Geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w Tatrach Geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w Tatrach Joanna Fidelus-Orzechowska Elżbieta Gorczyca Kazimierz Krzemień Kraków 2017 Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Publikacja wydana ze środków: Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ i Tatrzańskiego Parku Narodowego Recenzent: prof. dr hab. Adam Łajczak Adiustacja: Dorota Trzcinka Projekt typograficzny książki, skład i przygotowanie do druku: Małgorzata Ciemborowicz - Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ Logo turysty: Iga Jarzyna Projekt okładki: Małgorzata Ciemborowicz i Elżbieta Gorczyca Autorzy zdjęć w książce i na okładce: Joanna Fidelus-Orzechowska, Elżbieta Gorczyca i Kazimierz Krzemień Fotografia na okładce: ścieżka prowadząca na Halę Gąsienicową tył okładki - fot. od lewej: Czarny Staw Gąsienicowy, szlak na Małym Kościelcu, Wyżnia Kondracka Przełęcz Autorzy: Joanna Fidelus-Orzechowska; Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków Elżbieta Gorczyca, Kazimierz Krzemień; Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków © Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Wydanie I, Kraków 2017 ISBN 978-83-947483-4-0 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, faks +48 12 664 53 85 www.geo.uj.edu.pl Druk i oprawa: Agencja Reklamowa Drukarnia Cyfrowa Studio-eM ul. Makuszyńskiego 18 31-752 Kraków tel./fax: (12) 262-92-58 www.drukcyfrowy.krakow.pl Spis treści 1. Wstęp..................................................................... 9 2. Tatry na tle innych obszarów górskich podlegających antropopresji...............................................13 3. Metody badań..............................................................25 4. Obszar badań..............................................................33 4.1. Położenie obszaru badań...........................................33 4.2. Środowiskowe uwarunkowania ścieżek i dróg turystycznych w Tatrach ................................... 37 5. Charakterystyka ścieżek i dróg turystycznych w Tatrzańskim Parku Narodowym.............................................53 6. Ruch turystyczny w Tatrach................................................57 7. Naturalne procesy morfogenetyczne kształtujące stoki w otoczeniu ścieżek i dróg turystycznych ................................ 71 8. Funkcjonowanie wybranych odcinków ścieżek i dróg turystycznych......................................................89 9. Długookresowe zmiany rzeźby w wybranych odcinkach ścieżek w Tatrzańskim Parku Narodowym .......................................... 111 10. Prawidłowości wykształcenia stoków użytkowanych turystycznie w części N i S Tatr Zachodnich........................... 129 10.1. Uwarunkowania naturalne i antropogeniczne ścieżek turystycznych w części N i S Tatr Zachodnich................................ 129 10.2. Analiza porównawcza wykształcenia stoków w obrębie ścieżek turystycznych w Tatrach Zachodnich w Tatrzańskim Parku Narodowym i Tatranskym narodnym parku .................................. 132 11. Inne aspekty antropopresji w Tatrzańskim Parku Narodowym . . 151 12. Zapobieganie nadmiernej degradacji Tatr............................... 163 13. Warunki udostępniania obszarów górskich dla turystów na świecie............................................... 191 14. Geomorfologiczne skutki antropopresji w Tatrach ...................... 207 15. Wnioski............................................................... 211 Literatura ........................................................... 217 Podziękowania Autorzy opracowania pragną gorąco podziękować Dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego za udostępnienie danych dotyczących ruchu tury- stycznego, umożliwienie badań terenowych oraz pomoc w ich realizacji. Dziękujemy także za pomoc w realizacji badań Tatranskyemu narodnyemu parkowi. Druk niniejszej publikacji był możliwy dzięki wsparciu finansowemu Dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego. 1. Wstęp Tatry jako masyw wysokogórski są szczególnie atrakcyjne pod względem turystycznym. Wyraźnie górują nad otaczającym je terenem i są łatwo dostępne dla turystów ze wszystkich stron. Często nazywa się je miniaturą Alp. Jest to obszar o złożonej budowie geologicznej i rzeźbie, a jego śro- dowisko przyrodnicze jest wyraźnie zróżnicowane piętrowo. Ze względu na swą wyjątkowość jest on objęty ochroną w ramach Tatrzańskiego Parku Narodowego (TPN) oraz Tatranskeho narodneho parku (TANAP). W 2015 roku liczba osób odwiedzających TPN wyniosła 2 787 629 turystów (wg statystyk TPN-u). Tak duża presja ruchu turystycznego przyczynia się do degradacji tego obszaru. Niniejsze opracowanie zostało przygotowane, aby zwrócić uwagę na to, że na stokach ze ścieżkami turystycznymi zachodzą współcześnie bardzo duże przeobrażenia środowiska naturalnego, a szczególnie rzeźby. Stoki te należą do najintensywniej degradowanych powierzchni Tatr. Ponadto nawiązując do dyskusji na temat intensywnego rozwoju turystyki czy orga- nizacji międzynarodowych imprez masowych, autorzy pragną wskazać na zagrożenia gwałtownego wzrostu degradacji stoków i den dolin w tym masywie. W obszarze tym oprócz erozji uwarunkowanej antropopre- sją zachodzą wywoływane przez czynniki naturalne procesy morfogene- tyczne, które wyraźnie podlegają intensyfikacji w miejscach oddziaływania człowieka. GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH Problem degradacji turystycznej Tatr uwidocznił się podczas badań nad procesami morfogenetycznymi współcześnie zachodzącymi w tym obszarze. W wielu pracach podkreślona została zwiększona aktywność tych proce- sów wskutek turystycznego użytkowania stoków (Gerlach 1959 ; Kotarba 1976 ; Kłapa 1980 ; Krzemień 1991; Skawiński 1993 ; Krusiec 1996). Trzeba zaznaczyć, że w literaturze tatrzańskiej po raz pierwszy zwrócono uwagę na duże oddziaływanie człowieka na przyrodę w rejonie Kasprowego Wierchu i Doliny Goryczkowej w pracy P. Skawińskiego (1993). Potrzebę przygotowania odrębnego opracowania poświęconego oddzia- ływaniu turystów na rzeźbę stoków i den dolin w strefie szlaków turystycz- nych zauważono już w połowie lat 70. XX wieku podczas badań tereno- wych w Tatrach Zachodnich prowadzonych pod kierunkiem Ludwika Kaszowskiego. Materiały zebrane wówczas do jednego z opracowań nie zostały dotychczas opublikowane. Do idei tej powrócono w latach 90. XX wieku. Wtedy to pod kierunkiem Kazimierza Krzemienia w jedno- rodny sposób skartowano ścieżki i drogi turystyczne w całych Tatrach Polskich (Krusiec 1995, 1996 ; Gorczyca 1997 ; Kopera 1999 ; Nikiel 2001 ; Fidelus 2006). Materiały te zostały wykorzystane w niniejszym opracowa- niu. W późniejszym okresie prowadzono badania porównawcze oraz prze- prowadzono oryginalne badania w ramach rozprawy doktorskiej J. Fidelus (2013a) na N i S skłonie Tatr Zachodnich (Tatry Polskie i Słowackie). Na przemiany środowiska przyrodniczego wzdłuż szlaków turystycznych w wybranych obszarach Tatr zwracano też uwagę w pracach realizowanych przez osoby z innych ośrodków akademickich w Polsce (Czochański 1987; Czochański, Szydarowski 1996; Buchwał 2006). W ostatnim czasie również w samym Tatrzańskim Parku Narodowym zrealizowano projekt naukowy poświęcony skutkom oddziaływania turystów w rejonie Czerwonych Wierchów. Ponadto w rejonie kopuły Kasprowego Wierchu zespół glebo- znawców z ośrodka krakowskiego pod kierunkiem Stefana Skiby prowadził badania zmierzające do poprawnej rekultywacji stoków w tym rejonie Tatr. W niniejszym opracowaniu autorzy pragną zwrócić uwagę głównie na oddziaływanie turystów pieszych na rzeźbę Tatr. Ponadto poruszono tu problem wpływu gospodarki leśnej i sportów zimowych na rzeźbę oma- wianego masywu. Procesy morfogenetyczne zostały rozdzielone na dwie 10 WSTĘP grupy: naturalne procesy morfogenetyczne (nazywane tu procesami mor- fogenetycznymi lub procesami geomorfologicznymi łącznie z wietrzeniem fizycznym i chemicznym) związane z działaniem czynników naturalnych oraz antropogeniczne (antropiczne) procesy morfogenetyczne (nazywane tu procesami antropogenicznymi). Procesy te związane są z oddziaływa- niem człowieka bezpośrednio na podłoże, bądź człowieka łącznie z pro- cesami naturalnymi. W obszarach górskich do procesów antropogenicz- nych można zaliczyć m.in. tworzenie ścieżek turystycznych i rowerowych (w tym: wydeptywanie pokrywy roślinnej przez turystów, kompakcja [ubi- janie] podłoża, przemieszczanie materiału przez turystów), wyrównywanie stoków pod trasy narciarskie, transport pni (dłużyc) po podłożu. Turystyka piesza może prowadzić do degradacji i w efekcie do likwidacji pokrywy roślinnej, co zwiększa podatność podłoża mineralnego na dzia- łanie naturalnych procesów morfogenetycznych. Ponadto powoduje ona dezintegrację podłoża, co skutkuje wypłukiwaniem drobnego materiału ze ścieżki i odsłanianiem głazów i bloków skalnych. Turyści przyczyniają się również do przemieszczania w dół stoku grubszych frakcji luźnego mate- riału. W wyniku mechanicznego oddziaływania turystów następuje roz- wój nowych form, m.in. rynien erozyjnych, nisz darniowo-zwietrzelino- wych, ostańców darniowo-gruzowych oraz stożków gruzowych w obrębie ścieżki. Ponadto na stokach powstają formy związane z zabudową i prze- budową ścieżek oraz dostosowaniem podłoża do ruchu turystycznego. Oddziaływanie ruchu turystycznego w obrębie ścieżek na podłoże przy- czynia się do tzw. erozji turystycznej. Erozja turystyczna (erozja antro- pogeniczna) to erozja wynikająca z oddziaływania ruchu turystycznego, konnego lub narciarstwa na podłoże przy jednoczesnym współdziałaniu naturalnych procesów morfogenetycznych. Oddziaływanie człowieka na podłoże jest niezbędnym czynnikiem zwiększającym efektywność natural- nych procesów morfogenetycznych. Wskutek erozji turystycznej dochodzi m.in. do pogłębiania i poszerzania ścieżek turystycznych oraz do rozwoju stref z nieciągłą pokrywą roślinną. W literaturze używa się również pojęcia degradacji antropogenicznej (m.in. Krzemień 1997). Samo oddziaływanie ruchu turystycznego w niewielkim stopniu wpływa na linijne rozcinanie powierzchni. Przy współdziałaniu procesów 11 GEOMORFOLOGiczNE skutki gospodark turystycznej w tatrach morfogenetycznych przyczynia się ono jednak do efektywnego modelowa- nia stoków w obrębie ścieżek. W wyniku turystycznej degradacji stoków nasilają się naturalne procesy morfogenetyczne. Wskutek oddziaływania naturalnych i antropogenicznych procesów morfogenetycznych dochodzi do powstawania form o poligenetycznym pochodzeniu, w których autorzy nie rozróżniają udziału poszczególnych czynników w ich rozwoju. Problem ten był dyskutowany w wielu opracowaniach, m.in.: Kruśca (1996), Gorczycy (2000), Krzemienia (1995,1997), Łajczaka (1996), Wałdykowskiego (2010), Fidelus (2013a), Wałdykowskiego, Krzemienia (2013). Głównym celem opracowania jest zwrócenie uwagi na uwarunkowania rozwoju i prawidłowości degradacji rzeźby stoków i den dolin w rejonie dróg i ścieżek turystycznych w Tatrach Polskich i wybranych fragmentach Tatr Słowackich jako obszarze wysokogórskim. Na podstawie doświadczeń z innych obszarów o podobnym typie rzeźby autorzy pragną przedstawić sposoby ograniczenia niekorzystnego oddziaływania ruchu turystycznego na środowisko przyrodnicze Tatr oraz różne sposoby rekultywacji obsza- rów zdegradowanych. 12 2. Tatry na tle innych obszarów górskich podlegających antropopresji Obszary górskie cieszą się coraz większym zainteresowaniem na całym świecie. Przejawia się ono rozwojem turystyki letniej i zimowej oraz powstawaniem coraz większej liczby obiektów turystycznych, takich jak schroniska, hotele, kolejki linowe, wyciągi narciarskie, specjalnie przygo- towane nartostrady oraz ścieżki i drogi turystyczne. Oddziaływanie ruchu turystycznego w obszarach górskich przyspiesza inicjowanie i zwiększa aktywność procesów morfogenetycznych, co w konsekwencji przyczynia się do rozwoju licznych form erozyjnych i akumulacyjnych w obrębie sto- ków i den dolin. O dużym zainteresowaniu powyższą problematyką świadczy liczba badań prowadzonych w obszarach górskich zarówno w Polsce, jak i w innych państwach. W Polsce badania takie prowadzono w Tatrach (Skawiński 1993; Krusiec 1995, 1996; Czochański, Szydarowski 1996; Gorczyca 1997, 2000; Kopera 1999; Czochański 2000; Szydarowski 2000; Jodłowski 2001; Rączkowska, Kozłowska 2002, 2010; Gorczyca, Krzemień 2002, 2005, 2006a, b, 2009, 2010; Buchwał 2006; Buchwał, Fidelus 2008; Gołaszewski i in. 2010; Ciszewska, Deptuła 2013; Ciapała i in. 2014; Fidelus 2016), a także w innych obszarach górskich, m.in. na Pilsku (Łajczak 1996, 2002, 2005a, b, 2006a, b), w Pieninach (Bolland 1982; Moś 1999; Wróbel GEOMORFOLOGiCZNE skutki GOspODARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH 2002; Kiszka 2010; Gorczyca, Krzemień 2012; Kolasińska i in. 2015), w masywie Babiej Góry (Baraniec 2002 ; Buchwał 2009, 2010 ; Buchwał i in. 2009), w Bieszczadach (Prędki 1995, 1999, 2000, 2002, 2004, 2005 ; Prędki, Winnicki 2006), w Karkonoszach (Kasprzak 2005; Kasprzak, Traczyk 2005), w Gorcach (Wałdykowski 2005, 2006a, b, c, 2010; Tomczyk 2009, 2010, 2011; Tomczyk, Ewertowski 2013a, b; Wałdykowski, Krzemień 2013), a także w Świętokrzyskim Parku Narodowym (Sikorski 2009) i w Ojcowskim Parku Narodowym (Barczak i in. 2002). W wymienionych obszarach górskich prawidłowości przekształceń rzeźby na stokach w obrębie ścieżek i dróg turystycznych analizowane były głównie na podstawie kartowania geomorfologicznego. W nielicz- nych obszarach przekształcenia rzeźby porównywane były w okresie kilku lat (Krzemień 1995, 1997, 2010; Prędki 1999; Wałdykowski 2006a, b). Na przykład, w Bieszczadach prowadzony jest monitoring przekształceń środowiska przyrodniczego na stokach wzdłuż ścieżek turystycznych od 1995 r. Pozwala on zaobserwować poszerzanie się obszarów wydeptanych na stokach w obrębie ścieżek oraz niszczenie unikalnych zbiorowisk muraw alpejskich i wietrzeniowych pokryw skalnych (Prędki 1999). Pierwsze szczegółowe kartowanie geomorfologiczne ścieżek i dróg w Tatrach przeprowadził M. Krusiec (1995, 1996). Autor badał sto- pień przekształcenia rzeźby wskutek ruchu turystycznego w Dolinie Chochołowskiej. Określił objętość materiału, jaka może być przemiesz- czana w wyniku oddziaływania turystów na powierzchni zdegradowa- nej ścieżki o dużym spadku. Na podstawie pomiarów stwierdził, że przy natężeniu ruchu turystycznego wynoszącego 5 tys. osób rocznie śred- nia wartość obniżenia powierzchni ścieżki jest równa 1,9 mm/rok, co w przeliczeniu na 100 lat daje 190 mm. Jest to wartość znikoma w obliczu rozmiarów rozcięć niektórych stoków w obrębie ścieżek i wskazuje na dominującą rolę procesów naturalnych w transporcie materiału na ścież- kach. Warto jednak podkreślić, że w badanym obszarze intensywne prze- kształcenia stoków wynikają również z gospodarki leśnej np. w Dolinie Starorobociańskiej. Szczególnie postępujące przekształcenia stoków są związane z prowadzoną zrywką drewna, co zostało wykazane w bada- niach J. Dudziaka (1974). 14 2. TATRY NA TLE iNNYCH OBSZARÓW GÓRSKiCH. E. Gorczyca (1997) opracowała formularz do kartowania ścieżek i dróg turystycznych, który został zastosowany w wielu pracach z tego zakresu w Tatrach i innych górach (Kopera 1999; Nikiel 2001; Wałdykowski 2005). Należy podkreślić, że szczegółowe kartowanie geomorfologiczne ścieżek i dróg turystycznych zostało przeprowadzone w całych Tatrach Polskich według tej samej metodyki (Krusiec 1995, 1996 ; Gorczyca 1997 ; Kopera 1999; Nikiel 2001; Gorczyca, Krzemień 2002). A.M. Tomczyk (2011) na podstawie modelowania GIS przedstawiła praktyczne możliwości zarządzania obszarami chronionymi na przykła- dzie Gorczańskiego Parku Narodowego. Autorka, na podstawie odporności zbiorowisk roślinnych na wydeptywanie oraz na podstawie przestrzennego zróżnicowania pokrywy glebowej i jej podatności na erozję, stworzyła mapę wrażliwości środowiska naturalnego na przekształcenia w Gorczańskim Parku Narodowym z uwzględnieniem ścieżek i dróg turystycznych. Innowacyjne podejście do badania procesów erozyjno-denudacyj- nych na stokach w obrębie ścieżek turystycznych w Babiogórskim Parku Narodowym oraz Tatrzańskim Parku Narodowym przedstawili: A. Buchwał (2010), S. Ciapała i T. Zielonka (2013) oraz S. Ciapała i in. (2014). Autorzy zaprezentowali możliwość wykorzystania odsłoniętych korzeni drzew w obrębie ścieżek turystycznych do rekonstrukcji skutków procesów geo- morfologicznych na stokach użytkowanych turystycznie. Metodyka tych badań nawiązywała do opracowań zrealizowanych w Alpach Włoskich (Pelfini, Santilli 2006). Precyzyjne wyniki badań degradacji antropogenicznej ścieżek turystycz- nych z wykorzystaniem pomiarów geodezyjnych zaprezentowali, w obrę- bie szlaku prowadzącego na Babią Górę, A. Buchwał i in. (2009) oraz J. Gudowicz i in. (2010). Nowatorskie podejście do badań przekształceń rzeźby w obrębie ścieżek w Gorczańskim Parku Narodowym i Popradzkim Parku Krajobrazowym przedstawili A. Tomczyk (2010) oraz A. Tomczyk i M. Ewertowski (2013 b). Autorzy ci zaprezentowali wykorzystanie cyfrowych modeli mikroform terenu do analiz przekształceń rzeźby. Badania przepro- wadzono z wykorzystaniem tachimetru elektronicznego z minipryzmatem dalmierczym. Pozwoliło to dokonać pomiarów mikrorzeźby terenu z dużą dokładnością (Tomczyk 2010). Na podstawie dotychczasowych publikacji 15 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach można zauważyć, że zwiększa się liczba prac podejmujących problem degradacji antropogenicznej w ujęciu szczegółowym, bazującym na dużej precyzji pomiaru. Jedną z ważniejszych metod precyzyjnego pomiaru ilo- ściowego i jakościowego przekształceń rzeźby na ścieżkach i drogach tury- stycznych jest lotniczy i naziemny skaning laserowy (ang. Airborne Laser Scanning [ALS], Terrestrial Laser Scanning [TLS]). Metoda ta była już sto- sowana do analizy przekształceń rzeźby w rejonie Kasprowego Wierchu (Wężyk i in. 2008; Wójcik i in. 2013). Problemy z nadmierną degradacją turystyczną występują też w wielu obszarach górskich Słowacji (Barancok, Varsavova 1996; Altmannova, Hrnciarova 1999; Barancok 1999; Barancok, Barancokova 2007; Ewer- towski, Tomczyk 2007). Badania poświęcone antropopresji były prowadzone także w innych obszarach górskich na świecie, m.in. w Selway-Bitterroot Wilderness w Montanie w USA (Cole 1983), w Alpach (Giessbel 1988), w Niigata Prefecture w Japonii (Tsuyuzaki 1994), w Górach Skalistych w USA (Wilson, Seney 1994), w Parku Narodowym Pyhatunturi w Finlandii (Ukkola 1995), w Masywie Centralnym we Francji (Candela 1982; Veyret i in. 1990; Krzemień 1995, 1997, 2008; Pop, Guitton 2010), w Parku Narodo- wym Mount Rainier w USA (Rochefort, Swinney 2000), w Parku Naro- dowym Daisetsuzan w Japonii (Yoda, Watanabe 2000), w Parku Narodowym Sagarmatha - Mount Everest w Nepalu (Nepal 2003), w paśmie górskim Western Arthur w Tasmanii (Whinam, Chilcott 2003), w Rezerwacie Przyrody Jiuzhaigou w Chinach (Li i in. 2005), w Alpach Australijskich (Growcock 2005), w Alpach Włoskich (Pelfini, Santilli 2006), w Rile i Pirynie w Bułgarii (Buchwał i in. 2009), w Parku Narodowym Gór Białych Samaria- Gorge na Krecie (Bielawska, Tsermegas 2009), jak również w górach Bucegi w Rumunii (Mihai i in. 2009) i w Andach (Barros i in. 2015). Specyfika poszczególnych obszarów, w których prowadzone były powyż- sze badania, wpływa na zróżnicowanie skutków oddziaływania ruchu turystycznego i daje możliwość porównywania zarówno przemian rzeźby, jak i metod stosowanych w celach ograniczenia przekształceń związanych z antropopresją (Dixon i in. 2004; Geneletti, Dawa 2009; Wimpey, Marion 2010). Szczególnie ważne staje się wdrażanie nowych metod pozwalających ograniczać negatywne skutki antropopresji, co zostało wykazane w Parku 16 2. TATRY NA TLE iNNYCH OBSZARÓW GÓRSKiCH. Narodowym Mount Rainier (Rochefort, Swinney 2000). Dodatkowo waż- nym aspektem pozwalającym na lepsze rozpoznanie warunków środowi- skowych danego obszaru są badania interdyscyplinarne (Mihai i in. 2009). Podejście takie jest szczególnie ważne w obszarach położonych w strefie ochrony ścisłej, gdzie jednym z głównych zadań jest zachowanie stabilności naturalnych ekosystemów (Stadel i in. 1996; Hanusin i in. 2008). Problematyka turystycznej antropopresji obszarów górskich jest roz- patrywana w Polsce i na świecie zarówno w odniesieniu do przekształceń pokrywy roślinnej (m.in. Mirek, Piękoś-Mirkowa 1980 ; Price 1985 ; Cole 1990, 1995; Gouvenain 1995; Michalik 1996; Kozłowska, Jakomulska 1999; Kozłowska, Rączkowska 1999; Cole, Monz 2002; Klug i in. 2002; Growcock 2005; Prędki, Winnicki 2006; Nepal, Way 2007; Morrocco, Ballantyne 2008; Pickering, Growcock 2009; Torn i in. 2009; Pickering i in. 2011; Zhang i in. 2012), jak i przekształceń pokrywy glebowej (m.in. Bryan 1977; Maciaszek, Zwydak 1992 a, b; Łajczak 1996; Hammitt, Jewell 2000; Prędki 2000, 2004, 2005; Degórski 2002; Dusza 2006; Marion i in. 2006; Olive, Marion 2009; Lucas-Borja i in. 2011). Zagadnienie antropopresji odnosiło się także do odporności szaty roślinnej na mechaniczne wydeptywanie oraz do składu gatunkowego roślin występujących w otoczeniu ścieżek turystycznych (Cole 1990, 1995; Pickering, Growcock 2009 ; Pickering i in. 2011). W Parku Narodowym Wielkiego Kanionu w Arizonie w USA prowadzono badania nad oddzia- ływaniem mechanicznym turystów na rośliny znajdujące się w bezpo- średnim sąsiedztwie ścieżki turystycznej na wysokości 1650 m n.p.m. Na podstawie badań stwierdzono, że po przejściu zaledwie 15 osób rośliny charakterystyczne dla Wielkiego Kanionu ulegają redukcji o 50%, natomiast po 250 przejściach rośliny te są całkowicie niszczone (Cole 1990). Z kolei w Górach Mamore w Szkocji S. Morrocco i C. Ballantyne (2008) badali morfologię ścieżek pod względem odporności pokrywy roślinnej i glebo- wej na rozrywanie i udeptywanie. Na podstawie badań autorzy wykazali, że im większa podatność pokryw na rozrywanie i udeptywanie, tym większy jest stopień przekształcenia rzeźby na stokach w otoczeniu ścieżek. Analizę występowania gatunków roślin oraz stopnia ich przekształ- ceń przeprowadzono również w Tatrach w kotłach Gąsienicowym 17 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH i Goryczkowym Świńskim (Kozłowska, Rączkowska 1999), w Górach Wind River w Wyoming w USA (Cole, Monz 2002) oraz w Alpach Australijskich (Growcock 2005; Pickering, Growcock 2009). Oddziaływanie turystów na podłoże przejawia się wydeptywaniem pokrywy darniowej, które sprzyja pogarszaniu się właściwości fizycznych pokrywy glebowej poprzez spadek jej porowatości i - co z tym związane - wzrost gęstości objętościowej (Prędki 2000). Dokładne pomiary erozji turystycznej na stokach w obrębie ścieżek z zastosowaniem fotografii ste- reoskopowej zostały przeprowadzone przez W.S. Warnera i J. Kvaernera (1998). Wykonane fotografie stereoskopowe umożliwiły określenie zmian na stoku w obrębie ścieżki w dokładnością do 3 mm. Symulacja ero- zji na stoku w obrębie ścieżki potwierdziła dokładność metody (Warner, Kvaerner 1998). Masowa turystyka piesza przyczynia się do zapoczątkowania i inten- syfikacji rozwoju licznych form erozyjnych, których dalszy rozwój może doprowadzić do przekształceń znacznych powierzchni terenu. Badania przeprowadzone na Jaworzynie Krynickiej (1114 m n.p.m.), Równicy (885 m n.p.m.) oraz na Baraniej Górze (1220 m n.p.m.) wskazują, że spływ powierzchniowy w warunkach symulowanej ulewy, o wysokości opadu 20 mm i natężeniu 3 mm/min, w obrębie powierzchni nieużytkowanej turystycznie wyniósł 3,2-7,2%. Z kolei w obrębie powierzchni intensyw- nie przekształcanej przez turystykę pieszą spływ ten wyniósł 70,8-83,8% opadu (Maciaszek, Zwydak 1992 a). Badania przeprowadzone w Tatrach Bielskich na Przełęczy pod Kopą (1776 m n.p.m.) wskazują, że warstwa usuniętej gleby na powierzchniach utrwalonych roślinnością wynosi 0,01-0,03 mm/rok. Natomiast w przypadku powierzchni eksperymental- nych na stoku pozbawionym roślinności w obrębie ścieżek turystycznych wartość ta wzrasta od 1,7 do 3,6 mm/rok (Midriak 1996). Na podstawie dotychczasowych badań można zauważyć, że turystyka piesza, będąca jedną z najpopularniejszych form turystyki w Polsce, ma naj- bardziej destruktywny wpływ na pokrywę roślinną i glebową oraz tempo przebiegu procesów morfogenetycznych (Mirek 1985; Łajczak 1996; Prędki 2000; Jodłowski 2001, 2011; Bukowski i in. 2015). Potwierdzają to badania przeprowadzone na Pilsku (1557 m n.p.m.), gdzie objętość wyerodowanej 18 2. TATRY NA TLE iNNYCH OBSZARÓW GÓRSKiCH. gleby w stosunku do całej uruchomionej masy na powierzchniach użytko- wanych przez turystów pieszych wyniosła 90,3%, a przez narciarzy - 9,7% (Łajczak 1996). Z kolei w tych obszarach górskich, w których dozwolone są inne formy turystyki, najbardziej destruktywny wpływ na przekształce- nia rzeźby ma turystyka konna oraz jazda na kładach (Wilson, Seney 1994; Olive, Marion 2009; Törn i in. 2009; Pickering i in. 2010). Według badań przeprowadzonych w Big South Fork National River and Recreational Area w USA erozja gleby w obszarach przeznaczonych do jazdy na kła- dach wyniosła 143,9 m3/km, a na ścieżkach użytkowanych przez turystykę konną - 94,9 m3/km. Natomiast na ścieżkach przeznaczonych na tury- stykę pieszą wartość ta wyniosła odpowiednio 11,8 m3/km, czyli osiem razy mniej aniżeli w przypadku turystyki konnej (Olive, Marion 2009). Ważnymi opracowaniami, w których zestawiono liczne badania doty- czące wpływu turystyki pieszej, rowerowej i konnej na pokrywę roślinną i glebową w obszarach chronionych Australii oraz USA, są publikacje C.M. Pickeringa i W. Hilla (2007) oraz C.M. Pickeringa i in. (2010). Porównanie wykształcenia form erozyjnych występujących na stokach w otoczeniu ścieżek turystycznych w różnych obszarach górskich na świecie daje możliwość szerszego spojrzenia na prawidłowości ich rozwoju w obrębie zróżnicowanego podłoża geologicznego, przy odmiennych warunkach klimatycznych oraz innym sposobie użytkowania (Buchwał i in. 2009; Gorczyca, Krzemień 2009; Monz i in. 2010; Pickering i in. 2010, 2011). W przypadku narciarstwa zjazdowego duże nasilenie antropopresji następuje w niewielkich obszarach w pobliżu tras narciarskich, wyciągów i kolejek linowych (Candela 1982; Mosimann 1985; Giessbel 1988; Tsuyuzaki 1994; Witkowski 1995; Ries 1996; Krzemień 1997; Guzik i in. 2002; Łajczak 2002, 2005 b ; Barni i in. 2007 ; Geneletti 2008 ; Kicińska 2010). Ścieżki, drogi i nartostrady to obszary o złożonym modelowaniu w poszczególnych porach morfogenetycznych, podobnie jak inne naturalne obszary niepokryte roślinnością (Kłapa 1980). Przykładem niekorzystnego oddzia- ływania narciarstwa na środowisko w Polsce jest Dolina Goryczkowa i Hala Gąsienicowa w Tatrach czy też masyw Pilska (Skawiński 1993 ; Łajczak 2005b, 2006 a; Zwijacz-Kozica i in. 2010). Duży ruch narciarski w połą- czeniu z przejazdami ratraków powoduje przekształcanie rzeźby, pokrywy 19 geomorfologíczne skutkí gospodarkí turystycznej w tatrach glebowej i roślinnej (Skawiński 1993; Ries 1996). Rozmiary degradacji tras narciarskich zależą od ukształtowania stoku, grubości pokrywy śnieżnej oraz odporności podłoża. Jeżeli trasa zjazdowa jest dodatkowo rozdepty- wana w sezonie letnim przez turystów, system odpływu wód opadowych ulega zmianie, skutkuje to powstaniem gęstej sieci rozcięć erozyjnych. Rozwój coraz głębszych rozcięć erozyjnych przyspiesza spływ powierzch- niowy na trasie narciarskiej, potęgując degradację trasy i depozycję mate- riału na jej obrzeżach (Łajczak 2002, 2006 a). Innym obszarem przekształ- conym wskutek utworzenia wyciągów narciarskich jest masyw Monts Dore we Francji należący do Regionalnego Parku Przyrody Wulkanów Owernii (Krzemień 1997, 2010). Zagospodarowanie narciarskie tego obszaru, z którego wynika zmiana profilu stoków, jak i sztuczne ukierunkowanie odpływu wód opadowych i roztopowych prowadzi do intensywnych prze- kształceń rzeźby (Krzemień 1997). W regionach, gdzie niewiele terenów nadaje się do uprawiania narciarstwa zjazdowego, dochodzi do olbrzymiej presji i wynikającej z niej degradacji bezcennej przyrody. Dobrym przykła- dem jest Cairngorm, najważniejszy region narciarski w Wielkiej Brytanii. Budowa nartostrad i wyciągów narciarskich spowodowała tam degradację naturalnej szaty roślinnej. Konsekwencją naruszenia równowagi w przy- rodzie tego obszaru są osuwiska i spływy błotne (Holden 1998; zob. także Kurek 2004). Rozbudowa infrastruktury turystycznej w obszarach gór- skich często przyczynia się do zwiększenia podatności stoków na erozję (Lacambre i in. 2000). Zróżnicowanie wykształcenia ścieżek i dróg turystycznych wynika przede wszystkim z naturalnych uwarunkowań wpływających na aktyw- ność określonych procesów morfogenetycznych, lecz także z intensywności oddziaływania antropogenicznego. Jednak w odcinkach dolinnych ścieżek i dróg prawidłowości przekształceń rzeźby zależą dodatkowo od intensyw- ności prowadzonych prac leśnych (m.in. Tague, Band 2001; Madej 2001; Wemple i in. 2001; Wałdykowski 2006 a, b, 2010; Wałdykowski, Krzemień 2013; Kroczak i in. 2016; Łukasik i in. 2016). Warto również zwrócić uwagę na opracowanie A. Buchwał (2008), w którym była analizowana rzeźba stoku w obrębie dróg w kontekście działalności gospodarczej w strefie polarnej, w masywie Pyramiden na Spitsbergenie. 20 2. TATRY NA TLE iNNYCH OBSZARÓW GÓRSKiCH. W celu przeciwdziałania postępującej degradacji na stokach w obrębie ścieżek położonych w obszarach górskich należy podejmować odpowied- nie zabiegi rekultywacyjne i ochronne (Krzemień 1995, 1997; Łajczak i in. 1996; Skawiński, Krzan 2002; Buchwał, Rogowski 2010; Ciapała i in. 2010). Parki narodowe w USA, m.in. Park Narodowy Sekwoi, Park Narodowy Kings Canyon czy Park Narodowy Gór Skalistych, wydają specjalne prze- wodniki, jak prawidłowo wyznaczać ścieżki na stoku i przeciwdziałać nad- miernej erozji (Griswold 1996; Basch i in. 2007; Hesselbarth i in. 2007). Zarządzaniem zasobami naturalnymi w parkach narodowych USA zajmuje się National Park Service. Stosowanie zabiegów rekultywacyjnych w obszarach wysokogórskich jest o wiele bardziej skomplikowane z powodu większych deniwelacji, większego nachylenia stoków w obrębie ścieżek i większej energii wody płynącej w tych obszarach. Ważnym etapem przeciwdziałania postępują- cym przekształceniom rzeźby na stokach jest stworzenie planu rekultywacji obszaru zagospodarowanego turystycznie. Przykładem może być projekt rekultywacji stoku o ekspozycji N na Pilsku opracowany przez A. Łajczaka i in. (1996) i wdrożony w latach 1997-1998. W obszarach wysokogórskich w Europie stosuje się różne metody przeciwdziałania degradacji antropogenicznej. Jedną z metod zapobiega- nia degradacji stoków w alpejskich stacjach narciarskich jest stosowanie hydrosiewu. Polega on na stosowaniu mieszaniny wodnej nasion traw wraz z nawozami. Metoda hydrosiewu była stosowana w stacji narciarskiej La Plagne w Alpach Francuskich (Wicherek 2011). Jednak wprowadza- jąc takie zabiegi, należy uwzględnić procedury, które pozwolą zachować odpowiednią jakość wód powierzchniowych i nasion. Jest to szczególnie ważne w obszarach użytkowanych rolniczo i wykorzystywanych turystycz- nie (Hassid i in. 2006; Wicherek 2011). Dodatkowo w celach rekultywacji gleby i zwiększenia stabilności stoków użytkowanych narciarsko stosuje się również materiał organiczny pochodzący najczęściej ze stacji uzdatniania wody oraz oczyszczalni ścieków (Wicherek 2011). Wymienione metody nie mogą być wprowadzane na stokach w obrębie ochrony ścisłej. W przypadku używania mat jutowych czy innych siatek z włókien natu- ralnych należy umieszczać informacje o regeneracji pokrywy roślinnej 21 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach w danym obszarze. Układanie siatek z tworzyw naturalnych i sztucznych jest jednym z ważniejszych zabiegów stosowanych w masywie Monts Dore we Francji (Krzemień 1997). Zdegradowane stoki w obrębie ścieżek i nar- tostrad w masywie Monts Dore są posypywane ciętą słomą, obsiewane trawą, a następnie przykrywane siatkami, co znacznie ogranicza ero- zję powierzchniową (Krzemień 1997). Siatki pozwalające na regenerację pokryw na stokach stosowane są również w Polsce w Bieszczadzkim Parku Narodowym (Prędki 2000) oraz w Tatrzańskim Parku Narodowym w obrę- bie Czerwonych Wierchów oraz doświadczalnie w otoczeniu Kasprowego Wierchu (Skawiński 1993; Skiba i in. 2015). Oddziaływanie człowieka na środowisko przyrodnicze obszarów gór- skich powoduje przyspieszanie obiegu energii i materii w obrębie stoków i den dolin. Najważniejszym procesem antropogenicznym jest wydeptywa- nie roślinności i rozrywanie pokryw darniowych. Turyści w największym stopniu przyczyniają się do niszczenia pokryw w porze niweopluwialnej, w okresie roztopów, gdy przepojone wodą podłoże jest w największym stopniu podatne na ubijanie (Kłapa 1980; Robens, Black 1993). Intensywne przekształcanie stoków w obrębie ścieżek i dróg turystycznych oraz nar- tostrad jest wynikiem nakładania się skutków procesów antropogenicz- nych oraz procesów morfogenetycznych, szczególnie spłukiwania, dzia- łalności lodu włóknistego, deflacji i niwacji (Kotarba 1984, 1992, 2002 ; Izmaiłow 1986 ; Kotarba i in. 1987 ; Rączkowska 1993, 1996, 1997, 1998 ; Gorczyca, Krzemień 2002, 2009, 2010; Hreśko i in. 2005, Łajczak i in. 2014). Modelowanie stoków użytkowanych turystycznie jest bardzo zróżnicowane i zależy od wielu uwarunkowań naturalnych, w tym m.in. od odporności podłoża, rodzaju nawierzchni, nachylenia stoku, jak również od położenia morfologicznego ścieżki. Nierównomierne przekształcanie stoków w obrę- bie ścieżek i dróg turystycznych związane jest również ze znacznym zróż- nicowaniem przestrzennym i czasowym ruchu turystycznego (Bogucki, Marchlewski 1982; Baranowska-Janota i in. 2000). Określenie przekształceń rzeźby na stokach użytkowanych turystycznie wymaga rozpoznania natę- żenia ruchu turystycznego. Natężenie ruchu turystycznego w TPN jest naj- większe spośród wszystkich parków narodowych w Polsce (Mielnicka 1991; Partyka 2010). Natężenie i struktura ruchu turystycznego w TPN zostały 22 2. TATRY NA TLE iNNYCH OBSZARÓW GÓRSKiCH. przedstawione m.in. przez J.T. Czochańskiego (1996, 2002), A. Płoszaj (1997), J.T. Czochańskiego i W. Szydarowskiego (2000), E. Gorczycę i K. Krzemienia (2002), M. Baścik i J. Pociask-Karteczkę (2006), J. Pociask-Karteczkę i in. (2008), J. Hibner (2013), J. Fidelus (2014). W TPN od 1993 r. prowadzone są badania ruchu turystycznego na podstawie sprzedaży biletów. Zestawione statystyki prezentowane są na stronie TPN. Dane te są jednak ograniczone do ruchu wejściowego turystów. Bezpośrednie pomiary ruchu turystycz- nego w wybranych odcinkach ścieżek były prowadzone przez A. Płoszaj (1996), D. Firszta (1997), J. Hibner (2014). Bezpośrednie liczenie tury- stów jest również prowadzone przez pracowników TPN i wolontariuszy w wybranych dniach w okresie letnim. Pomiary takie prowadzono m.in. od 5 do 7 sierpnia 2004 r. (Ładygin, Chovancova 2005). Ciągłe pomiary ruchu turystycznego w TPN w części wysokogórskiej w wybranych odcinkach ścieżek prowadzone są od 2008 r. za pomocą czujników ruchu (Buchwał, Fidelus 2010 ; Grocholski 2013 ; Fidelus 2014 ; Hibner 2014). Na świecie pomiary ruchu turystycznego prowadzi się, wykorzystując różnego rodzaju czujniki oraz kamery (Cessford, Muhar 2003; Cole 2004; Shoji i in. 2008; Pettebone i in. 2010). W obszarach chronionych drogi i ścieżki turystyczne oraz nartostrady są głównymi strefami oddziaływania człowieka na przyrodę (Kurek 2004). Dlatego jedną z podstawowych zasad zarządzania takimi obszarami powinno być kontrolowanie stref najbardziej podatnych na nadmierną erozję, która może doprowadzić do bardzo dużych zmian środowiska przyrodniczego. 