak i wystrój architektoniczny odpowiednika jero­zolimskiego. Występują również takie kaplice, które projektowane były w oparciu o tradycję europejską, wykorzystując wzorce z innych, już istniejących kalwarii. 6 O.F.G. Sitwell, O.S.E. Bilash, Analysing the Cultural Landscape as a Means of Probing the Non– material Dimension of Reality, „Canadian Geographer” 1986, 30, 2, s. 132-145. 7 D.J. Walmsley, G.J. Lewis, Geografia człowieka, op. cit., s. 252. 8 Libura H., Geografia i literatura, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej” 1990, 4, s. 107-114. 9 Por. F. Dzielowski, Kalwarya albo Nowe Jeruzalem na polach Zebrzydowskich zasadzone, Kazimierz 1669; N. Bardowski, Novae Hierusalem ..., Vilnae 1643, Biblioteka Kórnicka sygn. 3236; zob. także I. Vaisvilaite, Calvary Complexes in Lithuania, „Przegląd Kalwaryjski” 2002, 7, s. 33. 10 Np. na życzenie Mikołaja Zebrzydowskiego, fundatora Kalwarii Zebrzydowskiej, kaplicę Serca Maryi zbudowano w kształcie serca. 11 S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima, op. cit., s. 20-37. Przyrodnicze i antroPogeniczne elementy krajobrazu jerozolimskiego w kalwarii Zabudowa miejska Jerozolimy – miasta, które było symbolem „niebieskiego porządku” na Ziemi – jest elementem antropogenicznym, który we fragmentach lub w całości był kopiowany w kalwariach. Miasto to jest rozumiane i odczuwane przez wieki na bardzo wielu płaszczyznach: historycznej, politycznej, mistycznej i symbolicznej. W Jerozolimie koncentruje się cała historia świata żydowskie­go i chrześcijańskiego. Także dla wyznawców islamu jest ona jednym z trzech najważniejszych świętych miejsc. W tradycji żydowskiej Jerozolima – stolica Judei – była uważana za miasto święte, ze względu na znajdującą się świątynię i Arkę Przymierza11. Do świątyni jerozolimskiej pielgrzymowano trzy razy w roku: na święto Paschy, Pięćdziesiątnicy oraz święto Namiotów. W chrześcijaństwie szczególna ranga tego miasta zaczęła się ujawniać od 1. poł. IV wieku ze względu na fakt, że było ono związane z życiem, męką, śmiercią, zmartwychwstaniem i wniebowstąpieniem Jezusa Chrystusa oraz na wydarzenia związane z początkami chrześcijaństwa: zesłaniem Ducha Świętego, przemówieniem św. Piotra, pierw­szymi prześladowaniami, soborem jerozolimskim. Mówiąc o Jerozolimie i jej bogatej historii, należy wspomnieć również o księdze Apokalipsy, w której Jerozolima przedstawiona jest jako nowe miasto, miasto pokoju. Jerozolima niebiańska została opisana przez św. Jana12jako miasto o dwunastu bramach, na planie kwadratu. Symbolizowała oczekiwanie na czas ostateczny, kiedy Bóg zamieszka ze swoim ludem13. Nowe Jeruzalem według Bi­blii14to święte miasto – symbol stolicy Mesjasza ipierwowzór miasta niebieskiego. Z tego wyobrażenia powstało średniowieczne miasto idealne. To właśnie mit Jeru­zalem niebieskiego, zabarwiony wpływami Apokalipsy, podtrzymywał atrakcyjność Jerozolimy ziemskiej i przyczynił się do organizacji wypraw krzyżowych15. Istniało przekonanie, że Jerozolima niebieska została stworzona przez Boga w tym samym czasie, co raj. Stąd więc miasto to uważane było za niezniszczalny wzorzec, którego istnienie nie zawierało się w czasie16. Świadomość niebiańskiej Jerozolimy była bar­dzo popularna w średniowieczu. Posiadanie ziemskiej Jerozolimy było zapowiedzią otrzymania niebiańskiej Jerozolimy, dlatego miasto to stało się celem pielgrzymek. 12 Stąd też średniowieczna Jerozolima była przedstawiana na planie koła lub kwadratu, co oczywiście nie było zgodne z rzeczywistością. Zob. Plan Jerozolimy z końca XII wieku przechowywany w Brukseli (Biblioteka Royale), Plan Jerozolimy z XIV wieku w rękopisie z Florencji. 13 M. Oesterreicher-Mollwo, Leksykon symboli, Warszawa 1992, s. 59. 14 Apok 21, 2. 15 W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, op. cit., s. 431. 16 M. Eliade, Sacrum, mit, historia, Warszawa 1993, s. 85. 17 A. Parrot, Wśród zabytków Samarii i Jerozolimy, Warszawa 1971, s. 192. W 135 roku, po upadku powstania Bar Kohby, Jerozolima została całkowicie zburzona przez wojska rzymskie, na jej miejscu zbudowano miasto Aelia Capi­tolina17, a cesarz Hadrian zabronił Żydom osiedlać się w zarówno w Jerozolimie, jak i w całej Judei18. To celowe działanie Rzymian doprowadziło do tego, że na początku IV wieku urzędnicy cesarscy nie wiedzieli o istnieniu w przeszłości miasta o nazwie Jerozolima. Jeszcze w średniowieczu niektórzy nazywali ją Elia (skrót od Aelia), co stanowiło część wcześniejszej, rzymskiej nazwy19. Zniszczenie świętego miasta było uznawane przez Żydów, jak i przez judeochrześcijan, jako kara za grzechy. W takim ujęciu szybko stało się „ziemią przeklętą”. Dopiero działalność św. Hieronima stopniowo zaczęła na nowo kształtować opinię o Jerozolimie oraz zmieniać jej znaczenie dla chrześcijaństwa. Uważał on bowiem, że Palestyna, ze względu na fakt, że jest kolebką wiary, powinna być uważana za „Ziemię Świętą”20. Jednak do przywrócenia Jerozolimie znaczenia, jako miejsca świętego dla chrześcijan, najbardziej przyczyniła się św. Helena – matka cesarza Konstantyna Wielkiego – dzięki której odnaleziono i oznaczano ważniejsze chrześcijańskie miejsca i pamiątki w Jerozolimie. Z okresu jej działalności pochodzą też ważniej­sze obiekty sakralne w Jerozolimie: kościoły na Górze Oliwnej, na Golgocie, czy rotunda Grobu Pańskiego. Wszystkie te poczynania sprawiły, że do Jerozolimy zaczęli przybywać pielgrzymi. To właśnie oni przyczynili się do rozwoju miasta jako centrum życia religijnego chrześcijan. „Chrześcijanie nigdy nie przestali podążać w pielgrzymce do Jerozolimy. Ich wędrówka nie ma konotacji politycznych. Udają się do tych miejsc jako do źródła wiary, choć nie uważa się tej pielgrzymki za rzecz obowiązkową. Chociaż niebezpiecznie jest mówić, że miejsca te stały się «świętymi» dla pielgrzymów, to przecież możemy przynajmniej uznać to, iż stają się one świętymi przez pielgrzymów”21. Na Soborze Chalcedońskim w 451 roku Jerozolima uzyskała status patriarcha­tu22. Jednak w późniejszym okresie nie należała do ważnych centrów administracji czy ośrodków naukowych. Podkreśla się natomiast jej znaczenie kulturowo-religij­ne. Szczególnie ważną rolę odegrała jako najważniejsze, oprócz Rzymu, centrum pielgrzymkowe posiadające relikwie, miejsce, z którego pochodziły znajdujące się w całym świecie pamiątki biblijne, centrum rozwoju liturgii, centrum monastycyzmu szczególnie znane w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Od VIII do IX wieku Jerozolima uważana była za centrum kultury chrześcijańskiej23. Po zajęciu Jerozolimy w 638 roku przez wyznawców islamu, zmalała liczba 18 K. Armstrong, Jerozolima. Miasto trzech religii, Warszawa 2000, s. 201. 19 M. Starowieyski, Caelestis urbis Hierusalem [w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolima w kulturze europejskiej, Warszawa 1997, s. 49. 20 M. Starowieyski, Caelestis urbis Hierusalem, op. cit., s. 52. 21 J. Perrier, Jerozolima – w czasie i wieczności, „Międzynarodowy Przegląd Teologiczny Com- munio” 1997, 4 (100), s. 36. 22 M. Starowieyski, Caelestis urbis Hierusalem, op. cit., s. 52. 23 Ibidem, s. 53. 24 Zob. J. Murphy-O’Connor, Przewodnik po Ziemi Świętej, Warszawa 1996, s. 30-31. 25 Np. brama miejska była symbolem bramy jerozolimskiej w Görlitz i w Fuldzie. Ryc. 2. Aelia Capitolina [Jerozolima] (po 135 r. p.C.) Fig. 2. Aelia Capitolina [Jerusalem] (after 135 A.D.) Źródło: opracowanie własne na podstawie: D.H.K. Amiram, A. Shachor, J. Kiimihi, Atlas of Jerusalem, Jerusalem-Berlin-New York 1973; K. Armstrong, Jerozolima. Miasto trzech religii, Warszawa 2000, s. 202. Ryc. 3. Jerozolima w 1. poł. IV wieku Fig. 3. Jerusalem in the 1st half of the 4th century Źródło: opracowanie własne na podstawie: D.H.K. Amiram, A. Shachor, J. Kiimihi, Atlas of Jerusalem, op. cit., s. 240. pielgrzymek przybywających do tego miasta. Dopiero misja wysłana przez Karola Wielkiego do kalifa Bagdadu umożliwiła odbywanie pielgrzymek przez następne dwa stulecia. Największe zainteresowanie Ziemią Świętą spowodowały wyprawy krzyżowe, a w późniejszym okresie działalność Braci Mniejszych. Ważnym elementem podkreślającym związek kopii (kalwarii) z oryginałem (Jerozolimą) były bramy miejskie. W XIV wieku w Jerozolimie istniały następu­jące bramy: Złota, św. Szczepana, Heroda, Damasceńska, Jafy, Syjonu, Gnojna24. Pierwsze bramy występują w Drogach jerozolimskich zakładanych w Niemczech w poł. XV wieku25. Nie były to specjalnie budowane kaplice, lecz brama miejska, przez którą przechodziło się w drodze na wzgórze Ukrzyżowania, znajdujące poza miastem. Natomiast w kalwariach bramy, które nawiązywały do „oryginału jero­zolimskiego”, budowane były do poł. XVIII wieku. Pierwsza brama, przez którą wchodziło się od strony Ogrodu Oliwnego, nazywana była Wschodnią. Drugą była Zachodnia prowadząca w kierunku Kalwarii, często utożsamiana z miejscem Drugiego Upadku26. Użycie tych nazw było niezgodne z jerozolimskimi realiami. Zdarzały się jednak kalwarie, w których budowano większą liczba bram, np. w Kalwarii Werkowskiej było ich aż dziewięć27, a zastosowane nazewnictwo też róż­niło się od „oryginału”. W Wambierzycach jest ich dwanaście: Dolna, Świątynna, Syjońska, Owcza, Gihon, Stefana (Szczepana)28, Wodna, Betlejemska, Ogrodowa, Studzienna, Stara i Sądowa29. Drugim antropogenicznym elementem kalwarii, czy sacro monte są dróżki, łączące kolejne kaplice-stacje. Droga oznacza w sensie dosłownym konkretny szlak, który łączy miejscowości oraz umożliwia pokonywanie odległości pomiędzy nimi. W sensie alegorycznym natomiast, oznacza przeniesienie konkretnego szlaku w sferę duchową. Jest zatem łącznikiem między człowiekiem a Bogiem, prowadzi do zbawienia. Religie miały swoje święte drogi – via sacra – którymi pielgrzymowano 26 Dwie bramy o takich nazwach występują np. w Kalwarii Zebrzydowskiej, w Wejherowie, na Górze Świętej Anny. 27 P. Bartnikowski, Przewodnik obchodzącym pamiątkę zbawiciela naszego Jezusa Pana dróg Jero­zolimskich przy kościele Parafialnym Werkowskim S. Krzyża na Kalwaryi, Wilno 1874, podaje następujące bramy w Kalwarii w Werkach: Pierwsza brama (Wodna), Pierwsza brama Syjonu, Druga brama Syjonu, Pierwsza brama Starego Miasta, Druga brama Starego Miasta, Trzecia brama Starego Miasta, Czwarta brama Starego Miasta. 28 Imię łacińskie Stefan (gr. Stephanos) w krajach słowiańskich tłumaczone było Szczepan. 29 Nábožná rozjímáni nejduležitijšich tajemství vtileného Slova Pána a Spasitele našehe Ježíše Krista, kteráž se, nastíniná a v mnohých kaplichvedle popsání zemi svaté vyobrazená, poedstavují na kopci nedaleko zázraeného obrazu Rodieky Boží ve Vambeřicích, hrabství Kladského, Praha 1914, s. 51-52. 30 Symbolika drogi została szerzej omówiona w książce D. Forstener, Świat symboliki chrze­ ścijańskiej, Warszawa 1990, s. 86-92. 31 B. Nadolski, Liturgika. Liturgia i czas, t. 2, Poznań 1991, s. 75. 32 E.-H. Lemper, Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz. Przyczynek do symboliki i iko­ do świątyń30. Liturgia chrześcijańska obfituje w różnego rodzaju procesje, które zaliczyć można do świętych dróg procesyjnych znanych w różnych religiach od czasów przedhistorycznych. W roku kościelnym występuje wiele świąt, z obchodami któ­rych związane są procesje. Część z nich przypada na święta i uroczystości Pańskie. Najbardziej znana jest procesja z palmami w Niedzielę Palmową na pamiątkę wjazdu Jezusa do Jerozolimy, mające charakter pokutny procesje w czasie odprawiania Drogi krzyżowej oraz procesja w uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej. Procesje błagalne odbywają się w trzech dniach (Dni Krzyżowe) przed Wniebo­wstąpieniem31. W niektórych miejscowościach mają miejsce procesje z relikwiami lub też pielgrzymki do miejsc świętych. W średniowieczu znane były procesje poświęcone kultowi męki Pańskiej. Odbywały się one w niektórych miastach, pomiędzy stacjami zlokalizowanymi w mieście. Stację początkową stanowił kościół farny lub brama miejska, natomiast ostatnia stacja znajdowała się poza miastem, na wzgórzu, które symbolizowało jerozolimską kalwarię (tab. 10). Tab. 10. Początek i koniec trasy procesyjnej w mieście średniowiecznym oraz ich nawią­zanie do Jerozolimy Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Kramer, Kreuzweg und Kalvarienberg. Historische und baugeschichtliche Untersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313, s. 15-16. Jak ważne w średniowieczu oraz na przełomie średniowiecza i renesansu było dokładne kopiowanie wymiarów, tego dokładnie nie możemy określić. Zdania naukowców dotyczące tego zagadnienia są podzielone. Niektórzy, np. E.-H. Lem­per32 twierdzą, że w średniowieczu za ważniejsze uważano odtworzenie symboliki kopiowanego przedmiotu niż jego rzeczywistego kształtu. Szczególnie dbano o to, aby zachować zgodność z punktu widzenia kultu i religii, natomiast podobieństwo nografii późnego średniowiecza, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1965, 3, s. 118. Autor przytacza tezę R. Krautheimera, An Introduction to an Iconography of Medieval Architecture, „Journal of the Warburg and Courtland Institutes” 1942, 5, s. 1 nn. wizualne do oryginału było elementem drugorzędnym. Inni natomiast są zdania, że zjawisko przenoszenia na grunt europejski wielkości linearnych z Jerozolimy trwało w kulturze europejskiej od X do końca XVIII wieku i wiązało się z budo­waniem replik Grobu Pańskiego, a później kopiowaniem odległości jerozolimskich pomiędzy miejscami związanymi z najważniejszymi wydarzeniami męki Pańskiej33. „Przy wytyczaniu kalwarii ważnym było zachowanie istniejących w Jerozolimie odległości między miejscami uświęconymi męką Chrystusa. Nie była natomiast precyzyjna ich lokali­zacja w poszczególnych częściach miasta”34. Stopniowo jednak zaczęto odchodzić od tego wymogu. W 1736 roku podkreślano, że przy zakładaniu dróg krzyżowych nie muszą być przestrzegane odległości jerozolimskie35. W niektórych kalwariach można spotkać dwa sposoby kopiowania wymiarów jerozolimskich. Pierwszy ma dłuższą tradycję i dotyczy kopiowania wymiarów Grobu Pańskiego36. Drugi natomiast odnosi się do kopiowania odległości, jakie istnieją w Jerozolimie pomiędzy poszczególnymi miejscami, w których usytuowano stacje Drogi krzyżowej. Pierwsze przykłady kopiowania odległości pomiędzy stacjami znane są z terenu Niemiec. Drogi męki Pańskiej wytyczono według miar jerozolimskich, np. w Neuhaldensleben (1499 r.) i Schrotdorf (1511 r.)37. Następne trzy założono w Austrii (Schwatz, Toblach i Seefeld)38. W okresie odnowy trydenckiej przenoszenie wielkości linearnych najbar­dziej charakterystyczne było dla terenów Rzeczypospolitej. W przypadku kalwarii budowanych od XVII do XVIII wieku w innych państwach europejskich można zauważyć proces odwrotny. W momencie, gdy w Polsce zwracano dużą uwagę na kopiowanie zarówno odległości, jak i budynków jerozolimskich, a w szczególności Grobu Pańskiego, w innych krajach bardziej koncentrowano się na ideowym lub programowym kopiowaniu stacji jerozolimskich. 33 Por. Z. Bania, Święte miary jerozolimskie. Grób Pański, Anastasis, Kalwaria, Warszawa 1997, s. 139. 34 S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima, op. cit., s. 72. 35 E. Kramer, Kreuzweg und Kalvarienberg. Historische und baugeschichtliche Untersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313, s. 25; por. Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 46. 36 Za nawiedzenie kopii Grobu Pańskiego, która miała zachowane wymiary jerozolimskie, można było otrzymać odpust. Por. Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 55. 37 E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 127. 38 W. Smereka, Drogi Krzyżowe. Rys historyczny, Kraków 1980, s. 36. 39 Według autorów modlitewnika Via Captivitatis miała 4605 kroków, a Via Crucis 818 kroków. Zob. Nábožná rozjímáni nejduležitijšich tajemství vtileného Slova Pána a Spasitele našehe Ježíše Krista, kteráž se, nastíniná a v mnohých kaplichvedle popsání zemi svaté vyobrazená, představují na kopci nedaleko zázraeného obrazu Rodieky Boží ve Vambeřicích, hrabství Kladského, Praha 1914, O znaczeniu, jakie przywiązywano do odległości jerozolimskich, może świad­czyć fakt, że w modlitewniku z Wambierzyc39, wydanym w 1914 roku, wspomina się jeszcze odległości, jakie Jezus przeszedł w czasie Drogi pojmania i Drogi krzyżowej. Większość kaplic-stacji wywodziła swą tradycję z Jerozolimy, lecz tylko nie­którzy budowniczowie kalwarii starali się odtworzyć z matematyczną dokładnością odległości i topografię jerozolimską. Niewątpliwie duży wkład w popularyzację miar jerozolimskich odległości i ich ujednolicenie w skali europejskiej miał Chri­stian Adrichomius, zakonnik z Delf w Niderlandach, który w swoich dziełach dotyczących „geografii Ziemi Świętej”40, wymienił wszystkie miejsca związane z męką Pańską, podzielił je na Drogę pojmania (Via Captivitatis) i Drogę krzyżową (Via Crucis) oraz podał odległości pomiędzy miejscami związanymi z męką Pańską w Jerozolimie (tab. 11). W poł. XVIII wieku zaczęto wznosić kalwarie zawierające program Drogi pojmania i Drogi krzyżowej lub samej Drogi krzyżowej. Były one budowane nie w celu naśladowania Jerozolimy, ale jako miejsce służące rozmyślaniom Pasji. Skutkiem zmiany poglądów było stopniowe rezygnowanie z miar (odległości) jerozolimskich oraz nawiązywania do krajobrazu jerozolimskiego. Przyrodniczymi elementami symboliki kalwaryjnej są przede wszystkim formy terenu. W wielu religiach uważa się, że góra znajduje się w środku świata – stanowiąc jego centralny punkt. Jest to także miejsce, gdzie spotykają się ze sobą ziemia i niebo41, stąd góry często były uważane za miejsce przebywania bogów lub ze względu na swoją wysokość i tym samym „bliskość nieba” ułatwiały kontakt z nimi. Góra oznaczała miejsce, które niezmiennie trwa przez wieki42. Stanowiła dla ludzi zagadkę ze względu na swą wielkość oraz przeświadczenie, że jest natu­ralnym obrazem i symbolem wyższej mocy, dlatego bardzo często na wzgórzach budowano świątynie lub powstawały innego typu ośrodki kultu. W życiu Chrystusa też bardzo wiele wydarzeń miało miejsce na wzgórzach. Były one świadkiem Jego modlitwy, tam obwieścił podstawowe prawa swojej s. 51-52. 40 Por. Ch Adrichomius, 1590, Theatrum Therrae Sancte et Biblicarum Historiarum cum tabulis geographicis are expresis, Birckmann. Jeden z egzemplarzy tej książki znajduje się m.in. w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, sygn. Mag. St. Dr. 394803 IV. Adrichomius jeden rozdział poświęcił omówieniu Jerozolimy (zob. s. 145-181). Właśnie w tym rozdziale zawarte zostały informacje na temat miejsc związanych z męką Pańską. 41 M. Eliade, Traktat, op. cit., s. 361-362. 42 R. Corti [w:] Conservazione e fruizione dei Sacri Monti in Europa, Atti del Convegno Dommo­ dosola, Sacro Monte Calvario, 15-16 Ottobre 1992, Torrino 1995, s. 13. 43 Mt 5, 1 nn. 44 Mk 3, 13 nn. 45 Mt 17, 2 nn. Źródło: opracowanie własne na podstawie: C. Krassowski, Uwagi na marginesie pomiarów Kalwarii w Pakości, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1966, 11, 1, s. 97-112; J. Węc­kowiak, Kalwaria Wejherowska. Dzieje, sztuka i architektura, Wejherowo 1982, s. 98 n; Ch. Adrichomius, Theatrum Therrae Sanctae et Biblicarum Historiarum cum tabulis geographicis aere expressis, Coloniae Agrippinae [Kolonia] 1590, s. 164, 172. Ryc. 4. Jerozolima w poł. XIV wieku Fig. 4. Jerusalem in the mid-14th century Źródło: opracowanie własne na podstawie: D.H.K. Amiram, A. Shachor, J. Kiimihi, Atlas of Jerusalem, op. cit.; K. Armstrong, Jerozolima, op. cit., s. 360. Ryc. 5. Elementy krajobrazu jerozolimskiego Fig. 5. The components of Jerusalem landscape Źródło: opracowanie własne na podstawie: D.H.K. Amiram, A. Shachor, J. Kiimihi, Atlas of Jerusalem, Jerusalem-Berlin-New York 1973. nauki43, na górze wybrał dwunastu apostołów44, na górze Tabor miało miejsce Przemienienie45, na Górze Oliwnej modlił się przed męką46oraz wstąpił do nieba47, na Kalwarii umarł na krzyżu. Podobnie znaczenie symboliczne gór znajdujących się w Jerozolimie zostało podkreślone w Apokalipsie. Jak ten element topografii jerozolimskiej uważano za ważny w kompozy­cji przestrzennej i symbolice kalwarii, może świadczyć fakt, że jeżeli w okolicy nie było odpowiedniego miejsca na lokalizację stacji Ukrzyżowania, wówczas usypywano wzgórze, które potem nazywano Kalwarią. Poświadczenie znaczenia wzgórz w krajobrazie kalwaryjskim można znaleźć w modlitewniku kalwaryjskim z Wambierzyc48, napisanym dla pielgrzymów czeskich. Zawarto w nim informacje o ważniejszych elementach krajobrazu jerozolimskiego. Według autorów są to wzgórza: Syjon49; Moria, Akra i Bezetha; Góra Oliwna oraz Kalwaria. Wymieniane są też inne góry z Ziemi Świętej: Tabor – góra Przemienienia; Horeb – gdzie Bóg objawia się Mojżeszowi; Synaj – góra Dziesięciu przykazań; Kwarantanna – góra kuszenia Chrystusa50. kalwaria Kalwaria (aram. gulgoltâ „miejsce czaszek”51; hebr. Golgota52; łac. Calvaria) to nazwa skalnego wzniesienia w Jerozolimie, w czasach Chrystusa znajdującego się poza murami miasta, na terenie opuszczonego kamieniołomu. Nazwa ta odnosiła się nie tylko do miejsca, na którym znajdował się krzyż, ale też do przyległego obszaru, gdzie potem ciało Jezusa Chrystusa złożono w grobie. Tradycja kościoła jerozolimskiego podaje, że w tym miejscu sprawowano chrześcijańskie obrzędy liturgiczne do 66 roku p.C.53 Od niepamiętnych czasów wzgórze to uważane było za centrum świata, górę kosmiczną oraz miejsce, na którym Adam został stworzony i pogrzebany. Wierzo­no, że w tym miejscu umrze Zbawiciel, a jego krew zrosi czaszkę Adama i w ten sposób dokona się odkupienie grzechu pierworodnego54. 46 Łk 22, 39. 47 Dz 1, 12. 48 Nábožná rozjímáni nejduležitijšich tajemstvi, op. cit., s. 52. 49 Ibidem, s. 52. 50 Ibidem, s. 52; por. J. Murphy-O’Connor, Przewodnik po Ziemi Świętej, Warszawa 1996, s. 117. 51 W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, op. cit., s. 455. 52 Ibidem, s. 455. 53 J. Murphy-O’Connor, Przewodnik po Ziemi Świętej, op. cit., s. 63. 54 M. Eliade, Traktat, op. cit., s. 362. 55 J. Murphy-O’Connor, Przewodnik po Ziemi Świętej, op. cit., s. 63. 56 A. Parrot, Wśród zabytków Samarii i Jerozolimy, Warszawa 1971, s. 192, podaje, że na wzniesieniu Golgoty Rzymianie zbudowali „kapitol ze swymi bóstwami: Jowiszem, Junoną Teren kalwarii nie został zabudowany nawet po włączeniu w obręb murów miejskich w latach 41-43 p.C.55 Cesarz Hadrian po stłumieniu powstania Bar-Ko­chby w 135 roku kazał zbudować na tym miejscu świątynię ku czci bogini Wenus56. W 326 roku za panowania cesarza Konstantyna miejsca te zostały odsłonięte, a nad nimi zbudowano sanktuarium Golgoty, poświęcone w 335 roku. Składało się ono z Anastasis i Martyrium. Budowla ta została zniszczona przez Persów w 614 roku57. Odbudowana ponownie uległa zniszczeniu w XI wieku. Kolejnej odbudowy dokonali krzyżowcy (XI-XIII w.) oraz oo. franciszkanie (zob. tab. 12). Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Baldi, W Ojczyźnie Chrystusa. Przewodnik po Ziemi Świętej, Kraków-Asyż 1982, s. 65-69; J. Murphy-O’Connor, Przewodnik po Ziemi Świętej, Warszawa 1996, s. 63-65; A. Parrot, Wśród zabytków Samarii i Jerozolimy, Warszawa 1971, s. 202-214. i Wenus”. M. Banaszak, Historia Kościoła katolickiego, t. 1, Warszawa 1989, s. 48; wspomina, że zbudowano świątynię Afrodyty na Golgocie i Jowisza na miejscu świątyni Salomona. O świątyni Afrodyty pisze też J. Murphy-O’Connor, Przewodnik po Ziemi Świętej, op. cit., s. 63. Natomiast B. Nadolski, Liturgika. Sakramenty, sakramentalia, błogosławieństwa, t. 3, Poznań 1991, s. 261, podaje, że na Kalwarii zbudowano świątynię Wenus. O świątyni Jowisza kapitolińskiego wspominają J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Boże. Historia pielgrzymek chrześcijańskich, Warszawa 1996, s. 43. 57 A. Parrot, Wśród zabytków, op. cit., s. 209. 58 Por. E. Świerczek, Kalwaria, op. cit., s. 35. 59 Grupa Ukrzyżowania została zbudowana np. w kalwarii w Grazu (Austria), Marija Bistrica (Chorwacja) czy w Krzeszowie (Polska). 60 Tzw. ścianę kalwaryjską zbudowano w kalwarii w Linz (Austria), a następnie w Morawskiej Ukrzyżowanie Jezusa, zgodnie z prawem rzymskim, miało miejsce poza mura­mi Jerozolimy, na wzgórzu zwanym Golgota (łac. Calvaria)58. W sztuce najważniejszą sceną przedstawiającą kalwarię jest tzw. grupa Ukrzyżowania, która przybiera różne formy ikonograficzne, np. Maryja i Jan stojący pod krzyżem po prawej i lewej jego stronie. Często Maryja jest przedstawiana jako Mater Dolorosa z mieczami boleści przebijającymi Jej serce. Czasami oprócz tych osób znajduje się Maria Magdalena. Natomiast w innych kompozycjach obok krzyża Jezusa przedstawiano jeszcze krzyże dwóch łotrów. Niekiedy wydarzenie Ukrzyżowania przedstawiano w formie sceny rodzajowej, na której oprócz wyżej wymienionych osób znajdowały się jeszcze postacie żołnierzy rzymskich i mieszkańców Jerozolimy. W kalwariach Ukrzyżowanie przedstawiano w dwojaki sposób. W zależności od zamożności fundatora i ogólnej kompozycji kalwarii, na wzgórzu budowano tzw. grupę Ukrzyżowania59, tzw. ścianę kalwaryjskią (Calvariwand)60lub kaplicę, we wnętrzu której umieszczano scenę Ukrzyżowania lub wznoszono rzeźby ilustrujące tę scenę. W niektórych kalwariach w kaplicy Ukrzyżowania znajdowały się jeszcze stacje Przybicia do krzyża i Zdjęcia z krzyża61. Najwierniejsza kopia jerozolimskiej kaplicy Krzyża św. została zbudowana w Görlitz62. Podobnie jak oryginał jest ona dwupoziomowa. W dolnym pomieszczeniu zwanym kaplicą Adama, na wewnętrznej ścianie wschodniej, znajduje się pionowa rysa symbolizująca zarysowanie skały powstałe w wyniku trzęsienia ziemi, jakie miało nastąpić po śmierci Chrystusa. W pomieszczeniu górnym, zwanym kaplicą Golgoty, jest wgłębienie oznaczające miejsce, gdzie znajdował się krzyż Chrystusa. Zdarzały się też przypadki, że to właśnie istniejąca już kaplica Ukrzyżowania była bodźcem do budowy kolejnych kaplic i zaprojektowania dróżek modlitewnych63. W Jerozolimie, w odległości ok. 40 m64od miejsca Ukrzyżowania, znajdował się Grób Pański. Podobnie w kalwarii budowano go niedaleko stacji Ukrzyżowa- Trebovli (Czechy). Nawiązanie do tego sposobu przedstawiania sceny Ukrzyżowania można doszukać się w kalwarii w Jaromierzycach (Czechy). Zob. także E. Widder, Kalvarienberg­kirchen in Oberösterreich, „Jahrbuch für die Katholiken des Bistums Linz” 1978, s. 43-67. 61 Np. w Kalwarii Zebrzydowskiej, na Górze Świętej Anny. 62 Szczegółową analizę genezy oraz opis architektury zawiera opracowanie: E.-H. Lemper, Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz. Przyczynek do symboliki i ikonografii późnego średniowiecza, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1965, 3, s. 103-128. 63 Tak było np. w Kalwarii Zebrzydowskiej. Zob. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska. Historia Klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, Kalwaria Zebrzydowska 1987, s. 57-59. 64 Źródła podają odległość od 40 do 42 m. 65 Euzebiusz, Vita Constantini, III 25-40; cyt. za: A. Parrot, Wśród zabytków, op. cit., s. 190. 66 Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 22. 67 Pierwotna forma architektoniczna kościoła św. Michała w Fuldzie (Niemcy) nawiązywała do pierwowzoru jerozolimskiego tylko poprzez zastosowanie kolistego planu i wydzielenie ośmiu kolumn. Kościół został przebudowany pod koniec XI wieku. Zob. Z. Bania, Święte Fot. 1. Kaplica Ukrzyżowania w bazylice Grobu Pańskiego w Jerozolimie Photo. 1. The Chapel of Crucifixion in Basilica of the Holy Sepulchre in Jerusalem Źródło: Album Terrae Sanctae, ok. 1910, s. 14. nia, tak aby zgodne było to z tradycją jerozolimską. Pierwsze obiekty sakralne, na miejscu, gdzie według tradycji złożono w grobie ciało Jezusa, zbudowano w czasach cesarza Konstantyna Wielkiego (1. poł. IV w.). Bazylikę wzniesiono, aby „wszyscy mogli oglądać i czcić prześwięte miejsce zmartwychwstania Zbawiciela [Jezusa Chrystusa]”65. Już od czasów pierwszych chrześcijan podkreślano wagę wydarzenia Zmartwychwstania. Grób Pański symbolizował nie smutne wydarzenie śmierci i złożenia w grobie, ale radość Zmartwychwstania. Ten aspekt symboliki Grobu jest charakterystyczny szczególnie dla Kościoła prawosławnego. Współczesny budynek kaplicy Grobu Pańskiego zawiera w sobie elementy powstałe w różnych epokach (tab. 12). Najbardziej znaczące i charakterystyczne są przede wszystkim fazy konstrukcyjne stylu bizantyńskiego i romańskiego. Kościoły pełniące funkcję Anastasis, czyli kaplicy obudowującej miejsce Grobu Pańskiego, zaczęto budować w Europie w X wieku66. Do najstarszych budowli zali- miary jerozolimskie, op. cit., s. 22. 68 Szczegółową analizę różnic pomiędzy kopiami Grobu Pańskiego budowanymi w Europie przeprowadził Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 49-57. Fot. 2. Kaplica Grobu Pańskiego w bazylice Grobu Pańskiego w Jerozolimie Photo. 2. The Chapel of the Tomb of Christ in Basilica of the Holy Sepulchre in Jerusa­lem Źródło: Album Terrae Sanctae, ok. 1910, s. 8. cza się: kościół św. Michała w Fuldzie (882 r.)67, kaplicę św. Maurycego zbudowaną przy katedrze w Konstancji (975 r.), Grób Święty w opactwie w St Gallen (ok. 990 r.). Natomiast obiekty sakralne przypominające swoimi wymiarami jerozolimskie Anastasis zaczęto budować dopiero od połowy XI wieku. Kopie Grobu Pańskiego, jako jedną z kaplic, wznoszono w drogach jerozolimskich i w kalwariach europej­skich od poł. XV do końca XIX wieku. W większości kalwarii forma architektoniczna kaplicy Grobu Pańskiego68była zaczerpnięta z oryginału jerozolimskiego bądź z istniejących już w Europie obiektów zbudowanych w okresie wcześniejszym69. 69 Np. kaplicę Grobu Pańskiego w Kalwarii Ujazdowskiej wzorowano na kaplicy Grobu Pańskiego w Görlitz (Niemcy). Zob. A. Lutostańska, Z problematyki projektów rozbudowy Ujazdowa w czasach Saskich, „Biuletyn Historii Sztuki” 1967, 29, 3, s. 331. 70 Grób Pański w formie sceny Złożenia do Grobu występuje np. w kalwarii w Würzburgu (Niemcy). 71 Grób Pański przedstawiający ciało Jezusa złożone w Grobie znajduje się np. w kalwarii w Eisenstadt (Austria). Najczęściej spotkać można kaplice, które posiadają zarówno formę architektoniczną, jak i wnętrze podobne do kaplicy Grobu Pańskiego w Jerozolimie, ze stanu sprzed remontu z 1555 roku (np. Görlitz) lub po tej renowacji. W niektórych kalwariach rezygnowano z wykorzystania zewnętrznej formy architektonicznej i kopiowano tylko wnętrze kaplicy składające się z dwóch części: przedsionka anioła i komory grobowej. Od 2. poł. XVIII wieku zrezygnowano przy budowie Grobu Pańskiego z wzorca jerozolimskiego, a kaplica przybrała formę symboliczną. Najczęściej przedstawiano scenę Złożenia70lub ciało Jezusa w Grobie71. Wyjątek stanowi Grób Pański w kalwarii w Piekarach Śląskich (Polska). góra syjon Góra Syjon to wzgórze położone na południowy zachód od „starego miasta” w Jerozolimie, nazwane tak przez chrześcijan w czasach bizantyjskich72. Chrze­ścijańska góra Syjon nie jest tożsama z Syjonem ze Starego Testamentu, ponieważ pierwotnie nazywano tak twierdzę jebusydzką, która po zdobyciu przez Dawida zwana była Miastem Dawidowym. Tę starą kananejską nazwę stosowano początko­wo do całego miasta, które było uważane za centrum polityczno-religijne. Później, gdy Arka Przymierza została przeniesiona na wzgórze, na którym zbudowano świątynię, nazwę ograniczono tylko do wzniesienia świątynnego. Na chrześcijańskiej górze Syjon znajduje się Wieczernik – miejsce Ostatniej Wieczerzy, ukazania się zmartwychwstałego Jezusa Apostołom, zesłania Ducha Świętego oraz siedziba powstającego Kościoła. Od początków chrześcijaństwa Wie­czernik był kaplicą piętrową, której górna sala została przeznaczona na sprawowanie Eucharystii. W IV wieku została zbudowana przy nim bazylika „Świętego Syjonu”, gdzie czczono „kolumnę biczowania”, relikwie św. Szczepana oraz pamięć Zaśnię­cia Najświętszej Maryi Panny. Przez wiele stuleci niekonserwowana, w XIV wieku popadła w ruinę. W 1335 roku dzięki staraniu królowej Sancji został tu zbudowany klasztor, w którym zamieszkał franciszkański przełożony Kustodii Ziemi Świętej. W wyniku konfliktu z wyznawcami islamu, którzy uważali, że to miejsce im się należy, ponieważ jest miejscem grobu króla Dawida, w 1551 roku franciszkanie musieli opuścić Wieczernik. Na górze Syjon, oprócz Wieczernika, znajduje się też Dom Kajfasza i zbudowany tu w latach 1900-1910 kościół Zaśnięcia Najświętszej 72 P.J. Achtemeier (red.), Encyklopedia biblijna, Warszawa 1998, s. 1155-1156. 73 W Biblii wspominane są dwa wzgórza o nazwie Moria. Jedno znajduje się w Jerozolimie. Na drugim, oddalonym o trzy dni drogi od Beer-Szeby, Abraham miał złożyć ofiarę ze swojego syna Izaaka. 74 P.J. Achtemeier (red.), Encyklopedia biblijna, op. cit., s. 785; D. Baldi, W Ojczyźnie Chrystusa, op. cit., s. 95. 75 A. Parrot, Wśród zabytków, op. cit., s. 140. 76 Por. E. Świerczek, Kalwaria jako polska Jerozolima, „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 33. 77 Wyjątkiem są kalwarie polskie w Piekarach Śląskich (1862-1896) oraz kalwaria w Ka­ Fot. 3. Wieczernik Photo. 3. The room of the Last Supper (Coenaculum) Źródło: Album Terrae Sanctae, ok. 1910, s. 28. Maryi Panny. Jego odpowiednikiem w kalwariach jest kaplica zwana Domkiem Matki Bożej. Nawiązując do tradycji jerozolimskiej, w kalwariach budowano w bliskim sąsiedztwie kaplice: Wieczernika, Dom Kajfasza, Dom Annasza, Domek Matki Bożej, a teren nazywano górą Syjon. góra moria Góra Moria73to wzgórze w Jerozolimie, na którym król Salomon zbudował pierwszą świątynię74. Po zburzeniu pierwszej w latach 587-586 a.C, druga świątynia powstała w latach 520-515 a.C. Następnie została rozbudowana przez króla Hero­da w latach 20-64 p.C75. Świątynia Jerozolimska była m.in. miejscem ofiarowania Jezusa, dyskusji z uczonymi w Piśmie. Po zdobyciu Jerozolimy w 70 roku została spalona przez wojska Tytusa. W 691 roku na jej ruinach muzułmanie zbudowali towicach Panewnikach (1937-1954), w których zostało zrealizowane założenie Świętych Schodów. W kalwarii w Wielu, budowanej w latach 1915-1934, Święte Schody zaprojek­towano na skarpie i nadano formę zwykłych schodów, pomijając obudowę i zadaszenie. 78 Zob. M. Čičo, Poznámky k ikonografickej a funkenej interpretácii Sv. schodov [w:] Umenie Slo­venska – jeho historické funkcie, Zborník materilov z konferencie organizovanej Ústavom dejín umenia Slovenskej akadémie vied v Bratislave v dooch 23. a 24. novembra 1999, meczet „Kopuła Skały” (Qubbet as-Sachra), uważany za trzecie (po Mekce i Me­dynie) święte miejsce wyznawców islamu. Ratusz Piłata (Pałac Piłata) to jedna z kaplic budowana w kalwariach przeważ­nie od XV do poł. XVIII wieku. Przypomina ona sąd nad Jezusem przeprowadzony przez prokuratora rzymskiego Poncjusza Piłata. Według przekazów zawartych w Ewangeliach Jezus sądzony był w Pretorium76. Jednak brak jest informacji o dokładnej lokalizacji tego miejsca. Jedni badacze uważają, że znajdowało się ono w Pałacu Heroda, inni natomiast umiejscawiają je w twierdzy Antonia. Większe prawdopo­dobieństwo drugiej lokalizacji potwierdza tradycja chrześcijańska oraz fakt, że w czasie święta Paschy prokurator mieszkał w twierdzy, aby w razie rozruchów lepiej kontrolować sytuację w mieście. Twierdza Antonia nie zachowała się do czasów współczesnych. Dzięki wyko­paliskom archeologicznym prowadzonym w XX wieku zrekonstruowano jej wygląd. Współcześnie na terenie dawnej twierdzy znajduje się pięć kaplic: Biczowanie, Skazanie na śmierć, Włożenie krzyża, Ukoronowanie cierniem oraz Ecce Homo. Treść kalwaryjnej kaplicy „Wydarzenia u Piłata” koncentruje się głównie na przypomnieniu prawdy o ludzkiej naturze Jezusa. W okresie wczesnego średnio­wiecza właśnie sceny „Sądu u Piłata” były jednymi z pierwszych wydarzeń zwią­zanych z męką Pańską przedstawianymi w sztuce. Ratusz Piłata również został zaprojektowany w ten sposób, aby te prawdy przypominać. W większości kalwarii kaplica ta ma balkon, na którym ustawione są figury Piłata oraz Chrystusa w ko­ronie cierniowej odzianego w purpurowy płaszcz. Często też umieszczano napis „Oto człowiek” (Ecce Homo). W Jerozolimie stacja Ecce Homo znajduje się w Łuku z czasów rzymskich. Do tego faktu nawiązuje kompozycja architektoniczna bramy wejściowej kalwarii w Jaromierzycach (Czechy). Nazwa kaplicy „Ratusz Piłata”, być może, ma związek z prawodawstwem europejskim wieków średnich, kiedy to organy upoważnione do sprawowania władzy sądowniczej w miastach miały swoją siedzibę właśnie w ratuszu. W większości kalwarii Święte Schody (Gradusy, Sancta Scala) były nieod­łącznym elementem Ratusza Piłata. Jak podaje legenda, do Rzymu przywiozła je w 326 roku św. Helena, matka cesarza Konstantyna Wielkiego lub – jak podaje inna legenda – zostały przyniesione tu przez anioła. Po tych schodach prowadzono Jezusa na sąd do Piłata. W architekturze chrześcijańskiej Święte Schody są kopią tych znajdujących się w kaplicy Sancta Sanctorum, naprzeciw Archibazyliki Naj­świętszego Zbawiciela, św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty na Lateranie w Rzymie. Kult Świętych Schodów rozwinął się pod koniec XVI wieku za pontyfikatu papieża Sykstusa V. Obecna szata architektoniczna Świętych Schodów jest autor­stwa Domenica Fontany z 1589 roku. W kalwariach Święte Schody wzno-szono od początku XVII do 1. poł. XVIII Bratislava 1999, s. 156-157. wieku77. Prawdopodobnie najstarszymi przykładami są Gradusy zbudowane w Sacro Monte w Varallo Sesia w 1627 roku i około 1630 roku w Kalwarii Ze­brzydowskiej. W późniejszych wiekach budowano Święte Schody przy kościo­łach (np. w Sośnicy, Bonn czy w kościele oo. bernardynów w Wilnie). Składają się one z 28 stopni. W kolejnych stopniach umieszczone są relikwiarze z relikwia­mi świętych i męczenników. Mają one oznaczać miejsca, w których krople krwi Chrystusa upadły na schody. Tra­dycja różnie podaje liczbę relikwiarzy. Najczęściej jest ich 56. Relikwiarze te mogą być rozmieszczone w stopniach schodów symetrycznie (np. Kalwaria Zebrzydowska, Bańska Szczawnica) lub niesymetrycznie (np. na Górze Świętej Anny). Pielgrzymi wchodzą po tych stopniach na kolanach, całując każdy z relikwiarzy. Znanych jest też kilka kopii Świętych Schodów bez relikwiarzy w stopniach. W kalwariach europejskich wy­różnia się Święte Schody z fasadą Ecce Homo „typu wiedeńskiego”78. Jest to trójosiowe założenie z fasa­dą, na której znajduje się figuralna scena Ecce Homo na balkonie. Po raz pierwszy zbudowano je przy kościele oo. franciszkanów w Wiedniu w 1697 roku. Innymi przykładami realizacji tego typu są Święte Schody zbudowane w kalwarii w Eisenstadt (1701 r.) lub Grazu (1723 r.). 