uj herb Wydział Historyczny Instytut Archeologii Kontakty Egipt – Bliski Wschód w IV tysiącleciu p.n.e. w świetle importów i naśladownictw Marcin Czarnowicz Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Krzysztofa Marka Ciałowicza w Zakładzie Archeologii Egiptu i Bliskiego Wschodu Instytutu Archeologii Kraków 2019 Spis Treści ………………………………………………………………………………….…2 1. Wstęp……………………………………………………………………………………...4 1.1. Wstęp …………………………………………………………………………………4 1.2. Cel i zakres pracy …………………………………………….………………………6 1.3. Metodyka oraz terminologia użyta w pracy…………………………………………. 8 1.4. Historia badań ……………………………………………………………………….13 1.5. Krajobraz kulturowy Egiptu i Południowego Lewantu w 4 tysiącleciu p.n.e. ……...21 1.5.1. Zasięg terytorialny i krajobraz Egiptu i Bliskiego Wschodu ……………...…21 1.5.2. Periodyzacja …………………………………………………………….……25 1.5.3. Krajobraz kulturowy ………………………………………………………….31 2. Egipskie importy w Południowym Lewancie i lewantyńskie w Egipcie. Prezentacja materiału ……………………………………………………………………………...…39 2.1. Naczynia ceramiczne ……………………………………………………...………...39 2.1.1. Egipt …………………………………………………………...……………..39 2.1.2. Południowy Lewant ……………………………………………….………….56 2.1.3. Synaj ………………………………………………………………………….90 2.1.4. Imitacje ……………………………………………………………………….94 2.2. Wyroby miedziane ………………………………………………………….……….99 2.3. Naczynia kamienne ………………………………………………………………...108 2.4. Palety kosmetyczne ……………………………………………………...…………111 2.5. Głowice maczug …………………………………………………………..………..115 2.5.1. Głowice stożkowate …………………………………………………………116 2.5.2. Głowice gruszkowate …………………………………………….………....118 2.6. Kość słoniowa ………………………….………………………………...…121 2.7. Skorupy strusich jaj ………………………………………………………....125 2.8. Mięczaki …………………………………………………………………….126 2.9. Fajans ……………………………………………………………………..…130 2.10. Karneol ……………………………………………………………………...132 2.11. Lapis lazuli ………………………………………………………………….133 2.12. Turkus ……………………………………………………………………….137 2.13. Złoto ……………………………………………………………...…………139 2.14. Srebro i ołów ……………………………………………………………..…141 2.15. Obsydian …………………………………………………………………….142 2.16. Amulety w kształcie głowy byka …………………………………………...143 2.17. Inne towary luksusowe ……………………………………………………...144 2.18. Drewno …………………………………………………………………...…146 2.19. Tokeny …………………………………………………………………..…..147 3.1. Ceramika …………………………………………………………………………...148 3.1.1. Importowane naczynia ……………………………………………………....148 3.1.2. Podział naczyń ze względu na typ i chronologię występowania …………....155 3.2. Pozostałe przedmioty …………………………………………………………...….165 3.3. Podsumowanie ……………………………………………………………………..171 1.1. Wstęp 3. Analiza materiału ………………………………………………………………...……148 4. Korelacja chronologii …………………………………………………………………173 5. Rozpoznawanie enklaw osadniczych ………………………………………………..179 6. Dynamika relacji łączących Egipt i Południowy Lewant w 4 tysiącleciu p.n.e. ..…187 7. Wykaz skrótów ……………………………………………………………….……….209 8. Bibliografia ……………………………………………...…………………………….211 9. Spis ilustracji ………………………………………………………………………….250 10. Ilustracje …………………………………………...………………………………….252 1. Wstęp Temat relacji kulturowych jakie połączyły w 4 tys. p.n.e. Egipt i Bliski Wschód nie jest nowy, a w dyskursie naukowym istnieje tak długo jak znana jest kultura Nagada, czyli od pierwszych wykopalisk W.M.F. Petriego prowadzonych kilkanaście kilometrów na północ od Luksoru. Jest to temat fascynujący, z resztą jak każdy który opowiada o przenikaniu się kultur, szczególnie w tak odległych czasach. Z drugiej strony nie jest też tematem prostym, ponieważ zmusza do gruntownego zaznajomienia się z różnymi aspektami, a szczególnie kulturą materialną dwóch odrębnych terytoriów i istniejących tam kultur archeologicznych. Aby móc poprawnie rozpoznawać wpływy, zmiany i naśladownictwa trzeba znać ich bardzo dokładną charakterystykę. Przedstawiona praca śledzi relacje rodzącej się cywilizacji Egiptu z Bliskim Wschodem na przestrzeni tysiąca lat. Dla obu obszarów to okres formatywny, w którym kształtują się podstawy ich późniejszego rozwoju, sieci osadniczej, architektury i różnych artefaktów. Autor stara się odpowiedzieć na bardzo ważne pytanie, a mianowicie jaka była skala i dynamika relacji, które połączyły Egipt z Bliskim Wschodem w 4 tys. p.n.e.? Uprzednio wielu badaczy wyrażało swój pogląd na ten temat, jednak wszyscy, poza A. Mączyńską, wyraźnie deprecjonowali rolę Delty jako łącznika i centrum redystrybucji towarów. To, że Dolny Egipt pełnił taka rolę znacznie dłużej niż istniała osada w Maadi wiemy m. in. dzięki pracom prowadzonym przez Instytut Archeologii UJ i Muzeum Archeologiczne w Poznaniu na stanowisku Tell el-Farcha. Niniejsza praca ma być ujęciem jak najbardziej całościowym opartym na powtórnym przeanalizowaniu dostępnych materiałów. Czy było to konieczne? Okazuje się, że tak, ponieważ wielu wypadkach np. źle rozpoznawano importy, publikując jako pochodzące z Egiptu przedmioty wykonywane lokalnie, lub też uznawano wykonane nad Nilem imadła faliste za towary lewantyńskie. To sprawiało, że interpretacja, szczególnie dotycząca skali relacji była często błędna. Rodzi się pytanie czy, skoro temat był już kilkukrotnie opracowywany, konieczna jest jego ponowna analiza? Wydaje się, że tak. Od czasów ostatniej próby podsumowania relacji, dokonanej przez wspomnianą powyżej A. Mączyńską, która zresztą skupiła się jedynie na czasach istnienia kultury Dolnoegipskiej, dokonano wielu nowych odkryć, spośród których w pierwszej kolejności trzeba wymienić prace w Tell el-Farcha, ale też nowe dane jakie udało się uzyskać w trakcie wznowionych badań w Tel Erani. Upowszechniły się również nowe metody analityczne jak petrografia oraz analiza izotopów ołowiu pozwalająca ustalić złoża, z których pochodziła miedź. Powstanie niniejszej pracy nie byłoby możliwe, gdyby nie pomoc wielu osób. Nie sposób ich wszystkich wymienić, ale im wszystkim należy się moja wdzięczność i zapewnienie, że zawsze będę pamiętać co zrobili. Chciałbym jednak wymienić kilkoro najważniejszych. W pierwszej kolejności podziękowania należą się mojej rodzinie, Agnieszce, Kaziowi i