23 3. Metody badań Identyfikacja przekształceń rzeźby na stokach użytkowanych turystycznie to jedno z najważniejszych zadań - w zarządzaniu górskimi obszarami chro- nionymi. W Polsce i w innych państwach wykorzystuje się liczne metody pomiarów przekształceń rzeźby (Krusiec 1996; Krzemień 1997; Hammitt, Jewell 2000; Cole 2002; Morrocco, Ballantyne 2008; Wałdykowski, Krzemień 2013; Ciapała i in. 2014). Badania, które przeprowadzono na potrzeby niniejszego opracowania, polegały na kartowaniu geomorfologicznym udostępnionych dla ruchu turystycznego dróg i ścieżek w TPN wraz z ich bezpośrednim otoczeniem. Ścieżki i drogi o łącznej długości 225 km zostały podzielone na 589 odcin- ków jednorodnych pod względem wykształcenia. Wydzielone odcinki zostały naniesione na mapę topograficzną w skali 1:10 000. Dla każdego odcinka zebrano informacje przy pomocy specjalnego raptularza (ryc. 3.1). Informacje te dotyczyły szeregu parametrów jakościowych i ilościowych, takich jak: położenie geomorfologiczne, morfometria i morfografia ście- żek i dróg turystycznych, rodzaj podłoża geologicznego oraz zbiorowiska roślinne, a także rodzaj nawierzchni i sposób użytkowania szlaków tury- stycznych (ryc. 3.1). Ponadto w poszczególnych odcinkach wykonywano profile porzeczne, a dla odcinków szczególnie charakterystycznych - profile podłużne. Podczas wszystkich badań prowadzono dokumentację fotograficzną. Jak wspomniano we Wstępie, w opracowaniu wykorzystano jednorodny, GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach nr odcinka wysokość [m n.p.m] ekspozycja stoku: data kartowania piętro geoekologiczne: położenie morfologiczne: sposób użytkowania: zbiorowiska roślinne: na szlaku rodzaj nawierzchni: w otoczeniu długość odcinka: maksymalna głębokość rozcięcia: skały podłoża: genetyczny rodzaj pokryw: maksymalna szerokość szlaku: skład petrograficzny materiału luźnego: przedziały średnich szerokości szlaków [m] frakcja materiału luźnego frakcja maks. <1 przedziały frakcji dominującej [cm] 1-2 0 11-15 2-5 <2 16-20 >5 2-5 >20 przekształcenia (znaczące, małe) 6-10 profil poprzeczny ścieżki: spadek [°] 0-5o 16-20o 6-10o > 20o 11 -15o liczba ścieżek maksymalny spadek szlaki kształtowane przez: morfometria form: lawiny spływy gruzowe spłukiwanie lód włóknisty deflację ruchy masowe niwację inne formy (świeże, zarastające) Ryc. 3.1. Formularz do charakterystyki odcinków ścieżek i dróg turystycznych 26 3. METODY BADAŃ pochodzący z kartowania geomorfologicznego materiał, który został zebrany przy użyciu raptularza. Poszczególne prace terenowe były realizo- wane etapami w latach 1995-2012. Część terenu opracowano w ramach prac magisterskich autorów: M. Kruśca (1995, 1996), E. Gorczycy (1997, 2000), A. Kopery (1999), K. Nikla (2001), J. Fidelus (2006). Niektóre fragmenty terenu autorzy kartowali osobiście, tj. : E. Gorczyca, K. Krzemień (2002, 2005, 2006a, b, 2009, 2010), A. Buchwał, J. Fidelus (2008). Wymienione materiały dotyczą wszystkich ścieżek i dróg turystycznych w całych Tatrach Polskich. Dane pozyskane przy pomocy raptularza (ryc. 3.1) zostały ujed- nolicone i zweryfikowane. W sumie skartowano 225 km ścieżek i dróg tury- stycznych (całkowita długość ścieżek i dróg turystycznych w TPN wynosi 275 km) i wydzielono 589 jednorodnych odcinków. W niniejszym opracowaniu wzięto też pod uwagę materiały z karto- wania geomorfologicznego ścieżek i dróg turystycznych prowadzonego w ramach pracy doktorskiej J. Fidelus (2013a) oraz projektu realizowanego w TPN pt. Zmniejszenie presji turystycznej na siedliska i gatunki na obszarze PLC 120001 Tatry (Fidelus 2013b). W niniejszych badaniach przeprowa- dzono powtórne kartowanie geomorfologiczne ścieżek i dróg turystycz- nych w Tatrach Zachodnich. Zebrane dane pozwoliły porównać parametry morfometryczne ścieżek i dróg turystycznych z danymi zebranymi w latach 1995-2008. Ponadto w ramach badań terenowych przeprowadzono rów- nież kartowanie geomorfologiczne ścieżek i dróg turystycznych w części słowackiej Tatr Zachodnich (ryc. 3.2) Dzięki temu możliwe było zaobser- wowanie prawidłowości wykształcenia stoków użytkowanych turystycznie zarówno na skłonie N, jak i S (w TPN - w polskiej części i w TANAP - w czę- ści słowackiej). Podczas tych badań skartowano 124 km badanych ścieżek i dróg turystycznych w części polskiej i słowackiej i wydzielono 748 jed- norodnych, podstawowych pod względem geomorfologicznym odcinków. Ponadto w ramach wyżej wspomnianego projektu skartowano powtórnie kilkanaście kilometrów ścieżek w rejonie Czerwonych Wierchów i wydzie- lono na tym obszarze 84 podstawowe odcinki. Wszystkie zebrane materiały pozwalają poznać prawidłowości w roz- mieszczeniu stref szczególnie zdegradowanych w całych Tatrach, zmiany zasięgu tych stref w czasie oraz prawidłowości funkcjonowania obszarów 27 Ryc. 3.2. Ścieżki i drogi turystyczne w polskiej i słowackiej części Tatr: A. badane w odniesieniu do geomorfologicznych przekształceń rzeźby w TPN; B. badane w celu porównania geomorfologicznych przekształceń rzeźby w TPN i TANAP GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 28 3. METoDY BADAŃ poddanych antropopresji w różnych częściach Tatr, a także osobno na ich skłonie N i S. Autorzy niniejszego opracowania prowadzili również badania i obserwacje terenowe w innych obszarach świata. Pozwoliły one porównać prawidłowości rozwoju rzeźby pod wpływem antropo- presji w Tatrach z innymi obszarami górskimi o rzeźbie wysokogórskiej. Badania i obserwacje terenowe prowadzono m.in. w masywie Monts Dore (Krzemień 1995, 1997, 2008), w górach Bucegi, w Alpach, w Rile i Pirynie (Buchwał i in. 2009; Fidelus, Rogowski 2012; Fidelus 2013a), na Maderze (Dłużewski, Krzemień 2015). Oprócz wspomnianego kartowania geomorfologicznego w wybranych obszarach w różnych okresach prowadzono dodatkowe badania mające na celu określenie tempa erozji antropogenicznej w obrębie ścieżek i dróg turystycznych oraz powierzchni naturalnych kształtowanych jedynie przez procesy morfogenetyczne. Jednym z etapów badań był pomiar objętości przemieszczanego mate- riału w wyniku oddziaływania turystów na ścieżkach turystycznych. W tym celu założono trzy stanowiska pomiarowe w odcinkach stoków 0 dużym nachyleniu na ścieżce prowadzącej na Trzydniowiański Wierch (fot. 3.1) (Krusiec 1996). Kolejne badania skierowane były na porównanie skutków procesów morfogenetycznych w poszczególnych piętrach geoekologicznych na sto- kach o ekspozycji N i S. W tym celu wyznaczono powierzchnie testowe w obrębie stoków niepoddawanych oddziaływaniu człowieka oraz na stokach w obrębie ścieżek i dróg turystycznych. Wielkość każdej z testo- wych powierzchni wynosiła w zależności od możliwości badawczych od 1 do 4 m2 (Fidelus 2013a). Powierzchnie wytyczano za pomocą metalo- wych prętów. Wyznaczono po sześć powierzchni kontrolnych na stokach o ekspozycji N w TPN oraz na stokach o ekspozycji S w TANAP. W pię- trze subalpejskim na skłonie N wyznaczono dodatkowe powierzchnie testowe na stoku o ekspozycji SW Trzydniowiańskiego Wierchu. Dzięki temu zaobserwowano kierunki dominujących przekształceń na dwóch znajdujących się blisko względem siebie powierzchniach na stoku o eks- pozycji N i SW. Łącznie założono 14 takich stanowisk pomiarowych (Fidelus 2013a). 29 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Fot. 3.1. Stanowisko pomiarowe na ścieżce prowadzącej na Trzydniowiański Wierch. Służyło ono do określenia objętości przemieszczanego materiału wskutek oddziaływania turystów na podłoże Kolejnym etapem badań było określenie koncentracji zawiesiny w wodach płynących po stoku w obrębie ścieżek, dróg i szlaków zrywkowych. W tym celu pobrano próby wody z 67 punktów (Fidelus 2013a). Z każdego punktu pobrano 4 próby po 0,5 l. Badania te przeprowadzono w latach 2009-2011. W pierwszym etapie pobierano próby wody z punktów na ścieżkach i dro- gach w czasie opadu, gdy turyści nie oddziaływali na podłoże. W kolejnym etapie zmodyfikowano pobór prób, co pozwoliło określić wpływ turystów na stopień przemieszczanego materiału. Pobierano więc próby przed przej- ściem turysty oraz po jednorazowym przejściu turysty w odległości 7 m od niego. Dodatkowo pobierano próby zarówno w czasie opadów, jak i po ich ustaniu. Koncentracja zawiesiny w pobranych próbach wody została obli- czona w laboratorium w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ metodą wirówkową w wirówce typu MPW-223e. Pobrane próby pozwoliły 30 3. METoDY BADAŃ określić ilościowe relacje pomiędzy wysokością opadu a ilością uruchamia- nego dzięki przemieszczaniu się turystów materiału klastycznego na stoku w obrębie ścieżek, dróg turystycznych oraz szlaków zrywkowych. Kolejnym etapem badań była szczegółowa analiza zmian w zasięgu stref zdegradowanych, przeprowadzona na podstawie ortofotomap z 1977 i 2009 r. Polegała ona na określeniu powierzchni stref zdegradowanych w rejonie ścieżek turystycznych we wspomnianym okresie. Szczegółowe analizy zmian powierzchni zdegradowanych zostały wykonane dla wybranych odcinków ścieżek, w których obrębie dochodzi do największych prze- kształceń rzeźby. Na podstawie analizy orotofotomap określono zmiany powierzchni zdegradowanych w Tatrach Zachodnich i Wysokich w strefie wybranych grzbietów (Bukowski i in. 2015). Analiza została przeprowa- dzona przez pracownika TPN M. Bukowskiego, któremu autorzy bardzo serdecznie dziękują za pomoc w opracowaniu tych materiałów. W celu określenia natężenia ruchu turystycznego wykorzystano dane o liczbie turystów zestawiane przez TPN na podstawie sprzedaży biletów. Ponadto wykorzystano dane o ruchu turystycznym zebrane w pracach magisterskich A. Płoszaj (1997), D. Firszta (1997). Użyto również danych o liczbie turystów uzyskanych z TPN, zebranych z bezpośrednich pomia- rów przez pracowników TPN i wolontariuszy w 2004 i 2009 r. (Ładygin, Chovancova 2005 oraz niepubliko- wane dane TPN). Szczegółowa ana- liza ruchu turystycznego w wybra- nych częściach Tatr Zachodnich była prowadzona z wykorzystaniem czujników pyroelektrycznych firmy EcoCounter (fot. 3.2) (zwanych migratorami lub fotokomórkami) do automatycznego zliczania tury- stów (Grocholski 2013; Fidelus 2014). Czujniki te zostały zakupione w ramach projektu nr N306 290 235 J. Fidelus oraz zostały pozyskane z TPN. Za wszystkie dane liczbowe Fot. 3.2. Czujnik pyroelektryczny (fotokomórka, migrator) do automa- tycznego zliczania turystów 31 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH pozyskane z TPN oraz udostępnienie czujników do badań ruchu turystycz- nego, a także za pomoc pracowników TPN i wolontariuszy autorzy serdecz- nie dziękują. Ostatnim etapem badań była weryfikacja sposobów przeciwdziałania degradacji antropogenicznej na stokach w obrębie ścieżek i dróg tury- stycznych. W niniejszym opracowaniu przedstawiono liczne propozycje i przykłady działań podejmowanych w celu ograniczenia erozji na stokach w otoczeniu ścieżek zarówno w Polsce, jak i w innych obszarach górskich w Europie, m.in. w masywie Monts Dore we Francji oraz w stacji narciar- skiej La Plagne w Alpach Francuskich (Krzemień 1997; Wicherek 2011). Należy nadmienić, że w obrębie TPN od dawna są wykonywane prace zmierzające do ograniczenia antropopresji w obrębie ścieżek i dróg tury- stycznych. Podczas badań terenowych analizowano ich skuteczność. Ponadto w ostatnich latach TPN realizuje programy unijne zmierza- jące do przeciwdziałania nadmiernej degradacji ścieżek turystycznych. Jednym z nich jest program Zmniejszenie presji turystycznej na siedliska i gatunki na obszarze PLC120001 Tatry (Skawiński 1993; Skawiński, Krzan 2002; Skiba i in. 2015). 32 4. Obszar badań 4.1. Położenie obszaru badań Ścieżki i drogi turystyczne będące przedmiotem badań, które posłużyły jako podstawa niniejszego opracowania, są zlokalizowane głównie w polskiej części Tatr Zachodnich i Wysokich (ryc. 4.1). Część analizowanych ścieżek należy do słowackiej części Tatr Zachodnich (ryc. 4.2). Łączna długość zbadanych ścieżek i dróg w części polskiej wynosi 225 km, a w części słowackiej - 39 km. Najwyższym szczytem w obszarze badań w części Tatr Wysokich są Rysy (2249 m n.p.m.), w części Tatr Zachodnich po stronie pol- skiej jest Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.), po stronie słowackiej - Bystra (2248 m n.p.m.). Badania obejmowały dwa obszary: Tatrzański Park Narodowy (TPN) oraz Tatransky narodny park (TANAP). W TPN ruch turystyczny dozwolony jest przez cały rok. Jedynie od 1 grudnia do 15 maja są zamykane odcinki ścieżek z Doliny Tomanowej na Chudą Przełączkę w masywie Czerwonych Wierchów, z Przełęczy w Grzybowcu na Wyżnią Przełęcz Kondracką, a także z Doliny Pięciu Stawów przez Świstówkę Roztocką do Morskiego Oka. W części słowackiej szlaki turystyczne są zamykane powyżej schronisk w okresie, od 1 listopada do 15 czerwca. Badane ścieżki i drogi turystyczne znajdują się w obszarze o cennych walorach przyrodniczych i odznaczającym się znacznym zróżnicowaniem 34 4. obszar badań Ryc. 4.2. Badane ścieżki i drogi turystyczne w części N i s Tatr zachodnich 35 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach ruchu turystycznego. W badanym obszarze do ścieżek turystycznych zaliczono wszystkie trasy użytkowane jedynie przez pieszych tury- stów, z kolei do dróg turystycznych zaliczono trasy użytkowane przez ruch turystyczny, samochodowy, konny oraz na potrzeby gospo- darki leśnej. W TPN w wybranych odcinkach dróg turystycznych - m.in. w Dolinie Chochołowskiej i w Dolinie Suchej Wody - dozwolona jest również turystyka rowerowa z możliwością wypożyczenia sprzętu. Ponadto w obrębie Kasprowego Wierchu ( 1987 m n.p.m.) funkcjo- nują dwa wyciągi narciarskie oraz górska kolej linowa. Przepustowość kolejki górskiej na Kasprowy Wierch wynosi poza sezonem narciarskim (28 IV-15 XII) 180 osób na godzinę, z kolei w sezonie narciarskim 360 osób na godzinę (Skawiński 2013). W obszarze badań na stokach występuje również sieć licznych szlaków zrywkowych powstałych wskutek transportu drewna w strefach, w których dozwolona jest gospodarka leśna. Gospodarka leśna w TPN, nadzorowana przez Wspólnotę Leśną Uprawnionych 8 Wsi w Witowie, jest prowadzona w dolinach: Chochołowskiej, Starorobociańskiej, Jarząbczej, Wyżniej Chochołowskiej i Lejowej. W piętrze leśnym w strefie ochrony czynnej pro- wadzone są również prace leśne pod nadzorem służb TPN, polegające m.in. na usuwaniu zniszczeń po wiatrołomach, wiatrowałach, wystąpieniu wiel- kich lawin i spływów gruzowo-błotnych oraz po katastrofalnych opadach. W obszarze badań po stronie polskiej znajduje się 8 schronisk turystycz- nych, po jednym w Dolinie Chochołowskiej, na Polanie Ornak w Dolinie Kościeliskiej, na Hali Kondratowej w Dolinie Kondratowej, w Dolinie Rybiego Potoku, w Dolinie Roztoki, w Dolinie Pięciu Stawów, na Hali Gąsienicowej oraz na Polanie Kalatówki (ryc. 4.1). Po stronie słowackiej w dolinach Jamnickiej i Raczkowej, gdzie prowadzone były badania, znaj- dują się jedynie dwie koliby i autocamping z polem namiotowym u wylotu z Tatr (ryc. 4.2). Położenie schronisk w całym obszarze badań w znacznym stopniu wpływa na dużą koncentrację ruchu turystycznego. Największe natężenie ruchu turystycznego notuje się w odcinkach dolinnych, gdzie zlokalizowane są schroniska górskie. 36 4. obszar badań 4.2. Środowiskowe uwarunkowania ścieżek i dróg turystycznych w Tatrach Badane ścieżki i drogi turystyczne występują w obszarach o dużej różno- rodności warunków przyrodniczych, co wynika z ich położenia w Tatrach Zachodnich i Wysokich. Obszar badań spełnia kryteria gór wysokich okre- ślonych przez C. Trolla (1973), gdyż położony jest powyżej plejstoceńskiej granicy wieloletniego śniegu, współczesnej górnej granicy lasu, a w jego obrębie zachodzą procesy peryniwalne. W obszarze badań można wyróżnić dwie części o różnej budowie geo- logicznej: część krystaliczną na południu oraz część osadową na północy (ryc. 4.3). Część krystaliczna Tatr jest zbudowana głównie z granitoidów i skał metamorficznych, m.in. gnejsów, amfibolitów, łupków krystalicznych oraz mylonitów. Stoki i grzbiety w obrębie ścieżek w części krystalicznej cechują się największą odpornością podłoża skalnego. Mniejsza odporność podłoża na wietrzenie występuje w części osadowej Tatr. Cześć osadową budują głównie wapienie i dolomity oraz mniej odporne na wietrzenie margle, piaskowce i łupki (Bac-Moszaszwili i in. 1979 ; Bac-Moszaszwili, Jurewicz 2010). Szczegółowa charakterystyka budowy geologicznej podłoża ścieżek i dróg turystycznych w części polskiej badanego obszaru została przedstawiona przez M. Bac-Moszaszwili, M. Gąsienicę-Szostak (1992) oraz M. Bac-Moszaszwili, E. Jurewicz (2010). Badany obszar charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem rzeźby, które jest rezultatem długotrwałej działalności różnych czynników morfogene- tycznych (Klimaszewski 1988 ; Kotarba, Krzemień 1996). Powodem tego zróżnicowania jest głównie budowa geologiczna. Mimo że Tatry były mode- lowane w poszczególnych okresach przez podobne czynniki, to jednak prze- bieg ich działalności był zróżnicowany w zależności od jakości, a zwłaszcza odporności i ukształtowania podłoża (Klimaszewski 1988, 1996). W obszarze badań wyróżnia się dwa typy rzeźby terenu: wysokogórski i średniogórski. W części wysokogórskiej charakterystycznymi formami są cyrki glacjalne oraz doliny U-kształtne z pokrywami morenowymi. Stoki w części wysokogórskiej są wykształcone w postaci urwistych ścian 37 38 Ryc. 4.3. Położenie ścieżek i dróg turystycznych na tle podłoża geologicznego (mapa uproszczona na podstawie M. Bac-Mosaszwili i in. 1979) GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 4. obszar badań skalnych rozciętych głębokimi żlebami ; ich nachylenia wynoszą ok. 35°. Część wysokogórska została przemodelowana przez lodowce w plejstoce- nie. W części średniogórskiej charakterystyczne są głębokie i wąskie doliny V-kształtne ze skalnymi zboczami. W tej części Tatr występują kopula- ste szczyty i zaokrąglone grzbiety, a nachylenia stoków wynoszą 10-35° (Klimaszewski 1988) (ryc. 4.4). Duże wzniesienie nad poziom morza przy znacznych wysokościach względnych i bogatej rzeźbie powoduje w badanym terenie znaczne zróżni- cowanie klimatyczne w profilu wysokościowym (Hess 1996). Obszar badań leży w obrębie pięciu pięter klimatycznych (Hess 1965) (tab. 4.1). Tabela 4.1. Piętra klimatyczne w Tatrach (na podstawie: M. Hess 1965) Piętra klimatyczne Średnia temperatura roku [°C] Wysokość [m n.p.m.] stoki S stoki N Zimne od -4 do -2 od szczytów do 2350 do 2200 Umiarkowanie zimne od -2 do 0 2350-2050 2200-1850 Bardzo chłodne od 0 do +2 2050-1650 1850-1550 Chłodne od +2 do +4 1650-1200 1550-1150 Umiarkowanie chłodne od +4 do +6 od 1200 od 1150 do podnóży Wydzielone piętra charakteryzują się określonymi zespołami procesów morfogenetycznych, a ich roczny przebieg zależny jest od temperatury powietrza, opadów, pokrywy śnieżnej i siły wiatru (Hess 1965). Jednak największą rolę morfogenetyczną w przekształceniu rzeźby Tatr obser- wuje się podczas krótkotrwałych intensywnych opadów letnich (Kotarba 1998, 1999). W badanym terenie liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi od 100 do 230 dni rocznie, natomiast liczba dni z wiatrem aktywnym, zdolnym do uruchomienia materiału mineralnego wynosi od 20 do 220 dni rocznie (Hess 1965; Izmaiłow 1986). Roczne sumy opadów w badanym obszarze na skłonie N wynoszą od 1200 mm do ponad 2000 mm (Niedźwiedź 1992). 39 40 Ryc. 4.4. Ścieżki i drogi turystyczne na tle głównych elementów rzeźby Tatr Polskich. Mapa geomorfologiczna wg M. Klimaszewskiego (1962) zmodyfikowana przez A. Kotarbę i in. (1987). 1 - grzbiety ostre, 2 - grzbiety wąskie, 3 - grzbiety szerokie, 4 - grzbiety monoklinalne, 5 - grzbiety podwójne, 6 - szczyty, 7 - przełęcze w mało odpornych skałach, 8 - przełęcze w strefach uskoków, 9 - cyrki glacjalne, 10 - zamknięcia żłobów, 11 - żłoby glacjalne, 12 - załomy dolinne, 13 - misy jeziorne pochodzenia glacjalnego, 14 - wały morenowe, 15 - lodowce gruzowe, 16 - zagłębienia po wytopieniu martwego lodu, 17 - doliny wypełnione materiałem glacifluwialnym, 18 - doliny fluwialne niezlodowacone, 19 - doliny krasowe, 20 - bramy skalne, 21 - północna granica Tatr, 22 - granica państwa GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 4. OBSZAR BADAŃ Intensywność modelowania ścieżek wraz z ich otoczeniem dowiązuje do rocznego cyklu zmian elementów klimatycznych, przy czym stoki wystę- pujące w tych samych warunkach klimatycznych mogą ulegać całkowicie odmiennym przekształceniom. Jednym z ważnych czynników warunkują- cych te różnice jest oddziaływanie antropogeniczne. W badanym obszarze występuje duże zróżnicowanie przestrzenne pokrywy glebowej, uwarunkowane rodzajem podłoża skalnego, intensyw- nością procesów morfogenetycznych oraz zmieniającymi się wraz z wyso- kością n.p.m. warunkami klimatycznymi i roślinnymi (Skiba 1995; Skiba i in. 2002; Skiba 2006a, b; Drewnik 2006, 2008). W badanym obszarze na podłożu krystalicznym występują rankery bielicowe (Podzolic Rankers), rankery butwinowe (Umbric Leptosols), gleby bielicowe i bielice (Orthic Podzols). Z kolei na podłożu osadowym występują rędziny próch- niczne (Humic-Rendzic Leptosols), rędziny brunatne (Cambic-Rendzic Leptosols), rędziny butwinowe (Umbric-Rendzic Leptosols) (Skiba 2002; Skiba i in. 2003). W części wysokogórskiej badanego obszaru zaznacza się duży udział gleb inicjalnych skalistych (Leptosols). Charakterystyczną cechą jest tam występowanie nieciągłości pokrywy glebowej, wynikającej z dużej aktywności procesów morfogenetycznych. Nieciągłość taka poja- wia się w strefach, gdzie wśród gleb o dobrze wykształconym profilu gle- bowym występują utwory skaliste i gleby inicjalne. Fragmentaryczność pokrywy glebowej jest najbardziej charakterystyczna w piętrach subalpej- skim i alpejskim (Skiba 1996, 2006a). Masowa turystyka przyczynia się do inicjowania oraz przyspieszania przekształceń rzeźby w obszarach górskich (Krzemień 1997 ; Gorczyca, Krzemień 2006, 2009). Dlatego ważnym aspektem zarządzania górskimi obszarami chronionymi jest uwzględnianie działań mających na celu rewi- talizację obszarów zdegradowanych. Działania takie są realizowane m.in. w ramach planu ochrony tworzonego przez władze parków narodowych (Skiba i in. 2002; Skiba 2007). Badany teren jest położony w czterech piętrach roślinnych, tj.: leśnym (regiel dolny i górny) do wysokości ok. 1550 m n.p.m, kosodrzewiny (piętro subalpejskie) od 1550 do 1800 m n.p.m., piętrze hal (alpejskim) sięgającym od 1800 do 2300 m n.p.m. oraz najwyższym piętrze turniowym (subniwalnym) 41 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach (Kotarba 1984 ; Kotarba i in. 1987 ; Skrzydłowski 2010 ) . Górna granica lasu w Tatrach Zachodnich przebiega w wysokości 1500-1550 m n.p.m. Występowanie i rozmieszczenie zespołów roślinnych w badanym obsza- rze jest w dużym stopniu uzależnione od wysokości bezwzględnej, rodzaju podłoża oraz lokalnej rzeźby terenu. Najważniejszą rolę odgrywa jednak zróżnicowanie warunków klimatycznych, które decydują o piętrowym układzie roślinności (Radwańska-Paryska 1974, 1988; Mirek, Piękoś- Mirkowa 1992, 1996a, b). Szczegółowa charakterystyka roślinności wystę- pującej w otoczeniu ścieżek i dróg turystycznych w części polskiej bada- nego obszaru została przedstawiona przez Z. Mirka, H. Piękoś-Mirkową (1992) i T. Skrzydłowskiego (2010). W badanym obszarze występują zbiorowiska roślinne odporne na oddziaływanie turystów - m.in. trawiaste zbiorowiska polan czy hal wyso- kogórskich oraz borówczyska. Występują w nim jednak również gatunki i zbiorowiska roślinne bardzo wrażliwe na oddziaływanie ruchu tury- stycznego - np. ziołorośla (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1980). Piętrowy układ roślinności w badanym terenie warunkuje obieg wody i określa retencyjne możliwości obszaru. Z tego powodu takie same opady w różnych częściach badanego obszaru mogą dać różne efekty zarówno w wymiarze jakościo- wym, jak i ilościowym (Kotarba 1998). 42 5. Charakterystyka ścieżek i dróg turystycznych w Tatrzańskim Parku Narodowym Łączna długość analizowanych w tym rozdziale ścieżek i dróg turystycznych w Tatrzańskim Parku Narodowym wynosi 225 km; analizie nie podlegają drogi asfaltowe. Ścieżki i drogi zostały podzielone na 589 odcinków jednorodnych pod względem ich wykształcenia i funkcj onowania. Po odjęciu odcinków z nawierzchnia asfaltową, analizie poddano 579 odcinków dróg i ścieżek turystycznych (ryc. 5.1). Badane szlaki turystyczne poprowadzone są w obszarze wysokogórskim i średniogórskim, przez co ścieżki i drogi turystyczne są bardzo zróżnicowane pod względem wykształcenia ich mor- fologii. Obszary te różnią się litologią podłoża, pokrywami, rzeźbą, a ich bardzo duże zróżnicowanie wynika też z piętrowości elementów środowiska przyrodniczego. Zróżnicowanie warunków środowiskowych (m.in. klimat, roślinność) w piętrach geoekologicznych znacząco wpływa na wykształce- nie morfologii dróg i ścieżek turystycznych. Parametry charakteryzujące ścieżki i drogi turystyczne zostaną ujęte z podziałem na piętra leśne, sub- alpejskie i alpejskie razem z seminiwalnym. Większość ścieżek i dróg tury- stycznych jest położonych w piętrze leśnym - 60%, pozostałe znajdują się w piętrze subalpejskim - 19% oraz w piętrach alpejskim i seminiwalnym - 21%. Z takiego rozmieszczenia ścieżek i dróg turystycznych wynika zróż- nicowane możliwości kształtowania ich powierzchni. 44 Ryc. 5.1. Rozmieszczenie ścieżek i dróg turystycznych podzielonych na odcinki jednorodne morfogenetycznie GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 5. charakterystyka śCiEżEK i DRóG TuRYsTYCzNYCH w TPN W stosunku do rzeźby Tatr najwięcej szlaków biegnie stokami 41% i dnami dolin 39%, grzbietami jedynie 20% (ryc. 4.4, fot. 5.1—5.3). Bardzo duże znaczenie dla wykształcenia ścieżek i dróg turystycznych ma litologia podłoża. Znaczna część szlaków turystycznych w Tatrach, ok. 46% ich dłu- gości przebiega na pokrywach morenowych, fluwioglacjalnych i fluwial- nych. Pozostałe 25% długości szlaków poprowadzono na utworach krysta- licznych, kolejne 23% - na utworach węglanowych i ok. 6% - na utworach fliszowych (ryc. 4.3, 5.2, 5.3). Szlaki turystyczne są więc wykształcone na 45 Ryc. 5.2. Podłoże litologiczne ścieżek i dróg turystycznych w TPN a. udział ścieżek oraz stopień ich rozczłonkowania; B. długość ścieżek na różnym podłożu litologicznym GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Fot. 5.1. Przykłady ścieżek poprowadzonych po stoku A. stoki Boczania, dolina Bystrej; B. dolina gąsienicowa 46 A. B. 5. charakterystyka śCiEżEK i DRóG TuRYsTYCzNYCH w TPN Fot. 5.2. Przykład ścieżki poprowadzonej dnem doliny (dolina Kondratowa) różnym podłożu, w różnych położeniach geomorfologicznych i mogą być utrwalone różnymi zespołami roślinnymi. Z geomorfologicznego punktu widzenia najważniejsze jest ich położenie w stosunku do głównych ele- mentów rzeźby oraz jakie utwory budują podłoże i czy jest ono utrwalone roślinnością. Tatrzańskie ścieżki i drogi turystyczne są bardzo zróżnicowane pod względem szerokości, głębokości rozcięcia oraz liczby równoległych do sie- bie ścieżek (rozczłonkowania szlaku) w danym odcinku szlaku turystycz- nego (ryc. 5.4, 5.5, 5.6). Najszersze ścieżki i drogi występują w piętrze leśnym, ich średnia sze- rokość wynosi 2,27 m, a średnia maksymalna szerokość - 4,5 m. Znacznie węższe są ścieżki w piętrach subalpejskim, alpejskim i seminiwalnym (tab. 5.1). W najszerszych miejscach ścieżki osiągają najczęściej 1-3 m (56%), są jednak i takie strefy w obrębie ścieżek i dróg, które osiągają 10-52 m sze- rokości. Szerokość 78% ścieżek i dróg nie przekracza 5 m w najszerszych 47 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 5.3. Przykład ścieżki poprowadzonej grzbietem (A - Mały Kościelec; B - Trzydniowiański Wierch) 48 A. B. 5. charakterystyka ŚCiEżEK i DRÓG TURYsTYCZNYCH W TPN Ryc. 5.3. Długość ścieżek i dróg turystycznych na różnym podłożu litologicznym z podziałem na piętra geoekologiczne i stopień rozczłonkowania ścieżek miejscach (ryc. 5.4). W piętrze leśnym 56% ścieżek osiąga szerokość 1-3,5 m; stanowią one 34% wszystkich szlaków w TPN. W piętrze seminiwalnym 60% ścieżek cechuje się maksymalną szerokością 0,5-2 m; stanowią one 11% wszystkich szlaków w TPN. W piętrze alpejskim najwięcej jest ścieżek stosunkowo wąskich - blisko 57% nie osiąga maksymalnej szerokości prze- kraczającej 2 m (ryc. 5.4). Rozcięcia ścieżek rosną zgodnie z rozkładem siły erozyjnej w profilu podłużnym stoków. Z tego powodu najniższe wartości rozcięcia wystę- pują w piętrach alpejskim i seminiwalnym, a największe w piętrze leśnym (tab. 5.1). Około 12% ścieżek i dróg w TPN jest nierozcięta, a ok. 30% 49 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Tabela 5.1. Wybrane parametry ścieżek w tpn Piętra geoekologiczne Średnie rozcięcie ścieżek Średnia szerokość ścieżek Średnia z maksymalnych szerokości ścieżek [m] Piętro leśne 0,5 2,27 4,5 Piętro subalpejskie 0,35 1,45 3,5 Piętro alpejskie i seminiwalne 0,3 1,8 3,4 TPN 0,38 1,84 3,8 rozcięta bardzo nieznacznie - do 0,2 m. Ścieżki fragmentarycznie lub w całości rozcięte do 0,2 m są najbardziej typowe dla piętra alpejskiego - stanowią w nim 51% długości wszystkich ścieżek. W piętrze leśnym naj- więcej jest ścieżek z maksymalnym rozcięciem 0,2-0,5; stanowią one 38% ścieżek i dróg pietra leśnego i 23% wszystkich analizowanych szlaków TPN. Ścieżki rozcięte głębiej niż 0,5 m stanowią ok. 20% wszystkich ścieżek, naj- częściej występują w piętrze leśnym, gdzie stanowią blisko 16% ich całko- witej długości (ryc. 5.5). Rozczłonkowanie stoków w obrębie szlaków można wyrazić liczbą ście- żek w danym odcinku szlaku. Najwięcej ścieżek jest słabo rozczłonkowa- nych. Szlaki 1-ścieżkowe stanowią 44% ich łącznej długości, 2-ścieżkowe - 31%, 3-ścieżkowe - 14% (ryc. 5.6). W całych Tatrach jest ok. 10% długości szlaków z więcej niż 3 ścieżkami (od 4 do 7). Udział [%] szlaków jedno- ścieżkowych jest największy w piętrach alpejskim i subniwalnym, nato- miast szlaki wielościeżkowe dominują w piętrze leśnym. Występuje wyraźna zależność stopnia rozczłonkowania szlaków (liczba ścieżek) od odporności podłoża skalnego (ryc. 5.3), należy jednak zauważyć, że duże znaczenie ma tu także położenie morfologiczne (grzbiet, stok, dno doliny). Na podłożu granitoidowym ścieżki są najmniej rozczłonkowane - dominują jedno- (60%) i dwuścieżkowe (30%). Dodatkowym uwarunko- waniem sprzyjającym zawężeniu ruchu turystycznego jest tu poprowadze- nie ścieżek w partiach wąskich grzbietów głównych. Na podłożu utworów 50 5. CHARAKTERYsTYKA śCiEżEK i DRóG TuRYsTYCzNYCH w TPN Ryc. 5.5. Maksymalne głębokości rozcięcia ścieżek w piętrach geoekologicznych 51 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Ryc. 5.6. Długość szlaków rozczłonkowanych od 1 do 7 ścieżek w piętrach geoekologicznych czwartorzędowych zróżnicowanie morfologiczne ścieżek jest bardzo duże. Ścieżki poprowadzone na grubofrakcyjnych pokrywach morenowych czy rumowiskowych pokrywach stokowych w piętrze alpejskim i subalpejskim warunkują najczęściej małe rozczłonkowanie szlaków ( fot. 5.1). Inaczej wygląda to na pokrywach fluwialnych i fluwioglacjalnych - tam częściej występują odcinki od dwu- do czterościeżkowych (poza dnami dolin wal- nych, gdzie dominują drogi) (ryc. 5.3). Podjęto próbę znalezienia zależności pomiędzy wartościami różnych parametrów charakteryzujących ścieżki turystyczne. Przeanalizowano zależności pomiędzy : rozczłonkowaniem szlaku (liczbą ścieżek), maksy- malną szerokością ścieżek, średnią szerokością ścieżek oraz maksymalną głębokością rozcięcia ścieżek. Większość analizowanych zależności była istotna statystycznie na poziomie istotności p < 0,05. Nie były one jednak bardzo ścisłe. Najściślejsza zależność korelacyjna została stwierdzona mię- dzy rozczłonkowaniem szlaku a średnią i maksymalną szerokością ścieżek. 