79 P.J. Achtemeier (red.), Encyklopedia biblijna, op. cit., s. 358. 80 A. Parrot, Wśród zabytków, op. cit., s. 215. 81 Inne przekazy podają, że Grób Matki Bożej znajdował się w Efezie. 82 Kaplica Wniebowstąpienia w Wejherowie jest też pierwszą stacją Dróżek Pana Jezusa, co jest niespotykane na skalę europejską. Por. B.N. Niemiec (red.), Modlitewnik Wejherowski. Obchód stacji Męki Pańskiej oraz Dróżek Matki Bożej, Katowice 1981, s. 135-136. 83 A. Mitkowska, Sacro Monte – park pielgrzymkowy, Kraków 1990, Politechnika Krakowska im. góra oliwna i ogród oliwny (getsemani) Góra Oliwna (818 m n.p.m.), położona jest na wschód od Jerozolimy, poza murami starego miasta. Rozciąga się równolegle do wzgórza Świątyni i jest oddzie­lona od niego doliną Cedronu. Jako miejsce kultu była wspominana już w Starym Testamencie79. Uważana była za dolinę sądu80. Tam, według tradycji judaistycznej, znajduje się miejsce powtórnego przyjścia Mesjasza. Fakt ten może posłużyć do wyjaśnienia dużej liczby grobów żydowskich położonych na jej zboczu. Góra ta ma również szczególne znaczenie dla chrześcijan, ponieważ jest miej­scem Wniebowstąpienia. Aby upamiętnić ten fakt wzniesiono tutaj rotundę zwaną Imbomon (grec. en bommo – „na szczycie”). Nad grotą, gdzie miała miejsce mowa eschatologiczna Jezusa, cesarz Konstantyn zbudował bazylikę nazywaną Eleona („ogród oliwny”). Została ona zburzona w 614 roku. Na jej miejscu krzyżowcy zbudowali kościół „Ojcze Nasz”. Na Górze Oliwnej znajduje się także Grób Naj­świętszej Marii Panny81. Kaplice Grobu Matki Bożej były budowane w niektórych kalwariach polskich (Kalwaria Zebrzydowska, Kalwaria Pacławska), na Śląsku (Góra Świętej Anny, Piekary Śląskie) i w Kotlinie Kłodzkiej (Wambierzyce). Natomiast w niektórych fundacjach kalwaryjnych z XVII wieku budowano kaplicę Wniebowstąpienia, np. w kalwarii wejherowskiej82(Polska). Jedynym przy­kładem w skali europejskiej jest kaplica w Kalwarii Zebrzydowskiej, która swoją architekturą nawiązuje do jerozolimskiego oryginału. W świetle najnowszych badań niektórzy uczeni83uważają kalwarię za jeden z typów ogrodów – ogród modlitewny. Ogród od wieków symbolizował utracony raj. Oprócz tego ogólnego określenia kalwaria zawiera w sobie miejsce, które zwa­ne jest również ogrodem. Jest to kaplica przypominająca Ogród Oliwny (Ogród Getsemani). Miejsce to w Jerozolimie położone jest na zboczu Góry Oliwnej. W czasach Jezusa była to typowa wiejska posiadłość, ogrodzona kamiennym murem. Na jej terenie znajdowała się kamienna grota, która służyła jako miejsce noclegu. Miejsce to przypomina chrześcijanom modlitwę Jezusa przed Jego męką. W kalwariach z miejscem tym najczęściej związane są kaplice Modlitwa Jezusa w Ogrójcu i Pojmanie. T. Kościuszki, monografia 101, s. 31-33; A. Mitkowska, Kalwaryjskie drogi pielgrzymkowe, op. cit., s. 39-58; A. Mitkowska, Park kalwaryjny. Aleja kalwaryjna, Kraków 1997, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, seria architektura, monografia 216, s. 41-50. 84 U. Janicka-Krzywda, Elementy widowisk i misteriów religijnych w obrzędowości ludowej okresu Wielkiego Tygodnia na obszarze Polski Południowej, „Nasza Przeszłość” 2002, 98, s. 477. 85 J. Borzyszkowski, Wielewskie Góry. Opis Wiela i jego kalwarii, Gdańsk 1986, s. 221. 86 Z Doliną Cedronu często łączona jest Dolina Jozafata (Joszafata). Dolina Jozafata to sym­ boliczna nazwa jednej z dolin w Jerozolimie. Nie we wszystkich kalwariach znaleźć można dolinę o tej nazwie. Np. znaleźć ją można na mapie Kalwarii Zebrzydowskiej z 1806 roku. 87 J. Murphy-O’Connor, Przewodnik, op. cit., s. 131. Fot. 5. Widok Doliny Cedronu w Jerozolimie Photo. 5. The view of the Kidron Valley in Jerusalem Źródło: Album Terrae Sanctae, ok. 1910, s. 37. dolina cedronu Rzeka w tradycji wielu kultur oznacza miejsce przejścia, np. Styks w tradycji starożytnej Grecji był miejscem przejścia ze świata żywych do krainy zmarłych. W kalwarii elementem akwatycznym jest potok Cedron. Płynie on poza murami Jerozolimy i oddziela miasto od znajdującej się na wschodzie Góry Oliwnej. Po raz pierwszy element akwatyczny zaistniał w kalwariach niemieckich. Podczas procesji pasyjnych, odbywających się trasą Siedmiu upadków Chrystusa, piel­grzymi przechodzili przez fosę, która symbolizowała potok Cedron. W kalwariach zakładanych w Niemczech od 2. poł. XV do końca XVI wieku oraz budowanych na obszarze Polski i Litwy, szczególnie tych, w okresie od początku XVII do 1. poł. XVIII wieku, potok Cedron był jednym z ważniejszych elementów krajobra­zu kalwaryjnego. Dlatego rzeka przeływająca przez teren kalwarii nazywana była Cedronem, np. rzeka Skawinaka na terenie Kalwarii Zebrzydowskiej, Wiar w Kalwarii Pacławskiej czy Biała w Wejherowie. Budowano rówmież kaplicę, która przypominała zrzucenie Jezusa do Cedronu, wydarzenie podawane przez Tradycję, Fot. 6. Pielgrzymi przechodzą przez Cedron w Kalwarii Pacławskiej Photo. 6. Pilgrims crossing the Kidron in Kalwaria Pacławska Źródło: Pocztówka, lata 20. XX wieku, Archiwum Zakładu Geografii Religii IGiGP UJ. a nie mające potwierdzenia w Ewangeliach. Z przejściem przez Cedron związanych jest też wiele zwyczajów pielgrzymkowych84. Jednym z nich jest przechodzenie przez rzekę w czasie odprawiania Dróżek Pana Jezusa. Zwyczaj ten, popularny jeszcze w okresie międzywojennym m.in. w Kalwarii Zebrzydowskiej, Kalwarii Pacławskiej i w Wielu, ulega obecnie stopniowemu zanikaniu. Wodzie z Cedronu przypisywane są cudowne właściwości, np. woda w kalwarii w Wielu zaczerpnięta w dzień odpustu ma właściwości lecznicze85. Dolina Cedronu (Dolina Jozafata)86rozpoczyna się w odległości ok. 2 km na północny zachód od Jerozolimy, oddzielając ją od Góry Oliwnej. Dnem doliny płynie potok Cedron. W tym miejscu, jak podają wierzenia, ma odbyć się Sąd Ostatecz­ny87. Dlatego właśnie w tej dolinie znajdują się m.in. groby proroków Absaloma, Jozafata i Zachariasza88i wiele innych. 88 A. Parrot, Wśród zabytków, op. cit., s. 215. 89 Zob. Mt 2, 1; Łk 2, 4. 90 D. Baldi, W Ojczyźnie Chrystusa. Przewodnik po Ziemi Świętej, Kraków-Asyż 1982, s. 163. 91 J. Murphy-O’Connor, Przewodnik, op. cit., s. 218. 92 D. Baldi, W Ojczyźnie Chrystusa, op. cit., s. 163. 93 W Varallo Sesia w 1514 roku zbudowano grupę kaplic zwaną Betlehem. W skład kom­ pleksu weszły kaplice: Narodzenie, Pasterze adorują Dzieciątko, Ofiarowanie Pana Jezusa w świątyni. W latach 1516-1519 powstała kaplica Przybycie Trzech Króli, a w latach 1566­ inne miejsca z ziemi Świętej odtwarzane w kalwarii betlejem Miasto Betlejem wymieniane było zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamen­cie. W tradycji chrześcijańskiej znane jest jako miejsce narodzenia Jezusa Chrystusa i opisane w Ewangeliach89. Pierwszy kościół, budowany od 326 roku90, nad Grotą Narodzenia poświęcono w 339 roku91. Po zburzeniu świątyni konstantyńskiej, około 540 roku92, cesarz Justynian kazał zbudować nowy, większy kościół. Budowla ta przetrwała w prawie niezmienionym stanie do naszych czasów. W tradycji przy-jęło się, że Chrystus narodził się w grocie, dlatego to właśnie ona, a nie bazylika Narodzenia Pańskiego, była obiektem kopiowanym w innych miejscach. Kształt Groty Narodzenia przypomina kształtem prostokąt o wymiarach 12,3 m x 3,5 m. W jej wnętrzu znajduje się oznaczone miejsce, gdzie prawdopodobnie stał żłóbek oraz ołtarz poświęcony hołdowi Mędrców ze Wschodu. Inne podziemne kaplice dedykowane są m.in.: św. Józefowi na pamiątkę jego snu oraz św. Młodziankom. Do wydarzeń narodzenia Jezusa w Betlejem nawiązują kaplice w Sacro Monte w Varallo Sesia93, Betlejem w Krzeszowie94, kaplica Bożego Narodzenia w Wam­bierzycach95oraz Grota Betlejemska w Jaromierzycach96. nazaret W Loreto znajduje się Domek Nazaretański (9,5 x 4 m), o surowych kamien­nych ścianach, który legenda utożsamia z domem nazaretańskim Najświętszej Maryi Panny. Głosi ona, że Domek Świętej Rodziny został cudownie przeniesiony 1572 Drugi sen św. Józefa. 94 Betlejem krzeszowskie budowano w latach 1674-1678. 95 W kalwarii wambierzyckiej nie zbudowano Groty Betlejemskiej, ale do programu włączono kaplice związane z narodzeniem Jezusa. W krużgankach przy kościele zbudowano nastę­pujące po sobie kaplice: Narodzenie Pana, Nadanie imienia i obrzezanie, Pokłon Trzech Króli, Pobyt w Betlejem, Ofiarowanie w świątyni oraz Ucieczka do Egiptu. 96 Grota Betlejemska w Jaromierzycach znajduje się w piwnicy dwukondygnacyjnej kaplicy. W Grocie umieszczono płaskorzeźby przedstawiające Narodzenie, Pokłon Trzech Króli oraz Pokłon pastuszków. Na piętrze zlokalizowano stację Grobu Pańskiego oraz Pana Jezusa ukazującego się Marii Magdalenie. Kaplica łącząca w sobie zarówno Narodzenie, Grób i Zmartwychwstanie Pańskie, poza Jaromierzycami, nie występuje w żadnej innej kalwarii europejskiej. 97 Zob. F. Matsche, Gegenreformatorische Architekturpolitik. Casa-Santa-Kopien und Habsburger Loreto-Kult nach 1620, „Jahrbuch für Volkskunde” 1978, 1, s. 111. 98 M. Eliade, Traktat, op. cit., s. 361. przez aniołów z Nazaretu do Tersato na wybrzeżu Dalmacji w pobliżu Fiume (ob. Rijeka), następnie do lasu Laurety w okolicy Recanati we Włoszech oraz na wzgó­rze Dwóch Braci nieopodal obecnie istniejącego sanktuarium. Prawdopodobnie legenda pochodzi od nazwiska rodziny Degli Angeli, do której w czasie wypraw krzyżowych należały okoliczne wzgórza. Może również dzięki tej rodzinie Domek Świętej Rodziny znalazł się w Loreto. Początki budowy sanktuarium sięgają 1294 roku. Budowę dużego kościoła rozpoczęto w 1468 roku w stylu gotyckim, kontynu­ując ją następnie w stylu renesansowym wg projektu G. da Maiano, S. Pontellego, G. Sangalla, D. Bramantego, S. Sansovina i A. Sangalla. Wnętrze kościoła jest gotyckie, trójnawowe, z kopułą malowaną w 1907 roku, zawiera Domek NMP zaprojektowany przez Bramantego w 1509 roku i pokryty zewnątrz marmurowymi płaskorzeźbami A. Sansovina. W skromnym wnętrzu znajduje się figura Madonny z Dzieciątkiem. W początkach XVI wieku pielgrzymkę do Loreto uznawano za równorzędną z pielgrzymką do Jerozolimy czy Rzymu (breve papieża Leona X z 1520 r.). Dalszemu rozwojowi kultu sprzyjały rozwijające się w połowie XVI wieku w całym Kościele prądy kontrreformacyjne. W wielu miastach Europy powstawały kościoły i kaplice ku czci Matki Bożej Loretańskiej. Najczęściej budowano je od 1. poł. XVII do końca XVIII wieku na terenach rządzonych przez Habsburgów (Bawaria w Niemczech, monarchia austro-węgierska). Włączanie w program kalwarii Domku Loretańskiego jest charakterystyczne dla kalwarii cze­skich. Najbardziej znane znajdują się w miejscowościach: Rimov, Starý Hroznatov (Kinsberg), Bohosudov (Maria-Schein)97. góra tabor (588 m n.p.m.) leży na północ od Jerozolimy, na granicy Galilei i Samarii. Pierwotna nazwa mogła brzmieć tabbur, co oznacza „pępek”98. Góra ta uważana była za świętą przez północne pokolenia Izraela. Chrześcijańska trady­cja wskazuje górę Tabor, jako miejsce Przemienienia Pańskiego. W Sacro Monte w Varallo Siesia zbudowano kaplicę poświęconą temu wydarzeniu. Podobnie jest w Wambierzycach, gdzie oprócz kaplicy jedno ze wzgórz otrzymało tę biblijną nazwę. inne miejsca związane z historią chrzeŚcijaństwa Poza ziemią Świętą Po objawieniach Matki Bożej w Lourdes, zauważyć można tendencję do bu­dowy Groty Lourdzkiej przy kościołach parafialnych oraz w niektórych kalwariach. Jako jedna z pierwszych została zbudowana grota w kalwarii w Arenberg (Niemcy). Podobne groty powstały od końca XIX do 1. poł. XX wieku w kilku kalwariach na ziemiach polskich, znajdujących się pod zaborem pruskim, np. na Górze Świętej Anny, w Glotowie, Ujściu n/Notecią i Katowicach Panewnikach. 3 Kaplice, Nabożeństwa i odpusty w Kalwariach Sacri monti i kalwarie były budowane jako ośrodki kultu religijnego, które miały przypominać i być miejscem rozważania męki Pańskiej1. Najstarsze kalwarie nie miały ustalonej liczby i wezwań stacji modlitewnych. Wraz z rozwojem kultu pasyjnego oraz wzrostem zainteresowania rozważaniem męki Pańskiej zaczęły się kształtować nabożeństwa o tematyce pasyjnej. Niemały udział w ich powstaniu i rozwoju miały kalwarie. Niektóre kalwarie i sacri monti są także miejscem kultu maryjnego, dlatego obok nabożeństw pasyjnych, pielgrzymi mają możliwość od­prawiać nabożeństwa ku czci Matki Bożej2. Ważnym elementem uzupełniającym całą sferę religijną jest możliwość uzyskania odpustów. wezwaNia Kaplic KalwaryjNych Program kalwarii, wyrażony za pomocą kaplic poświęconych konkretnym wydarzeniom związanym z męką Pańską oraz innymi wydarzeniami z życia Jezusa lub Maryi, był jednym z najważniejszych elementów, które tworzyły przestrzeń sakralną kalwarii. Z przekazów biblijnych pochodzą najstarsze opisy męki Pańskiej zawarte w czterech Ewangeliach. Obejmują one wydarzenia od Ostatniej Wieczerzy do zło­żenia do grobu, przepowiednie zawarte w Księdze Proroka Izajasza, Psalmy oraz osoby typiczne ze Starego Testamentu (Adam, Abel, Izaak, Józef, Mojżesz). Często sięgano też do Listu do Hebrajczyków zawartego w Nowym Testamencie. W tab. 13 zestawiono ważniejsze wydarzenia męki Pańskiej oraz ich biblijne źródła. Europejska religijność ludowa w ciągu stuleci wytworzyła, oprócz biblijnych, jeszcze inne, oparte o Apokryfy, lub powstałe w wyniku zwykłego ludzkiego ana­ 1 Niektóre kalwarie były lub są nadal miejscem odgrywania Misteriów Pasyjnych w Wielkim Tygodniu. 2 Kalwaria Zebrzydowska jest jedynym przykładem kalwarii, w której oprócz nabożeństw pasyjnych i maryjnych, jest jeszcze odprawiane nabożeństwo za dusze w czyśćcu cierpiące, tzw. Dróżki za dusze. Tab. 13. c.d. Źródło: opracowanie na podstawie: E. Dąbrowski, Synopsa łacińsko-polska czterech Ewangelii, Poznań 1955. lizowania, stacje-wydarzenia męki Pańskiej. Najpierw wrosły one bardzo silnie w ludową tradycję religijną, a następnie zostały zaaprobowane przez Kościół. Wyrazem tego było zatwierdzenie w czternastostacyjnej Drodze krzyżowej również stacji mających swoje korzenie w tradycji apokryficznej (Weronika ociera twarz Jezusa, upadki pod krzyżem, spotkanie z Matką). Analizując stacje nie mające potwierdzenia w Biblii, można zauważyć, że więk­szość z nich dotyczy wydarzeń związanych z życiem Jezusa Chrystusa lub osób, które towarzyszyły Mu w różnych etapach Jego życia, a szczególnie w ostatnich godzinach życia na ziemi. Istnieje też zróżnicowanie regionalne w występowaniu pewnych kaplic. Niektóre są charakterystyczne tylko dla jednego obszaru kultu­rowego, inne natomiast są znane we wszystkich kalwariach europejskich. Wykaz kaplic, które oparte są na Tradycji i Apokryfach, podaje tab. 14. Nabożeństwa pasyjNe W Kościele łacińskim w okresie średniowiecza i baroku znaleźć można wiele przedstawień kalwarii. Dlatego często mówi się o przejściu od Drogi pasyjnej do Drogi krzyżowej, w wyniku którego powstało nabożeństwo Drogi krzyżowej. Kalwaria odzwierciedla etapy rozwoju nabożeństwa Drogi krzyżowej, ponieważ kaplice-stacje odpowiadają kolejnym etapom męki Pańskiej i stanowią swoistego rodzaju doku­ment przemian tego nabożeństwa3. 3 Na temat nabożeństw pasyjnych zob. J.J. Kopeć, Droga Krzyżowa. Dzieje nabożeństwa i antologia współczesnych tekstów, Poznań 1987. Por. także W. Smereka, Drogi Krzyżowe. Rys historyczny, Kraków 1980. Źródło: opracowanie własne. Od IV wieku nabożeństwo męki Pańskiej koncentruje się wokół czci Krzyża. Istotne znaczenie dla rozwoju tego kultu w pierwszych wiekach miały: ogłosze­nie wolności wyznania dla religii chrześcijańskiej, cześć dla relikwii Krzyża św. oraz miejsca śmierci i zmartwychwstania, a także rozwój pielgrzymek do Ziemi Świętej. W relacjach pielgrzymów z tego okresu pomijana jest milczeniem Droga bolesna (Via Dolorosa) w Jerozolimie, znane są natomiast procesje liturgiczne do Grobu Chrystusa. W pierwszych wiekach nie znano prawdziwej drogi na Kalwarię. Przybywający do Jerozolimy pielgrzymi próbowali ją odnaleźć, bazując na opisach zawartych w Nowym Testamencie. Wiadomo, że w VIII wieku znana była procesja, której trasa prowadziła z Get­semani do Wieczernika, następnie do miejsca Domu Kajfasza (kościół św. Piotra in Gallicantu) i do pretorium (kościół św. Zofii w dolinie Tyropeonu). Ostatnią odwiedzaną stacją była Kalwaria. Procesja do Martyrium i Anastasis oraz włączenie do tej trasy innych miejsc dały w średniowieczu początek obchodowi łacinników polegającemu na odwiedzaniu sanktuariów Grobu św. i Kalwarii z zapaloną świecą, przy śpiewie hymnów i pieśni. Po zdobyciu Jerozolimy przez Turków Seldżuckich chrześcijanie otrzymali zakaz sprawowania obrzędów liturgicznych poza tymi sanktuariami. Od około XIV wieku w drodze na kalwarię podawano różną liczbę stacji (tab. 15). W XV wieku pojawiają się pierwsze książki zawierające pouczenia o duchowym odwiedzaniu miejsc męki Pańskiej, a przede wszystkim Drogi krzyżo­wej. W tym samym czasie w Europie Zachodniej zaczynają powstawać pierwsze stacje Drogi krzyżowej w formie kapliczek i krzyży, rozmieszczone w krajobrazie i zwane kalwariami. Pojęciem Droga bolesna (Via Dolorosa) określano wydarzenia od momentu modlitwy w Ogrójcu do śmierci na krzyżu. Podobne znaczenie miało pojęcie Dro­ga pasyjna. Natomiast Droga krzyżowa (Via Crucis) obejmuje wydarzenia od chwili skazania na śmierć do złożenia do grobu. siedmiostacyjna Droga krzyżowa – Siedem upadków Chrystusa Jednym z etapów rozwoju Drogi krzyżowej na terenie Europy były stacje tzw. Siedmiu upadków Chrystusa (Sieben Fussfälle Christi). W średniowieczu zauważyć można, że podkreślano znaczenie liczby siedem. Stąd siedem sakramentów, siedem słów Jezusa na krzyżu, siedem boleści i radości Matki Bożej, siedem darów Ducha Świętego. Liczba siedem znana była w Starym Testamencie (siedem dni tygodnia). Powstała ona przez dodanie do liczby trzy oznaczającej Boga liczby cztery ozna­czającej kosmos4. 4 E. Kramer, Kreuzweg und Kalvarienberg. Historische und baugeschichtliche Untersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313, s. 17. Źródło: opracowanie na podstawie: E. Kramer, Kreuzweg und Kalvarienberg. Historische und baugeschichtliche Untersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313, s. 21; J.J. Kopeć, Droga Krzyżowa. Dzieje nabożeństwa i antologia współczesnych tekstów, Poznań 1987, s. 29-36. Istnieje hipoteza, że siedmiostacyjna Droga krzyżowa powstała w środowiskach zakonnych5. Od IV wieku znane jest siedem godzin Officium ku czci męki Pańskiej6. Powiązanie terminów modlitwy z wydarzeniami męki Pańskiej zestawiono w tab. Tab. 16. Powiązanie terminów modlitwy z wydarzeniami męki Pańskiej Źródło: opracowanie na podstawie: B. Nadolski, Liturgika. Liturgia i czas, t. 2, Poznań 1991, s. 245. 16. Najstarsza znana siedmiostacyjna Droga krzyżowa została założona w 1320 roku na wyspie Rodos przez zakon joannitów7, który następnie upowszechnił ją w średniowiecznej Europie. Najbardziej popularna była w krajach niemieckojęzycz­nych8oraz w Niderlandach od XV do połowy XVII wieku. Do okresu reformacji zbudowano w Niemczech około 30 tego typu dróg modlitewnych. Droga krzyżowa w formie Siedmiu upadków Chrystusa najczęściej obejmowała wydarzenia od Ratusza Piłata do Ukrzyżowania i wbrew nazwie nie koncentrowała się tylko na przypo­minaniu upadków, ale bazując na Nowym Testamencie i Tradycji, zawierała wszystkie ważniejsze wydarzenia Męki (tab. 17). Zauważyć można pewną analogię pomiędzy siedmioma kościołami stacyjnymi w Rzymie a siedmioma stacjami Drogi krzyżowej oraz pomiędzy pielgrzymkami 5 J.J. Kopeć, Droga Krzyżowa, op. cit., s. 62. 6 Cyt. za B. Nadolski, Liturgika. Liturgia i czas, t. 2, Poznań 1991, s. 245. 7 E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 17. 8 Ibidem, s. 19. Źródło: opracowanie na podstawie: badania własne autorki oraz P.M. Halm, Die Kreuzwegsta­tionen zu Bamberg und Adam Kraft, „Zeitschrift für bildente Kunst” 1899, 10, NS 3, s. 57-65; E. Kramer, op. cit., s. 18, 105, 100, 122-123. do Rzymu i pielgrzymkami do Ziemi Świętej. Określenie stacja pochodzi z łaciń­skiego słowa statio, które odnosiło się do stacji siedmiu kościołów rzymskich9(Św. Piotra; Św. Pawła za Murami; Najświętszej Maryi Panny Większej; Najświętszego Zbawiciela, Św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty na Lateranie; Św. Krzyża z Jerozolimy; Św. Wawrzyńca za Murami; Św. Sebastiana). czternastostacyjna Droga krzyżowa Większość kalwarii budowanych od połowy XVIII wieku do czasów współ­czesnych charakteryzuje się przystosowaniem programu kaplic do odprawiania nabożeństwa czternastostacyjnej Drogi krzyżowej. Droga krzyżowa to nabożeństwo paraliturgiczne. Przebywa się podczas niego drogę Chrystusa od domu Piłata do Kalwarii, zatrzymując się, aby się modlić w czternastu miejscach (stacjach) oznaczonych krzyżem i często przedstawienia­mi plastycznymi10. Jak wynika z powyższej definicji, nabożeństwo to powstało w Jerozolimie. Jednak W. Smereka11uważa, że Droga krzyżowa, taka, jaką dziś znamy, nie powstała na terenie Jerozolimy i nie rozwinęła się bezpośrednio z kultu miejsc związanych z męką i śmiercią Chrystusa, lecz jest wynikiem rozważania i prze­żywania męki Pańskiej przez mistyków europejskich, z których wielu odwiedziło Ziemię Świętą. Początek temu nabożeństwu dały wyprawy krzyżowe, pielgrzymki do Ziemi Świętej oraz mistycy. Ustalenie pełnego cyklu Drogi krzyżowej w czternastu stacjach należy wiązać ze środowiskiem hiszpańskich franciszkanów12oraz z odpustami, jakimi papieże obdarowywali to nabożeństwo. Czternastostacyjna Droga krzyżowa była budowana od 2. poł. XVIII wieku zarówno jako kalwaria, czyli kompozycja krajobrazowa, jak i wewnątrz kościołów. Właściwe nabożeństwo uzyskało aprobatę kościelną poprzez przyznanie odpustów, nadanych w breve ogłoszonym przez papieża Pawła V 5 listopada 1606 roku13. Zawsze podkreślano, że odprawiający nabożeństwo uzyska odpusty takie, jakie otrzymują pielgrzymi nawiedzający miejsca męki Pańskiej w Jerozolimie14. Współcześnie znany porządek stacji Drogi krzyżowej został opisany przez Adrichomiusa, który kolejność wydarzeń oparł na wcześniejszych opracowaniach. Po raz pierwszy wyróżnił on trzy upadki jako odrębne stacje. Ominął natomiast 9 Por. E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 16; Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 116. 10 R. Berger, Mały słownik liturgiczny, Poznań 1990, s. 37-38. 11 W. Smereka, Drogi Krzyżowe, op. cit., s. 27. 12 J.J. Kopeć, Droga Krzyżowa, op. cit., s. 62. 13 W. Smereka, Drogi Krzyżowe, op. cit., s. 37. 14 Trzeba podkreślić, że czternastostacyjna Droga krzyżowa powstała w Europie i doprowadziła do ukształtowania obecnej trasy procesyjnej w Jerozolimie. w swoim cyklu dwa końcowe momenty współczesnej Drogi krzyżowej: zdjęcie Chry­stusa z krzyża i złożenie na kolanach Matki oraz Grób Pana. Natomiast w innym miejscu swojego dzieła wspomina obie te sceny. W Kalwarii Zebrzydowskiej, po­mimo korzystania ze wzorów Adrichomiusa, rozplanowano nie 12, lecz 14 stacji. Była to więc jedna z pierwszych imitacji jerozolimskiej Drogi krzyżowej w pełnej liczbie stacji15. Współcześnie zauważyć można tendencję uzupełniania cyklu Drogi krzyżowej o stacje Zmartwychwstania Pańskiego, Ogrójca lub Wieczernika. Stąd też zaczyna się erygować piętnasto- lub szesnastostacyjne Drogi krzyżowe. tajemnice bolesne różańca Rozmyślanie wydarzeń męki Pańskiej odnaleźć można także w Tajemnicach Bolesnych Różańca. W niektórych kalwariach były uważane za nabożeństwo poświęcone kultowi męki Pańskiej. W Części Bolesnej Różańca wyróżnia się na-stępujące tajemnice: 1. Modlitwa Jezusa w Ogrójcu; 2. Biczowanie; 3. Cierniem ukoronowanie; 4. Dźwiganie krzyża, często przedstawiane w kombinacji ze sceną, w której Weronika ociera twarz Chrystusowi; 5. Ukrzyżowanie. Kalwarie, których program modlitewny obejmuje wspomniane tajemnice różańca, występują w Gór­nej Austrii, np. w Traunkirchen, Bad Ischl, Hallstatt, St. Agatha, Lauffen, Gaflenz, Gosau, Kirchdorf/Krems, Gemünden, Braunau16. Nabożeństwa maryjNe dróżki matki bożej W Rzeczypospolitej kalwarie powstawały pierwotnie jako ośrodki kultu pasyjnego. Jednak pierwotny charakter kalwarii jako miejsca szczególnego kultu męki Pańskiej zaczął się zmieniać od momentu, kiedy pojawił się w nich cudow­ny wizerunek Matki Bożej17. Taka sytuacja zaistniała w Kalwarii Zebrzydowskiej, Kalwarii Pacławskiej, Górze Kalwarii. Kiedy kult maryjny zaczął dominować, wprowadzono odpusty związane ze świętami maryjnymi oraz nabożeństwa zwane Dróżkami Matki Bożej. Na Śląsku (Krzeszów) i w Ziemi Kłodzkiej (Wambierzyce) kalwarie zakładano w już istniejących sanktuariach maryjnych, ale nabożeństwo Dróżek Matki Bożej nie było tam zbyt popularne. 15 H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska. Historia Klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, Kalwaria Zebrzydowska 1987, s. 63. 16 J. Sperr, Kalvarienberge in Oberösterreich, Wien 1993,Universität zu Wien, maszynopis, sygn. II 1,145.693, s. 71. 17 H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska, op. cit., s. 111. Jak już wcześniej wspomniałam, szczególną formą kultu maryjnego w kal­wariach były Dróżki Matki Bożej. Po raz pierwszy wprowadzono je w Kalwarii Ze­brzydowskiej w 1613 roku18, jednak właściwy schemat ukształtował się dopiero po 1630 roku19. Nabożeństwo to składa się z trzech serii dróżek: Boleści, Pogrzebu, Triumfu Matki Bożej. Dróżki Boleści (Viarum Compassionis) obejmowały stacje: kaplica MB Bolesnej, Grób Pana Jezusa, Ukrzyżowanie, Obnażenie, Trzeci upadek, Brama Zachodnia, Serce Maryi, Omdlenie, Wieczernik. Pierwotnie ta część liczyła 7 stacji, jednak w miarę dobudowywania kaplic w 1747 roku włączono kaplicę Matki Bożej Bole­snej, a w 1870 roku przybyła stacja Omdlenia. Ostatecznie ta część nabożeństwa składała się z 9 stacji. W skład Dróżek Pogrzebu (Viarum Funeris) wchodziły stacje: Dom NMP, kaplica Ukazania się Aniołów, Uwielbienie Duszy Marii, kaplica Zgromadzenia Apostołów, Brama Wschodnia (Matka Boska Brama Niebieska), kaplica Uzdrowienia Niewier­nego Żydowina, Grób Matki Bożej. Drogi Triumfu (Viarum Assumptionis) obejmowały stacje: Grób NMP, Spotkanie Marii z Chrystusem, kaplica Aniołów Triumfujących, Weselących się Patriarchów, Umieszczenie Marii na Tronie, św. Rafał (obraz koronacji MB w Niebie), stacja Chwały MB w Niebie. W czasie obchodów traktowano te trzy serie jako całość. Odprawiając Dróżki Matki Bożej można było uzyskać odpust taki, jak po nawiedze­niu siedmiu kościołów rzymskich20. Nabożeństwo było tak ułożone, że pielgrzymi obchodzili kaplice w odwrotnej kolejności niż przy Dróżkach Pana Jezusa. Pozostaje odpowiedzieć na pytanie, skąd czerpano wzory przy opracowywaniu tego nabo­żeństwa? Prawdopodobnie źródłem tym były Apokryfy21, w których zostały opisane miejsca męki Pańskiej oraz kolejność, w jakiej nawiedzała je Matka Boża. Również w innych kalwariach w Polsce wprowadzono nabożeństwo Dróżek Matki Bożej. Na Górze Świętej Anny, w Kalwarii Pacławskiej i w Górze Kalwarii przejęto je w takim kształcie, jak w Kalwarii Zebrzydowskiej. Natomiast w Kalwarii k/Werek (Litwa) Dróżki Matki Bożej obejmowały tylko stacje boleści, czyli stacje od Grobu Chrystusa do Wieczernika. Na Litwie pielgrzymi odprawiali Dróżki Matki Bożej także w kalwarii w Weprach. Nabożeństwo to nie było znane w Wejherowie i Pakości n/Notecią. Oprócz nabożeństwa dróżkowego ku czci Matki Bożej urządzano w kalwa­ 18 Ibidem, s. 241. Z tego okresu pochodzi modlitewnik Kalwarya, Siedm Koronek Błog: Panny siedmrazy siedmią to iest 49 Medytacyj, albo rozpamiętywania przy znakach y osóbnych ołtarzach rozdzielonych osobliwie dla pielgrzymów ku tej Błogosławioney Pannie nabożnych Kalwariey Zebrzy­dowskiey, Kraków 1613, zob. K. Estreicher, Bibliografia Polska, t. 19, Kraków 1903, s. 70. 19 H.E.Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska, op. cit., s. 241. 20 F. Dzielowski, Kalwarya albo Nowe Jeruzalem na polach Zebrzydowskich zasadzone, Kazimierz 1669. 21 Taką hipotezę przedstawił o. prof. Augustyn Chadam w rozmowie z autorką. 22 A. Chadam, Kult Matki Bożej w Kalwarii Zebrzydowskiej w XIX wieku [w:] B. Pylak, Cz. Krako­ wiak (red.), Niepokalana. Kult Matki Bożej na ziemiach polskich w XIX wieku, Lublin 1988, s.186. riach w święto Wniebowzięcia NMP ceremonię Pogrzebu i Triumfu Matki Boskiej. Uroczyste obchody tego święta zostały po raz pierwszy wprowadzone w Kalwarii Zebrzydowskiej w formie ceremonii Pogrzebu Matki Bożej. W połowie XVIII wie­ku, pod wpływem rozwoju kultu cudownego obrazu Matki Bożej Kalwaryjskiej, z pierwotnej uroczystości wyodrębniono dwa obrzędy: Pogrzebu, obchodzonego 13 sierpnia oraz Triumfu urządzanego 15 sierpnia22. Również Kalwaria Pacławska i Góra Świętej Anny znane są z uroczyście obchodzonego odpustu Wniebowzięcia NMP. Obchody ku czci Matki Bożej Bolesnej odprawiane były także w kalwarii w Ahrweiler (Niemcy)23, natomiast obecnie są jeszcze obchodzone w Varallo Siesia (Włochy). Niektóre z kalwarii XIX- i XX-wiecznych zostały zbudowane przy już istnie­jących sanktuariach maryjnych (Piekary Śląskie, Pszów, Wiele), więc mogłoby się wydawać, że przejmą one również inne formy kultu maryjnego charakterystyczne dla kalwarii, czyli tzw. Dróżki Matki Bożej. Stało się jednak inaczej. Dróżki Matki Bożej w formie takiej, jak w kalwariach z okresu 1600-1795, nie były w XIX-XX wieku aż tak znanym nabożeństwem ku czci Maryi, powstała więc konieczność wprowadzenia innego nabożeństwa, które znałaby większa grupa osób. W ich miejsce zaczęto popularyzować modlitwę różańcową, odprawianą przy specjalnie w tym celu wybudowanych kaplicach, tak jak wcześniej odprawiano Dróżki Matki Bożej. Do rozwoju tej modlitwy przyczyniły się objawienia Najświętszej Maryi Panny (Lourdes 1858 r., Fatima 1917 r.), podczas których prosiła o odmawianie różańca. Kaplice różańcowe zbudowano w: Piekarach Śląskich, Katowicach-Panewnikach, Bardo Śląskim. Pewnym ewenementem w skali krajowej jest wprowadzenie w 1957 roku24w kalwarii wejherowskiej Dróżek Matki Bożej w kształcie znanym z kalwarii siedemnastowiecznych. Nabożeństwo to jest uroczyście odprawiane w czasie odpustu Wniebowzięcia NMP. odpusty jerozolimsKie W tradycji chrześcijańskiej pielgrzymowanie oraz modlitwa w miejscach 23 E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 97. 24 G.A. Kustusz, Cześć Matki Bożej z Dzieciątkiem u stóp Wejherowskich Wzgórz Kalwaryjskich w kościele franciszkanów ze szczególnym uwzględnieniem lat 1962-1987 [w:] Przewodniczka. Kult Matki Bożej w Polsce od Lumen Gentium do Redemptoris Mater, Jasna Góra-Częstochowa 1994, s. 218. 25 Szerzej na temat nadania odpustów za nawiedzenie miejsc związanych z męką Pańską w Jerozolimie pisze W. Mruk, Pielgrzymowanie do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV wieku, Kraków 2001, s. 37-40. 26 Np. można było uzyskać odpust za nawiedzenie kaplicy Grobu Pańskiego w Hernals. 27 Np. w Kalwarii Zebrzydowskiej można uzyskać odpust za nawiedzenie i modlitwę przy kaplicy Gradusów. świętych dawały możliwość uzyskania odpustu. Z Jerozolimą, już od średniowiecza, związane były liczne łaski i odpusty, które mogli otrzymać pielgrzymi po odwie­dzeniu Świętego Miasta25. Odpusty te udzielane były przez Stolicę Apostolską. Najwięcej otrzymywali ci pielgrzymi, którzy nawiedzili Grób Pański i odprawili Drogę krzyżową. Tab. 18. Ważniejsze postanowienia Stolicy Apostolskiej dotyczące odpustów dla Drogi krzyżowej Źródło: opracowanie na podstawie: W. Smereka, Drogi Krzyżowe, op. cit., s. 36-40. Pierwsze odpusty dla odprawiających Drogę krzyżową zostały zatwierdzone przez papieża Leona X. Następne dokumenty o odpustach przyznawanych dla tego nabożeństwa wpływały na wzrost jego popularności, co z kolei doprowadziło do zatwierdzenia formy nabożeństwa takiej, jaką znamy współcześnie. Ze znaczenia odpustów dla ośrodków kultu religijnego zdawali sobie sprawę fundatorzy kalwarii. Przywileje odpustowe podnosiły rangę kalwarii, co z kolei miało wpływ na liczbę przybywających pielgrzymów. Dlatego fundatorzy starali się, aby kalwaria, znajdująca się pod ich opieką, miała odpusty jerozolimskie. Pierwsze odpusty papież zwykle przyznawał na 10 lat. Po upływie tego okresu zawracano się do niego z prośbą o ponowne ich udzielenie. Po raz drugi przyznawano odpusty wieczyste, czyli na czas nieokreślony. Tab. 19. Odpusty jerozolimskie nadane przez papieży wybranym kalwariom w Europie Źródło: opracowanie własne. Nadanie przywileju odpustu wszystkim wiernym, którzy będą odprawiać nabożeństwo w kościołach franciszkańskich, spowodowało, że przy klasztorach minorytów zaczęto budować czternastostacyjne Drogi krzyżowe (por. tab. 19). Oprócz odpustów za nawiedzenie całej kalwarii pielgrzymi mogli również uzyskać odpust, nawiedzając niektóre kaplice. Najczęściej odpustami były obda­rzane: kaplica Grobu Pańskiego26 oraz Święte Schody27. 4 Typy kalwarii EuropEJSkiCH STan praC nad Typologią kalwarii Do początku lat 80. XX wieku prace badawcze nad kalwariami koncentrowały się głównie na inwentaryzacji1, opisie historycznym2, kompozycji architektonicznej i przestrzennej3. Badany obszar obejmował zazwyczaj jeden kraj, krainę historyczną lub geograficzną. Na marginesie tych badań niektórzy autorzy próbowali opraco­wać typologię, której kryteria odpowiadały cechom badanych kalwarii. Wyjątek stanowią jedynie kalwarie w Bretanii. Ich typologię oraz szczegółową historyczno -architektoniczną charakterystykę opracował na początku lat 50. V.H. Debidour4. W literaturze polskiej pierwszą typologię opracowała, na przykładzie polskich kalwarii, A. Mitkowska5. Następnie, po zmodyfikowaniu, stosowała ją również w odniesieniu do kalwarii europejskich6. Zaproponowana typologia, zaliczana do nurtu prac z historii architektury, nie jest jednolita, ponieważ zawiera różne 1 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum [w:] W. Flieder (red.), Festschrift Franz Loidl zum 65. Geburtstag. Sammlung „Aus Christentum und Kultur”, Wien 1970, Sonderband 1, s. 113-159. 2 K.A. Kneller, Geschichte der Kreuzwegandacht von den Anfängen zur völligen Ausbildung, Freiburg 1908; M. Čičo, Kalvarienberge in der Slowakei [w:] W. Brunner i in., Calvaria. Tod und Leben, Graz 1992, s. 173-191. 3 E. Kramer, Kreuzweg und Kalvarienberg. Historische und baugeschichtliche Untersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313; I. Szilágyi, Kálváriák, Budapest 1980; A. Mit­kowska, Kalwarie jako szczególny rodzaj kompozycji przestrzennych, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1983, 28, 3, s. 175-192; A. Mitkowska, Sacro Monte – park pielgrzymkowy, Kraków 1990, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, monografia 101. 4 V.H. Debidour, La sculpture Bretonne. Etude d’iconographie religieuse populaire, Rennes 1953, s. 42-45. 5 A. Mitkowska, Kalwarie, op. cit., s. 183-192. 6 A. Mitkowska, Kalwaryjskie drogi pielgrzymkowe „ogrodami modlitwy” (na przykładzie „Dróżek” Kalwarii Zebrzydowskiej), „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 41-45. 