moim rodzicom za wsparcie i za to, że wytrzymywali moje liczne bliskowschodnie podróże. Szczególne słowa podziękowania należą się również mojemu promotorowi prof. dr hab. Krzysztofowi Ciałowiczowi, za cenne rady jakich udzielał mi podczas pisania niniejszej pracy. Ogromny wpływ na moje postrzeganie relacji miały niekończące się rozmowy z osobą, która o ceramice Lewantyńskiej wie wszystko. Mam tu na myśli E. Brauna. Pragnę podziękować również Ianirowi Milevskiemu, opiekunowi mojego stażu w Israel Antiquities Authority, który realizowałem w ramach stypendium Etiuda NCN Dziękuję mu nie tylko za pomoc przy powstawaniu tekstu, lecz również za wspólną pracę w Tel Erani, która doprowadziła m.in. do określenia chrolnologii muru obronnego okalającego stanowisko, co miało bardzo duże znaczenie dla powstania niniejszej dysertacji. Na koniec chciałbym podziękować też koleżankom i kolegom, pracownikom naszego Instytutu oraz instytucji partnerskich, studentom i doktorantom, wszystkim, z którymi miałem okazję współpracować podczas badań prowadzonych w Tell el-Farcha oraz Tel Erani a w szczególności Jackowi, Piotrowi, Grześkowi, Mariuszowi, Marcinowi, Kubie, Magdzie, Natalii, Joannie i innym. Przedkładana do oceny praca zapewne nie ujrzałaby światła dziennego gdyby nie liczne podróże na Bliski Wschód, spotkanie wielu specjalistów zajmujących się tą dziedziną archeologii oraz możliwość poznania materiałów importowanych. Te wyjazdy nie byłyby możliwe bez finansowego wsparcia Dziekana Wydziału Historycznego prof. dr hab. Jana Święcha oraz stypendiów, które otrzymałem na opracowanie znalezisk importowanych finansowanego przez Fundację A. W. Mellona oraz grantu Narodowego Centrum Nauki w programie ETIUDA. 1.2. Cel i zakres pracy Celem prezentowanej rozprawy jest przedstawienie i analiza relacji łączących Egipt i Południowy Lewant w 4 tys. p.n.e. Jednym z głównych problemów badawczych jest określenie skali i dynamiki kontaktów oraz próba odtworzenia ich kierunków. Innym ważnym aspektem dysertacji będzie weryfikacja poglądów na temat niektórych zabytków i ich pochodzenia, oraz ocena powstałych do tej pory tez i modeli relacji łączących Egipt i Bliski Wschód w 4 tys. p.n.e. Podstawą rozważań będą przedmioty importowane odkryte w wyniku badań wykopaliskowych oraz powierzchniowych na terenach Egiptu i Lewantu oraz, w miarę możliwości, na obszarach ościennych. Brane pod uwagę będą także wszelkiego rodzaju naśladownictwa i imitacje, stanowiące ważne świadectwa przenikania różnych idei. W pracy wykorzystywane zostaną przede wszystkim opublikowane przedmioty, zarówno importy jak i ich imitacje czy naśladownictwa. Zakres chronologiczny rozprawy obejmuje okres od ostatniej ćwierci 5 tys. (pojawienie się pierwszych importów) aż do końca 4 tys. p.n.e. (zanik występowania artefaktów nagadyjskich w Południowym Lewancie oraz lewantyńskch w Egipcie). W Egipcie w tym czasie rozwijają się kultury Badari oraz Nagada, a w Delcie - Dolnoegipska. Na terenach Lewantu w 4 tys. p.n.e. zamiera kultura chalkolityczna, a w jej miejsce pojawiają się społeczności wczesnobrązowe. Geograficzny zakres zainteresowania autora ogranicza się zasadniczo do obszaru historycznego Egiptu oraz Południowego Lewantu. Uwzględnione jednak zostaną importy egipskie i południowo lewantyńskie odkryte w Nubii, na Synaju czy w Północnym Lewancie. Praca obejmie rozmaite kategorie artefaktów i surowców wymienianych pomiędzy społecznościami zamieszkującymi interesujące nas tutaj terytoria. Z analizy wyłączone zostały dwie kategorie. Pierwsza z nich to narzędzia krzemienne, natomiast drugą są odciski pieczęci. Sam fakt występowania tych przedmiotów został uwzględniony w katalogu, jednak nie prowadzono dogłębnej ich analizy. Dla poprawnego omówienia obydwu tych kategorii konieczne byłoby przeprowadzenie specyficznych analiz technologicznych (narzędzia krzemienne) oraz lingwistycznych (pieczęcie), co daleko wybiegałoby poza zakres rozprawy. Trzeba również podkreślić, że ilość przedmiotów krzemiennych odkrytych na omawianych terytoriach jest olbrzymia i będą one stanowić przedmiot badań w innej rozprawie doktorskiej przygotowywanej w Instytucie Archeologii UJ. 1.3. Metodyka oraz terminologia użyta w pracy Autor ma świadomość, że przedstawiony w niemniejszej pracy model relacji jest tylko jedną z interpretacji, wypracowaną na podstawie przedstawionych znalezisk w odniesieniu do obecnych w nauce teorii dotyczących relacji, handlu i ekonomii. W przedstawionej pracy kładziony jest nacisk na dogłębne zrozumienie kontekstu opisywanych wydarzeń nie tylko w sferze zmian społecznych i politycznych, lecz również w odniesieniu do krajobrazu, który ma znaczący wpływ na kształtowanie cywilizacji czy sposobów i dróg kontaktowania się różnych grup pomiędzy sobą. Tylko poprzez zrozumienie szeroko pojętego kontekstu możliwe jest przeprowadzenia poprawnej analizy zdarzeń, które miały miejsce na linii Egipt – Bliski Wschód w 4 tyś. p.n.e. Bardzo ważnym zagadnieniem poruszanym w pracy jest kwestia etniczności poszczególnych grup ludzi, szczególnie w odniesieniu do możliwości występowania enklaw osadniczych, a nawet kolonizowania niektórych terenów. Obecnie uważa się, że kultura materialna nie pokrywa się z kategoriami etnicznymi (Hodder 1982; Jones 1997: 122; Smith 2003: 31), podobnie jak nie pokrywają się ich granice. Clark (1978: 12) był zdania, że kultura archeologiczna jest jedynie sztucznym tworem nie mającym odzwierciedlenia w plemionach historycznych czy grupach lingwistycznych. Co więcej różne grupy etniczne mogą wytwarzać podobną lub nawet tą samą kulturę materialną (Stevenson 2006: 63) Wydaje się więc, iż łączenie grup więzami etniczności na podstawie kultury materialnej jest błędem. Kultury archeologiczne nie mogą być w sposób jednoznaczny łączone z grupami etnicznymi, ponieważ etniczność zakłada samookreślenie przynależności do danej grupy, a kultura materialna w której tkwią jej przedstawiciele niekoniecznie musi reprezentować nurt etniczny. Kultura archeologiczna nie jest realnym bytem z przeszłości, a