52 5. charakterystyka śCiEżEK i DRóG TuRYsTYCzNYCH w TPN W piętrze leśnym współczynnik korelacji pomiędzy liczbą ścieżek a średnią szerokością ścieżek wynosi r = 0,282. W piętrze subalpejskim współczyn- nik korelacji pomiędzy liczbą ścieżek a maksymalną szerokością ścieżek wynosi r = 0,416. W piętrze alpejskim współczynnik korelacji pomiędzy liczbą ścieżek a średnią szerokością ścieżek wynosi r = 0,505 (ryc. 5.7). Wszystkie zależności istotne statystycznie są zależnościami dodatnimi. Wskazuje to, że we wszystkich piętrach nasilenie antropopresji wyraża się we wzroście wszystkich analizowanych parametrów. Analizowane powy- żej parametry dobrze charakteryzują ścieżki i drogi turystyczne, niemniej przyczyny wykształcenia mikrorzeźby szlaków, takiej jak ich rozczłonkowa- nie, rozcięcie czy szerokość, są znacznie bardziej złożone i uwarunkowane wieloma czynnikami zarówno przyrodniczymi, jak i antropogenicznymi. Dłuższy czas użytkowania ścieżek prowadzi do ich rozcięcia nawet do litej skały. Z tego powodu niezbędne są prace rekultywacyjne osłabiające ten proces. W związku z degradacją grzbietów, stoków i den dolin w rejonie szlaków turystycznych należy wyjaśnić, że głównym efektem negatywnego wpływu turystyki pieszej jest po pierwsze niszczenie roślinności na szla- kach (wydeptywanie) i jej duże przekształcanie w bezpośrednim sąsiedz- twie ścieżek, po drugie niszczenie opancerzenia (naturalnego lub sztucz- nego) na powierzchni ścieżek. Jeżeli grubsza frakcja materiału zostaje przez turystów przemieszczona z powierzchni ścieżek, to podłoże nieosłonięte ulega szybszej degradacji. Do dalszej degradacji przyczyniają się natu- ralne procesy morfogenetyczne. Wypływa z tego wniosek, że degradacja szlaków turystycznych zachodzi nie tylko za sprawą turystów. W obrębie powierzchni bez roślinności działają bardzo skutecznie takie procesy, jak: spłukiwanie, procesy eoliczne i lód włóknisty. Rozczłonkowywanie dróg i ścieżek turystycznych zależy z jednej strony od odporności podłoża, a z drugiej strony od wielkości sił fizycznych, czyli czynników morfoge- netycznych, które działają w badanym obszarze. Z tego względu można wskazać strefy pod tym względem „uprzywilejowane” i bardziej narażone na degradację. W obrębie niektórych głęboko rozciętych ścieżek najbar- dziej zaznacza się erozyjna działalność wód płynących. Ścieżki okryte drobnym materiałem zwietrzelinowym podlegają intensywnemu działa- niu lodu włóknistego w okresach częstych przejść temperatury przez 0°C. 53 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Ryc. 5.7. zależność pomiędzy liczbą ścieżek (rozczłonkowaniem szlaku) a maksymalną lub średnią szerokością ścieżek w piętrach geoekologicznych 54 5. charakterystyka śCiEżEK i DRóG TuRYsTYCzNYCH w TPN Powierzchnie ścieżek w obrębie przełęczy są narażone zwłaszcza na dzia- łanie procesów eolicznych. Stan szlaków turystycznych to skutek oddzia- ływania procesów morfogenetycznych i ruchu turystycznego na podłoże 0 różnym stanie pokryw i stopniu odporności. Naturalne procesy morfogenetyczne modelujące ścieżki turystyczne są uzależnione od warunków klimatycznych występujących w danym obszarze wysokogórskim. Ze względu na ich pionowy zasięg procesy te można podzielić na: piętrowe - ograniczone głównie do pięter geoeko- logicznych położonych ponad górną granicą lasu oraz apiętrowe - mogące wystąpić we wszystkich piętrach geoekologicznych (Kotarba i in., 1987). W poszczególnych piętrach geoekologicznych występują dominujące 1 drugorzędne (o ograniczonej aktywności) procesy morfogenetyczne (Kaszowski, Kotarba 1985). Procesy morfogenetyczne oddziałują na stoki nierównomiernie z powodu zróżnicowania ich intensywności w poszcze- gólnych piętrach geoekologicznych oraz lokalnego zróżnicowania w obrę- bie każdego piętra. Nawet procesy dominujące w danym piętrze geo- ekologicznym są ograniczone przestrzennie do niektórych powierzchni stokowych; niektóre z nich występują linijnie i są związane z krążeniem wód powierzchniowych. Tylko nieliczne występują powszechnie na wszystkich elementach rzeźby stoków (Kotarba i in. 1987). Wszystkie procesy stokowe zmierzają do degradacji podłoża poprzez erozję i transport zwietrzelin do niżej położonych stref. Tempo tych procesów zależy z jednej strony od sił przyłożonych do podłoża (czynników morfogenetycznych), a więc w dużej mierze od pory roku, a z drugiej strony od odporności podłoża i stopnia jego utrwalenia przez roślinność (Kłapa 1980). Nasilenie procesów morfo- genetycznych ulega zwielokrotnieniu na szlakach turystycznych, gdzie ze względu na niszczenie pokrywy roślinnej i przemieszczanie w dół stoku grubej frakcji materiału odporność podłoża ulega zmniejszeniu, co zwięk- sza efektywność wszystkich procesów geomorfologicznych. 55 6. Ruch turystyczny w Tatrach Z geomorfologicznego punktu widzenia turyści są jedną z sił antropoge- nicznych (czynnikiem morfogenetycznym), które w TPN oddziałują na podłoże w rejonie ścieżek i dróg. Oddziaływanie to narasta stopniowo w miarę zagospodarowywania Tatr i wzrostu liczby turystów odwiedzają- cych ten obszar. Początki zainteresowania turystów Tatrami sięgają drugiej połowy XVI w. Z XVII w. zachowały się pierwsze informacje na temat zdobywania tatrzań- skich szczytów. Już w XVIII i w 1. połowie XIX w. ruch turystyczny w tym obszarze był ożywiony. Turystyka w Tatrach zaczęła się wyraźnie rozwijać od 1836 r., gdy wybudowano pierwsze schronisko tatrzańskie nad Morskim Okiem. Znaczną część turystów stanowili wówczas studenci (z Krakowa, Warszawy i ze Spisza) oraz naukowcy (m.in. : Stanisław Staszic, Ludwik Zejszner, Wincenty Pol). Propagując zalety tych gór, przyczyniali się oni do popularyzacji ruchu turystycznego (Paryski, Paryska 1995). Warunki komunikacyjne i noclegowe były wtedy bardzo trudne. Sieć dróg jezd- nych była skąpa i niedostosowana do potrzeb turystyki, nie istniały ścieżki turystyczne. Nocowano w szałasach, szopach, domkach myśliwskich oraz na wolnym powietrzu. O poprawę tych warunków oraz o ochronę przy- rody tatrzańskiej zabiegało powstałe w 1873 r. Towarzystwo Tatrzańskie. Celem jego działalności była m.in. budowa dróg jezdnych, odpowiednich GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach ścieżek i schronisk turystycznych, organizowanie przewodnictwa, wyda- wanie odpowiedniej literatury i map oraz podniesienie poziomu usług turystycznych. Dzięki „uprzystępnianiu” i propagowaniu Tatr ruch tury- styczny w tym obszarze szybko wzrastał. Do tego wzrostu przyczyniły się również doprowadzenie kolei żelaznej z Krakowa do Chabówki (w 1884 r.) i Zakopanego (w 1899 r.) oraz budowa kolejnych schronisk (Mirek, Piękoś- Mirkowa 1980). W latach 1886-1889 przybywało do Zakopanego ok. 2 tys. osób rocznie, w 1918 r. przybyło ich 9 tys. , a w 1938 r. - aż 60 tys. (Paryski, Paryska 1995; Czochański, Szydarowski 1996). Wzrost liczby turystów znajduje odzwierciedlenie w wielkości prze- wozów uruchomionej w lutym 1936 r. kolei linowej na Kasprowy Wierch. W 1936 r. przewiozła ona 119 tys., w 1937 - 158 tys., w 1938 - 195 tys. osób, w 2000 - 372 655 osób. W 2007 r. dokonano modernizacji kolejki; liczba osób wjeżdzających na Kasprowy Wierch w 2008 r. wyniosła 511 474, a w 2015 - 497 197 osób (Firszt 1997; dane TPN). Po II wojnie światowej turystyka w Tatrach stała się zjawiskiem maso- wym. Szczególnie gwałtowny wzrost zainteresowania turystyką w Tatrach nastąpił w latach 60. XX w. (Warszyńska 1985). W 1948 r. zanotowano w Tatrach 150 tys. turystów, w 1962 ponad 1 mln, a od 1973 r. do końca lat 80. - ok. 3 mln rocznie). Wyraźny spadek liczby turystów zaznaczył się w początku lat 90. XX w., kiedy nastąpiły zmiany systemu politycznego i gospodarczego kraju. Wtedy to ograniczono wyjazdy zbiorowe z zakładów pracy, a równocześnie znaczna liczba osób zaczęła wyjeżdżać za granicę (Czochański, Szydarowski 1996). Od 1994 r. ponownie zaznacza się równo- mierny wzrost liczby turystów w Tatrach (ryc. 6.1, fot. 6.1). W TPN występuje największe natężenie ruchu turystycznego ze wszyst- kich parków narodowych w Polsce (Partyka 2010). Precyzyjne dane doty- czące liczby osób udających się w polskie Tatry zbierane są od 1993 r. na podstawie liczby sprzedanych biletów (Skawiński 2010). Wcześniejsze sza- cunkowe dane o liczbie osób przyjeżdzających do Zakopanego i planujących wycieczki w Tatry tworzone były na podstawie ilości sprzedanego chleba oraz sporadycznych akcji liczenia turystów (Czochański 2002; Skawiński 2010). Na ich podstawie określono m.in., że w 1948 r. liczba osób, które udały się w rejon tatrzański, wyniosła 150 tys., a ok. 1962 r. przekroczyła 58 6. ruch turystyczny w tatrach Fot. 6.1. Znaczna koncentracja ruchu turystycznego w obrębie ścieżki prowadzącej na Giewont (1894 m n.p.m.) 16 sierpnia 2012 r. 59 GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH Ryc. 6.1. Ruch turystyczny w Zakopanem (a) i TPN (b) w latach 1900-2015. (a) Pomiar ruchu turystycznego w Zakopanym i regionie tatrzańskim (Czochański 2002; Baścik, Pociask-Karteczka 2006). (b) Pomiar ruchu turystycznego na podstawie sprzedanych biletów wstępu do TPN (statystyki TPN). 1 mln (Czochański 2002; Pociask-Karteczka, Baścik 2008; Skawiński 2010) (ryc. 6.1). W 2014 r. liczba osób udających się w Tatry wyniosła 3 088 315, a średnia liczba osób wchodzących do TPN w latach 2000-2014 wyniosła 2 834 390 (www.tpn.pl) (ryc. 6.1). Ruch turystyczny w Tatrach jest zróżnicowany zarówno przestrzennie, jak i sezonowo. Na podstawie danych z 2011 r. można zauważyć, że naj- większa koncentracja ruchu turystycznego, obejmująca 52% całości ruchu turystycznego w TPN w ciągu roku, występuje w dolinach : Kościeliskiej i Rybiego Potoku (ryc. 6.2, 6.3, 6.4). Zróżnicowanie ruchu wejściowego do poszczególnych dolin można zaobserwować na przykładzie dwóch dolin: Kościeliskiej i Jaworzynki (ryc. 6.5). Odmienne natężenie ruchu turystycznego jest uwarunkowane w znacznym stopniu dostępnością schronisk turystycznych. Schronisko Murowaniec na Hali Gąsienicowej, będące często celem osób udających się do Doliny Jaworzynki, położone jest w wysokości 1550 m n.p.m. Aby tam dotrzeć, turyści muszą pokonać różnicę wysokości rzędu 500 m. Natomiast schronisko na Hali Ornak położone jest w wysokości 1100 m n.p.m., czyli turyści udający się tam z Kir muszą pokonać deniwelację rzędu tylko 150 m. Walory przyrodnicze oraz łatwa dostępność schronisk turystycznych w znaczącym stopniu decydują o popularności poszczególnych dolin wśród turystów. 60 Ryc. 6.2. Rozkład ruchu turystycznego w TPN na podstawie danych statystycznych TPN z 1999 r. oraz badań D. Firszt (1997) i A. Płoszaj (1997) 61 6. RUCH TURYSTYCZNY W TATRACH 62 Ryc. 6.3. Rozkład ruchu turystycznego w TPN na podstawie danych statystycznych TPN z 2011 r. oraz badań J. Fidelus (2013, 2014) i S. Grocholskiego (2013) GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 63 Ryc. 6.4. Natężenie ruchu turystycznego w poszczególnych odcinkach ścieżek 8.08.2009 r. oraz średnia dzienna liczba osób wchodzących do poszczególnych dolin w sierpniu 2009 r. (pomiary ruchu turystycznego 8.08.2009 r. odbywały się w godzinach 10.00-15.00) 6. RUCH TURYSTYCZNY W TATRACH GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH Ryc. 6.5. Zróżnicowanie ruchu turystycznego w Dolinie Kościeliskiej i Dolinie Jaworzynki w 2014 r. w odniesieniu do pór morfogenetycznych wyznaczonych według M. Kłapy (1980) Na podstawie bezpośrednich zliczeń oraz badań przy użyciu czujników ruchu można zauważyć, że w Tatrach występuje również znaczna asyme- tria w ruchu turystycznym pomiędzy częścią średniogórską a wysokogór- ską (Płoszaj 1997; Grocholski 2013; Fidelus 2014). W piętrze alpejskim TPN szczególnie duża koncentracja ruchu turystycznego występuje w obrębie Giewontu (1894 m n.p.m.) oraz Kasprowego Wierchu (1987 m n.p.m.). Spośród osób docierających do Wodogrzmotów Mickiewicza jedynie 15% turystów udaje się Doliną Roztoki do Doliny Pięciu Stawów, natomiast spośród turystów docierających do Morskiego Oka tylko 6,3% wybiera się przez Świstówkę do Doliny Pięciu Stawów (Firszt 1997). Podobna sytu- acja ma miejsce w Tatrach Zachodnich, gdzie najwięcej turystów dociera do schronisk. Jedynie w Dolinie Kościeliskiej znaczna część turystów (ok. 25%) dociera do Smreczyńskiego Stawu (Płoszaj 1997). Podobnie jest w Dolinie Chochołowskiej, gdzie do schroniska na Polanie Chochołowskiej dociera ok. 70% turystów z ogólnej sumy turystów wchodzących do tej doliny, a np. na Siwą Przełęcz w Dolinie Starorobociańskiej dociera ok. 6,7% turystów z ogólnej sumy wchodzących do tej doliny (Płoszaj 1997). 64 6. ruch turystyczny w tatrach Więcej turystów dochodzi jedynie na Przełęcz Iwaniacką (ok. 18,7% ) . Od tego ogólnego obrazu odbiega wierzchołek Giewontu i kopuła Kasprowego Wierchu. Spośród turystów docierający do Hali Kondratowej aż 75% wybiera wejście na Giewont, a tylko 25% na Kopę Kondracką, (Firszt 1997). Inaczej jest w rejonie Kasprowego Wierchu, gdzie turystów dowozi kolejka linowa - w sumie przyjeżdża nią ponad 500 tys. osób rocznie. Do tej liczby należy doliczyć turystów pieszych, ich liczba nie przekracza jednak 10% ogólnej liczby turystów w Tatrach. Podsumowując, należy stwierdzić, że rejony Giewontu i Kasprowego Wierchu narażone są na intensywne oddziaływanie ze strony turystów. Innym przykładem dysproporcji między wielkością ruchu turystycz- nego w części dolinnej i wysokogórskiej może być zestawienie liczby turystów z Doliny Kościeliskiej oraz z Czerwonych Wierchów (tab. 6.1). Tab. 6.1. Zróżnicowanie ruchu turystycznego w wybranych odcinkach ścieżek turystycznych w TpN Okres Odcinki ścieżek turystycznych Liczba turystów (suma) Źródło danych 05-08 VIII 2004 Morskie Oko-Dolina 5 Stawów Polskich 2078* dane TPN 05-08 VIII 2004 Świnicka Przełęcz-Świnica 951* dane TPN 05-08 VIII 2004 Iwaniacka Przełęcz-Siwa Przełęcz 241* dane TPN 06-08 VIII 2009 Świnicka Przełęcz-Świnica 994* dane TPN 06-08 VIII 2009 Morskie Oko-Dolina 5 Stawów Polskich 1888* dane TPN 06-08 VIII 2009 Iwaniacka Przełęcz-Siwa Przełęcz 379* dane TPN VII-VIII 2010 Dolina Kościeliska 18459** www.tpn.pl VII-VIII 2010 Siwa Przełęcz-Gaborowa Przełęcz 6932 Fidelus 2013a VII-VIII 2013 Dolina Kościeliska 222243** www.tpn.pl VII-VIII 2013 Dolina Jaworzynka 109814** www.tpn.pl VII-VIII 2013 Staników Żleb CD O CO www.tpn.pl VII-VIII 2013 Czerwony Grzbiet 12000 Grocholski 2013 VII-VIII 2013 Kopa Kondracka 60000 Grocholski 2013 * Liczenie turystów odbywało się w godzinach 10.00-15.00. ** Statystyki ze sprzedaży biletów wejściowych. 65 GEoMoRFoLoGiczNE skutki GosPoDARki TuRYsTYczNEJ w TATRAcH W lipcu i sierpniu 2013 r. liczba osób udających się do Doliny Kościeliskiej wyniosła 222 243 (www.tpn.pl). W tym samym czasie liczba osób udają- cych się na Kopę Kondracką (2005 m n.p.m.) wyniosła ok. 60 tys., a na Czerwony Grzbiet, który odchodzi od Małołączniaka (2094 m n.p.m.), 12 tys. (Grocholski 2013). Przy założeniu, że wszystkie osoby udające się na Kopę Kondracką i Małołączniak wyszły z Doliny Kościeliskiej, udział osób udających się w wyższe części Tatr w tym konkretnym przypadku wynosi odpowiednio 27% i 5%. Dodatkowym potwierdzeniem dysproporcji między częścią dolinną a wysokogórską może być wielkość ruchu turystycznego w Dolinie Kościeliskiej oraz w obrębie Siwej Przełęczy (1812 m n.p.m.). W sierpniu 2010 r. średnia dzienna liczba turystów w Dolinie Kościeliskiej wynosiła 3372 osoby. W tym samym czasie średnia dzienna liczba turystów uda- jących się z Siwej Przełęczy na Gaborową Przełęcz wyniosła 142 osoby. Innym przykładem może być zestawienie ruchu turystycznego w Dolinie Chochołowskiej i w obrębie Wołowca. Od lipca do sierpnia 2011 r. średnia dzienna liczba turystów w Dolinie Chochołowskiej wynosiła 1390 osób. W tym samym czasie średnia dzienna liczba turystów udają- cych się na Wołowiec wyniosła 460 osób (Fidelus 2013a, 2014). Pomimo znacznej dysproporcji i dużo mniejszego natężenia ruchu turystycznego w części wysokogórskiej obszar ten jest bardziej narażony na oddziaływa- nie turystów, a przez to na inicjowanie i przyspieszanie aktywności proce- sów morfogenetycznych. Warto również podkreślić, że liczne badania m.in. D. Firszta (1997), A. Płoszaj (1997), S. Grocholskiego (2013) i J. Fidelus (2014) oraz niepu- blikowane dane TPN z 2004 i 2009 r. potwierdzają, że w piętrze alpejskim i subalpejskim również występuje znaczne zróżnicowanie ruchu turstycz- nego w poszczególnych odcinkach ścieżek (ryc. 6.6). Odmienne natężenie ruchu turystycznego może wynikać zarówno ze stopnia trudności danej ścieżki oraz z popularności danych szczytów. Zróżnicowanie wielkości ruchu turystycznego w ciągu roku jest uzależ- nione od warunków klimatycznych (ryc. 6.5). Największe natężenie ruchu turystycznego występuje od czerwca do września z kulminacją w lipcu i sierpniu. Na okres ten przypada 68% ruchu całorocznego (Bogucka, 66 Ryc. 6.6. Liczba turystów określona na podstawie pomiarów bezpośrednich: A. 6.08.2004 r. i B. 8.08.2009 r.; w dolinach: Starorobociańskiej, Jarząbczej, Wyżniej Chochołowskiej oraz w obrębie Ornaku, Ciemniaka i Wołowca (na podstawie niepublikowanych danych z TPN) 67 6. RUCH TURYSTYCZNY W TATRACH GEOMORFOLOGiCZNE skutki GosPodARki TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Marchlewski 1982; Firszt 1997). Około 48% ruchu całorocznego przypada na lipiec i sierpień. Spośród pozostałych miesięcy stosunkowo wysokimi wartościami wyróżniają się luty i maj. Ogólnie wzmożony napływ tury- stów w Tatry zaznacza się bardzo wyraźnie w okresie wakacji letnich i ferii zimowych, a także w maju. Najniższa frekwencja turystów do TPN zazna- czają się w listopadzie i styczniu. Również w ciągu dnia ruch turystyczny jest mocno zróżnicowany. Ruch wejściowy do TPN dominuje w godzinach południowych, między 11.00 a 13.00. Ruch turystyczny wyjściowy przybiera największe natężenie w godzinach 15.00-18.00. W zależności od warunków klimatycznych w ciągu roku można wyróż- nić w Tatrach cztery pory morfogenetyczne, tj.: pluwialną, pluwioniwalną, niweopluwialną i niwalną. Pory te cechują się określoną aktywnością pro- cesów morfogenetycznych, które ściśle zależą od warunków klimatycznych (Kłapa 1980). Najbardziej znaczący wpływ ruchu turystycznego na prze- kształcenia rzeźby obserwuje się w najkrótszej porze niweopluwialnej, gdy podłoże jest przepojone wodą roztopową i opadową i najbardziej podatne na przekształcenia. Podobne warunki występują również w porze plu- wialnej w okresach, gdy podłoże jest przepojne wodą opadową (VI-IX). Analizując rozkład ruchu turystycznego w poszczególnych porach roku w Dolinie Kościeliskiej i Dolinie Jaworzynki, można zauważyć, że naj- większe natężenie ruchu, wynoszące odpowiednio 67% i 74%, przypada na porę pluwialną, czyli okres letni (ryc. 6.5, tab. 6.2). Rozkład ten dotyczy ruchu skoncentrowanego w dolinach. Oddziaływanie turystów na podłoże w części dolinnej często nie jest porównywalne do zmian zachodzących na stokach w obrębie ścieżek w najwyższych częściach Tatr, np. w obrębie Wołowca, Kończystego Wierchu, Kopy Kondrackiej, Trzydniowiańskiego Wierchu czy Kasprowego Wierchu. Drogi turystyczne w dolinach są często utwardzone, o małych nachyleniach, dlatego nawet bardzo duża koncentra- cja ruchu turystycznego zarówno w porze niweopluwialnej, jak i pluwialnej nie ma w tych strefach dużego wpływu na przekształcenia rzeźby. Inaczej wygląda sytuacja na stokach w obrębie ścieżek pozbawionych sztucznej nawierzchni, o dużych nachyleniach, gdzie skutki procesów geomorfolo- gicznych przy jednoczenym oddziaływaniu turystów bardzo dobrze zapi- sują się w rzeźbie poprzez sukcesywny rozwój stref zdegradowanych. 68 6. ruch turystyczny w tatrach Tab. 6.2. Rozkład ruchu turystycznego w Dolinie Jaworzynki i Dolinie Kościeliskiej w poszczególnych porach morfogenetycznych Pora morfogenetyczna Miesiące Obszar Rozkład ruchu turystycznego [%] Niwalna XII-IV Dolina Kościeliska 16 Niwopluwialna V 8 Pluwialna VI - IX 67 Pluwioniwalna X-XI 9 Razem 100 Niwalna XII-IV Dolina Jaworzynka 9 Niweopluwialna V 7 Pluwialna VI-IX 75 Pluwioniwalna X-XI 9 Razem 100 Ruch turystyczny jest zróżnicowany również w okresie letnim w zależ- ności od występujących opadów (ryc. 6.7). Na przykładzie liczby osób udających się na Wołowiec zauważono, że w lipcu i sierpniu 2011 r. śred- nia dzienna liczba turystów zdobywających szczyt w dniach bez opadu wyniosła 660 osób, natomiast w dniach z opadem - 317 osób. Stanowi to odpowiednio 68% liczby osób udających się w góry w dni bez opadów i 32% osób udających się na szczyt w dni z opadem. Należy jednak pod- kreślić, że wystąpienie opadu w danym dniu nie musi skutkować zmniej- szeniem ruchu turystycznego, gdyż opad ten mógł wystąpić wczesnym rankiem lub nocą. Współcześnie działalność człowieka w Tatrach związana jest głównie z turystyką pieszą oraz z narciarstwem, gospodarką leśną i pasterstwem; dawniej było to również górnictwo (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1980). Na nie- których szlakach turystycznych oddziaływania te mogą się nakładać i potę- gować skutki geomorfologiczne. W niektórych dolinach, jak np. w Dolinie Chochołowskiej, skutki turystyki pieszej nakładają się na skutki transportu 69 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GosPodARki TuRYsTYczNEj w TATRAcH Ryc. 6.7. Liczba turystów wchodzących na Wołowiec na tle opadów w dniach 1.07-31.08.2011 r. drewna w piętrze leśnym oraz pasterstwa (głównie w rejonie Polany Chochołowskiej). Te rodzaje oddziaływań mogą zachodzić w podobnym czasie, a ich skutki są trudne do rozdzielenia i zwykle kojarzone są z dzia- łalnością turystów. 70 7. Naturalne procesy morfogenetyczne kształtujące stoki w otoczeniu ścieżek i dróg turystycznych Naturalne procesy morfogenetyczne modelujące dna dolin oraz stoki w otoczeniu ścieżek i dróg turystycznych są uzależnione od warunków klimatycznych danego obszaru wysokogórskiego. Ze względu na zasięg pionowy wszystkie te procesy można podzielić na : piętrowe - ograni- czone głównie do niektórych pięter geoekologicznych położonych ponad górną granica lasu oraz apiętrowe - mogące wystąpić we wszystkich pię- trach geoekologicznych (Kotarba, Starkel 1972; Kotarba i in. 1987; Kotarba 2002). W poszczególnych piętrach geoekologicznych występują procesy morfogenetyczne dominujące i drugorzędne - aktywność tych ostatnich jest znacznie ograniczona (Kotarba i in. 1983; Kaszowski, Kotarba 1985). Procesy morfogenetyczne oddziałują na stoki nierównomiernie nie tylko z powodu zróżnicowania ich intensywności w poszczególnych piętrach geoekologicznych, lecz również z uwagi na zróżnicowanie w obrębie każ- dego piętra. Procesy dominujące są ograniczone przestrzennie do niektó- rych powierzchni stokowych, inne występują linijnie i są związane z krą- żeniem wód powierzchniowych. Tylko nieliczne występują powszechnie na wszystkich elementach rzeźby (Kotarba i in. 1987). Wszystkie procesy stokowe zmierzają do degradacji podłoża poprzez erozję i transport zwie- trzelin do niżej położonych stref (Kotarba i in. 1979). Tempo tych procesów GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH Tab. 7.1. Procesy i formy występujące na stokach w otoczeniu ścieżek i dróg turystycznych Proces Forma Spłukiwanie płytkie lub głębokie rozcięcia erozyjne progi i kotły eworsyjne stożki napływowe Deflacja stopnie gelideflacyjne dna nisz pokryte brukiem deflacyjnym nisze deflacyjne ostańce deflacyjne Działalność lodu włóknistego stopnie gelideflacyjne nisze erozyjne Niwacja nisze niwalne nisze krioniwalne (ze zdegradowaną roślinnością) Procesy grawitacyjne i grawitacyjno-spływowe stożki usypiskowe stożki napływowe nisze obrywów nisze spływów jęzory spływów gruzowo-błotnych zależy z jednej strony od sił przyłożonych do podłoża (czynników morfo- genetycznych), a więc w dużej mierze od pory roku, a z drugiej strony od odporności podłoża, zależnej m.in. od stopnia utrwalenia podłoża przez roślinność (Kłapa 1980). Dalej omówiono podstawowe procesy kształtu- jące ścieżki i drogi turystyczne oraz formy z nimi związane. Spłukiwanie i erozja linijna. Wszystkie drogi i ścieżki turystyczne w TPN są modelowane przez spłukiwanie, a także przez erozję linijną (fot. 7.1). Skutki tych procesów są jednak różne w zależności od położe- nia geomorfologicznego, odporności podłoża na rozcinanie oraz stopnia pokrycia przez roślinność. Ścieżki poprowadzone grzbietami lub na stoku zgodnie ze spadkiem są modelowane zarówno przez spłukiwanie powierzchniowe, jak i linijne. Prowadzi to do równomiernego obniżania całej powierzchni ścieżki i wzbogacenia jej w materiał gruzowy na skutek wypłukiwania frakcji drobnych. Przy większym spadku nieregularne strugi wody spływają- cej ścieżką łączą się, tworząc na jej powierzchni kilkucentymetrowej 72 7. NATURALNE PROCESY MORFOGENETYCZNE. Fot. 7.1. Rozcięcia erozyjne w obrębie ścieżki prowadzącej na Wyżnią Przełęcz Kondracką głębokości bruzdy. Na długich odcinkach ścieżki o spadku powyżej 20° gromadzi się większa ilość wody i dochodzi do linijnego rozcinania pod- łoża przeważnie na głębokość do 0,5 m, a nawet >1 m (fot. 7.1). Powstałe rynny są V-kształtne o szerokości do ok. 1 m (fot. 7.2, 7.3). Ich dna są wyścielone grubofrakcyjnym materiałem. Szybkie pogłębianie rynien erozyjnych ulega wyhamowaniu, gdy w dnach powstałych form zaczynają się odsłaniać coraz większe okruchy skalne, a następnie lita skała. Rozcięta linijnie część ścieżki nie nadaje się do użytkowania turystycznego, dzięki czemu następuje jej zarastanie i w efekcie zahamowanie dalszej erozji. Stanowi to rodzaj sprzężenia zwrotnego zapobiegającego nadmiernemu rozcinaniu ścieżki. Spłukiwanie i erozja linijna zachodzą najintensywniej w porze pluwialnej, szczególnie podczas deszczów nawalnych. W porze 73 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 7.2. Rozcięcie erozyjne o głębokości dochodzącej do 1 m na stoku w obrębie ścieżki prowadzącej na Trzydniowiański Wierch niweopluwialnej, pomimo dużej ilości wody roztopowej mogącej okre- sowo płynąć ścieżką, morfogenetyczne skutki tych procesów są mniej- sze, gdyż powierzchnia szlaków jest często pokryta zbitym śniegiem lub lodem. Materiał wypłukany przez wodę gromadzi się w strefach spłaszczeń, szczególnie w obrębie przełęczy, tworząc stożki napływowe. Ich powierzchnia dochodzi do 20 m2, a kubatura zakumulowanego mate- riału (głównie piaszczysto-żwirowego) wynosi średnio do 3 m3 (Krusiec 1995). Materiał akumulowany na przełęczach wyznacza miejsca pod- mokłe, które są omijane przez turystów. Powoduje to tworzenie nowych ścieżek omijających obszary podmokłe, co w konsekwencji prowadzi do poszerzania stref wydeptanych. Formy takie rejestrowano głównie po ulewnych opadach lipcowych. Warunki sprzyjające koncentracji wody występują na ścieżkach tra- wersujących grzbiety lub stoki powyżej górnej granicy lasu, szczególnie 74 7. NATURALNE PROCESY MORFOGENETYCZNE. Fot. 7.3. Rozcięcie erozyjne o głębokości 0,7 m na ścieżce w obrębie Czerwonego Grzbietu w odcinkach o prostym przebiegu i o dużym spadku. W takich warunkach w wyniku dużej energii wody dochodzi do rozcięć pokrywy zwietrzelino- wej nawet do głębokości 1 m, a ilość usuniętego materiału może wynosić 0,4-1,2 m3/m bieżący ścieżki. Korzystne warunki dla skoncentrowanego spływu wody występują także na ścieżkach w dnach dolin, gdzie woda spływająca po stokach koncen- truje się w obrębie ścieżki. Drogi i ścieżki dolinne mogą więc pełnić rolę okresowych potoków, na co zwrócił uwagę K. Krzemień (1991) (fot. 7.4). Materiał odprowadzony z dróg jest akumulowany w pobliżu ścieżek w postaci jęzorów o długości do kilku metrów i powierzchni do kilkudzie- sięciu m2. Materiał ten tylko sporadycznie dociera do koryt. Natomiast dostawa materiału do koryt zachodzi powszechnie, gdy ścieżki i drogi przebiegają w poprzek cieków. W skrajnych przypadkach drogi w piętrze leśnym modelowane okresowo przez wodę płynącą są pogłębiane do 2 m, 75 geomorfologíczne skutkí gospodarkí turystycznej w tatrach Fot. 7.4. Ścieżka turystyczna w rejonie Polany Trzydniówki funkcjonująca w czasie intensywnych opadów jako okresowe koryto potoku a ich profil poprzeczny przypomina rynnę do zrywki drewna w ich dojrza- łym stadium rozwoju, na co zwrócił uwagę J. Dudziak (1974). Deflacja. Deflacja działa najskuteczniej powyżej górnej granicy lasu (Kotarba 1970 a, b, 1976, 1983; Izmaiłow 1984, 1986). Procesy eoliczne są naj- bardziej efektywne podczas silnych wiatrów S (halny) i przy korzystnych warunkach podłoża, takich jak : brak ciągłej pokrywy śnieżnej, suchość gruntu, występowanie luźnego oraz nieutrwalonego przez roślinność mate- riału. Według M. Klimaszewskiego (1988) deflacja jest jednym z głównych procesów morfogenetycznych na ścieżkach turystycznych i ich obrzeżach oraz na przełęczach, tam gdzie naruszona jest zwartość pokrywy roślinnej. W piętrze alpejskim w obrębie drobnoziarnistych pokryw rozwiniętych na podłożu skał osadowych tworzą się następuj ące formy deflacyjne : nisze defla- cyjne, stopnie gelideflacyjne, ostańce deflacyjne (fot. 7.5, 7.6). Wywiewanie luźnych utworów spod płatów darni prowadzi do powstania kieszeni, 76 7. NATURALNE PROCESY MORFOGENETYCZNE. Fot. 7.5. Nisza deflacyjna w obrębie ścieżki prowadzącej na Kopę Kondracką jam i nisz poddarniowych (Izmaiłow 1986). Krawędzie nisz deflacyjnych ulegają cofaniu szczególnie podczas silnych wiatrów fenowych średnio 0,95-1,25 cm/rok. W niszach deflacyjnych, na skutek wywiewania poza ich obręb części ziemistych, powstaje bruk deflacyjny. Może on skutecznie ochro- nić podłoże przed dalszą deflacją. Powierzchnia taka może być utrwalona roślinnością trawiastą. Niemniej w obrębie ścieżek bruk jest niszczony przez turystów, co sprzyja dalszemu rozwojowi nisz deflacyjnych (Kotarba 1976). Wiatr, oddziałując bezpośrednio na podłoże, może doprowadzić do degradacji pokryw w obrębie ścieżek - zwłaszcza tam, gdzie nie ma pokrywy roślinnej. Powyżej górnej granicy lasu procesy eoliczne zachodzą przez cały rok, szczególnie aktywne są w porze pluwioniwalnej i w okresie silnych wiatrów fenowych, jeżeli podłoże jest suche bez ciągłej pokrywy roślinnej. W takich warunkach już przy prędkości wiatru wynoszącej 6,4 m/s następuje wywiewanie materiału z podłoża (Kotarba 1996). 77 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Fot. 7.6. Ostańce deflacyjne i bruk deflacyjny w otoczeniu ścieżki turystycznej prowadzącej na Chudą Przełączkę W piętrze leśnym wiatr jest ważnym czynnikiem morfogenetycz- nym. W wyniku wiatrów fenowych wyrywane są drzewa z korzeniami razem z materiałem glebowo-zwietrzelinowym (fot. 7.7). W wyniku denudacji wykrotowej powstaje charakterystyczny mikrorelief niewiel- kich nabrzmień i obniżeń (Kotarba 1970; Pawlik 2013; Pawlik i in. 2013). Proces ten prowadzi do niszczenia ścieżek turystycznych, jeżeli korzenie drzew sięgają ich powierzchni. Jeżeli powalone drzewa leżą w poprzek ścieżki, następuje wydeptywanie przez turystów dodatkowych ścieżek lub poszerzanie istniejących. Procesy kriogeniczne. Najważniejszym procesem kriogenicznym na ścieżkach i drogach turystycznych jest działalność lodu włóknistego. Dzięki igłom lodowym powstającym w czasie przymrozków, zwłasz- cza nocnych, cienka warstwa zwietrzeliny podnoszona jest na wysokość 2-20 cm (fot. 7.8, 7.9, 7.10). Igły lodowe rozwijają się prostopadle do stoku 78 7. NATURALNE PROCESY MORFOGENETYCZNE. Fot. 7.7. Wykrot w otoczeniu ścieżki w Dolinie Raczkowej dzięki zasysaniu wilgoci z podłoża. W ciągu dnia wskutek topnienia igieł lodowych, ich łamania i przewracania się następuje zrzucenie podniesio- nego materiału i jego przemieszczenie po stoku. Dzięki temu procesowi zwietrzelina stokowa o miąższości nawet do kilkunastu centymetrów może być przemieszczana po stoku podczas jednego zdarzenia przymrozkowego. W ciągu roku przy odpowiednich warunkach może ona podlegać przemieszczeniom po stoku nawet do 4 m (Gerlach 1959). Lód włóknisty działa najskuteczniej na powierzchniach stoku pozbawionych roślinności, a więc w rejonie ścieżek i dróg tury- stycznych (Krzemień 1997 ; Gorczyca, Krzemień 2002, 2010). Powoduje szybsze cofanie załomów w obrębie zdegradowanych powierzchni, prze- mieszczanie pakietów darni, rozluźnianie zwietrzeliny i jej grawitacyjne przemieszczanie, przygotowując tym samym podłoże pod działanie innych procesów (fot. 7.9, 7.10). Materiał ten podlega spłukiwaniu, deflacji bądź 79 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 7.8. Wpływ lodu włóknistego na przekształcanie rzeźby na ścieżkach i drogach turystycznych przemieszczeniu przy udziale turystów. Do intensywnego działania lodu włóknistego dochodzi w rejonie krawędzi rynien erozyjnych wzdłuż ście- żek. W strefach pozbawionych pokrywy roślinnej następuje rozluźnianie i rozdrabnianie pokrywy glebowej oraz jej przemieszczanie w dół stoku, a w miejscach pokrytych darnią zachodzi rozrywanie pokrywy mchów i korzeni traw (Parzóch 1994) (fot. 7.10). Niwacja to kolejny ważny proces wpływający na morfologiczne prze- kształcenia stref w obrębie ścieżek turystycznych (Kotarba 1976; Bochniak 1988 ; Rączkowska 1993). Badania Z. Rączkowskiej (1993, 1996, 1997) są poświęcone procesom niwalnym w Tatrach i w Alpach Włoskich. Niwacja należy do ważnej grupy procesów morfogenetycznych oddziałujących w miejscach z nieciągłą pokrywą darniową. Strefy takie można wydzie- lić zwłaszcza na stokach w obrębie ścieżek turystycznych, gdzie często 80 7. NATURALNE PROCESY MORFOGENETYCZNE. Fot. 7.9. Igły lodu powstałe w otoczeniu ścieżki turystycznej rozwijają się nisze niwalne (fot. 7.11). Krawędzie nisz niwalnych cofają się z prędkością 1-5 cm/rok (Kotarba 1976; Rączkowska 1996). Warto podkre- ślić, że przebieg niwacji zależy od wielu uwarunkowań, w tym od ekspozy- cji stoku. Z. Rączkowska (1999, 2007) zwraca uwagę na rolę ekspozycji we współczesnej morfodynamice stoków w Kotle Gąsienicowym, gdzie stoki o ekspozycji N są intensywniej przekształcane niż stoki o ekspozycji S. Niwacja polega na niszczeniu podłoża w wyniku wielokrotnego zama- rzania i odmarzania płatów śnieżnych. Przyczynia się do rozpulchniania podłoża, tworzenia zagłębień i nisz niwalnych na stokach. Śnieg najdłużej utrzymuje się w obrębie zacienionych form wklęsłych; najczęściej są to rynny erozyjne lub zagłębienia pozbawione roślinności, występujące od poziomu ścieżki w górę stoku. Dłuższe zaleganie pokrywy śnieżnej na ścieżkach i drogach może być również związane 81 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 7.10. Ścieżka turystyczna prowadząca na Liliową Przełęcz intensywnie przekształcana wskutek działalności lodu włóknistego z jej mechanicznym ubijaniem przez ratraki i narciarzy, co ma miejsce na odcinku stoku od Kasprowego Wierchu na Halę Gąsienicową. Powoduje to wolniejszy rozwój roślinności oraz dużą degradację stoku w rejonie przebiegającej tam ścieżki. Degradacja ta wynika ze spulchniania podłoża przez procesy krioniwalne, a następnie wypłukiwania materiału przez wody roztopowe i opadowe. Ruchy masowe. Główne procesy zaliczane do ruchów masowych na stokach okrytych pokrywami zwietrzelinowymi utrwalonymi przez roślinność w piętrze krioniwalnym to spełzywanie i soliflukcja. Intensywne spełzywanie zachodzi w rejonie ścieżek turystycznych na stokach o dużym nachyleniu. Szczególnie intensywne jest wiosną, kiedy mogą pełznąć całe pakiety darniowe. W piętrze leśnym spełzywanie odbywa się dużo wolniej. 82 7. NATURALNE PROCESY MORFOGENETYCZNE. Fot. 7.11. Procesy niwalne działające na ścieżce w otoczeniu Kończystego Wierchu Jego efektem są nabrzmienia i oderwane pojedyncze pakiety darni w oto- czeniu ścieżek i dróg. Ścieżki i drogi poprowadzone w sąsiedztwie intensywnie wietrzejących wychodni skalnych są narażone na zasypywanie materiałem gruzowym. Odpadanie prowadzące do cofania ścian skalnych jest szczególnie intensywne w porze niweopluwialnej i pluwialnej, gdy występują częste przejścia temperatury przez zero. Najbardziej odpowiednie warunki dla działalności tych procesów panują szczególnie w wysokości 1550-2200 m n.p.m. W wysokości 1600-1800 m n.p.m. występuje największa liczba przejść przez 0°C, co uaktywnia odpadanie (Kotarba i in. 1987). Na ścieżkach prowadzących pod ścianami skalnymi na stokach gruzowych występują pasy kamieniste o średniej frakcji materiału luźnego 5-110 cm. Szczególnie ścieżki poprowadzone żlebami lub w ich pobliżu są narażone na przemieszczanie się gruzu. 