7 A. Mitkowska, Kalwarie, op. cit., s. 183. poziomy szczegółowości. Ze względu na program A. Mitkowska7wyróżniła duże i małe kalwarie. Duża kalwaria charakteryzowała się przede wszystkim bardzo rozbudowanym programem, bogatym wystrojem architektonicznym kaplic oraz kopiowaniem elementów krajobrazu jerozolimskiego. Mała kalwaria (tzw. kra­jobrazowa Droga krzyżowa) miała mniej różnorodny program, który najczęściej ograniczał się do czternastu stacji Drogi krzyżowej, a kapliczki charakteryzowały się jednakową i bardzo skromną szatą architektoniczną. Ze względu na relacje pomiędzy miastem a zespołem kaplic A. Mitkow­ska8wyróżniła: – układ partnerstwa, gdy kaplice i miasto rozwijają się jako odrębne, równo­prawne organizmy kompozycyjne, funkcjonalnie ze sobą powiązane, np. Kalwaria Zebrzydowska; – układ wzbogacenia architekturą kalwaryjną istniejącej tkanki miejskiej ma miejsce w sytuacji, gdy kalwarie zaczęto budować na obszarze istniejącego miasta, np. Pakość nad Notecią; – układ dominacji zespołu pielgrzymkowego nad miastem, gdy występuje otoczenie substancji miejskiej lub nałożenie elementów kalwaryjnych na substancję miejską, np. Wambierzyce. W krajobrazie kulturowym dawnej monarchii habsburskiej M. Lehamnn9 wy­różnił trzy typy założeń kalwaryjnych. Za najstarszą formę uznał krzyże przydrożne. Drugim typem są kopie świętego miasta Jerozolimy, a pielgrzymki do tych miejsc zastępowały pielgrzymki do Ziemi Świętej. Ostatni typ założeń kalwaryjnych to czternastostacyjna Droga krzyżowa. Typologie kalwarii we współczesnych granicach Styrii opracowała S. Grabner10. W Styrii jest obecnie 48 miejscowości, w których znajdują się założenia kalwaryjne oraz kaplice poświęcone drodze pasyjnej Chrystusa, z czego 33 to kalwarie duże, zwane Drogami krzyżowymi. Przy opracowaniu typologii S. Grabner11 wzięła pod uwagę kryterium lokalizacji kaplic w stosunku do form ukształtowania powierzchni. I tak wydzieliła kalwarie zbudowane: – u podnóża i na szczycie góry, – na krawędzi terasy, – na szczycie góry. 8 Ibidem, s. 184. 9 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum, op. cit., s. 119-126. 10 S. Grabner, Der Kalvarienberg von Kindberg. Ein Beitrag zur Typologie der Kalvarienberganlagen in der Steiemark, Diplomarbeit am Kunsthistorischen Institut der Karl-Franzens-Universität zu Graz, Graz 1989, maszynopis, GE WI Dipl. Zl, 1.66801989, s. 137-142. 11 S. Grabner, Der Kalvarienberg von Kindberg, op. cit., s. 139. Powyższa typologia w dotychczasowej literaturze przedmiotu jest najbardziej „geograficzną” typologią. Głównym kryterium klasyfikacyjnym jest lokalizacja obiektu względem wypukłej formy terenu (góry, krawędzi terasy). Oprócz typologii geograficznej, autorka opracowała jeszcze typologię kalwarii, w której głównym kryterium był kształt drogi modlitewnej. S. Grabner12wydzieliła dwa rodzaje takiej drogi: – prostolinijna (streckenförmige) Droga krzyżowa, przy której stacje są zbudo­wane tak, że aby osiągnąć stację Ukrzyżowania, trzeba przejść od punktu wyjścia do punktu końcowego, a punkt wejścia i wyjścia nie jest zlokalizo­wany w tym samym miejscu; – kolista (kreisförmige) Droga krzyżowa, której przebieg prowadzi znowu do punktu wyjścia. S. Grabner13podkreśla, że występowanie każdego z typów kalwarii pozostaje w ścisłym związku z ukształtowaniem terenu. Na początku lat 90. XX wieku J. Sperr14 opracował typologię kalwarii znajdu­jących się w Górnej Austrii. Data budowy była głównym kryterium, na podstawie którego wydzielono grupy (tab. 21). Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Sperr, Kalvarienberge in Oberösterreich, Wien 1993, s. 67-76. 12 Ibidem, s. 139. 13 Ibidem, s. 139. 14 J. Sperr, Kalvarienberge in Oberösterreich, Wien 1993, Universität zu Wien, maszynopis, sygn. II 1,145.693, s. 67-76. 15 A.B. Correa, Sacromontes y calvarios en Espana, Portugal y América Latina [w:] S. Gensini Zespół kościołów i kaplic poświęconych kultowi męki Pańskiej budowanych na terenie Hiszpanii A.B. Correa15 podzielił na dwa typy: – sacro monte – miejsce (wzgórze), gdzie znajduje się pustelnia, góra poświę­cona kultowi Matki Bożej lub męki Pańskiej; – kalwaria – miejsce poświęcone tylko kultowi męki Pańskiej. Natomiast P. Harnoncourt16 kalwarię uznał za jeden z etapów rozwoju przed­stawień Golgoty. Pierwszym były kopie Grobu Pańskiego budowane od XI wieku i kościoły pod wezwaniem Św. Grobu. Potem w pobliżu kościoła lub na cmentarzu zaczęły się też pojawiać gotyckie ołtarze o tematyce pasyjnej, reliefy Góry Oliwnej i góry Kalwarii. Sama kalwaria zaistniała w krajobrazie miejskim dopiero w po­łowie XV wieku. Ostatnim etapem tego rozwoju jest założenie kalwaryjne, które P. Harnoncourt podzielił na dwa typy: – wzbogacanie o następne sceny pasyjne w obrębie góry, na której zbudowano kaplice; – tworzenie dróg o programie Drogi krzyżowej z punktem u podnóża góry (Kal­warii), na której znajduje się kaplica Ukrzyżowania lub Grobu Pańskiego. Typologię kalwarii bretońskich opracował L.H. Debidour17. Pierwszą nazwał typologią tematyczną. Zawierała ona następujące typy: – nagie krzyże; – krzyże proste z samą figurą Chrystusa lub towarzyszącą mu na odwrocie jedną figurą przedstawiającą Trójcę Świętą, Madonnę z Dzieciątkiem, Pietę, Zmartwychwstanie lub postać wybranego świętego; – ukrzyżowania proste z figurami Maryi i św. Jana; – ukrzyżowania złożone z figurami złoczyńców lub żołnierzami, albo przed­stawiające wszystkie wcześniej wymienione postacie; – kalwarie „opowiadające wydarzenia”, opisujące Dziewiątą Godzinę, sceny męki Pańskiej, czasem wydarzenia Wielkiego Piątku oraz inne sceny z życia Jezusa. Poza typologią wydzielono grupę tzw. kalwarii dogmatycznych. Charaktery­zują się trójkątnym planem oraz zawierają mniej scen z życia Jezusa i przestawiają postacie dwunastu apostołów jako świadków Credo. W drugiej typologii opracowanej na podstawie cech architektonicznych L.H. Debidour wyróżnił: (red.), La „Gerusalemme” di San Vivaldo e i Sacri Monti in Europa, Comune di Montaione, Pacini Editore 1989, s. 175-176. 16 P. Harnoncourt, Kalvarienberg, Kreuzweg, Passionsfrömmigkeit [w:] W. Brunner, E. Renhart (red.), Steirische Kalvarienberge, Graz-Budapest 1990, s. 19. 17 V.H. Debidour, La sculpture Bretonne, op. cit., s. 42-45. 18 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit., s. 114-140. Ryc. 6. Typologia kalwarii Bretońskich Fig. 6. The typology of Brittany Calvaries Źródło: opracowanie własne na podstawie: V.H. Debidour, La sculpture Bretonne, op. cit. – krzyże proste o jednym trzonie składające się z krzyża oraz przylegającej do niego plecami figury; – krzyże o jednym lub dwóch ramionach, wzbogacone o osoby towarzyszące, które znajdują się pod krzyżem; – kalwarie z trzema oddzielnymi trzonami (trzy ustawione równolegle trzony krzyży), gdzie dwa boczne krzyże są w kształcie litery T, natomiast środkowy krzyż jest czteroramienny; – kalwarie z platformami; – kalwarie posiadające dodatkowo poza platformą belkowanie dla figur uło­żonych w formie fryzu. Od początku lat 80. XX wieku pojawiają się publikacje naukowców włoskich i polskich dotyczące tematyki typologii włoskich sacri monti. Jedną z pierwszych prac z tego zakresu była propozycja przedstawiona przez A. Mitkowską18. Autor­ka wyodrębniła „sześć charakterystycznych przedziałów czasowych i związanych z nimi kompozycyjnych odmian krajobrazowych sanktuariów pielgrzymkowych”. Chociaż A. Mit­kowska nie nazwała tego podziału typologią, nosi on jednak znamiona grupowania obiektów na podstawie posiadanego podobieństwa. Są to: 1. Okres pierwszy – sacro monte „Nowa Jerozolima”. 2. Okres drugi – przełomowy. 3. Okres trzeci – sacri monti instrumentem propagandowym polityki kontrre­formacji. 4. Okres czwarty – wielki styl krajobrazowy. 5. Okres piąty – sacro monte czynnikiem miastotwórczym. 6. Okres szósty – schyłkowy, rozpoczyna się na przełomie XVIII i XIX wieku. Jeszcze inną typologię włoskich sacri monti zaproponowała A. Marzi19. Autorka ta wydzieliła 6 grup typologicznych: I. „Nowa Jerozolima”. II. Model Varallo. III. Misterium Różańcowe. IV. Model Varese. V. Kalwaria. VI. Inne. Grupa I obejmuje dwa obiekty, które powstały jako pierwsze we Włoszech i w późniejszym okresie stały się wzorcem kompozycyjnym dla innych sacri monti. 19 A. Marzi, Modele i typologia krajobrazu kalwarii włoskich [w:] Sacrum w ogrodach. Święte ogrody kalwaryjne i ich symbolika, Kraków, 1997, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, seria architektura, monografia 216, s. 79-104. Ryc. 7. Typologia sacri monti we Włoszech Fig. 7. The typology of Italian holy mountains (sacri monti) Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Marzi, Modele i typologia krajobrazu kalwarii, op. cit. Nazwa „Nowa Jerozolima” wskazuje, że miały być one kopią Jerozolimy, a układ przestrzenny oraz tematyka kaplic miały nawiązywać do oryginału. Na bazie tych obiektów budowano inne. Stąd wprowadzono grupę II model Varallo i IV model Varese. Obiekty zaliczone do tych grup nawiązują pod względem kompozycyjnym do oryginału z grupy I. Następnie, biorąc pod uwagę program, wydzielono dwie grupy: III misterium różańcowe i V kalwaria. Wszystkie pozostałe obiekty zaliczono do kategorii VI inne. Typologię dróg krzyżowych na obszarze Verbano, Cusio, Ossola we Włoszech opracował G. Pizzigoni20. Głównym kryterium wydzielenia poszczególnych typów był kształt dróg modlitewnych. Spośród kalwarii o programie czetnastostacyjnej Drogi krzyżowej wydzielone zostały następujące typy: – typ A – punkt początkowy znajduje się w kościele parafialnym, a punktem końcowym jest małe sanktuarium zbudowane na szczycie góry (Kalwarii); – typ B – w tym typie są dwa punkty początkowe, które potem łączą się w jeden docelowy szlak; – typ C – punkt początkowy i końcowy znajdują się w tym samym miejscu, układ dróżek modlitewnych jest w kształcie koła; – typ D – kapliczki są usytuowane na terenie wokół kościoła parafialnego; – typ E – kapliczki są usytuowane w krużgankach. W typologii Z. Bani21podstawowym kryterium są cechy programowe kaplic kalwaryjnych i krajobrazu, w którym te kaplice są zlokalizowane. Wydzielił on trzy typy: 1. Najprostsze założenia to kalwarie, Golgoty, krucyfiksy, rzeźby, kaplice, kościoły przedstawiające w swym wyposażeniu Ukrzyżowanie bądź dedy­kowane Ukrzyżowaniu, Złożeniu do grobu, Grobowi Świętemu. W terenie górzystym obiekty te mogły być sytuowane na szczytach wzgórz, w terenie płaskim w pewnej odległości, niekiedy jerozolimskiej, od granic osady. 2. Bardziej rozbudowana kompozycja występuje wtedy, gdy są wyraźnie określone dwa skrajne punkty Drogi męki, zapoczątkowanej stacją Sądu i kończącej się Golgotą. Odległość między stacjami mogła mieć jerozolimską długość, a dzielona bywała na mniejsze odcinki, których liczba zależała od rodzaju nabożeństwa pasyjnego. Najpopularniejsze były siedmiostacyjne Drogi upadków Chrystusa bądź czternaście stacji Drogi krzyżowej. 3. Najbogatsze założenia pojawiają się wtedy, gdy program kalwarii uwiecznia wszystkie wydarzenia Pasji Chrystusa, często dodawane są też obiekty upamiętniające tajemnice życia i nauczania Chrystusa na terenie całej 20 G. Pizzigoni, The Viae Crucis of Verbano, Cusi, Ossola [w:] Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei, Novara 2001, s. 144-145. 21 Z. Bania, Święte miary jerozolimskie. Grób Pański, Anastasis, Kalwaria, Warszawa 1997, s. 126. Palestyny. Założenie może być poświęcone Matce Bożej lub szczególnie czczonym świętym. Zaproponowana przez Z. Banię typologia uwzględnia tylko aspekt religijny założeń kalwaryjnych, brak jest natomiast cech charakteryzujących inne elementy, które tworzą tak złożoną rzeczywistość, jaką jest kalwaria. Widoczna jest też nie­konsekwencja w doborze cech charakteryzujących poszczególne typy. Do założeń kalwaryjnych powstających w granicach Polski J. Kopeć22wprowa­dził rozróżnienie na kalwarie, czyli Nowe Jerozolimy oraz na rozbudowane Drogi krzyżowe, zakładane od końca XVII wieku przy kościołach. Ten sam autor23opracował również typologię kalwarii: – kalwarie wielkie albo Nowe Jerozolimy, zbudowane w terenie o rzeźbie przypominającej jerozolimską i odtwarzające stacje Męki Chrystusa; – kalwarie klasztorne albo krużgankowe, przedstawiające wydarzenia od Wieczernika do Złożenia w grobie; – kalwarie małe – od XVIII wieku były tak nazywane Drogi krzyżowe ze sta­cjami w formie kapliczek usytuowanych na dziedzińcach przy kościele lub w krajobrazie przy sanktuariach. Typologię w nurcie geografii religii opracował A. Jackowski24. Wyróżnił on następujące grupy: 1) kalwarie powstałe „na pniu”, w terenie nie zagospodarowanym i nie zu­rbanizowanym, 2) kalwarie, które powstały w istniejących jednostkach osadniczych, 3) kalwarie, których funkcjonowanie wiązało się wyłącznie z kultem męki Pańskiej, 4) kalwarie, którym został dodany kult Maryi, na przykład poprzez sprowa­dzenie cudownego wizerunku Matki Bożej, 5) kalwarie, które powstały w już funkcjonujących ośrodkach kultu maryjnego. Pierwsze dwa punkty charakteryzują wpływ kalwarii na jednostkę osadniczą, natomiast punkty od 3 do 5 oddają cechy kalwarii jako ośrodka kultu religijnego. Generalizując, wszystkie wyżej opisane typologie można podzielić na trzy grupy: architektoniczną25, geograficzną26i programową (tematyczną)27. 22 J.J. Kopeć, Droga Krzyżowa. Dzieje nabożeństwa i antologia współczesnych tekstów, Poznań 1987, s. 11, 47-49. 23 J. Kopeć, Kalwaria [w:] Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 417. 24 A. Jackowski, Pielgrzymowanie, Wrocław 1998, s. 188-189. 25 V.H. Debidour, La sculpture Bretonne, op. cit., s. 42-45; A. Marzi, Modele i typologia krajobrazu kalwarii włoskich, op. cit., s. 79-104. 26 A. Mitkowska, Kalwarie, op. cit., s. 175-192; S. Grabner, Der Kalvarienberg von Kindberg, op. cit., s. 137-142; A. Jackowski, Pielgrzymowanie, op. cit., s. 188-189. Każda z przedstawionych typologii nie obejmuje całości i różnorodności zja­wiska, ponieważ były uwzględniane kalwarie z jednego obszaru bez odniesienia do innych terenów, na którym zazwyczaj te obiekty występują oraz wybierano najczęściej jedną główną cechę na podstawie której opracowywano typologię. CHarakTErySTyka Typów kalwarii Poszczególne kalwarie różnią się pod względem kompozycji przestrzennej i programu kaplic. Zróżnicowanie to powodowały czynniki kulturowe (m.in. różne rozumienie sposobu kopiowania w poszczególnych epokach i znaczenia miejsca kopiowanego w religijności) oraz stan wiedzy biblijnej28. Wyróżniono cztery typy i trzy podtypy. Typ a – jerozolimski Wszystkie kalwarie zaliczane do typu jerozolimskiego posiadają przynajmniej jeden element – topograficzny, arytmetyczny lub architektoniczny – łączący je z tym miastem, z wyłączeniem odpustów. Podtyp A1 – „Nowa Jerozolima” Podtyp charakteryzuje się wieloma powiązaniami z Jerozolimą. Topografia „Nowej Jerozolimy”, oprócz nazw wzgórz (Kalwaria lub Golgota, Góra Oliwna, góra Moria i inne) oraz w niektórych przypadkach doliny rzecznej (dolina Cedronu), nawiązuje do oryginału. W niektórych kalwariach starano się zachować również odległości jerozolimskie pomiędzy stacjami lub wymiary i wystrój architektoniczny kaplicy Grobu Pańskiego. Podtyp ten ma bardzo rozbudowany program, który obejmuje nie tylko wy­darzenia związane z męką Chrystusa, ale też z Jego narodzeniem i działalnością publiczną. W niektórych kalwariach występują także kaplice poświęcone życiu Matki Bożej (np. Domek Matki Bożej, Grób Matki Bożej), wydarzeniom ze Starego Testamentu (np. Dziesięć Przykazań), z Dziejów Apostolskich (Zesłanie Ducha Święte­go) lub świętym (np. św. Helenie, św. Marii Magdalenie, św. Dyźmie). Liczba kaplic w tym typie waha się od 15 do około 100. Uzupełnieniem związku z Jerozolimą są odpusty oraz relikwie (fragment relikwii Krzyża św., kamienie z Jerozolimy). 27 V.H. Debidour, La sculpture Bretonne, op. cit., s. 42-45; A. Marzi, Modele i typologia krajobrazu kalwarii włoskich, op. cit., s. 79-104; M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum, op. cit., s. 113-159; Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 126; A. Mitkowska, Kalwarie, op. cit., s. 175-192. 28 Szczegółowy opis procedury klasyfikacyjnej zawiera publikacja: E. Bilska-Wodecka, Typology of European Calvaries, „Peregrinus Cracoviensis” 2000, 10, s. 143-164. Kalwarie typu „Nowa Jerozolima” budowano od początku XV do 1. połowy XVI wieku na terenie Hiszpanii, Włoch, Południowej Francji oraz od początku XVII wieku w Polsce i na Litwie. Lokalizowano je w większości przypadków poza miastem. Wyjątkiem jest kalwaria w Wambierzycach, która została wkomponowana w układ urbanistyczny jednostki osadniczej. Najbardziej znanymi przykładami są: Sacro Monte w Varallo Sesia (Włochy), Romans (Francja), Kalwaria Zebrzydowska (Polska), Wambierzyce (Polska), Piekary Śląskie (Polska), Wiele (Polska), Werki (Litwa). Podtyp A2 – Droga jerozolimska Podtyp charakteryzuje się nawiązaniem do oryginału jerozolimskiego poprzez kopiowanie odległości. Najczęściej punkt początkowy stanowił kościół farny, a punkt końcowy znajdował się poza miastem na wzgórzu przy kaplicy Ukrzyżo­wania lub Grobu Pańskiego. W większości przypadków starano się, aby kaplica Ukrzyżowania lub kaplica Grobu była budowana według wzoru jerozolimskiego. Drogi jerozolimskie budowano w przeważającej większości przypadków po odbyciu pielgrzymki do Jerozolimy. Powstawały w krajobrazie miejskim od połowy XV do połowy XVI wieku na terenie Niemiec, Austrii i Niderlandów. Najbardziej znane przykłady kalwarii typu „Droga jerozolimska” to: Lubeka, Fulda oraz nie­istniejąca już, ale wielokrotnie cytowana, Droga jerozolimska w Berlinie. Podtyp A3 – Siedem upadków Chrystusa Podtyp charakteryzuje się występowaniem siedmiostacyjnego nabożeństwa nazywanego Siedem upadków Chrystusa. Najczęściej obejmuje wydarzenia od skazania na śmierć do Ukrzyżowania lub Grobu Pańskiego. Pod względem programowym kaplice nawiązują przede wszystkim do Drogi krzyżowej, ale zdarzają się też kapli­ce tematycznie związane z Drogą pojmania. W niektórych założeniach budowano kopię Grobu Pańskiego wzorując się na oryginale jerozolimskim. Kalwarie typu „Siedem upadków Chrystusa” budowano na terenie Niemiec i Austrii. Najbardziej znanymi przykładami są założenia w Bambergu i Norymberdze i nieistniejąca już, zbudowana przed najazdem tureckim, kalwaria w Hernals koło Wiednia (Austria). Typ B – kalwaria właściwa Centralnym punktem całego założenia jest jedno wzgórze, nazwane Kalwa­rią, na szczycie którego znajduje się kaplica lub grupa Ukrzyżowania. Na szczyt prowadzi droga modlitewna, której stacje pod względem programowym nawiązują przede wszystkim do Drogi pojmania i Drogi krzyżowej, ale nie jest czternastostacyj­ną Drogą Krzyżową. Liczba kaplic nie przekraczała 30. Pod względem kompozycji przestrzennej występowały często schody jako oś całej kompozycji. Wokół nich rozmieszczano, najczęściej symetrycznie, poszczególne kaplice. W kalwarii wła­ściwej nie zachowywano odległości jerozolimskich. Tylko w niektórych obiektach zbudowano kaplicę Grobu Pańskiego według wzoru jerozolimskiego oraz kaplicę Świętych Schodów. W niektórych kalwariach na terenie Czech wznoszono też kopię Domku Loretańskiego. Ten typ kalwarii popularny był w monarchii austro-węgierskiej. Budowano go od 1 połowy XVII do początku XX wieku. Najwięcej tego typu obiektów po­wstało w połowie XVIII wieku. Najbardziej znanymi przykładami typu „kalwaria właściwa” są: Graz (Austria), Bańska Szczawnica (Słowacja), Rimov (Czechy), Kraliký (Czechy). Typ C – Droga krzyżowa Typ ten charakteryzuje brak bezpośrednich nawiązań do Jerozolimy, zarówno topograficznych, jak i architektonicznych. Program kalwarii ogranicza się do kaplic odpowiadających stacjom czternastostacyjnej Drogi krzyżowej. Pierwsze tego typu obiekty zaczęły powstawać po 1731 roku, kiedy to Stolica Apostolska zatwierdziła nabożeństwo Drogi krzyżowej w czternastu stacjach. Ten typ kalwarii budowany był w krajach katolickich i uzupełnieniał programu piel­grzymkowy w sanktuariach maryjnych lub stanowił samodzielny obiekt sakralny. Typ d – kalwaria bretońska Typ ten charakteryzuje brak topograficznego nawiązania do Jerozolimy. Kalwa­ria jest tutaj symbolicznym przedstawieniem wydarzeń biblijnych ze szczególnym uwzględnieniem męki Pańskiej, której najważniejszym momentem jest Ukrzyżo­wanie. Wokół sceny Ukrzyżowania, zajmującej centralne miejsce na postumencie, zostały umieszczone rzeźby lub płaskorzeźby związane z wydarzeniami pasyjnymi. Kalwarie te są integralnym elementem krajobrazu sakralnego w Bretanii (Francja). Budowane w XV i na początku XVI wieku, w pobliżu kościoła, są integralnie zwią­zane z terenem przykościelnym, np. w Plougastel-Daoulas (Francja). Inspiracją do dyskusji mogą być nazwy nadane wydzielonym typom i podty­pom, ponieważ były wcześniej stosowane przez innych badaczy29. Jednak ze względu na fakt, że najbardziej oddają cechy obiektów, autorka postanowiła wykorzystać już istniejącą terminologię. Różnica w stosunku do innych typologii polega przede wszystkim na relacji pomiędzy cechami charakteryzującymi poszczególne typy i podtypy oraz na metodzie wydzielenia typów. Przeważającą większość stanowią kalwarie określone jako typ C – Droga krzyżowa. Dużą grupę, pod względem liczby, stanowią obiekty należące do typu B – kalwaria właściwa. Następne pod względem liczby obiektów są: typ D – kalwarie bretońskie oraz podtypy A1 – „Nowa Jerozolima” i A3 – Siedem upadków Chrystusa. Najrzadziej występuje podtyp A2 – Droga jerozolimska. 29 Por. np. Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 126. 5 ZwiąZek budowy kalwarii Z sytuacją politycZną oraZ prZemianami w kulturZe i religijności Powstawanie i rozwój założeń kalwaryjnych jest następstwem wielu zmian zachodzących w społeczeństwach krajów europejskich od pierwszych wieków chrześcijaństwa, w szczególności w okresie bezpośrednio poprzedzającym budowę pierwszych kalwarii. Nie można analizować przyczyn powstawania kalwarii bez odniesienia do sytuacji politycznej i gospodarczej, ogólnego kontekstu kulturowego i religijnego. pierwsZe wieki chrZeścijaństwa Wielu badaczy podkreśla, że do powstania kalwarii przyczyniły się przede wszystkim pielgrzymki do Ziemi Świętej1, w szczególności do Jerozolimy. Bez­pośrednio po śmierci Jezusa Jerozolima była centrum życia religijnego pierwszej wspólnoty chrześcijańskiej. Znana jest również z pierwszego soboru w dziejach rodzącego się Kościoła, który odbył się tu w 49 roku. W chwili, gdy nazwa Je­rozolima zniknęła z map ówczesnego świata, jej ranga jako centrum religijnego stopniowo zaczęła maleć na korzyść nowych ośrodków religijnych, które w tym czasie zaczęły tworzyć się w Azji Mniejszej, m.in. w Konstantynopolu, i w Efezie. Tak jak w pamięci ludzkiej zaczęła zacierać się nazwa Jerozolimy, podobnie działo się z krzyżem, o którym pisano wprawdzie w Listach Apostolskich2, ale nie 1 Z publikacji dotyczących rozwoju pielgrzymek do Ziemi Świętej wymienić można m.in. prace: B. Kötting, Peregrinato religiosa. Wallfahrten in der Antike und des Pilgerwesen in der alten Kirche, „Forschungen zur Volkskunde” 1950, 33/34/35, s. 83-110; W. Mruk, Pielgrzymo­wanie do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV wieku, Kraków 2001 oraz fragmenty publikacji J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Boże. Historia pielgrzymek chrześcijańskich, Warszawa 1996. O związku pielgrzymek do Ziemi Świętej z powstawaniem kalwarii pisał m.in.: K.A. Knel­ler, Geschichte der Kreuzwegandacht von den Anfängen zur völligen Ausbildung, Freiburg 1908, s. 4-18; S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu, Warszawa 1989, s. 67-78; W. Mruk, Pielgrzymowanie do Ziemi Świętej, op. cit., s. 46. 2 Zob. np. 1 Kor 2, 1-9. przedstawiano w sztuce. Co więcej, symbolem pierwszych chrześcijan była ryba, a nie krzyż, o czym świadczą m.in. freski w katakumbach rzymskich3 oraz Tradycja. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa unikano przedstawiania motywów zwią­zanych ze śmiercią Jezusa na krzyżu, często natomiast nawiązując do wydarzeń po Zmartwychwstaniu. Pierwsi chrześcijanie pisali o śmierci Jezusa, ale nie przedstawiali tego wy­darzenia na obrazach. Przypuszczalnie taka postawa wynikać mogła z faktu, że ten sposób śmierci uważany był za największą hańbę. W Palestynie ukrzyżowanie było karą za bluźnierstwo, którą stosowano bardzo rzadko. Wspominają o tym m.in. rękopisy z Qumran4. Ciało złoczyńcy było powieszone na drzewie w celu odstraszenia i oznaczało również odrzucenie przez Boga5. Izraelici wspominali karę ukrzyżowania, jaką wymierzył król Aleksander Jannneusz uczestnikom powstania Machabeuszy. Ukrzyżowano wtedy około 800 osób. Jeszcze w literaturze rabbi­nistycznej z I-III wieku można znaleźć cytat: „Grzeszników należy powiesić na krzyżu twarzą do słońca”6. Na temat ukrzyżowania wypowiadali się także Cyceron i Tacyt. Cyceron zarzucał, że wykształceni Rzymianie stosują tak okrutną karę. Natomiast Tacyt twierdził, że krzyżowanie jest typową karą śmierci dla niewolników7. Po śmierci Chrystusa św. Paweł w swoich listach tłumaczył oraz starał się zmienić interpretację i sens ukrzyżowania wśród ludzi jemu współczesnych, któ­rzy wychowani w tradycji żydowskiej lub rzymskiej nie mogli zrozumieć istoty śmierci Jezusa. Musiało upłynąć jednak kilka stuleci, aby krzyż stał się symbolem największego cierpienia, poświęcenia, miłości i świętości. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa małe zainteresowanie miejscami związanymi z początkami własnej religii było związane m.in. z prześladowaniami. Dopiero ogłoszenie przez cesarza Konstantyna Wielkiego edyktu mediolańskiego w 313 roku zapewniło chrześcijanom swobodę w wyznawaniu wiary8. Natomiast za panowania cesarza Teodozjusza (379-395) chrześcijaństwo uznano za religię państwową cesarstwa rzymskiego9. Decyzje tych władców, kładąc kres prześlado­waniu chrześcijan, umożliwiły rozwój publicznych form kultu oraz innych praktyk religijnych, m.in. pielgrzymek. Już w 1. poł. IV wieku notuje się peregrynacje do miejsc świętych, wśród których, pierwszym i najważniejszym była Ziemia Święta10, ponieważ tam znajdo­ 3 Zob. A. Baruffa, The Catacombs of St. Callixtus. History, Archaeology, Faith, Vatican City 1993. 4 W. Zieher, Krzyż. Symbol i rzeczywistość, Warszawa-Kraków 1998, s. 32. 5 „Bo wiszący jest przeklęty przez Boga” (Pwt 21, 23), zob. W. Zieher, Krzyż, op. cit., s. 34. 6 Cyt. za: ibidem, s. 35. 7 Ibidem, s. 34. 8 M. Banaszak, Historia Kościoła katolickiego, t. 1, Warszawa 1989, s. 118. 9 Ibidem, s. 136. 10 Do Ziemi Świętej. Najstarsze opisy pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV–VIII w.), P. Iwaszkiewicz (oprac.), M. Starowieyski (przedm.), Kraków 1996, s. 5; J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Boże, op. cit., s. 44. wały się pamiątki związane z początkami religii, w szczególności z życiem Jezusa Chrystusa oraz najcenniejsza relikwia – Krzyż Chrystusa. Pomimo braku dokład­nych informacji o lokalizacji poszczególnych miejsc opisywanych w Ewangeliach, można zauważyć na podstawie opisów z podróży i pielgrzymek, że już w tamtym okresie istniał bardzo dokładny wykaz miejsc odwiedzanych przez pielgrzymów. Prawdopodobnie został on opracowany na podstawie Tradycji. Najważniejszym sanktuarium nie tylko w Jerozolimie, ale w całej Ziemi Świętej, odwiedzanym przez pielgrzymów od pierwszych wieków chrześcijaństwa do czasów współczesnych, jest Grób Chrystusa. Jego poszukiwania rozpoczęły się po zakończeniu Soboru Nicejskiego w 325 roku, z inicjatywy biskupa Jerozolimy11. W czasach cesarza Konstantyna na miejscu, gdzie znajdował się Krzyż i Grób Jezusa, zbudowano bazylikę. Pielgrzymi12, oprócz Anastasis, Golgoty i Martyrium, odwiedzali również bazylikę wzniesioną na górze Syjon na miejscu Wieczernika, Imbomon budowany w miejscu Wniebowstąpienia, Górę Oliwną, kościół wzniesiony ku czci Jezusa modlącego się w Ogrodzie Oliwnym, kościół Grobu Matki Bożej w Dolinie Cedronu oraz inne miejsca położone poza Jerozolimą, m.in. Betlejem, Nazaret i Betanię. Odnalezienie w Jerozolimie pamiątek związanych z Chrystusem sprawiło, że miasto to znalazło się w nowej sytuacji, stało się jednym z najważ­niejszych miejsc pielgrzymkowych chrześcijaństwa. średniowiecZe W średniowiecznej religijności bardzo ważne miejsce zajmowały pielgrzymki. Najważniejszymi ośrodkami pielgrzymkowymi w tym okresie były przede wszyst­kim Rzym, Santiago de Compostela oraz Jerozolima. Różne motywy skłaniały ludność do odbywania peregrynacji. Wspomnieć trzeba, że odbycie pielgrzymki było jedną z form pokuty, którą często nakładano, aby uniknąć zemsty lub wyłączyć ze społeczności osoby uważane w społeczeństwie za szkodliwe, np. morderców. W wiekach średnich pielgrzymka rozumiana była jako przebycie, przejście rzeczy­wistej odległości. Pielgrzym nie znał granic politycznych, dla niego najważniejszym celem było dotarcie do świętego miejsca. Trudy podróży podkreślały pokutny cha­rakter pielgrzymki. Człowiek średniowiecza miał świadomość, że jego pielgrzymka ma wymiar eschatologiczny. Szczególnie było to odczuwane w czasie wędrówki do Jerozolimy. Bowiem jednym z wielkich pragnień ówczesnego człowieka była śmierć w Jerozolimie13. Dlatego duże znaczenie miały pielgrzymki do tego świętego 11 J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Boże, op. cit., s. 43; por. A. Parrot, Wśród zabytków Samarii i Jerozolimy, Warszawa 1971, s. 195. 12 Opisy pierwszych pielgrzymek do Ziemi Świętej wraz z komentarzem zostały opubli­ kowane w książce Do Ziemi Świętej, op. cit.; zob. także J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Boże, op. cit., s. 44. 13 Pragnienie śmierci w Jerozolimie tej prawdziwej lub zastępczej można jeszcze odnaleźć w relacjach pielgrzymów z początku XX wieku. „Umrzeć podczas pielgrzymki do Kalwaryi i miasta w czasie wypraw krzyżowych (1095-1270), których uczestnicy uzyskiwali odpust zupełny. Średniowiecze jest okresem, w którym pielgrzymki do Jerozolimy są przede wszystkim wyprawą podejmowaną w celu przejścia drogami, którymi wędrował Chrystus. Na zmianę poglądu o randze pielgrzymki do Ziemi Świętej wpływ miały czynniki społeczno-polityczne w Europie oraz na Wschodzie. Do głównych czynników politycznych należy zaliczyć konflikty pomiędzy chrześcijańską Europą a imperium otomańskim, które od VII wieku władało Ziemią Świętą. Stąd też wy­nikały utrudnienia i ograniczenia w pielgrzymowaniu do Jerozolimy, a pielgrzymka zaczęła tracić swój wymiar historyczno-geograficzny14. Oprócz tego od XI do XIII wieku, w okresie wypraw krzyżowych, pielgrzymki niczym się nie różniły od wypraw zbrojnych podejmowanych w celu oswobodzenia Grobu Chrystusa spod panowania muzułmanów. Prawdopodobnie ten dynamiczny rozwój pielgrzymek do Jerozolimy był jedną z przyczyn zorganizowania pierwszej wyprawy krzyżowej w 1095 roku. Pod względem liczby najwięcej pielgrzymów przybywało do Jerozolimy z Niemiec, Francji, Włoch15. W średniowieczu zaczęła się również kształtować symbolika jerozolimska, nastąpił też szybki rozwój kultu męki Pańskiej. Szczególnie zwracano uwagę na związek między Jerozolimą ziemską, a Jerozolimą niebiańską. Do zainteresowania wydarzeniami związanymi z męką Pańską oraz wzrostu znaczenia symboliki krzyża i jego coraz częstszego pojawiania się w sztuce chrześcijańskiej, przyczyniły się nastroje milenijne związane z tysiącleciem chrześcijaństwa i śmierci Jezusa Chry­stusa. Wystrój gotyckiego kościoła również nawiązywał do wydarzeń pasyjnych. Oprócz ołtarzy poświęconych męce Pańskiej, scenami pasyjnymi ozdabiano przede wszystkim tabernakulum. W górnej części znajdował się motyw Ukrzyżowania, a w dolnej Grób Pański lub Lament nad ciałem Jezusa. O znaczeniu, jakie odgrywała w życiu człowieka średniowiecza pielgrzymka do Jerozolimy, może świadczyć fakt, że po powrocie z niej pielgrzymi budowali w rodzinnych stronach pamiątkę po tym wydarzeniu. W pierwszym okresie były to kopie Grobu Pańskiego lub bazyliki, w której ten Grób się znajdował. Archi­tektoniczny wystrój Grobu Pańskiego znany był dzięki modelom przywożonym z pielgrzymki oraz rycinom. Jednymi z bardziej znanych były ryciny wykonane przez być tam pochowanym – to wielka łaska Boża. Leży się w świętej ziemi tuż przy Jezusowym grobie, i o duszę można być spokojnym, gdyż corocznie z ust wielotysięcznego tłumu płynie Anioł Pański za tych, których ciała tu pogrzebione, więc nawet bardzo chorzy nie wzdragają się przed ciężką podróżą – i nieraz wózek słomą wysłany wiezie zbolałe, wyniszczone, martwe prawie ciało”. E. Jeleńska, Kalwarya pod Wilnem, Wilno 1903, s. 25. 14 D. Tuniz, „Sequela Christi” a pielgrzymka wewnętrzna w czasach nowożytnych, „Międzynarodowy Przegląd Teologiczny Communio” 1997, 4 (100), s. 53. 15 J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Boże, op. cit., s. 117-118. malarza Erharda van Reeuwijcka16. Towarzyszył on w wyprawie do Ziemi Świętej mogunckiemu kanonikowi Bernhardowi van Breydenbachowi w latach 1483-1484. Szczegółowy opis tej podróży17 ukazał się w wielu językach i stanowił dobre źródło informacji o Ziemi Świętej. Dla tych, którzy nie mogli udać się z pielgrzymką do Ziemi Świętej ze wzglę­dów politycznych lub ekonomicznych, a pielgrzymki do innych ośrodków kultu były dla przeciętnego człowieka zbyt kosztowne, powstają w Europie Zachodniej już w XII wieku drogi, które mieściły w sobie realną odległość oraz konkretną symboliczną przestrzeń. Były to labirynty, zwane „Drogą Jerozolimską” lub „Miej­scem”18. Budowano je na posadzkach katedr i obchodzono je modląc się tak, jak dziś obchodzi się kapliczki czy stacje Drogi krzyżowej19. Labirynty znane były wcześniej na terenie północnej Afryki i Włoch. Jednak pod względem wymiarów były one dość małe. Na terenie Francji i Niemiec za­czynają pojawiać się w czasach budowy wielkich średniowiecznych katedr. Z tego okresu pochodzi np. labirynt w katedrze w Chartres czy w katedrze St Severin (św. Seweryna) w Kolonii. Były znacznie większe od swoich poprzedników na tyle, że umożliwiały swego rodzaju ruch w ich wnętrzu. Były ułożone z czarno-białych płytek blisko zachodniego portalu katedry i posiadały dość duże rozmiary (ok. 11 m średnicy). Wejście do labiryntu znajdowało się po zachodniej stronie katedry, na osi wejścia głównego. Ruch odbywał się w kierunku zachód-wschód. Taką lo­kalizację można uzasadnić analizując symbolikę chrześcijańską, tak wszechobecną w dobie średniowiecza. Wschód symbolizował Królestwo Niebieskie, Zbawienie, Zmartwychwstanie. Zachód oznaczał piekło, grzech i zło. Przejście z zachodu na 16 J. Kostowski, Peregrinationes in Terram Sanctam, czyli rzecz o kilku późnogotyckich portretach członków Jerozolimskiego Bractwa Pielgrzymkowego z Utrechtu w Niderlandach [w:] J. Wiesio­łowski (red.), Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XIII seminarium mediewistycznego, Poznań 1993, nr 110, s. 47. 17 Pierwsze wydanie ukazało się w języku niemieckim w 1486 roku. Jedno z wydań było również w języku niderlandzkim i ukazało się w 1488 roku. 18 „Zdarzało się w średniowieczu umieszczać w środku kościoła kamienną mozaikę w kształcie meandrów, zwaną labiryntem, Drogą Jerozolimską, Miejscem”. Viollet le Duc, Dictionnaire raisonné de l’ar­chitecture française du XI au XVII siecle, Paris 1854-1863; cyt. za: A. Eysmontt-Hryniewiecka, Labirynt w katedrze gotyckiej jako droga jerozolimska oraz iter perfectionis [w:] J. Wiesiołowski (red.), Pielgrzymki w kulturze średniowiecznej Europy. Materiały XIII seminarium mediewistycz­nego, Poznań 1993, nr 110, s. 118. O wpływie labiryntów na powstanie kalwarii wspomina także S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu, Warszawa 1989, s. 71 oraz A. Mitkowska, Kalwaryjskie drogi pielgrzymkowe „ogrodami modlitwy” (na przykładzie „Dróżek” Kalwarii Zebrzydowskiej), „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 54. 19 Z tezą o związku kalwarii z labiryntami polemizuje J.J. Kopeć, Kalwarie i cykle drogi krzyżo­wej w kulturze polskiej oraz ich związki z topografią Jerozolimy [w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolima w kulturze europejskiej, Warszawa 1997, s. 231. wschód symbolizowało być może oczyszczenie, które miało na celu przygotowanie do spotkania z Bogiem. P. Santarcangeli20podaje trzy czynniki, które łączą Jerozo­limę z symboliką labiryntu. Są to: – obraz Jerozolimy jako „świętego” miasta, związanego z kultem religijnym i będącego centrum ziemskiego życia Odkupiciela; – miejsce będące celem pielgrzymek; – wyniesienie do rangi ziemskiego symbolu doskonałego miasta – „niebiań­skiego Jeruzalem”. Labirynt uważany był również za wnętrze świątyni jerozolimskiej21. „W średniowieczu stał się labirynt dla pobożnych wiernych drogą używaną w zastępstwie piel­grzymek do Palestyny, przebywaną w modlitwie Drogą Jerozolimską. Labirynt był przeciw­stawieniem się grzechowi, jego przebycie było pokutą za grzechy, w ten sposób spełniał się religijno-etyczny cel”22. Drogi modlitewne w niektórych kalwariach swoim kształtem mogą także przypominać labirynt, np. w zbudowanej w stylu rokokowym kalwarii w Sanktu­arium Bom Jesus do Monte w Portugalii23. Rozkwit pielgrzymowania do Jerozolimy nastąpił w XIV wieku24. Pod koniec XV wieku zaczynają powstawać w krajobrazie kulturowym kompozycje przed­stawiające, dla szerszego grona osób, wydarzenia związane z męką Pańską oraz umożliwiające im chodzenie po „ścieżkach Zbawiciela”, bez konieczności odby­wania kosztownej podróży do Jerozolimy25. Spełnienie określonych przez tradycję rytów było w świadomości ówczesnych ludzi sprawą ważniejszą niż stosowanie zasad religijnych w życiu osobistym26. Ten stan życia religijnego wpłynął na poszukiwanie bardziej bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem. Tendencje te były szczególnie silne w środowiskach bazują­cych na duchowości św. Franciszka z Asyżu, który domagał się od ludzi aktywnego i świadomego naśladowania w swoim życiu Chrystusa. U schyłku XIV wieku takie postawy były coraz bardziej powszechne. W końcowym efekcie powstał w Nider­landach, a potem rozpowszechnił się w całej Europie, nowy typ życia religijnego 20 P. Santarcangeli, Księga labiryntu, Warszawa 1982, s. 67-68. 