jedynie konstruktem opierającym się o wyniki badań wykopaliskowych oraz analiz zgromadzonego materiału. Ze względu na ograniczony charakter danych nie odzwierciedla w sposób szczegółowy przeszłości pod względem społecznym, etnicznym czy religijnym. Równocześnie „Kultura archeologiczna” jest tworem sztucznym, określeniem nadawanym przez archeologa, który z jednej strony może je tworzyć, a z drugiej dowolnie usuwać. Termin „kultura archeologiczna” stosowany jest w prezentowanej pracy jedynie w ujęciu tradycyjnym (Renfrew i Bahn 1996: 359) w odniesieniu do kultury materialnej występującej na danym obszarze w określonym przedziale czasowym. W tekście pojawiają się często odwołania do „społeczności” rozumianych jako grupy zamieszkujące pewien zdefiniowany obszar, które opierają się na pewnego rodzaju współdziałaniu czy hołdowaniu tym samym tradycjom. W tym wypadku kultura materialna będzie jedynie jednym z ich przejawów. Opracowując temat rozprawy nie można było uciec od tematu etniczności. Trudno dokładnie zdefiniować grupy etniczne zamieszkujące Egipt i Bliski Wschód w pradziejach, jako że jednym z głównych założeń etniczności jest samookreślenie członków społeczeństwa (Garcia 2018). W odniesieniu do prowadzonych tutaj badań ważniejsze od sformułowania konkretnej nazwy etnicznej czy odnalezienia korzeni jakieś grupy jest poprawne rozdzielenie różnych społeczności zamieszkujących badany obszar, szczególnie w momentach nasilania się kontaktów, powstawania enklaw osadniczych czy kolonii. W tym względzie metoda badawcza musi być odpowiednio dobrana (Stevenson 2006: 67), a badania nie mogą być prowadzone jednoaspektowo (Gosden 1999: 123; Diaz-Andreu i Lucy 2005: 2). Podstawy do rozróżniania różnych grup etnicznych na podstawie kultury materialnej na stanowiskach archeologicznych z czasów prahistorycznych przedstawił G. Stein (1999; por. Emberling 1997). Podkreśla on, że jedynie badania wieloaspektowe nastawione na odbiór charakterystycznych cech kultury materialnej różnych grup społecznych mogą pomóc w określeniu istnienia obcego osadnictwa na terenach zajmowanych przez inne społeczności. Obecnie uważa się, że istnieją trzy najważniejsze formy interakcji. Są to: kolonizacja, emulacja oraz wymiana (Stein 1999: 12). Kolonizacja rozumiana jest jako stworzenie nowego punktu osadniczego na niezamieszkałym terenie lub też na obszarze kontrolowanym przez inną społeczność. Celem istnienia kolonii jest długofalowe osadnictwo w danym miejscu. Istnieje jasna granica pomiędzy obszarem kolonii, a terenem należącym do społeczności, na obszarze której kolonia została założona. Pewną odmianą kolonizacji jest wprowadzenie systemu kolonialnego, gdzie osadników zastępuje administracja oraz wojsko starające się narzucić utrzymać kontrolę nad jakimś obszarem. W tym wypadku osadnictwo kolonizatorów jest znacznie bardziej ograniczone, a zamiast tego pojawiają się zarządcy, którzy mają narzucić wolę centrum, a w materiale archeologicznym widać więcej przedmiotów związanych z administracją. Emulację rozumie się jako proces transformacji kulturowej, w którym jedna grupa podejmuje próbę zmiany swoich zachowań dla podniesienia swojego statusu. Dzieje się tak bardzo często, kiedy lokalne elity starają się kopiować zachowania innej (przybyłej) grupy celem wzmocnienia swojej pozycji (Flannery 1968; Winter 1977; Joyce 1993; Wells 1992). Ostatnim z najczęściej występujących modeli relacji jest wymiana. Dochodzi do niej dla zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych albo z konieczności pozyskania surowców wykorzystywanych do produkcji narzędzi (Milevski 2005: 24). Określenie występowania wymiany i jej skali nie jest zadaniem łatwym w okresach prahistorycznych, dla których brak jest źródeł pisanych. W tym wypadku badanie można oprzeć jedynie na danych archeologicznych, będących głównie pozostałościami opakowań na wymieniane produkty. Rozwój metod analitycznych pozwala na rozpoznawanie miejsca pochodzenia, niektórych produktów dzięki przeprowadzeniu specjalnych badań laboratoryjnych. Do najważniejszych i najczęściej używanych w przypadku prowadzenia badań z zakresu wymiany należą petrografia oraz analizy izotopowe ołowiu, którego śladowe ilości zawiera miedź używana do wykonywania narzędzi. W przypadku społeczeństw pradziejowych pod pojęciem wymiana kryje się barter (Pettinato 1979, Milevski 2005: 143). Każdy rodzaj transakcji niesie za sobą konieczność określenia wartości produktów. Część badaczy uważa, że inna była dla społeczeństwa wartość, opierająca się na koszcie jego wytworzenia, a inna jego wymiany (Milevski 2011). Jednak określanie wartości wymienianych towarów wykracza poza ramy niniejszej pracy, dla której ważniejsze jest zarysowanie sposobów i mechanizmów wymiany oraz ich zmiany w czasie. Głównym założeniem pracy jest, że w 4 tys. p.n.e. nie istniał rynek w ujęciu kapitalistycznym, chociaż część naukowców sugerowała takie rozwiązanie (por. Silver 1983; 1985). Jednak w ostatnich latach udało się obalić tę tezę (Salvioli 1979; Gaido 2003; Milevski 2005, 2011). W pracy stosowane będą odniesienia do różnych modeli wymiany wytworzonych w toku rozwoju nauk ekonomicznych i socjologicznych, często odwołujących się do zasad ekonomii przed wolnorynkowej, jak np. teoria ekonomii bazarowej (Dewey 1962a, 1962b; Geertz 1978; Faneselow 1990) w odniesieniu do systemów- światów zaprezentowanego przez I. Wallersteina (2007). Natomiast modele procesu wymiany dóbr zostaną opisane w odwołaniu głównie do prac teoretycznych C. Renfrew (1969, 1975, 1977; Renfrew i Bahn 2002: 352), który wyróżnił dziesięć różnych mechanizmów od dostępu bezpośredniego, przez wymianę z udziałem emisariuszy po istnienie ośrodków wymiany. Termin kolonia wymaga też sprecyzowania dwóch innych określeń z nim związanych. Pierwszym jest „enklawa”. Pod tym pojęciem rozumie się niewielki fragment osady innej społeczności, zamieszkany przez przybyszów pochodzących z innej społeczności. Czasem enklawa może być jedną z części składowych kolonii. Zachowanie odmienności mieszkańców