83 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Procesami pluwiograwitacyjnymi o największym znaczeniu rzeźbo- twórczym są w Tatrach spływy gruzowe i gruzowo-błotne, najpowszech- niej występujące w wysokości 1400-2200 m n.p.m. (Krzemień 1989 ; Kotarba 1996). Powstają one podczas intensywnych opadów. Usuwają luźny materiał ze żlebów skalnych i wycinają rynny w stokach piargo- wych, tworząc wały i jęzory akumulacyjne. Ścieżki poprowadzone żle- bami ulegają dużym zniszczeniom i są w największym stopniu narażone na znaczne przekształcenia całej infrastruktury turystycznej (Kern i in. 2012) (fot. 7.12, 7.13). Niektóre odcinki szlaków turystycznych są narażone na procesy osuwi- skowe, dotyczy to zwłaszcza ścieżek na stromych stokach w piętrze leśnym. Również lokalnie pewne odcinki ścieżek, które poprowadzone są w strefie żlebów i rynien stokowych, mogą być sporadycznie kształtowane przez spływy gruzowe. Ścieżki takie mogą podlegać całkowitemu zniszczeniu. Fot. 7.12. Nisza niwalna w otoczeniu ścieżki prowadzącej na Kasprowy Wierch 84 7. NATURALNE PROCESY MORFOGENETYCZNE. Fot. 7.13. Ścieżka w rejonie Długiego Żlebu w Dolinie Kondratowej szczególnie narażona na znaczne przekształcenia wskutek spływów gruzowo-błotnych Dodatkowo przekształcenia w obrębie badanych ścieżek wywo- łują również lawiny. Występują one m.in. w rejonie Długiego Żlebu, Pańszczyckiego Żlebu oraz w otoczeniu Czarnego Stawu Gąsienicowego. Zakumulowany materiał wskutek lawin jest po wytopieniu śniegu szybko usuwany z powierzchni ścieżki. Lawiny mogą jednak spowodować cał- kowite zasypanie nawet długich odcinków ścieżek, co zmusza do wyzna- czenia nowego odcinka ścieżki; taka sytuacja miała miejsce np. w Dolinie Raczkowej (fot. 7.15). Przebieg naturalnych procesów morfogenetycznych w badanym obsza- rze jest bardzo zróżnicowany. Intensywność ich oddziaływania zależy m.in. od stopnia odporności podłoża skalnego, nachylenia powierzchni terenu, 85 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GOspODARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 7.14. Materiał przemieszczany i akumulowany w obrębie ścieżki szczególnie narażonej na przekształcenia wskutek spływów gruzowo-błotnych w rejonie Długiego Żlebu w Dolinie Kondratowej położenia morfologicznego ścieżki na stoku, a także od rodzaju roślinno- ści w otoczeniu ścieżki i zwartości pokrywy roślinnej, warunków klima- tycznych i natężenia ruchu turystycznego. Warto podkreślić, że w Tatrach występują liczne odcinki ścieżek zlokalizowane w bliskim sąsiedztwie, a jednak różniące się często stopniem przekształcenia rzeźby. Nadrzędnym czynnikiem wpływającym na odmienne funkcjonowanie takich odcin- ków ścieżek jest przede wszystkim położenie geomorfologiczne na stoku; warunkuje ono nachylenie ścieżki, a także rodzaj pokryw stokowych (miąż- szość, skład frakcjonalny). 86 7. NATURALNE PROCESY MORFOGENETYCZNE. Fot. 7.15. Ścieżka w Dolinie Raczkowej (TANAP) zasypana w wyniku działania lawiny śnieżnej (zdjęcie zrobione 16 VIII 2009 r.) 87 8. Funkcjonowanie wybranych odcinków ścieżek i dróg turystycznych Ruch turystyczny w obszarach chronionych, a zwłaszcza podlegających ochronie ścisłej, jest podstawowym czynnikiem wpływającym na inicjowa- nie i wzrost aktywności procesów morfogenetycznych, szczególnie spłuki- wania, działalności lodu włóknistego, niwacji i deflacji (Gorczyca, Krzemień 2002, 2010; Geneletti, Dawa 2009; Wimpey, Marion 2010; Barros i in. 2015). W badanym obszarze niszczące oddziaływanie turystów zaznacza się przede wszystkim przez: wydeptywanie pokrywy roślinnej, tworzenie krótszych przejść, niszczenie nawierzchni w obrębie ścieżki, dezintegrację luźnego materiału, konserwację pokrywy śnieżnej w wyniku jej udepty- wania oraz przemieszczanie pakietów darniowych i materiału luźnego. Turyści, wydeptując roślinność, a po jej zniszczeniu glebę, przyczyniają się do zmian jej właściwości powietrzno-wodnych, co znacząco zwiększa możliwość spłukiwania powierzchniowego na stokach w rejonie ścieżek (Prędki 2000). Największy wpływ turystów na podłoże występuje w okre- sie roztopów oraz letnich opadów. Przepojone wodą pokrywy są w tym okresie w największym stopniu podatne na rozrywanie i niszczenie; turyści przyczyniają się wówczas do przemieszczania materiału na stoku. Wielkość odprowadzanej zawiesiny podczas intensywnych opadów znacząco wzrasta, w zależności od lokalnych uwarunkowań naturalnych stoku, a szczególnie GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Ryc. 8.1. Schemat wpływu ruchu turystycznego na uruchamianie spłukiwania poprzez niszczenie pokrywy glebowej i roślinnej na ścieżkach turystycznych od oddziaływania turystycznego. Koncentracja zawiesiny w badanych próbach wzrastała w zależności od lokalnych uwarunkowań danego stoku. Średnia koncentracja zawiesiny w próbach pobranych w 2010 r. ze stoku w obrębie ścieżki w Dolinie Jarząbczej bez oddziaływania turysty na podłoże wyniosła 325 mg/l. Natomiast średnia koncentracja zawiesiny w próbach pobranych po jednorazowym przejściu turysty wyniosła już 2649 mg/l. Znaczne wartości koncentracji zawiesiny występowały rów- nież w próbach pobranych ze szlaków zrywkowych. Średnia koncentracja zawiesiny z wszystkich prób pobranych ze szlaków zrywkowych wynio- sła 2733 mg/l. Otrzymane wyniki są zgodne z wcześniejszymi badaniami 90 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEżEK. prowadzonymi przez K. Krzemienia (1991) w Dolinie Chochołowskiej. Podkreślił on, że największa koncentracja zawiesiny w wodzie płynącej występuje w obrębie dróg, szczególnie w części reglowej Tatr, może wyno- sić nawet 2150 mg/l. K. Krzemień (1991) określił również, że koncentracja zawiesiny w Potoku Chochołowskim w ciągu roku wynosi 0,9-250 mg/l. W niniejszych badaniach nie chodziło o zbilansowanie odprowadzanego materiału, co było przedmiotem prac m.in. W. Froehlicha, J. Słupika (1980, 1986), K. Krzemienia (1991), ale o porównanie wielkości transportowanej zawiesiny w potokach, na ścieżkach przed i po przejściu turysty oraz na szlakach zrywkowych (ściąganie pni drzew). Szczególny wpływ turystów na przekształcenia rzeźby stoków i den dolin zaznacza się w okresach roztopów. Wtedy nawierzchnia na ścieżce często jest oblodzona, co powoduje, że turyści obchodzą ją poboczami, niszcząc pokrywy i wydeptując ścieżki dodatkowe, równoległe do ścieżki głównej (fot. 8.1). Wskutek oddziaływania procesów naturalnych ścieżki Fot. 8.1. Niszczenie pokrywy glebowo-zwietrzelinowej w rejonie ścieżki prowa- dzącej na Kasprowy Wierch w okresie roztopów 91 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH alternatywne powstałe w otoczeniu ścieżki głównej są łączone i następuje rozwój stref zdegradowanych (fot. 8.1). Szczególnie podatne na znaczne przekształcenia rzeźby są te odcinki stoków, w których występuje szeroka strefa między ścieżką alternatywną a ścieżką główną. Wydeptywanie licznych ścieżek alternatywnych i poboczy odbywa się również w okresach, gdy na ścieżce głównej, która jest obniżona w sto- sunku do otaczającego stoku, występuje pokrywa śnieżna. Turyści omija- jąc takie strefy i poruszając się poboczami, niszczą pokrywy i wpływają na poszerzanie stref zdegradowanych (fot. 8.2). Oddziaływanie ruchu turystycznego na podłoże jest procesem złożonym. Biorąc pod uwagę szerokość wydeptanych powierzchni, można wyróżnić linijne oraz powierzchniowe oddziaływanie turystów. Do oddziaływań linijnych zalicza się : ścieżki alternatywne, ścieżki równoległe do ścieżki głównej oraz liczne skróty. Tworzenie ścieżek alternatywnych oraz wąskich zdegradowanych stref w otoczeniu ścieżki głównej często wiąże się z nie- wygodną nawierzchnią lub ze zbyt wąską ścieżką uniemożliwiającą wymi- janie się turystów. Do linijnych oddziaływań turystów można zaliczyć rów- nież skróty, które częściej spotyka się w Tatrach Zachodnich niż w Tatrach Wysokich. Wydeptywanie skrótów często odbywa się na stokach o dużym nachyleniu, co prowadzi do szybkiego uruchomienia procesów erozyjnych, a następnie znacznego przekształcenia stoków w takim obszarze. Wydeptywanie różnej wielkości stref przez turystów odbywa się głównie w obrębie szczytów, przełęczy, punktów widokowych, w otoczeniu schronisk, w obrębie skrzyżowań szlaków oraz w punktach odpoczynkowych (fot. 8.3). Funkcjonowanie i stopień przekształcenia stoków i den dolin w rejonie ścieżek czy dróg turystycznych zależy od wielu uwarunkowań środowisko- wych, takich jak odporność podłoża skalnego, położenie geomorfologiczne czy umocnienie ścieżki. Funkcjonowanie wybranych odcinków ścieżek zostało przedstawione na wybranych przykładach. Położenie geomorfolo- giczne ścieżki na stoku jest jedną z najważniejszych przyczyn zróżnicowania przekształceń rzeźby. Najbardziej znaczące przekształcenia rzeźby w całym analizowanym terenie występują wtedy, kiedy ścieżka biegnie zgodnie ze spadkiem podłużnym stoku. Przykładami takich ścieżek są m.in. odcinki ścieżek w obrębie Czerwonego Grzbietu, Trzydniowiańskiego Wierchu, 92 8. FuNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW śCiEżEK. Fot. 8.2. Strefa wydeptana powstała wskutek omijania przez trusytów rejonów z miąższą pokrywą śniegu wzdłuż ścieżki głównej prowadzącej na Trzydniowiański Wierch 93 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 8.3. Niszczenie pokryw w obszarze dużej koncentracji ruchu turystycznego w obrębie Wyżniej Kondrackiej Przełęczy Kończystego Wierchu czy Małołączniaka. Najmniejsze przekształcenia występują, gdy ścieżka biegnie prostopadle do nachylenia stoku lub gdy przebiega dużymi zakosami po stoku (ryc. 8.2). W tym drugim przypadku zakosy muszą być jednak tak duże, aby turyści nie mogli tworzyć skrótów (ryc. 8.3). Jeśli bowiem widzą oni dokładny przebieg ścieżki, to często two- rzą skróty, które użytkowane przez kolejne grupy turystów przekształcane są w szerokie zdegradowane strefy. Przykładem prezentującym tę prawidło- wość jest odcinek ścieżki między Małołącką Przełęczą a Małołączniakiem. W odcinku, gdzie ścieżka przebiega zakosem po stoku, następuje zmniej- szenie jej szerokości do 1,5 m w porównaniu z odcinkiem przebiegają- cym zgodnie z nachyleniem stoku, gdzie ścieżka osiąga szerokość docho- dzącą nawet do 10 m ( fot. 8.4). Warto podkreślić, że znaczące zmiany rzeźby stoków w obrębie ścieżek mogą wynikać również z ich lokalizacji 94 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEżEK. Ryc. 8.2. Przykład zakosów w obrębie ścieżek wg W. Hesselbartha (2007). A. zakosy małe, gdzie dochodzi do licznych skrótów i w rezultacie znacznych przekształceń na stoku; B. zakosy duże, w których obrębie turyści nie tworzą skrótów i poruszają się zgodnie z przebiegiem ścieżki 95 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Ryc. 8.3. ścieżka biegnąca zakosami na stoku - taki jej przebieg sprzyja wydeptywaniu licznych skrótów (na podstawie M. Friedela, 1991) w stosunku do głównych form rzeźby terenu. Lokalizacja ścieżki w obrębie szerokich grzbietów pozwala turystom na znaczne rozprzestrzenianie się, co skutkuje poszerzaniem stref zdegradowanych; widać to wyraźnie w obrę- bie Czerwonego Grzbietu. Podobna sytuacja występuje na przełęczach czy kopułach szczytowych, np. na Przełęczy pod Kopą Kondracką, na Kopie Kondrackiej czy na wierzchołku Kasprowego Wierchu. 96 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEżEK. Fot. 8.4. Ścieżka prowadząca na Małołączniak (fot. J. Krzeptowski) Drugim uwarunkowaniem wpływającym na funkcjonowanie stoku w obrębie ścieżki jest rodzaj umocnienia czy utwardzenia powierzchni ścieżek i dróg turystycznych. Niefunkcjonalność nawierzchni jest ważną przyczyną niekorzystnych przekształceń rzeźby stoku wzdłuż wytyczonych ścieżek. Brak funkcjonalności szlaku może wynikać z tego, że nawierzchnia jest niewygodna (duże, ostrokrawędziste bloki), śliska (dolomity, wapie- nie), zniszczona, porozcinana np. rynnami erozyjnymi. Wytyczone szlaki mogą również mieć zbyt małą przepustowość - np. mogą być zbyt wąskie. Ponadto poprowadzenie ścieżki po stoku, ale bardzo blisko linii grzbietu często powoduje utworzenie ścieżek alternatywnych z „lepszym widokiem”. Poniżej przedstawiono przykłady niefunkcjonalnych rozwiązań umoc- nienia nawierzchni, jak i nieprawidłowego wytyczenia ścieżek zarówno w Tatrach Wysokich, jak i Zachodnich. Pierwsze cztery przykłady pocho- dzą z odcinka szlaku z Kuźnic na Halę Gąsienicową (ryc. 8.4, 8.5, 8.6, 8.7). W pierwszym przykładzie w piętrze leśnym droga została utwardzona blokami skalnymi (dolomity, wapienie). W odcinku drogi o nachyleniu 97 GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH Tatry Wysokie - przykłady niefunkcjonalnych ścieżek i dróg turystycznych w odcinku Kuźnice-Hala Gąsienicowa Ryc. 8.4. Zdegradowana ścieżka w piętrze leśnym (Zgorzelec, szlak na Skupniów Upłaz); A. sytuacja przed i po zniszczeniu ścieżki w planie, B. etapy degradacji ścieżki, C. fragment zniszczonej ścieżki (fotografia wykonana w lipcu 2015 r.) Objaśnienie do procesów rzeźbotwórczych na wszystkich prezentowanych rycinach: S - spłukiwanie, LW - lód włóknisty, D - deflacja, G - gelideflacja, N - niwacja, GR - procesy grawitacyjne 98 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEżEK. Ryc. 8.5. Ścieżka turystyczna wraz ze zdegradowaną strefą (rejon Hali Gąsienicowej); A. sytuacja przed i po zniszczeniu ścieżki, B. etapy degradacji ścieżki, C. fragment zdegradowanej strefy (fotografia wykonana w lipcu 2015 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 99 GEOMORFOLOGiczNE skutki GOspODARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH A Ryc. 8.6. Strefa szlaku zdegradowanego w wyniku długotrwałego zalegania śniegu (Skupniów Upłaz); A. etapy rozwoju strefy zdegradowanej, B.strefa zdegradowana (fotografia wykonana w lipcu 2015 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 100 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEżEK. A Ryc. 8.7. Wychodnie skalne na szlaku (rejon Przełęczy między Kopami); A. strefa z wychodniami skalnymi i ścieżka alternatywna; B. odcinek ścieżki niewygodny do przejścia dla turystów (fotografia wykonana w lipcu 2015 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 101 GEOMORFOLOGiczNE skutki GOspODARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH 7-12° nawierzchnia ta jest bardzo niewygodna, zwłaszcza podczas scho- dzenia. Powoduje to powszechnie schodzenie turystów z drogi na pobo- cze. Rozcięcie ścieżki alternatywnej spowodowało naruszenie stabilności umocnienia drogi, nastąpiło uaktywnienie procesów erozyjnych i grawita- cyjnych. Skutkiem tego jest zniszczenie nawierzchni, lokalnie nawet w 50%. Umocnienie ścieżki materiałem zbyt drobnym może doprowadzić do jego szybkiego wyerodowania (ryc. 8.5). Ścieżka taka jest przeważnie nierówna, z licznymi zagłębieniami i rynnami. Powstałe w takim położeniu alter- natywne ścieżki, zwłaszcza w piętrze subalpejskim, są modelowane przez takie procesy morfogenetyczne jak: spłukiwanie, deflacja, gelideflacja czy lód włóknisty. Strefa zdegradowana w strefie ścieżki jest zwykle szersza niż pierwotnie poprowadzona ścieżka (ryc. 8.5). Fragmenty ścieżek w strefach zacienionych o ekspozycji N czy NE mogą być narażone na długotrwałe zaleganie płatów śniegu (ryc. 8.6). Śnieg ten może mieć większą gęstość ze względu na „udeptanie” przez turystów, przez co zalega w takich miejscach dłużej niż w sąsiedztwie. Omijanie płatów powoduje rozrastanie się strefy zdegradowanej, powstawanie ścieżek alternatywnych (ryc. 8.6). Stopniowa degradacja naturalnej powierzchni szlaku może doprowadzić do wyprepa- rowania wychodni skalnych (ryc. 8.7). Strefy takie są bardzo niewygodne i trudne do przejścia, co powoduje, że powstają ścieżki alternatywne. Szczególnie narażone na intensywne modelowanie przez procesy geomor- fologiczne są ścieżki położone w piętrze subalpejskim i alpejskim. Obok procesów erozji linijnej i powierzchniowej występują tu procesy eoliczne. Szczególnie narażone na działalność procesów erozyjnych są miejsca ze zdegradowaną roślinnością. Powszechnie w strefach zdegradowanych powstają terasy gelideflacyjne, czyli systemy niewielkich stopni i małych nisz wyciętych w pokrywie glebowej. Wywiewane cząstki z powierzchni ścieżek i stref zdegradowanych uderzają w odsłonięte fragmenty stoku, powodując ich podcinanie i cofanie. Deflacja w strefach zdegradowa- nych prowadzi także do nierównomiernego obniżania ich powierzchni ; powstają wówczas zwykle niewielkie zagłębienia. W strefach wychodni skał w wyniku korazji mogą powstać obniżenia i niecki korazyjne. Ścieżki w Tatrach Zachodnich w związku z mniejszą odpornością podłoża w tym obszarze podlegają większym przekształceniom w porównaniu ze 102 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEżEK. Tatry Zachodnie - przykłady funkcjonowania ścieżek i dróg turystycznych w wybranych odcinkach Ryc. 8.8. Przekształcenia na ścieżce w obrębie Wyżniej Przełęczy Kondrackiej; A. zmiany w obrębie ścieżki wynikające z oddziaływania turystów i procesów naturalnych; B. przykład zdegradowanej pokrywy roślinnej z płytkimi rozcięciami erozyjnymi w obrębie ścieżki (fotografia wykonana w sierpniu 2012 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 103 GEOMORFOLOGiczNE skutki GOspODARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH ścieżkami zlokalizowanymi w Tatrach Wysokich. Szczególnie szerokie strefy zdegradowane występują w miejscach dużej koncentracji ruchu turystycznego, gdzie ścieżka nie jest dostosowana do nadmiernej presji turystycznej. Dobrym przykładem jest ścieżka w obrębie Wyżniej Przełęczy Kondrackiej (ryc. 8.8). Rozproszenie ruchu turystycznego w obrębie Przełęczy jest tak duże, że sukcesywnie niszczone są fragmenty pokrywy roślinnej, co w konsekwencji przyspiesza rozwój rozcięć erozyjnych oraz nisz niwacyjnych (ryc. 8.8). Niezmiernie ważnym działaniem jest przygotowanie i utrzymanie tech- niczne ścieżki. Uszkodzenie nawierzchni ścieżki czy umocnień w jej obrę- bie może spowodować, że staje się ona niewygodna, a często występują wręcz trudności w korzystaniu z niej (ryc. 8.9). Dlatego w takich odcinkach ważna jest regularna poprawa stanu nawierzchni ścieżki. Pozostawienie uszkodzonej nawierzchni skutkuje znacznym rozdeptywaniem obszaru wokół ścieżki. Ponadto, jeśli w obrębie ścieżki, zwłaszcza takiej o dużym nachyle- niu, występują liczne niezbyt grube okruchy skalne, to taka ścieżka staje się niewygodna, co często zmusza turystów do szukania wygodniejszej trasy. Przykładem jest odcinek ścieżki prowadzącej na Kopę Kondracką (ryc. 8.10). Mimo, że ścieżka jest wyłożona głazami, to w jej obrębie wystę- pują liczne luźne okruchy skalne; sprawia to, że ścieżka jest niewygodna i śliska. Z tego powodu turyści szukają wygodniejszych do przemarszu stref na stoku i poruszają się poboczami (ryc. 8.10). Ścieżki poprowadzone na szerokich grzbietach sprzyjają schodzeniu z nich w celu podziwiania widoków (ryc. 8.11). Dlatego w takich odcinkach dobrym rozwiązaniem byłoby utworzenie na trasie specjalnych punktów widokowych, w których obrębie turyści mogliby podziwiać panoramę gór. Nawierzchnia w obrębie takich punktów widokowych powinna być utwardzone lokalnym materiałem skalnym, co w znacznym stopniu ograniczyłoby przebieg procesów morfogenetycznych. Ścieżki grzbietowe mogą być też niewygodne, śliskie lub zbyt wąskie; w takich warunkach ich pobocza również są rozdeptywane. Brak wyznaczonej ścieżki głównej znacząco warunkuje rozwój licznych ścieżek alternatywnych, które często są tworzone w miejscach najbardziej 104 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEżEK... Ryc. 8.9. Przekształcenia na ścieżce w obrębie Czerwonego Grzbietu; A. ścieżka przed i po uszkodzeniu fragmentu sztucznej nawierzchni; B. przykład przekształceń rzeźby w obrębie ścieżki ze zniszczoną nawierzchnią (fotografia wykonana w sierpniu 2012 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 105 GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH Ryc. 8.10. Przekształcenia na ścieżce prowadzącej na Kopę Kondracką; A. etapy rozwoju stoku w obrębie ścieżki, gdzie występują liczne drobne okruchy skalne; B. przykład ścieżki, gdzie niewygodna nawierzchnia zmusza turystów do wydeptywania ścieżek alternatywnych (fotografia wykonana w 2012 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 dogodnych dla turystów. Przykład takich zmian na stoku można zauwa- żyć, idąc na Kończysty Wierch (ryc. 8.12). Stromy stok, po którym pro- wadzi ścieżka oraz brak wyznaczonej ścieżki głównej przyczyniły się do wydeptania ścieżki alternatywnej w odległości ok. 6-8 m od ścieżki głów- nej. W konsekwencji następuje powolne, lecz sukcesywne niszczenie roślin pomiędzy ścieżkami, co może doprowadzić do powstania szerokiej strefy zdegradowanej na stoku (ryc. 8.12). 106 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEŻEK. A Ryc. 8.11. Przekształcenia rzeźby na ścieżce poprowadzonej w obrębie Małołączniaka; A. etapy przekształceń rzeźby na ścieżce poprowadzonej w obrębie szerokiego grzbietu; B. przykład przekształceń rzeźby na ścieżce w obrębie grzbietu (fotografia wykonana w sierpniu 2012 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 Niezmiernie ważnym uwarunkowaniem na ścieżkach jest odporność podłoża. Jeśli ścieżki biegną po masywnych blokach skalnych, zniszczenia w ich obrębie są znikome. Jeśli jednak prowadzą po miąższych pokrywach glebowo-zwietrzelinowych, stopień postępujących przekształceń rzeźby jest znaczący, co widać na przykładzie ścieżki przebiegającej w otoczeniu Beskidu (2012 m n.p.m.) (ryc. 8.13). W takich odcinkach już w małym stop- niu wydeptana pokrywa roślinna wokół ścieżki pozwala na uruchomienie 107 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach A Ryc. 8.12. Przekształcenia na ścieżce prowadzącej na Kończysty Wierch; A. etapy przekształceń rzeźby na stoku bez wyznaczonej ścieżki głównej; B. przykład przekształceń rzeźby na stoku z dwoma ścieżkami oddalonymi od siebie o 6-8 m (fotografia wykonana w lipcu 2011 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 zespołu procesów morfogenetycznych, których efekty są bardzo szybko widoczne w rzeźbie na stoku. W odcinkach takich ścieżek intensywnie działają spłukiwanie oraz lód włóknisty, których efektami są równoległe do ścieżki głównej rozcięcia, stopnie gelideflacyjne oraz nisze niwacyjne 108 8. FUNKCJONOWANiE WYBRANYCH ODCiNKóW ŚCiEŻEK... A Ryc. 8.13. Przekształcenia na ścieżce biegnącej w otoczeniu Beskidu; A. etapy przekształceń rzeźby na ścieżce wytyczonej w obrębie miąższych pokryw drobnofrakcyjnych; B. przykład przekształceń rzeźby na ścieżce, gdzie dominują drobnofrakcyjne pokrywy glebowo-zwietrzelinowe (fotografia wykonana w 2009 r.); objaśnienia jak na ryc. 8.4 109 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH i deflacyjne. W odcinkach takich ścieżek dłużej zalegające płaty śniegu są też powodem tworzenia ścieżek alternatywnych. Odcinki ścieżek są najbar- dziej przekształcane, gdy przepojone wodą pokrywy ulegają oddziaływaniu turystów. Następuje wtedy rozrywanie pokryw na stoku i przemieszczanie znacznych fragmentów darni. Najlepszym rozwiązaniem byłoby zamknię- cie takich odcinków ścieżek, szczególnie w okresie roztopów. Uwaga ta dotyczy ścieżki poprowadzonej przez Czerwony Grzbiet. Funkcjonowanie oraz przekształcanie stoków w obrębie ścieżek zależy od zmieniających się w ciągu roku warunków klimatycznych i od nasilenia ruchu turystycznego. W niniejszym rozdziale przedstawione zostały mode- lowe odcinki ścieżek, w których dochodzi do postępujących przekształceń rzeźby. Warto jednak podkreślić, że w TPN występują także dobrze utrzy- mane odcinki ścieżek, poprowadzone odpowiednio na stoku, w których pomimo dużego natężenia ruchu turystycznego nie dochodzi do istotnych zmian w rzeźbie terenu. 110 9. Długookresowe zmiany rzeźby w wybranych odcinkach ścieżek w Tatrzańskim Parku Narodowym W obszarach górskich występuje w różnym stopniu wybudowana sieć dróg i ścieżek turystycznych. Strefy ścieżek i dróg należą do obszarów często pozbawionych roślinności i szczególnie podatnych na oddziaływanie pro- cesów morfogenetycznych, m.in. spłukiwania, erozji linijnej, działalności lodu włóknistego, deflacji czy niwacji. W Tatrach duża liczba turystów w znaczącym stopniu wpływa na inicjowanie i przyspieszanie procesów naturalnych. Skutkiem nakładania się oddziaływania antropogenicznego i procesów morfogenetycznych jest rozwój licznych form i stref zdegrado- wanych na stokach, grzbietach oraz w dnach dolin. Z tego powodu ważne są badania stopnia przeobrażeń stoków ze ścieżkami i drogami; prowadzi się je w pewnych odstępach czasu. Badania te pozwalają wyznaczyć odcinki ścieżek, w których obrębie niezbędne jest zastosowanie zabiegów przeciw- erozyjnych, a często nawet okresowych wyłączeń z użytkowania w celu regeneracji zdegradowanych stoków. Długookresowe użytkowanie stoków w wyniku ruchu turystycznego prowadzi m.in. do niszczenia pokrywy roślinnej i glebowej, a przez to do odsłaniania pokryw zwietrzelinowych i litej skały oraz do rozwoju form erozyjnych i akumulacyjnych (ryc. 9.1). W Tatrach dzięki licznym bada- niom prowadzonym przez zespół z Zakładu Geomorfologii UJ skartowane Ryc. 9.1. Zmiany na stokach związane z długookresowym użytkowaniem ścieżek, powstałe wskutek ruchu turystycznego oraz procesów morfogenetycznych 112 GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 9. DŁUGOOKRESOWE ZMIANY RZEŹBY. zostały wszystkie ścieżki i drogi turystyczne. Jednolita metoda badań, jaką jest kartowanie geomorfologiczne z zastosowaniem formularza, pozwala porównywać parametry morfometryczne wyznaczonych odcinków ścieżek i dróg turystycznych w różnych okresach. W tym rozdziale porównywano przemiany stoków w obrębie ścieżek i dróg turystycznych w dwóch wybranych obszarach w obrębie Masywu Czerwonych Wierchów i Doliny Chochołowskiej. Ponadto w analizie zmian uwzględniono pojedyncze odcinki ścieżek intensywnie użytkowane przez turystów m.in. w otoczeniu Kasprowego Wierchu i Giewontu. Analiza przekształceń rzeźby została przedstawiona na podstawie badań prowadzonych przez M. Kruśca (1995, 1996), E. Gorczycę (1997, 2000), E. Gorczycę, K. Krzemienia (2002, 2005, 2006a, b, 2009, 2010), jak rów- nież badań J. Fidelus (2013a, b) prowadzonych w ramach projektu reali- zowanego w TPN Zmniejszenie presji turystycznej na siedliska i gatunki na obszarze Tatr (Fidelus 2013b) oraz niepublikowanych wyników badań M. Bukowskiego, które związane były z analizą zmian powierzchni zdegra- dowanych w obrębie ścieżek turystycznych przeprowadzonych z wykorzy- staniem ortofotomap z 1977 i 2009 r. Analizując parametry morfometryczne ścieżek na Czerwonych Wierchach, można zauważyć, że największe zmiany w ciągu 15 lat dotyczą szerokości ścieżek, stref zdegradowanych w ich otoczeniu oraz głębokości rozcięć erozyjnych. W analizowanym obszarze największe zmiany szero- kości ścieżek wystąpiły m.in. w obrębie Czerwonego Grzbietu oraz przy podejściu na Kopę Kondracką od Przełęczy Kondrackiej. Maksymalna sze- rokość ścieżki na Czerwonym Grzbiecie w 1997 r. wynosiła 13 m, a w 2012 r. już 25 m (fot. 9.1). Z kolei maksymalna szerokość ścieżki na odcinku od Przełęczy Kondrackiej do Kopy Kondrackiej w 1997 r. wyniosła 15 m, a w 2012 r. już 26 m. Przekształceniom uległy również rozcięcia erozyjne. Maksymalne głę- bokości rozcięć w 1997 r. na całej długości Czerwonego Grzbietu wyno- siły od 0,3 do 0,5 m, obecnie głębokość ta sięga do 1 m. Przekształcenia rzeźby w obrębie ścieżki na Czerwonym Grzbiecie w wysokości od 1860 do 2090 m n.p.m są jednymi z najbardziej znaczących przekształceń w Tatrach. Na przekształcenia te mają wpływ uwarunkowania naturalne, 113 114 Fot. 9.1. Znacznie przekształcona ścieżka w obrębie Czerwonego Grzbietu (strzałkami zaznaczono kierunek postępujących przekształceń rzeźby) GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 9. DŁUGOOKRESOWE ZMIANY RZEŹBY. ale przede wszystkim wynikają one z niewłaściwego położenia ścieżki na stoku. Kolejnym potwierdzeniem postępujących przekształceń rzeźby w Tatrach są badania M. Kruśca (1995, 1996) i J. Fidelus (2013a) prowadzone w Dolinie Chochołowskiej (tab. 9.1). Pozwalają one stwierdzić, że lokalnie w wybra- nych odcinkach stoków w obrębie ścieżek następuje powolne i sukcesywne rozrywanie pokryw darniowych. Efektem tego jest powolne poszerzanie stref zdegradowanych na stoku. W analizowanym obszarze szczególne przekształcenia rzeźby występują przy podejściu na Trzydniowiański Wierch, Kończysty Wierch, na stokach Starorobociańskiego Wierchu i w obrębie Wołowca (fot. 9.2). W 1995 r. średnia szerokość ścieżki przy podejściu na Trzydniowiański Wierch od strony Doliny Jarząbczej w wyso- kości 1640-1732 m n.p.m. wynosiła ok. 2 m, obecnie jest to powyżej 6 m. W 1995 r. maksymalna głębokość rozcięć erozyjnych w tym odcinku wyno- siła 0,5 m, a obecnie dochodzi do 1,1 m. Analizując długookresowe zmiany rzeźby w obrębie ścieżek, należy podkreślić, że szczególnie postępujące przekształcenia występują tylko Tab. 9.1. Przykłady zmian szerokości w wybranych odcinkach ścieżek turystycznych w Tatrach Zachodnich w latach 1995-2012 Numer odcinka i lokalizacja ścieżki: Szerokość średnia (szerokość maksymalna) [m] 1995-1997 2011-2012 (35) podejście na Trzydniowiański Wierch 1-3 (17) > 5 (20) (40,41) podejście na Trzydniowiański Wierch 1,5 (5) 3,3 (7,6) (43) podejście na Kończysty Wierch 1-3 (10) > 5 (12) (96,97) podejście na Starorobociański Wierch 1,3 (10) 3,1 (15) (99,100,101) podejście na Starorobociański Wierch 2 (4,5) 2,6 (12) (105-111) Ornak 1,5 (11,6) 2,6 (15) (172, 173) podejście na Kopę Kondracką > 5 (13) 10-20 (19) (257) Czerwony Grzbiet > 5 (13) 5-20 (25) (258) podejście na Kopę Kondracką 2-5 (7) 10-20 (17) 115 GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH Fot. 9.2. Przekształcony stok w obrębie ścieżki turystycznej przy podejściu na Starorobociański Wierch lokalnie. W całych Tatrach mamy również liczne odcinki ścieżek, których szerokość nie przekracza 1 m i w których obrębie nie nastąpiły widoczne zmiany w dłuższym okresie. Są to szczególnie te stoki, gdzie ścieżka biegnie prostopadle do spadku podłużnego stoku. W tym opracowaniu zwrócono szczególną uwagę na te stoki, gdzie postępujące przekształcenia rzeźby mogą wpłynąć na poważne zmiany w środowisku przyrodniczym. Odcinki takie zostały zidentyfikowane na podstawie kartowania geomorfologicz- nego i przedstawione na rycinie 9.3. W odniesieniu do powierzchni całych Tatr udział przekształconych obszarów w obrębie ścieżek jest skrajnie niewielki i wynosi ok. 0,08%. W TPN koncentruje się jednak największy ruch turystyczny spośród wszystkich parków narodowych w Polsce (Partyka 2010). Turyści w części wysokogórskiej Tatr są jedynym czynnikiem przyspieszającym aktywność procesów morfogenetycznych. Ograniczenie postępujących przekształceń 116 9. DŁUGOOKRESOWE ZMIANY RZEŹBY.. Ryc. 9.3. Największe przekształcenia rzeźby Tatr w obrębie ścieżek turystycznych 117 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach rzeźby na stokach jest trudnym i bardzo kosztownym zabiegiem. Dlatego też niezwykle ważnym zadaniem w zarządzaniu ściśle chronionym obsza- rem jest ograniczanie przekształceń rzeźby już na etapie początkowym tego procesu. Wyznaczenie najbardziej wrażliwych na zmiany fragmentów stoków może się odbywać poprzez porównawcze badania terenowe pro- wadzone w dłuższym okresie oraz poprzez analizę zdjęć lotniczych czy ortofotomap. Przekształcenia rzeźby na stokach użytkowanych turystycz- nie skutkują zwiększeniem aktywności procesów naturalnych w katenie stokowej (ryc. 9.4). W TPN występują zlokalizowane bardzo blisko siebie odcinki ście- żek o identycznych uwarunkowaniach naturalnych. Odcinki te często znacząco różnią się rodzajem występujących form i szerokością zdegra- dowanych stref. Przykładem takich terenów jest m.in. ścieżka prowa- dząca na Małołączniak (odcinki 258 i 259). W odcinkach, gdzie ścieżka biegnie zgodnie ze spadkiem podłużnym stoku, jej szerokość docho- dzi do 10 m, natomiast gdy biegnie znacznymi zakosami, jej szerokość nie przekracza 2 m (Fidelus 2013b). Innym przykładem jest ścieżka pro- wadząca na Trzydniowiański Wierch (odcinek 32-35) w wysokości Ryc. 9.4. Schemat skutków długookresowych zmian profilu poprzecznego ścieżki turystycznej; A. etap pierwszy, B. etap zaawansowanych zmian Objaśnienia: S - spłukiwanie, E - erozja linijna, L - działalność lodu włóknistego, D - deflaja, N - niwacja, M - murawy stabilizujące stok. 118 9. DŁUGOOKRESOWE ZMiANY RZEŹBY. od 1580 do 1662 m n.p.m.; biegnie ona zakosem i prostopadle do spadku, jej średnia szerokość wynosi 1,7 m, a maksymalna - 6 m. Głębokość roz- cięć erozyjnych w tym odcinku ścieżki sięga maksymalnie do 0,25 m. Natomiast nieco wyżej, w wysokości od 1662 do 1732 m n.p.m., ścieżka na Trzydniowiański Wierch przebiega zgodnie ze spadkiem, jej średnia szero- kość wynosi w tym miejscu powyżej 6 m, a maksymalna sięga 20 m, przy głębokości rozcięć w tym odcinku dochodzącej do 1 m. Ważnym uwarunkowaniem środowiskowym mającym wpływ na zróż- nicowanie przekształceń rzeźby na stoku w obrębie ścieżki jest jej poło- żenie geomorfologiczne. Najbardziej intensywne przekształcenia rzeźby występują wtedy, kiedy ścieżka biegnie zgodnie ze spadkiem stoku oraz kiedy ścieżka przebiega małymi zakosami. Na ścieżkach biegnących zgod- nie ze spadkiem stoku dochodzi do sukcesywnego usuwania zwietrzeliny. Skutkuje to obniżaniem się powierzchni użytkowanej turystycznie w sto- sunku do sąsiadującej powierzchni stoku. W odcinkach takich w okresach wiosennych miąższość pokrywy śnieżnej jest większa na ścieżkach niż w terenie otaczającym ścieżkę; w efekcie następuje sukcesywne wydep- tywanie ścieżek alternatywnych do ścieżki głównej. Następnie zachodzi łączenie dodatkowych ścieżek, co prowadzi do powolnego niszczenia i poszerzania stref zdegradowanych na stoku. Tak dzieje się m.in. na stoku w obrębie ścieżki prowadzącej na Kończysty Wierch, Trzydniowiański Wierch oraz Kopę Kondracką (fot. 9.2). W obszarach, w których obrę- bie ścieżka biegnie po stoku małymi zakosami, turyści wydeptują liczne skróty, co zwiększa aktywność procesów morfogenetycznych i całkowite przekształcanie stref pomiędzy zakosami. Przykładem takich przemian może być ścieżka prowadząca z Doliny Kondratowej na Przełęcz pod Kopą Kondracką (fot. 9.3). Analizując zmiany powierzchni zdegradowanych w otoczeniu ścieżek w całych Tatrach w latach 1977-2009, można zauważyć, że lokalnie zmiany zasięgu stref zdegradowanych są znaczące. Zestawienie danych z ortofoto- map z 1977 i 2009 r. pozwala zauważyć, że sukcesywnie wzrasta powierzch- nia przekształconych stref w rejonie ścieżek turystycznych (tab. 9.2). W latach 1977-2009 w Tatrach Zachodnich powierzchnia zdegradowana w otoczeniu ścieżek zwiększyła się o 86 583 m2, tj. o 85%, co w przeliczeniu na 119 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Tab. 9.2. Powierzchnia zdegradowanych stoków w rejonie ścieżek turystycznych w Tatrach Zachodnich i Wysokich w latach 1977-2009 Rok Tatry Zachodnie i Wysokie Tatry Zachodnie Tatry Wysokie [m2] 2009 168238 146023 22 215 1977 66 868 59 441 7 28 rok daje wzrost powierzchni zdegradowanej o 2706 m2. W Tatrach Wysokich powierzchnia zdegradowana zwiększyła się w ciągu 32 lat o 14 787 m2, tj. 15%, co w przeliczeniu na rok daje wzrost powierzchni zdegradowanej o 462 m2. Na tej podstawie można stwierdzić, iż w Tatrach Zachodnich w ciągu 32 lat przyrost powierzchni zdegradowanej był 6-krotnie większy niż w Tatrach Wysokich. Ścieżki turystyczne w Tatrach Wysokich przebiegają w obrębie podłoża o większej odporności oraz cechują się mniejszą dostępnością w porównaniu ze ścieżkami w Tatrach Zachodnich. Dlatego też powierzch- nia przekształceń rzeźby w tej części Tatr jest dużo mniejsza (tab. 9.2). Zmiany powierzchni przekształconej w otoczeniu wybranych odcinków ścieżek w 1977 i 2009 r. zostały zobrazowane na ryc. 9.5-9.10. Wynika z nich, że największe zmiany występują na kopułach szczytowych lub przy podejściu na te obszary, w obrębie przełęczy, na szerokich grzbietach oraz w strefie skrzyżowań szlaków. 