21 A. Eysmontt-Hryniewiecka, Labirynt w katedrze gotyckiej, op. cit., s. 122. 22 C. Enlart, Manuel d’archeologie française depuis le temps morvingiens jusqu’a la renaissance, Paris 1929; cyt. za: A. Eysmontt-Hryniewiecka, Labirynt w katedrze gotyckiej, op. cit., s. 122. 23 A.B. Correa, Sacromontes y calvarios en Espańa, Portugal y América Latina [w:] S. Gensini (red.), La „Gerusalemme” di San Vivaldo e i Sacri Monti in Europa, Comune di Montaione, Pacini Editore 1989, s. 208. 24 J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Boże, op. cit., s. 119. 25 A. Jackowski, Zarys geografii pielgrzymek, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Prace Geograficzne” 1991, 85/107, s. 49. 26 D. Olszewski, Szkice z dziejów kultury religijnej, Katowice 1986, s. 89. zwany devotio moderna. Był on swego rodzaju przygodą duchową, a pielgrzymka stawała się ćwiczeniem duchowym, które mogło być wypełnione w domu lub w jego najbliższej okolicy. Devotio moderna zachęcała do nabożności prostej oraz bar­dziej realnej i osobistej. Wszystkie czyny człowieka były skierowane ku bardziej sentymentalnemu i uczuciowemu przeżywaniu religii. Bardzo popularne w tym okresie były m.in. rozważania męki Pańskiej. W średniowieczu podejmowano próby podjęcia opieki nad miejscami świętymi dla chrześcijan w Ziemi Świętej. Od XI do XII wieku taką ochronę dawały zakony rycerskie, m.in. joannici. To oni założyli w 1320 roku pierwszą siedmiostacyjną Drogę krzyżową na wyspie Rodos. Po utraceniu przez łacinników kontroli nad Ziemią Świętą dominikanie podjęli próbę opieki nad miejscami świętymi. Trudna sytuacja polityczna oraz załamanie się ruchu pielgrzymkowego spowodowały, że ich misja nie powiodła się27. Jednak to właśnie dominikanie założyli pierwszą „Nową Jerozolimę” w Hiszpanii. Misję dominikanów podjęli Bracia Mniejsi (franciszkanie). Przybyli po raz pierwszy do Jerozolimy w 1217 roku. Dzięki pośrednictwu króla Roberta i królo­wej Sancji z Neapolu franciszkanie, jako przedstawiciele Kościoła Zachodniego, osiedlili się oficjalnie na górze Syjon, na miejscu Wieczernika w 1335 roku. Opiekę nad miejscami świętymi w Jerozolimie sprawują od 1343 roku, kiedy to prawnie została utworzona Kustodia Ziemi Świętej. cZasy nowożytne Czynniki społeczne wiązały się z przemianami świadomości społecznej przełomu średniowiecza i renesansu, spowodowanymi reformacją i działalnością kontrreformacyjną. Pomimo że był to okres wielkich odkryć geograficznych, dla przeciętnego człowieka nastąpiło w tym czasie zawężenie horyzontu geograficznego do wymiaru lokalnego, co z kolei sprawiło, że ludzie zaczęli odczuwać pielgrzymkę jako ucieczkę od sfery profanum – świata stopniowo pozbywającego się cech religij­nych – do własnego wnętrza. Stąd też zaczęto odbierać pielgrzymkę, jako swoistego rodzaju „ćwiczenie duchowe”, indywidualny akt kultu. Odrodzenie życia religijnego rozpoczęło się jeszcze przed reformą protestanc­ką i nie było reakcją na nią, lecz samodzielnym nurtem28. W tym czasie doszło też do określenia charakterystycznych cech nowożytnego pielgrzymowania, pojmowa­nego jako duchowe doświadczenie naśladowania i kroczenia śladami Chrystusa. Przyczyniły się do tego dwa wydarzenia: głoszenie obserwancji franciszkańskiej przez Bernardyna z Sieny oraz powstawanie kalwarii29. Święte wzgórza i kalwarie powstały pod wpływem idei średniowiecznych oraz 27 W. Mruk, Pielgrzymowanie do Ziemi Świętej, op. cit., s. 30. 28 D. Olszewski, Szkice, op. cit., s. 90. 29 D. Tuniz, „Sequela Christi”, op. cit., s. 53. nowych form pobożności, zwanych devotio moderna. To właśnie budowa Via Doloro­sa w pobliżu pustelni miała służyć realizacji pragnienia naśladowania Chrystusa (np. kalwaria przy klasztorze dominikanów Scala Coeli koło Kordowy). Budowano również kalwarie przy klasztorach, aby przedstawione tam obrazy pomagały w rozważaniu tajemnic męki Pańskiej, np. siostra Eustochia Calafato (†1491) z Me­ssyny w krużganku klasztoru postawiła obrazy ilustrujące tajemnice męki Pańskiej. Podobne stacje zbudowała Katarzyna Morigia z Pallanza, która samotnie mieszkała na Monte di Varese30. Drogi męki Chrystusa zakładano także w miastach. Wyznaczano wtedy jeden punkt, który najczęściej potem stawał się Ratuszem Piłata, a wzgórze za miastem nazywano Golgotą. Często pobliski potok lub fosę miejską nazywano Cedronem. Pierwszą kompozycją kalwaryjną tego typu, która powstała po pielgrzymce do Jero­zolimy, było założone w 1468 roku, Wzgórze Jerozolimskie koło Lubeki (Niemcy). Niewątpliwie najdłuższą historię mają włoskie sacri monti. Święte Wzgórze (sacro monte), zwane często „Nową Jerozolimą”, powstało w okresie przedrefor­macyjnym na terenie północnych Włoch. Potem w wyniku działalności kontrre­formacyjnej rozpowszechniło się nie tylko w Europie, ale i w Nowym Świecie. Popularność nowych miejsc kultu, jakimi zaraz po zbudowaniu stawały się święte wzgórza, była spowodowana sytuacją, jaka istniała w Ziemi Świętej. Obszary te były we władaniu Imperium Tureckiego, które bardzo utrudniało pielgrzymom dostęp do świętych miejsc. Sacri monti natomiast dawały możliwość ujrzenia reprodukcji tego, co było w Ziemi Świętej, bez opuszczania rodzinnego kraju. Poza tym taka pielgrzymka była dostępna dla wszystkich ludzi, nie zaś tylko dla tych najbardziej zamożnych i nie wymagała zezwoleń na jej odbycie. W XVI wieku nastąpiło załamanie w ruchu pielgrzymkowym na terenie Eu­ropy, wywołane prądami reformacyjnymi. W obronie istoty katolickiego pielgrzy­mowania wystąpił sobór trydencki podczas XXV sesji. Jednak największą rolę w ponownym odrodzeniu pielgrzymek w nowym, posoborowym, wymiarze odegrało Towarzystwo Jezusowe, które kontynuując ideę budowy kalwarii zapoczątkowaną przez franciszkanów, przyczyniło się do budowy nowych założeń kalwaryjnych. Ten gwałtowny rozwój założeń kalwaryjnych w Europie trwał do 2. połowy XVIII wieku. Największą liczbę takich obiektów sakralnych zbudowano w krajach, które były rekatolicyzowane, np. w Austrii i Czechach. Kasata zakonu jezuitów w 1773 roku spowodowała zahamowanie inicjatywy budowy kalwarii na tych terenach. Drugim czynnikiem mającym wpływ na powstawanie nowych kalwarii w krajach Europy Środkowej i Południowej, były stosunki polityczne pomiędzy kato­lickimi państwami europejskimi a muzułmańską Turcją. Po zajęciu Konstantynopola Turcy rozpoczęli inwazję na inne państwa położone w basenie Morza Śródziemnego. Następnie opanowali tereny Węgier i w 1529 roku po raz pierwszy oblegali Wiedeń. Dopiero po bitwie pod Wiedniem w 1683 roku nastąpił odwrót wojsk tureckich. 30 Ibidem, s. 53. W połowie XVIII wieku odzyskano ziemie Królestwa Węgierskiego. Uwolnienie tych ziem spod jarzma tureckiego umożliwiło mieszkającej tam ludności swobod­ne wykonywanie praktyk religijnych oraz budowę nowych obiektów sakralnych. Przełom wieku XVIII i XIX jest okresem, w którym zbudowano najmniej kalwarii. Przyczyn takiej sytuacji można upatrywać w zakończeniu kontrrefor­macji, rozwiązaniu Towarzystwa Jezusowego w 1773 roku oraz w polityce mo­carstw europejskich wobec Kościoła katolickiego, np. w polityce cesarza Józefa II prowadzonej na terenie posiadłości habsburskich od końca XVIII do 1. połowy XIX wieku czy ograniczeniach wprowadzonych w wyniku rewolucji, a następnie przez cesarza Napoleona Bonapartego we Francji oraz przez władców Rosji i Prus. Ponowny wzrost liczby budowanych kalwarii nastąpił po ustaniu restrykcji, czyli w połowie XIX wieku. Od początku XX wieku budowa kalwarii miała charakter lokalny. Inicjatywę podejmowały zarówno osoby duchowne, przede wszystkim duchowieństwo diecezjalne, jak i osoby świeckie. W okresie II wojny światowej niektóre kalwarie uległy zniszczeniu w wyniku działań wojennych. Po wojnie w państwach, które znalazły się pod wpływem Związ­ku Radzieckiego, komunistyczne rządy prowadziły walkę z Kościołem. Przejawiało się to m.in. zakazem budowy nowych obiektów sakralnych, a w skrajnych przy­padkach niszczeniem już istniejących, np. w latach 1962-1963 została zniszczona Kalwaria w Werkach na Litwie. W wyniku zmian granic państwowych nastąpiły przesiedlenia. Brak opieki ze strony miejscowej ludności spowodował, że niektóre kalwarie ulegały stopniowemu niszczeniu lub zostały przez ludność napływową świadomie rozebrane, np. kalwaria w Lubiążu. Postępująca sekularyzacja w państwach Europy Zachodniej oraz rządy komu­nistów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej sprawiły, że obecnie budowanych jest niewiele kalwarii. Wyjątek stanowi Polska, gdzie po 1989 roku zauważyć można wzrost liczby tego rodzaju obiektów. Geneza kalwarII 6 w wybranych krajach europejskIch hIszpanIa Pomysł upamiętniania miejsc związanych z męką Pańską zrodził się na początku XV wieku na Półwyspie Iberyjskim w Królestwie Kastylii. Powstanie pierwszej kalwarii w okresie przed reformacją związane jest z osobą dominikanina bł. Álvaresa z Kordowy. Zakonnik, postanowiwszy wycofać się z życia publiczne­go, założył klasztor reguły Scala Coeli, który miał być „niebiańską Jerozolimą”. W miejscu odosobnionym wyznaczył Drogę bolesną, w której zarówno krajobraz, jak i odległości były tak wybrane, aby przypominały miejsca święte w Jerozolimie. Trzeba podkreślić, że bł. Álvares około 1405 roku powrócił z Jerozolimy1, znał więc doskonale realia tego świętego miasta. Na wzgórzu sąsiadującym z jego pustelnią ustawił trzy krzyże, a formom terenu nadał biblijne nazwy. Był Ogród Oliwny, Góra Oliwna, góra Tabor, potok Cedron i Kalwaria. Zbudował też kaplicę św. Marii Magdaleny i Krzyża Świętego. Bł. Álvares z Kordowy założył zatem w 1425 roku2 pierwszy obiekt typu sacro monte nie tylko w Królestwie Kastylii, ale również na terenie Europy. Niestety kalwaria ta nie doczekała się kontynuacji, nie była też modelem dla innych tego typu obiektów budowanych w późniejszym okresie w innych krajach europejskich. Potem nastąpił okres przerwy w budowie kalwarii. Stan taki miał związek z sytuacją polityczną kraju. Pod koniec XV wieku Hiszpania prowadziła działania zbrojne mające na celu zlikwidowanie emiratu Grenady – ostatniego bastionu 1 E. Kramer, Kreuzweg und Kalvarienberg. Historische und baugeschichtliche Untersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313, s. 20, 104; A.B. Correa, Sacromontes y calvarios en Espańa, Portugal y América Latina [w:] S. Gensini (red.), La „Gerusalemme” di San Vivaldo e i Sacri Monti in Europa, Comune di Montaione, Pacini Editore [b.d.], 1989, s. 178. 2 Według E. Kramera, Kreuzweg, op. cit., s. 104; kalwarię zaczęto budować w 1420 roku, natomiast A. Jackowski, Zarys geografii pielgrzymek, „Prace Geograficzne” 1990, 85/107, s. 49, podaje lata 1405-1420. Autorka podaje datę za A.B. Correa, Sacromontes, op. cit., s. 178, ponieważ uważa ją za najbardziej wiarygodną. islamu w chrześcijańskiej Europie. W wyniku polityki królów hiszpańskich na początku XV wieku osiągnięto jedność religijną tego kraju. Budowę nowych kalwarii rozpoczęto dopiero pod koniec XVI wieku i była ona ściśle związana z działalnością kontrreformacyjną3. Niewątpliwie duży wpływ na popularyzację kalwarii, jako miejsc kultu religijnego, wywarły relacje Hiszpanów z podróży do Ziemi Świętej. Do najważniejszych dzieł popularyzujących znajomość Jerozolimy zaliczyć można relację z pielgrzymki Francisco Guerrero z 1588 roku. Następnym dziełem o tej tematyce był Krótki Opis Miasta Jeruzalem i otaczających go miejsc...4, napisany przez Adricomio Deldho oraz wydana w Madrycie książka Pobożny Pielgrzym i Podróż do Ziemi Świętej autorstwa franciszkanina, brata Antonio del Castillo5. Jedynym sacro monte istniejącym do czasów współczesnych w Hiszpanii jest Święte Wzgórze w Grenadzie , dawnej stolicy kalifatu. Zostało zbudowane w 1595 roku w celu zapobieżenia nowemu powstaniu i wojnie Morysków, na miejscu mę­czeńskiej śmierci pierwszych ewangelizatorów Hiszpanii, których szczątki odnale­ziono w 1588 i 1595 roku. Miało również służyć pojednaniu pomiędzy ludnością chrześcijańską i muzułmańską6. Jedyne w Hiszpanii sacro monte zbudowane w latach 1604-1615 z inicjatywy prałata Pedro González de Mendoza według modelu włoskiego w stylu maniery­zmu znajdowało się w Monte Celia7. Na zalesionym wzgórzu powstały: klasztor, kościół, pustelnie otoczone murem oraz groty, kaplice i świątynie. Pomimo że typ sacro monte jest starszy, to można zauważyć, że w krajobrazie sakralnym Hiszpanii częściej występuje kalwaria, która była charakterystycznym obiektem sakralnym dla okresu kontrreformacji. Uważana była za obiekt kultu zwią­zany ze środowiskiem miejskim, typowy dla kultury mieszczańskiej tego okresu. Stacje początkowe budowano w granicach miasta, natomiast góra Ukrzyżowania znajdowała się poza jego murami na wzgórzu, na którym budowano taras z trzema krzyżami. Drogi łączące poszczególne kaplice były używane jako drogi procesyjne. Wraz z podbojem nowych terenów w Ameryce przenoszono również na nowe ziemie tradycję religijną z Hiszpanii8. Stąd też w Meksyku i w Peru znaleźć można budowle przypominające swoim programem, kompozycją oraz spełnianą funkcją hiszpańskie sacri monti i kalwarie. Najbardziej znane jest, położone przy drodze kró­lewskiej z Puebla de los Angeles do miasta Meksyk, Święte Wzgórze w Amecameca. 3 A.B. Correa, Sacromontes, op. cit., s. 181. 4 Hiszpański tytuł Breve Descripción de la Ciudad de Jerusalen y sus lugares circunvecinos (1603) podaję za A.B. Correa, Sacromontes, op. cit., s. 180; polski tytuł w tłumaczeniu Ewy Palki. 5 Hiszpański tytuł El Devoto Peregrino y Viage a Tierra Santa (1654) podaję za A.B. Correa, Sacromontes, op. cit., s. 180; polski tytuł w tłumaczeniu Ewy Palki. 6 A.B. Correa, Sacromontes, op. cit., s. 183. 7 Prowincja Guadalajara, zob. A.B. Correa, Sacromontes, op. cit., s. 195-200. 8 Ibidem, s. 186-200. portuGalIa Pierwsze obiekty typu sacro monte powstały w tym kraju w połowie XVI wieku9. Według A.B. Correa10najstarsze jest Święte Wzgórze niedaleko Sesimbry w Sierra de la Arraboda. Zbudowane zostało w 1542 roku przez Don Juana de Lancastre. Składa się ono z siedmiu kaplic prowadzących do klasztoru franciszkanów. Z XVII wieku pochodzi również 20 pustelni pokutnych i kaplica Grobu Świętego w Buçaco. Najbardziej cenione pod względem architektonicznym jest Święte Wzgórze wraz z Sanktuarium Bom Jesus do Monte położone w miejscowości Tenoes11niedaleko Bragi. Powstało ono w 1494 roku12. Zostało przebudowane z inicjatywy arcybiskupa Don Rodrigo de Moura e Teles. Realizację projektu rozpoczęto w 1725 roku. Pod­stawę kompozycji stanowią schody, wzdłuż których zlokalizowane zostały kaplice kalwaryjne. Założenie to charakteryzuje się bardzo bogatą symboliką. Podobnie jak Hiszpanie, tak i misjonarze z Portugalii „przenosili” swoje na­rodowe sanktuaria na tereny kolonizowane. Kopie portugalskich sacri monti znaleźć więc można w Brazylii. włochy Włochy są ojczyzną nie tylko sacri monti, ale również innych pamiątek pocho­dzących z Ziemi Świętej. W Rzymie, centrum religijnym Kościoła Zachodniego, znajdują się od VII wieku najstarsze relikwie związane z męką Pańską: Święte Schody (Sancta Scala), chusta św. Weroniki przechowywana w Watykanie. Nato­miast w bazylice św. Krzyża Jerozolimskiego (Santa Croce in Jerusalemme) czczone są trzy fragmenty prawdziwego Krzyża Świętego, gwóźdź, titulus – część tabliczki z napisem INRI, dwa ciernie z korony Chrystusa, paliczek palca św. Tomasza, którym Niewierny dotykał ran Jezusa i fragment kolumny biczowania. Dawniej wymieniano wśród relikwii mających się tam znajdować: jeden z trzydziestu de­narów otrzymanych przez Judasza, kawałek gąbki nasączonej octem, poprzeczną belkę z krzyża „dobrego łotra”. Nawiązaniem do Jerozolimy było także nabożeństwo stacyjne do Siedmiu kościołów rzymskich. Poza Rzymem, w innych miastach włoskich, również znajdo­wały się pamiątki z Ziemi Świętej, np. kościół św. Stefana (San Stefano) w Bolonii. 9 W literaturze brak jest informacji o motywach budowania kalwarii w Portugalii. 10 A.B. Correa, Sacromontes, op. cit., s. 203. 11 Przewodnik Roteiro do Bom Jesus do Monte, Braga 1978, s. 5 nie podaje nazwy miejscowo­ ści. Informuje tylko, że sanktuarium jest położone 5 km od Bragi. Natomiast E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 103 podaje, że sanktuarium znajduje się w Bradze. 12 Z posiadanych materiałów nie wynika jednoznacznie, czy jest to data powstania kalwarii, czy tylko samego sanktuarium. Zbudowany w IX wieku i stopniowo rozbudowywany w XI, XII i XIII wieku13, jest uważany za jedną z pierwszych i najbardziej kompletnych kopii Anastasis, jaka zachowała się od średniowiecza do naszych czasów. Na początku XV wieku, po okresie kryzysu, który miał miejsce w poprzed­nim stuleciu, we Włoszech nastąpił wzrost gospodarczy. Kulminacja przypadająca na koniec XV stulecia spowodowana była rozwojem produkcji i handlu, przede wszystkim handlu suknem i jedwabiem oraz znaczącym udziałem w handlu międzynarodowym. Zmniejszyła się liczba państewek, co z kolei miało wpływ na wzrost obrotów w handlu wewnętrznym. Zaistniały więc ekonomiczne podstawy do realizacji nowych inwestycji oraz budowy nowych obiektów, zarówno sakralnych, jak i świeckich. Zaczął też kształtować się renesans – prąd umysłowy nazwany później humanizmem – który po 1500 roku stopniowo rozpowszechniał się w innych krajach europejskich. W tym okresie zaczęto budować pierwsze sacri monti. Powstanie sacri monti było zainspirowane przez średniowieczne formy du­chowości, które wytworzyły się we Flandrii pod koniec XV wieku. Szybko roz­powszechniły się one w całej Europie i dotarły również do Północnych Włoch. W wielu kościołach na terenie Lombardii i Piemontu w 2. poł. XV wieku zaczęto prezentować motywy ikonograficzne o tematyce związanej z epizodami z Nowego Testamentu, ale przede wszystkim przedstawiano tematy pasyjne. Miały one zachę­cać do odbywania pielgrzymki duchowej. Powstawanie sacri monti miało również związek z rozwijającym się ruchem pielgrzymkowym do Jerozolimy, Rzymu czy Santiago de Compostella. Włoskie sacri monti były zakładane od XV do połowy XIX wieku. Większość z nich zbudowana została w alpejskich krajobrazach Piemontu oraz w Lombar­dii. Sporadycznie pojawiały się również w innych prowincjach. Do czasów nam współczesnych są uważane za fenomen kulturowy Północnych Włoch. Niektóre sacri monti, nie tylko te o tematyce pasyjnej, lokalizowane były w miejscach, gdzie wcześniej istniały już tradycje pielgrzymkowe, a sanktuarium było znanym miej­scem kultu od czasów starożytnych (Domodossola)14lub z okresu wczesnego średniowiecza (San Vivaldo, Valperga Canavese-Belmonte, Varese)15. Większość z tych ośrodków poświęcona była kultowi maryjnemu. Na początku zasada programowo-religijna parków kalwaryjnych, w tym parków sacro monte w Piemoncie i Lombardii, polegała na dążeniu do uzyskania w wybranych miejscach Europy przestrzennej (krajobrazowej) repliki Jerozolimy („Nowa Jerozolima”) z jej miejscami upamiętniającymi życie i śmierć Chrystusa 13 S. Kobielus, Niebiańska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu, Warszawa 1989, s. 68-69; Z. Bania, Święte miary jerozolimskie. Grób Pański, Anastasis, Kalwaria, Warszawa 1997, s. 33-34. 14 A. Mitkowska, Sacro Monte – park pielgrzymkowy, Kraków 1990, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, monografia 101, s. 115. 15 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit., s. 116. 16 Ibidem, s. 209. oraz do przedstawiania wybranych pamiątek jerozolimskich (Nuova Gerusolemma) i palestyńskich (Nuova Terra Santa). Często były one także repliką wybranych obsza­rów Palestyny. Te właśnie cechy sacro monte skłaniały ich projektantów i twórców do bardzo starannego uwzględnienia charakteru i walorów krajobrazu naturalnego, co spowodowało, że niejednokrotnie właśnie lokalny krajobraz dyktował charak­ter kompozycji całego kompleksu obiektów16. Program religijno-pielgrzymkowy fundacji sacro monte z czasem uległ modyfikacjom. Szczególnie można to zauważyć w okresie kontrreformacji, dla której sacri monti stały się dobrym instrumentem propagandy religijnej. Mamy więc wśród włoskich sacri monti Drogi krzyżowe17, Drogi różańcowe18, sceny z życia św. Franciszka19i św. Karola Boromeusza20. W okresie dynamicznego rozwoju gospodarczego, w północnych Włoszech, w Księstwie Mediolanu, z inicjatywy franciszkanina Bernardino Caimi w 1486 roku w Varallo Sesia, rozpoczęto budowę pierwszego sacro monte. Drugą fundację tego typu zaczęto realizować w San Vivaldo w 1499 roku. H. Wyczawski21 podaje, że pierwsza kalwaria we Włoszech została zbudowana w prowincji Abruzja przez Filipa z zakonu Braci Mniejszych (franciszkanów). A. Mitkowska22poddaje jednak w wątpliwość tę informację, ponieważ nie potwierdzają jej źródła włoskie. Przed reformacją doszło do rozbudowy kompleksu Sacro Monte w Varallo Sesia zgodnie z założeniami renesansu. Na tereny Włoch idee reformacji przenik-nęły i zyskały poparcie przede wszystkim w północnej części kraju. Szczególnie dobrze przyjęte były w dużych miastach, w kręgach osób, którym bliskie były idee humanizmu. Najbardziej znanymi ośrodkami myśli reformacyjnej były na północy: Wenecja, Mediolan, Siena i Ferrara oraz w środkowych i południowych Włoszech: Modena, Lukka i Neapol. Rozprzestrzenianiu się reformacji przeszkadzała bliskość Państwa Kościelnego oraz inkwizycja reaktywowana przez papieża Pawła III w 1542 roku. W czasie reformacji nie budowano nowych obiektów, ale nie doszło też do przerwania realizacji rozbudowy Sacro Monte w Varallo Sesia. W odpowiedzi na zmiany zachodzące pod wpływem reformacji został zwo­łany sobór trydencki. Sacri monti budowane od drugiej połowy XVI do końca XVII wieku były jednym z narzędzi reformy katolickiej zapoczątkowanej przez ten sobór. Do rozbudowy już istniejących oraz budowy nowych przyczynił się, zwią­zany z reformą trydencką, biskup archidiecezji mediolańskiej Karol Boromeusz. W pracach nad wprowadzaniem w życie uchwał soboru na terenie archidiecezji 17 Np. Sacro Monte w Domodossola. 18 Np. Sacro Monte w Crea. 19 Sacro Monte w Orta. 20 Sacro Monte w Aronie. 21 H. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska. Historia Klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, Kalwaria Zebrzydowska 1987, s. 22. 22 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit., s. 182. 23 G. Bresc-Bautier, Les chapelles de la mémoire: souvenir de la Terre Sainte et vie du Christ en France mediolańskiej aktywnie współpracowali z nim franciszkanie. Oprócz bardzo róż­norodnych działań duszpasterskich, św. Karol Boromeusz przyczynił się również do rozbudowy włoskich sacri monti, których większość zlokalizowana była w gra­nicach administrowanej przez niego archidiecezji. Do metropolii mediolańskiej, w tamtym okresie, należała również część południowa terytorium Szwajcarii z miastami Fryburg i Lucerna. Okres ten charakteryzował się dużą różnorodnością tematyczną sacri monti. Do najważniejszych obiektów z tego okresu zalicza się sacri monti m.in. w Gralia i Domodossola. Po okresie wielkiego rozwoju założeń typu sacro monte na przełomie XVIII i XIX wieku we Włoszech zbudowano tylko jedno sacro monte w Valperga Canave­se-Belmonte. Zgodnie z ogólnoeuropejską tendencją kapliczki były skromne i jednolite pod względem wystroju architektonicznego, a program obejmował 14 stacji Drogi krzyżowej. Podobny program miały kalwarie budowane od końca XVIII wieku w okolicach Verbano, Cusio, Ossola. Francja Francja jest krajem, w którym jest niewiele kalwarii23w takiej formie, w jakiej znane są te obiekty w innych częściach Europy, szczególnie we Włoszech (sacri monti). Natomiast w krajobrazie kulturowym Francji już od XI wieku występują kopie ważniejszych budowli jerozolimskich. Powstawały one dzięki inicjatywie pielgrzymów, którzy odwiedzali święte miejsca w Jerozolimie oraz inne ważniejsze miejsca w Ziemi Świętej związane z życiem Chrystusa. Wiadomo, że od początku XI do końca XIII wieku na terenie Francji zbudowano 38 kościołów pod wezwaniem Grobu Świętego24oraz kościoły: Notre-Dame z Betlejem, Nazaretu oraz z Góry Oliwnej. Zostało zbudowanych także około 10 schematycznych lub symbolicznych kopii Anastasis z czasów Konstantyna, czyli budynku ochraniającego Grób Pański. Francuzi, podobnie jak mieszkańcy innych krajów średniowiecznej Europy, pielgrzymowali do Jerozolimy. W 1421 roku z takiej pielgrzymki powrócił Paule Audier z Limoges. Przywiózł ze sobą kopię Grobu z Jerozolimy i umieścił ją w ko­ściele św. Piotra w Limognes. Na terenie Francji jedną z pierwszych była kalwaria w Romans, zbudowana w 1517 roku25. W 1678 roku otrzymała ona odpusty od papieża Innocentego XI26. Składała się z 34 kaplic o tematach pasyjnych. W tradycji lokalnej mówiło się (XVe–XIXe siécles) [w:] S. Gensini (red.), La „Gerusalemme” di San Vivaldo e i Sacri Monti in Europa, Comune di Montaione, Pacini Editione, [b.d.] 1989, s. 215. 24 Ibidem, s. 215. 25 K.A. Kneller, Geschichte der Kreuzwegandacht von den Anfängen zur völligen Ausbildung, Freiburg też o „Jerozolimie w Romans”. Kalwaria ta była dwukrotnie zniszczona. Po raz pierwszyprzez hugenotów27w 1562 roku. Została odbudowana w1583 roku przez Feliciena Boffina, syna fundatora kalwarii. Po raz drugi zniszczono ją w czasie rewolucji francuskiej w 1794 roku. Odbudował ją dopiero w 1820 roku misjonarz Barthelemy Enfantin28. W XVI wieku Francja, podobnie jak Niemcy, była obszarem religijnych sporów pomiędzy katolikami a protestantami – hugenotami, wywodzącymi się z tradycji kalwińskiej. W okresie walk hugenoci opanowali południowe i południowo-zachod­nie obszary Francji. W czasie, kiedy na południu toczyły się walki, na północy na Półwyspie Bretońskim zaczęto budować pierwsze kalwarie, które później nazwano, od miejsca budowy, kalwariami bretońskimi. A. Mitkowska29uważa, że „wielkie kalwarie bretońskie” (les grands calvaires) z pojęciem kalwarii oraz z pielgrzymkowymi parkami typu sacro monte łączy podobna nazwa i ta sama inspiracja ideowa oraz powiązanie z naturalnymi krajobrazami otwartymi. Na pewno pod względem kompozycji architektonicznej kalwarie bre­tońskie różnią się od pozostałych, natomiast pod względem programu nie odbiegają od swoich odpowiedników w innych krajach europejskich. Na uwagę zasługuje przede wszystkim ich symbolika oraz zwięzłość kompozycyjna. W sztuce Bretonii kalwarie zajmują szczególne miejsce, zawierają bowiem elementy kultury i tradycji celtyckiej30. Kalwarie bretońskie powstawały od połowy XVI do połowy XVII wieku. Miały one formę monumentu, którego podstawę zdobiły płaskorzeźby o tematyce pasyjnej. Niektóre z nich były bardziej rozbudowane pod względem programowym, 1908, s. 24; oraz E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 127 podają 1516 rok, jako początek bu­dowy kalwarii. M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum [w:] W. Flieder (red.), Festschrift Franz Loidl zum 65. Geburtstag. Sammlung „Aus Christentum und Kultur”, Wien 1970, Sonderband 1, s. 123 podaje 1519 rok. Autorka przyjęła datę początku budowy za Ancien cimetiere des recollets. Consolidations et mise hors d’eau, Department de la Drome, Commune de Romans sur Isere 1991, maszynopis, s. 3 oraz G. Bresc-Bautier, Les chapelles de la mémo­ire, op. cit., s. 224 ze względu na fakt, że obydwa opracowania są napisane w oparciu o wiarygodne materiały źródłowe. 26 G. Bresc-Bautier, Les chapelles de la mémoire, op. cit., s. 225. 27 Hugenoci (hugonoci) – wyznawcy kalwinizmu we Francji, prześladowani w latach 1562­ 1598, w 1598 roku na mocy edyktu nantejskiego uzyskali pewne swobody wyznaniowe. 28 Ancien cimetiere des recollects, op. cit. s. 3. 29 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit., s. 94. 30 W. Brunner, M. Čičo, G. Jontes, R. Pretterhofer, J. Ranftl, E. Renhart, Calvaria. Tod und Leben, Graz 1992, s. 137. 31 L. Rothkrug, Popular Religion and Holy Shrines. Their Influence on the Origins of the German Reformation and Their Role in German Cultural Development [w:] J. Obelkevich (red.), Religion and the People, 800–1700, Chapel Hill 1979, s. 20-86. a tematami reliefów stały się inne wydarzenia z życia Jezusa. Na postumencie znajdowała się scena Ukrzyżowania. Była to rzeźba przedstawiająca samego Chrystusa na krzyżu lub też inne osoby towarzyszące Jezusowi w męce (Maryja, św. Jan, św. Maria Magdalena). Do najpiękniejszych kalwarii bretońskich zaliczyć można: Guehenno (1550 r.), Guimiliau (1581 r.), Plougastel-Daoulas (1602 r.), Saint-Theogonnec (1611 r.), Pleyben (1632 r.). Do programu sacri monti oraz tradycji jerozolimskiej nawiązywała erygowana w 1709 roku i odrestaurowana w latach 1890-1910 kalwaria w Pontchâteau, która była ostatnią z wielkich kalwarii francuskich. Od połowy XIX wieku budowano kalwarie tylko w typie czternastostacyjnej Drogi krzyżowej. We Francji, podobnie jak w innych krajach europejskich w tym okresie, budowano kalwarie przy sank­tuariach, np. kalwaria w Lourdes czy w Lisieux. nIemcy W przededniu reformacji księstwa niemieckie znajdowały się w kryzysie poli­tyczno-gospodarczym. Podobna sytuacja miała miejsce w Kościele katolickim, który nie posiadał narodowych cech, tak jak to miało miejsce w Hiszpanii czy we Francji. W duchowości średniowiecznych Niemiec duże znaczenie miała pobożność ludowa i pielgrzymki. Przed reformacją istniało tam około 1009 miejsc pielgrzymkowych31 . Rozmieszczenie przestrzenne ośrodków kultu religijnego oraz ich różnorodna ranga religijna wskazują, że peregrynacje – zwłaszcza do lokalnych sanktuariów – były bardzo popularne. Większość sanktuariów w południowych Niemczech poświęcona była lokalnym świętym. Tak gwałtowny rozwój pielgrzymek tłumaczy się chęcią ujrzenia przez ludzi cudu oraz innych sensacyjnych wydarzeń32. Po przerwie w roz­woju ruchu pielgrzymkowego spowodowanej reformacją w okresie kontrreformacji ponownie zaczęła wzrastać liczba sanktuariów maryjnych i pańskich. W Niemczech topografia Jerozolimy znana była od wczesnego średniowiecza dzięki pielgrzymom, którzy przywozili ze sobą modele bazyliki Grobu Pańskiego oraz pozostawiali pisemne relacje ze swoich peregrynacji. Podobnie jak w innych państwach europejskich, tak i w tym kraju wielu zamożnych pielgrzymów po powrocie z Ziemi Świętej budowało w swojej miejscowości kopię Grobu Pańskie­go. Już w XI wieku powstały takie kopie w Konstancji (975 r.), Fuldzie (XI w.), Paderborn (1036 r.) i Eichstätt (1166 r.)33. W następnych latach niektóre z kaplic Grobu Pańskiego stawały się kanwą dla odprawiania w Wielkim Poście procesji, zostawały jedną – najczęściej ostatnią – ze stacji budowanej w późniejszym okresie kalwarii lub Drogi jerozolimskiej. 32 H. Tüchle, C.A. Boumann, Historia Kościoła 1500-1715, t. 3, Warszawa 1986, s. 29. 33 Autorka nie wymienia wszystkich kopii Grobu Pańskiego. Opracowanie na temat kopii jerozolimskiej Anastasis w kulturze europejskiej opublikowali m.in.: Z. Bania, Święte miary jerozolimskie. Grób Pański, Anastasis, Kalwaria, Warszawa 1997, s. 11-34; S. Kobielus, Już w okresie średniowiecza wznoszono krzyż na wzgórzu znajdującym się poza murami miasta. W ten sposób powstawała symboliczna Golgota. Był to pierwszy etap sakralizacji przestrzeni miast, który rozwijał się w kręgu kultury niemieckiej, a konkretnie w księstwach niemieckich. Potem zaczęto budować bardziej złożone kalwarie. Jedną z pierwszych była Droga jerozolimska założona przez Heinricha Consteina w Lubece w 1468 roku34. Następnie mieszkaniec Ber­lina Müller, po powrocie z pielgrzymki do Jerozolimy, założył w 1484 roku35 Drogę jerozolimską w swoim rodzinnym mieście. Podobne fundacje znane były w kilku innych miastach niemieckich (tab. 21). Większość z nich została zbudowana jako pamiątka po odbyciu pielgrzymki do Jerozolimy. Podobną genezę ma również droga pasyjna w Görlitz36, która uważana jest za jedyny przykład późnośredniowiecz­nego symbolicznego krajobrazu jerozolimskiego w Niemczech37. Budowę kaplicy Grobu Pańskiego wzorowaną na budowli jerozolimskiej ukończono w 1489 roku. Na podstawie źródeł ikonograficznych można stwierdzić, że kaplica ta stanowiła ostatnią stację drogi procesyjnej poświęconej kultowi męki Pańskiej. Pierwsza stacja „Ratusz Piłata” znajdowała się w kościele św. Piotra i Pawła. Następne rozmiesz­czone były w odstępach, wzdłuż drogi prowadzącej do kaplicy Grobu Pańskiego. W krajobrazie miejskim zaistniał również potok Cedron, ponieważ tak nazwano odnogę rzeki Luniz. Podobny układ miała również Droga krzyżowa wytyczona w Fuldzie w 1475 roku38. Jednymi z ostatnich Dróg jerozolimskich, powstałymi przed reformacją, a za­razem najbardziej cenionymi pod względem artystycznym, są drogi procesyjne w Norymberdze i w Bambergu, do których rzeźby wykonał Adam Kraft39. Niebiańska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu, Warszawa 1989, s. 76. Pracę o historii niemieckich kopii Grobu Pańskiego opublikował G. Dalman, Das Grab Christi in Deutschland, Leipzig 1922. 34 E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 12, 119. 35 Ibidem, s. 15, 102. 36 Polscy autorzy np. A. Mitkowska, Kalwaryjskie drogi pielgrzymkowe „ogrodami modlitwy” (na przykładzie „Dróżek” Kalwarii Zebrzydowskiej), „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 42, ryc. 3; Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 57-59, podają, że kaplica ta znajduje się w Zgorzelcu, co nie jest zgodne ze stanem faktycznym. Miasta Görlitz i Zgorzelec przed II wojną światową stanowiły jedno miasto położone na dwóch brzegach Nysy Łużyckiej. Lewobrzeżna część z rynkiem i zabudową starego miasta, z której strukturą powiązana była kaplica Grobu Pańskiego, po II wojnie światowej znalazła się w Niemczech, nato­miast przedmieścia znajdujące się na prawym brzegu zostały przyznane Polsce, a miasto nazywa się Zgorzelec. 37 E.-H. Lemper, Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz. Przyczynek do symboliki i iko­nografii późnego średniowiecza, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1965, 3, s. 106. 38 E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 16, 108. 39 P.M. Halm, Die Kreuzwegstationen zu Bamberg und Adam Kraft, „Zeitschrift für bildente Kunst” 1899, 10, NS 3, s. 61. Tab. 21. Ważniejsze trasy procesyjne w miastach niemieckich poświęcone męce Pańskiej Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 15-16. Na podstawie liczby zakładanych dróg procesyjnych, powiązanych z kaplicą Grobu lub Ukrzyżowania położonymi poza murami, można stwierdzić, że stanowiły one bardzo znany i popularny element budownictwa sakralnego miast niemiec­kich. Dokładnie nie można określić, w jakim kierunku przebiegałby rozwój dróg Siedmiu upadków Chrystusa, ponieważ reformacja położyła kres rozwojowi tego typu obiektów. W czasie reformacji znane były na obszarze współczesnych Połu­dniowych Niemiec przypadki niszczenia krzyży, figur Chrystusa40. Luter potępiał takie postępowanie, ale oficjalnie nie wypowiedział się na temat istnienia sztuki religijnej. Jednak dopiero po 1550 roku41 w protestantyzmie zaczął się kształtować typowy wystrój świątyni. Centralnym miejscem kościoła był ołtarz przedstawiający najczęściej jedno z wydarzeń związanych z męką Pańską, np.: Ostatnią Wieczerzę, Modlitwę Jezusa w Ogrójcu, Ukrzyżowanie czy Zmartwychwstanie42. Pomimo wielkiego znaczenia, jakie w teologii protestanckiej miała męka Chrystusa, można zauważyć, że w Niemczech, w okresie reformacji zaprzestano 40 R.W. Scribner, Ritual and Reformation [w:] R. Po-chia Hsia (red.), The German People and the Reformation, Ithaca 1988, s. 122-144. 41 S. Michalski, Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej, Warszawa 1989, s. 64. 42 Por. S. Michalski, Protestanci a sztuka, op. cit., 63-64. 43 E.-H. Lemper, Kaplica Świętego Krzyża, op. cit., s. 122. budowy kopii miejsc i świątyń jerozolimskich, a w prowincjach niemieckich, które zostały rekatolicyzowane, w początkowym okresie również zmalało zainteresowa­nie tego typu naśladownictwem architektonicznym43miejsc świętych z Jerozolimy. W dobie kontrreformacji ponownie wrócono do idei budowy kopii miejsc świętych z Jerozolimy. Z tego okresu pochodzi m.in. kalwaria w Würzburgu. Zbudowana na wzgórzu Mikołaja sąsiadującym z twierdzą Marienberg, czternasto­stacyjna Droga krzyżowa została zaprojektowana w taki sposób, aby jednocześnie być drogą prowadzącą do kościoła pielgrzymkowego, zwanego „Kaplicą Matki Bożej Królowej Frankonii”. Kaplice zostały rozmieszczone na pięciu tarasach. Całość założenia była budowana w latach 1761-176644. W 1737 roku z inicjatywy franciszkanina Elznara Horna została zbudowana druga kalwaria w Fuldzie, której trasa modlitewna prowadziła od kościoła oo. franciszkanów na sąsiednie wzgórze. Program tworzyło 14 stacji Drogi krzyżowej. A. Mitkowska45uważa, że znaczna część kalwarii na terenie Niemiec kształ­towała się zgodnie z zasadami ideowymi i koncepcjami przestrzennymi typowymi dla sacri monti Lombardii i Piemontu. Została również wyróżniona grupa kalwarii składających się z siedmiu stacji modlitewnych, tzw. Siedem upadków Chrystusa (sie­ben Fußfälle Christi). Autorka twierdzi, że parki pielgrzymkowe tego typu stanowiły wstępny etap rozwoju myśli kalwaryjnej w krajach niemieckich i powstawały tam głównie w XV i pierwszej połowie XVI wieku oraz były kontynuowane później, jako specjalna odmiana kompozycyjna, niespotykana w innych regionach Europy46 . Na podstawie dostępnych źródeł można stwierdzić, że stacje Siedmiu upadków Chrystusa były jedną z form kultu pasyjnego dla księstw niemieckich pod koniec średniowiecza. W późniejszym okresie proces rozwoju kultu pasyjnego, a wraz z nim kalwarii został zahamowany przez ruch reformacyjny, czyli na początku XVI stulecia. Stan taki trwał ponad wiek, do momentu, kiedy poszczególne księstwa jasno opowiedziały się za protestantyzmem bądź katolicyzmem. W księstwach, które pozostały katolickie, w połowie XVIII wieku zbudowano jeszcze kilka kalwarii, ale większość z nich zaprojektowano według nowożytnych zasad programowych obejmujących 14 stacji Drogi krzyżowej. Pod względem programowym kalwarie niemieckie można podzielić na trzy grupy: droga jerozolimska, Siedem upadków Chrystusa, czternastostacyjna Droga krzyżowa. polska Pierwsze „pamiątki” z pielgrzymki do Ziemi Świętej istnieją w Polsce od 1. poł. XII wieku, kiedy to w 1156 roku Jaksa herbu Gryf po powrocie z pielgrzymki ślubował zbudować kościół i sprowadzić z Jerozolimy zakonników. Swoje przy­ 44 E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 135. 