enklawy od społeczności danego ośrodka możliwe jest jedynie wtedy, kiedy przybysze strzegą dostępu do źródeł towarów na które istnieje zapotrzebowanie w przyjmującej ich społeczności (Cohen 1969; Hodder 1977; Spence 1996; Stein 1999). Mieszkańcy enklawy, żyjąc na jednym obszarze z autochtonami zachowują swoje zwyczaje, szczególnie dotyczące pożywienia, co sprawia, że można odróżnić ich siedziby od domów przedstawicieli lokalnej społeczności (Stein 1999: 12). Szczególnym typem enklawy jest faktoria handlowa. Jej zadaniem było prowadzenie wymiany z lokalną społecznością. O ile zadania mieszkańców enklawy mogą być różnorakie i niekoniecznie związane z handlem o tyle faktoria handlowa nastawiona jest jedynie na zadania związane z obrotem towarowym. W dysertacji pojawią się nazwy pozornie bliskie określeniom etnicznym. Dla określenia społeczności zamieszkujących Egipt w 4 tys. p.n.e. używana jest nazwa „Egipcjanie”, które oczywiście nie ma żadnej konotacji z mieszkańcami Arabskiej Republiki Egiptu a odnosi się do nazwy krainy geograficznej. Innym słowem używanym dla zdefiniowania społeczeństw zamieszkujących Górny Egipt a następnie, po unifikacji kulturowej z terenami Delty i Dolnego Egiptu jest „Nagadyjczycy”. Nie ma to związku z mieszkańcami stanowiska położonego w Dolinie Nilu, a chodzi tu o przedstawicieli społeczności, które wykorzystują przedmioty typowe dla kultury materialnej Egiptu z 4 tys. p.n.e., definiowanych w aspekcie kultury materialnej jako kultura Nagada. Analogicznie określenie „Lewantyńczycy” używane jest do określenie społeczności zamieszkujących tereny Południowego Lewantu w 4 tys. p.n.e. Stosowana nazwa odnosi się do mniej znanej w Polsce nazwy geograficznej wykorzystywanej do określenia południowo-wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego. Chociaż dużo bardziej popularna jest nazwa Palestyna, to ze względów na proste odniesienie do obecnych mieszkańców tego obszaru, używane będzie określenie Lewant, bardzo popularne również w angielskojęzycznej literaturze przedmiotu. W przedstawionej pracy pojawi się kilka kategorii przedmiotów, które nie posiadają precyzyjnych nazw w języku polskim. Najwięcej trudności nastręczają terminy związane z ceramiką. W tym przypadku najczęściej zastosowano określenia opisowe. Jednak czasami w ślad za nazwami stosowanymi w literaturze angielskojęzycznej zastosowano termin odwołujący się do tradycyjnych określeń, w tym pełnionych przez naczynia funkcji. W miejsce angielskiego określenia „wine jar” używanego do określenia dużych naczyń zasobowych o wąskim zaokrąglonym denku, prostych, lekko rozchodzących się ściankach, krótkiej szyi i wywiniętym na zewnątrz wylewie, które zdobywa popularność w Nagada IIIB stosowany będzie termin: dzban na wino. Trzeba podkreślić, że chociaż nazwa sugeruje, że funkcją naczynia było przechowywanie wina, zapewne wykorzystywano je również do innych celów. W pracy przyjęto też tłumaczenie tradycyjnej nazwy dla mis o wyświecanej części górnej ścianek zewnętrznych i wewnętrznych, po angielsku zwanych „half-polished bowls”. Dla tego typu naczyń stosowana będzie nazwa: misy częściowo wyświecane. Nie zdecydowano się natomiast na wprowadzenie tłumaczenia szczegółowych typów imadeł. W toku relacji mieszkańcy Egiptu przejęli i zaczęli stosować w swoich naczyniach lewantyńskie imadła określane w literaturze jako „ledge handles”. Ich charakterystyczną cechą jest pofalowana krawędź powstała poprzez wypychanie glinki od spodu kciukiem. Standardowo imadło posiada dwa lub trzy wypiętrzenia [Foto. 1]. Ich egipskie odpowiedniki (ang. wavy-handle) wyglądają nieco odmiennie [Foto. 2]. Są węższe, a wypiętrzenia często przyjmują wygląd fali. W języku polskim przyjęło się stosować termin „imadło faliste” dla określenia obu typów pomimo ich odmienności. W przedstawionej pracy wspomniane określenie będzie używane ze świadomością jego niedoskonałości. Dlatego też, jeśli tylko jest to możliwe zostanie zaznaczone z którego kręgu kulturowego pochodzi opisywane imadło faliste. 1.4. Historia badań. Problem relacji łączących Egipt i Bliski Wschód w prahistorii nie jest tematem nowym. Pojawił się on w dyskursie jeszcze zanim W. M. F. Petrie rozpoczął prace w Nagada tworząc podwaliny pod zrozumienie najważniejszej kultury predynastycznego Egiptu. W roku 1873 francuski podróżnik Ch. Clermont – Ganneau (1896: 432) znalazł nieopodal Gazy paletę kosmetyczną w kształcie ryby. Jest ona pierwszym odkrytym w Lewancie przedmiotem importowanym, datowanym na 4 tys. p.n.e. Jednak jako pierwsi z relacji łączących Egipt z Lewantem zdali sobie sprawę uczeni pracujący na stanowiskach zlokalizowanych w Dolinie Nilu. Było to związane z rozwojem badań nad kulturą nagadyjską w Górnym Egipcie. Podczas eksploracji grobów tej społeczności często natrafiano na przedmioty importowane. Obok typowych, lewantyńskich, form ceramicznych były to również przedmioty wykonane z importowanych surowców, jak np. lapis lazuli. Symbolem obustronnych relacji stało się imadło faliste, zapożyczone z inwentarzy lewantyńskich i szeroko wykorzystywane od drugiej połowy Nagada II przez rzemieślników egipskich. O importowaniu naczyń pisali już W. M. F. Petrie i J. E. Quibell (1896), ale temat stał się popularny dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. Skupiano się wówczas na wykazywaniu podobieństw pomiędzy przedmiotami odkrytymi w Egipcie i na terenach Lewantu (Petrie 1921; Frankfort 1924; Albright 1932; Wright 1937; Kantor 1942). Warto podkreślić, iż już na tak wczesnym etapie zainteresowania archeologią obu regionów, a w szczególności ich wzajemnych relacji, do międzynarodowego dyskursu naukowego włączyli się uczeni z odradzającego się państwa polskiego. Jako pierwsza swój wkład wniosła Amelia Hertzówna. Młoda warszawska docent Wolnej Wszechnicy Polskiej, odebrała bardzo staranne wykształcenie archeologiczne w Paryżu i Berlinie. Zajmowała się studiami nad prahistorią Egiptu (Śliwa 2012). Podjęła dyskusję z H. Frankfortem wskazując na możliwość importowania przez Egipcjan towarów z Libanu (Hertz 