120 9. DŁUGOOKRESOWE ZMIANY RZEŹBY.. 121 Fot. 9.3. Przekształcenia w rejonie ścieżki biegnącej małymi zakosami na stoku w Dolinie Kondratowej GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Ryc. 9.5. Zmiany powierzchni zdegradowanej na grzbietach w rejonie ścieżek prowadzących na Czerwony Grzbiet w latach 1977-2009 (wykonanie: M. Bukowski) 122 9. DŁUGOOKRESOWE ZMiANY RZEZBY. Ryc. 9.6. Zmiany powierzchni zdegradowanej na grzbietach w rejonie ścieżek turystycznych prowadzących na Kopę Kondracką w latach 1977-2009 (wykonanie: M. Bukowski) 123 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Ryc. 9.7. Zmiany powierzchni zdegradowanej na grzbietach w rejonie ścieżek turystycznych prowadzących na Ciemniak w latach 1977-2009 (wykonanie: M. Bukowski) 124 9. DŁUGOOKRESOWE ZMiANY RZEZBY. Ryc. 9.8. Zmiany powierzchni zdegradowanej na grzbietach w rejonie ścieżek turystycznych prowadzących na Kończysty Wierch w latach 1977-2009 (wykonanie: M. Bukowski) 125 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Ryc. 9.9. Zmiany powierzchni zdegradowanej na grzbietach w rejonie ścieżek turystycznych prowadzących na Kasprowy Wierch w latach 1977-2009 (wykonanie: M. Bukowski) 126 9. DŁUGOOKRESOWE ZMiANY RZEZBY. Ryc. 9.10. Zmiany powierzchni zdegradowanej na grzbietach w rejonie ścieżek turystycznych prowadzących na Giewont w latach 1977-2009 (wykonanie: M. Bukowski) 127 10. Prawidłowości wykształcenia stoków użytkowanych turystycznie w części N i S Tatr Zachodnich 10.1. Uwarunkowania naturalne i antropogeniczne ścieżek turystycznych w części N i S Tatr Zachodnich W polskiej i słowackiej części Tatr Zachodnich (TPN, TANAP) istnieją różnice w przekształceniach rzeźby w dnach dolin, na stokach i grzbietach w obrębie ścieżek i dróg turystycznych. Zróżnicowanie tych przekształceń zależy zarówno od licznych uwarunkowań naturalnych, jak i antropoge- nicznych (ryc. 10.1). Stoki N i S badanego obszaru różnią się wysokością opadów, zasięgiem pięter klimatycznych i długością zalegania pokrywy śnieżnej (Hess 1974) (ryc. 10.1). Opady są ważnym czynnikiem morfogenetycznym, który wpływa na intensywność spłukiwania oraz rozwój form erozyjnych na stokach. Jednym z uwarunkowań wpływających na wielkość opadów jest ekspozycja zlewni w stosunku do napływu wilgotnych mas powietrza (Łajczak 1988). Skłon N badanego obszaru cechuje się większymi sumami opadów w ciągu roku oraz w okresie letnim niż skłon S. W okresie letnim na skłonie N geomorfologíczne skutkí gospodarkí turystycznej w tatrach Ryc. 10.1. Zróżnicowanie wybranych warunków klimatycznych oraz antropogenicznych na skłonie N i S Tatr Zachodnich sumy opadów mogą wynosić od 500 mm do 700 mm, w tym samym czasie na skłonie S suma opadów jest dwukrotnie mniejsza (Hess 1974; Łajczak 1988, 2006 b; Niedźwiedź 1992). Z kolei długość zalegania pokrywy śnież- nej warunkuje przebieg procesów niwacyjnych. Średnia grubość pokrywy śnieżnej w marcu w wysokości 1700-2000 m n.p.m. na skłonie N jest więk- sza o 0,5 m w porównaniu ze skłonem S (Łajczak 1988, 2006 b). Według M. Hessa (1974) w wysokości 1700 m n.p.m. na stokach o ekspozycji N pokrywa śnieżna zalega o 28 dni dłużej niż na stokach o ekspozycji S. 130 10. PRAWiDŁOWOśCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. Z kolei badania M. Kłapowej (1974) pozwalają stwierdzić, że lokalnie na stokach o ekspozycji N pokrywa śnieżna zalega nawet do 40 dni dłużej niż na stokach o ekspozycji S. Warunki klimatyczne istotnie wpływają na przebieg i aktywność okre- ślonych procesów morfogenetycznych (Kłapa 1980). Ponadto aktywność procesów naturalnych jest inicjowana i przyspieszana przez oddziały- wanie antropogeniczne, które w obrębie ścieżek jest związane z oddzia- ływaniem pieszego ruchu turystycznego. Pomiary ruchu turystycznego w badanym obszarze były prowadzone w latach 2009-2011. W analizo- wanym terenie występuje znaczne zróżnicowanie ruchu turystycznego. Największe natężenie ruchu turystycznego występuje w części N bada- nego obszaru (ryc. 10.1). Przykładowo w okresie 25 VII-19 VIII 2009 r. średnie dzienne natężenie ruchu turystycznego na ścieżce w odcinku Siwa Przełęcz-Przełęcz Gaborowa (TPN) wyniosło 206 osób. Natomiast w tym samym czasie w odcinku ścieżki Jarząbczy Wierch-Raczkowa Czuba (TANAP) natężenie to wyniosło tylko 45 osób. W innym okre- sie, tj. 18 VII-14 IX 2011 r., średnie dzienne natężenie ruchu w wyżej wymienionych odcinkach w części polskiej wyniosło 133 osoby, a w części słowackiej tylko 46 osób. Przestrzenne zróżnicowanie ruchu turystycz- nego pomiędzy częścią polską i słowacką Tatr Zachodnich może wynikać zarówno z większej powierzchni Tatr w TANAP, jak i z mniejszej liczby ludności w Słowacji. Dodatkowo w TANAP występuje zakaz poruszania się turystów w okresie 1 XI-15 VI, co ma szczególne znaczenie od kwietnia do czerwca - w czasie roztopów, w porze niweopluwialnej. Największy wpływ na przekształcenia rzeźby na stokach w obrębie ścieżek turyści wywierają w okresie roztopów i letnich opadów. Pokrywy na stokach są wówczas przepojone wodą i szczególnie podatne na szybkie przekształcenia. W warunkach takich turyści przyczyniają się do wzmożonego wydepty- wania, rozrywania, a także przemieszczania pokrywy roślinnej i glebowej występującej w bezpośrednim sąsiedztwie ścieżek. Przekształcona w ten sposób powierzchnia stoku w obrębie ścieżki jest bezpośrednio narażona na zwiększoną intensywność spłukiwania, niwacji, działalności lodu włóknistego oraz deflacji. 131 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach 10.2.Analiza porównawcza wykształcenia stoków w obrębie ścieżek turystycznych w Tatrach Zachodnich w Tatrzańskim Parku Narodowym i Tatryanskym narodnym parku Ścieżki i drogi turystyczne są głównymi strefami oddziaływania antropo- genicznego w górskich obszarach chronionych. Drogi turystyczne zlokalizowane w piętrze leśnym są użytkowane zarówno przez turystów, jak i w dużym stopniu przez gospodarkę leśną. Natomiast ścieżki są zlokalizowane we wszystkich piętrach geoekologicznych i użytkowane wyłącznie poprzez pieszy ruch turystyczny. W analizowanym terenie ścieżki mają większą długość niż drogi turystyczne. Udział ścieżek w bada- nym obszarze wynosi w łącznej długości wszystkich traktów 71%, a dróg turystycznych - 29%. Ponadto ścieżki i drogi modelowane są w odmienny sposób, co przekłada się na zróżnicowanie ich parametrów morfometrycz- nych. Przykładowo, średnia szerokość ścieżek turystycznych w całym anali- zowanym terenie wynosi 1,5 m, natomiast dróg - 3,9 m. W pierwszej części rozdziału analiza przekształceń rzeźby będzie dotyczyć wyłącznie stoków w obrębie ścieżek turystycznych. Podstawowym parametrem opisującym stopień przekształceń rzeźby w obrębie ścieżek turystycznych jest ich szerokość. Wydzielono cztery prze- działy szerokości ścieżek, tj. <1 m, 1-2 m, 2-5 m oraz >5 m. Badania wska- zują, że im ścieżka turystyczna jest szersza, tym większe przekształcenia rzeźby zachodzą w jej obrębie. Szerokość ścieżki zależy od licznych uwarun- kowań naturalnych. Do najbardziej znaczących uwarunkowań naturalnych i antropogenicznych determinujących szerokość ścieżek należą: odporność podłoża skalnego, nachylenie powierzchni terenu, rodzaj nawierzchni oraz położenie morfologiczne, mechaniczne oddziaływanie turystów, a także stopień przekształcenia rzeźby na stokach w obrębie ścieżek. W badanym obszarze przeważają ścieżki o szerokości <1 m. Natomiast ścieżki o szero- kości 2-5 m i >5 m są najmniej liczne (ryc. 10.2). Lokalnie w obrębie najszerszych odcinków ścieżek dochodzi do naj- większych przekształceń rzeźby związanych zarówno z rozwojem form 132 10. PRAWiDŁOWOśCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. Ryc. 10.2. Rozklad procentowy szerokości ścieżek turystycznych w TPN i TANAP erozyjnych i akumulacyjnych, z przemieszczaniem materiału zwietrzelino- wego, jak i ze stopniowym poszerzaniem ścieżek. Rozpatrując ścieżki o sze- rokości >5 m, można zauważyć, że w TPN udział tych ścieżek jest 3-krotnie większy niż w TANP i wynosi odpowiednio 6% i 2% (ryc. 10.2). Najszersze ścieżki turystyczne występują powyżej górnej granicy lasu. W TPN są to: górny odcinek ścieżki z Doliny Jarząbczej na Trzydniowiański Wierch, ścieżka na Kończysty Wierch od strony Czubika, odcinek ścieżki pro- wadzącej na Starorobociański Wierch od strony Siwego Zwornika oraz ścieżka na Wołowiec. W TANAP do najszerszych odcinków należą: ścieżka z Przełęczy Żarskiej na Rohacz Płaczliwy, dolny odcinek ścieżki z Przełęczy Jamnickiej na Rohacz Ostry, ścieżka prowadząca na Wołowiec od strony Jamnickiej Przełęczy oraz górny odcinek ścieżki prowadzącej z Zadniej Raczkowej Doliny do rozejścia ścieżek pod Kończystym Wierchem. Rozpatrując rozkład ścieżek na stokach o różnych nachyleniach, zauważa się, że zarówno w TPN, jak i w TANAP najwięcej ścieżek przebiega na stokach o nachyleniu 6-10°. Natomiast ścieżki o nachyleniu >20° w TPN stanowią 15%, aw TANAP prawie dwa raz więcej, czyli 29% (ryc. 10.3). 133 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Ryc. 10.3. Rozkład procentowy długości ścieżek w TPN i TANAP na stokach o różnych nachyleniach W całym analizowanym terenie ścieżki przebiegające zgodnie z nachy- leniem stoku należą do najbardziej przekształconych. Na stokach takich występuje znaczna koncentracja wód opadowych i roztopowych, dla- tego szczególnie rozwijają się tam rozcięcia erozyjne oraz stożki napły- wowe. W analizowanym terenie takie odcinki ścieżek są często całkowicie pozbawione pokrywy roślinnej i glebowej. Wyraźnie widoczne są różnice w parametrach takich ścieżek między TPN i TANAP. Średnia szerokość ścieżek prowadzących zgodnie z nachyleniem stoku wynosi w TPN 2,5 m, maksymalna - 20 m. W TANAP średnia szerokość tak prowadzących odcinków ścieżek wynosi 1,5 m, a maksymalna - ok. 8 m. Odporność podłoża skalnego, nawierzchni, rodzaj i stan jej utrzyma- nia to jedne z najbardziej znaczących elementów wpływających na stopień przekształceń rzeźby w obrębie ścieżek (tab. 10.1). Budowa geologiczna w badanym obszarze nie jest zróżnicowana. Występują tu głównie skały metamorficzne i granitoidy oraz pokrywy plej- stoceńskie i holoceńskie. W obrębie badanych ścieżek dominuje nawierzch- nia naturalna (tab. 10.1), która cechuje się głównie występowaniem różno- frakcyjnych pokryw zwietrzelinowych. Natomiast nawierzchnię sztuczną 134 10. PRAWiDŁOWOśCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. tworzą wyłożone na ścieżkach głazy lub płyty skalne, które wyznaczają przebieg ścieżki głównej. W przypadku ścieżek o nawierzchni naturalnej brak wyznaczonej ścieżki głównej przyczynia się często do tworzenia ścieżek alternatywnych. Powstawanie takich ścieżek skutkuje z kolei poszerzaniem strefy zdegra- dowanej na szlaku. Przykładami tak rozczłonkowanych odcinków ście- żek są m.in.: odcinek prowadzący na Rakoń (1879 m n.p.m.) od Przełęczy Łuczniańskiej (1602 m n.p.m.), odcinek ścieżki na Kończysty Wierch od strony N i S oraz ścieżka na Trzydniowiański Wierch. Gdy ścieżka prze- biega w miejscach atrakcyjnych przyrodniczo, rodzaj nawierzchni jedynie częściowo sprzyja koncentracji ruchu turystycznego. W miejscach takich dochodzi do znacznego rozprzestrzeniania się turystów, a przez to two- rzenia szerokich stref ze zdegradowaną pokrywą roślinną i glebową oraz z licznymi formami erozyjnymi. Rozpatrując szerokość ścieżek o nawierzchni naturalnej i sztucznej, można zauważyć, że w TPN ścieżki o nawierzchni naturalnej i szerokości >2 m zajmuj ą 13% z wszystkich pozostałych ścieżek, natomiast o nawierzchni sztucznej i szerokości >2 m - tylko 0,1% (tab. 10.1). W TANAP ścieżki 0 nawierzchni naturalnej i szerokości >2 m zajmują 5%, z wszystkich pozostałych ścieżek, brak natomiast odcinków ścieżek o szerokości >2 m 1 nawierzchni sztucznej (tab. 10.1). Odpowiednie przygotowanie techniczne ścieżki poprzez zastosowanie sztucznej nawierzchni jest działaniem, które tylko częściowo może ograniczać negatywne skutki oddziaływania pie- szego ruchu turystycznego. Na podstawie badań terenowych można stwierdzić, że w części polskiej badanego obszaru występuje większe zróżnicowanie form erozyjnych oraz akumulacyjnych. Dużą rolę w rzeźbie stoków w obrębie ścieżek badanego obszaru odgrywają rozcięcia erozyjne płytkie, tj. do 0,2 m oraz głębokie, tj. >0,2 m. Najgłębsze rozcięcia występują na stoku w obrębie ścieżki na Trzydniowiański Wierch, w obrębie Długiego Upłazu, a także w obrę- bie ścieżki prowadzącej ze Starorobociańskiego Wierchu na Kończysty Wierch. W obrębie badanych ścieżek znaczny udział mają również nisze niwalne, deflacyjne oraz nisze krioniwalne ze zdegradowaną roślinnością. W części polskiej, w przeciwieństwie do słowackiej, znaczny jest również 135 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Tab. 10.1. Rozkład szerokości badanych ścieżek o nawierzchni naturalnej, sztucznej i innego typu w TPN i TANAP Rodzaj nawierzchni, szerokość TPN TANAP długość [m] [%] liczba odcinków długość [m] [%] liczba odcinków Naturalna <1 m 15061 26 107 22810 75 100 1-2 m 13651 24 107 3566 11,9 41 >2 m 7422 13 82 1546 5 26 Sztuczna <1 m 7536 13 46 899 2,9 12 1-2 m 6554 11 48 70 0,2 1 >2 m 49 0,1 2 0 0 0 Inne typy <1 m 4760 7,9 25 1518 4,9 7 1-2 m 2273 4 20 29 0,1 2 >2 m 528 1 11 0 0 0 Ogólem 57834 100 448 30438 100 189 udział dobrze wykształconych stożków proluwialnych w obrębie ścieżek. Takie formy występują licznie przy ścieżce prowadzącej z Doliny Jarząbczej na Trzydniowański Wierch. W części słowackiej badanego obszaru w obrę- bie ścieżek dominują głównie płytkie rozcięcia erozyjne, wcięcia dosto- kowe oraz ostańce darniowe. Największa gęstość tych form występuje na ścieżce dochodzącej na Żarską Przełęcz od strony Jamnickiej Doliny oraz z Żarskiej Przełęczy na Rohacz Płaczliwy. W badanym obszarze istnieją różnice w wykształceniu ścieżek w części TPN oraz TANAP. Różnice te mogą wynikać z asymetrii w natężeniu ruchu turystycznego, co może przekładać się na rodzaj i wielkość przekształceń rzeźby w obrębie ścieżek turystycznych. Analizując podstawowe parametry morfometryczne ścieżek turystycznych oraz stopień przekształcenia rzeźby na stokach użytkowanych turystycznie, można zauważyć, jak zmienia się struktura ścieżek w profilu podłużnym w wybranych dolinach. Dodatkowo na podstawie prowadzonych badań terenowych w obrębie ścieżek oraz 136 10. PRAWiDŁOWOśCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. szczegółowej analizy powierzchni testowych wyznaczonych na stokach Kończystego Wierchu, Wołowca i Trzydniowiańskiego Wierchu można określić kierunki dalszych przekształceń rzeźby stoków. Zestawienie badanych ścieżek pozwala również porównać profile poprzeczne ścieżek charakterystyczne dla poszczególnych pięter geoekologicznych. W pro- filu podłużnym stoków w obrębie ścieżek z Doliny Jarząbczej przez Trzydniowiański Wierch na Kończysty Wierch (TPN) powyżej górnej granicy lasu można wyróżnić dwa odcinki cechujące się znacznym prze- kształceniem rzeźby i dużym zróżnicowaniem form erozyjnych (ryc. 10.4). W analizowanym profilu najbardziej postępujące przekształcenia rzeźby występują na stokach w obrębie ścieżek przy podejściu na Trzydniowiański Wierch oraz przy podejściu na Kończysty Wierch. Maksymalna szerokość ścieżki prowadzącej na Trzydniowiański Wierch wynosi 20 m, a głębokość rozcięć sięga nawet 1 m. Ścieżka zlokalizowana jest zgodnie z nachyleniem stoku, cechuje się brakiem nawierzchni sztucznej i całkowicie odsłonię- tymi pokrywami zwietrzelinowymi. Zły stan ścieżki zmusza turystów do poruszania się poboczami, przez co konsekwentnie następuje jej poszerza- nie. W otoczeniu ścieżki głównej występują liczne ścieżki alternatywne, użytkowane szczególnie w okresach wiosennych i jesiennych, kiedy na ścieżce głównej zalega gruba warstwa śniegu. W analizowanym odcinku stoku intensywnie zachodzi zarówno erozja, przejawiająca się wcinaniem i poszerzaniem stref zdegradowanych, jak i transport oraz akumulacja. Intensywne przemieszczanie materiału w tym odcinku sprzyja występo- waniu licznych stożków napływowych. Dalsze intensywne przekształce- nia stoku mogą skutkować rozwojem kolejnych rozcięć erozyjnych i coraz większym odsłanianiem litego podłoża skalnego. W przypadku ścieżki prowadzącej na Kończysty Wierch znaczne nachylenie ścieżki oraz niewygodna nawierzchnia spowodowały utwo- rzenie przez turystów ścieżki alternatywnej w znacznej odległości od ścieżki głównej. W konsekwencji następuje powolne niszczenie pokryw pomiędzy ścieżką alternatywną i ścieżką główną, co może przyczynić się do powstania szerokiej strefy zdegradowanej (ryc. 10.4, 10.5). Rozrywanie pokrywy darniowej w największym stopniu odbywa się w okresach rozto- pów i po intensywnych opadach. Ponadto występowanie licznych luźnych 137 138 GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACł Ryc. 10.4. Profil podłużny ścieżki prowadzącej z Doliny Jarząbczej na Kończysty Wierch (TPN) z wydzielonymi strefami zde- gradowanymi, przewidywanymi kierunkami dalszych przekształ- ceń oraz profilami poprzecznymi stoków w obrębie ścieżek charak- terystycznych dla poszczególnych pięter geoekologicznych 10. PRAWiDŁOWOśCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. Ryc. 10.5. ścieżka prowadząca na Kończysty Wierch z wydzieloną strefą na stoku, podlegającą stopniowym przekształceniom pomiędzy ścieżką główną a ścieżką alternatywną (fotografia z 24 IX 2011 r.) okruchów w obrębie ścieżki sprzyja ich akumulowaniu w strefach brzeż- nych ścieżki, przez co następuje jej lokalne poszerzanie. Turyści, często omijając takie strefy, przyczyniają się dodatkowo do rozwoju stref z nie- ciągłą pokrywą roślinną. Analizując pozostałe odcinki ścieżki w profilu podłużnym, warto pod- kreślić, że poniżej podejścia na Trzydniowiański Wierch - od odcinka, gdzie ścieżka biegnie zakosem i prostopadle do nachylenia stoku, aż do 139 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach drogi turystycznej - stopień przekształceń rzeźby jest niewielki. W piętrze leśnym analizowanego profilu ścieżki na drodze turystycznej największe zmiany są związane z rozwojem kolein i pogłębianiem dróg przez trans- port dłużyc (pni drzew). Gospodarka leśna w tym obszarze sprzyja znacz- nemu modelowaniu podłoża i poszerzaniu stref bez roślinności szczególnie w miejscach załadunku drewna. W kolejnym profilu podłużnym ścieżki z Doliny Raczkowej przez Zadnią Dolinę Raczkową na Kończysty Wierch (TANAP) można zauważyć, że naj- większe przekształcenia występują przy podejściu na Kończysty Wierch (ryc. 10.6). Przekształcenia rzeźby w tym odcinku są związane z występo- waniem równoległych ścieżek alternatywnych. Porównując stopień prze- kształceń rzeźby w obrębie ścieżek prowadzących na Kończysty Wierch od strony N i S, widoczne są różnice w ich wykształceniu. Mimo że ścieżki te cechują się podobnym nachyleniem, odpornością podłoża i położeniem geomorfologicznym, powierzchnia ścieżki od strony N jest całkowicie pozbawiona pokrywy roślinnej i glebowej. Od strony S brak jest tak zna- czących przekształceń rzeźby, a główne zniszczenia wynikają z równole- gle wydeptanych ścieżek alternatywnych wzdłuż stoku (fot. 10.1). Mimo, że w analizowanym odcinku wydeptane ścieżki znajdują się w bezpośred- nim sąsiedztwie, to brak widocznych zmian, które wskazywałyby na ich postępujące łączenie i sukcesywne odsłanianie pokryw na stoku. W pozo- stałych częściach profilu, aż do drogi turystycznej na ścieżce nie wystę- pują znaczące przekształcenia rzeźby; prawie na całej długości szerokość ścieżki wynosi ok. 1 m. Lokalnie w TPN i TANAP występują różnice związane z odmiennym wykształceniem stoków w obrębie ścieżek. Świadczą o tym: wielkość zde- gradowanych stref oraz stopień przekształcenia rzeźby. Drugim etapem badań było porównanie aktywności i skutków procesów naturalnych w obrębie ścieżek i dróg turystycznych, i ich powierzchni bez oddziaływania antropogenicznego na stokach o ekspozycji N i S. Porównując stopień przekształceń rzeźby na powierzchniach testo- wych wyznaczonych na ścieżkach i drogach turystycznych oraz w obrę- bie ich powierzchni bez oddziaływania antropogenicznego, stwierdzono, że są to dwie odmiennie funkcjonujące powierzchnie. Jest to związane 140 141 Ryc. 10.6. Profil podłużny ścieżki prowadzącej z Doliny Raczkowej na Kończysty Wierch (TANAP) z wydzielonymi strefami zdegradowanymi, przewidywanymi kierunkami dalszych przekształceń oraz profilami poprzecznymi ścieżek charakterystycznych dla poszczególnych pięter geoekologicznych (objaśnienia jak na ryc. 10.4) 10. PRAWIDŁOWOŚCI WYKSZTAŁCENIA STOKÓW.. GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Fot. 10.1. ścieżki prowadzące na Kończysty wierch od strony N (TPN) i S (TANAP) o podobnych uwarunkowaniach naturalnych, lecz odmiennym stopniu przekształcenia rzeźby 142 10. PRAWiDŁOWOŚCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. z użytkowaniem dróg i ścieżek przez sprzęt mechaniczny oraz z oddziały- waniem ruchu turystycznego. Użytkowanie turystyczne i gospodarcze dróg oraz ścieżek zmienia strukturę pokrywy glebowej, a przez to zmniejsza infiltrację wód opadowych, co potwierdzają liczne badania, m.in.: R.B. Bryan (1977), D.N. Cole (1990), W. Maciaszek, M. Zwydak (1992a, b), A. Łajczak (1996), R. Prędki (2000) oraz M. Degórski (2002). Zróżnicowanie właściwości pokrywy glebowej w obrębie stoków użytkowanych turystycz- nie i gospodarczo oraz stoków bez oddziaływania antropogenicznego wpływa na odmienny zasięg oraz skutki procesów morfogenetycznych. Oddziaływanie turystów na podłoże przyczynia się do niszczenia roślin- ności i pokryw na stoku oraz do zwiększania udziału stref podatnych na oddziaływanie procesów morfogenetycznych, szczególnie spłukiwania i działalności lodu włóknistego. Na powierzchniach naturalnych strefy z roślinnością stabilizują stok, chroniąc go przed nadmiernym spłukiwa- niem powierzchniowym. Powierzchnie bez oddziaływania antropogenicz- nego często są pokryte grubofrakcyjnymi okruchami skalnymi, które sta- nowiąc ich opancerzenie, w znacznym stopniu ograniczają skutki procesów erozyjnych. Powierzchnie naturalne oraz ścieżki i drogi turystyczne mają różny zasięg i w inny sposób występują na nich skutki procesów morfo- genetycznych, m.in. działalności lodu włóknistego czy niwacji. Na ścież- kach i drogach turystycznych działalność lodu włóknistego najczęściej jest ograniczona do stref podkrawędziowych. W strefach bez oddziaływania człowieka proces ten można zaobserwować na całej powierzchni, dlatego nie jest konieczne wydzielanie dominujących stref zasięgu tego procesu. W przypadku niwacji w okresach, gdy następuje topnienie pokrywy śnież- nej, woda roztopowa powoduje znaczne przepojenie podłoża, przez co jest ono szczególnie podatne na przekształcenia. Na ścieżkach oddziaływanie antropogeniczne w takich okresach przyczynia się do wzmożonego rozry- wania pokrywy darniowej i poszerzania ścieżek. Natomiast na powierzch- niach naturalnych w tych samych warunkach występuje jedynie powolne pełznięcie drobnego materiału (fot. 10.2, 10.3 i 10.4). Warto również podkreślić, że porównując strefy udostępnione dla ruchu turystycznego w badanym terenie z powierzchniami bez oddziaływania antropogenicznego, możemy zauważyć, że ścieżki czy drogi to powierzchnie 143 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 10.2. Zmiany w obrębie powierzchni testowej wyznaczonej w dnie Doliny Jarząbczej na drodze turystycznej; A - droga opancerzona grubym materiałem, B - brak opancerzenia 144 10. PRAWiDŁOWOŚCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. Fot. 10.3. Zmiany w obrębie powierzchni testowych wyznaczonych na stoku w obrębie ścieżki prowadzącej na Trzydniowiański Wierch 145 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 10.4. Przykład powierzchni testowej wyznaczonej na stoku bez oddziaływania antropogenicznego w Dolinie Jarząbczej 146 10. PRAWiDŁOWOŚCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. rozcięte, co dodatkowo świadczy o systematycznym wynoszeniu mate- riału z ich powierzchni i powolnym obniżaniu w stosunku do sąsiadującej powierzchni testowej na stoku. Wyznaczenie powierzchni testowych w obrębie stoków o ekspozycji N i S pozwoliło zaobserwować różnice w modelowaniu stoków o dwóch różnych ekspozycjach. Różnice w przekształceniach rzeźby na wydzielonych stanowi- skach pomiarowych na skłonie N i S były najbardziej widoczne powyżej gór- nej granicy lasu. Ścieżki na skłonie N intensywnie ulegają przekształceniom w okresach wiosennych roztopów. Wynika to z dużej aktywności procesów niwacyjnych w tym czasie. Ponadto w okresie wiosennym na stokach o eks- pozycji N występuje większe przepojenie pokryw wodą roztopową. Warunki te skutkują intensywniejszym przekształcaniem rzeźby w wyniku oddziały- wania antropogenicznego niż na stokach o ekspozycji S. Stoki o ekspozycji S największym przekształceniom ulegają w okresach jesiennych, kiedy poja- wiająca się pokrywa śnieżna ulega na tych obszarach częstszemu topnieniu. W okresach takich można zauważyć dużą aktywność lodu włóknistego. Wtedy pokrywy na stokach o ekspozycji S są w największym stopniu nara- żone na przekształcenia pod wpływem ruchu turystycznego. Podsumowując, przekształcenia rzeźby na stokach w strefie ścieżek turystycznych wynikają z licznych uwarunkowań danego terenu. Na N i S skłonie Tatr Zachodnich występuje odmienny przebieg procesów mor- fogenetycznych, które wpływają na zróżnicowanie wielkości zdegrado- wanych powierzchni na stoku (ryc. 10.7A, B, 10.8). Aktywność i inten- sywność procesów morfogenetycznych zależy głównie od warunków klimatycznych. W analizowanym obszarze występuje znaczne zróżnico- wanie uwarunkowań naturalnych, które bezpośrednio przekładają się na przebieg procesów morfogenetycznych i warunkują wielkość przekształ- ceń rzeźby. Długie zaleganie pokrywy śnieżnej oraz intensywne opady w ciągu roku, szczególnie w lecie, w porze pluwialnej przy jednoczesnym dużym oddziaływaniu turystów należą do najważniejszych czynników warunkujących większe przekształcenia rzeźby w części N niż S anali- zowanego terenu. Zróżnicowana aktywność czynników morfologicznych wpływa na odmienną podatność podłoża na przekształcenia w poszcze- gólnych okresach w ciągu roku. 147 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Ryc. 10.7. Różnice w funkcjonowaniu stoków w obrębie stanowisk pomiarowych w Tatrach Zachodnich na ścieżkach oraz na powierzchniach bez oddziaływania antropogenicznego (A), a także na stokach o ekspozycji N i S (B) 148 10. PRAWiDŁOWOśCi WYKSZTAŁCENiA STOKÓW. Ryc. 10.8. Model uwarunkowań wpływających na przemiany rzeźby na skłonie N i S w Tatrach Zachodnich stworzony na podstawie badań własnych oraz M. Hessa (1965, 1974) i A. Łajczaka (1988, 2006b) (objaśnienie: grubości strzałek wskazują wielkość oddziaływania: grubsza strzałka, to większe oddziaływanie) Największe różnice w funkcjonowaniu stoków o ekspozycji N i S w Tatrach Zachodnich występują powyżej górnej granicy lasu. Stoki o ekspozycji N i S cechują się odmiennymi warunkami termiczno-wilgotnościowymi. Zróżnicowanie to przekłada się na aktywność procesów morfogenetycznych, szczególnie spłukiwania, działalności lodu włóknistego oraz niwacji. Większe natężenie ruchu turystycznego w części obszaru leżącej w gra- nicach TPN skutkuje większym udziałem stref zdegradowanych na stoku. Szczególnym potwierdzeniem tej obserwacji są różnice w stopniu prze- kształcenia rzeźby na ścieżkach o podobnych uwarunkowaniach natural- nych, ale o odmiennym natężeniu ruchu turystycznego (fot. 10.5). Ruch turystyczny jest istotnym czynnikiem powodującym wzrost aktywności procesów morfogenetycznych, co potwierdzają liczne badania zarówno w Polsce, jak i w innych państwach (Krzemień 1995, 1997; Yoda, Watanaba 2000; Gorczyca, Krzemień 2010; Bukowski i in. 2015). 149 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Fot. 10.5. Zróżnicowanie szerokości ścieżek i stref przekształconych antropogenicznie na wybranych stokach w obrębie ścieżek w TPN (ścieżka prowadząca na Starorobociański Wierch) oraz w TANAP (ścieżka prowadząca na Żarską Przełęcz) 150 11. Inne aspekty antropopresji w Tatrzańskim Parku Narodowym W badanym obszarze oprócz przekształceń rzeźby powstałych pod wpły- wem oddziaływania turystyki pieszej występują również znaczne prze- kształcenia rzeźby wynikające z gospodarki leśnej. Drogi turystyczne cechują się parametrami morfometrycznymi odmiennymi od parametrów typowych dla ścieżek turystycznych. Przykładowo badania prowadzone na skłonie N i S Tatr Zachodnich wskazują, że w TPN 80% badanych dróg turystycznych znajduje się w obszarze o nachyleniu 0-5°, z kolei w TANAP w obszarze o nachyleniu 0-5° przebiega 49%, a w obszarze o nachyleniu 6-10° - 43% dróg. Mimo, że drogi turystyczne są zlokalizowane w obsza- rach o małym nachyleniu, to przekształcenia w ich obrębie są znaczne, szczególnie w odcinkach intensywnie wykorzystywanych przez gospodarkę leśną. Na podstawie badań można zauważyć, że intensywna gospodarka leśna może przyczynić się do znacznego przemodelowanie dna dolin oraz stoków w krótszym czasie niż turystyka piesza. Przykładem takich prze- kształceń jest naruszenie stabilności podłoża w obrębie ścieżki turystycznej w Dolinie Jarząbczej oraz w Dolinie Raczkowej (fot. 11.1, 11.2). W Dolinie Jarząbczej utworzenie nowego szlaku zrywkowego wpłynęło na zniszcze- nie pokrywy roślinnej oraz przeobrażenie podłoża stoku w obrębie ścieżki turystycznej (fot. 11.1). W Dolinie Raczkowej na skutek prac leśnych doszło do znacznego poszerzenia ścieżki - ścieżka o szerokości <1 m została w bar- dzo krótkim czasie poszerzona do 8 m (fot. 11.2). GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH Fot. 11.1. Ścieżka turystyczna w Dolinie Jarząbczej (TPN) naruszona przez prace leśne związane z wytyczeniem nowego szlaku zrywkowego i transportem drewna 152 11. INNE AspEKTY ANTRopopREsJI w TpN Fot. 11.2. Ścieżka turystyczna w Dolinie raczkowej (TANAP) przekształcona w wyniku prac leśnych związanych z załadunkiem i transportem drewna 153 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Wynikające z oddziaływania gospodarki leśnej przekształcenia w obrębie dróg i ścieżek turystycznych przyczyniają się do zwiększenia aktywności naturalnych procesów morfogenetycznych, w tym szczególnie spłukiwania linijnego, i przyspieszają sukcesywny rozwój form erozyjnych (ryc. 11.1). Użytkowanie ciężkiego sprzętu skutkuje szybkim modelowaniem podłoża, co powoduje zmiany w obiegu wody i materii na stoku i może w konse- kwencji doprowadzić do nieodwracalnych zmian w rzeźbie ( fot. 11.3 ) . Ponadto wytyczanie nowych szlaków i dróg zrywkowych może uaktywnić okresowe i stałe źródła, co zwiększa podatność stoku na przekształcenia, szczególnie w czasie transportu pni po podłożu. ryc. 11.1. schemat funkcjonowania dróg leśnych użytkowanych w wyniku gospodarki leśnej i turystycznej Odcinki dróg turystycznych w TPN różnią się znacząco między sobą pod względem przekształceń rzeźby, co w dużym stopniu jest uwarunkowane odpornością ich podłoża. Podłoże większości głównych dróg turystycz- nych prowadzących do schronisk jest utwardzone. W odcinkach takich wskutek oddziaływania ciężkiego sprzętu nie dochodzi do nadmiernego 154 11. INNE AspEKTY ANTRopopREsJI w TpN Fot. 11.3. przekształcenia rzeźby w Dolinie starorobociańskiej wynikające z gospodarki leśnej przekształcania den dolin. Dobrym przykładem są drogi prowadzące do schronisk w dolinach Chochołowskiej, Kościeliskiej i Strążyskiej (fot. 11.4). Niektóre drogi lub ich odcinki cechuje jednak występowanie drobnofrak- cyjnych pokryw glebowo-zwietrzelinowych; po każdorazowym transpor- cie drewna lub przejeździe ciężkiego sprzętu w takim odcinku następuje znaczne przemodelowanie podłoża ( fot. 11.3, 11.5 ) . Takie odcinki dróg występują np. w dolinach bocznych głównych dolin, m.in. w dolinach : Starorobociańskiej, Wyżniej Chochołowskiej czy Jarząbczej (fot. 11.3, 11.5). W obrębie badanych dolin rzeźba w otoczeniu dróg turystycznych jest dodatkowo przekształcana w wyniku transportu drewna w obrębie szla- ków zrywkowych (fot. 11.6, 11.7). Transport ten zazwyczaj odbywa się przy użyciu zaprzęgów konnych lub urządzeń mechanicznych. Stoki w obrębie szlaków zrywkowych są intensywnie przekształcane w wyniku spłukiwa- nia linijnego oraz działalności lodu włóknistego. Badania wykazały, że np. 155 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Fot. 11.4. transport drewna po utwardzonej drodze turystycznej w Dolinie Chochołowskiej Fot. 11.5. Zagłębienie bezodpływowe w obrębie drogi turystycznej w Dolinie starorobociańskiej 156 11. inne aspekty antropopresji w tpn Fot. 11.6. szlak zrywkowy w Dolinie Jarząbczej Fot. 11.7. Głęboko wcięta droga utworzona na stoku w Dolinie Lejowej w celu transportu drewna z wiatrołomu powstałego w 2013 r. 157 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH w górnej części Doliny Chochołowskiej oprócz dróg turystycznych wystę- puje 14,3 km intensywnie użytkowanych szlaków zrywkowych (ryc. 11.2). Tworzenie nowych dróg często odbywa się w obszarach, gdzie wystę- pują wiatrołomy. W Tatrach w grudniu 2013 r. wskutek bardzo sil- nego wiatru halnego doszło do powalenia licznych drzew (Strzyżowski i in. 2016). Największe zniszczenia odnotowano w dolinach: Kościeliskiej, Ryc. 11.2. Rozmieszczenie najintensywniej użytkowanych szlaków zrywkowych w górnej części Doliny Chochołowskiej w strefie ochrony krajobrazowej należącej do wspólnoty Leśnej Uprawnionych 8 wsi w witowie 