45 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit., s. 83. 46 A. Mitkowska, Sacro Monte, op. cit., s. 84. rzeczenie spełnił w 1163 roku, fundując w Miechowie kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i osadzając przy nim bożogrobców. Pod koniec średniowiecza został zbudowany Ogrójec przy kościele św. Barbary w Krakowie. W połowie XVI wieku, również w Krakowie, założono przy kościele oo. franciszkanów Arcybractwo Dobrej Śmierci, które w swoich nabożeństwach nawiązywało do tradycji kultu pasyjnego średniowiecza. Z. Bania47wspomina także o innych miastach polskich, w których budowano kaplice Grobu Pańskiego poza murami miasta, np. kościół Wszystkich Świętych w Szydłowie czy kościół Św. Krzyża w Pułtusku. Powstanie pierwszych kalwarii na ziemiach polskich przypada na pierwszą połowę XVII wieku, na okres, w którym zaczynał tworzyć się nowy typ religijności, tzw. religijność potrydencka. Do poł. XVIII wieku większość kalwarii wznoszono z motywów religijnych, a najważniejszym z nich był kult męki Pańskiej. Na terenach Północnej Polski, gdzie w okresie reformacji duże wpływy zyskali luteranie, budowa kalwarii była jednym z elementów rekatolizacji lub utrzymania, jako dominującego, wyznania rzymskokatolickiego, np. w Pakości nad Notecią. Nie bez znaczenia były również motywy osobiste o znaczeniu religijnym, m.in. wypełnienie złożonego ślubu oraz wotum, tak jak miało to miejsce w Wejherowie. Wielu fundatorów kalwarii polskich XVII i XVIII wieku zdawało sobie sprawę z faktu, że założenie nowego ośrodka kultu religijnego może mieć też znaczenie gospodarcze. Polska jest jedynym krajem, w którym kalwarie w XVII wieku wy­warły wpływ na rozwój osadnictwa oraz gospodarki lokalnej. Zakładano je w osie­dlach już istniejących lub dawały one początek nowym jednostkom osadniczym. W literaturze używane jest pojęcie „miasteczek kalwaryjnych”48, zakładanych przez fundatorów – magnatów i szlachtę w celu obsługi kościołów i klasztorów oraz przybywających do nich pielgrzymów. Jednak to pojęcie nie jest do końca przez autorów sprecyzowane. Nie zostało bowiem jasno określone, czy miastecz­kiem kalwaryjnym jest to osiedle, w którym w ogóle jest kalwaria, czy też nazwa obejmuje te osady, które zostały założone jako „skutek wtórny” istnienia kalwarii. W każdym przypadku kalwaria, jako ośrodek kultu religijnego, była uważana za pewnego rodzaju inwestycję gospodarczą, która poprzez ściągnięcie większej grupy ludzi miała ożywić lokalny rynek. Większość kalwarii budowanych w Polsce nosiła nazwę „Nowe Jeruzalem” lub „Nowa Jerozolima”, ponieważ już w założeniu miała to być kopia świętego miasta, a ściślej, drogi męki, jaką Jezus przeszedł w Jerozolimie. Dla wielu funda­torów bodźcem do rozpoczęcia budowy podobnego informacja o już istniejącym ośrodku kultu. W pierwszym etapie realizacji nowego projektu stawał się on wzor­ 47 Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 47. 48 M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, War­ szawa 1986, s. 507-508. cem kompozycyjnym, z którego czerpano informacje o stylu kaplic, ich lokalizacji przestrzennej oraz programie. Podobnie jak w innych krajach, tak i w Polsce, przy budowie kalwarii korzy­stano z różnych źródeł informacji o topografii i architekturze obiektów sakralnych Jerozolimy. W tym celu przed rozpoczęciem budowy fundatorzy wysyłali do Jero­zolimy swoich wysłanników, którzy mieli za zadanie przywieźć wymiary świątyń znajdujących się w najważniejszych miejscach Jerozolimy, przede wszystkim model Grobu Pańskiego oraz odległości pomiędzy kolejnymi miejscami odnoszącymi się do wydarzeń męki Pańskiej. Wiadomo, że takie podróże odbyli m.in.: Hieronim Strzała na polecenie Mikołaja Zebrzydowskiego – fundatora Kalwarii Zebrzydow­skiej, Feliks Działyński – fundator Kalwarii Pakoskiej, Johan Merten – inicjator budowy kalwarii w Glotowie. Drugim ważnym źródłem informacji były drukowane opisy Ziemi Świętej i Je­rozolimy oraz wspomnienia z podróży. Najbardziej znany był opis podróży Mikołaja Radziwiłła „Sierotki” do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu. Wyprawa na Bliski Wschód i do Azji Mniejszej nie była wydarzeniem szczególnym w szesnastowiecznej Polsce. Dobre stosunki polityczne między Rzeczpospolitą a Turcją umożliwiały pątnikom swobodne przebywanie w tureckich posiadłościach. Dlatego oprócz Mikołaja Ra­dziwiłła w tym okresie pielgrzymkę do Ziemi Świętej odbyło wiele innych osób. Kilku z nich pozostawiło opisy swojej wyprawy. Byli to m.in. bernardyn Anzelm49, hetman Jan Tarnowski50. Radziwiłł odbywał swoją podróż jako pielgrzym od 16 sierpnia 1582 do 2 lipca 1584 roku. Po pielgrzymce swoje wrażenia i spostrzeże­nia spisał w Podróży do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu, która wkrótce stała się jedną z najpoczytniejszych książek staropolskich oraz przez ponad 150 lat była najważ­niejszym źródłem wiedzy o krajach Bliskiego Wschodu51. Radziwiłł opisał bardzo szczegółowo zwiedzane zabytki, jednak dla naszych rozważań najważniejsze będą opisy miejsc, które autor zwiedził w Jerozolimie. Miejsca w Jerozolimie, o których wspomina Mikołaj Radziwiłł52, można podzielić na dwie grupy. Pierwsze dotyczą bazyliki Grobu Pańskiego i są to: słup, przy którym Chrystus był biczowany; wię­ 49 Anzelm przebywał w Jerozolimie w latach 1507-1508, pełniąc funkcję spowiednika bazyliki Grobu Świętego; zob. A.J. Szteinke, Polscy bracia mniejsi w służbie Ziemi Świętej 1342-1995, Poznań 1999, s. 46. Po powrocie wydał książkę pt. Chrystus żyiąc nauczał, tam się narodził, i za nas grzesznych w teyże ziemi umarł i pogrzebion. Naprzód przez ludzi godnych duchownych y świeckich peregrynuiących w r. 1509 łacińskim ięzykiem wydana, a polskim w r. 1595 do druku po­dana, Warszawa 1509; za K. Estreicher, Bibliografia Polska, cz. 3, t. 1, Kraków 1891, s. 181. 50 Hetman Jan Tarnowski (1488-1561) odbył swoją pielgrzymkę w 1517 roku; zob. także: K. Hartleb, Najstarszy dziennik podróży do Ziemi św. i Syrji Jana Tarnowskiego, „Kwartalnik Historyczny” 1930, 44, s. 26-44; K. Hartleb, Intinerarium Jana Tarnowskiego z Pobytu w Ziemi św. z. r. 1518, „Kwartalnik Historyczny” 1930, 44, s. 50-56; za S. Estreicher, Bibliografia Polska K. Estreichera, cz. 3, t. 20 (t. 31), Kraków 1936, s. 48. 51 Pierwsze wydanie ukazało się drukiem w 1601 roku w Braniewie, w języku łacińskim zienie, w którym Jezus był więziony w czasie, gdy przygotowywano dla Niego krzyż; ołtarz Longini [św. Longina]; ołtarz rzucenia losów o szaty Pana; kaplica św. Hele­ny; kaplica Znalezienia Krzyża św.; kamień naigrywania się z Domu Piłata (słup, na którym Chrystus był koronowany koroną cierniową w Domu Piłata); miejsce, gdzie stał krzyż; miejsce przybicia do krzyża; kamień, na którym namaszczono ciało Pana; kaplica Grobu Świętego; kamień, na którym siedział anioł; miejsce spotkania z Marią Magdaleną i ołtarz Marii Magdaleny. Drugą grupę stanowią miejsca w Jerozolimie, które oprócz wydarzeń zwią­zanych z życiem Jezusa, wspominają również inne epizody opisane w Biblii. Są to: kościół św. Jakuba (w miejscu, gdzie Herod kazał ściąć św. Jakuba Mniejszego); Dom Annasza; Porta David (brama Syjon); Dom Kaifasza (kościół Św. Zbawi­ciela mieści w sobie tzw. „Więzienie Chrystusa” i „kamień Anioła” – kamień, którym założone były drzwi Grobu Świętego). M. Radziwiłł pisze, że w miejscu gdzie św. Piotr zaparł się Jezusa, znajduje się drzewo oliwne, a w miejscu gdzie stał kur – pomarańczowe. Następnie wspomina inne miejsca nawiedzane przez pielgrzymów. Są to m.in.: Wieczernik; jaskinia położona niedaleko Wieczernika, w której św. Piotr płakał po zaparciu się; brama Żelazna przez którą św. Piotr był wyprowadzony z więzienia; mieszkanie NMP i miejsce Jej urodzenia; brama św. Szczepana; miejsce kamienowania św. Szczepana; dolina Jozafata i grób NMP; wieś Gethsemani; Ogród Oliwny (miejsce snu apostołów, pieczara modlitwy Jezusa, miejsce pojmania, kaplica św. Jakuba); rzeczka Cedron (woda w niej płynie tylko na wiosnę) i mostek murowany, przy którym była skała ze znakami rąk i kolan i końców palców Chrystusa, gdzie padł zepchnięty z mostku; źródło Smocze (fons Draconis); miejsce śmierci proroka Izajasza; źródło Siloe; góra Syjon (tam był za­mek Dawida); Aceldamach (kupione za srebrniki Judasza); brama Syjon; miejsce, gdzie Judasz się powiesił; Góra Oliwna (miejsce Wniebowstąpienia); Pałac Piłata; miejsce zemdlenia NMP; miejsce upadku; Szymon Cyrenejczyk; dom św. Wero­niki; miejsce spotkania z niewiastami; brama Sądowa (miejsce upadku); miejsce trzeciego upadku; kościół św. Grobu. Radziwiłł wspomina i powołuje się również na książkę Adrichomiusa. Fakt ten może świadczyć, że wydane drukiem pod koniec XVI wieku dzieło flamandzkiego pt. Hierosolymitana peregrinatio Ilustrissimi Domini Nicolai Christophori Radzivili... IV. Epistolis compraehensa [...]. Był to przekład adaptowany, dokonany przez kustosza warmińskiego, ks. Tomasza Tretera. Dzieło z łaciny przetłumaczył na język polski ks. Andrzej Wargocki i wydał w 1607 roku w Krakowie pt. Peregrynacja albo pielgrzymowanie do Ziemi Świętej J. O. Pana J. M. P. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła. Polski przekład był wznawiany sześciokrotnie (1611, 1617, 1628, 1683, 1745, 1847). Znane jest także tłumaczenie na język niemiecki, które zostało po raz pierwszy wydane w 1603 roku w Moguncji i w 1605 roku we Fraknfurcie. Rosyjskie tłumaczenie ukazało się w Petersburgu w 1787 roku. 52 M. Radziwiłł, Podróż do Ziemi Świętej Syrii i Egiptu 1582–1584, L. Kukulski (oprac.), War­szawa 1962, s. 57. 53 J. Bykowski, Kalwarja ujska jej stacje i kaplice z drogą krzyżową, Poznań 1926, s. 5. Autorka zakonnika Adrichomiusa miało duży wpływ nie tylko na kształtowanie świado­mości o krajobrazie i wartości Jerozolimy, jako miejsca świętego, ale również było uważane za cenne źródło informacji nie tylko o tym mieście, ale również o całej Ziemi Świętej. W XIX wieku nastąpił, po okresie bierności, ponowny wzrost zaintereso­wania Ziemią Świętą. Doprowadziło to do ożywienia ruchu pątniczego. Jednak tylko niektórzy pielgrzymi, po powrocie z pielgrzymki, byli inicjatorami budowy kalwarii w rodzinnej miejscowości. Dla przykładu można podać kalwarie w Pie­karach Śląskich i Glotowie. Drugim powodem fundacji założeń kalwaryjnych były motywy religijno-patriotyczne. Przede wszystkim umocnienie wiary i poczucia przynależności narodowej. Z tych też powodów powstały kalwarie w Ujściu i Wielu. Tak pisał o motywach budowy kalwarii w Ujściu n/Notecią ks. Maksymilan Napiętek: „Czcigodny fundator, budując to wielkie dzieło, miał na myśli przynieść wier­nemu ludowi ulgę w jego cierpieniach. To żywe rozpamiętywanie drogi ciernistej Chrystusa Pana, Jego śmierci i zmartwychwstania miało nam być pociechą w niewoli i krzepić nadzieją zmartwychwstania”53. W dwudziestoleciu międzywojennym przy budowie kalwarii kierowano się głównie motywami religijnymi. A oto jak uzasadniał budowę kalwarii w Katowicach Panewnikach o. Chryzostom Kurek: „Jak przez figury żłobka udostępniano ludowi zrozu­mienie Tajemnicy Wcielenia, tak przez obrazy, figury, kalwarie, zbliżano mękę Chrystusową do ludzi”54. Franciszkanie bowiem znani byli z tego, że za pomocą realistycznych obrazów przedstawiali historię zbawienia. W wyniku zmian granic po 1945 roku na obszarze Polski znalazły się kalwarie śląskie, m.in. kalwaria w Wambierzycach i Krzeszowie. Po zakończeniu II wojny światowej kończono budowę już zaprojektowanych wcześniej kalwarii. Również migracje, a w szczególności repatriacja ludności, spowodowały, że wiele założeń kalwaryjnych, tych mniej znanych o zasięgu lokalnym, zostało zapomnianych lub uległo zniszczeniu. Dotyczy to głównie terenów Śląska i Ziemi Kłodzkiej. Trzeba zaznaczyć, że dopiero na początku lat 70. XX wieku zaistniała możliwość budowy nowych. Ta sytuacja była spowodowana polityką wyznaniową rządu. Wcześniej, w latach 50. i 60., władza utrudniała lub zabraniała budowy jakichkolwiek obiek­tów sakralnych. W XIX i XX wieku główny motyw budowy kalwarii – kult męki Pańskiej – nie uległ zmianie, ale jego znaczenie było inne. Bardzo często w okresie zaborów, jak i w czasach rządów komunistycznych, cierpienia Chrystusa porównywano do cierpienia narodu polskiego. Dlatego zaczęto budować kalwarie będące wotum za uratowanie życia w wojnach, czy, jak to miało miejsce w czasach komunizmu, składa serdeczne podziękowania ks. Krzysztofowi Lewandowskiemu za udostępnienie niniejszej publikacji. 54 APPan bez sygn. Teka o. Chryzostoma Kurka. Autorka dziękuje O. Metodemu Mocigębie OFM i O. Emanuelowi Ligockiemu OFM za udostępnienie maszynopisu. 55 A. Motuzas, Droga Krzyżowa litewskich „Kalwarii” i jej związek z Polską, „Przegląd Kalwa­ kalwarie przypominające o tragicznych dla narodu polskiego wydarzeniach histo­rycznych z ostatnich dziesięcioleci naszej historii, a szczególnie o tych, o których nie wolno było mówić oficjalnie, np. kalwaria w Kałkowie-Godowie. lItwa Na początku XVII wieku, czyli w okresie, kiedy na terenie Litwy zaczęto budować pierwsze kalwarie, była ona zintegrowana z Królestwem Polskim. Kal­warie na Litwie powstawały w okresie burzliwych wydarzeń historycznych i przez większość ludzi były pojmowane jako „przedmurze katolicyzmu”, fortecę obronną przeciwko protestantyzmowi, prawosławiu i islamowi, a później przeciwko ate­izmowi. Wpływ na to miała kontrreformacja oraz wydarzenia geopolityczne od XVII 1. poł. XIX wieku55. Kalwaria Żmudzka powstała z inicjatywy biskupa Jerzego Tyszkiewicza. Była to pierwsza kalwaria na Litwie zbudowana poza terenem klasztoru. W 1635 roku koło kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela rozpoczęto budowę 19 kaplic upamiętniających wydarzenia związane z męką Pańską. Aby nawiązać do tradycji jerozolimskiej, rzekę Warduwę nazwano Cedronem. Jak podaje legenda, ziemia pod kaplicami pochodzi z odpowiadających tym stacjom miejsc w Jerozolimie. Obok kultu męki Pańskiej w Kalwarii Żmudzkiej zaczął się rozwijać kult Matki Bożej. Był on związany z obrazem przywiezionym z Rzymu przez dominikanina o. Piotra Puchaczewskiego. Kalwaria Wileńska (Werkowska) zlokalizowana jest na terenie przekazanym w 1662 roku przez biskupa wileńskiego Jerzego Białłozora. Została ona otwarta w uroczystość Zesłania Ducha Świętego 9 czerwca 1669 roku. Kalwarią opiekowali się oo. dominikanie, a od 1850 roku księża diecezjalni. Od 1941 roku komuni­styczne władze radzieckie zabroniły odprawiać Drogę krzyżową na kalwarii, a po II wojnie światowej wydały nakaz nacjonalizacji budynków i obiektów sakralnych związanych z kalwarią. Na przełomie 1962-1963 roku wojsko radzieckie zrównało z ziemią kaplice kalwaryjne. Oprócz tych dwóch najważniejszych kalwarii w Kalwarii Żmudzkiej i w Wer -kach od 2. poł. XVIII do 1. poł. XIX wieku zbudowano na Litwie jeszcze kilka innych obiektów tego typu. Wzorując się na Kalwarii Żmudzkiej powstały kalwa­rie w Cytowianach (1771-1778)56 i Masiadach (1844)57. Natomiast dla kalwarii w Weprach (1846) wzorem była kalwaria w Werkach58. „Drogi krzyżowe kalwarii litewskich: w klasztorze Bernardyów w Wilnie, na Żmudzi, w Berżorze, Cytowianach, Masiadach, Weprach – to spuścizna pobożności pasyjnej Polaków na Litwie. Można więc powiedzieć, że idee te przywędrowały na Litwę z Ziemi Świętej przez Polskę”59. ryjski” 2002, 7, s. 236. 56 Ibidem, s. 244-245, 250. austrIa Pierwsze kaplice i kościoły pw. Krzyża Świętego budowano na terenie Austrii już w okresie średniowiecza. Z tego okresu pochodzi gotycka kaplica kalwaryjna w Micheldorf (Górna Austria)60. W Seefeld, Toblach i Schwarz na początku XVI wieku zostały założone drogi męki. Drogę w Toblach ufundował cesarz Maksymilian I na pamiątkę zwycięstw odniesionych we Włoszech61. Budowę kolejnych kalwarii rozpoczęto dopiero w okresie kontrreformacji. Działania te miały na celu odnowę życia katolickiego po okresie reformacji. Dużą rolę w budowie nowych kalwarii na tym terenie odegrali oo. jezuici. Jedną z pierwszych barokowych kalwarii w Austrii była kalwaria w Linz-St. Margarethen. Rozwój pielgrzymek do tego miejsca datowany jest na rok 1600, kie­dy to jezuici przybyli z grupą pierwszych pielgrzymów, a w 1608 roku rozpoczęto budowę kalwarii62. W celu popularyzacji pielgrzymek do tej kalwarii w 1740 roku została wydana Książka kalwaryjna autorstwa C. Breuera. W Linz scena Ukrzyżo­wania zostaje przedstawiona w nowy sposób, w formie tzw. ściany kalwaryjnej (Calvariwand)63. Ten sposób kompozycji zostanie jeszcze zastosowany w innych kalwariach na terenie Europy Środkowej, np. w Morawskiej Trebovli (Czechy). Z inicjatywy jezuitów, jako jedna z pierwszych, w latach 1644-1660 została rozbudowana kalwaria w Grazu64. Początek ich działalności w tym mieście dato­wany jest na 1573 rok, kiedy to z inicjatywy króla Karola II rozpoczęli oni prace mające na celu rekatolizację miasta. Pierwsza kalwaria w Grazu składała się tylko z trzech krzyży zbudowanych na wzgórzu w 1606 roku z inicjatywy Bernharda Waltera i Ferdinanda von Maschwander. Prawdopodobnie inspiracją do budowy kalwarii była pielgrzymka do Ziemi Świętej i wizyta w Sacro Monte w Varallo Sesia65. Działania oo. jezuitów spowodowały, że kalwaria stała się znanym ośrodkiem kultu religijnego. Pielgrzymował tutaj w 1660 roku nawet cesarz Leopold I66. 57 Ibidem, s. 245-247, 250. 58 Ibidem, s. 247-248, 250. 59 Ibidem, s. 236, 250. 60 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum, op. cit., s. 128. 61 Z. Bania, Święte miary jerozolimskie, op. cit., s. 46; K.A. Kneller, Geschichte der Kreuzwegandacht von den Anfängen zur völligen Ausbildung, Freiburg 1908, s. 337. 62 E. Widder, Kalvarienbergkirchen in Oberösterreich, „Jahrbuch für die Katholiken des Bistums Linz” 1978, s. 46. 63 Ibidem, s. 46. 64 W. Brunner, E. Renhart (red.), Steirische Kalvarienberge, Graz-Budapest 1991, s. 121-126. 65 Ibidem, s. 119. 66 Ibidem, s. 126. W kilka lat później zbudowano siedmiostacyjną Drogę krzyżową z Wied­nia do Hernals67. Powstała ona z inicja­tywy jezuity o. Karla Mussarta68. Rozpo­czynała się w katedrze św. Stefana, przy ołtarzu Ostatniej Wieczerzy. Następnie prowadziła ulicą Schottentor za miasto. Wzdłuż całej trasy rozmieszczonych było 5 stacji: Chrystus przed Annaszem, Chrystus przed Kajfaszem, Ubiczowanie, Cierniem ukoronowanie, Wyrok (Skaza­nie na śmierć). Ostatnią stacją była kapli­ca Grobu Pańskiego zbudowana według wymiarów jerozolimskich69. Pierwsze nabożeństwo, z udziałem cesarza Ferdy­nanda II i biskupa wiedeńskiego Antona Vischoffensa, odbyło się w 1639 roku. Droga procesyjna otrzymała odpusty od papieża Urbana VIII. Kaplica Grobu Pańskiego, została zniszczona podczas najazdu tureckiego w 1683 roku70. W celu kontynuowania tradycji kultu pasyjnego w Hernals, w latach 1709-1714, z inicjatywy Bractwa 72 uczniów Jezusa, przy kościele farnym została zbudowana kalwaria. Składała się ona z 7 stacji poświęconych kultowi męki Pańskiej oraz 7 stacji maryjnych. W St. Radegund znajduje się kalwaria, która pomimo że była budowana w latach 1732-1773, zawiera elementy wielkich kalwarii z okresu kontrreforma­cji. Została zbudowana z inicjatywy proboszcza, byłego jezuity, księdza Franza Xavera Brauna, pod wpływem wizji Simona Pfarrera71. Jedną z kaplic, bardziej interesujących pod względem architektonicznym, są Święte Schody. Inspiracją do ich budowy była pielgrzymka do Rzymu, gdzie znajduje się oryginał. Natomiast koncepcję architektoniczną zaczerpnięto z kalwarii w pobliskim Grazu. 67 Obecnie Hernals jest dzielnicą Wiednia. 68 M. Schatzl, Die Kirche und der Kalvarienberg in Hernals, Wien-Hernals 1914, s. 12; Führes durch den Kalvarienberg von Hernals, Möldling 1972. 69 M. Schatzl, Die Kirche und der Kalvarienberg, op. cit., s. 12-13; za modlitwę przy kopii Grobu Pańskiego w Hernals papież Urban VIII udzielił odpustu. 70 M. Schatzl, Die Kirche und der Kalvarienberg, op. cit., s. 13. 71 W. Brunner, E. Renhart (red.), Steirische Kalvarienberge, op. cit., s. 44. 72 F. Matsche, Gegenreformatorische Architekturpolitik. Casa-Santa-Kopien und Habsburger Loreto -Kult nach 1620, „Jahrbuch für Volkskunde” 1978, 1, s. 90, 110. Fot. 8. Widok kalwarii w Hernals (Austria) Photo. 8. The view of the Calvary in Hernals (Austia) Źródło: M. Schatzl, Die Kirche und der Kalvarienberg, op. cit., s. 21. czechy Po 1620 roku na terytorium Królestwa Czeskiego, rządzonym przez dynastię Habsburgów, zaczęły powstawać kopie Domku Loretańskiego. Były to pierwsze obiekty z Ziemi Świętej, których repliki budowano w całej monarchii. Potem za­częły powstawać również imitacje miejsc świętych znajdujących się w Jerozolimie i związanych z męką Chrystusa. Budowanie kopii miejsc świętych było zgodne z polityką Ligi Katolickiej, która uważała, że w ten sposób wzmocni pozycję Ko­ścioła katolickiego. Trzeba przypomnieć, że ta polityka prowadzona była przez cesarza Ferdynanda II72. Fakt ten pozostaje w ścisłym związku z sytuacją polityczną w Europie, a przede wszystkim z trwającą na kontynencie wojną trzydziestoletnią, której geneza miała swoje korzenie w konflikcie religijnym pomiędzy państwami katolickimi a protestanckimi. Budowa kaplic loretańskich była jedną z form rekatolizacji Czech73. Podobnie, jak kopie Domku Świętej Rodziny z Loreto, tak i budowa, w późniejszym okresie, replik innych ważnych dla chrześcijaństwa miejsc z Jerozolimy miała sprawić, że Czechy będą Świętą Ziemią, ziemią katolicką (Terra catholica)74. Dlatego w pierw­szych kalwariach wznoszonych na ziemi czeskiej, wśród kaplic poświęconych męce Pańskiej, budowano również kopie Domku Świętej Rodziny, np. w Rimov75. Nie były to jednak wierne kopie Domku z Loreto. W tym okresie budowano również kopie Groty w Betlejem, innego miejsca związanego z dzieciństwem Jezusa. Jedno z pierwszych nawiązań do miejsca narodzenia Jezusa zbudowano w Krzeszowie, z inicjatywy cystersów, pod koniec XVII wieku. Krzeszowskie Betlejem było miejscem sprawowania kultu, szczególnie w Wigilię Bożego Narodzenia oraz stanowiło pustelnię, w której zakonnicy od­prawiali rekolekcje. Osada i kaplica betlejemska weszły również w skład kalwarii, której budowę rozpoczęto w 1674 roku. Kalwaria Krzeszowska zawierała w sobie elementy polskiej tradycji budowy kalwarii, poprzez nawiązanie do stacji i opisu sporządzonego przez Adrichomiusa. W 1681 roku rozpoczęto budowę kalwarii w Wambierzycach. Wcześniej miejscowość ta znana była jako miejsce kultu maryjnego. Po zbudowaniu kalwarii składającej się z około 100 kaplic poświęconych nie tylko tematom pasyjnym, ale i innym wydarzeniom z życia Jezusa, Maryi czy świętych, zaczęto ją nazywać Jero­zolimą. Rzadko spotykanym elementem programu było umieszczenie w kalwarii kaplic poświęconych dzieciństwu Chrystusa. Repliki Betlejem bardziej podkreślały ideę miejsca Narodzenia Chrystusa w połączeniu z wydarzeniami z pierwszych miesięcy jego życia, np. Jaromierzyce 73 Ibidem, s. 90. 74 Ibidem, s. 111. 75 Ibidem, s. 111. (Jaromeřič), niż koncentrowały się na wierności wobec przedstawianego oryginału. Kalwaria w Jaromierzycach była wotum, zbudowanym przez Franciszka Michała Šubířa (1680-1738) za uratowanie życia jego żonie. węGry Na początku XVIII wieku, w czasie gdy na terenie Królestwa Węgierskiego zaczęto budować pierwsze nowożytne kalwarie, w skład obszaru państwa wcho­dziły ziemie współcześnie należące do Słowacji, Węgier, Chorwacji, Jugosławii oraz zachodniej Rumunii. Cały ten obszar znajdował się pod panowaniem rodu Habsburgów. Od momentu wkroczenia wojsk sułtańskich Węgry zostały podzielone na trzy części: paszalik budziński, podległe sułtanowi księstwo siedmiogrodzkie i posiadłości habsburskie w zachodniej części byłego państwa węgierskiego. Sto­licą habsburskich Węgier była Bratysława76. Zakończenie, pokojem karłowickim w 1699 roku, wojny z Turkami pozwoliło odzyskać większość ziem królestwa węgierskiego. Na terenach wyzwolonych spod panowania Turcji zaczęli osiedlać się osadnicy z Niemiec77. Wiek XVII i XVIII to także okres kontrreformacji. Na mocy rozporządzeń ludność innego wyznania niż katolickie była prześladowana i zmuszana do przy-jęcia wiary katolickiej. Sporom religijnym położył kres patent tolerancyjny Józefa II z 1781 roku. Na Węgrzech, podobnie jak w innych krajach europejskich, początek fundacji nowożytnych kalwarii przypada na okres baroku. Źródła wspominają o kalwariach budowanych w średniowieczu. Jedna z nich pochodzi z 1293 roku i została zało­żona w Wesprim (Vesprem), druga natomiast znajduje się w Tata, a jej powstanie jest datowane na XIV wiek78. Trzecią z kolei kalwarię zbudowano w 1542 roku w Tamási. Jednak najwięcej kalwarii, znajdujących się we współczesnych granicach państwa węgierskiego pochodzi z okresu od XVII do XVIII wieku. W Eisenstadt79z inicjatywy Pawła I Esterházy’ego (1652-1713), wychowanka kolegium prowadzonego przez jezuitów w Trnawie, powstała jedna z pierwszych barokowych kalwarii na Węgrzech. Projekt wykonał franciszkanin Feliks Niering. Pod względem kompozycyjnym założenie to różniło się od dotychczas istniejących. Całość składała się z 9 kaplic i 18 ołtarzy połączonych korytarzami, które w całości miały kształt spirali. W 1722 roku kalwaria ta została rozbudowana przez Daniela Guzmana. 76 Miasto to w literaturze wymieniane jest też jako Pressburg lub Pozsony. 77 J. Snopek, Węgry. Zarys dziejów i kultury, Warszawa 2002, s. 168. 78 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum, op. cit., s. 129. 79 Obecnie Eisenstadt znajduje się na terenie Austrii. Na początku XVIII wieku znajdowało się na terenie Królestwa Węgierskiego i nazywało się Kismarton. W XVIII wieku na Węgrzech popularna była rzeźba o tematyce religijnej. Jed­nym z często wykorzystywanych motywów była tzw. grupa kalwaryjna. Z pierwszej połowy XVIII wieku pochodzi najbardziej ceniona pod względem artystycznym Stara Kalwaria w dzielnicy Józsefváros w Budapeszcie, zaprojektowana i wykonana w la­tach 1737-1749 przez Andreasa Mayerhoffera oraz Johanna Lukasa Hildebrandta80. słowacja Na ziemiach współcześnie należących do Słowacji początek budowania kalwa­rii przypada na koniec XVII wieku. Złotym okresem dla ich powstawania był wiek XVIII, kiedy to zbudowano najwięcej założeń kalwaryjnych najbardziej okazałych pod względem formy81. Silnym impulsem pobudzającym do rozwoju kultu męki Pańskiej oraz do budowy kalwarii były, podobnie jak to miało miejsce w innych krajach europejskich, rozmyślania pasyjne oraz opisy Ziemi Świętej publikowane w formie „duchowej pielgrzymki”. Powstanie i funkcjonowanie kalwarii zależały od wielu czynników. W przypad­ku Słowacji były to przede wszystkim: religijność potrydencka (barokowa), rozwój regionalnych pielgrzymek z barokową homiletyką oraz akcja rekatolizacji kraju, w której dużą rolę odegrali jezuici82. To właśnie z inicjatywy tego zakonu powstała większość kalwarii, chociaż nie należy pomijać osób świeckich, które również miały duży wkład w popularyzację kultu męki Pańskiej w granicach współczesnej Słowacji. Jezuici zakładali w prowadzonych przez siebie misjach kongregacje Cierpiącego lub Umierającego Chrystusa (Congregatio Agoniae Christi). Dzięki inicjatywie oraz wsparciu finansowemu członków tego bractwa powstały kalwarie w Bratysławie, Bańskiej Bystrzycy, Bańskiej Szczawnicy, Preszowie, Klasztorze pod Zniewom, Koszycach i Rożnawie83. Pierwsza kalwaria została założona w 1689 roku w Bańskiej Bystrzycy. Mia­ła ona formę kaplicy Ukrzyżowania. Następna została zbudowana w 1694 roku w Bratysławie84. Powstała ona pod wpływem podobnych obiektów istniejących w Dolnej Austrii. Wielkie kalwarie, składające się z wielu kaplic i różnorodne pod względem ich tematyki, wzniesiono w połowie XVIII wieku w Preszowie (1752­1769), Koszycach (1737-1758) i Bańskiej Szczawnicy (1744-1751). Ich program koncentrował się na kulcie męki Pańskiej. 80 A. Kampis, The History of Art in Hungary, Budapest 1966, s. 185, 191. 81 M. Čičo, Kalvárie na Slovensku, ich výskum a ochrana, „Projekt. Revue slovenskej architek­ túry” 1998, 40, 3, s. 48. 82 M. Čičo, Kalvarienberge in der Slowakei [w:] W. Brunner i in., Calvaria. Tod und Leben, Graz 1992, s. 173; M. Čičo, M. Kalinová, S. Paulusová, Kalvárie a Križove cesty na Slovensku, Bratislava 2002, s. 9-15. 83 M. Čičo, Kalvárie na Slovensku, op. cit., s. 48. 84 Kalwaria w Bratysławie (Pressburg, Pozon, Pozsony) została całkowicie zniszczona po II wojnie światowej. Planowana jest jej odbudowa (informację udostępnił autorce M. Čičo). W końcu XVIII wieku zakończyła się epoka wielkich kalwarii. Kolejne obiekty, budowane w XIX i XX wieku, są już mniej różnorodne zarówno pod względem programowym, jak i kompozycyjnym. Przeważają czternastostacyjne Drogi krzyżowe. rosja Przekazy historyczne podają, że już książęta Rusi Kijowskiej utrzymywali kontakty polityczno-gospodarcze z państwami leżącymi w basenie Morza Śród­ziemnego, a w szczególności z Bizancjum. Związki te można zauważyć także w urbanistyce. Miasta budowane na Rusi swoim układem urbanistycznym często nawiązywały – poprzez swoją symbolikę – do koncepcji Niebiańskiej Jerozolimy, m.in. wejście do miasta prowadziło przez Złote Bramy (Wrota). Wiadomo, że mieszkańcy Rusi Kijowskiej pielgrzymowali do Jerozolimy. Pisemnym potwierdzeniem tego faktu jest m.in. relacja ihumena Daniła z 1106 roku. Z tego okresu oraz z późniejszych lat pochodzi materiał ikonograficzny przedstawiający Grób Pański w Jerozolimie. W Rosji posiadano również relikwie Grobu Pańskiego, a najbogatszy ich zbiór był przechowywany w soborze św. Zofii w Nowogrodzie. Wiadomo również, że z 1212 roku pochodzi najstarszy architek­toniczny model Grobu Pańskiego86. Dopiero pod wpływem wypraw krzyżowych zaczęto budować na Rusi pierwsze kopie świątyń jerozolimskich87. Zjednoczenie Rosji w 1472 roku dało początek rozwojowi nowego mocarstwa, którego władcy mieli ambicje, aby stać się kontynuatorami tradycji imperium bi-zantyńskiego. Stolica imperium uważana była za Trzeci Rzym i Nową Jerozolimę. Zgodnie z tą ideą zaczęto w Moskwie – stolicy imperium – realizować inwestycje architektoniczne. Pierwsze budowle formalnie nawiązujące do kościołów jerozo­limskich, a szczególnie do bazyliki Grobu Pańskiego, zaczęto budować w Rosji w połowie XVI wieku. Pod koniec panowania Wasyla III zaprojektowano i zaczęto realizować w Moskwie oś widokową, którą tworzył sobór Zmartwychwstania oraz zbudowane poza murami Kremla, na drugim brzegu rzeki Moskwy, która nazwana była Cedronem, Wielki Ogród Carski (Getsemani) i cerkiew św. Zofii88. W kilka lat później za przyczyną cara Iwana Groźnego (ok. 1552-1605) wzniesiono na Placu Czerwonym w Moskwie symboliczne przedstawienie Golgoty (Łobnoje miesto)89. Pod koniec stulecia w miejscu tym ogłaszano rozporządzenia carskie. 85 M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum, op. cit., s. 128-129. 86 W. Boberski, Jerozolima w architekturze rosyjskiej czasów nowożytnych [w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolima w kulturze europejskiej, Warszawa 1997, s. 297. 87 L. Olijnik, J. Chodorkowski, Jerozolima w architekturze i urbanistyce dawnej Rusi i na Ukrainie. Refleksje architektów [w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolima w kulturze europejskiej, op. cit., s. 269. 88 W. Boberski, Jerozolima w architekturze, op. cit., s. 298. 89 H. Paprocki, Jerozolima w myśli teologicznej prawosławia [w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolima w kulturze europejskiej, op. cit., s. 290. W połowie XVII wieku, kiedy Rosja odnosiła zwycięstwa militarne nad krajami kultury łacińskiej, pojawiły się dążenia, żeby zachować własny styl i tradycję. Świa­domie eliminowano wszystkie elementy pochodzące z łacińskiego (zachodniego) kręgu kulturowego. Właśnie w tym czasie z inicjatywy patriarchy Nikona zaczęto budować w zakolu rzeki Istry Nowojeruzalemski Monastyr Zmartwychwstania90. Fundator pragnął stworzyć „ikonę palestyńskiego praobrazu”. W związku z tym rzeka została nazwana Jordanem, a inne wybrane miejsca ogrodem Getsemani, Ogrójcem, Górą Syjon, Tabor i Górą Oliwną. Sobór zbudowano według wzorców jerozolimskich, przywiezionych przez mnicha Arsenija Suchanowa. Korzystano również z dzieła franciszkanina Bernardina Amico da Gallipoli. Grecja Pomimo że Grecja jest krajem prawosławnym, w jej granicach, na wyspie Rodos, znajduje się kalwaria. Wyspa ta w latach 1309-1523 była w posiadaniu joannitów, do 1912 roku władali nią Turcy, potem Włosi, a w 1947 roku została przyznana Grecji. E. Kramer91wspomina, że joannici zbudowali tam w 1320 roku siedmiostacyjną Drogę krzyżową, jednak nie zachowała się ona do naszych czasów. Współczesna kalwaria znajduje się na górze Filerimos (267 m n.p.m.) położonej 15,2 km od miasta Rhodos. Na szczycie jest kościół pw. Matki Bożej oraz klasztor zbudowany przez joannitów, zburzony w czasie panowania tureckiego i odbudo­wany ponownie przez oo. kapucynów pochodzących z Włoch92. Oni również około 1917 roku zbudowali kapliczki czternastostacyjnej Drogi krzyżowej. 90 W. Boberski, Jerozolima w architekturze, op. cit., s. 311. 91 E. Kramer, Kreuzweg, op. cit., s. 17. 