1928). Niestety jej karierę przerwał wybuch II Wojny Światowej, a ona sama została zamordowana przez hitlerowców w więzieniu na Pawiaku w 1942 lub 1943 roku. Początkowo uczeni koncentrujący się na dziejach Lewantu nie dostrzegali problematyki relacji z Egiptem w 4 tysiącelciu. Po II wojnie światowej i powstaniu Izraela następuje wyraźna intensyfikacja badań wykopaliskowych. Celem jednej z misji stał się tell wznoszący się tuż obok nowo powstałego miasta Kiriat Gat. Wprawdzie chodziło o zlokalizowanie znanego ze Starego Testamentu miasta Gat, a odkryto jeden z najważniejszych ośrodków Wczesnego Brązu – Tel Erani, ale kierujący badaniami S. Yeivin dał po pewnym czasie mocny impuls dla rozwoju zainteresowań relacjami egipsko – lewantyńskimi. Badania w Tel Erani były współfinansowane przez ministerstwo pracy. Dodatkowym celem projektu była aktywizacja nowo przybyłych imigrantów. W tym miejscu pojawia się kolejny polski trop w badaniach nad relacjami Egipt – Lewant, ponieważ wspieranymi przybyszami byli emigranci z rejonu Łodzi. W Tel Erani po raz pierwszy doszło do odkrycia śladów stałej obecności przybyszów z Egiptu. Prace wykopaliskowe rozpoczęto tam w roku 1956. Już rok wcześniej szeroką debatę na temat związków Egiptu z Lewantem w prahistorii rozpoczął inny izraelski badacz, a zarazem szef sztabu Sił Obronnych Izraela Y. Yadin. Opublikował on m. in. artykuł proponujący nową interpretacją scen z Palety Narmera (Yadin 1955). Jego zdaniem w końcu WB Ib Południowy Lewant stał się areną walk pomiędzy wojskami egipskimi prowadzonymi przez Narmera, a lokalnymi społecznościami. Egipski władca miał, w drodze do Mezopotamii, zdobyć lewantyńskie miasta. S. Yevin (1960), po zidentyfikowaniu ceramiki z wykopu D, jako należącej do kultury Nagada, bardzo szybko doszedł do przekonania, że jednym ze zdobytych przez Narmera miast było Tel Erani. Wszystko bardzo dobrze się zgadzało: stanowisko było ufortyfikowane, występowały na nim warstwy zniszczeń, a w jednym miejscu odsłonięto nawet miedzianą siekierkę zagrzebaną w zgliszczach. Dało to podstawy do stworzenia pierwszego modelu relacji1. Niestety do dzisiaj nie opublikowano monografii podsumowującej prace, co jest powodem wielu nieporozumień oraz nadinterpretacji znalezisk z badań S. Yeivina. Do prac w Tel Erani dołączyli też badacze z Włoch pod kierunkiem A. Ciassca. 1 Dzisiaj wiadomo już, że S. Yeivin błędnie interpretował znaleziska, które posłużyły mu do poparcia tezy Y. Yadina (cf. Yekutieli 2016). 1.5. 1.5.1. Zasięg terytorialny i krajobraz Egiptu i Bliskiego Wschodu 1.5.2. Periodyzacja Od tamtego czasu podjęto kilkanaście prób tłumaczenia wzajemnych stosunków pomiędzy Egiptem i Lewantem. Zdecydowana większość z nich odnosi się jedynie do schyłkowej fazy tych wydarzeń, która rozgrywała się w ostatniej ćwierci 4 tys. p.n.e. Zmianę sposobu rozumienia relacji pomiędzy Egiptem a Lewantem można zaobserwować dopiero po przeprowadzeniu, w latach ’70 i ‘80 XX wieku, badań w Arad czy En Besor. Prowadzone tam wykopaliska ukazały zupełnie odmienny obraz niż uzyskany wcześniej podczas badań w Tel Erani. Prace prowadzone przez R. Amiran (1965) czy R. Gophnę i D. Gazita (1985) przyczyniły się do powstania teorii o relacjach opartych na wymianie towarów. Dalszy postęp w odtwarzaniu związków międzyregionalnych umożliwiły dopiero liczne badania ratunkowe podejmowane przez Israel Antiquities Authority (IAA). W latach 90-tych oraz na początku XXI wieku przebadano wiele osad z okresu Wczesnego Brązu w południowej części kraju. Badania towarzyszyły budowie drogi nr. 6 łączącej południe z północą Izraela (np. Ptora) czy w związku z rozbudową osiedli mieszkalnych (Amacja, Aszkelon i inne). Jednym z najważniejszych badanych wówczas stanowisk stało się Tel Lod, eksplorowane kilkukrotnie. Pracami kierowali tam między innymi I. Paz i E. C. M. van den Brink (Paz et al. 2005; van den Brink et al. 2015). W Izraelu, oprócz służb konserwatorskich, badania prowadzone są przez lokalne uniwersytety, często we współpracy międzynarodowej. Owocem takiego partnerstwa były wykopaliska w Lahav czy Gilat (Levy 2006). Badacze odpowiedzialni wcześniej za prace w En Besor rozpoznali inne ważne stanowisko – Tel Ma’ahaz (Amiran i van den Brink 2001). Pod koniec lat ’80 XX wieku podjęto się próby weryfikacji ustaleń S. Yeivina w Tel Erani. Do prac na tym stanowisku przystąpili archeolodzy z Uniwersytetu Ben Guriona w Berszewie: A. Kempinski i I. Glead. Niestety uzyskane przez nich wyniki nie pozwalały na ostateczną weryfikację wcześniejszych ustaleń. Uczeni z Berszewy odkryli nawarstwienia dużo starsze. Ich badania dały jednak podstawy wydzieleniu przez Y. Yekutieli (2000, 2006) horyzontu Erani C, który jest, jak się wydaje, kluczowy nie tylko do ustalenia korelacji chronologii, lecz również określenia dynamiki relacji. W ostatnich latach podjęto jeszcze jedną próbę weryfikacji rezultatów pierwszych badań w Tel Erani. Od roku 2013 na stanowisku pracuje Polsko – Izraelska Misja do Północnego Negewu pod kierunkiem K. Ciałowicza oraz Y. Yekuteli. W roku 2018 do zespołu dołączyli też: I. Milewski z IAA oraz M. Campagno z Uniwersytetu w Buenos Aires. O ile stan badań terenowych należy ocenić jako zadowalający, o tyle poziom ich publikacji już nie. Wciąż nie ukazała się np. monografia dotycząca prac S. Yeivina w Tel Erani. Brak też monografii tak ważnego stanowiska jak Tell es-Sakan, co może powodować wiele nieporozumień i prowadzić do nadinterpretacji. Za to bardzo dogłębnie przeanalizowano rezultaty z En Besor, Lahav czy Lod (por. np. Gophna i Gazit 1995; Levy et al. 2001; Paz et al. 2005, van den Brink et al. 2015). O ile większość zabytków importowanych z Lewantu do Górnego Egiptu została odkryta w początkowym okresie naukowego zainteresowania przeszłością Egiptu, o tyle zdecydowana większość znalezisk z Delty pochodzi z lat ’80, ’90 i początku XXI wieku. Ważnych informacji dostarczyły badania w Maadi prowadzone już w okresie międzywojennym i weryfikowane następnie w końcu XX w. przez ekspedycje włoskie i niemieckie. W