158 11. INNE AspEKTY ANTRopopREsJI w TpN Chochołowskiej, Lejowej i Jarońcu. Usuwanie pni z wiatrołomów w zależ- ności od metody może odbywać się bez nadmiernego oddziaływania na podłoże, jednak czasami konieczne jest wyznaczenie nowych dróg i szla- ków zrywkowych. Przykładem jednej z najbardziej trwałych form związa- nych z usuwaniem powalonych pni jest droga zrywkowa u wylotu Doliny Lejowej (fot. 11.7). W obrębie drogi występują rozcięcia o głębokości docho- dzącej do 1 m. Innym efektem związanym z utworzeniem drogi jest przecię- cie warstwy wodonośnej i uaktywnienie licznych źródeł okresowych oraz dwóch źródeł stałych. Intensywne użytkowanie dróg w piętrze leśnym, utworzonych zgodnie ze spadkiem, w których obrębie występują liczne źródła, może wpłynąć na znaczącą zmianę rzeźby takiego stoku. Sukcesywne wynoszenie materiału z tak utworzonej drogi leśnej może zainicjować rozwój nowych form ero- zyjnych (fot. 11.7). Szczególnie intensywny rozwój trwałych form erozyj- nych zachodzi wtedy, kiedy transport pni odbywa się zgodnie ze spadkiem stoku. W tak utworzonych formach linijnych nawet po zaprzestaniu ich użytkowania odbywa się wynoszenie materiału i pogłębianie rozcięć ero- zyjnych (fot. 11.8). Stopień przekształcenia rzeźby w obrębie stoków poddawanych oddzia- ływaniu turystycznemu oraz w obrębie stref, w których prowadzona jest gospodarka leśna, różni się znacząco. Do szybkiego przekształcania sto- ków oraz den dolin w największym stopniu przyczynia się gospodarka leśna. Niemniej zasięg prowadzonych w TPN prac leśnych ograniczony jest głównie do dolin: Chochołowskiej, Starorobociańskiej, Wyżniej Chochołowskiej, Jarząbczej, Kościeliskiej i Lejowej w Tatrach Zachodnich. Z tego powodu skutki oddziaływania gospodarki leśnej mają znaczenie jedynie lokalne i w określonym czasie, np. 1-2 lat. Narciarstwo Innym rodzajem oddziaływania antropogenicznego na rzeźbę stoków w TPN jest narciarstwo. W TPN narciarstwo zjazdowe jest możliwe głów- nie w obrębie Kasprowego Wierchu. Rozwój narciarstwa w tym rejonie był 159 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 11.8. Rozcięcie erozyjne utworzone wskutek transportu pni po podłożu w Dolinie starorobociańskiej związany z wybudowaniem kolei linowej w 1936 r. na szczyt tego wznie- sienia. W 1962 r. wybudowano kolej krzesełkową w Kotle Goryczkowym, a w 1969 r. w Kotle Gąsienicowym (Guzik i in. 2002). Narciarstwo oddziałuje na podłoże, ale tylko wtedy, kiedy miąższość pokrywy śnieżnej jest niewielka. W takich warunkach dochodzi do nisz- czenia pokrywy roślinnej (szczególnie kosodrzewiny) i pokrywy glebo- wej. Najbardziej znaczące zmiany zachodzą w początkowym i końcowym okresie sezonu narciarskiego, gdy pokrywa śnieżna ma małą miąższość (Skawiński, Krzan 1996). Jak podkreślają M. Guzik i in. (2002), strefy naj- bardziej narażone na przekształcenia wskutek oddziaływania krawędzi nart i płóz ratraków powinny zostać zabezpieczone przed sezonem narciarskim specjalnymi matami. Niszczenie pokryw na stoku w obrębie nartostrad i tras zjazdowych znacząco przyspiesza inicjowanie przebiegu procesów geomorfologicznych. W TPN uprawianie narciarstwa jest możliwe tylko 160 11. INNE AspEKTY ANTRopopREsJI w TpN pod warunkiem występowania pokrywy śnieżnej o takiej grubości, która nie pozwala na degradację roślinności i gleby (www.tpn.pl). W Tatrach brak znaczących, wynikających z narciarstwa trwałych zmian w rzeźbie stoków jest efektem dobrych działań władz TPN. W innych obsza- rach górskich zbyt gwałtowny rozwój infrastruktury narciarskiej w sto- sunku do podatności środowiska na przekształcenia wpływa na znaczące przekształcenia rzeźby. Przykładowo w Masywie Centralnym we Francji tworzenie wyciągów orczykowych przyczynia się do rozwoju rynien erozyj- nych, które są intensywnie pogłębiane i poszerzane. W swoich badaniach K. Krzemień (1995, 1997) wykazał, że jedna z powstałych rynien o głębo- kości 1 m rozwijała się nawet po zaprzestaniu użytkowania narciarskiego. Dlatego niezbędne było zasypanie lokalnym materiałem górnej części rynny w celu wytrącenia nadmiernej siły erozyjnej wód roztopowych i opadowych. W okresie zimowym w Tatrach można uprawiać również ski-touring po wyznaczonych i oznakowanych trasach. Jednak badania M. Bielańskiego (2010) prowadzone w tym masywie wskazują, że obszary dla narciarzy ski-tourowych są słabo oznakowane, a narciarze wykazują tendencję do schodzenia z wyznaczonych tras. Najbardziej negatywny skutek narciarstwa ski-tourowego jest związany z płoszeniem zwierzyny oraz wywoływaniem lawin (Bielański 2010). Badania skutków narciarstwa są od wielu lat prowadzone na Pilsku przez A. Łajczaka (1996, 2002, 2015). Wskazują one, że narciarstwo wywiera dużo mniejszy wpływ na przekształcenia rzeźby na stokach niż turystyka piesza. Autor wykazał, że do 1993 r. powierzchnia objęta przez erozję spowodo- waną oddziaływaniem ratraków i kantów nart na trasach narciarskich na północnym stoku Pilska stanowiła 30% powierzchni degradowanych, pod- czas gdy formy erozyjne powodowane przez pieszą turystykę na trasach narciarskich stanowiły, aż 70% tych powierzchni. Objętość gleby usuniętej przez narciarzy i ratraki oszacowano na prawie 10%, a w wyniku turystyki pieszej - na 90% (Łajczak 1996). Porównanie rozmiarów erozji na obsza- rze użytkowanym przez narciarstwo i turystykę pieszą wskazuje na znaczne różnice w skali przekształceń powierzchni poddawanych oddziaływaniu turystyki pieszej i narciarstwa. 161 12. Zapobieganie nadmiernej degradacji Tatr W celu przeciwdziałania postępującej degradacji podłoża na stokach w obrębie ścieżek turystycznych w obszarach górskich ważne staje się pod- jęcie odpowiednich działań rekultywacyjnych i ochronnych (Krzemień 1995, 1997; Łajczak i in. 1996; Skawiński, Krzan 2002; Buchwał, Rogowski 2010 ; Ciapała i in. 2010 ; Tomczyk, Ewertowski 2014). W parkach naro- dowych w USA, m.in. w Parku Narodowym Sekwoi, Parku Narodowym Kings Canyon czy Parku Narodowym Gór Skalistych, wydawane są spe- cjalne przewodniki, w których informuje się, jak prawidłowo wyzna- czać ścieżki po stoku i przeciwdziałać nadmiernej erozji (Griswold 1996; Basch i in. 2007; Hesselbarth i in. 2007). Odpowiednie utrzymanie ścieżki turystycznej i zapobieganie jej nadmiernej erozji jest jednym z ważnych zadań podejmowanych w licznych parkach narodowych, szczególnie w obszarach, gdzie występuje duże natężenie ruchu turystycznego. Podejmowanie odpowiednich zabiegów przeciwerozyjnych wymaga w pierwszym etapie szczegółowego rozpoznania uwarunkowań natural- nych danego terenu (ryc. 12.1). W przypadku ścieżek w obszarze wysokogórskim ważnym aspektem jest rozpoznanie dostępności danej ścieżki. Utrudniony dostęp do ścieżki może uniemożliwić dostarczenie w miejsce prac niektórych materiałów i przez to ograniczyć możliwe do zastosowania metody. GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Ryc. 12.1. Etapy działań związanych z ograniczaniem nadmiernych przekształceń rzeźby na stokach w obrębie ścieżek turystycznych Ograniczenie skutków procesów erozyjnych na stokach w obrębie ście- żek najczęściej odbywa się poprzez zastosowanie sztucznej nawierzchni, a także odpowiednie odprowadzenie wody ze ścieżki za pomocą rynien odwadniających (fot. 12.1, 12.2, 12.3). Zastosowanie sztucznej nawierzchni w obrębie ścieżek zwiększa ich wytrzymałość na oddziaływanie turystów i na przekształcenia związane z przebiegiem procesów morfogenetycznych. W zależności od położenia geomorfologicznego stosuje się różne typy nawierzchni w obrębie ścieżek, np. nawierzchnię obudowaną głazami czy blokami skalnymi. Ważnym etapem jest również odpowiednie dostosowa- nie szerokości sztucznej nawierzchni do wielkości ruchu turystycznego. Istotnym zabiegiem ograniczającym skutki spłukiwania jest stosowanie rynien odwadniających, które zapewniają ukierunkowany odpływ wód 164 12. zApoBiEGANiE Nadmiernej DEGRADAcJi TATR Fot. 12.1. Tworzenie nowej nawierzchni z lokalnych głazów w obrębie ścieżki w Dolinie Tomanowej (zdjęcie zrobione 22 IX 2010 r.) opadowych i roztopowych. Jeśli jednak zastosowano takie rozwiązanie, ważne jest systematyczne czyszczenie odpływów, gdyż każdy większy opad sprzyja akumulowaniu luźnego materiału gruzowego w rynnach. W badanym obszarze największe jednorazowe przekształcenia rzeźby w obrębie ścieżek i dróg turystycznych są związane z intensywnymi opadami i obserwowane głównie w piętrze leśnym. Przekształcenia te dotyczą przede wszystkim ścieżek zlokalizowanych w otoczeniu cieków. Przekształcenia w obrębie takich odcinków wynikają ze wzmożonej erozji bocznej poto- ków. Z tego powodu w obszarach takich ważne jest zabezpieczenie najbar- dziej aktywnych stref pomiędzy ścieżką a korytem potoku. Bardzo dobrymi zabiegami są te podejmowane przez TPN (fot. 12.4, 12.5). W części wysokogórskiej zastosowanie zabiegów rekultywacyjnych jest trudne w związku z dużymi deniwelacjami oraz znacznymi nachyleniami stoków w obrębie ścieżek. Ważnym etapem przeciwdziałania postępującym 165 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.2. Nowa nawierzchnia ścieżek wykonana przez pracowników Wspólnoty Leśnej w Witowie w obrębie ścieżki prowadzącej na Trzydniowiański Wierch od Krowiego Żlebu, utworzona z lokalnych bloków skalnych (A) oraz z drewnianych belek (B) 166 12. zapobíeganíe nadmiernej degradacjí tatr Fot. 12.3. Droga turystyczna z odwodnieniem (Dolina Kościeliska) przekształceniom rzeźby na stokach jest stworzenie planu rekultywacji obszaru zagospodarowanego turystycznie. Przykładem może być projekt rekultywacji stoku na Pilsku stworzony przez A. Łajczaka i in. (1996). W innych obszarach wysokogórskich w Europie stosuje się różne metody przeciwdziałania degradacji antropogenicznej. Przykładem obszaru, w któ- rym z dużą skutecznością stosuje się różne zabiegi przeciwerozyjne już od lat 80. XX w. , jest masyw Monts Dore we Francji (fot. 12.6, 12.7, 12.8). W obszarze tym jedną z ważniejszych metod jest stosowanie siatek i mat z tworzyw naturalnych i sztucznych (Krzemień 1997) ( fot. 12.6). Zdegradowane stoki w obrębie ścieżek i nartostrad w masywie Monts Dore są często posypywane ciętą słomą, obsiewane trawą, a następnie przykrywane siatkami, co znacznie ogranicza spłukiwanie i erozję linijną (Krzemień 1997). Stosowanie siatek już od kilkunastu lat pozwoliło zaob- serwować dużą skuteczność tej metody, co pokazują przedstawione foto- grafie (fot. 12.6, 12.8). Obecnie w Masywie Monts Dore stosuje się głównie maty z włókien naturalnych, m.in. maty jutowe (fot. 12.8, 12.9). 167 168 Fot. 12.4. Przekształcony stok i zniszczona ścieżka w wyniku erozji bocznej Stanikowego Potoku (a). Przykład zabudowy w obrębie ścieżki turystycznej zlokalizowanej w bezpośrednim sąsiedztwie koryta Stanikowego Potoku (b) GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 12. ZAPOBiEGANiE NADMiERNEJ DEGRADACJi TATR Fot. 12.5. Przykład zabudowy osuwającego się zbocza w obrębie ścieżki turystycznej w Stanikowym Żlebie 169 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.6. Rekultywacja erodowanych powierzchni w otoczeniu ścieżki turystycz- nej przy pomocy siatki w masywie Monts Dore w latach 1992-1993 170 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Fot. 12.7. Rekultywacja ścieżki prowadzącej na szczyt Puy de Sancy (1886 m n.p.m.) poprzez zastosowanie drewnianych schodów 171 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.8. Rekultywacja stoku w strefie ścieżki turystycznej w masywie Monts Dore z roślinnością wkraczającą w obrębie siatek Fot. 12.9. Maty jutowe w obrębie ścieżki turystycznej w masywie Monts Dore z widocznymi drewnianymi kołkami stosowanymi w celu ich stabilizacji. Na fotografii widoczna jest również rynna odwadniająca zakończona głazami rozmieszczonymi w celu rozproszenia energii wody 172 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Maty jutowe są biodegradowalne, nieszkodliwe dla środowiska, a czas ich rozkładu np. w warunkach tatrzańskich wynosi ok. 10 lat. Najczęściej maty umieszcza się w odcinkach ścieżek z wydeptaną i zniszczoną pokrywą roślinną oraz z przekształconą pokrywą glebową. Umieszczenie mat w stre- fach z występującym luźnym materiałem skalnym, np. w obrębie głębokich rozcięć erozyjnych, może spowodować ich zasypanie. Maty jutowe powinny być odpowiednio przymocowane do podłoża, np. za pomocą specjalnych drewnianych lub metalowych kołków oraz sznurków (fot. 12.8, 12.9). Niewłaściwe przymocowanie mat do podłoża mogłoby spowodować ich przemieszczenie i zrolowanie, szczególnie w okresie silnych wiatrów. W przypadku stosowania mat jutowych, siatek z włókien naturalnych, a także innych metod przeciwerozyjnych w górach powinno umieszczać się informacje o regeneracji pokrywy roślinnej w danym obszarze (fot. 12.10). Innym obszarem w Europie, gdzie stosuje się siatki z włókien natural- nych (włókien kokosowych), są m.in. Grampiany w Szkocji (http://www. nts.org.uk). W Tatrach w ostatnich latach zaczęto w ramach zabiegów przeciwero- zyjnych stosować maty jutowe. Badania testowe prowadzone w obrębie Kasprowego Wierchu przez zespół pod kierunkiem S. Skiby z Zakładu Gleboznawstwa Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ pozwa- lają stwierdzić, że stosowanie mat jutowych w warunkach tatrzańskich jest zabiegiem efektywnym (fot. 12.10, 12.11) (Skiba i in. 2015). Na szerszą skalę w Tatrach maty jutowe zaczęto wprowadzać w 2014 r. w obrębie ścieżek na Czerwonych Wierchach (fot. 12.12), jednak zostały tu one ułożone inaczej niż w masywie Monts Dore. Maty w Tatrach są sta- bilizowane poprzez okruchy skalne, a nie drewniane kołki, ponadto zostały rozmieszczone na bardzo dużej powierzchni, również w obrębie głębokich rozcięć erozyjnych. To powoduje, że niezbędne jest częste sprawdzanie ich rozmieszczenia w celu dokonania ewentualnych poprawek już w początko- wym etapie stosowanych zabiegów. W obrębie siatek w wybranych miej- scach utworzono z głazów rynny, które pozwalają odpowiednio odprowa- dzać wodę ze stoku (fot. 12.13). Warto podkreślić, że umieszczenie informacji o prowadzonych zabiegach rekultywacyjnych w otoczeniu ścieżek turystycznych, gdzie zastosowano 173 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.10. Tablice informujące o zakazie schodzenia ze ścieżki w związku ze stosowaniem zabiegów przeciwerozyjnych w obrębie ścieżki w masywie Monts Dore oraz o programie rekultywacyjnym stoków finansowanym z funduszy regionu i Unii Europejskiej 174 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Fot. 12.11. Maty jutowe na stokach w otoczeniu ścieżki prowadzącej na Beskid założone przez zespół z IG i GP UJ pod kierunkiem S. Skiby 175 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.12. Rozmieszczenie i stabilizacja mat jutowych na ścieżce w obrębie Czerwonych Wierchów maty jutowe w TPN, sprzyja większemu ukierunkowaniu ruchu turystycz- nego w obrębie ścieżek (fot. 12.14). Siatki pozwalające na regenerację pokrywy roślinnej i glebowej na sto- kach stosowane są również w innych parkach narodowych w Polsce, np. w Bieszczadzkim Parku Narodowym (Prędki 2000, fot. 12.15). Badania R. Prędkiego (2000) prowadzone w latach 1993-1996 potwierdzają, że sto- sowanie zabiegów przeciwerozyjnych w obrębie ścieżek turystycznych zna- cząco poprawia właściwości fizyczne gleb. W Tatrach istnieją liczne odcinki ścieżek, gdzie niezbędne jest zastoso- wanie odpowiednich działań ograniczających degradację antropogeniczną. W Tatrach Zachodnich są to np. fragmenty stoku przy podejściu z Doliny Jarząbczej na Trzydniowiański Wierch, przy podejściu na Wołowiec, a także przy podejściu na Kończysty Wierch od strony polskiej (ryc. 12.2). 176 12. zApoBiEGANiE NADMiERNEj DEGRADAcji TATR Fot. 12.13. Rynna z głazów utworzona w obrębie siatek w otoczeniu ścieżki prowadzącej na Małołączniak W odcinku ścieżki prowadzącej na Trzydniowiański Wierch najważniej- szym działaniem powinno być ograniczenie negatywnego wpływu ruchu turystycznego poprzez wytyczenie ścieżki głównej. Warto podkreślić, że w licznych odcinkach szlaków brak wyznaczonej ścieżki głównej skutkuje znaczną dyspersję turystów. Dlatego w pierwszym etapie należy wyznaczyć wygodną ścieżkę główną, co może wpłynąć na skanalizowanie ruchu tury- stycznego. Z uwagi na brak jakichkolwiek oznaczeń wskazujących przebieg ścieżki głównej powstają liczne rozgałęzienia ścieżek. W związku ze znacznym natężeniem ruchu turystycznego na omawia- nych stokach Tatr szerokość wyznaczonej ścieżki powinna być większa niż 1 m. Jedną z propozycji zabudowania stoku jest utworzenie sztucznej nawierzchni z drewnianych stopni wypełnionych lokalnymi okruchami skalnymi (fot. 12.16). Utworzenie takiej ścieżki w znacznym stopniu 177 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.14. Informacja o zabiegach wprowadzonych w TPN Fot. 12.15. Przykład zastosowanych siatek ograniczających wydeptywanie pokrywy roślinnej na stoku w obrębie ścieżki w Bieszczadzkim Parku Narodowym 178 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Ryc. 12.2. Fragmenty stoków w wybranym obszarze Tatr Zachodnich wymagające zastosowania zabiegów przeciwerozyjnych 179 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.16. Przekształcony stok w obrębie ścieżki prowadzącej na Trzydniowiański Wierch wymagający zabiegów przeciwerozyjnych (zdjęcie zrobione 11 VI 2011 r.) przyczyniłoby się do skanalizowania ruchu turystycznego. W związku z dużymi przekształceniami stoku w obrębie ścieżki należy również zasto- sować siatki z włókien naturalnych lub maty jutowe, które ograniczą dyspersję turystów, a przez to umożliwią regenerację pokrywy roślinnej i glebowej. Z kolei w obszarach z występującym luźnym materiałem zwie- trzelinowym należy umieścić drewniane belki lub rynny ukierunkowujące odpływ wód opadowych. Warto również uwzględnić zastosowanie drew- nianych belek (potykaczy) w obrębie ścieżek alternatywnych, co ograniczy dalsze oddziaływanie turystów i sukcesywne poszerzanie stref zdegradowa- nych. W celu ograniczenia dyspersji turystów warto również stosować fla- dry (chorągiewki), zdejmowane na okres zimowy (ryc. 12.3, 12.17). Fladry takie stosowane były już w różnych częściach Tatr, m.in. w obrębie ścieżki prowadzącej z Doliny Jaworzynki na Przełęcz między Kopami. 180 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Ryc. 12.3. Propozycja zabudowy stoku w obrębie ścieżki na Trzydniowiański Wierch: a - utworzenie zabudowy sztucznej w obrębie ścieżki w formie stopni drewnianych wypełnionych lokalnym materiałem zwietrzelinowym; b - siatka z włókien naturalnych w obrębie stref z wydeptaną roślinnością ograniczająca dalsze wydeptywanie roślinności i pozwalająca na regenerację pokrywy roślinnej; c - tabliczki informujące o zakazie schodzenia ze ścieżki w związku z regeneracją pokryw na stoku; d - belki przeciwdziałające postępującej erozji i wpływające na ukierunkowanie wód spływających po stoku; e - belki na ścieżce alternatywnej ułożone w poprzek ścieżki ograniczające dalsze oddziaływanie turystów na powierzchnię stoku W licznych odcinkach ścieżek jedną z najbardziej powszechnych form erozyjnych są rozcięcia erozyjne. W masywie Czerwonych Wierchów w Tatrach przeprowadzono badania dążące do ograniczenia erozji w obrę- bie rozcięć erozyjnych dzięki zastosowaniu tam kamienno-drewnianych. Podczas badań zaobserwowano znaczną akumulację materiału w obrębie 181 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.17. Fladry (chorągiewki) służące do ograniczenia dyspersji turystów na stoku w obrębie ścieżki turystycznej prowadzącej na Przełęcz między Kopami wyznaczonych tam kamiennych, co ograniczyło nadmierne pogłębianie rozcięć (Król i in. 2015) (fot. 12.18, 12.19). Jak zauważyli M. Król i in. (2015), stosowanie tam kamiennych lub kamienno-drewnianych wymaga odpowiedniego przygotowania podłoża. Stosowanie tam zbudowanych głównie z desek, które przepuszczają wodę, powoduje znaczne pogłębianie podłoża bezpośrednio za tamą. Najlepszym rozwiązaniem są tamy zbudowane głównie z lokalnych głazów. Tamy takie cechują się dużą przepuszczalnością, ale wyhamowują ruch wody, dlatego zabezpieczają stok poniżej przed erozją linijną. Są to konstrukcje wytrzy- małe na zniszczenie (Król i in. 2015). Warto również podkreślić, że w odcinkach ścieżek turystycznych o nachy- leniu >20°, szczególnie poprowadzonych w terenie o dużej aktywności 182 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Ryc. 12.4. Lokalizacja murków ograniczających tworzenie skrótów w obrębie zakosów wg S.S. Griswolda (1996) spływów gruzowo-błotnych, ważnym etapem jest tworzenie kamiennych murków oporowych (fot. 12.20). W Tatrach murki takie utworzono w oto- czeniu ścieżki biegnącej w obrębie Długiego Żlebu, a także w odcinku ścieżki prowadzącej z Przełęczy Krzyżne do Doliny Pańszczycy. Murki oporowe warto również tworzyć w odcinkach ścieżek w obrębie ostrych zakosów ; mogą one w znacznym stopniu ograniczyć tworzenie skrótów. Zabiegi te stosuje się w Parku Narodowym Kings Canyon w USA, gdzie są one szczególnie istotne w odcinkach ścieżek biegnących małymi zakosami po stoku (Griswold 1996) (ryc. 12.4). Ważnym rozwiązaniem służącym ograniczeniu nadmiernej erozji na stokach w obrębie ścieżek jest również kanalizowanie ruchu turystycz- nego. W wybranych obszarach górskich, m.in. w masywie Pico do Arieiro na Maderze (obszar wznoszący się do 1862 m n.p.m.), stosuje się stalowe 183 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.18. Tamy z lokalnych głazów w obrębie rozcięć erozyjnych w masywie Małołączniaka (Czerwony Wierchy) (Fot. M. Stopka-Walkosz) Fot. 12.19. Tamy kamienne w obrębie rozcięcia erozyjnego w masywie Małołączniaka (Czerwone Wierchy) (Fot. M. Stopka-Walkosz) 184 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Fot. 12.20. Murek oporowy w obrębie ścieżki prowadzącej na Przełęcz pod Kopą Kondracką liny oraz drabinki, dzięki czemu turyści są zmuszeni pokonywać trasę bez wywierania nadmiernej presji na środowisko naturalne (Dłużewski, Krzemień 2015) (fot. 12.21, 12.22). Zabiegi takie nie są możliwe we wszyst- kich obszarach górskich, jednak często już odpowiednie położenie geo- morfologiczne ścieżki na stoku w naturalny sposób wpływa na poprawne przemieszczanie turystów. Zróżnicowanie odporności podłoża skalnego, rodzaj pokryw oraz poło- żenie geomorfologiczne ścieżki na stoku, a także różna intensywność oddziaływania antropogenicznego warunkują wielkość przekształceń rzeźby i stopień postępującej degradacji. Dlatego też ograniczenie negatyw- nych skutków procesów morfogenetycznych na stokach w obrębie ścieżek turystycznych wymaga indywidualnego podejścia. W każdym fragmencie stoku poddawanym rekultywacji ważnym etapem jest stworzenie koncepcji, która uwzględnia organizację ruchu turystycznego, ograniczenie procesów 185 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Fot. 12.21. Ścieżka w masywie Pico do Arieiro na Maderze wyznaczona w obrębie stoku z drabinkami kanalizującymi ruch turystyczny 186 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Fot. 12.22. Ścieżka prowadząca na Pico do Arieiro na Maderze ograniczona stalowymi linami erozyjnych oraz działania mające na celu regenerację pokryw roślinnych i glebowych. Przykładem takiego rozwiązania może być plan rekultywa- cji zdegradowanej przez pieszą turystykę i narciarstwo kopuły szczytowej Pilska (Łajczak i in. 1996). Bardzo istotnym rozwiązaniem w tym zakre- sie w każdych warunkach górskich jest dążenie do ustabilizowania natu- ralnej lub sztucznej powierzchni ścieżki. Jeżeli nawierzchnia wykonywana jest celowo, to powinno stosować się materiał lokalny. Bardzo dobre przy- kłady takich działań można podać z obszarów górskich Madery (fot. 12.22), Sudetów (fot. 12.23, 12.24, 12.25) oraz wybranych obszarów Tatr (fot. 12.26). Bardzo skuteczne pod względem geomorfologicznym metody rekul- tywacji ścieżek turystycznych polegają na budowie stopni z drewnianych belek i obudowywaniu stoków siatkami plastikowymi lub jutowymi, podobnie jak na Puy de Sancy we Francji (fot. 12.7). Niemniej ze względów estetycznych i krajobrazowych metody tej nie możemy polecić do stosowa- nia w obszarach chronionych. 187 geomorfologíczne skutkí gospodarkí turystycznej w tatrach Fot. 12.23. Ścieżka na Pico Ruivo (Madera) Fot. 12.24. Ścieżka turystyczna w Karkonoszach (Równia pod Śnieżką) 188 12. zapobieganie nadmiernej degradacji tatr Fot. 12.25. Ścieżka turystyczna w Karkonoszach (Równia pod Śnieżką) 189 geomorfologíczne skutkí gospodarkí turystycznej w tatrach 190 Fot. 12.26. Ścieżka w Dolinie Wyżniej Chochołowskiej 13. Warunki udostępniania obszarów górskich dla turystów na świecie Udostępnianie turystom obszarów górskich i licznych innych terenów cen- nych przyrodniczo odbywa się poprzez wytyczanie ścieżek, dróg turystycz- nych, punktów widokowych, tras narciarskich i nartostrad. W tym rozdziale zostaną przedstawione przykłady udostępniania różnych obszarów górskich na świecie. Prezentowane przykłady ścieżek pochodzą z terenów, w których autorzy mieli możliwość obserwować infrastrukturę turystyczną oraz sto- pień przekształcenia rzeźby wynikający z oddziaływania antropogenicznego. Zróżnicowanie procesów geomorfologicznych w poszczególnych strefach klimatycznych na Ziemi i odmienne natężenie ruchu turystycznego w róż- nych obszarach decydują o rodzaju dominujących działań podejmowanych w celu ograniczania nadmiernej antropopresji na środowisko. W obszarach zlokalizowanych w strefie podzwrotnikowej, np. na Maderze czy w Parku Narodowym Peneda-Geres w Portugalii, największe znaczenie w modelowa- niu rzeźby w obrębie ścieżek odgrywa spłukiwanie. W Alpach Berneńskich czy w masywie Monts Dore szczególne znaczenie w modelowaniu stoków użytkowanych turystycznie odgrywa zespół procesów, m.in. spłukiwanie, niwacja i działalność lodu włóknistego. Odpowiednie przygotowanie tech- niczne ścieżek turystycznych, dostosowanie ich do wielkości ruchu turystycz- nego skutecznie ogranicza nadmierną presję na środowisko przyrodnicze. GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach W obszarach o dużym natężeniu ruchu turystycznego ważne jest kana- lizowanie tego ruchu. Przykładem takiego rozwiązania są ścieżki udostęp- nione w Geologicznym Parku Narodowym Zhangye Danxia w Chinach. W obszarze tym turyści przewożeni są do wyznaczonych punktów, a dalej poruszają się tylko po specjalnie utwardzonych i ogrodzonych ścieżkach (fot. 13.1). W obrębie tak przygotowanych szlaków sa również liczne platformy widokowe, które pozwalają podziwiać widoki bez nadmiernego rozprzestrzeniania się turystów i tym samym niszczenia podłoża (fot. 13.2). Ścieżki prowadzące z parkingów, gdzie występuje bardzo duża koncen- tracja ruchu turystycznego, są szerokie i często wyłożone kostką brukową ( fot. 13.3 ). Utrzymanie takich odcinków ścieżek jest trudnym zadaniem w związku ze znaczną aktywnością procesów kriogenicznych w tym obszarze. Kolejnym przykładem terenu udostępnionego dla ruchu turystycznego jest masyw Pico do Arieiro na Maderze wznoszący się do 1862 m n.p.m. Składa się on z trzech wzniesień: Pico do Arieiro (1818 m n.p.m.), Pico das Torres (1851 m n.p.m.) i Pico Ruino (1862 m n.p.m.). Omawiany region Fot. 13.1. Obudowana ścieżka w obrębie Geologicznego Parku Narodowego Zhangye Danxia 192 13. WARUNKi UDOSTĘPNiANiA OBSZARÓW GÓRSKiCH. Fot. 13.2. Ścieżki i platformy widokowe w Geologicznym Parku Narodowym Zhangye Danxia Fot. 13.3. Ścieżka w Geologicznym Parku Narodowym Zhangye Danxia 193 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH leży w klimacie oceanicznym, wilgotnym. Roczne sumy opadów wynoszą tu 500-640 mm na wybrzeżu i 2800-3000 mm w górskiej części wyspy (Amorim da Silva 2013). W ciągu roku największe opady występują zimą, a najniższe latem. W analizowanym terenie najbardziej znaczącym procesem modelu- jącym stoki użytkowane turystycznie jest spłukiwanie. Zimą, głównie w lutym, a czasami także w lecie, masyw otrzymuje gwałtowne opady, które są przyczyną uaktywniania ruchów masowych oraz intensywnej ero- zji torencjalnej i fluwialnej (Nguyen i in. 2013). Stosuje się więc wiele zabie- gów technicznych, aby ograniczyć proces erozji linijnej. Przede wszystkim ścieżki turystyczne są pokrywane głazami i blokami z lokalnego materiału, który skutecznie chroni podłoże. Wykonuje się również drewniane schody i podesty (fot. 13.4, 13.5). Ścieżki ograniczane są linkami, co znacząco poprawia kanalizowanie ruchu turystycznego (fot. 13.4, 13.6). W skrajnych sytuacjach wykonywane są tunele, które ułatwiają turystom pokonywanie trudnych odcinków szlaków. Zabiegi te są bardzo skuteczne na niektórych Fot. 13.4. Ścieżka prowadząca na Pico do Arieiro (Madera), przekształcona wskutek spłukiwania linijnego i oddziaływania ruchu turystycznego 194 13. WARUNKi UDOSTĘPNiANiA OBSZARÓW GÓRSKiCH. Fot. 13.5. Punkt widokowy z przygotowanym podłożem utwardzonym z lokalnych okruchów skalnych (Madera) Fot. 13.6. Ścieżka prowadząca z Pico Ruivo (Madera) 195 geomorfologíczne skutkí gospodarkí turystycznej w tatrach stokach. Są też jednak stoki o dużych nachyleniach, okryte drobnofrakcyj- nymi pokrywami, gdzie nie udaje się ograniczyć nadmiernej erozji antro- pogenicznej. Dlatego prace rekultywacyjne prowadzi się każdego roku (Dłużewski, Krzemień 2015). Obszarem o niewielkim natężeniu ruchu turystycznego, użytkowa- nym całkowicie odmiennie od TPN, jest Park Narodowy Peneda-Geres w Portugalii. Najwyższy szczyt w obrębie tego parku, Nevosa, osiąga 1546 m n.p.m. Park składa się z trzech części : część centralna obejmuje teren miasta uzdrowiskowego Caldas do Geres, część druga - północny obszar wokół masywu Serra da Peneda, część trzecia, wschodnia, to trudno dostępny teren Serra do Geres. Oba pasma, Serra da Peneda oraz Serra do Geres, pozostają wciąż nieodkryte przez masową turystykę (Brown i in. 2005). Szlaki turystyczne są tam bardzo słabo oznaczone. Będąc w Caldas de Geres, trudno znaleźć tablice informujące o rozmieszczeniu szlaków turystycznych. Ścieżki w tym rejonie znacznie różnią się od ścieżek w TPN. Ze względu na położenie parku w strefie klimatu podzwrotnikowego decy- dującą rolę w przekształcaniu ścieżek odgrywają tutaj intensywne opady deszczu. Niemniej występowanie odpornych granitoidów i gnejsów w obrę- bie szlaków powoduje, że wpływ procesów erozyjnych na przekształcanie ścieżek jest niewielki. Z przebiegiem procesów erozyjnych związany jest głównie rozwój rynien erozyjnych (fot. 13.7). Następnym obszarem, tym razem dostępnym dla turystów zarówno w okresie letnim, j ak i zimowym, są Alpy Berneńskie w Szwaj carii, w których położona jest wioska Grindelwald. Grindelwald jest bardzo popularną miej - scowością turystyczną z licznymi kolejkami linowymi. Możliwość korzy- stania z nich sprawia, że najbardziej intensywny ruch turystyczny w sezo- nie letnim występuje w obszarze powyżej górnej granicy lasu. Lokalnie na stokach w obrębie ścieżek występują znaczne przekształcenia szaty roślin- nej i pokrywy glebowej, z licznymi ścieżkami alternatywnymi, co wynika z dodatkowego użytkowania obszaru na potrzeby wypasu bydła (fot. 13.8). Przykładami takich odcinków mogą być : rozczłonkowany stok w obrę- bie ścieżki prowadzącej ze szczytu First (2167 m n.p.m.) na Schwarzhorn (2928 m n.p.m.) oraz zdegradowany obszar w obrębie szczytu Männlichen (2343 m n.p.m.) (fot. 13.8, 13.9). 196 13. WARUNKi UDOSTĘPNiANiA OBSZARÓW GÓRSKiCH. Fot. 13.7. Ścieżka w Parku narodowym Peneda-Geres w Portugalii, kształtowana w głównym stopniu w wyniku erozji linijnej 197 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Fot. 13.8. A. Rozdeptana strefa w obszarze szczytowym Männlichen (2343 m n.p.m.); B. rozcięcie erozyjne na ścieżce prowadzącej z First (2167 m n.p.m.) na Schwarzhorn (2928 m n.p.m.) 198 13. WARUNKi UDOSTĘPNiANiA OBSZARÓW GÓRSKiCH. Fot. 13.9. A. Ścieżka biegnąca pod Eigerem; B. nisza niwacyjna na stoku przy ścieżce prowadzącej do schroniska Bäregg (1775 m n.p.m.) 199 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Liczba ścieżek alternatywnych w obrębie szlaku prowadzącego ze szczytu First na Schwarzhorn wynosi od 3 do 7, a głębokości rozcięć na ścieżce wynoszą od 0,2 do 0,8 m (fot. 13.8b). Porównując stopień przekształce- nia rzeźby na stokach w obrębie wybranych odcinków ścieżek w Alpach Berneńskich, takich jak odcinek ścieżki od Alpiglen (1616 m n.p.m.) na Männlichen (2343 m n.p.m.) oraz z First (2167 m n.p.m.) na Schwarzhorn (2928 m n.p.m.), ścieżka w otoczeniu schroniska Bäregg (1775 m n.p.m.) oraz lodowca Untere Grindelwaldgletscher, można stwierdzić, że degrada- cja antropogeniczna w tym obszarze jest mniejsza niż w Tatrach Zacho- dnich ( fot. 13.8a). W analizowanych odcinkach ścieżek w Alpach Ber- neńskich brak szerokich zdegradowanych odcinków stoków w obrębie ścieżek. Jednak lokalnie w miejscach, gdzie dochodzi do dużej koncentracji ruchu turystycznego oraz gdzie prowadzi się wypas bydła, przekształcenia są znaczne (fot. 13.8). Najszersze strefy z wydeptaną roślinnością i pokrywą glebową w analizowanych odcinkach w Alpach Berneńskich występują lokalnie, szczególnie w miejscach górnych stacji kolejek linowych, m.in. na Männlichen, First oraz Pfingstegg. Mniejsze przekształcenia rzeźby w wybranych odcinkach ścieżek Alp Berneńskich niż w TPN w dużym stopniu wynikają z mniejszego natężenia ruchu turystycznego. Powierzchnia gór w Szwajcarii wynosi 29 tys. km2, a średnia roczna liczba turystów to 222 osoby/km2. Natomiast w Polsce powierzchnia gór wynosi 9 380 km2, a liczba turystów jest o wiele więk- sza - wynosi 3 955 osoby/km2. Z kolei powierzchnia samych Tatr Polskich wynosi 211 km2, a średnia roczna liczba turystów to 12 038 osób/km2 (Czochański, Szydarowski 2000). Ponadto na podstawie badań W. Kurek (2004) i J. Pociask-Karteczki i in. (2008) można zauważyć, że TPN jest jednym z mniejszych powierzchniowo parków narodowych w Europie, ale o bardzo dużym natężeniu ruchu turystycznego. Przykładowo, TPN odwie- dza 2036 tys. osób na rok, natomiast w alpejskich parkach narodowych jest to 700 tys. osób na rok (Pociask-Karteczka i in. 2008). Obszarem górskim o intensywnych przekształceniach rzeźby wynika- jących z oddziaływania antropogenicznego jest masyw Monts Dore we Francji (fot. 13.10, 13.11). 