92 Informacje zaczerpnięto ze strony internetowej: htttp://www.rhodos-travel.com/fileri­ mose.htm oraz http://www.helios.gr/rhodes/local-info/filerimos.htm ZakońcZenie Kalwaria jest uważana za jeden z najważniejszych symboli chrześcijaństwa, nierozerwalnie związany z Jerozolimą. Symbolika jerozolimska nawiązywała do idei Państwa Bożego, którego ziemski odpowiednik próbowano odtworzyć w śre­dniowiecznej Europie. Później pod wpływem rozwoju kultu pasyjnego zaczęła się pojawiać symbolika kalwarii, jako jednego z miejsc w Jerozolimie, stanowiącego święte miejsce chrześcijaństwa ze względu na fakt, że tam umarł Jezus oraz przy­pominającego sens Jego męki i śmierci. Pierwsze kalwarie i sacri monti o tematyce pasyjnej miały spełniać funkcję repliki ziemskiej Jerozolimy, która z kolei charak­teryzowała się bogatą symboliką religijną wywodzącą się z kręgu chrześcijaństwa. Odnosiła się ona głównie do symbolu Jerozolimy, jako świętego miasta, niebiań­skiego Jeruzalem, opisywanego w Apokalipsie. Kalwaria jest obiektem sakralnym składającym się z kościołów i kaplic zbudowanych w krajobrazie i tworzących całość pod względem programu. Jest ona miejscem modlitwy, rozważania męki i śmierci Jezusa, co sprawiło, że wiele kalwarii jest znanymi sanktuariami nie tylko pasyjnymi, ale również i maryjnymi. Do momentu ustalenia czternastostacyjnej Drogi krzyżowej w 1731 roku program kalwarii był zróżnicowany. W niektórych kalwariach mógł obejmować wydarzenia związane z dzieciństwem Jezusa, Jego działalnością publiczną, męką, śmiercią, Zmartwychwstaniem i Wniebowstąpieniem, a w innych ograniczał się tylko do najważniejszych wydarzeń związanych z męką i śmiercią Jezusa. Taka różnorodność spowodowała, że kalwaria jest materialnym dokumentem zawierającym informacje o przemianach i tematyce nabożeństwa Drogi krzyżowej. Pomimo podobieństwa tematycznego na przestrzeni wieków, miejsca i wy­darzenia męki Pańskiej przedstawiano stosując różne formy artystyczne. Zespół sakralny, jakim jest święte wzgórze lub kalwaria, jest tworem synkretycznym, w którym łączą się i przeplatają różne elementy, a jego struktura wyraża się poprzez powiązania pomiędzy tymi elementami zachodzące na płaszczyźnie religijnej. Kal­warie tworzą krajobraz sakralny czasów nowożytnych. Posiadają własną symbolikę, którą oprócz elementów krajobrazu tworzą obiekty zbudowane przez człowieka i która pomaga człowiekowi w doświadczeniu sacrum. Kaplice przypominają miejsca wydarzeń ważnych dla chrześcijan. Symbolika kalwarii jest bardzo różnorodna i zawiera wiele płaszczyzn interpretacyjnych. Składają się na nie elementy kra­jobrazu (przyrodnicze), kaplice oraz program stacji-kaplic. Budowniczowie lub fundatorzy kalwarii poprzez wykorzystanie podobnego układu topograficznego jakby „odkrywali” podobieństwo tego terenu do krajobrazu jerozolimskiego. Drugi etap sakralizacji obejmował odpowiednie rozmieszczenie stacji-kaplic w terenie. Polegał on na takim usytuowaniu kaplic w krajobrazie, aby były one zbudowane w miejscach, z którymi były treściowo związane oraz aby odległości pomiędzy poszczególnymi stacjami były takie jak w Jerozolimie. Oprócz dbałości o podobień­stwo krajobrazowe, starano się, aby zachować wymiary najważniejszych świątyń jerozolimskich, a przede wszystkim Grobu Pańskiego. W ten sposób poprzez nakładanie przez budowniczych kolejnych warstw symbolicznych, kopiowanie odległości i odpustów jerozolimskich świadomie przenoszono cechy oryginału, aby powstającej replice nadać rangę sacrum. Genezy kalwarii europejskich upatruje się w różnych czynnikach. Niektórzy badacze zwracają uwagę nie tylko na czynniki wypływające z jednej religii czy kręgu kulturowego, ale również na wpływy innych religii. Kalwarie znajdują się przede wszystkim w krajach katolickich. Ich rozmieszczenie uwarunkowane jest czynnikami historycznymi, politycznymi i społeczno-kulturowymi, które miały decydujący wpływ na rozmieszczenie ludności tego wyznania w Europie. Nieliczne kalwarie znajdują się, bądź znajdowały, w krajach protestanckich (Niemcy, Belgia, Holandia, Luksemburg) i są znakiem po dominującym w okresie przedreforma­cyjnym wyznaniu rzymskokatolickim. Odpowiedniki kalwarii z krajów katolickich można także znaleźć, w państwach o dominującym wyznaniu prawosławnym, przede wszystkim w Rosji. Są nimi monastery budowane na wzór bazyliki Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Na przestrzeni wieków istniały różne czynniki inspirujące ludzi do budowania kalwarii. Wydzielono pięć okresów ich budowy. Różnią się one pomiędzy sobą czynnikami warunkującymi powstawanie nowych obiektów. W pierwszym okresie, pod koniec średniowiecza i na początku renesansu, przypadającym na lata 1420-1517, inspiracją do budowy kalwarii były pielgrzymki do Ziemi Świętej, krucjaty, opisy z pielgrzymek wzbogacone ilustracjami oraz kul­tura duchowa średniowiecza, która dawała możliwość wyrażenia i uzewnętrznienia pragnienia przebywania w sferze sacrum. Pierwsze kalwarie zaczęto budować na początku XV wieku w Hiszpanii z inicjatywy dominikanów. W połowie XV wieku w Niemczech budowały je osoby świeckie, a pod koniec XV wieku we Włoszech franciszkanie. Powstawanie pierwszych kalwarii było wynikiem stosunków politycznych panujących pomiędzy papiestwem i większością krajów europejskich a muzułma­nami władającymi Ziemią Świętą. Skutkiem prowadzonej polityki były wyprawy krzyżowe podjęte z inicjatywy papieża Urbana II i mające na celu oswobodzenie Palestyny. Pod wpływem tych wypraw oraz ruchów społecznych i przemian w kulturze duchowej zaczął się rozwijać kult męki Pańskiej. Przemiany te znalazły swoje odzwierciedlenie w sztuce i literaturze, która koncentrowała się na tematach religijnych i tym samym odegrała dużą rolę w rozwoju nurtu pasyjnego w kulturze średniowiecznej Europy. Okres reformy protestanckiej (reformacji) charakteryzował się stagnacją w budowie nowych kalwarii oraz niszczeniem niektórych już istniejących na tere­nie Niemiec. Jedynie na terenie księstwa Mediolanu kontynuowano budowę już zaczętego Sacro Monte w Varallo Sesia (Włochy). Reformacja odegrała dużą rolę z zahamowaniu rozwoju kultu pasyjnego. To właśnie pod jej wpływem uległo zani­kowi wiele jego form. W krajach, które opowiedziały się za reformacją i zmieniały wyznanie państwowe, niektóre formy pobożności nigdy już nie odrodziły się. W krajach katolickich natomiast powracano do nich w okresie reformy katolickiej. Po przerwie spowodowanej reformacją nastąpił trzeci okres budowy kalwarii. W większości krajów katolickich rozpoczął się na początku XVII i trwał do połowy XVIII wieku. W części pokrywa się on z okresem reformy katolickiej (kontrrefor­macji). Głównymi motywami inspirującymi do zakładania kalwarii były: dążenie do rekatolizacji, ożywienie ruchu pielgrzymkowego oraz w nielicznych przypadkach osobiste intencje fundatora. Głównymi pomysłodawcami budowy tego typu obiek­tów kultowych byli jezuici, franciszkanie, cystersi, bernardyni oraz osoby świeckie. W tym okresie budowano kalwarie w Polsce, Austrii, Czechach, na Węgrzech i na Słowacji oraz w katolickich księstwach niemieckich. Okres od drugiej połowy XVIII do połowy XX wieku charakteryzował się uzależnieniem budowy nowych kalwarii od polityki wewnętrznej państw oraz panu­jącej w nich sytuacji polityczno-wyznaniowej. Ich powstawanie było powodowane głównie motywami religijnymi, chociaż zdarzały się przypadki, że oczekiwano, aby kalwaria pełniła rolę miejsca jednoczącego społeczność lokalną. W piątym okresie, przypadającym na lata powojenne, kalwarie budowano z inicjatywy duchowieństwa w celu wzbogacenia programu duszpasterskiego w już istniejącym ośrodku kultu religijnego lub jako samodzielne miejsca kultu pasyjnego. Tylko na terenie Polski zauważyć można łączenie motywów religijnych – kultu męki Pańskiej – i patriotycznych, do których zaliczyć można m.in. pamięć o poległych w walce o wolność kraju. Kalwaria nadała sakralny charakter krajobrazowi, w którym została zbudo­wana. Sama będąc dziełem wyobraźni i ludzkich umiejętności w dziedzinie projek­towania – jako element kultury – w następnych stuleciach stała się inspiracją dla malarzy, poetów i pisarzy. W niektórych krajach tak zakorzeniła się w świadomości ludzi, że stawała się symbolem „małej ojczyzny”, miejscem bardzo bliskim. Ze względu na swój religijny charakter była więc miejscem spotkań ludzi różnych narodów w regionie o zróżnicowanej strukturze etnicznej. Często przynależność do wspólnoty wyznaniowej była czynnikiem integrującym ludność zamieszkałą na określonym obszarze. Kalwarie są dziedzictwem kultury europejskiej. W okresie jednoczącej się Europy i ten element walorów kulturowych został dostrzeżony. W związku z ro­snącym zainteresowaniem problematyką kalwaryjną nie tylko wśród specjalistów, ale wśród szerszego grona osób, proponuje się w ramach szlaków kulturowych Europy utworzenie „Szlaku sacri monti i kalwarii europejskich”. Nie tylko dla celów turystyki religijnej czy pielgrzymek, ale również dla osób zainteresowanych tym elementem kultury europejskiej. bibliografia Źródła rękopiśmienne archiwum oo. bernardynów w krakowie: Kronikaklasztoruoo.bernardynówwKalwariiZebrzydowskiej1902-1939, sygn. IV–a–8. archiwum prowincji franciszkańskiej mb Wniebowziętej w polsce z siedzibą w katowicach-panewnikach: Kronikiróżne, sygn. F-5; sygn. F-I 95-97. bez sygn. Tekao.ChryzostomaKurkaarchiwum parafii pw. św. mikołaja w Ujściu: KronikaParafiiŚw.Mikołaja, bez sygn. archiwum klasztoru SS. benedyktynek w krzeszowie: Modlitewnikkalwaryjski,1922,rkps, bez sygn. Źródła kartograficzne Amiram D.H.K., Shachor A., Kiimihi J., AtlasofJerusalem, Jerusalem-Berlin-New York 1973. PlanmiastaGörlitziZgorzelec, Warszawa-Wrocław, Berlin-Leipzig 1985. Źródła ikonograficzne Album TerraeSanctae, ok. 1910. archiwum parafii pw. św. mikołaja w Ujściu: WidokówkizKalwariiwUjściu, bez sygn. archiwum zakładu geografii religii: widokówki z kalwarii polskich i europejskich, bez sygn. Braun J., Hogenberg F., 1612-1618, Civitatesorbisterrarum, vol. III, Liber VI, Peter Brachel, Colonia Agrippinae [Kolonia], Biblioteka Jagiellońska, sygn. 585 IV, albumy; cim. 8474. Braun J., MonsCalvariae, 1617, Biblioteka Jagiellońska, sygn. I. 20165, t. 305/III. modliteWniki AndachtsbuchfürdenCalvarienbergundTiefenWegbeiPreßburg, Wien 1894. Bartnikowski P., PrzewodnikobchodzącympamiątkęzbawicielanaszegoJezusaPanadrógJerozolim­ skichprzykościeleParafialnymWerkowskimS.KrzyżanaKalwaryi, Wilno 1874. Chadam A., Modlitewnikkalwaryjski, Wyd. „Verum” 1971. Dzielowski F., KalwaryaalboNoweJeruzalemnapolachZebrzydowskichzasadzone, Kazimierz 1669. Frankiewicz A.J., JeruzalemNowewewsizdawnanazwaneyGoraobiawioneprzezcudownewidzenienaniebiekrzyżaświętegonagorzeterazKalwaryeywroku1667.Dnia26MiesiącaGrudniawnocypoNabożeństwieNarodzeniaPańskiegogodzindwietrwające, Warszawa 1670. NábožnározjímáninejduležitijšichtajemstvívtilenéhoSlovaPánaaSpasitelenašeheJežíšeKrista,kterážse,nastínináavmnohýchkaplichvedlepopsánízemisvatévyobrazená,představujínakopcinedalekozázraenéhoobrazuRodičkyBožíveVambeřicích,hrabstvíKladského, Praha 1914. Niemiec B.N. (red.), ModlitewnikWejherowski.ObchódstacjiMękiPańskiejorazDróżekMatkiBożej, Katowice 1981. Synowiec D., NadróżkachKalwariiPacławskiej, Kalwaria Pacławska 1983. Źródła drUkoWane Adrichomius Ch., TheatrumTherraeSanctaeetBiblicarumHistoriarumcumtabulisgeographicisaereexpressis, Coloniae Agrippinae [Kolonia] 1590, Biblioteka Jagiellońska, Mag. St. Druk., sygn. 394803 IV. Bardowski N., NovaeHierusalemfaxnovaIngentemChristigratiarumThesauruminSamogitia,perillusumumacRudssmumDnumD.GeorgiumTyszkiewiczVigilantissimumPastoremsuum,gordianiinmontibusnuperabcoditumperegrinisre-velansCoraminvissenteCaluariam[...], Vilnae 1643, Biblioteka Kórnicka, sygn. 3236. Breydenbach B. von, DieReiseinsHeiligeLand.EinReiseberichtausdemJahre1483mit17Hol­zschnitten,5Faltkartenund6Textseten [...], Wiesbaden 1977. DoZiemiŚwiętej.NajstarszeopisypielgrzymekdoZiemiŚwiętej(IV-VIIIw.), P. Iwaszkiewicz (oprac.), M. Starowieyski (przedmowa), Kraków 1996. Elm K., QuellenzurGeschichtedesOrdensvomHlg.GrabinNordwesteuropaausdeutschenundniederländischenArchivenn(1191-1603), Brussel 1976. Radziwiłł „Sierotka” M.K., PodróżdoZiemiŚwiętej,SyriiiEgiptu1582-1584, L. Kukulski (oprac.), Warszawa 1962. opracoWania Achtemeier P.J. (red.), Encyklopediabiblijna, Warszawa 1998. Adamczyk M., Rzepka W. R., Wydra W., Całyświatniepomieściłbyksiąg.Staropolskieopowieściiprzekazyapokryficzne, Warszawa-Poznań 1996. Anciencimetieredesrecollets.Consolidationsetmisehorsd’eau, Department de la Drôme, Com­ mune de Romans sur Isere 1991, maszynopis. Antoniewicz K.B., JedendzieńwPiekarach, Lwów 1849. Armstrong K., Jerozolima.Miastotrzechreligii, Warszawa 2000. Assmann D., HeiligenverehrungundWallfahrtenalsbesondereAusdrucksformenderVolksfrömmigkeit[w:] W. Seipel (red.), VolksfrömmigkeitinOberösterreich, Linz 1985, s. 9-16. AtlantedeiSacriMonti,CalvarieComplessidevotionalieuropei, Novara 2001. Baldi D., WOjczyźnieChrystusa.PrzewodnikpoZiemiŚwiętej, Kraków-Asyż 1982. Baliński M., Lipiński T., StarożytnaPolskapodwzględemhistorycznymjeograficznymistatystycz­nym, Warszawa 1885. Banaszak M., HistoriaKościołakatolickiego, t. 1-4, Warszawa 1989. Bania Z., Świętemiaryjerozolimskie.GróbPański,Anastasis,Kalwaria, Warszawa 1997. Barcik J.S., KalwariaPacławska, Warszawa 1985. Baruffa A., TheCatacombsofSt.Callixtus.History,Archaeology,Faith, Vatican City 1993. Bauer F., Rittsteuer J., KalvarienbergundHaydnkircheinEisenstadt, 1995. Bentkowska A., Historyksztukiwobecikonografiicyfrowej.MetodykomputerowewbadaniachnadGrobemPańskimwJerozolimie[w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolimawkulturzeeuropejskiej, Warszawa 1997, s. 549-563. Berger R., Małysłownikliturgiczny, Poznań 1990. Bertamini T., IlSacroMonteCalvariodiDomodossola, Verbania 1980. Bilska E., KalwariaZebrzydowskajakowzórdlainnychkalwariinaziemiachpolskich, „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 143-162. Bilska E., PrzemianykulturowychireligijnychfunkcjikalwariiwPolsce[w:] A. Jackowski, A. Witkowska OSU, Z. Jabłoński, I. Sołjan, E. Bilska, Przestrzeńisacrum.GeografiakulturyreligijnejwPolsceijejprzemianywokresieodXVIIdoXXw.naprzykładzieośrodkówkultuimigracjipielgrzymkowych, Kraków 1995, s. 201-220. Bilska-Wodecka E., TypologyofEuropeanCalvaries, „Peregrinus Cracoviensis” 2000, 10, s. 143-164. Boberski W., Jerozolimawarchitekturzerosyjskiejczasównowożytnych[w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolimawkulturzeeuropejskiej, Warszawa 1997, s. 297-319. Bocian M., Leksykonpostacibiblijnych.Ichdalszelosywjudaizmie,chrześcijaństwie,islamieorazwliteraturze,muzyceisztukachplastycznych, Kraków 1998. Bogdanowski J., Kościółwkrajobrazie[w:] W. Świerzawski (red.), Sztukawliturgii,Kraków 1996, s. 165-198. Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novák Z., Architekturakrajobrazu, Warszawa-Kraków 1981. Bogucka M., Samsonowicz H., DziejemiastimieszczaństwawPolsceprzedrozbiorowej, Warszawa 1986. Borkowski A., PrzewodnikpoZiemiŚwiętej, Jerozolima 1942. Borzyszkowski J., WielewskieGóry.OpisWielaijegokalwarii, Gdańsk 1986. Bresc-Bautier G., Leschapellesdelamémoire:souvenirdelaTerreSainteetvieduChristenFrance(XVe-XIXesiécles)[w:] S. Gensini (red.), La„Gerusalemme”diSanVivaldoeiSacriMontiinEuropa, Comune di Montaione, Pacini Editore 1989. Broek J.O.M., Webb J.W., AGeographyofMankind, New York 1973. Brückner A., Estreicher K. (red.), EncyklopediaStaropolska, Warszawa 1990, (reprint). Brunner W., KalvarienbergeimBezirkLienzen, „Da Schau her. Beträge aus Kulturleben des Bezirkes Liezen” 1990, 11, 4, s. 61-68. Brunner W., Čičo M., Jontes G., Pretterhofer R., Ranftl J., Renhart E., Calvaria.TodundLeben, Graz 1992. Brunner W., Renhart E. (red.), SteirischeKalvarienberge, Graz-Budapest 1991. Brykowski R., Chrzanowski T., Kornecki M., SztukaRumunii, Wrocław 1979. Bykowski J., KalwaryaUjska,jejstacjeikaplicezDrogąKrzyżowąZbawicielaNaszegoJezusaChrystusa, Poznań 1926. Bystroń J. S., DziejeobyczajówwdawnejPolsce.WiekXVI-XVII, t. 2, Warszawa 1976. Bystroń J. S., PolacywZiemiŚwiętej,SyrjiiEgipcie,1147-2914, Kraków 1930. Carcano F.M., Silvestri C., SacriMontiwOrcieiwGhiffie.Ogrodysakralne:początki,ewolucja,analogie,różnice[w:] Sacrumwogrodach.Święteogrodykalwaryjneiichsymbolika, Kraków 1997, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, seria architektura, monografia 216, s. 65-78. Caresio F., ISacriMontidelPiemonte, Torino 1989. Castel Y.-P., EnBretagnecroixetcalvaires, Sant-Thonan 1997. Centini M., ISacriMontidell’arcoalpinoitalianodalmitodell’alturaallericonstruzionidellaTerra Santanellaculturacontroriformista, Torino 1990. Chélini J., Branthomme H., DrogiBoże.Historiapielgrzymekchrześcijańskich,Warszawa 1996. Chrząszczewski J., GórnoaustriackiekościołykalwaryjneprojektuJohannaMichaelaPrunnera[w:] Sacrumwogrodach.Święteogrodykalwaryjneiichsymbolika, Kraków 1997, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, seria architektura, monografia 216, s. 153-165. Čičo M., KalvarienbergeinderSlowakei[w:] W. Brunner i in., Calvaria.TodundLeben, Graz 1992, s. 173-191. Čičo M., OfundáciikniežaoaKarolaRadziwiłłanakalváriiwPrešove.Prispevokkikonografiisvätýchschodov[w:] SztukapograniczyRzeczypospolitejwokresienowożytnymodXVIdoXVIIIwieku, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, październik 1997, Warszawa 1997, s. 381-393. Čičo M., KalvárienaSlovensku,ichvýskumaochrana,„Projekt. Revue Slovenskej Architektúry” 1998, 40, 3, s. 48-51. Čičo M., PoznámkykikonografickejafunkenejinterpretáciiSv.schodov[w:] UmenieSlovenska–jehohistorickéfunkcie, Zborník materilov z konferencie organizovanej Ústavom dejín umenia Slovenskej akadémie vied v Bratislave v dooch 23. a 24. novembra 1999, Bratislava 1999, s. 153-166. Čičo M., PassioChristiundScalaSancta.BemerkungenzurIkonografiederHeiligenStiegenundderenBeziehungzudenKalvarienbergen[w:] M. Hörsch, E. Oy-Marra (red.), Kunst,Politik,Religion.StudienzurKunstinSünddeutschland,Österreich,TschechienundSlowakei.FestschriftfürFranzMatsche,Petersberg 2000, s. 87-98. Čičo M., Kalinová M., Paulusová S., KalvárieaKrižovecestynaSlovensku, Bratislava 2002. Ciołek G. (red.), Ogrodypolskie, Warszawa 1978. ConservazioneefruizionedeiSacriMontiinEuropa, Atti del Convegno Dommodosola, Sacro Monte Calvario, 15-16 Ottobre 1992, Torrino 1995. Correa A.B., SacromontesycalvariosenEspana,PortugalyAméricaLatina[w:] S. Gensini (red.), La„Gerusalemme”diSanVivaldoeiSacriMontiinEuropa, Comune di Montaione, Pacini Editore 1989, s. 173-213. Corti R. [w:] ConservazioneefruizionedeiSacriMontiinEuropa,Atti del Convegno Dommod­osola, Sacro Monte Calvario, 15-16 Ottobre 1992, Torrino 1995, s. 13-14. Czterystalatsanktuarium, „Przegląd Kalwaryjski” 2002, 7. Dalman G., DasGrabChristiinDeutschland,Leipzig 1922. Dąbrowski E., Synopsałacińsko-polskaczterechEwangelii, Poznań 1955. Debidour V.H., LasculptureBretonne.Etuded’iconographiereligieusepopulaire,Rennes 1953. Debidour V.H., GroßeKalvarienbergederBretagne, 1985. Dengler-Schreiber K., DerMichaelsberginBamberg, Bamberg 1993. Dramowicz K., Goździk K., Grzybowski J., Poglądynaistotękrajobrazuwgeografiifizyczneji społecznej, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej” 1984,3-4, s. 45-65. Dziurla H., Krzeszów, Wrocław 1974. Eckmann N., KleineGeschichtedesKreuzweges.DieMotiveundihrekünstlerischeDarstellung, Regensburg 1968. Eliade M., Sacrum,mit,historia, Warszawa 1993. Eliade M., Traktatohistoriireligii, Warszawa 1993. Eliade M., Historiawierzeńiideireligijnych.OdMahometadowiekureform, t. 3, Warszawa 1995. Eliade M., Sacrumiprofanum, Warszawa 1996. EncyklopediaPopularnaPWN, Warszawa 1982. EncyklopediaStaropolska, A. Brückner, K. Estreicher (oprac.), Warszawa 1990 (reprint). Ernat A., AnHeiligenBergEisenstadt-Oberberg, 1996. Eysmontt-Hryniewiecka A., Labiryntwkatedrzegotyckiejjakodrogajerozolimskaoraziterperfec­ tionis[w:] J. Wiesiołowski (red.), PielgrzymkiwkulturześredniowiecznejEuropy,Materiały XIII Seminarium Mediewistycznego, Poznań 1993, 110, s. 117-125. Fabian G., SpätmittelalterlicheFriedhofskrucifixiundKalvarienbergeimRheinlandundWestfalen, Bonn 1986. Filipski E., SanktuariumkalwaryjskiewWielu, Pelplin 2000. Forstener D., Światsymbolikichrześcijańskiej, Warszawa 1990. FühresdurchdenKalvarienbergvonHernals, Möldling 1972. GeschichtedesCalvarienbergesundWallfahrtsortesMaria-Eisenstadt, Gyor 1912. Gier H., DasOster-undPassionsspiel–einstundheute, Augsburg 1988, Akademie-Publikatio­nen, nr 75. Gierszewski S., RozwójWejherowawXVIIw.[w:] NajstarszedziejeWejherowa, Materiały z sesji naukowej, Wejherowo 1988, s. 29-41. Goldhardt P., DieheiligenBergenVarallo,OrtaundVarese, „Beiträge zur Bauwissenschaft” 1908, 9. Gomez-Geraud M. Ch., Odnowapielgrzymowaniawdobiekontrreformacji:wkładjezuitów, „Mię­ dzynarodowy Przegląd Teologiczny Comunio” 1997, 4 (100), s. 68-76. GóraŚwiętejAnny.SanktuariumDiecezjiOpolskiej, Opole 1987. Grabner S., DerKalvarienbergvonKindberg.EinBeitragzurTypologiederKalvarienberganlagenin derSteiemark, Graz 1989, Diplomarbeit am Kunsthistorichen Institut der Karl-Fran­zens-Universität zu Graz, GE WI Dipl. Zl, 1.6680, maszynopis. Gumowski M., PolskieKalwarie, „Ateneum Kapłańskie” 1929, 23, s. 499-502. Halm P. M., DieKreuzwegstationenzuBambergundAdamKraft, „Zeitschrift für bildente Kunst” 1899, 10, NS 3, s. 57-65. Hanich A., GóraŚwiętejAnny–centrumpielgrzymkoweŚląskaOpolskiego, Opole 1999. Hannemann M., TheDiffusionoftheReformationinSouthwesternGermany, 1518-1534, University of Chicago Department of Geography, „Research Paper” 1975, 167. Hansmann H., L., Calvaires, München 1962. Harnoncourt P., Kalvarienberg,Kreuzweg,Passionsfrömmigkeit[w:] W. Brunner, E. Renhart (red.), SteirischeKalvarienberge, Graz-Budapest 1990, s. 13-28. Hoppe A., DesÖsterreichersWallfahrtsorte, Wien 1914. Hryniewicz W., MękaChrystusawteologiiiduchowościprawosławnej[w:] H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć (red.), MękaChrystusawczorajidziś, Lublin 1981, s. 170-185. Jackowski A., Zarysgeografiipielgrzymek, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Prace Geograficzne” 1991, 85/107. Jackowski A., Pielgrzymowanie, Wrocław 1998. Jackowski A., Sołjan I., Bilska E., Geografiareligii– problemybadawcze,perspektywyrozwoju[w:] B. Domański (red.), Geografia,człowiek,gospodarka, Kraków 1997, s. 85-94. Jackson R.H., Henrie R., PerceptionofSacredSpace, „Journal of Cultural Geography” 1983, 3, s. 94-107. Janicka-Krzywda U., ElementywidowiskimisteriówreligijnychwobrzędowościludowejokresuWiel­kiegoTygodnianaobszarzePolskiPołudniowej, „Nasza Przeszłość” 2002, 98, s. 465-502. Jastrzębski S., KalwariakołoPoręby, „Informator Krajoznawczy” 1991, 61, s. 9-11. Jastrzębski S., KalwarianaCierniakukołoRadochowa, „Informator Krajoznawczy” 1988, 50, s. 39-44. Jastrzębski S., KalwariawBardzie, „Informator Krajoznawczy” 1993, 67, s. 46-50. Jastrzębski S., KalwariawBatorowie, „Informator Krajoznawczy” 1986, 45, s. 3-6. Jastrzębski S., KalwariawLubawce, „Informator Krajoznawczy” 1993, 61, s. 37-40. Jastrzębski S., KalwariawMiejskimLaskukołoLewinaKłodzkiego, „Informator Krajoznawczy” 1985, 41, s. 3-7. Jastrzębski S., KalwariawMuszkowicachkołoHenrykowa, „Informator Krajoznawczy” 1982, s. 15-18. Jastrzębski S., KalwariawNiedamirowie, „Informator Krajoznawczy” 1991, 59, s. 23-24. Jastrzębski S., KalwariawPławnej, „Informator Krajoznawczy” 1988, 52, s. 40-43. Jastrzębski S., KalwariawSzklarskiejPorębieGórnej, „Informator Krajoznawczy” 1989, 54, s. 9-11. Jastrzębski S., KalwariawTrzebnicy, „Informator Krajoznawczy” 1986, 43, s. 13-16. Jastrzębski S., KalwariawWójtowicach, „Informator Krajoznawczy” 1988, 53, s. 39-42. Jastrzębski S., KalwariawZłotymStoku, „Informator Krajoznawczy” 1989, 55, s. 38-39,55. Jastrzębski S., KalwariaweWrocławiu-Osobowicach, „Informator Krajoznawczy” 1990, 58, s. 19-24. Jastrzębski S., KalwarieDolnośląskie, „Informator Krajoznawczy” 1982, s. 3-5. Jastrzębski S., PolskadrogakrzyżowazJanowca, „Informator Krajoznawczy” 1993, 68, s. 63-65. Jeleńska E., KalwaryapodWilnem, Wilno 1903. Jordan T.G., Domosh M., Rowntree L., ReligiousRealms[w:] TheHumanMosaic.AThematicIntroductiontoCulturalGeography, New York 1994, s. 210-252. Kabaciński R., Wczasachstaropolskich[w:] W. Jastrzębski (red.), DziejePakości, Warszawa -Poznań 1978, s. 33-116. Kaindl H., KunsthistorischeStreifzügeübersteirischeKalvarienberge, „Zeitschrift des Historischen Vereines für Steiermark” 1991, 82, s. 221-241. Kalinowski W., ZaryshistoriibudowymiastwPolscedopołowyXIXwieku, Toruń 1966. KalwariaPakoska.Przewodnik.Rozmyślaniakalwaryjne, G. Kiliński (oprac.), C. Sikorski, Pakość 1992. Kampis A., TheHistoryofArtinHungary, Budapest 1966. Kinz M., DamalsinHernals, Wien 1993. Kirstukas E., MękaPańskawXXXVstacjachKalwariiWileńskiej, Olsztyn 1996, Papieska Aka­demia Teologiczna w Krakowie, Wydział Teologiczny, Warmiński Instytut Teologiczny w Olsztynie, praca magisterska, maszynopis. Kneller K.A., GeschichtederKreuzwegandachtvondenAnfängenzurvölligenAusbildung,Freiburg 1908. Kobielus S., NiebiańskaJerozolima.Odsacrummiejscadosacrummodelu, Warszawa 1989. Kopaliński W., Słownikmitówitradycjikultury, Warszawa 1991. Kopeć J.J., DrogaKrzyżowa.Dziejenabożeństwaiantologiawspółczesnychtekstów, Poznań 1987. Kopeć J.J., KalwarieicykledrogikrzyżowejwkulturzepolskiejorazichzwiązkiztopografiąJerozo­limy[w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolimawkulturzeeuropejskiej,Warszawa 1997, s. 225-240. Kopeć J., Kalwaria [w:] Encyklopediakatolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 414-420. Kostowski J., PeregrinationesinTerramSanctam,czylirzeczokilkupóźnogotyckichportretachczłonkówJerozolimskiegoBractwaPielgrzymkowegozUtrechtuwNiderlandach[w:] J. Wiesio­łowski (red.), PielgrzymkiwkulturześredniowiecznejEuropy,Materiały XIII Seminarium Mediewistycznego, Poznań 1993. Kötting B., Peregrinatoreligiosa.WallfahrteninderAntikeunddesPilgerweseninderaltenKirche, „Forschungen zur Volkskunde” 1950, 33/34/35. Kramer E., KreuzwegundKalvarienberg.HistorischeundbaugeschichtlicheUntersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313. Krassowski C., UwaginamarginesiepomiarówKalwariiwPakości, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1966, 11, 1, s. 97-112. Krassowski W., DziejebudownictwaiarchitekturynaziemiachPolski.Budownictwoiarchitekturawwarunkachrozkwitufolwarkupańszczyźnianego(XVIw.-pierwszapołowaXVIIw.), t. 4, Warszawa 1995. Krzyżanowski J. (red.), Słownikfolklorupolskiego, Warszawa 1965. Kustusz G.A., CzyKościerzynapielgrzymujeod300latnaWejherowskąKalwarię, „Studia Pel-plińskie” 1975, 6, s. 241-359. Kustusz G.A., Wejherowskiemodlitewnikikalwaryjskie, „Studia Pelplińskie” 1976, 7, s. 27-42. Kustusz G.A., ŚwięteGóryWejherowskie, „Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Po­merania” 1981, 5, s. 23-29; 6, s. 25-31; 7, s. 26-33. L.R., KalwariaWerkowskapodWilnem, „Pamiętnik Religijno-Moralny” 1854, 3, s. 241-275. La„Gerusalemme”diSanVivaldoeiSacriMontiinEuropa, Gensini S. (red.), Comune di Mon­taione, Pacini Editore 1989. Labuda G., PierwszelatadziejówWejherowawświetle„KronikiFranciszkanówwejherowskich” o.GrzegorzaGdańskiego[w:] NajstarszedziejeWejherowa. Materiały z Sesji Naukowej, Wejherowo 1988, s. 7-28. Leeuw G., van der, Fenomenologiareligii, Warszawa 1997. Lehmann M., DieKalvarienberganlagenimDonauraum[w:] W. Flieder (red.),FestschriftFranzLoidlzum65.Geburtstag.Sammlung„AusChristentumundKultur”, Wien 1970, Sonder­band 1, s. 113-159. Lemper E-H., KaplicaŚwiętegoKrzyżaiŚwiętyGróbwGörlitz.Przyczynekdosymbolikiiikonografiipóźnegośredniowiecza, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1965, 3, s. 103-128. Libura H., Geografiailiteratura, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej” 1990, 4, s. 107-114. Łepkowski J., KalwaryaZebrzydowskaijejokolicepodwzględemdziejowymiarcheologicznym, Kraków 1850. Łepkowski J., Berdan F., Galicyapodwzględemgeograficzno-statystycznym,politycznymitopogra­ ficznym, Kraków 1861. Leskoschek F., DasHeiligeGrab, „Aus Archiv und Chronik“ 1951, 4, s. 57-66. Liczbiński A., GóraKalwaria–lokacjaiukładprzestrzennymiasta(1670-1690), „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1957, 2, 3/4, s. 199-216. Litak S, Wdobiereformipolemikreligijnych[w:] J. Kłoczowski (red.), ChrześcijaństwowPolsce, Lublin 1992. Lutostańska A., ZproblematykiprojektówrozbudowyUjazdowawczasachsaskich, „Biuletyn Historii Sztuki” 1967, 29, 3, s. 317-339. Machrocki E., ZdziejówGóryKalwarii[w:] J. Antoniewicz (red.), StudiaimateriałydodziejówPiasecznaipowiatupiaseczeńskiego, Warszawa 1973, s. 269-282. Maciuszko T.J., Symbolikareligijnościpolskiejdobybarokuikontrreformacji, Warszawa 1986. Majdecki L., Historiaogrodów.Przemianyikompozycja, Warszawa 1983. Makulski E., Licheń.Sanktuariummaryjne, Warszawa 1992. Marzi A., GuidaalSacroMonteCalvariodiDomodossola, Torino 1995. Marzi A., Modeleitypologiakrajobrazukalwariiwłoskich [w:] Sacrumwogrodach.Święteogrodykalwaryjneiichsymbolika, Kraków 1997, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Ko­ściuszki, seria architektura, monografia 216, s. 79-104. Matsche F., GegenreformatorischeArchitekturpolitik.Casa-Santa-KopienundHabsburgerLoreto-Kultnach1620, „Jahrbuch für Volkskunde” 1978, 1, s. 80-118. Merisio P., Testoni., Frangi G., SacriMontidelleAlpi, Milano 1982. Michalski S., Protestanciasztuka.SpóroobrazywEuropienowożytnej, Warszawa 1989. Mitkowska A., KompozycjaprzestrzennaKalwariiZebrzydowskiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1975, 20, 2, s. 157-173. Mitkowska A., Kalwariejakoszczególnyrodzajkompozycjiprzestrzennych, „Kwartalnik Archi­ tektury i Urbanistyki” 1983, 28, 3, s. 175-192. Mitkowska A., Wambierzyce, Wrocław 1984. Mitkowska A., SacroMonte–parkpielgrzymkowy, Kraków 1990, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, monografia 101. Mitkowska A., Śladamiśw.FranciszkazAsyżuwposzukiwaniukompozycyjno-krajobrazowychźródełKalwariiZebrzydowskiej, Kalwaria Zebrzydowska 1993. Mitkowska A., Kalwaryjskiedrogipielgrzymkowe„ogrodamimodlitwy”(naprzykładzie„Dróżek”KalwariiZebrzydowskiej), „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 39-57. Mitkowska A., Parkkalwaryjny,alejakalwaryjna[w:] Sacrumwogrodach.Święteogrodykalwa­ryjneiichsymbolika, Kraków 1997, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, seria architektura, monografia 216, s. 41-49. Mitkowska A., KalwariawWerkachpodWilnemnatlekalwariipolskichieuropejskich, Kraków 1998. Mitkowska A., KalwariaKaszubskaiparkPrzebendowskichwWejherowie, Kraków 1999. Motuzas A., DrogaKrzyżowalitewskich„Kalwarii”ijejzwiązekzPolską, „Przegląd Kalwaryjski” 2002, 7, s. 233-251. Mruk W., PielgrzymowaniedoZiemiŚwiętejwdrugiejpołowieXIVwieku, Kraków 2001. Murphy-O’Connor J., PrzewodnikpoZiemiŚwiętej, Warszawa 1996. Nadolski B., Liturgika.Liturgiaiczas, t. 1-4, Poznań 1991. Napiórkowski S.C., MękaPańskawteologiiprotestanckiej[w:] H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć (red.), MękaChrystusawczorajidziś, Lublin 1981, s. 186-196. Neundorfer B., ZurEntstechungvonWallfahrtenundWallfahrtspatrozinienimmittelalterlichenBistumBamberg, Bamberg 1963. Obruśnik A.E., KalwariaLeżajska, „Peregrinus Cracoviensis” 1999, 7, 73-85. Oesterreicher-Mollwo M., Leksykonsymboli, Warszawa 1992. Olędzka-Frybesowa A., DrogamiśredniowiecznejEuropy, Kraków 1997. Olijnik L., Chodorkowski J., JerozolimawarchitekturzeiurbanistycedawnejRusiinaUkrainie.Refleksjearchitektów[w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolimawkulturzeeuro­pejskiej, Warszawa 1997, s. 263-276. Olszewski D., MotywypasyjnewreligijnościpolskiejXIXiXXwieku[w:] H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć (red.), MękaChrystusawczorajidziś, Lublin 1981, s. 80-94. Olszewski D., Szkicezdziejówkulturyreligijnej, Katowice 1986. Ossowski Z., KalwariaWielewska, „Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Pomerania” 1983, 5, s. 26-35. Paprocki H., Jerozolimawmyśliteologicznejprawosławia[w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolimawkulturzeeuropejskiej, Warszawa 1997, s. 289-298. Park Ch.C., Sacredworlds.Anintroductiontogeographyandreligion, London-New York 1994. Parrot A., WśródzabytkówSamariiiJerozolimy, Warszawa 1971. Paszkiewicz P., Zadrożny T. (red.), Jerozolimawkulturzeeuropejskiej,Warszawa 1997. Pawlik J., MiejscapątniczewDiecezjiKatowickiej, „Nasza Przeszłość” 1975, 44, s. 159-184. Pawlik J., Przewodnikpiekarski, Katowice 1985. Perrier J., Jerozolima–wczasieiwieczności, „Międzynarodowy Przegląd Teologiczny Commu­nio” 1997, 4 (100), s. 33-40. Perrone S.S., QuestisonoliMisterichesonosopraelMontedeVaralle(inuna„Guida”poeticadel1514), Borgoesia 1987. Perrone S.S., GuidaalSacromontediVarallo, Torino 1995. Perrone S.S., Lasyiogrodywświętychobszarachgórskich.Analizaporównawcza[w:] Sacrumwogrodach.Święteogrodykalwaryjneiichsymbolika, Kraków 1997, Politchnika Krakowska im. T. Kościuszki, seria architektura, monografia 216, s. 51-64. Pinkava J., JaromioickáKoížováCesta, Morawská Toebová 1994. Pisarzak M., GóraKalwariajakomiejsceteatrusakralnego, „Towarzystwo Miłośników Góry Kalwarii i Czerska” 1990, 3/16, s. 1. Potemski C, PradziejePakościiokolicy[w:] W. Jastrzębski (red.), DziejePakości, Warszawa -Poznań 1978, s. 5-31. Pounds N.J.G., AnHistoricalGeographyofEurope,1500-1840, Cambridge 1979. Prawer J., Ben-Shammai H. (red.), HistoryofJerusalem.TheEarlyMuslimPeriod638-1099, Jerusalem-New York 1996. Queffélec H., L’EvangiledesCalvairesBretons, Librairie Hachette 1957. Reich Ch., Pamiątka200-letniegoistnieniaKalwaryinaGórzeŚw.Anny, J. Bednarz (tłum.), Wrocław 1909. Reychman J., PodróżnicypolscynaBliskimWschodziewXIXw., Warszawa 1972. Richling A., Koncepcjakrajobrazuijejintegrującarolawgeografiiiinnychnaukach[w:] A. Li­ sowski (red.), Geografianaprzełomiewieków–jednośćwróżnorodności, Materiały z Sesji Jubileuszowej, 18-20 czerwca 1999 r., Warszawa 1999, s. 111-115. Roszczynialski E., KalwariaWejherowska,jejfundatorowie,duszpasterzeiuroczystości, Wejhe­rowo 1928. RoteirodoBomJesusdoMonte, Braga 1978.Roth E., DerVolkreicheKalvarienberginLiteraturundBildkunstdesSpätmittelalters, „Philologische Studien und Quellen” 1967, 2. Rothkrug L., PopularReligionandHolyShrines.TheirInfluenceontheOriginsoftheGermanRefor­mationandTheirRoleinGermanCulturalDevelopment[w:] J. Obelkevich (red.), ReligionandthePeople,800-1700, Chapel Hill 1979, s. 20-86. Rzepka W.R., Wydra W., (red.), Całyświatniepomieściłbyksiąg.Staropolskieopowieściiprzekazyapokryficzne, Warszawa-Poznań 1996. SacriMontidelleAlpi, Bergamo 1982. SacriMontiinPiemonte.IntinerarinelleareeprotettediBelmonte,Crea,Domodossola,Ghiffa,Orta,Varallo, Torino 1994. Sacrumwogrodach.Święteogrodykalwaryjneiichsymbolika, Kraków 1997, Politechnika Kra­kowska im. T. Kościuszki, seria architektura, monografia 216. Sanktuariapolskie.KatalogencyklopedycznymiejscszczególnejczciosóbTrójcyPrzenajświętszej,MatkiBożejiŚwiętychPańskich, M., J. Łempiccy (oprac.), Warszawa 1988. Santarcangeli P., Księgalabiryntu, Warszawa 1982. Sawicki T., KalwarjaUjazdowska, „Wiadomości Konserwatorskie” 1929, 5, s. 17-19. Schatzl M., DieKircheundderKalvarienberginHernals, Wien-Hernals 1914. Scouezec G., le, PierresSacréesdeBretagne.Calvairesetenclosparoissiaux, Edition Sevil 1982. Scribner R. W., RitualandReformation[w:] R. Po-chia Hsia (red.), TheGermanPeopleandtheReformation, Ithaca 1988, s. 122-144. Sitwell O.F.G., Bilash O.S.E., AnalysingtheCulturalLandscapeasaMeansofProbingtheNon– materialDimensionofReality, „Canadian Geographer” 1986, 30, 2, s. 132-145. SłownikGeograficznyKrólestwaPolskiegoiinnychkrajówsłowiańskich, t. 12, Warszawa 1891. Smereka W., Drogikrzyżowe.Ryshistoryczny, Kraków 1980. Smosarski J., ŚwiętowaniedorocznewPolsce, Warszawa 1996, Biblioteka „Więzi”, 92. Snopek J., Węgry.Zarysdziejówikultury, Warszawa 2002. Sperr J., KalvarienbergeinOberösterreich, Wien 1993, Diplomarbeit zur Erlangung des Ma­ gistergrades der Philosophie, Eingereicht an der Geisteswissenschaftlichen Fakultät der Universität Wien, Universitätsbibliothek Wien, sygn. II 1,145.693, masyznopis. Starowieyski M., CaelestisurbisHierusalem[w:] P. Paszkiewicz, T. Zadrożny (red.), Jerozolimawkulturzeeuropejskiej, Warszawa 1997, s. 49-57. Striessnig-Kaltenegger G., DieKalvarienbergevonGrazundSt.Radegund, Graz 1989, Diplo­marbeit an der Karl-Franzens-Universität zu Graz, no. 1.6680, mps. Świerczek E., KalwariajakopolskaJerozolima, „Peregrinus Cracoviensis” 1995, 2, s. 27-38. Szablowski J., ArchitekturaKalwariiZebrzydowskiej(1600-1702), „Rocznik Krakowski” 1933, 24. Szilágyi I., Kálváriák, Budapest 1980. Szteinke A.J., PolscybraciamniejsiwsłużbieZiemiŚwiętej1342-1995, Poznań 1999. Szulist W., PielgrzymkinaKaszubach, „Studia Pelplińskie” 1974, 5, s. 51-63. Tobor F., WpływruchupielgrzymkowegonarozwójPiekarŚląskich, Łódź 1998, praca magisterska w Katedrze Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, maszynopis. Topolski J., CywilizacjeikulturyV-XXwieku[w:] WielkaEncyklopediaGeografiiŚwiata, t. 10, Poznań 1988. Tripplin L., GóraKalwaria,czyliNowyJeruzalempołożonadziśwGuberniWarszawskiej,Obwodzie Warszawskim,Powiecieczerskim.Opishistoryczno-statystyczny, Warszawa 1854. Tuan Yi-Fu., Przestrzeńimiejsce, Warszawa 1987. Tüchle H., Boumann C.A., HistoriaKościoła1500-1715, t. 3, Warszawa 1986. Tuniz D., „SequelaChristi”apielgrzymkawewnętrznawczasachnowożytnych,„Międzynarodowy Przegląd Teologiczny Communio” 1997, 4 (100), s. 51-56. Vaisvilaite I., CalvaryComplexesinLithuania, „Przegląd Kalwaryjski” 2002, 7, s. 33-36. Vrišer S., DieKalvarienbergeinderslowenischenSteiermark, „Zeitschrift des Historischen Ve­ reines für Steiermark” 1991, 82, s. 243-256. Walmsley D.J., Lewis G.J., Geografiaczłowieka.Podejściabehawioralne, Warszawa 1997. Waquet E., CalvariBretoni, Novara 1942. Węckowiak J., KalwariaWejherowska.Dzieje,sztukaiarchitektura, Wejherowo 1982. Went E. M., Folklorreligijnywpielgrzymkachkaszubskich, Lublin 1972, Katolicki Uniwersytet Lubelski, praca magisterska. Widder E., KalvarienbergkircheninOberösterreich, „Jahrbuch für die Katholiken des Bistums Linz” 1978, s. 43-67. Wojciechowski K.H., Problemypercepcjiiocenyestetycznejkrajobrazu, Lublin 1986. Wojtyska H.D., MękaChrystusawreligijnościpolskiejXVI-XVIIIw. [w:] H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć (red.), MękaChrystusawczorajidziś, Lublin 1981, s. 61-79. Wrabec J., BarokowekościołynaŚląskuwXVIIIwieku.Syntetykatypologiczna, Wrocław 1986. Wycisło J., SanktuariumMatkiBożejwPiekarachŚląskich.Formowaniesięgłównegoośrodkażycia religijno-społecznegonaGórnymŚląskuwXIXwieku, Katowice 1991, 1. Wyczawski H.E., KalwariaZebrzydowska.HistoriaKlasztoruBernardynówikalwaryjskichdróżek,Kalwaria Zebrzydowska 1987. Zaccheo G., ISacriMonti:propostadifedeemetedipellegrinaggiocristiano[w:] ConservazioneefruizionedeiSacriMontiinEuropa, Atti del Convegno Dommodosola, Sacro Monte Calvario, 15-16 Ottobre 1992, Torrino 1995, s. 19-26. Zaleski W., Święcinakażdydzień, Łódź 1984. Zieher W., Krzyż.Symbolirzeczywistość, Warszawa-Kraków 1998. Zielniok M., Kultura–sztuka–kościół[w:] W. Świerzawski (red.), Sztukawliturgii, Kraków 1996, s. 9-18. ZiemiaWejherowska, Gdańsk 1980. Zittlau R., HeiliggrabkapelleundKreuzweg.EineBauaufgabeinNürnberger, Werkstücke zur Stadt- und Landesgeschichte, „Schriftenreihe des Stadtarchivs Nürnberg” 1992, 49. EUROPEAN CALVARIES ANALYSIS OF STRUCTURES, TYPES AND ORIGINS (Summary) INTRODUCTION Calvary is most often associated either with the site in Jerusalem where Jesus died, the holiest place for Christians, or with the sacred building outside Jerusalem thematically related to Christ’s Passion and Death. The Middle Ages saw the greatest development of the worship of the Lord’s Passion, followed by the development of various forms of imagery of the events of the Passion. In the late Middle Ages, sacred buildings appeared combining the former depictions of Passion events with a new element – the landscape. In this way a sacred landscape was created for­ming a visible reminder of Jerusalem or a place devoted to meditation on the Lord’s Passion. The first Calvary was built in Spain in the early 15th c., but it is generally believed that the country of origin of sacred structures of this type was Italy, as the first sacri monti (holy mountains) were arranged there in the late 15th c. In the same period Passion Ways were established in Germany. Both methods of re-creating places associated with the Lord’s Passion were to be formed in European religious culture until the mid-18th c. Later they were replaced by calvaries in the form of a Way of the Cross consisting of 14 stations. Despite a thematic similarity various artistic forms were used to depict sites and events of the Lord’s Passion throughout the centuries. Interdisciplinary research on calvaries Research on Calvaries was carried out primarily in respect of the oldest, best known and artistically most interesting complexes. The first and the most important publication devoted to this topic, in the form of a review work, is a study by K.A. Kneller (1908). The work by A. Hoppe (1914) is a valuable reference source for researchers of Calvaries in the Austro-Hungarian Empire. The first attempt to characterise and catalogue European Cal-varies was undertaken by E. Kramer (1957). Another attempt to catalogue Calvaries is a study by M. Lehmann (1970) containing a list of localities with Calvaries in the Danube catchment-area; it is accompanied by references to the source of information for each Calvary on the list. The most important work providing a historical background of the construc­tion of European Calvaries and the architectural characteristics of Calvaries existing in the present territory of Hungary was published by I. Szilágyi (1980). The publication titled Steirische Kalvarienberge (1989) provides essential information on the origins of European Calvaries, their symbolism and sources, both religious and cultural. The first Polish pu­blication on Italian sacri monti, was the work by A. Mitkowska (1990), highly appreciated by Italian researchers. Other important sources of information on Calvaries are monographic works devoted to individual complexes. Works of such a type were mostly prepared for an anniversary of the construction of a particular Calvary or in order to raise extra funds for the development of the existing Calvary. Certain works offer reliable and comprehensive studies of the subject, and are regarded as significant reference sources for specific complexes. The first of such works were published as early as the mid-19th c. The work by J. Szablowski (1933), E. Waquet (1942) and Y.