odpowiedzi na apel egipskiego Ministerstwa Starożytności od lat ‘80 XX wieku rozpoczęła się szeroka akcja rozpoznania i badania stanowisk w Delcie Nilu. Prace powierzchniowe prowadzone pod kierunkiem M. Bietaka (1977), E. C. M. van den Brinka (1987, 1988) czy R. Fattovicha (Chłodnicki 1992) doprowadziły do opisania wielu ważnych stanowisk jak Tell el-Iswid (van den Brink 1989; Midant-Reynes et al. 2014), czy Tell el-Farcha (Ciałowicz et al. 2012). Podjęte na nich badania wykopaliskowe doprowadziły do odkrycia wielu importów lewantyńskich, zmieniając podejście badaczy do terenów Delty. Do najważniejszych stanowisk Dolnego Egiptu należy zaliczyć również Minshat Abu Omar, gdzie badania prowadziła misja kierowana przez D. Wildunga, K. Kroeper i L. Krzyżaniaka (Kroeper i Wildung 1985, 1994). Jednak najważniejszym ze stanowisk z punktu widzenia poznania prahistorii Egiptu oraz wzajemnych relacji z Bliskim Wschodem jest bez wątpienia Tell el-Farcha, gdzie pracami od 1998 r kierują Krzysztof Ciałowicz z Instytutu Archeologii UJ oraz Marek Chłodnicki z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Szczegółowe wyniki badań opisane zostały w kolejnych rozdziałach. Należy jednak wspomnieć, iż ilość odkrywanych na stanowisku importów jest bardzo wysoka stąd, też już po kilku sezonach badań, wysunięto hipotezę o pełnieniu przez społeczność zamieszkującą Tell el-Farcha roli łącznika pomiędzy Górnym Egiptem a Lewantem. W tym samym okresie co badania w Delcie rozpoczynają się weryfikacyjne prace ekspedycji niemieckiej w Abydos w Górnym Egipcie Wcześniej na stanowisku wykopaliska prowadził C. Amélineau (1899). Okazuje się, Francuz prowadził swoje badania bardzo nieudolnie nawet jak na standardy czasów, w których działał. Misja niemiecka tylko w jednym grobie – U-j odkryła kilkaset naczyń importowanych, wcześniej nie wyeksplorowanych przez C. Amélineau. Dzięki temu do naszych czasów dotrwały liczne importy lewantyńskie, które można było poddać szczegółowym badaniom zgodnie z panującymi obecnie standardami. Po wygaśnięciu koncesji C. Amélineau, badań w Abydos podjął się W. M. F. Petrie (1902, 1903). Przebadał on groby władców archaicznych ustalając ich kolejność panowania. O ile zabytki są dość dobrze znane to paradoksalnie stan ich publikacji należy określić jako bardzo niezadowalający. Lepiej jest, jeśli chodzi o znaleziska z ostatnich lat, które co jakiś czas są przedmiotem różnego typ analiz (por. Mączyńska 2018). Nie jest to niestety regułą. Dla przykładu, z dwóch ważnych stanowisk z Delty Nilu – Tell Ibrahim Awad i Tell el-Iswid (van den Brink 1989, 1992b) znamy jedynie ilość fragmentów naczyń importowanych, natomiast brak jest podstawowych informacji co do kontekstu. Duże znaczenie dla rozwoju badań nad relacjami interregionalnymi miało upowszechnienie się w archeologii metod analitycznych. Ich najważniejsze gałęzie, wykorzystywane obecnie szeroko na całym świecie, to przede wszystkim petrografia, archeometalurgia czy radiochemia. W tym aspekcie trzeba w sposób szczególny podkreślić prace N. Porat (1989a, 1989b, 1992) oraz Y. Gorena (Porat i Goren 2002), którzy przebadali część odkrytych w Lewancie naczyń ceramicznych pod kątem ich pochodzenia. Niestety krótkowzroczna polityka władz egipskich i niezrozumienie konieczności rozwoju badań laboratoryjnych dla poszerzenia wiedzy o przeszłości, powoduje, że bardzo trudno jest uzyskać zgodę na wywóz próbek do badań nawet do laboratoriów egipskich. Pomimo trudności udało się przebadać sporą ilość próbek z Tell el-Farcha uzyskując ciekawe informacje dotyczące pochodzenia naczyń. Badania ceramiki przeprowadziła M. Ownby (2014) korzystając z laboratoriów IFAO w Kairze. Dla właściwej oceny relacji Egiptu z Południowym Lewantem w 4 tys. p.n.e, bardzo ważne są również studia nad pochodzeniem surowców, a przede wszystkim miedzi. Analizy przedmiotów wykonanych z tego surowca wskazują na drogi przemieszczania się ich od miejsca wydobycia aż do odbiorcy finalnego produktu. Na uwagę zasługują szczególnie prace A. Hauptmanna (1989; Hauptmann i Pernicka 1999) oraz T. Rehrena (Rehren i Pernicka 2014). Na przestrzeni ostatnich 60 lat jakie upłynęły od ukazania się artykułu Y. Yadina zaprezentowano kilkanaście różnych modeli relacji kulturowych jakie mogły łączyć Egipt z Lewantem. Zdecydowana większość z nich traktowała temat bardzo wybiórczo, skupiając się jedynie na ostatnich dekadach 4 tys. p.n.e., starając się wytłumaczyć fenomen obecności egipskiej w Południowym Lewancie. Jedną z pierwszych całościowych prób zdefiniowania dynamiki relacji podjął L. Watrin (1998: 1215-1226). Opierając się na modelach wymiany towarów pomiędzy społecznościami zaproponowanymi przez C. Renfre (1975), L. Watrin wyróżnił cztery fazy kontaktów. Pierwsza oparta była o wymianę przy udziale pośredników. Kolejna faza, przypadająca na WB Ia, to swobodny dostęp obu stron do miejsc wymiany, które mieściły się na obszarze drugiej ze społeczności. W tym modelu wymianą towarów zajmowała się wąska grupa przedstawicieli obu społeczności, która przebywała poza granicami własnej strefy. Kolejne dwie fazy opierały się już o istnienie egipskiej administracji na terenach Lewantu, przy czym w ostatniej mieliśmy do czynienia ze zdominowaniem wymiany przez Egipcjan. Odmienny pogląd przedstawili T. Levy i E. C. M. van den Brink (2002). Wydzielili oni 6 faz określając je jako Egyptian – Levantine Interactions (ELI). Pierwsze stadium rozpoczyna się około 3900 p.n.e., a okres sporadycznych kontaktów pomiędzy przedstawicielami obu regionów trwa do początków WB Ib (ELI 1-3). Naukowcy podkreślają, że ilość importów na stanowiskach w Egipcie i Lewancie w tej fazie jest znikoma i nie pozwala na wyciąganie dalszych wniosków co do charakteru relacji. Kolejne trzy fazy (ELI 4-6) zarezerwowane są na bardziej rozwinięte kontakty zidentyfikowane na podstawie zmian kulturowych jakie zaszły zarówno w Egipcie jak i Południowym Lewancie. Szerszy podział, bazujący na wydarzeniach, które miały rozgrywać się w Lewancie przedstawił P. de Miroschedji (2002). Wyróżnia