200 13. WARUNKi UDOSTĘPNiANiA OBSZARÓW GÓRSKiCH. Fot. 13.10. Nisze niwacyjne w otoczeniu drogi turystycznej w masywie Monts Dore we Francji W masywie Monts Dore ścieżki i drogi turystyczne przebiegają w obrę- bie względnie odpornych skał wulkanicznych oraz mało odpornych, drob- nofrakcyjnych utworów piroklastycznych. Najwyższym szczytem w bada- nym obszarze jest Puy de Sancy (1886 m n.p.m.). Roczne opady w masywie Monts Dore wynoszą 1700-2000 mm. Najbardziej gwałtowne opady powodujące szybkie przekształcanie rzeźby na stokach w obrębie ścieżek turystycznych występują latem (VI-VIII). Przekształcenia rzeźby w masy- wie Monts Dore są skutkiem zarówno pieszego ruchu turystycznego i nar- ciarstwa, jak i turystyki rowerowej. Efektem oddziaływania turystycznego jest rozwój licznych stref zdegradowanych, które pod wpływem procesów geomorfologicznych ulegają sukcesywnym przekształceniom (Krzemień 1997). Lokalnie w masywie Monts Dore powyżej górnej granicy lasu szero- kość zdegradowanych stref wynosi nawet 40-50 m, podczas gdy w Tatrach maksymalna szerokość takich stref osiąga tylko 20 m. 201 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Fot. 13.11. Znaczące przekształcenia rzeźby w obrębie stref o szerokości do 50 m na ścieżce turystycznej prowadzącej na Puy de Sancy w masywie Monts Dore we Francji W masywie Monts Dore oprócz turystyki pieszej oraz narciarstwa inten- sywnie rozwija się turystyka rowerowa. Tworzone są ścieżki rowerowe, które wskutek intensywnego użytkowania przyczyniają się do zmiany rzeźby na stokach (fot. 13.12, ryc. 13.1). Przekształcenia w otoczeniu ścieżek zachodzą z dużą intensywnością nie tylko w obszarach górskich. Przykładem mogą być przekształcenia rzeźby w obrębie ścieżek wyznaczonych na przylądku (płaskowyżu) Land’s End w Kornwalii w Anglii. Erozja ścieżek w tym terenie, wynikająca z oddzia- ływania turystów, jest w znaczącym stopniu potęgowana wskutek deflacji i erozji linijnej (fot. 13.13, 13.14, 13.15). Zarządzanie infrastrukturą turystyczną jest uwarunkowane przede wszystkim wielkością ruchu turystycznego oraz dostępnością danego 202 13. WARUNKi UDOSTĘPNiANiA OBSZARÓW GÓRSKiCH. Fot. 13.12. Ścieżka rowerowa na stoku w masywie Monts Dore we Francji Fot. 13.13. Ścieżka intensywnie przemodelowana wskutek deflacji i erozji linijnej wyznaczona w obrębie Przylądka Land’s End w Anglii 203 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Ryc. 13.1. Schemat ścieżek rowerowych w masywie Monts Dore we Francji terenu. W obszarach o intensywnej antropopresji ważne staje się zabezpie- czenie podłoża przed nadmiernym oddziaływaniem turystów oraz odpo- wiednie udostępnianie obszarów cennych przyrodniczo. W różnych obsza- rach górskich na świecie koncentracja oraz rozkład przestrzenny ruchu turystycznego odbywa się w odmienny sposób, co wynika zarówno z atrak- cyjności, jak i wielkości masywu górskiego. Tam gdzie liczba kolei linowych jest duża, m.in. w Alpach, ruch turystyczny koncentruje się powyżej górnej granicy lasu. Ważnym aspektem w zarządzaniu obszarami górskimi jest wymiana doświadczeń oraz współpraca pomiędzy różnymi obszarami chronionymi. Współpraca taka powinna odbywać się szczególnie w przypadku obsza- rów górskich znajdujących się na pograniczu dwóch krajów, ale również pomiędzy odległymi terenami. Pozytywnym przykładem jest współpraca 204 13. WARUNKi UDOSTĘPNiANiA OBSZARÓW GÓRSKiCH. Fot. 13.14. Ścieżka na Przylądku Land’s End w Anglii przemodelowana wskutek erozji linijnej, ograniczona linkami w celu ograniczenia nadmiernej presji turystycznej na podłoże między Tatrzańskim Parkiem Narodowym w Polsce (TPN) i na Słowacji (TANAP) a Parkiem Narodowym Gór Skalistych (PNGS) w USA. Formalna współpraca między parkami trwa od 2007 r. Wymiana doświadczeń odbywa się na różnych płaszczyznach, m.in. związanych z koordynacją ruchu turystycznego, wykorzystaniem obszarów najmniej uczęszczanych w parkach, opłatami wejściowymi czy działalnością człowieka w otulinie parku (Ziobrowski 2012). Szczególnym efektem współpracy między tymi parkami jest wprowadzenie programu Wolontariat dla Tatr, który od 2007 r. pozytywnie rozwija się w TPN i TANAP. Ważnym aspektem jest również wymiana doświadczeń z zakresu stoso- wanych metod przeciwerozyjnych pomiędzy instytucjami zarządzającymi obszarami górskimi. W TPN wykorzystano kilkuletnie doświadczenia z masywu Monts Dore we Francji związane ze stosowaniem mat i siatek 205 GEOMORFOLOGiCZNE skutki GospoDARK TuRYsTYczNEJ w TATRAcH Fot. 13.15. Ścieżka w obrębie Przylądka Lands End z zasypaną centralną częścią rozcięcia erozyjnego w celu regeneracji pokryw w otoczeniu ścieżek turystycznych. W masywie Monts Dore zabiegi takie stosuje się już od kilkunastu lat, natomiast w TPN na szerszą skalę metodę regeneracji podłoża przy użyciu mat jutowych sto- suje się od 2014 r. Wymiana doświadczeń z różnych obszarów górskich na świecie pozwala szybciej wdrażać działania o potwierdzonej skuteczności. 206 14. Geomorfologiczne skutki antropopresji w Tatrach Modelowanie obszarów udostępnionych dla turystów zależy od prze- biegu licznych procesów morfogenetycznych. Aktywność procesów zależy zarówno od form turystyki i jej natężenia, jak i od odporności środowiska naturalnego. W przypadku turystyki pieszej najbardziej znaczące skutki oddziaływania antropogenicznego uwidaczniają się jako rozwój form ero- zyjnych, szczególnie rozcięć erozyjnych oraz nisz o zróżnicowanej gene- zie. W Tatrach lokalnie występują duże przekształcenia rzeźby na stokach w otoczeniu ścieżek turystycznych, szczególnie w części Tatr Zachodnich (fot. 14.1). Szczególnie znaczące jest oddziaływanie ruchu turystycznego na podłoże w okresach roztopów. Przepojone wodą pokrywy są w tym cza- sie podatne na rozrywanie, co powoduje poszerzanie ścieżek turystycz- nych i zwiększanie stref podatnych na działanie procesów erozyjnych. Sukcesywne wypłukiwanie drobnego materiału z takich odcinków przy- spiesza rozwój rozcięć erozyjnych. Z kolei działalność lodu włóknistego wpływa na rozwój stopni gelideflacyjnych i modelowanie krawędzi ście- żek. W okresach zalegania pokrywy śnieżnej szczególnie intensywne jest oddziaływanie niwacji, co powoduje rozwój nisz niwacyjnych. W odcin- kach ścieżek najbardziej podatnych na przekształcenia dochodzi do roz- woju mikrorzeźby pluwialnej, krioniwalnej i eolicznej (ryc. 14.1). Na stokach użytkowanych przez narciarstwo nie występuje tak znaczące zróżnicowanie form erozyjnych i mikrorzeźby jak w przypadku stoków 208 Ryc. 14.1. Schemat skutków oddziaływania turystyki pieszej, narciarstwa i gospodarki leśnej na stok wraz z dominującą mikrorzeźbą i głównymi formami erozyjnymi: Objaśnienia: S - spłukiwanie, L - działalność lodu włóknistego, D - deflacja, N - niwacja, M - murawy stabilizujące stok GEOMORFOLOGICZNE SKUTKI GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ W TATRACH 14. GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi ANTROPOPRESJi W TATRACH przeznaczonych na turystykę pieszą. Najbardziej znaczącym skutkiem oddziaływania narciarstwa jest niszczenie roślinności oraz pokrywy gle- bowej i zwietrzelinowej w obrębie nartostrad i tras zjazdowych. W Tatrach wskutek odpowiednich działań władz TPN skutki narciarstwa nie są aż tak znaczące jak w innych górskich obszarach udostępnionych dla narciarzy w Europie. Badania K. Krzemienia (1995) wskazują, iż w masywie Monts Dore niezwykle intensywnie rozwijają się prostolinijne rozcięcia erozyjne wzdłuż wyciągów orczykowych i nartostrad. Przykładem jest rynna długo- ści 700 m, która szybko rozwijała się jeszcze po zaprzestaniu narciarskiego użytkowania stoku. W Tatrach skutki geomorfologiczne na stokach użytko- wanych przez narciarzy przejawiają się głównie rozwojem stref ze zdegra- dowaną roślinnością, co ułatwia późniejszą działalność deflacji, spłukiwa- nia, a także lodu włóknistego. W przypadku gospodarki leśnej skutki geomorfologiczne oddziaływa- nia ciężkiego sprzętu oraz transportu pni najwyraźniej zaznaczają się przez szybkie modelowanie den dolin i stoków. Najbardziej narażone na inten- sywne przekształcenia są te stoki, na których wskutek wytyczenia nowych szlaków i dróg zrywkowych dochodzi do przerwania warstwy wodono- śnej i uaktywnienia licznych źródeł oraz wysięków na stoku. W odcinkach takich, oprócz rozcięć erozyjnych i zerw, rozwijają się liczne progi i kotły eworsyjne. Gospodarka leśna niezwykle intensywnie wpływa na zmiany w obiegu wody i materii na stoku. Koncentracja spływu w obrębie szlaków i dróg zrywkowych przyczynia się do sukcesywnego rozwoju rozcięć erozyj- nych na stoku. W Tatrach lokalnie występują bardzo duże przekształcenia rzeźby wynikające z prowadzonych prac leśnych, m.in. w Dolinie Lejowej. Warto jednak podkreślić, że do usuwania pni z wiatrołomów powstałych w 2013 r. w Dolinie Kościeliskiej użyto sprzętu, który ograniczał nadmierne oddziaływanie transportu pni po podłożu. W Tatrach występują liczne formy antropopresji, z których najszerzej oddziaływuje turystyka piesza. Skutki oddziaływania turystyki pieszej są lokalnie bardzo zróżnicowane, co skutkuje rozwojem licznych odmiennie funkcjonujących stref morfodynamicznych. Strefy te szczególnie intensyw- nie rozwijają się w tych odcinkach ścieżek, w których ma miejsce sukce- sywne niszczenie pokrywy roślinnej. 209 15. Wnioski Tatry należą do gór wysokich typu skalistego i charakteryzują się wyraź- nym piętrowym zróżnicowaniem środowiska przyrodniczego. Obszar naj- intensywniej przekształcony przez współczesne procesy morfogenetyczne położony jest w piętrach geoekologicznych subalpejskim i alpejskim. Jest to więc obszar położony między górną granicą lasu, występującą w wyso- kości ok. 1500 m n.p.m., a wysokością ok. 2150 m n.p.m. W tym pasie wyso- kościowym ma miejsce największa liczba zdarzeń związanych z procesami o dużym przyłożeniu siły, a więc z procesami ekstremalnymi (katastro- falnymi). Takie uwarunkowania środowiskowe w tym obszarze istotnie wpływają na sposób przekształcania ścieżek i dróg turystycznych. Kolejną ważną cechą tego obszaru wysokogórskiego jest występowanie zespołu procesów morfogenetycznych, których intensywność wyraźnie nawią- zuje w ciągu roku do pór morfogenetycznych. Ponadto omawiany obszar jest zróżnicowany pod względem odporności podłoża. Na takie uwarun- kowania naturalne nakłada się działalność człowieka związana głównie z ruchem turystycznym. Polega ona na degradacji roślinności w obrębie szlaków turystycznych oraz na degradacji bruku gruzowego chroniącego powierzchnię ścieżek i dróg turystycznych. Szlaki turystyczne stanowią strefy w obrębie grzbietów, stoków i den dolin, gdzie następuje współdziałanie procesów morfogenetycznych i użytko- wania turystycznego. Na to nakłada się również aktywność człowieka zwią- zana z uprawianiem narciarstwa i z pracami leśnymi. Zwykle skuteczność GEOMORFOLOGiCZNE SKUTKi GOSPODARKi TURYSTYCZNEJ W TATRACH procesów naturalnych wielokrotnie przewyższa skuteczność procesów związanych z bezpośrednim działaniem człowieka (procesów antropoge- nicznych), z wyjątkiem krótkich epizodów po wiatrołomach, kiedy mają miejsce intensywne prace związane z masową wywózką drewna. W efekcie naturalnego i antropogenicznego odziaływania procesów w strefie ścieżek turystycznych i dróg zachodzi najintensywniejsze modelowanie rzeźby gór. W strefie tego oddziaływania, w obrębie ścieżek i dróg, powstają formy poligenetyczne. Tempo degradacji stoków w takich strefach jest wielokrotnie wyższe niż tempo obniżania stoków nieużytkowanych tury- stycznie. Procesy morfogenetyczne w omawianym obszarze oddziałują jednak na stoki nierównomiernie. Ich największa intensywność dotyczy tylko niektórych powierzchni, najczęściej pozbawionych roślinności. Ale i na tych powierzchniach występują strefy morfodynamiczne różniące się sposobem i natężeniem przekształcania. Modelowanie to zachodzi z bardzo różną intensywnością, w zależności od odporności podłoża, nachylenia i ekspozycji stoków i den dolin, pokrywy roślinnej, budowy pokryw, pory roku i natężenia antropopresji. W profilach poprzecznych ścieżek i dróg turystycznych można wyróżnić nawet kilka stref morfody- namicznych przekształcanych intensywniej przez dany proces, np. spłu- kiwanie linijne czy rozproszone lub procesy eoliczne. Modelowanie tych stref morfodynamicznych zależy od pory roku, czy też od stanu wilgot- ności pokryw. Intensywność modelowania ścieżek i dróg turystycznych jest związana z piętrowym zróżnicowaniem procesów morfogenetycznych. W podob- nych warunkach geologiczno-morfologicznych odcinki ścieżek położone w piętrze leśnym są szersze i głębiej rozcięte niż odcinki ścieżek w pię- trach subalpejskim, alpejskim i seminiwalnym. Jest to spowodowane rosnącą siłą erozyjną w profilu podłużnym stoków, ale wynika również z różnej odporności pokryw zwietrzelinowych. Takie prawidłowości można zaobserwować dzięki zestawieniu średnich parametrów zebranych podczas kartowania geomorfologicznego przeprowadzonego w latach 1995-2000. Tymczasem badania przeprowadzone 15 lat później w Tatrach Zachodnich wskazują na znaczący wzrost szerokości i głębokości ścieżek na znacznych odcinkach w piętrach subalpejskim i alpejskim. 212 15. wNIOsKI Przykładem takich stref są stoki i grzbiety w rej onie Czerwonych Wierchów, Trzydniowiańskiego Wierchu, Kończystego Wierchu, Starorobociańskiego Wierchu, gdzie szerokość stref zdegradowanych odcinków ścieżek wynosi średnio powyżej 6 m, a maksymalna sięga 20 m. Głębokość rozcięć w tych odcinkach dochodzi do 1 m. Jest to stan wymagający starannej rekultywacji. Wszystkie ścieżki turystyczne w Tatrach najintensywniej modelowane są wiosną - w trakcie roztopów, i latem - w trakcie ulewnych deszczy. Okresem o najmniejszej aktywności procesów jest zima - dzieje się tak na skutek okrycia stoków przez pokrywę śnieżną. Badania przeprowadzone w Tatrach Zachodnich na skłonach N i S pozwalają przedstawić prawidłowości w przekształcaniu tego obszaru w postaci modelu (ryc. 10.8). Stoki o ekspozycji S są intensywniej prze- kształcane w okresach jesiennych, szczególnie kiedy pokrywa śnieżna ulega częstemu topnieniu. Występuje wówczas znaczna aktywność lodu włóknistego. Z kolei stoki o ekspozycji N intensywniej przekształcane są w okresach wiosennych roztopów, co związane jest z dłuższym zalega- niem pokrywy śnieżnej, a przez to z aktywniejszym przeobrażaniem pod- łoża przez procesy niwacyjne. Ponadto na skłonie N badanego obszaru odnotowuje się większe roczne sumy opadów. Przyczynia się to do inten- sywniejszego przekształcenia rzeźby w wyniku spłukiwania. Można więc mówić o swoistej asymetrii w kształtowaniu N i S skłonu Tatr Zachodnich. Największe różnice w funkcjonowaniu stoków o ekspozycji N i S w Tatrach Zachodnich występują powyżej górnej granicy lasu. Stoki o ekspozycji N i S cechują się odmiennymi warunkami termiczno-wilgotnościowymi. Zróżnicowanie to przekłada się na aktywność procesów morfogenetycz- nych, szczególnie spłukiwania, działalności lodu włóknistego oraz niwacji. W obszarze tym wyraźna asymetria zaznacza się też w natężeniu ruchu tury- stycznego pomiędzy częścią polską i słowacką Tatr Zachodnich. W efekcie tych oddziaływań skłon N Tatr Zachodnich jest intensywniej modelowany w strefie ścieżek i dróg turystycznych. W całym obszarze Tatr Zachodnich, gdzie były prowadzone badania eks- perymentalne, na stokach z oddziaływaniem turystycznym aktywność pro- cesów morfogenetycznych jest większa niż na stokach bez oddziaływania antropogenicznego. Średnia wartość spłukiwania materiału klastycznego 213 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach jest ośmiokrotnie większa na ścieżkach turystycznych niż na stoku bez oddziaływania turystycznego. Działania człowieka w obszarach górskich powodują przyspieszanie obiegu materii i przepływu energii w obrębie stoków, a nawet w obsza- rze całych masywów. Dzięki temu działaniu zwietrzelina, najczęściej drob- noziarnista, przemieszczana jest do podnóży stoków i dalej jest odprowa- dzana w formie zawiesiny i materiału wleczonego korytami potoków na większe odległości. W poszczególnych grupach górskich występują inne warunki progowe niezbędne do intensywnego modelowania ścieżek i dróg turystycznych. Z tego powodu morfogenetyczna rola erozji antropogenicz- nej będzie w tych obszarach inna. Wszystkie procesy stokowe i działalność człowieka prowadzą do większej degradacji obszaru górskiego poprzez erozję i transport zwietrzelin do obszarów niżej położonych. Szczególnie w piętrze leśnym występowanie dróg i ścieżek turystycznych w sąsiedztwie potoków przyczynia się do częściowego odprowadzania materiału klastycz- nego bezpośrednio do ich koryt. W innych obszarach górskich obserwowane jest duże zróżnicowanie skutków antropopresji. Przekształcenia rzeźby stoków udostępnionych turystycznie w Tatrach są mniejsze niż w Monts D ore we Francji czy w Parku Narodowym Daisetsuzan w Japonii, a większe niż w paśmie górskim Wind River w Górach Skalistych w USA. Dla porównania przekształcanie rzeźby na stokach w obrębie ścieżek w Tatrach związane są z sukcesywnym rozwo- jem stref zdegradowanych, w których obrębie występują liczne formy ero- zyjne i akumulacyjne. W masywie Monts Dore rozwój takich stref odbywa się szybciej i obejmuje większą powierzchnię stoku niż w Tatrach. W wielu obszarach górskich z powodu znaczącej degradacji stoków pod wpływem antropopresji stosuje się wiele zabiegów technicznych, aby ograniczyć procesy erozyjne. Przede wszystkim ścieżki turystyczne pokry- wane są głazami i blokami z lokalnego materiału, które skutecznie chronią podłoże. Prace rekultywacyjne prowadzi się każdego roku. Wiele form ero- zyjnych na drogach i ścieżkach zasypuje się lokalnym materiałem w celu ograniczenia skoncentrowanego spływu powierzchniowego. Liczne zabiegi osłabiające procesy morfogenetyczne przynoszą ograniczone rezultaty. W pewnych odcinkach ścieżek, szczególnie na stokach stromych prace 214 15. wnioski zapobiegawcze są jednak nieskuteczne. W stosunku do prac rekultywacyj- nych można wyróżnić ich dwa podejścia. Pierwsze zmierza do tego, aby efekt prac rekultywacyjnych i wszelkich prac zabezpieczających ścieżki turystyczne były w danym obszarze bliskie naturze. W tym podejściu nie akceptuje się obcych materiałów, materii organicznej i obcych gatunków roślinności w danym piętrze geoekologicznym. Drugie podejście zezwala na takie zabiegi, aby „naprawiona” ścieżka była wygodna dla turystów i aby działania człowieka skuteczne chroniły stoki przed erozją bez względu na skalę zmian wyglądu stoku, w porównaniu ze stokami o wyglądzie zgod- nym z naturą danego miejsca. W tych działaniach montuje się drewniane schody nawet na wierzchołki gór, drewniane podesty, metalowe schody i podesty, siatki plastikowe w strefach degradacji stoków i ścieżek, betonuje się pewne powierzchnie, a strefy degradacji w obrębie stoków posypuje ciętą słomą zbóż. Taka sytuacja jest obserwowana np. w Monts Dore we Francji, w wybranych obszarach Alp czy na Maderze. Jak wykazano w niniejszej monografii, niezbędne prace rekultywacyjne są konieczne również w Tatrach. Dotychczasowe prace - poprawnie wykonywane i skuteczne, wymagają jednak zintensyfikowania. Sposoby rekultywacji wymagają też działań innowacyjnych wykorzystujących doświadczenia z innych obszarów górskich na świecie. W tym celu zostały wytypowane strefy o nadmiernej degradacji, gdzie konieczna jest bardziej efektywna rekultywacja, a w miejscach gdzie dotychczasowe prace są mało skuteczne, konieczna jest zmiana sposobu działania. 215 Literatura Altmannová M., Hrnciarova T., 1999, Zat’azenie vysokohorskiej krajiny lokali- záciou turistickych chodníkov, [w:] T. Hrnciarová, Z. Izakovicová (red.), Krajin- noekologické plánovanie na prahu 3, Tisicrocia, Ústav krajinnej ekológie SAV, Bratysława, 240-247. Amorim da Silva R.C., 2013, Tese de mestrado em gestao do torritório ambiente recursos naturais, Agricultura Biológico na Illa da Madeira: contrangimentos et potencialidades, Facultade de Ciéncias Sociaise Humanas Universidade Nova de Lisboa, 1-103. Bac-Moszaszwili M., Burchart J., Głazek J. i in., 1979, Mapa geologiczna Tatr Pol- skich, Wyd. Geol., Warszawa. Bac-Moszaszwili M., Gąsienica-Szostak M., 1992, Tatry Polskie. Przewodnik geologiczny dla turystów, [w:] M. Bartyś-Pels (red.), Wyd. Geologiczne, War- szawa, 1-159. Bac-Moszaszwili M., Jurewicz E., 2010, Wycieczki geologiczne w Tatry, Wyd. TPN, Zakopane, 1-155. Baraniec A., 2002, Turystyka w Babiogórskim Parku Narodowym, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Wyd. Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 155-164. Baranowska-Janota M., Czochański J.T., Skawiński P., 2000, Ocena możliwości i propozycje udostępniania turystycznego TPN w świetle prac nad realizacją planu ochrony Parku, [w:] D. Borowiak, J.T. Czochański, (red.), Z badań geogra- ficznych w Tatrach Polskich, Wyd. UG, Gdańsk, 241-257. Barancok P, 1999, The influence of tourism on the flora and vegetation in the Belianske Tatry Mts, [w:] M. Pietrzak (red.), Geoekologiczne podstawy bada- GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach nia i planowania krajobrazu rekreacyjnego, Problemy ekologii krajobrazu, 5, Akademia Wychowania Fizicznego im. E. Piaseckiego, University School of Physical Education, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Poznań, 197-208. Barancok P., Barancokova M., 2007, Vplyv cinnosti cloveka na vysokohorsku kra- jinu Bielanskych Tatier, [w:] J. Pociask-Karteczka, A. Matuszyk, P. Skawiński (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Kraków-Zakopane, 225-238. Barancok P., VarSavova M., 1996, The influence of tourism on the natural environ- ment of the Belianske Tatry Mountains investigated on an educational hiking path situated in the locality of Monkova Dolina - Kopske Sedlo and its near sorroundings, Ekológia, 15, 4, 469-473. Barczak A., Jankow W., Kubinek Ł., Struś P., Wołowiec T., 2002, Podatność na degradację szlaków turystycznych Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:] J. Par- tyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Wyd. Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 703-714. Barni E., Freppaz M., Siniscalco C., 2007, Interactions between vegetation, roots and soil stability in restored high-altitude ski runs in the Alps, Arctic, Antarctic and Alpine Research, 39, 1, 25-33. Barros A., Pickering C., Gudes O., 2015, Desktop analysis of potential impacts of visitor use: A case study for the highest park in the Southern Hemisphere, Jour- nal of Environmental Management, 150, 179-195. Basch D., Duffy H., Giordanengo J., Seabloom G., 2007, Guide to sustainable mountain trails, Trail Assessment, Palnning and Design Sketchbook, 1-162. Baścik M., Pociask-Karteczka J., 2006, Turystyka w Dolinie Kościeliskiej wczoraj i dziś, [w:] Z. Krzan (red.), Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, T. III, Wyd. PTPNoZ, TPN, Kraków-Zakopane, 87-107. Bielański M., 2010, Ruch narciarzy wysokogórskich w tatrzańskim parku narodo- wym, Folia Turistica, 22, 186-205. Bielawska M., Tsermegas I., 2009, Anthropogenic degradation of the tourist trail in the Samaria Gorge (Western Creta), Landform Analysis, 10, 5-10. Bochniak H., 1988, Niwacja w górnej części Doliny Chochołowskiej, Praca magi- sterska, Zakład Geomorfologii, IGiGP UJ, Kraków, 1-119. Bogucka A., Marchlewski A., 1982, Studium pojemności turystycznej Tatrzań- skiego Parku Narodowego, Studia Naturae, A, 22, 17-66. 218 literatura Bolland A., 1982, Ruch turystyczny w Pienińskim Parku Narodowym - stan obecny i próba jego programowania w aspekcie potrzeb ochrony środowiska przyrodni- czego, Studia Naturae, 22, 197-226. Brown J., Ellingham M., Fisher J., Hancock M., Kenyon G., 2005, Portugalia, [red.] R. Botor, A. Głosowska, Wyd. Pascal Spółka z o.o., Bielsko-Biała. Bryan R.B., 1977, tte influence of soil properties on degradation of mountain hiking trails at Grovelsjon, Geografiska Annaler, 59, 49-65. Buchwał A., 2006, Turystyczna antropopresja Tatr Zachodnich na przykładzie Nosala i Doliny Olczyskiej, [w:] M. Harasimiuk (red.), Materiały z I Ogólnopol- skiej Konferencji Geografów-Doktorantów, Lublin, 201-209. Buchwał A., 2008, Funkcjonowanie dróg w górskim systemie stokowym Masywu Pyramiden na Spistbergenie, Prace Geograficzne, 120, 9-17. Buchwał A., 2009, Rekonstrukcja procesów erozyjno-denudacyjnych na ścież- kach turystycznych w świetle badań dendrogeomorfologicznych (Babia Góra), [w:] A. Kostrzewski, R. Paluszkiewicz (red.), Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych, T. V, Seria Geografia, 88, 17-30. Buchwał A., 2010, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcenia rzeźby masywu Babiej Góry - zapis dendrogeomorfologiczny, rozprawa doktorska, Poznań, 1-167. Buchwał A., Ćwiąkała P., Gudowicz J., 2009, Wykorzystanie pomiarów geode- zyjnych do analizy denudacji antropogenicznej (Sokolica, Babia Góra), Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, 126, 35-44. Buchwał A., Fidelus J., 2008, tte development of erosive and denudational land- forms on footpaths sections in tte Babia Góra Massif and tte Western Tatras, Geomorphologia Slovaca at Bohemica, 2, 14-24. Buchwał A., Fidelus J., Rogowski M., 2009, Relief transformation along footpaths in the Rila, Pirin and Western Tatra Mountains, Landform Analysis, 10, 18-25. Buchwał A., Fidelus J., 2010, Monitoring ruchu turystycznego przy użyciu czujni- ków ruchu na przykładzie Tatrzańskiego i Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] Z. Krzan (red.), Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, T. III, Zakopane, 45-54. Buchwał A., Rogowski M., 2010, tte methods of preventing trail erosion on the examples of intensively used footpaths in the Tatra and the Babia Góra National Parks, Geomorphologia Slovaca at Bohemica, 1, 7-15. 219 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Bukowski M., Fidelus J., Gorczyca E., Krzemień K., 2015, Geomorfologiczne skutki ruchu turystycznego w wybranych obszarach Tatr Zachodnich, [w:] A. Chro- bak, A. Kotarba (red.), Przyroda TPN a człowiek, Nauka Tatrom, T. 1, Nauki o Ziemi, Wyd. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane, 45-50. Candela R.M., 1982, Piste de ski et érosion anthropique dans les Alpes du Sud, Méditerranée, 3-4, 51-55. Cessford G., Muhar A., 2003, Monitoring options for visitor numbers in national parks and natural areas, Journal for nature Conservation, 11, 240-250. Ciapała S., Adamski P., Zielonka T., 2014, Tree ring analysis as an indicator of envi- ronmental changes caused by tourist trampling - a potential method for the assessment of the impact of tourists, Geochronometria, 41, 4, 392-399. Ciapała S., Zielonka T., Kmiecik-Wróbel J., 2010, Metody zapobiegania nielegalnej dyspersji turystów i związanej z nią erozji gleby w Tatrzańskim Parku Narodo- wym, Folia Turistica, 22, 67-90. Ciapała S., Zielonka T., 2013, Możliwość zastosowania metod dendrochronologicz- nych do oceny długoterminowego wpływu turystyki pieszej na stan drzewosta- nów sąsiadujących ze szlakami turystycznymi, Folia Turistica, 28, 225-235. Ciszewska A., Deptuła M., 2013, Czynniki wpływające na degradację szlaków tury- stycznych na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, R. 15, 37, 4, 77-82. Cole D.N., 1983, Assessing and Monitoring Backcountry trail Conditions, Research paper INT-303. U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Intermountain Research Station, Ogden, Utah, 1-10. Cole D.N., 1990, Trampling disturbance and recovery of cryptogamic soil crusts in Grand Canion National Park, Great Basin Naturalists, 50, 4, 321-325. Cole D.N., 1995, Experimental trampling of vegetation. I. Relationship between tram- pling intensity and vegetation response, Journal of Applied Ecology, 32, 203-214. Cole D.N., 2004, Monitoring and Management of Recreation in Protected Areas: the Contributions and Limitations of Science, Working Papers of the Finnish Forest Research Institute 2, 10-17 [www.metla.Fi/julkaisut/workingpapers/2004/ mwp002.htm]. Cole D.N., Monz Ch.A., 2002, Trampling disturbance of high-elevation vegetation, Wind River Mountains, Wyoming, USA, Arctic, Antarctic and Alpine Research, 34, 4, 365-376. 220 literatura Czochański J.T., 1987, Degradacja środowiska przyrodniczego TPN pod wpływem działalności turystyczno-sportowej, praca magisterska, Katedra Geogr. Fiz., Kompleksowej i Stosowanej UG, Gdańsk. Czochański J.T., 1996, Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Wyd. Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 385-404. Czochański J.T., 2000, Wpływ użytkowania turystycznego na rozwój proce- sów i form erozyjno-denudacyjnych w otoczeniu szlaków, [w:] D. Borowiak, J.T. Czochański (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich, Wyd. UG, Gdańsk, 331-344. Czochański J.T., 2002, Ruch turystyczny w Tatrzańskim Parku Narodowym, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojców, 185-403. Czochański J.T., Szydarowski W., 1996, Turystyka piesza i jej wpływ na środowisko przyrodnicze Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Z. Krzan (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, T. III, Kraków-Zakopane, 43-45. Czochański J.T., Szydarowski W., 2000, Diagnoza stanu i zróżnicowanie prze- strzenno-czasowe użytkowania szlaków turystycznych w TPN, [w:] D. Boro- wiak, J.T. Czochański (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich, Wyd. UG, Gdańsk, 207-228. Degórski M., 2002, Ocena wpływu antropopresji na wybrane właściwości pokrywy glebowej piętra subalpejskiego i alpejskiego w rejonie Kasprowego Wierchu, [w:] W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 395-402. Dixon G., Hawes G., McPherson G., 2004, Monitoring and modelling walking track impacts in the Tasmanian Wilderness World Heritage Area, Australia, Journal of Environmental Management, 71, 305-320. Dłużewska A., Bollason K., Dłużewski M., Fidelus J., 2014, Nature-based Tourism in Desert Areas: Challenges for Tourism Education, [w:] C. Aitchison (red.), Education & Outdoor Learning: Adventure, Tourism and Suistainable Develop- ment, Leisure Studies Association, 122, 73-86. Dłużewski M., Krzemień K., 2015, Rozwój turystyki i jego skutki środowi- skowe w obszarach górskich - przykład masywu Pico de Arieiro (Madera), [w:] Środowiskowe i społeczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju 221 GEoMoRFoLoGiczNE sKuTKi GospoDARKi turystycznej w tatrach Madery, Warsztaty geograficzne, Madera 2015. Komitet Nauk Geograficznych PAN, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Polskie Towarzystwo Geograficzne, 169-174. Drewnik M., 2006, Kierunki procesu glebotwórczego w piętrze alpejskim grani- toidowej części Tatr, [w:] A. Kotarba (red.), Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, T. I, Wyd. PTPNoZ-TPN, Zakopane- Kraków, 81-89. Drewnik M., 2008, Geomorfologiczne uwarunkowania rozwoju pokrywy glebowej w obszarach górskich na przykładzie Tatr, Wyd. UJ, 1-118. Dudziak J., 1974, Obserwacje nad rozwojem rynien stokowych na polanach tatrzańskich, Czasopismo Geograficzne, 45, 31-45. Dusza A., 2006, Wpływ turystyki na zmianę warunków przyrodniczych rejonu Kalatówek w Tatrach polskich, Przegląd Geologiczny, 54, 8, 694-699. Ewertowski M., Tomczyk M.A., 2007, Ocena stanu środowiska geograficznego szlaków turystycznych - wykorzystanie GIS do integracji i analizy danych tere- nowych i kartograficznych, Przegląd Geograficzny, 79, 2, 271-295. Fidelus J., 2006, Wpływ pieszego ruchu turystycznego na przemiany rzeźby w oko- licach Hali Gąsienicowej, praca magisterska, Zakład Geomorfologii, IGiGP UJ, Kraków, 1-108. Fidelus J., 2013 a, Wpływ ruchu turystycznego na współczesny rozwój rzeźby Tatr Zachodnich na skłonie północnym i południowym, rozprawa doktorska, Zakład Geomorfologii IGiGP UJ, Kraków, 1-283. Fidelus J., 2013 b, Negatywne skutki turystyki pieszej, Tatry, 3, 45, 12-15. Fidelus J., 2014, The differentiation of tourist traffic in the Polish and Slovak parts of the Tatra National Park, Folia Turistica, 33, 173-192. Fidelus J., 2016, Slope transformations within tourist footpaths in the northern and southern parts of the Western Tatra Mountains (Poland, Slovakia), Zeitschrift für Geomorphologie, 60, 3, 139-162. Firszt D., 1997, Ruch turystyczny na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego (część wschodnia), maszynopis w Zakładzie Geografii Turyzmu IGiGP UJ, Kraków. Fidelus J., Rogowski M., 2012, Geomorfologiczne skutki turystycznego użytkowa- nia grzbietów górskich na przykładzie ścieżek pieszych w Tatrach Zachodnich i górach Bucegi (Rumunia), Landform Analysis, 19, 29-40. 222 literatura Friedel M., 1991, Sanierung von Erosionsrinnen im Rahmen einer Umweltbaustelle der Jugend des Deutschen Alpenvereins am Herzogstand/Oberbayem, Jahrbuch des Vereins zum Schutze der Bergwald, 56, Jarhgang. Froehlich W., Słupik J., 1980, Drogi polne jako źródło dostawy wody i zwietrzelin do koryta cieku, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 235, 239-279. Froehlich W., Słupik J., 1986, Rola dróg w kształtowaniu spływu i erozji w karpac- kich zlewniach fliszowych, Przegląd Geograficzny, 58, 67-87. Geneletti D., 2008, Impact assessment of proposed ski areas: a GIS approach inte- grating iological, physical and landscape indicators, Environmental Impact Assessment Review, 28, 116-130. Geneletti D., Dawa D., 2009, Environemtal impact assessment of mountain tour- ism in developing regions: A study in Ladakh, Indian Himalaya, Environmental Impact Assessment Review, 29, 229-241. Gerlach T., 1959, Lód włóknisty i jego rola w przemieszczaniu pokrywy zwietrzeli- nowej w Tatrach, Przegląd Geograficzny, 31, 589-605. Giessbel J., 1988, Nutzungsschaden, Bodendichte und rezente Geomorphodyna- mik auf Skipisten der Alpen und Skandinaviens, Zeitschrift fur Geomorpholo- gie N.F. Suppl.-Bd. 70, Berlin-Stuttgart, 205-219. Gołaszewski M., Rojan E., Tsermegas I., 2010, Wpływ wybranych elementów środowiska przyrodniczego na stan szlaków turystycznych w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, [w:] Z. Krzan (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodo- wego a Człowiek, Zakopane, 29-34. Gorczyca E., 1997, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby masywu Czerwonych Wierchów, praca magisterska, Zakład Geomorfologii, IGiGP UJ, Kraków, 1-99. Gorczyca E., 2000, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby wysoko- górskiej na przykładzie masywu Czerwonych Wierchów i Regli Zakopiańskich, [w:] B. Obrębska-Starkel (red.), Studia z zakresu geografii fizycznej, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geograficzne, 105, 369-389. Gorczyca E., Krzemień K., 2002, Wpływ ruchu turystycznego na rzeźbę Tatrzań- skiego Parku Narodowego, [w:] W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 389-394. 