-P. Castel (1997), V.H. Debidour (1953) may be ranked among such reliable sources. Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei (2001), developed by an international team of European rese­archers under the auspices of the Sacro Monte in Crea (Italy) is an attempted summary of current research on sacri monti, Calvaries and Ways of the Cross. The publication contains the characteristics of Calvaries from Belgium, the Netherlands, Spain, France, Slovak Republic, Poland, Germany, Austria, unpublished before, and an annex, A Map of sacri monti, European Calvaries and devotion complexes, indicating the locations of 1,807 such complexes. The origins of Calvaries have been frequently undertaken by researchers. Each of the review studies is preceded by information about the motives for the construction of Calva­ries on the European continent. Usually the authors limit themselves to listing the earliest Calvaries in a country in terms of their construction dates and give only an outline of the origins of the first European Calvaries. These were built at the late Middle Ages and the early Renaissance. The origins of Calvaries are not considered in the context of a country’s socio-political situation. Sometimes, the origins of similar structures successively built from the 17th to the mid-18th c. are neglected altogether and no information on the reasons for the construction of Calvaries since the late 18th c. to the present times is provided. In evaluating the current state of research it should be stated that the precision of studies varied greatly in different various areas in which Calvaries were constructed. This refers, in particular, to such issues as the reason for the construction of a Calvary, sources of artistic inspiration, the elements of its thematic contents and architectural composition, and the influence of the Calvary on the material and spiritual culture. Research scope and objectives The purpose of this work is to present in a systematic way the essential notions and typologies of Calvaries, the analysis of the structure of the sacred in the Calvary and the evolution of their artistic form, giving the historical context and the origins of Calvaries in selected countries in their historical context. The work is supplemented with a list of European Calvaries. ESSENTIAL NOTIONS AND TERMINOLOGY The term “calvary” has numerous meanings, denoting various architectural and compositional structures, which have a common thematic content. According to the New Testament, the hill where Jesus Christ was crucified outside the walls of Jerusalem was called Golgotha, which in Aramaic means the Place of the Skull. In the Latin translation of the New Testament it was translated as Calvaria. In the history of architecture, a “Calvary” means a painting or a sculpture showing Passion scenes, with the scene of Crucifixion, most often symbolised by the cross of Christ with the Virgin Mary, St John and Maria Magdalene standing by. Another event associated with the Lord’s Passion and equally frequently seen in art is Jesus praying in the garden of Gethsemane. One phenomenon covered by the term “Calvary” is a complex of churches and chapels symbolising successive stages of the Lord’s Passion. It is a planned urban layout designed in such a way that it represents a copy of Jerusalem and a reminder of the events associated with the Passion and Death of Jesus Christ. The literature of the subject stresses that calvaries took their model from Jerusalem. However, the landscaping similarities to Jerusalem were typical of only some calvaries built from the 15th to the 18th c. In the cen­turies that followed these symbols gradually began to lose their significance, so currently the only elements derived from the early Calvaries are chapels of the Way of the Cross set against the local landscape. Certain localities in Poland where Calvaries were located were named after it: Kalwaria Zebrzydowska, Kalwaria Pacławska, Góra Kalwaria. Sacred buildings on which Calvaries were based first appeared in Italy and are known there as sacro monte. In Italy this term means a complex of churches and chapels built in a hilly or montane landscape, devoted to the Lord’s Passion, the mysteries of the Rosary and events from the lives of saints. Italian sacri monti represented a variety of themes (Tab. 7). The term sacro monte denotes a complex of chapels, or chapels and churches, of a similar spatial layout, but regardless of the thematic content. This term was and is still used in Spain as a general term for a hermitage, Our Lady’s mount or a Calvary. THE LANDSCAPE OF A CALVARY Calvaries create sacred landscape of the current times. They also play a “documentary” role, as they provide information about the evolution and thematic contents of the service of the Way of the Cross. A sacred complex on a hill or a Calvary are syncretic creations in which various elements are interwoven and blended together; their structure is expressed through the links between these elements in their religious and cultural dimensions. The symbolism of a Calvary varies and gives way to various interpretations including elements of landscape (natural), chapels and the thematic contents of stations-chapels. Landscape elements imitate the form of the terrain which existed in Jerusalem. Architects and founders of Calvaries “discovered” similarities of the chosen area to the landscape of Jerusalem and used the similarity of a certain topographic area. The second phase of sanctification of the landscape was the installation of stations-chapels. This was achieved by siting small chapels in the landscape, building them on the sites appropriate to their content and by keeping the distances between the stations the same as in Jerusalem. In addition to the similarity of the landscape, the dimensions of the most important shrines in Jerusalem, and first and foremost, of the Lord’s Sepulchre, were replicated. Thus through the superposition of successive symbolic layers, copying the relevant Jerusalem distances and the granting of similar indulgences, the qualities of the original place were conferred on the site. Thus the reproduction acquired the status of a sacred place. Significant elements enhancing the affinity of a copy (Calvary) with the original (Je­rusalem) were the city gates. In the 14th c. Jerusalem had the following gates: the Golden Gate, St Stephen’s Gate, Herod’s Gate, the Damascus Gate, the Jaffa Gate, the Zion Gate and the Dung Gate. These gates first appeared in the Ways of Jerusalem established in Germany in the mid-15th c. They were not specially built chapels but town gates through which one should leave the town on the way to the hill of Crucifixion outside the town. In Calvaries, gates referring to the original Jerusalem were built up to the mid-18th c. The first is the entrance gate from the side of the Mount of Olives, also known as the Eastern Gate. The second was the Western Gate leading towards the Calvary and often identified with the place of the Second Fall. The names of these gates did not agree with those in Jerusalem. Sometimes additional gates were built, as in Kalwaria Werkowska which had as many as nine gates. Their names also differed from the original. In Wambierzyce there were twelve gates: the Lower Gate, the Temple Gate, the Zion Gate, Sheep’s Gate, the Gihon Gate, Stephen’s Gate, the Water Gate, the Bethlehem Gate, the Garden Gate, the Well Gate, the Old Gate and the Court’s Gate. Another anthropogenic element of a Calvary or a sacro monte consists of the paths which link successive stations (chapels). The path is a route which links the localities and enables access to them. Processions devoted to the worship of Lord’s Passion were well-know in the Middle Ages. Such processions were held in certain towns between stations situated at various locations in the town. The first station was at the parish church, while the last station was outside the town on a hill with symbolised the Calvary of Jerusalem (Tab. 10). The dimensions of the structures in Jerusalem were copied in Calvaries in two ways. The first, the copying of the dimensions of the Holy Sepulchre, has a longer tradition. The second consists of using the actual distances between different sites of the Via Dolorosa in Jerusalem. The first examples reproducing such distances are known from Germany. The Way of Lord’s Passion was laid out according to Jerusalem measures (e.g. in Neuhaldensleben (1499) and Schrotdorf (1511)). The successive three Ways of the Cross were established in Austria (Schwatz, Toblach and Seefeld). In the mid-18th c. Calvaries with the Way of Seizure and The Way of the Cross or The Way of the Cross itself began to be built. Their aim was not to imitate Jerusalem but to be a place serving for meditations on the Lord’s Passion. As the result of the ideological evolution, Jerusalem measures (distances) and references to Jerusalem landscapes were gradually abandoned. The nature-related elements of the symbolism of a Calvary lie mainly in the forms of the landscape layout. The most important feature has always been the existence of a mount. The importance of this topographic element of Jerusalem for the spatial composition and symbolism of a Calvary may be testified by the fact that where there was no appropriate site, an artificial hill was built which was later called Calvary. According to the authors, additional hills are as follows: Zion, Moriah, Akra and Bezetha, the Mount of Olives and Mount Calvary. Other mounts in the Holy Land are also mentioned, including Mount Tabor, Horeb, Sinai and Quarantine. Calvary is the name of a rocky elevation in Jerusalem. In the times of Jesus it was the site of an abandoned quarry outside the city walls. The name referred to both the place where the cross was erected and the adjoining area where Christ’s body was deposited in the tomb. The crucifixion was presented in Calvaries in two ways. Depending on the wealth of the founder and the general composition of a Calvary, it was a “Crucifixion group”, the Calvary wall (Calvariwand) or a chapel with a scene of the Crucifixion or sculptures illustrating the scene. In certain Calvaries, the Chapel of the Crucifixion also contained stations depicting the nailing to the cross and the deposition from the cross. The most faithful copy of the Chapel of the Holy Cross was built in Görlitz. Sometimes, an existing Chapel of the Crucifixion was a stimulus for the construction of successive chapels and designing of the prayer Paths. In Jerusalem, at a distance of approx. 40 m from the site of the crucifixion, is the Lord’s Sepulchre. Similarly, it was built in Calvaries close to the station of the Crucifixion to follow the tradition of Jerusalem. Copies of the Lord’s Sepulchre were built as elements of Jerusalem Ways in Europe or as a chapel in a Calvary from the mid-15th to the 1st half of the 18th c. In most Calvaries, the architectural form of the Chapel of Lord’s Sepulchre was modelled after the original in Jerusalem or such shrines built in Europe in earlier times. Most of such chapels have archi­tectural forms and interiors resembling the Chapel of Holy Sepulchre in Jerusalem either before its renovation in 1555 (e.g. Görlitz) or after its renovation. In certain Calvaries the exterior form was different and only the interior of the chapel was a replica, consisting of two parts: the Vestibule of the Angel and the chamber of Christ’s Tomb. In the mid-18th c. the Jerusalem model of the Lord’s Sepulchre was abandoned and the chapel acquired a more symbolic form. Most often it was a scene depicting the deposition of Christ in the tomb. The Lord’s Sepulchre in the Calvary in Piekary Śląskie, Poland, is an exception in this respect. Mount Zion is a hill situated southwest of Jerusalem’s “old town” and was given its name by Christians in the Byzantine era. The Christian Mount Zion is not identical with the Zion known from the Old Testament. On Mount Zion, apart of the Cenacle, there is House of Caiphas and the Church of the Dormition of the Holy Virgin Mary built between 1900 and 1910 (its equivalent in Calvaries is the chapel known as the Little House of Our Lady). Following the Jerusalem tradition the chapels of the Cenacle, the House of Caiphas, the House of Annas and the House of Our Lady were build in close proximity and the area was named Mount Zion. Pilate’s Town Hall (Pilate’s Palace) is one of the chapels built in Calvaries chiefly from the 15th to the mid 18th c. It commemorates the trial of Jesus by the Roman procu­rator, Pontius Pilatus (Pilate). The thematic content of the chapel is devoted to the events at Pilate’s house and focuses on recalling the truth about the human nature of Jesus. In the early Middle Ages the scenes of “Pilate’s judgment” were among the first depictions of events associated with the Lord’s Passion in art. Pilate’s Palace was designed in a way so as to remind this truth. In the majority of Calvaries the chapel has a balcony with the figures of Pilate and Jesus with a crown of thorns, and dressed in a purple robe. Often there is also an inscription which reads “Here is the Man” (Ecce Homo). The name of the chapel “Pilate’s Town Hall” may be associated with medieval courts, as the judicial bodies in the cities were sited in town halls. In most Calvaries, the Holy Stairs (Gradusy, Sancta Scala) formed an indispensable element of Pilate’s Town Hall. In Calvaries, Holy Stairs were built from the early 17th to the 1st half of the 18th c. Probably the earliest examples are such stairs were built in Sacro Monte in Varallo Sesia, 1627; and, ca. 1630, in Kalwaria Zebrzydowska. In European Calva­ries one may distinguish the Holy Stairs with the Ecce Homo of the “Viennese type”. It is a triple-aisle structure with a facade bearing a figural scene of Ecce Homo on the balcony. For the first time it was built at the Franciscan Church in Vienna in 1697. Other examples of structures of the type are the Holy Stairs at the Calvary in Eisenstadt (1701) and Graz (1723). The Mount of Olives reminds Christians of Jesus’s prayer before his Passion. In Calvaries, this place is associated with the chapels of Jesus Praying in Gethsemane and the Arrest. The Mount of Olives has also a special significance for Christians, as it is the place of the Ascension. In certain 17th-century Calvaries, such as the one in Wjeherowo, Poland, Chapels of Ascension were also built. The only European example of this type is the chapel in Kalwaria Zebrzydowska, whose architecture recalls the original in Jerusalem. The Tomb of Our Lady is also sited on the Mount of Olives. The chapels of the Tomb of Our Lady were built in certain Polish Calvaries (Kalwaria Zebrzydowska, Kalwa­ria Pacławska), in Silesia (Góra Świętej Anny, Piekary Śląskie) and in the Kłodzka Gorge (Wambierzyce). The first aquatic element was introduced in German Calvaries. During processions of the Passion, following the way of The Seven Falls of Christ, pilgrims crossed a moat which symbolised the Cedron stream. In German Calvaries dating from the 2nd half of the 15th c. to the late 16th c. and those built in Poland and Lithuania from the early 17th c. to the 1st half of the 18th c., the Cedron spring was one of the most important landscaping elements. Chapels associated with this site were to recall the moment when Jesus was thrown into the Cedron, following traditional beliefs which are not confirmed in the Gospel accounts. The Chapels of Sacro Monte in Varallo Siesia, Bethlehem in Krzeszów, the Chapel of the Nativity in Wambierzyce and the Bethlehem Grotto in Jaromierzyce referred to the events surrounding Christ’s birth. A characteristic element of Czech Calvaries is the inclusion of the Loreto House. The most popular such Calvaries are in Rimov, Starý Hroznatov (Kinsberg) and Bohosudov (Maria-Schein). After the revelation of Our Lady in Lourdes, there was a tendency to construct Lourdes Grottos at parish churches and certain Calvaries. The grotto in the Calvary in Arhweiler, Germany, was one of the first. Similar grottos were built from the late 19th c, to the 1st half of the 20th c. in certain Calvaries in the Polish territories under the Prussian rule, such as Góra Świętej Anny, in Glotowo, Ujście-on-Noteć and Katowice-Panewniki. SERVICES AND INDULGENCES Sacri monti and Calvaries were built as places where the Lord’s Passion was commemo­rated and meditated upon. Some of them are also places of Marian devotion, so, in addition to the Passion services pilgrims had opportunities to participate in services devoted to the glory of the Mother of God. The programmatic contents of Calvaries expressed though chapels devoted to the events connected with the Lord’s Passion and other events from the life of Jesus or the Virgin Mary were among the most important elements creating the sacred space of the Calvaries. The analysis of stations not substantiated by Biblical accounts shows that most of them are associated with the events from the life of Jesus or persons with whom he was associated in various stages of his life, and especially those who were with him during the last hours of his worldly life. The existence of various chapels depends on the region. Some of them are characteristic features of only one cultural area, whilst others are common to all European Calvaries. The list of chapels based on the Tradition and Apocrypha is given in Tab.14. Various depictions of Calvaries in the Latin rite may be found in the Middle Ages and the Baroque. Thus it is often said that the Way of the Lord’s Passion evolved into the Way of the Cross, resulting in the establishment of the service of the Way of the Cross. Calvaries reflect various phases of development of the service of the Way of the Cross, as chapels-sta­tions correspond to the phases of the Lord’s Passion and document the evolution of the Passion service. Since approximately the 14th c. different numbering of the stations has been asso­ciated with the way to the Calvary (Tab. 15). The 15th c. saw the publication of the first books containing instructions on the spiritual visitation of the places of the Lord’s Passion, and chiefly the Way of the Cross. In the same time the first stations of the Way of the Cross assumed the form of chapels and crosses installed in the landscape, known as Calvaries. One of the phases of the development of the Way of the Cross in Europe was the con­struction of the stations of the Seven Falls of Christ (Sieben Fussfälle Christi). The earliest Way of the Cross containing seven stations was established in 1320 on the Rhodes Island by the Joannite Order that later popularised it throughout the medieval Europe. It became most popular in German-speaking countries and in the Netherlands from the 15th to the mid-17th c. About thirty such prayer routes were built in Germany before the Reformation period. Most Calvaries built from the mid-18th c. to the present times adapted the thematic contents of their chapels to the service of the Way of the Cross consisting of fourteen stations. Ways of the Cross consisting of fourteen stations have been built from the mid-18th c. as Calvaries, i.e. landscaping systems, and in church interiors. The service itself was approved by the Church by granting indulgences in a breve issued by Pope Paul V on 5 November 1606. It was also stressed that the participants in the service would receive the same indulgences as those who had visited the places of the Lord’s Passion in Jerusalem. In Upper Austria there is a certain genre of Calvaries unseen elsewhere. Its thematic content refers to the five mysteries of the Rosary. As mentioned above, a special form of Marian devotion in Calvaries were the Paths of the Our Lady. They were first introduced in Kalwaria Zebrzydowska in 1613, but their proper system was established after 1630. The service consists of three series of prayer paths: the Sorrow, the Funeral and the Triumph of Our Lady. The service of the Paths of the Our Lady was also introduced in other Polish Calvaries. In sanctuaries on Góra Świętej Anny, in Kalwaria Pacławska and Góra Kalwaria they took the same form as that in Kalwaria Zebrzydowska; on the other hand, in Kalwaria near Werki, the Paths of the Our Lady consist only of the stations of sorrow, that is the stations from Christ’s Sepulchre to the Cenacle. This service was unknown in Wejherowo and Pakość-on-Noteć. Some 19th- and 20th-century Calvaries were built at the existing Marian sanctuaries (e.g. Piekary Śląskie, Pszów and Wiele), so it might seem that they would assume other forms of Marian devotion typical of Calvaries, that is the Paths of the Mother of God. However, this element of Marian devotion known from Calvaries from 1600 to 1795 was not very popular at that time, so another form of religious service was needed, familiar to a larger group of people. Rosary prayers became to be promoted in specially built chapels and replaced the earlier service of the Paths of the Our Lady. Rosary chapels have been built in Piekary Śląskie, Katowice-Panewnik and Bardo Śląskie. According to Christian tradition, pilgrimages to holy places and prayers in such places gave the opportunities for indulgences. Various graces and indulgences were associated with Jerusalem as early as the Middle Ages. They were granted by the Holy See to pilgrims who visited the Holy City. The most significant indulgences were granted to pilgrims who visited the Holy Sepulchre and participated in the Way of the Cross. The first indulgences for participants in the Way of the Cross were approved by Pope Leon X. Successive documents on indulgences granted for participation in this service enhanced its popularity, which, in turn, led to the approval of the present forms of religious service. The founders of Calvaries were aware of the significance of indulgences for centres of religious worship. Indulgences raised the status of Calvaries and this was reflected in the numbers of pilgrims visiting the sites. Thus the founders spared no effort to obtain Jerusalem indulgences for the Calvaries in their custody. The first indulgences were usually granted by the Pope for ten years. Ten years passed an application for the extension of that period was submitted. Then perpetual indulgences were granted for an unlimited period of time. As the result of the privilege of indulgence granted to all the faithful who take part in the service in a Franciscan church, 14-station Ways of the Cross began to be built at Minorite Monasteries (See tab. 18). Apart from indulgences for visiting a Calvary, pilgrims might also receive an indulgence for a visit to a particular chapel. Most frequent indulgences were granted for visits to the Lord’s Sepulchre and the Holy Stairs. TYPOLOGY OF CALVARIES In the scientific literature one can come across numerous examples of more and more frequent attempts at developing Calvary typologies by various authors. The attempts relate basically to the objects found in one area or disregard symbolic-programmatic differences. A proposal of Calvary typology based on the analysis of the programme and spatial layout as well as the symbolic elements enabled the author to distinguish four major types and three subtypes. The author is of the opinion that the types distinguished characterise European Calvaries both in terms of programme and composition in relation to their genesis, and they lay ground for detailed typologies in terms of spatial layout. Based on such classification procedure four types and three subtypes were distinguished. Type A – Jerusalem Subtype A1 – „New Jerusalem” The subtype is a full reference to the Jerusalem original through topography and it has a very elaborate programme that covers not only the incidents related to Christ’s Passion but also other incidents described in the Holy Scripture. Indulgences and relics complete the link with Jerusalem. Subtype A2 – „Jerusalem way” The subtype refers to the Jerusalem original in that it copies its distances. Most often it was the parish church that was the starting point and the final point was located out of town, on a hill at a shrine of Crucifixion or the Lord’s Tomb. Subtype A3 – „The Seven Falls of Christ” The subtype includes 7-Station service called Christ’s Seven Falls. Its programme refers basically to the Way of the cross but there are also shrines that are thematically related to the Way of Arrest. Type B – Calvary proper The central point of the whole establishment is one hill called Calvary with a shrine or a Crucifixion group at the top. The top can be reached along a prayer route whose Stations – in terms of programme – refer basically to the Way of Arrest and the Way of the Cross. Type C – The Way of the Cross Lack of direct references to Jerusalem either topographic or architectural. The only similarity to Jerusalem – though the modern one – is the programme that is the service of the Way of the Cross. Type D – Brittany Calvary The type does nor refer to Jerusalem in terms of topography. A Calvary that represents this type is a symbolic depiction of the Biblical incidents with special focus on the Lord’s Passion and its most important moment – the crucifixion. The names given to the distinguished types and subtypes inspire discussions as they were used before by other researchers (e.g. Bania 1998). However, because of the fact they convey the objects’ features in the best way the author decided to use the already existing terminology. The difference in comparison with other typologies is basically the relation between the features that characterise individual types and subtypes and the method for the distinction of the types. Based on the information presented in the Appendix one can assert that the overwhel­ming majority of Calvaries are the ones defined as type C – the Way of the Cross. A group including a considerable number of objects is type B – Calvary proper. Next types in order of number of objects are: type D – Brittany Calvaries and subtypes A1 – New Jerusalem, and A3 – the Seven Falls of Christ. The rarest is the subtype A2 – the Jerusalem way. ORIGINS OF CALVARIES It can be stated that the establishment of the first Calvaries in the waning of the Middle Ages and the early Renaissance was the result of historic events and cultural developments, in particular those related to religious culture. The political relationships of the Holy See and most of European countries with the Muslims ruling the Holy Land in the Middle Ages, also contributed to the establishment of Calvaries in Europe. The result of this policy were the crusades undertaken on the initiative of Pope Urban II in order to liberate Palestine. The special devotion of the Lord’s Passion began to develop under the influence of the crusades, social movements and changes in the spiritual culture. These changes were reflected in art and literature, which focused on religious themes and by this had an important role in the development of the Passion movement in the culture of medieval Europe. The Reformation significantly limited the development of the devotion of the Lord’s Passion. Many of its forms vanished under its influence. Certain forms of devotion have never been revived in the countries which adopted the reformed religion and changed the official religion of the state. In Roman Catholic countries, they were resumed as a result of Catholic reform. Similarly, in those European countries where the main faith was Ortho­doxy, one may also find the equivalents to Calvaries in Catholic countries. However, in the circle of European culture under the influence of Eastern Church, they served a different role. The spatial distribution of Calvaries on the European continent is strictly connected with the distribution of religious influences. The origins of European Calvaries are attributed to various factors. Certain resear­chers also point to the influences of different religions, not only the impact of one religion or cultural area. The process of evolution of Calvaries may be divided into phases during which similar factors were decisive to their construction in various countries. 1. The pre-reformation period from 1420 to 1517. Calvaries were established mainly in Spain, Italy, Southern France and Germany. The main source of inspiration for their construction was the desire to create a place for meditation on the Lord’s Passion and to leave a memento of a pilgrimage to Jerusalem. 2. The period of Protestant reform (the Reformation) was characterised by stagnation in the construction of new Calvaries and demolition of some existing Calvaries in Germany. The only continued project was Sacro Monte in Varallo Sesia in the Duchy of Milan (Italy). 3. The period of Catholic reform (the Counter-Reformation) saw the revival of the idea of constructing Calvaries. The main initiators of construction of such sanctuaries were the Jesuits and the Franciscans. The main inspirations for the establishment of Calvaries were as follows: the efforts to re-establish Catholicism, the revival of the pilgrimage movement, and, more rarely, personal intentions on the part of the founder. In this period Calvaries were built in Poland, Hungary and Slovakia and in Catholic German Duchies. 4. The period from the second half of the 18th c. to the mid-20th c. was characterised by the dependence of the construction of new Calvaries on the internal policy of the state and the current political and religious situation. Their establishment mainly stemmed from religious motives, although, in certain instances, it was hoped that the Calvary would be a place to bring together a local community. 5. After World War II Calvaries were built for purely religious reasons. During that period particular emphasis was on their supplementary role to a Marian sanctuary. ANEKS Objaśnienia skrótów używanych przez Lehmana (1970): Kb – kalwaria, składająca się z tzw. grupy ukrzyżowania (Kalvarienberg) Kkap – kaplica kalwaryjna pw. Ukrzyżowania (Kalvarienbergkapelle) Kk – kościół związany programowo z kalwarią, najczęściej pw. Ukrzyżowania lub Grobu Pańskiego(Kalvarienbergkirche) Kw – Droga Krzyżowa (Kreuzweg) Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych oraz publikacji: W. Brunner, E. Renhart (red.), Steirische Kalvarienberge, Graz-Budapest 1991; A.B. Correa, Sacromontes y calvarios en Espana, Portugal y América Latina [w:] S. Gensini (red.), La „Gerusalemme” di San Vivaldo e i Sacri Monti in Europa, Comune di Montaione, Pacini Editore 1989, s. 173-213; M. Čičo, M. Kalinová, S. Paulusová, Kalvárie a Križove cesty na Slovensku, Bratislava 2002; V.H. Debidour La sculpture Bretonne. Etude d’iconographie religieuse populaire, Rennes 1953; G. Fabian, Spät­mittelalterliche Friedhofskrucifixi und Kalvarienberge im Rheinland und Westfalen, Bonn 1986; H., L. Hansmann, Calvaires, München 1962; K.A. Kneller, Geschichte der Kreuzwegandacht von den Anfängen zur völligen Ausbildung, Freiburg 1908; E. Kramer, Kreuzweg und Kalvarienberg. Histo­rische und baugeschichtliche Untersuchung, „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” 1957, 313; M. Lehmann, Die Kalvarienberganlagen im Donauraum, [w:] W. Flieder (red.), Festschrift Franz Loidl zum 65. Geburtstag. Sammlung „Aus Christentum und Kultur”, Wien 1970, Sonderband 1; A. Marzi, Modele i typologia krajobrazu kalwarii włoskich [w:] Sacrum w ogrodach. Święte ogrody kalwaryjne i ich symbolika, Kraków, 1997, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, seria architektura, monografia 216, s. 79-104; A. Mitkowska, Sacro Monte – park pielgrzym­kowy, Kraków 1990, monografia 101; G. Pizzigoni, The Viae Crucis of Verbano, Cusio, Ossola [w:] Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei, Novara 2001, s. 114-115; I. Szilagy, Kálváriák, Budapest 1980. Tab. II. Kalwarie w Belgii Tab. II. Calvary in Belgium Tab. III. Kalwarie w Chorwacji Tab. III. Calvary in Croatia Tab. IV. Kalwarie w Czechach Tab. IV. Calvary in Czech Republic Tab. VI. Kalwarie w Grecji Tab. VI. Calvaries in Greece Tab. VII. Kalwarie w Hiszpanii Tab. VII. Calvaries in Spain Tab. VIII. Kalwarie w Holandii Tab. VIII. Calvaries in the Netherlands Tab. IX. Kalwarie w Jugosławii Tab. IX. Calvaries in Jugoslavia Tab. IX. cd. Tab. IX. continued Tab. XI. Kalwarie na Litwie Tab. XI. Calvaries in Lithuania Tab. XII. Kalwarie w Niemczech Tab. XII. Calvaries in Germany Tab. XII. cd. Tab. XII. continued Tab. XII. cd. Tab. XII. continued Tab. XII. cd. Tab. XII. continued Tab. XIII. Kalwarie w Polsce Tab. XIII. Calvaries in Poland Tab. XIII. cd. Tab. XIII. continued Tab. XIII. cd. Tab. XIII. continued Tab. XIV. Kalwarie w Portugalii Tab. XIV. Calvaries in Portugal Tab. XV. Kalwarie w Rumunii Tab. XV. Calvaries in Romania Tab. XVI. Kalwarie w Słowacji Tab. XVI. Calvaries in Slovakia Tab. XVI. cd. Tab. XVI. continued Tab. XVI. cd. Tab. XVI. continued Tab. XVI. cd. Tab. XVI. continued Tab. XVI. cd. Tab. XVI. continued Tab. XVII. Kalwarie w Słowenii Tab. XVII. Calvaries in Slavonia Tab. XVIII. Kalwarie w Szwajcarii Tab. XVIII. Calvaries in Switzerland Tab. XIX. Kalwarie na Węgrzech Tab. XIX. Calvaries in Hungary Tab. XIX. cd. Tab. XIX. continued Tab. XIX. cd. Tab. XIX. continued Tab. XIX. cd. Tab. XIX. continued Tab. XIX. cd. Tab. XIX. continued Tab. XX. Sacri monti i kalwarie we Włoszech Tab. XX. Holy mountains and Calvaries in Italy Tab. XX. cd. Tab. XX. continued Tab. XXI. Kwestionariusz Tab. XXI. Questionnaire SpiS fotografii Fot. 1. Kaplica Ukrzyżowania w bazylice Grobu Pańskiego w Jerozolimie (Źródło: Album Terrae Sanc­tae, ok. 1910, s. 14)...................................................................................................................... 44 Photo. 1. The Chapel of Crucifixion in Basilica of the Holy Sepulchre in Jerusalem.........................44 Fot. 2. Kaplica Grobu Pańskiego w bazylice Grobu Pańskiego w Jerozolimie (Źródło: Album Terrae Sanctae, ok. 1910, s. 8)................................................................................45 Photo. 2. The Chapel of the Tomb of Christ in Basilica of the Holy Sepulchre in Jerusalem ................................................................................................................................. 