on aż siedem faz kontaktów, jednak rozciąga je na znacznie dłuższy okres niż wcześniej wymienieni archeolodzy. Na 4 tysiąclecie datuje jedynie cztery fazy. Według P. de Miroschedji (2002: 39- 41) faza I kontynuująca się do około 3500 p.n.e. charakteryzowała się sporadycznymi kontaktami przedstawicieli obu społeczności. Miało do nich dochodzić podczas eksplorowania nowych obszarów w poszukiwaniu bogactw naturalnych. Potwierdzać to mają obozowiska grup nomadycznych na Synaju, gdzie odnajdowana jest ceramika zarówno lewantyńska jak i egipska. Kolejne stadium miało charakteryzować się początkiem ekspansji egipskiej, co wynika zarówno z wykorzystania osła do transportu towarów, jak również rosnącego zainteresowaniem Egipcjan produktami lewantyńskimi. To wówczas zawiązano regularne kontakty, które doprowadziły w kolejnej fazie, do powstania kolonii w południowej części Południowego Lewantu. W wyniku dalszego rozwoju (faza 4) doszło do ustanowienia na skolonizowanym terenie administracji egipskiej. Ważny artykuł omawiający związki Egiptu z południowym Lewantem opublikował U. Hartung (2014). Dzieli on relacje zachodzące pomiędzy oboma rejonami na 5 faz. Naukowiec wskazuje na zawiązanie relacji w końcu Chalkolitu i uważa, że wymiana produktów odbywała się poprzez pośredników oraz że wówczas to Lewant był centrum a Egipt peryferiami świata. Powstaje jednak pytanie czy można mówić o relacjach opartych na modelach centrum – peryferia, skoro kontakty obu kultur były tak sporadyczne, o ile w ogóle do nich dochodziło. U. Hartung uznaje też za możliwą migrację z południowego Lewantu do Delty Nilu w końcu Chalkolitu. W kolejnej fazie, miało dojść do nawiązania szerszej kooperacji, a wymiana mała przyśpieszyć. Działo się tak za sprawą obecności kupców egipskich w Lewancie i Lewantyńskich w Delcie. Kolejna faza związana jest z dalszą ekspansją kultury Nagada. Wówczas, czyli jego zdaniem, w drugiej połowie 4 tys. p.n.e. dochodzi do założenia stałych kolonii nagadyjskich w Lewancie co miało doprowadzić w kolejnej fazie do powstania z inspiracji władz egipskich specjalnego obszaru kontrolowanego z osady centralnej jaką było Tell es-Sakan. Najwięcej trudności w określeniu charakteru relacji nastręcza schyłek 4 tys. p.n.e. Powstało kilkanaście modeli tłumaczących wzajemne powiązania. B. Anđelković (2012) podsumował najważniejsze z nich grupując je w pięć kategorii. Pierwszym modelem była, wspomniana już na początku rozdziału, opcja militarna. Następnie pojawiła się wersja zakładająca kontakty oparte o czynniki ekonomiczne, czyli wymianę towarów. Orędownikami tej teorii byli m. in. R. Amiran (1970: 94, 1974: 10-11) oraz A. Ben-Tor (1982, 1986) głoszący, że społeczności obu regionów zainteresowane były uzyskiwaniem dóbr niedostępnych na zajmowanych przez siebie obszarach. W ten sposób do Egiptu docierały wino, oliwa i miedź, a do Lewantu towary luksusowe: naczynia kamienne, palety kosmetyczne czy ozdoby. Egipt mógł też wysyłać pewne ilości żywności. Za wykorzystaniem produktów spożywczych w handlu opowiadali się też I. Rizkana i J. Seeher (1989: 78-80). Tezy głoszone przez wspomnianych uczonych zostały dość szybko skrytykowane. R. Gophna (1992: 386) zauważył, do wymiany towarowej potrzebni są równoważni partnerzy. Inaczej zawsze jedna ze stron jest poszkodowana i wykorzystywana przez społeczeństwo lepiej zorganizowane. Krytyka twierdzeń R. Amiran i A. Ben-Tora, wyniki badań petrograficznych N. Porat, oraz szeroka kwerenda źródłowa wykonana przez B. Brandla doprowadziły do wysnucia tezy o kolonizacji Lewantu przez Egipcjan. Rozpatrywane są różne jej formy. Począwszy od modeli wzorowanych na kolonizacji greckiej czy fenickiej (por. Brandl 1992; Anđelković 1995; de Miroschedji 2002, 2015) po kolonializm XIX-wieczny. Różnica między nimi polega na tym, że pierwszy model zakłada przemieszczenie się jakiejś grupy ludzi, którzy zakładają swoje osady na obcym terenie będąc wciąż związani ze swoją ojczyzną (Haas 1963; Stein 1999: 12). W drugim widzimy przesunięcie aparatu administracji i kontroli, którego celem jest podporządkowanie sobie terenu zamieszkałego przez inną społeczność, najczęściej słabiej rozwiniętą. Znaleziska serechów oraz odcisków pieczęci miały świadczyć o podporządkowaniu sobie południa Południowego Lewantu przez przybyszów z Egiptu (Levy et al. 1995). Idea mówiąca o istnieniu kolonii egipskiej w Lewancie w końcu 4 tys. p.n.e. jest obecnie najszerzej akceptowana (Porat 1986/87; Brandl 1992; Gophna 1992; Anđelković 1995; de Miroschedji 2002, 2015). Uczeni są zgodni, że skolonizowany obszar rozciągał się na przestrzeni Szefeli i Negewu oraz w pasie nizin nadmorskich po rzekę Jarkon. P. de Miroschedji i M. Sadek (2005: 163-165) twierdzą nawet, że kolonia składała się z dwóch obszarów: centralnego, rozciągającego się na 25 km w głąb lądu licząc od Tell es-Sakan oraz strefy peryferyjnej. W opinii francuskiego badacza, jedynym centrum będącym wówczas w stanie założyć kolonię taką jak Tell es-Sakan było Tell el-Farcha (de Miroschedji 2015: 1025). Pojawiają się jednak głosy wzywające do uznania egipskiego osadnictwa w Lewancie nie za kolonię, a jedną z prowincji, można by rzec kolejny nom. Zdaniem N. Porat (1986/1987: 118) kolonia była kontynuacją osadnictwa z Delty, a nie jedynie obszarem, nad którym została rozciągnięta kontrola i administracja. W podobnym tonie wypowiadał się też Y. Yekutieli (1998: XIX). R. Gophna (1976: 32) oraz J. Dessel (2009: 131) inaczej rozumieli pojawienie się importów egipskich w Lewancie, uważając, że tereny Lewantu stały się rodzajem refugium dla Egipcjan, którzy z różnych względów nie mogli zamieszkiwać w swojej ojczyźnie. Anđelković (2012: 795) zwraca natomiast uwagę, że przemieszczenie ludności mogło być następstwem niskich wylewów Nilu do jakich miało dojść około 3200 p.n.e. (Hassan 2000). Ostatni model opisany został przez J. Dessela (1991, 2001) oraz A. Joffe (1991). Czerpie on niejako ze wszystkich wyżej przedstawionych modeli stąd też został przez B. Andelkovicia (2016: 795) ostatecznie połączony