223 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Gorczyca E., Krzemień K., 2005, Wpływ turystyki pieszej na przekształcanie rzeźby Tatr, [w:] B. Domański, S. Skiba (red.), Geografia i Sacrum, Wyd. IGiGP UJ, Kraków, 77-85. Gorczyca E., Krzemień K., 2006 a, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcenia rzeźby, [w:] J. Trepińska, Z. Olecki (red.), Klimatyczne aspekty środowiska geo- graficznego, Wyd. IGiGP, Kraków, 311-323. Gorczyca E., Krzemień K., 2006 b, Rola ruchu turystycznego w przeobrażaniu rzeźby Tatr na tle wybranych obszarów górskich, [w:] Z. Krzan (red.), Tatrzań- ski Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, T. III, 81-86. Gorczyca E., Krzemień K., 2009, Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich na przykładzie Tatr i Monts Dore, Prace i Studia Geograficzne, 41, 89-106. Gorczyca E., Krzemień K., 2010, Rola dróg i ścieżek turystycznych w modelowaniu rzeźby gór strefy umiarkowanej, Roczniki Bieszczadzkie, 18, 228-242. Gorczyca E., Krzemień K., 2012, Erozja i akumulacja w obrębie sieci dolin i dróg w Pienińskim Parku Narodowym (część polska i słowacka), [w:] PRACE Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr. 77 („Antropopresja w wybranych strefach morfoklimatycznych - zapis zmian w rzeźbie i osadach”), Sosnowiec, 164-176. Gouvenain R.C., 1995, Indirect impacts of soil trampling on tree growth and plant succession in the north Cascade Mountains of Washington, Biological Conse- rvation, 75, 279-287. Griswold S.S., 1996, A handbook on trail building and maintenance, 1-137. Growcock A.J.W., 2005, Impacts of camping and trampling on Australian alpine and subalpine vegetation and soils, rozprawa doktorska, Griffith University, 1-241. Grocholski Sz., 2013, Monitoring ruchu turystycznego, Tatry, 4, 46, 8-9. Gudowicz J., Buchwał A., Ćwiąkała P., 2010, Zastosowanie wysokorozdzielczych cyfrowych modeli wysokościowych w badaniu zmian mikrorzeźby, Landform Analysis, 12, 71-78. Guzik M., Skawiński P., Wężyk P., 2002, Oddziaływanie narciarstwa zjazdowego na szatę roślinną Doliny Goryczkowej w Tatrach, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowa- nie Parków Narodowych, Ojców, 723-733. Hammitt W., Jewell M., 2000, Assessing soil erosion on trails: A comparison of techniques, USDA Forest Service Proceedings, 5, 133-140. 224 literatura Hanusin J., Betak J., Cebecauerova M., Greskova A., Huba M., Ira V., Lacika J., Lehotsky M., Podolak P., 2008, Protected areas in the context of selected aspects of sustainable development in the Tatra region, Geograficky casopis, 2, 60, 129-147. Hassid M.J., Arnould P., Wicherek S., 2006, Evaluation du transfert des elements traces metalliques vers les eaux superficielles - Application au terrassement et a la vegetalisation des pistes de ski, Revue Ingenieurs Eau, Agriculture, Terri- toires Cemagref, 48, 13-26. Hess M., 1965, Piętra klimatyczne w Polskich Karpatach Zachodnich, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 11, 1-237. Hess M., 1974, Piętra klimatyczne Tatr, Czasopismo Geograficzne, 45, 75-93. Hess M., 1996, Klimat, [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Z. Mirek (red.) Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 53-68. Hesselbarth W., Vachowski B., Davis M.A., 2007, Trail construction and mainte- nance notebook, USDA Forest Service, Missoula Technology and Development Center, Missoula, 1-166. Hibner J., 2013, Struktura ruchu turystycznego w polskich górskich parkach naro- dowych należących do sieci „Człowiek i Biosfera”, Współczesne problemy i kie- runki badawcze w Geografii, IGiGP UJ, 73-88. Hibner J., 2014, Monitoring ruchu turystycznego w rejonie Kasprowego Wierchu - metody i problemy badawcze, Współczesne problemy i kierunki badawcze w Geografii, IGiGP UJ, T. II, 33-47. Holden A., 1998, The use of visitor understanding in skiing management and development decisions at the Cairngorm mountains Scotland, Tourism Man- agement, 19, 2, 145-152. Hresko J., Boltiziar M., Bugar G., 2005, The present-day development of landforms and landcover in alpine environment-Tatra Mountains (Slovakia), Studia Geo- morphologica Carpatho-Balcanica, 39, 23-38. Izmaiłow B., 1984, Eolian processes in Alpine belt of the High Tatra Mountains, Poland, Earth Surface Processes and landforms, 9, 2, 143-151. Izmaiłow B., 1986, Rola wiatru w modelowaniu wysokogórskiej partii Tatr w rejo- nie Doliny Gąsienicowej, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geogr., 64, 121-140. Jodłowski M., 2001, Antropogeniczne przemiany środowiska przyrodniczego Tatr pod wpływem turystyki, [w:] K. German, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Wyd. IGiGP UJ, 7, 96-803. 225 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Jodłowski M., 2011, Zasady dobrej praktyki w zarządzaniu ruchem wspinaczko- wym na obszarach chronionych, Wyd. IGiGP UJ, Kraków, 1-208. Kasprzak M., 2005, Tempo degradacji powierzchni dróg i ścieżek turystycznych w Karkonoszach Wschodnich, Opera Corcontica, 41, 17-30. Kasprzak M., Traczyk A., 2005, Antropogeniczne formy terenu na grzbiecie Kar- konoszy w rejonie Łebskiego Szczytu, [w:] A. Łajczak (red.), Antropopresja w górach średnich strefy umiarkowanej i skutki geomorfologiczne na przykła- dzie wybranych obszarów Europy Środkowej, Wyd. UŚ, 39-45. Kaszowski L., Kotarba A., 1985, Mapa współczesnych procesów morfogenetycz- nych TPN. Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane-Kraków. Kern K., Lieb G., L.,Seier G.,Kellerer-Pirklbauer A., 2012, Modelling geomorpho- logical hazards to assess the vulnerability of alpine infrastructure: The example of the Grossglockner-Pasterze area, Austria, Austrian Journal of Earth Sciences, 105, 2, 113-127. Kiszka K., 2010, Antropologiczne i naturalne uszkodzenia szlaków turystycznych w Pieninach polskich i słowackich, Pieniny - Przyroda i Człowiek, 11, 157-169. Klimaszewski M., 1996, Geomorfologia, [w:] Z. Mirek, Z. Głowaciński, K. Kli- mek, H. Piękoś-Mirkowa (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 97-124. Klimaszewski M., 1988, Rzeźba Tatr Polskich, [red.] M. Rajpert, Wyd. PWN, Warszawa, 1-667. Klug B., Scharfetter-Lehrl G., Scharfetter E., 2002, Effects of trampling on vege- tation above the timberline in the Eastern Alps, Austria; Arctic, Antarctic and Alpine Research, 34, 4, 377-388. Kłapa M., 1980, Procesy morfogenetyczne oraz ich związek z sezonowymi zmia- nami pogody w otoczeniu Hali Gąsienicowej w Tatrach, Dokumentacja Geogra- ficzna IGiPZ PAN, 4, 1-53. Kłapowa M., 1974. Szata śnieżna w Tatrach. Czasopismo Geograficzne 45, 95-111. Kolasińska A., Adamski P., Ciapała Sz., Svajda J., Witkowski Z., 2015, Trail man- agement, off-trail walking and visitor impact in the Pieniny Mts National Park (Polish Carpathians), Journal of Protected Mountain Areas Research and Management, 7, 1, 26-36. 226 literatura Kopera A., 1999, Wpływ ruchu turystycznego na degradację stoków w dolinach: Rybiego Potoku, Roztoki i Pięciu Stawów Polskich, praca magisterska, Zakład Geomorfologii, IGiGP UJ, Kraków, 1-163. Kotarba A., 1970 a, Investigations of contemporaneous morphogenetic processes in the Western Tatra Mts, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 4, 159-170. Kotarba A., 1970 b, The morphogenetic role of foehn wind in the Tatra Mts, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 4, 171-188. Kotarba A., 1976, Współczesne modelowanie węglanowych stoków wysokogór- skich, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 120, 1-114. Kotarba A., 1983, Współczesne procesy eoliczne i stabilizacja zdegradowanych wierzchowin grzbietowych w piętrze halnym Tatr Polskich, Przegląd Geogra- ficzny, 55, 171-181. Kotarba A., 1984, Elevation differentation of slope geomorphic processes in the Pol- ish Tatra Mountains, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 18, 117-132. Kotarba A., 1992, Natural environment and landforms dynamics of the Tatra Mountains, Mountain Research and Development, 12, 2, 105-129. Kotarba A., 1996, Współczesne procesy rzeźbotwórcze, [w:] Z. Mirek (red.), Przy- roda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 125-137. Kotarba A., 1998, Morfogenetyczna rola opadów deszczowych w modelowaniu rzeźby Tatr podczas letniej powodzi w roku 1997, Dokumentacja Geograficzna, 12, 9-22. Kotarba A., 1999, Geomorphic effect of the catastrophic summer flood of 1997 in the Polish Tatra Mountains, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 33, 101-115. Kotarba A., 2002, Współczesne przemiany przyrody nieożywionej w Tatrzańskim Parku Narodowym, [w:] W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 13-19. Kotarba A., Kłapa M., Midriak R., Petras J., Sroka J., 1979, Field experiments on high mountain slopes of the Tatra Mountains, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 13, 131-148. Kotarba A., Kłapa M., Rączkowska Z., 1983, Procesy morfogenetyczne kształtujące stoki Tatr Wysokich, Dokumentacja Geograficzna, IGiPZ PAN, 1-79. 227 geomorfologíczne skutkí gospodarkí turystycznej w tatrach Kotarba A., Krzemień K., Kaszowski L., 1987, High-Mountain Denudational System of the Polish Tatra Mts, Geographical Studies, Spec. Issue, 3. Kotarba A., Krzemień K., 1996, Rzeźba Tatr oraz jej postglacjalna ewolucja - stan i perspektywy badań geomorfologicznych, [w:] A. Kotarba (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, Kraków-Zakopane, 45-56. Kotarba A., Starkel L., 1972, Holocene morphogenetic altitudinal zones in the Carpathians, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 6, 21-35. Kozłowska A., Jakomulska A., 1999, Struktura przestrzenna roślinności kotłów Gąsienicowego i Goryczkowego Świńskiego, Prace Geograficzne, 174, 63-79. Kozłowska A., Rączkowska Z., 1999, Środowisko wysokogórskie jako system wza- jemnie powiązanych elementów, Prace Geograficzne, 174, 121-132. Kroczak R., Bryndal T., Bucała A., Fidelus J., 2016, The road network in mountain environment; development, temporal evolution and its influence on the environ- ment - based on the Polish Carpathian Mts., Environmental Earth Sciences, 75. Król M., Walkosz Stopka M., Bąk K., 2015, Uwarunkowania erozyjnych zmian w rzeźbie Czerwonego Grzbietu w masywie Małołączniaka i próba zapobiega- nia tym zmianom, [w:] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek (red.) Chrobak A., Kotarba A., Zakopane, 79-82. Krusiec M., 1995, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcenia rzeźby Tatr Zachodnich, praca magisterska, Zakład Geomorfologii, IGiGP UJ, Kraków. Krusiec M., 1996, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby Tatr Zachodnich na przykładzie Doliny Chochołowskiej, Czasopismo Geograficzne, 67, 303-320. Krzemień K., 1989, Struktura i dynamika spływów gruzowych krystalicznej części Tatr Zachodnich, Prace Geograficzne, 73, 149-169. Krzemień K., 1991, Dynamika wysokogórskiego systemu fluwialnego na przykła- dzie Tatr Zachodnich, rozprawa habilitacyjna, UJ, 215, 1-160. Krzemień K., 1995, Le role du tourisme dans la transformation des versants du Massif des Monts Dore, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geogr., 99, 23-33. Krzemień K., 1997, Morfologiczne skutki gospodarki turystycznej w obszarze wysokogórskim na przykładzie masywu les Monts Dore (Francja), [w:] Geogra- fia, człowiek, gospodarka, B. Domański (red.), Kraków, 277-290. Krzemień K., 2008, Contemporary landform development in the Monts Dore Massif, France, Geographia Polonica, 81, 1, 67-78. 228 LiTERATuRA Krzemień K., 2010, Les transformations contemporaines du relief du massif du Mont-Dore, [w:] D. Ricard (red.), Developpment durable des territories: de la mobilisation des acteurs aux demarches participatives, Clermont-Ferrand, 353-378. Kurek W., 2004, Turystyka na obszarach górskich Europy, Wyd. IGiGP UJ, Kraków, 1-214. Lacambre A., Peulvast J-P, Wicherek S., 2000, Gestion du risque torrentiel dans une vallée alpine depuis le XIX siècle. Example de la vallée du Drac Noir (Hautes-Alpes, France), [w:] S. Wicherek (red.), L ’eau de la cellule au paysage, Paryż, 361-374. Li W, Ge X., Liu Ch., 2005, Hiking trails and tourism impact assessment in protected area: Jiuzhaigou Biosphere Reserve, China, Environmental Monitoring and Assessment, 108, 279-293. Lucas-Borja M.E., Bastida F.J., Moreno L., Nicolas C., Andreas M., Lopes F.R., Del Cerro A., 2011, The effects of human trampling on the microbiological prop- erties of soil and vegetation in Mediterranean Mountain Areas, Land Degrada- tion and Development, 22, 383-394. Ładygin Z., Chovancovâ B., 2005, Monitoring ruchu turystycznego w Tatrach, Wyd. TPN, 1-93. Łajczak A., 1988, Opady i odpływ w polskich Tatrach w świetle pomiarów wieloletnich, Czasopismo Geograficzne, 58, 2, 137-168. Łajczak A., 1996, Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na erozję gleby w obszarze podszczytowym Pilska, Studia Naturae, 41, 131-159. Łajczak 2002, Slope remodelling in areas exploited by skiers: case study of the Northern Flysch slope of Pilsko Mountain, Polish Carpathian Mountains, [w:] R.J. Allison (red.), Applied Geomorphology: Theory and Practice, Wyd. John Willey and Sons, 91-100. Łajczak A., 2005 a, Antropopresja w górach - rozwój w czasie i zróżnicowanie w układzie wysokościowym, na przykładzie masywu Pilska w Zachodnich Beskidach, [w:] A. Łajczak (red.), Antropopresja w górach średnich strefy umiarkowanej i skutki geomorfologiczne, na przykładzie wybranych obszarów Europy Środkowej, Wyd. UŚ, 3-20. Łajczak A., 2005 b, Wpływ narciarstwa na modelowanie stoków górskich na przykładzie polskich Karpat, [w:] A. Łajczak (red.), Antropopresja w górach 229 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach średnich strefy umiarkowanej i skutki geomorfologiczne, na przykładzie wybranych obszarów Europy Środkowej, Wyd. UŚ, 47-57. Łajczak A., 2006 a, Wpływ narciarstwa na modelowanie stoków górskich, na przykładzie polskich Karpat, [w:] Przemiany środowiska geograficznego Polski północno-zachodniej. W setną rocznicę ur. prof. Bogumiła Krygowskiego, Poznań, 48-50. Łajczak A., 2006 b, Przestrzenne zróżnicowanie zasobów wodnych Tatr na tle innych gór, [w:] A. Kotarba, W. Borowiec (red.), Tatrzański Park Narodowy na tle innych terenów chronionych, T. I, 19-35. Łajczak A., 2015, Monografia masywu Pilska (Beskid Żywiecki), Wyd. Inst. Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków, ss. 262. Łajczak A., Krzan Z., Michalik S., Skawiński P., Witkowski Z., 1996, Projekt rekultywacji obszaru podszczytowego Pilska oraz reorganizacja ruchu narciarskiego i pieszego w tym rejonie, Studia Naturae, 41, 227-237. Łajczak A., Margielewski W., Rączkowska Z., Święchowicz J., 2014, Contemporary geomorphic processes in the Polish Carpathians under changing human impact, Episodes, 37, 1, 21-33. Łukasik W., Kubiesa P., Staszewski T., 2016, Erosion processes initialized by use of heavy equipment in mountain forests of the Wilczy Potok catchment, Silesian Beskids, Archives of Environmental Protection, 42, 1, 80-86. Maciaszek W., Zwydak M., 1992 a, Turystyczna degradacja gleb w punktach wido- kowych na wybranych szczytach beskidzkich, Zesz. Nauk. AR, Kraków, 269, 17-27. Maciaszek W., Zwydak M., 1992 b, Degradacja górskich gleb leśnych w pobliżu szlaków turystycznych, Zesz. Nauk. AR, Kraków, 269, 3-15. Madej M.A., 2001, Erosion and sediment delivery following removal of forest roads, Earth Surface Processes and landforms, 26, 175-190. Marion J., Leung Y., Nepal S.K., 2006, Monitoring trail conditions: New Method- ological Consideration, Visitor Impact Monitoring, 23, 3, 312-321. Michalik S., 1996, Oddziaływanie narciarstwa i turystyki pieszej na szatę roślinną szczytowej części masywu Pilska, Studia Naturae, 41, 161-181. Midriak R., 1996, Present-day processes and micro-landforms evaluation: case study of Kopske Sedlo, the Tatra Mountains, Slovakia, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 30, 39-50. 230 LiTERATuRA Mihai B., Reynard E, Werren G., Savulescu I., Sandric I., Chitu Z., 2009, Impacts of tourism on geomorphological processes in the Bucegi Mountains in Romania, Geographica Helvetica, 64, 3, 134-147. Mirek Z., 1985, Turystyka wobec aktualnych problemów zagrożenia i ochrony Tatr, Wierchy, 54, 5-23. Mirek Z., Piękoś-Mirko wa H., 1980, Oddziaływanie turystyki na szatę roślinną Tatr, Wierchy, 48, 20-34. Mirek Z., Piękoś-Mirokowa H., 1992, Flora and vegetation of the Polish Tatra Mountains, Mountain Research and Development, 12, 2, 147-173. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., 1996 a, Szata roślinna Tatr Polskich - stan poznania, potrzeby i perspektywy badań, [w:] A. Kotarba (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 9-15. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., 1996 b, Zbiorowiska roślinne, [w:] Z. Mirek (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 237-316. Morrocco S., Ballantyne C., 2008, Footpath morphology and terrain sensitivity on high plateaux: the Mamore Mountains, Western Highland of Scotland, Earth Surface Processes and Landforms, 33, 40-54. Mosimann T., 1985, Geo-ecological impacts of ski piste construction on in the Swiss Alps, Applied Geography, 5, 29-37. Monz Ch.A., Cole D.N., Leung Y.F., Marion J.L., 2010, Sustaining visitor use in protected areas: future opportunities in recreation ecology research based on the USA experience, Environmental Management, 45, 551-562. Moś A., 1999, Wpływ ruchu turystycznego na dynamikę stoków w Pienińskim Parku Narodowym, praca magisterska, Zakład Geomorfologii, IGiGP UJ, Kraków, 1-54. Nepal S.K., 2003, Trail impacts in Sagarmatha (Mt Everest) National Park, Nepal: A logistics regression analysis, Environmental Management, 32, 3, 312-321. Nepal S.K., Way P., 2007, Comparison of vegetation conditions along two baccoun- try trails in Mount Robson Provincial Park, British Columbia (Canada), Journal of Environmental Management, 82, 240-249. Nguyen H.T., Wiatr T., Fernandez-Steeger T.M., Reicherter K., Rodrigues D.M.M., Azzam R., 2013, Landslide hazard and cascading effects following the extreme rainfall event on Madeira Island (February 2010), Nat Hazards, 65, 635-652. 231 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Niedźwiedź T., 1992, Climate of the Tatra Mountains, Mountain Research and Development, 12, 2, 131-146. Nikiel K., 2001, Wpływ ruchu turystycznego na degradację stoków w rejonie dolin Bystrej i Suchej Wody w Tatrach, praca magisterska, Zakład Geomorfologii IGiGP UJ, Kraków. Olive N., Marion J., 2009, The influence of use-related, environmental and man- agerial factors on soil loss from recreational trails, Journal of Environmental Management, 90, 1483-1493. Paryska Z., Paryski W., 1995, Wielka encyklopedia tatrzańska, Wydawnictwo Górskie. Partyka J., 2010, Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych, Folia Turistica, 22, 9-23. Parzóch K., 1994, Efekty erozyjne i tempo sukcesji roślinnej na pasie granicznym w Karkonoszach, Acta Univ. Wratisl., 1702, Prace IG, Ser. A, Geogr. Fiz., 7, 27-36. Pawlik Ł., 2013, Remodelling of slope surface in the Suche Mts., SW Poland, as an effect of catastrophic windthrow caused by the Kyrill storming 2007. [w:] A. Decaulne (red.), Arbres et Dynamiques, 2. Presses Universitaires Blaise Pas- cal, University of Clermont-Ferrand, France. 49-69. Pawlik Ł., Migoń P., Owczarek P., Kacprzak, A., 2013, Surface processes and inter- actions with forest vegetation on a steep mudstone slope, Stołowe Mountains, SW Poland, Catena, 109, 203-216. Pelfini M., Santilli M., 2006, Dendrogeomorphological analyses on exposed roots along two mountain hiking trails in the Central Italian Alps, Geografiska Anna- ler, A, 88, 3, 223-235. Pettebone D., Newman P., Lawson R.S., 2010, Estimating visitor use at attraction sites and trailheads in Yosemite National Park using automated visitor counters, Landscape and urban Planning, 97, 229-238. Pickering C.M., Hill W., 2007, Impacts of recreation and tourism on plant biodi- versity and vegetation in protected areas in Australia, Journal of Environmental Management, 85, 791-800. Pickering C.M., Growcock A.J., 2009, Impacts of experimental trampling on tall alpine herbfields and subalpine grasslands in the Australian Alps, Journal of Environmental Management, 91, 532-540. 232 LiTERATuRA Pickering C.M., Hill W., Newsome D., Leung Y.F., 2010, Comparing hiking, moun- tain biking and horse riding impacts on vegetation and soils in Australia and the United States of America, Journal of Environmental Management, 91, 551-562. Pickering C.M., Rossi S., Barros A., 2011, Assessing the impact of mountain biking and hiking on subalpine grassland in Australia using an experimental protocol, Journal of Environmental Management, 92, 3049-3057. Płoszaj A., 1997, Ruch turystyczny na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego (część zachodnia), maszynopis w Zakładzie Geografii Turyzmu IGiGP UJ, Kraków. Pociask-Karteczka J., Baścik M., Czubernat S., 2008, Ruch turystyczny w Tatrzań- skim Parku Narodowym w latach 1993-2005, [w:] W. Kurek, M. Mika (red.), Studia nad turystyką. Tradycje stan obecny i perspektywy badawcze, T. I, Wyd. IGiGP UJ, 271-279. Pop O., Guitton M., 2010, Lerosion sur les sentiers de randonnees du Sancy (Massif Central Francais): entre pratiques touristiques et amenagements, [w:] D. Ricard (red.), Developpment durable des territories: de la mobilisation des acteurs aux demarches participatives,Clermont-Ferrand, 379-393. Prędki R., 1995, Ocena stopnia zniszczeń środowiska przyrodniczego wzdłuż szla- ków turystycznych BdPN, Roczniki Bieszczadzkie, 4, 292-294. Prędki R., 1999, Ocena zniszczeń środowiska przyrodniczego Bieszczadzkiego Parku Narodowego w obrębie pieszych szlaków turystycznych w latach 1995-1999 - porównywanie wyników monitoringu, Roczniki Bieszczadzkie, 8, 343-352. Prędki R., 2000, Przemiany właściwości powietrzno-wodnych gleb w obrębie pie- szych szlaków turystycznych Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Roczniki Bieszczadzkie 9, 225-235. Prędki R., 2002, Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku Narodowym, [w:] Użyt- kowanie turystyczne parków narodowych, J. Partyka (red.), Wyd. Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 185-198. Prędki R., 2004, Le suivi de la degradation des sols dans la zone des intineraires touristiques: lexemple du parc national des Bieszczady, Prace Geograficzne, 113, 61-72. Prędki R., 2005, Porowatość różnicowa jako miara uszkodzeń oraz regenera- cji pokrywy glebowej pieszych szlaków turystycznych Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Roczniki Bieszczadzkie, 13, 333-346. 233 geomorfologíczne skutkí gospodarkí turystycznej w tatrach Prędki R., Winnicki T., 2006, Charakterystyka i zakres zagrożeń w piętrze wyso- kogórskim Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Roczniki Bieszczadzkie, 14, 267-283. Price M., 1985, Impacts of recreational activities on alpine vegetation in Western North America, Mountain Research and Development, 5, 3, 263-277. Radwańska-Paryska Z., 1974, Roślinność tatrzańska, Czasopismo Geograficzne, 45, 1, 47-61. Radwańska-Paryska Z., 1988, Rośliny tatrzańskie, Wyd. SiP, Warszawa, 1-164. Rączkowska Z., 1993, Ilościowe wskaźniki niwacji w Tatrach Wysokich, Dokumen- tacja Geograficzna, 4-5, 63-81. Rączkowska Z., 1996, Niwacja w Tatrach Wysokich, [w:] A. Kotarba (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, T. I, Kraków-Zako- pane, 128-131. Rączkowska Z., 1997, Nivation and its geomorphic significance - exemples from the Polish High Tatra and the Ortles-Cevedale massif, the Italian Alps, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 31, 175-192. Rączkowska Z., 1998, Research on present-day geomorphic processes in the Polish Carpathians, Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 32, 47-55. Rączkowska Z., 2007, Współczesna rzeźba peryglacjalna wysokich gór Europy, Prace Geograficzne PAN, 212, 1-252. Rączkowska Z., Kozłowska A., 2002, Odzwierciedlenie wpływów antropogenicz- nych w wybranych elementach środowiska przyrodniczego otoczenia Kaspro- wego Wierchu, [w:] W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Wyd. TPN, Kraków- -Zakopane, 403-406. Rączkowska Z., Kozłowska A., 2010, Wpływ turystyki na rzeźbę i roślinność przy ścieżkach w otoczeniu Kasprowego Wierchu, [w:] Z. Krzan (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, Zakopane, 21-28. Ries J.B., 1996, Landscape damage by skiing at the Schauinsland in the Black Forest, Germany, Mountain Research and Development, 16, 1, 27-40. Robens R., Black M., 1993, Untersuchungen zur Entstehung und Vermeidung von Trittschäden entlang von Wanderwegen touristisch hochfrequentierter Gebiete in den Alpen. Dargestellt an der Wege- und Informationsplanung des Fellhorns, 234 LiTERATuRA Jahrbuch des Vereins zum Schutze der Bergwelt (Selbstverlag des Vereins), 58, 119-139. Rochefort R.M., Swinney D.D., 2000, Human Impact Survey in Mount Rainier National Park: Past, Present and Future, USDA Forest Service Proceedings RMRS-P15, 5, 165-171. Rogowski M., 2010, Ocena atrakcyjności turystycznej fragmentu sieci szlaków pie- szych w Karkonowskim Parku Narodsowym, Opera Corcontica, 47, Suppl. 1, 303-314. Shoji Y., Yamaguchi K., Yamaki K., 2008, Estimating annual visitors flow in Daiset- suzan National Park, Japan: combining self-registration books and infrared trail traffic counters, The Japanese Forest Society and Springer, 13, 286-295. Sikorski M., 2009, Antropopresja i jej skutki geomorfologiczne w obrębie szla- ków turystycznych w Świętokrzyskim Parku Narodowym, Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 4, 23, 238-245. Skawiński P., 1993, Oddziaływanie człowieka na przyrodę kopuły Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Tatrach, [w:] W. Cichocki (red.), Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń, Wyd. Muzeum Tatrzańskiego, 197-226. Skawiński P., 2010, Zarządzanie ruchem turystycznym w Tatrzańskim Parku Naro- dowym, Folia Turistica 22, 25-34. Skawiński P., Krzan Z., 1996, Narciarstwo, [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzań- skiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, s. 697-716. Skawiński P., Krzan Z., 2002, Restytucja szaty roślinnej kopuły Kasprowego Wierchu w latach 1993-2001, [w:] W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Wyd. TPN, Kraków-Zakopane, 407-411. Skiba S., 1995, Soils of the upper timberline ecotone in the Polish Carpathian Mts, Prace Geograficzne, 98, 189-198. Skiba S., 1996, Pokrywa glebowa Tatr (Stan i główne kierunki badań gleboznaw- czych), [w:] A. Kotarba (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, T. I, Kraków-Zakopane, 171-173. Skiba S., 2002, Mapa gleb Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] W Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Wyd. TPN-PTPNoZ, Kraków-Zakopane, 21-26. 235 geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w tatrach Skiba S., 2006 a, Gleby Tatr na tle pokrywy glebowej innych systemów górskich, [w:] A. Kotarba (red.), Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich tere- nów chronionych, T. I, Wyd. PTPNoZ-TPN, Zakopane-Kraków, 43-50. Skiba S., 2006 b, Pokrywa glebowa strefy wysokogórskiej Karpat i jej zagrożenia, Roczniki Bieszczadzkie, 14, 201-214. Skiba S., 2007, Rola parków narodowych w ochronie walorów środowiska abio- tycznego i gleb, Roczniki Bieszczadzkie, 15, 95-104. Skiba S., Drewnik M., Kacprzak A., 2003, Gleby Karpat Polskich, S. Skiba (red.), M. Drewnik, A. Kacprzak, Wyd. IGiGP UJ, 1-49. Skiba S., Drewnik M., Szymański W., Skiba M., 2015, Monitoring przyrodniczy i próba rekultywacji pokrywy glebowej i szaty roślinnej w sąsiedztwie szlaku tury- stycznego w rejonie wzmożonego ruchu na odcinku Kasprowy Wierch-Beskid, [w:] Nauka Tatrom, A. Chrobak, T. Zwijacz-Kozica (red.), Zakopane, 119-125. Skiba S., Kotarba A., Drewnik M., 2002, Przyroda nieożywiona i gleby w planie ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Wyd. Instytut Botaniki PAN, Kraków-Zakopane, 305-309. Skrzydłowski T., 2010, Zwierzęta i rośliny. Przewodnik po Tatrach Polskich, Wyd. TPN, Zakopane, 1-410. Stadel Ch., Slupetzky H., Kremser H., 1996, Nature conservation, traditional living space or tourist attraction? The Hohe Tauern National Park, Austria, Mountain Research and Development, 16, 1, 1-16. Strzyżowski D., Fidelus J., Żelazny M., 2016, Geomorphological changes within a hillslope caused by a windthrow event in the Tatra Mountains, Southern Poland, Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography, 98, 4, 347-360. Szydarowski W., 2000, Rozwój form erozyjnych w otoczeniu szlaków turystycz- nych Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] D. Borowiak, J.T. Czochański (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich, Wyd. UG, Gdańsk, 315-328. Tague C., Band L., 2001, Simulating the impact of road construction and forest harvesting on hydrologic response, Earth Surface Processes and Landforms, 26, 2, 135-151. Tomczyk M.A., 2009, Wykorzystanie tachimetru elektronicznego do badania prze- kształcenia powierzchni szlaków turystycznych, [w:] L. Kasprzak (red.), Badania podstawowe i aplikacyjne w naukach geograficznych, Poznań, 23-27. 236 LiTERATuRA Tomczyk M.A., 2010, Cyfrowe modele mikroform rzeźby terenu i ich zastosowanie do badania dynamiki przekształceń powierzchni szlaków turystycznych, Land- form Analysis, 12, 127-136. Tomczyk M.A., 2011, A GIS assessment and modelling of environmental sensitivity of recreational trails: The case of Gorce National Park, Poland, Applied Geogra- phy, 31, 339-351. Tomczyk A.M., Ewertowski M., 2013 a, Planning of recreational trails in protected areas: Application of regression tree analysis and geographic information sys- tems, Applied Geography, 40, 129-139. Tomczyk A.M., Ewertowski M., 2013 b, Quantifying short-term surface changes on recreational trails: The use of topographic surveys and ‘digital elevation models of differences’ (DODs), Geomorphology, 183, 1, 58-72. Tomczyk A.M., Ewertowski M., 2014, Ocena skuteczności zabezpieczeń ogranicza- jących procesy niszczące trasy turystyczne w Gorczańskim Parku Narodowym, Ochrona Beskidów Zachodnich, 5, 61-80. Torn A., Tolvanen A., Norokorpi Y., Tervo R., Siikamaki P., 2009, Comparing the impacts of hiking, skiing and horse riding on trail and vegetation in different types of forest, Journal of Environmental Management, 90, 1427-1434. Troll C., 1973, High mountain belts between the polar caps and equator, their defi- nition and lower limit, Arctic Alpine Research, 5, 19-28. Tsuyuzaki S., 1994, Environmental deterioration resulting from ski-resort con- struction in Japan, Environment Conservation, 21, 121-125. Ukkola R., 1995, Trampling tolerance of plants and ground cover in Finnish Lapland, with an example from the Pyhatunturi National Park, Prace Geogra- ficzne, 98, 91-109. Veyret Y., Hotyat M., Bouchot B., 1990, L’ érosion dorigine anthropique dans un milieu de moyenne montagne: le massif montdorien, [w:] La terre et les hommes. Mélanges offerts à Max Derruau, Faculté des Lettres et Sciences humaines de l’Université Blaise Pascal, Nouvelle série, 32, 545-556. Wałdykowski P., 2005, Rola sieci drogowej w przekształceniu stoków i den dolin w rejonie Turbacza (Gorczański Park Narodowy), [w:] A. Kotarba, K. Krze- mień, J. Święchowicz (red.), Współczesna ewolucja rzeźby Polski, Wyd. IGiGP, 495-500. 237 GEOMORFOLOGiczNE skutki gospodark turystycznej w tatrach Wałdykowski P., 2006 a, Wpływ dróg górskich na dynamikę procesów morfoge- netycznych w rejonie Turbacza, Ochrona Beskidów Zachodnich, 1, 67-79. Wałdykowski P., 2006 b, Rzeźbotwórcze skutki rozwoju sieci dróg gruntowych w Beskidach na przykładzie Gorców, [w:] A. Latocha, A. Traczyk (red.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, Metody badań i studia przypadków, 64-76. Wałdykowski P., 2006 c, Geomorfologiczne skutki oddziaływania turystyki aktywnej na drogi i ścieżki turystyczne na przykładzie Gorczańskiego Parku Narodowego i jego otuliny, [w:] A. Świeca, K. Kałamucki (red.), Turystyka aktywna i jej rozwój na Roztoczu - regionie pogranicza, Lublin, 267-312. Wałdykowski P., 2010, Wpływ ścieżek turystycznych i dróg na współczesny rozwój rzeźby w Gorczańskim Parku Narodowym i jego otulinie, Rozprawa Doktorska, Warszawa, 1-177. Wałdykowski P., Krzemień K., 2013, The role of road and footpath networks in shaping the relief of middle mountains on the example of the Gorce Mountains (Poland). Zeitschrift für Geomorphologie, 57, 4, 429-470. Warner W.S., Kvaerner J., 1998, Measuring trail erosion with a 35 mm camera, Mountain Research and Development, 18, 3, 273-280. Warszyńska J., 1985, Ruch turystyczny w Tatrach, Atlas TPN, PTPN o Z, Zakopane, Kraków. Wemple C.B., Swanson F.J., Jones J.A., 2001, Forest roads and geomorphic process interactions, Cascade Range, Oregon, Earth Surface Processes and Landforms, 26, 191-204. Wężyk P., Borowiec N., Szombara S., Wańczyk R., 2008, Generowanie numerycz- nych modeli powierzchni oraz terenu w Tatrach na podstawie chmury punktów z lotniczego skaningu laserowego (ASL), Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, 18b, 651-661. Whinam J., Chilcott N.M., 2003, Impacts after four years of experimental tram- pling on alpine/sub-alpine environments in western Tasmania, Journal of Envi- ronmental Management, 67, 339-351. Wicherek S., 2011, Wpływ zmiany użytkowania terenów górskich na jakość wód powierzchniowych w Alpach francuskich, Technologia Wody, 6, 59-63. Wilson J.P., Seney J.P., 1994, Erosional impact of hikers, horses, motorcycles and off-road bicycles on mountain trails in Montana, Mountain Research and Deve- lopment, 14, 1, 77-88. 238 LiTERATuRA Wimpey J., Marion J.L., 2010, The Influence of Use, Environmental and Managerial Factors on the Width of Recreational Trails, Journal of Environmental Manage- ment, 91, 10, 2028-2037. Witkowski Z., 1995, Uwaga na wyciągi narciarskie i koleje linowe w górach, Chrońmy przyrodę ojczystą, R. LI, styczeń-luty 1995, 38-47. Wójcik A., Wężyk P., Wojciechowski T., Perski Z., Maczuga Sz., 2013, Geologiczna i geomorfologiczna interpretacja danych z lotniczego skaningu laserowego (ALS) rejonu Kasprowego Wierchu (Tatry), Przegląd Geologiczny, 61, 4, 234-241. Wróbel S., 2002, Turystyka w Pienińskim Parku Narodowym, [w:] Użytkowanie turystyczne parków narodowych, [red.] J. Partyka, Wyd. Ojcowski Park Naro- dowy, Ojców, 315-324. Yoda A., Watanabe T., 2000, Erosion of Mountain Hiking Trail Over a Seven-Year Period in Daisetsuzan National Park, Central Hokkaido, Japan, USDA Forest Service Proceedings, 5, 172-178. Zhang J.T., Xiang Ch.L., Li M., 2012, Effects of tourism and topography on vegeta- tion diversity in the subalpine meadows of the Dongling Mountains of Beijing, China, Environmental Management, 49, 403-411. Ziobrowski Sz., 2012, To już pięć lat, Tatry, 1, 22, 3-7. Zwijacz-Kozica M., Zwijacz-Kozica T., Zagajewski B., 2010, Ocena wpływu tury- styki i narciarstwa na stan kosodrzewiny w rejonie Hali Gąsienicowej na podsta- wie zdjęć hiperspektralnych, [w:] Z. Krzan (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek, Zakopane, 81-86. 239