45 Fot. 3. Wieczernik (Źródło: Album Terrae Sanctae, ok. 1910, s. 28) ..................................................... 47 Photo. 3. The room of the Last Supper (Coenaculum) ...................................................................... 47 Fot. 4. Łuk Ecce Homo w Jerozolimie (Źródło: Album Terrae Sanctae, ok. 1910, s. 19)........................ 49 Photo. 4. The Ecce Homo arch in Jeruzalem......................................................................................49 Fot. 5. Widok Doliny Cedronu w Jerozolimie (Źródło: Album Terrae Sanctae, ok. 1910, s. 37)............51 Photo. 5. The view of the Kidron Valley in Jerusalem........................................................................51 Fot. 6. Pielgrzymi przechodzą przez Cedron w Kalwarii Pacławskiej (Źródło: Pocztówka, lata 20. XX wieku, Archiwum Zakładu Geografii Religii IGiGP UJ)............................................ 52 Photo. 6. Pilgrims crossing the Kidron in Kalwaria Pacławska .......................................................... 52 Zdjęcia na wkładce ....................................................................................................................... 96/97 Fot. 7. Sacro Monte w Varallo Sesia (Włochy), ufundowane w 1491 roku, było pierwszym sacro monte w Europie Photo. 7. The Holy Mountain in Varallo Sesia (Italy)was founded in 1491 become the first of the European holy mountains Fot. 8. Kalwaria bretońska w Plougastel-Daoulas (Francja), zbudowana w latach 1602-1604, była wotum za zakończenie zarazy Photo. 8. The Brittany Calvary in Plougastel-Daoulas (France) was built between 1602 and 1604 as an ex-voto to celebrate the end of the plague of 1598 Fot. 9. Kalwaria krużgankowa (1732 r.) przy ul. Reformackiej w Krakowie (Polska) Photo. 9. The cloistered Calvary (1732) at the Reformacka St in Cracow (Poland) Fot. 10. Stacja IX – Jezus upada po raz trzeci pod krzyżem. Kalwaria (1. poł. XIX w.) w Bardo Śląskim (Polska) Photo. 10. The 9th Station – Jesus falls for the third time. Calvary (1st half of 19th c.) in Bardo Śląskie (Poland) Fot. 11. Wielka Brama (1566 r.). Sacro Monte w Varallo Sesia (Włochy) Photo. 11. The Great Gate (1566). Sacro Monte in Varallo Sesia (Italy) Fot. 12. Brama i źródło Gihon. Kalwaria (1683-1708) w Wambierzycach (Polska) Photo. 12. The Gate and the Gihon spring. Calvary (1683-1708) in Wambierzyce (Poland) Fot. 13. Brama Wschodnia (1862-1896). Kalwaria w Piekarach Śląskich (Polska) Photo. 13. The Eastern Gate (1862-1896). Calvary in Piekary Śląskie (Poland) Fot. 14. Stacja VII – Drugi upadek Chrystusa w zachodniej bramie miejskiej tzw. Brama Sądowa (2. poł. XVII w.). Kalwaria w Wejherowie (Polska) Photo. 14. The 7th Station – The second fall of Christ at western city gate, so-called the Judicial Gate (2nd half of 17th c.). Calvary in Wejherowo (Poland) Fot. 15. Kościół Trzech Krzyży (1654 r.) i kaplica Wejherowska Pieta (1654-1665, XIX w.). Kalwaria w Wejherowie (Polska) Photo. 15. The Church of Three Crosses and Chapel of Wejherowo Pieta (1654-1665, 19 th c.). Cal- wary in Wejherowo (Poland) Fot. 16. Ukrzyżowanie (1767-1773). Kalwaria w St Radegund (Austria) Photo. 16. The Crucifixion (1767-1773). Calvary in St Radegund (Austria) Fot. 17. Kaplica Ukrzyżowania (1701-1707). Kalwaria w Eisenstadt (Austria) Photo. 17. The Chapel of Crucifixion (1701-1707). Calvary in Eisenstadt (Austria) Fot. 18. Stacja XXVIII – Ukrzyżowanie. Rzeźba Jana Jerzego Goda (XVIII w.). Kalwaria w Krzeszowie (Polska) Photo. 18. The 28th Station – The Crucifixion. The Scuplture of Jan Jerzy Gode (18th c.). Calvary in Krzeszów (Poland) Fot. 19. Kaplica Grobu Pańskiego zbudowanana według modelu jerozolimskiego w latach 1481-1504. Görlitz (Niemcy) Photo. 19. The Chapel of the Lord’s Sepulchre built according to Jerusalem model between 1481 and 1504. Görlitz (Germany) Fot. 20. Kościół Grobu Pańskiego zbudowany według projektu Pawła Baudartha w latach 1605-1609. Kalwaria Zebrzydowska (Polska) Photo. 20. The Church of the Holy Sepulchre built according to project of Paul Baudarth between 1605 and 1609. Kalwaria Zebrzydowska (Poland) Fot. 21. Kaplica Grobu Pańskiego (1654 r.) zbudowana według modelu jerozolimskiego. Kalwaria w Grazu (Austria) Photo. 21. The Chapel of the Lord’s Sepulchre (1654) built according to Jerusalem model. Calvary in Graz (Austria) Fot. 22. Kaplica Grobu Pańskiego (1683 r.) zbudowana według modelu jerozolimskiego. Kalwaria w Wambierzycach (Polska) Photo. 22. The Chapel of Holy Sepulchre (1683) built according to Jerusalem model. Calvary in Wambierzyce (Poland) Fot. 23. Kaplica św. Marii Magdaleny i Grób Pański (ok. 1738 r.). Kalwaria w Krzeszowie (Polska) Photo. 23. The Chapel St. Mary Magdalene and the Holy Sepulchre (ca. 1738) Calvary in Krzeszów (Poland) Fot. 24. Kaplica Grobu Pańskiego (XVIII w.). Kalwaria na Górze Świętej Anny (Polska) Photo. 24. The Chapel of Holy Sepulchre (18th c.). Calvary in Góra Świętej Anny (Poland) Fot. 25. Stacja XIV – Złożenie do grobu. Kalwaria (1766 r.) w Würzburgu (Niemcy) Photo. 25. The 14th Station – Jesus is laid the tomb. Calvary (1766) in Würzburg (Germany) Fot. 26. Grób Pański zbudowany w 1. poł. XVIII wieku. Kalwaria w Fuldzie (Niemcy) Photo. 26. The Holy Sepulchre erected in the 1st half of 18th c. Calvary in Fulda (Germany) Fot. 27. Ratusz Piłata (po 1650 r.) z płaskorzeźbą Ecce Homo nad wejściem. Kalwaria w Wejherowie (Polska) Photo. 27. The Pilat’s Town Hall (after 1650) with Ecce Homo relief over entrance. Calvary in Wej­herowo (Poland) Fot. 28. Kościół Ratusz Pilata (1605-1609) i kaplica Świętych Schodów (ok. 1630). Kalwaria Zebrzy­dowska (Polska) Photo. 28. The Church of Pilat’s Town Hall (1605-1609)and Chapel of Holy Stairs (ca. 1630). Kalwaria Zebrzydowska (Poland) Fot. 29. Pałac Piłata z rzeźbą Ecce Homo (1922-1924) autorstwa Wojciecha Durka. Kalwaria w Wielu (Polska) Photo. 29. The Pilat’s Town Hall with the sculpture of Ecce Homo (1922-1924) of authorship by Wojciech Durek. Calvary in Wiele (Poland) Fot. 30. Stacja I – Skazanie Jezusa na śmierć. Kalwaria (1766 r.) w Würzburgu (Niemcy) Photo. 30. The 1st Station – Jesus is condemned to death. Calvary (1766) in Würzburg (Germany) Fot. 31. Stacja XXX – U Piłata na ganku. Kalwaria w Wambierzycach (Polska) Photo. 31. The 30th Station – At Pilate on the gallery. Calvary in Wambierzyce (Poland) Fot. 32. Ratusz Piłata (stacje X, XIII-XVI) i Gradusy. Kalwaria w Krzeszowie (Polska) Photo. 32. The Pilate’s Town Hall (10th, 13th-16th Stations) and Holy Stairs. Calvary in Krzeszów (Poland) Fot. 33. Gradusy i Bramę Sądu (stacja XLIV) zbudowaną w stylu orientalnym. Kalwaria w Wambie­rzycach (Polska) Photo. 33. The Holy Stairs and the Court Gate (44th Station) built in oriental style. Calvary in Wam­bierzyce (Poland) Fot. 34. Wnętrze kaplicy Gradusów (stacja XLII). Kalwaria w Wambierzycach (Polska) Photo. 34. The interior of the Holy Stairs Chapel (42nd Station). Calvary in Wambierzyce (Poland) Fot. 35. Ratusz Piłata. Ganek został dobudowany w 2. poł. XIX wieku. Kalwaria na Górze Świętej Anny (Polska) Photo. 35. The Pilate’s Town Hall. The gallery was annexed in 2nd half of 19th c. Calvary in Góra Świętej Anny (Poland) Fot. 36. Święte Schody zbudowane w 1781 roku przez Krzysztofa Worbsa. Kalwaria na Górze Świętej Anny (Polska) Photo. 36. The Holy Stairs built in 1781 by Krzysztof Worbs. Calvary in Góra Świętej Anny (Poland) Fot. 37. Święte Schody i Ratusz Piłata (1862-1896). Kalwaria w Piekarach Śląskich (Polska) Photo. 37. The Holy Stairs and the Pilate’s Town Hall (1862-1896). Calvary in Piekary Śląskie (Poland) Fot. 38. Święte Schody i Ratusz Piłata z reliefem Ecce Homo (1939 r.). Kalwaria w Katowicach Pa­newnikach (Polska) Photo. 38. The Holy Stairs and Pilate’s Town Hall with Ecce Homo relief (1939). Calvary in Katowice Panewniki (Poland) Fot. 39. Kościół Świętego Krzyża (1629-1668), w którym znajdują się Święte Schody (1723 r.). Kalwaria w Grazu (Austria) Photo. 39. The Church of the Holy Cross (1629-1668) in which the Holy Stairs (1723 )be placed. Calvary in Graz (Austria) Fot. 40. Brama Ecce Homo z wieżami (1. poł. XVIII w.). Kalwaria w Jaromierzycach (Czechy) Photo. 40. The Ecce Homo Gate with towers (1st half of 18th c.). Calvary in Jaromierzyce (Czecchia) Fot. 41. Stacja 5 – Scena Ecce Homo (1768-1773). Kalwaria w St Radegund (Austria) Photo. 41. The 5th station – The Scene of Ecce Homo (1768-1773). Calvary in St Radegund (Austria) Fot. 42. Święte Schody (1764-1765) ufundowane przez księcia Karola Radziwiłła. Kalwaria w Preszo­wie (Słowacja) Photo. 42. The Holy Stairs (1764-1765) founded by prince Karol Radziwiłł. Calvary in Preszów (Slovakia) Fot. 43. Most na Cedronie (1612 r., przebud. 1622 r., XIX w.) i Brama Wschodnia (1623 r.). Kalwaria Zebrzydowska (Polska) Photo. 43. The Bridge on the Kidron river (1612, rebuilt in 1622 and 19th c.) and the Eastern Gate (1623). Kalwaria Zebrzydowska (Poland) Fot. 44. Most i kaplica na Cedronie (poł. XVIII w.). Kalwaria na Górze Świętej Anny (Polska) Photo. 44. The Bridge and the Chapel on the Kidron stream (mid-18th c.). Calvary in Góra Świętej Anny (Poland) Fot. 45. Most i kaplica na Cedronie (1862-1896). Kalwaria w Piekarach Śląskich (Polska) Phot. 45. The Bridge and the Chapel on the Kidron stream (1862-1896). Calvary in Piekary Śląskie (Poland) Fot. 46. Kapliczka nad Cedronem (1916 r.) ufundowana m.in. przez Teofila Skwierawskiego z Białej Góry. Kalwaria w Wielu (Polska) Phot. 46. The Bridge and the Chapel on the Kidron stream founded, among the other, by Teofil Skwierawski from Biała Góra. Calvary in Wiele (Poland) Fot. 47. Modlitwa Jezusa w Ogójcu. Kalwaria na Górze Świętej Anny (Polska) Photo. 47. The Pray of Jesus in Gethsemane. Calvary in Góra Świętej Anny (Poland) Fot. 48. Modlitwa Jezusa w Ogójcu (1789 r.). Kalwaria w Šaštinie (Słowacja) Photo. 48. The Pray of Jesus in Gethsemane (1789). Calvary in Šaštin (Slovakia) Fot. 49. Kościół Wniebowstąpienia (1614 r.) zaprojektowany przez Pawła Baudartha. Kalwaria Zebrzydowska (Polska) Photo. 49. The Church of Ascension (1614) designed by Paul Baudarth. Kalwaria Zebrzydowska (Poland) Fot. 50. Ogród Getsemani – Kaplica Agonii Chrystusa (1653 r.) i Pojmanie Jezusa (po prawej). Kalwaria w Wejherowie (Polska) Photo. 50. The Garden of Gethsemane – the Chapel of Jesus’ spiritual torment (1653) and the Cha-pel of Jesus arrested (on the right). Calvary in Wejherowo (Poland) Fot. 51. Kościół Grobu Matki Bożej (1615-1630) zbudowany według projektu Pawła Baudartha. Kalwaria Zebrzydowska (Polska) Photo. 51. The Church of the Tomb of the Virgin Mary (1615-1630) built according to design of Paul Baudarth. Kalwaria Zebrzydowska (Poland) Fot. 52. Kościół Matki Bożej Wniebowziętej, z Grobem Matki Bożej wewnątrz. Kalwaria na Górze Świętej Anny (Polska) Photo. 52. The Church of the Assumption of the Virgin Mary with the Tomb of Mary inside. Calvary in Góra Świętej Anny (Poland) Fot. 53. Grota z Lourdes (1905 r.). Kalwaria w Katowicach Panewnikach (Polska) Photo. 53. The Lourdes Grotto (1905). Calvary in Katowice Panewniki (Poland) Fot. 54. Grób Matki Bożej. Kalwaria w Piekarach Śląskich (Polska) Photo. 54. The Tomb of Lord’s Mother. Calvary in Piekary Śląskie (Poland) Fot. 55. Cierniem Ukoronowanie (1756-1764). Kalwaria na Górze Świętej Anny (Polska) Photo. 55. Jesus crowned with a crown of thorns (1756-1764). Calvary in Góra Świętej Anny (Po-land) Fot. 56. Relikwiarz. Kalwaria na Górze Świętej Anny Photo. 56. The Reliquary. Calvary in Góra Świętej Anny Fot. 57. Chrystus w więzieniu (1768-1773). Kalwaria w St Radegund (Austria) Photo. 57. Christ in prison (1768-1773). Calvary in St Radegund (Austria) Fot. 58. Trzy Marie (1710-1725). Kalwaria w Grazu (Austria) Photo. 58. Three women named Mary (1710-1725). Calvary in Graz (Austria) Fot. 59. Grota św. Piotra (1768-1773). Kalwaria w St Radegund (Austria) Photo. 59. The Grotto of Saint Peter (1768-1773). Calvary in St Radegund (Austria) Fot. 60. Kaplica św. Heleny – znalezienie Krzyża św. Kalwaria w St Radegund (Austria) Photo. 60. The Chapel of St. Helene – the Cross found. Calvary in St Radegund (Austria) Fot. 61. Kaplica św. Dyzny. Kalwaria w Eisenstadt (Austria) Photo. 61. The Chapel of St. Dismas. Calvary in Eisenstadt (Austria) Fot. 62. Pokutująca Maria Madgalena. Kalwaria w Eisenstadt (Austria) Photo. 62. Suffering Mary Madalene. Calvary in Eisenstadt (Austria) Fot. 63. Relikwiarz (koniec XIX w.). Kalwaria w Glotowie (Polska) Photo. 63. The reliquary (the end of 19th c.). Calvary in Glotowo (Poland) Fot. 64. Kaplica Namaszczenia Photo. 64. The Chapel of Anointing Fot. 65. Ogród Oliwny Photo. 65. The Garden of Gethsemane Fot. 66. Kaplica Photo. 66. The Chapel Fot. 67. Wieża św. Mikołaja Photo. 67. The St Nikolas Tower Fot. 68. Kapliczka na skrzyżowaniu ulic Bogstrasse i Lunitz Photo. 68. The Chapel at the cross-roads Bogstrasse and Lunitz Fot. 69. Kaplica Krzyża św. Photo. 69. The Holy Cross Chapel Fot. 70. Kaplica Adama (dolna kaplica) Photo. 70. Adam Chapel (lower chapel) Fot. 71. Kaplica Golgoty (górna) Photo. 71. The Golgotha Chapel (upper chapel) Fot. 72. Ukrzyżowanie (tzw. ściana kalwaryjna). Kalwaria w Linz (Austria) (Źródło: Archiwum Zakładu Geografii Religii, IGiGP UJ) ........................................................................................ 110 Photo. 72. The Crucifixion (so-called Calvary wall). Calvary in Linz (Austria) ............................. 110 Fot. 73. Widok kalwarii w Hernals (Austria) (Źródło: M. Schatzl, Die Kirche und der Kalvarienberg, op. cit., s. 21) ............................................................................................................................. 111 Photo. 73. The view of the Calvary in Hernals (Austia) ................................................................. 111 SpiS rycin i taBEL Ryc. 1. Struktura sacrum kalwaryjskiego............................................................................................ 28 Fig. 1. The structure of the Calvary sacrum.......................................................................................28 Ryc. 2. Aelia Capitolina [Jerozolima] (po 135 r. p.C.)........................................................................ 32 Fig. 2. Aelia Capitolina [Jerusalem] (after 135 A.D.)......................................................................... 32 Ryc. 3. Jerozolima w 1. poł. IV wieku................................................................................................. 33 Fig. 3. Jerusalem in the 1st half of the 4th century............................................................................33 Ryc. 4. Jerozolima w poł. XIV wieku .................................................................................................. 39 Fig. 4. Jerusalem in the mid-14th century.......................................................................................... 39 Ryc. 5. Elementy krajobrazu jerozolimskiego..................................................................................... 40 Fig. 5. The components of Jerusalem landscape ................................................................................ 40 Ryc. 6. Typologia kalwarii Bretońskich...............................................................................................75 Fig. 6. The typology of Brittany Calvaries ......................................................................................... 75 Ryc. 7. Typologia sacri monti we Włoszech........................................................................................ 77 Fig. 7. The typology of Italian holy mountains (sacri monti)............................................................. 77 Tab. 1. Najważniejsze kalwarie w Europie według K.A. Knellera (ok. 1908) ...................................... 8 Tab. 1. The most important Calvaries in Europe according to K.A. Kneller (ca. 1908).......................8 Tab. 2. Liczba kalwarii w Europie według E. Kramera (ok. 1957) ....................................................... 9 Tab. 2. The number of Calvaries in Europe according to E. Kramer (ca. 1957)................................... 9 Tab. 3. Liczba kalwarii w dorzeczu Dunaju według M. Lehmanna (ok. 1970)................................... 10 Tab. 3. The number of Calvaries in the Danube catchment-area according to M. Lehmann (ca. 1970) ............................................................................................................... 10 Tab. 4. Kalwarie w Europie według Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei (ok. 2001) .................................................................................................................................... 11 Tab. 4. Calvaries in Europe according to Atlante dei Sacri Monti, Calvari e Complessi devotionali europei (ca. 2001)........................................................................................................................ 11 Tab. 5. Liczba badanych kalwarii w krajach europejskich według czasu powstania (ok. 2002).........14 Tab. 5. The number of Calvaries in European countries according to date of erection (ca. 2002) .... 14 Tab. 6. Charakterystyka cech kalwarii ................................................................................................ 18 Tab. 6. Characteristics of the Calvary features ................................................................................... 18 Tab. 7. Typy włoskich sacri monti według programu kaplic ................................................................. 19 Tab. 7. The types of Italian sacri monti according to subject-matter of the chapels ............................ 19 Tab. 8. Różnice pomiędzy sacro monte i kalwarią.................................................................................20 Tab. 8. The differences between sacro monte and Calvary.................................................................... 20 Tab. 9. Podobieństwa i różnice pomiędzy sacro monte a kalwarią........................................................21 Tab. 9. The similarities and differences between sacro monte and Calvary..........................................21 Tab. 10. Początek i koniec trasy procesyjnej w mieście średniowiecznym oraz ich nawiązanie do Jerozolimy .................................................................................................................................... 35 Tab. 10. The beginning and end of the procession route in the medieval city and its connections to Jerusalem ..................................................................................................................................... 35 Tab. 11. Odległości jerozolimskie według Adrichomiusa oraz w wybranych kalwariach ................................................................................................................................... 38 Tab. 11. The Jerusalem distances according to Adrichomius and in selected Calvaries ................... 38 Tab. 12. Etapy przebudowy bazyliki Grobu Pańskiego....................................................................... 42 Tab. 12. The stages of rebuilding of the Basilica of the Holy Sepulchre............................................. 42 Tab. 13. Wezwania kaplic w kalwariach europejskich zaczerpnięte z Ewangelii ................................ 56 Tab. 13. The chapels sub-matter in European calvaries from Gospels draw......................................56 Tab. 14. Wątki apokryficzne i historyczne stacji-kaplic w kalwariach europejskich...........................58 Tab. 14. Apocryfal and historical threads of stations in European Calvaries ..................................... 58 Tab. 15. Stacje Drogi krzyżowej według różnych autorów.................................................................... 61 Tab. 15. Stations of the Way of Cross according to different authors ................................................. 61 Tab. 16. Powiązanie terminów modlitwy z wydarzeniami męki Pańskiej .......................................... 62 Tab. 16. The connections between the appointed times of pray and events of Christ’s Passion ....... 62 Tab. 17. Prównanie wybranych przykładów stacji Siedmiu upadków Chrystusa..................................... 63 Tab. 17. The comparison between selected exaples of Seven fall of Christ stations ............................ 63 Tab. 18. Ważniejsze postanowienia Stolicy Apostolskiej dotyczące odpustów dla Drogi krzyżowej........................................................................................................................ 68 Tab. 18. The major decisions of the Holy See relative to indulgences for the Way of the Cross........ 68 Tab. 19. Odpusty jerozolimskie nadane przez papieży wybranym kalwariom w Europie..................................................................................................................................... 69 Tab. 19. The Holy Land privileges and indulgences granted to the European Calvaries by popes ....................................................................................................................... 69 Tab. 20. Typologia kalwarii w Górnej Austrii według daty budowy ................................................... 73 Tab. 20. The typology of Upper Austria Calvaries according to date of erection ............................... 73 SpiS taBEL W anEKSiE Tab. I. Kalwarie w Austrii ................................................................................................................. 146 Tab. I. Calvaries in Austria ............................................................................................................... 146 Tab. II. Kalwarie w Belgii.................................................................................................................. 152 Tab. II. Calvary in Belgium .............................................................................................................. 152 Tab. III. Kalwarie w Chorwacji ......................................................................................................... 152 Tab. III. Calvary in Croatia ............................................................................................................... 152 Tab. IV. Kalwarie w Czechach...........................................................................................................153 Tab. IV. Calvary in Czech Republic...................................................................................................153 Tab. V. Kalwarie we Francji............................................................................................................... 154 Tab. V. Calvary in France .................................................................................................................. 154 Tab. VI. Kalwarie w Grecji................................................................................................................155 Tab. VI. Calvaries in Greece.............................................................................................................. 155 Tab. VII. Kalwarie w Hiszpanii ......................................................................................................... 156 Tab. VII. Calvaries in Spain .............................................................................................................. 156 Tab. VIII. Kalwarie w Holandii ......................................................................................................... 156 Tab. VIII. Calvaries in the Netherlands ............................................................................................ 156 Tab. IX. Kalwarie w Jugosławii.........................................................................................................156 Tab. IX. Calvaries in Jugoslavia ....................................................................................................... 156 Tab. X. Kalwarie w Luksemburgu..................................................................................................... 157 Tab. X. Calvaries in Luxemburg ....................................................................................................... 157 Tab. XI. Kalwarie na Litwie .............................................................................................................. 158 Tab. XI. Calvaries in Lithuania ......................................................................................................... 158 Tab. XII. Kalwarie w Niemczech....................................................................................................... 158 Tab. XII. Calvaries in Germany......................................................................................................... 158 Tab. XIII. Kalwarie w Polsce ............................................................................................................. 161 Tab. XIII. Calvaries in Poland ........................................................................................................... 161 Tab. XIV. Kalwarie w Portugalii........................................................................................................163 Tab. XIV. Calvaries in Portugal ......................................................................................................... 163 Tab. XV. Kalwarie w Rumunii........................................................................................................... 164 Tab. XV. Calvaries in Romania.......................................................................................................... 164 Tab. XVI. Kalwarie w Słowacji.......................................................................................................... 164 Tab. XVI. Calvaries in Slovakia......................................................................................................... 164 Tab. XVII. Kalwarie w Słowenii........................................................................................................168 Tab. XVII. Calvaries in Slavonia ....................................................................................................... 168 Tab. XVIII. Kalwarie w Szwajcarii .................................................................................................... 169 Tab. XVIII. Calvaries in Switzerland................................................................................................. 169 Tab. XIX. Kalwarie na Węgrzech ...................................................................................................... 169 Tab. XIX. Calvaries in Hungary ........................................................................................................ 169 Tab. XX. Sacri monti i kalwarie we Włoszech..................................................................................173 Tab. XX. Holy mountains and Calvaries in Italy............................................................................... 173 Tab. XXI. Kwestionariusz ................................................................................................................. 175 Tab. XXI. Questionnaire................................................................................................................... 175 inDEKS a Adrichomius Christian 37, 65, 112 Ahrweiler 67 Amecameca 95 Anastasis 44 Annasz 47 Arenberg 54 Austria 10, 36, 65, 73, 81, 82, 109 B Bad Ischl 65 Bamberg 81, 102 Bańska Bystrzyca 115 Bańska Szczawnica 49, 82, 115 Berlin 81 Betania 85 Betlejem 53, 85, 112 Bohosudov 54 Bolonia 96 Bonn 49 Braga. Zob. Tenoes Bratysława 115 Braunau 65 Breydenbach Bernhard van 87 Budapeszt 114 Caimi Bernardino 97 Cedron 51, 52, 80, 93, 101, 116 Cusio 98 Cytowiany 109 Czechy 81, 82 D Dom Annasza. Zob. Annasz Dom Kajfasza (Pałac Kajfasza). Zob. Kajfasz Domek Loretański 54, 81, 112 Domek Matki Bożej 47, 80 dominikanie 90 Domodossola 96, 98 Droga bolesna 60 Droga jerozolimska 34, 81, 101, 102 Droga krzyżowa 17, 22, 37, 57, 60, 62, 68, 82, 97, 103, 108, 116 czternastostacyjna 23, 64, 98 Siedem upadków Chrystusa 51, 60, 63, 102 siedmiostacyjna 81, 89, 110 Droga pojmania 37 Drogi męki Chrystusa 90 Drogi Triumfu 66 Dróżki Boleści 66 Dróżki Matki Bożej 65, 67 Dróżki Pogrzebu 66 E Eichstätt 101 Eisenstadt 49, 114 f franciszkanie 89 Francja 80, 82, 98 Fulda 45, 81, 100, 101, 103 g Gaflenz 65 Gemünden 65 Glotowo 54, 105 Golgota 17, 101, 116 Görlitz 43 Gosau 65 Góra Kalwaria 19, 65, 66 Góra Oliwna 50, 80, 93, 98, 106 Góra Świętej Anny 49, 50, 54, 66, 67 Gradusy. Zob. Święte Schody Gralia 98 Graz 49, 82, 109, 110, 112 Grecja 116 Grenada 94 Grób Matki Bożej 80 Grób Pański 8, 22, 36, 44, 45, 66, 69, 80, 81, 86, 98, 101, 106 Guehenno 100 Guimiliau 100 H Hallstatt 65 Hernals 81, 110 Herod 106 Hiszpania 7, 20, 80, 93, 94, 95, 100 J Jaromierzyce 53, 113 Jerozolima 7, 17, 60, 83, 85, 98, 105 Akra 41 bramy miejskie 34 Dolina Cedronu 51, 52, 85 Golgota 31, 35, 41, 43, 60, 85 Góra Oliwna 31, 41, 50, 85 Grób Matki Bożej 85 Grób Pański 42, 43, 46, 68, 85, 115 kopia 17, 29, 97, 103 Moria 41, 47 odległości 36, 37, 38 odpust 68 Ogród Oliwny 50, 60 pielgrzymki 30, 31, 81, 86, 88, 96 Syjon 41, 46 symbolika 30, 93, 115 Wieczernik 46, 60, 85 Wniebowstąpienie 50 jezuici 91, 109, 110, 114 joannici 89, 116 K Kajfasz 47 kalwaria 7, 13, 17, 19, 20, 27, 28, 41, 57, 93, 116 bramy 34 bretońska 74 cechy 18 dogmatyczna 74 kalwaria bretońska 82, 99 mała kalwaria 22, 72 symbolika 37 typologia 72, 80 Kalwaria Pacławska 19, 50, 51, 52, 65, 66, 67 Kalwaria Zebrzydowska 11, 19, 23, 49, 50, 51, 52, 65, 66, 67, 81, 105 Kalwaria Żmudzka 108 Kałków-Godów 108 Katowice Panewniki 23, 54, 67 Kirchdorf/Krems 65 Klasztor pod Zniewom 115 Konstancja 45, 100 Kopuła Skały 48 Kordowa 93 Koszyce 115 Kraft Adam 102 krajobraz 24, 25 kulturowy 24, 29 sakralny 23 symbolika 29 święty 25 Kraków 104 Kraliký 82 Krzeszów 53, 65, 112 kult maryjny 55 L labirynt 87 Chartres 87 Kolonia 87 symbolika 87, 88 Lauffen 65 Leżajsk 23 Limognes 98 Linz-St. Margarethen 109 Lisieux 100 Litwa 80, 108 Loreto 54 Lourdes 54, 67, 100 Lubeka 81, 90, 101 M Masiady 109 męka Pańska 8, 13, 27, 29, 35, 55, 57, 60, 74, 95, 104, 108, 110, 114 Micheldorf 109 Miechów 104 modlitwa Jezusa w Ogrójcu 17 Moskwa 116 n Nazaret 85 Niemcy 7, 34, 36, 54, 81, 99, 100, 101, 102 Norymberga 81 Nowa Jerozolima 29, 89, 90 Nowogród 115 o odpust 28, 29, 55, 67, 68 ogród modlitewny 50 Ogród Oliwny 93, 106 ogród sakralny 22 Ossola 98 p Paderborn 101 Pakość n/Notecią 66, 104, 105 Piekary Śląskie 50, 67, 81 Piłat 48, 62, 101, 106 Pleyben 100 Plougastel-Daoulas 82, 100 Polska 36, 80, 104, 105 Pontchâteau 100 Portugalia 95 Preszów 115 Pszów 67 Pułtusk 104 r Ratusz Piłata (Pałac Piłata). Zob. Piłat Reeuwijck van Erhard 87 Rimov 54, 82 Rodos 62, 89, 116 Romans 81, 99 Rosja 115, 116 Rożnawa 115 Rzym 95 bazylika św. Krzyża Jerozolimskiego 95 chusta św. Weroniki 95 kościoły stacyjne 62 pielgrzymki 96 siedem kościołów rzymskich 96 Święte Schody 48, 95 S sacro monte 19, 20, 22, 76, 90, 94, 96, 98 program 19 typy 19 Saint-Theogonnec 100 San Vivaldo 96 Sancta Scala. Zob. Święte Schody Schwarz 109 Schwatz 36 Seefeld 36, 109 Sesimbra 95 Słowacja 10, 82, 114 Słowenia 10 Sośnica 49 St. Agatha 65 St. Radegund 110 Starý Hroznatov 54 Ś ściana kalwaryjska 43 święta przestrzeń 23, 24 Święte Schody 48, 49, 69, 95, 112 t Tabor 41, 54, 93 Tamási 113 Tata 113 Tenoes 95 Toblach 36, 109 Traunkirchen 65 U Ujście n/Notecią 54 Ukrzyżowanie 17, 43, 62, 82 grupa Ukrzyżowania 43 kaplica Adama 43 kaplica Golgoty 43 V Valperga Canavese-Belmonte 96, 98 Varallo Sesia 11, 49, 53, 81, 97, 110 Varallo Siesia 54, 67 Varese 96 Verbano 98 W Wambierzyce 34, 37, 50, 53, 54, 65, 80, 81, 113 Watykan 95 Wejherowo 50, 51, 66, 104 Wepry 66, 109 Werki 34, 66, 81, 91, 108 Węgry 113 Wieczernik 65, 66 Wiedeń 49 Wiele 52, 67, 81 Wilno 49 Włochy 19, 76, 80, 98 Würzburg 103 Z Ziemia Święta 60, 62, 83, 84, 94, 100, 105, 114 SpiS trEŚci WStęp ......................................................................................................... 7 Interdyscyplinarne badania kalwarii europejskich........................................................ 7 Cele i zakres badań.....................................................................................................13 Źródła, metody zbierania i opracowania danych ........................................................ 15 1 KaLWaria, Sacro MontE, KraJoBraZ SaKraLny ................. 17 Kalwaria, sacro monte ................................................................................................ 17 Krajobraz sakralny ...................................................................................................... 23 2 Krajobraz kalwarii.......................................................................27 Przyrodnicze i antropogeniczne elementy krajobrazu jerozolimskiego w kalwarii.. 32 Inne miejsca z Ziemi Świętej odtwarzane w kalwarii ................................................. 53 Inne miejsca związane z historią chrześcijaństwa poza Ziemią Świętą ...................... 54 3 KapLicE, naBożEńStWa i oDpUSty W KaLWariacH ............. 55 Wezwania kaplic kalwaryjnych ................................................................................... 55 Nabożeństwa pasyjne ................................................................................................. 57 Nabożeństwa maryjne ............................................................................................... 65 Odpusty jerozolimskie................................................................................................ 67 4 typy KaLWarii EUropEJSKicH......................................................71 Stan prac nad typologią kalwarii................................................................................. 71 Charakterystyka typów kalwarii ................................................................................. 80 5 ZWiąZEK BUDoWy KaLWarii Z SytUacJą poLitycZną oraZ prZEMianaMi W KULtUrZE i rELigiJnoŚci ................. 83 Pierwsze wieki chrześcijaństwa..................................................................................83 Średniowiecze............................................................................................................. 85 Czasy nowożytne ........................................................................................................ 89 6 gEnEZa KaLWarii W WyBranycH KraJacH EUropEJSKicH 93 Hiszpania.................................................................................................................... 93 Portugalia.................................................................................................................... 95 Włochy........................................................................................................................ 95 Francja ........................................................................................................................ 98 Niemcy...................................................................................................................... 100 Polska........................................................................................................................ 104 Litwa......................................................................................................................... 108 Austria ...................................................................................................................... 109 Czechy ...................................................................................................................... 112 Węgry........................................................................................................................ 113 Słowacja.................................................................................................................... 114 Rosja ......................................................................................................................... 115 Grecja........................................................................................................................ 116 ZaKońcZEniE....................................................................................... 117 BiBLiografia........................................................................................ 121 EUropEan caLVariES. typES anD originS (SUMMary)...........135 anEKS ..................................................................................................... 145 Spis fotografii ................................................................................................................. 179 Spis rycin i tabel............................................................................................................. 184 Spis tabel w aneksie ....................................................................................................... 186 Indeks............................................................................................................................. 188