z innymi. Badacze zakładają, że do założenia kolonii doszło z inspiracji władz egipskich, które chciały wykonać rodzaj eksperymentu socjologicznego polegającego na zbadaniu zagrożeń jakie może nieść prowadzenie scentralizowanego systemu władzy nad danym obszarem. W związku z tym stworzyli model państwa obszarowego, aby prześledzić zagrożenia oraz poznać dalszą możliwą drogę rozwoju społeczeństwa. Celem tego działania miało być przygotowanie się na niepożądane skutki i wypracowanie metod ich przeciwdziałania. A. Mączyńska (2013: 37) zauważa, że nie ma możliwości sprawdzenia metodami archeologicznymi prawdziwości wyżej wymienionych twierdzeń. Pomysł J. Dessela i A. Joffe wydaje się być oderwany od rzeczywistości i nie dziwi fakt, że nie zjednał sobie sympatyków Większość zajmujących się omawianym problemem jest zgodna, że kres osadnictwa egipskiego w Południowym Lewancie, przypadający na schyłek WB Ib2, związany jest ze zmianą dostawców i zwiększonym zainteresowaniem na towary z Północnego Lewantu (de Miroschedji 2002). Warto na koniec wspomnieć jeszcze o tym, że część badaczy starała się porównać obecność egipską w Lewancie do ekspansji kultury Uruk (de Miroschedji 1999, Greenberg i Palumbi 2015). Jednak szczegółowa analiza przeprowadzona przez E. Brauna (w druku) pokazuje znaczne różnice pomiędzy opisywanymi modelami relacji przez co, w jego ocenie nie powinno się stosować takiego porównania. Krajobraz kulturowy Egiptu i Południowego Lewantu w 4 tys. p.n.e. Pod pojęciem „Egipt” rozumiany jest obszar znajdujący się pomiędzy I kataraktą a wybrzeżem Morza Śródziemnego ograniczony od wchodu i zachodu terenami pustynnymi. Egipt leży w strefie zwrotnikowej o bardzo suchym lub suchym klimacie. Jedynie jego północne krańce znajdują się w strefie śródziemnomorskiej. W Egipcie wyraźnie wyróżniają się dwie strefy geograficzne: Dolina Nilu oraz Delta. Pokrywa się to z zasięgiem krain historycznych – Górnym i Dolnym Egiptem. Niektórzy wydzielają też trzeci obszar – Egipt Środkowy, który rozciąga się pomiędzy Memfis a Asjut (Ciałowicz 1999: 19). Termin Górny Egipt stosowany będzie tutaj do całego obszaru Doliny Nilu do wysokości Fajum. Dla określenia obszaru występowania kultury dolnoegipskiej, często stosowane są wymiennie dwa terminy – Delta oraz Dolny Egipt. Jest to jednak tylko skrót myślowy, ponieważ swoim zasięgiem kultura dolnoegipska wykraczała poza ramy geograficzne Delty Nilu. W przedstawionej pracy przez termin Dolny Egipt rozumie się obszar rozciągający się na północ od oazy Fajum. Górny Egipt to dolina Nilu, o szerokości od 2-3 km na południu do 15-20 km w okolicach Kairu. Osadnictwo skupiało się pobliżu rzeki, ale poza terasą zalewową, gdzie z kolei lokowano pola uprawne. Dalej, na granicy terenów żyznych lokalizowano cmentarzyska. Krawędź doliny tworzą po obu jej stronach wapienne wypiętrzenia, często poprzecinane licznymi wadi. Komunikacje z Dolnym Egiptem ułatwiała rzeka, a wadi z terenami położonymi nad wybrzeżem Morza Czerwonego. Po stronie zachodniej Doliny Nilu znajduje się Pustynia Libijska (Zachodnia), a na niej leży kilka oaz. Najważniejszą z punktu widzenia tej pracy jest oaza Fajum, w której rozwinęła się jedna z najstarszych neolitycznych kultur egipskich. Na wschód od Nilu leży Pustynia Wschodnia zwana też Arabską. Swego rodzaju przedłużeniem tej ostatniej jest Synaj. Półwysep ma charakter wyżynny z wysokimi wypiętrzeniami w centralnej części oraz łagodnie opadającym pasem wybrzeża śródziemnomorskiego. Synaj jest obszarem zasobnym w surowce mineralne, szczególnie w miedź oraz turkus, które były eksplorowane od najdawniejszych czasów. Zupełnie odmienny ma część kraju leżąca na jego północy. Delta Nilu jest obszarem nizinnym. W czasach opisywanych w prezentowanej rozprawie był to obszar akumulacyjny, gdzie podczas wylewów osadzała się duża ilość materiału, który niosła ze sobą rzeka. Obecnie wygląd i charakter Delty jest odmienny od jej krajobrazu w 4 tys. p.n.e. Dziś Dolny Egipt to obszar bardzo gęsto zaludniony, poprzecinany licznymi kanałami służącymi do nawadniania pól uprawnych. Obecnie wciąż czynne są dwie główne odnogi Nilowe – Rosetta (zachodnia) oraz Damietta (wschodnia). W czasach tu omawianych Delta była obszarem znacznie bardziej mokrym. Większość jej obszaru pokrywały tereny zalewowe oraz mokradła, na których tworzyły się starorzecza – jeziora będące fragmentem starego koryta meandrujących odnóg nilowych. Na obszarach tych występowała bogata roślinność, a obszary zalewowe zostały szybko wykorzystane przez społeczności zamieszkujące Deltę jako pola uprawne (Czarnowicz 2018a). Osadnictwo możliwe było jedynie w wyznaczonych miejscach. Bliżej ujścia doliny znajdowały się tzw. turtlebacks - rozległe wyspy tworzące się w Plejstocenie, usypywane z nanosów rzecznych wzdłuż starych brzegów Nilu. Można je spotkać południe od uskoku tektonicznego przebiegającego na linii Mit Gamr- Minouf (Issawi 1976: 21; Pawlikowski i Wasilewski 2012: 375). Dalej na północ, już w Holocenie tworzyły się geziry. Mechanizm ich tworzenia podobny był do powstawania turtlebacks. Piaskowe wyspy były jedynymi kulminacjami terenu na obszarze całej Delty i zarazem jedynymi miejscami, gdzie człowiek mógł przetrwać wylewy Nilu. Dlatego też to właśnie geziyry i turtlebacks były wybierane jako miejsca do osiedlania się. Im dalej na północ tym więcej było mokradeł, niedaleko wybrzeża tworzyły się też jeziora przybrzeżne do których wody doprowadzały liczne odnogi Nilowe. W czasach starożytnych istniało siedem głównych ramion rzeki. Wymienione wcześniej Rosetta i Damietta to odnogi fatynicka i bubastyjska, ponadto duże masy wody prowadziły, dziś już kompletnie zamulone ramiona: knopejskie, sebennickie, tanityjskie, peleuzyjskie oraz mendezyjskie. Chociaż osady zazwyczaj lokowano w pobliżu kanałów nilowych, to nie każdy z nich był żeglowny. Wiele z odnóg w strefie nadmorskiej kończyło się uchodząc do jezior nadbrzeżnych lub też rozlewając się na mokradłach. Trzeba podkreślić dużą zmienność krajobrazu Delty. Silne wylewy rzeki przesuwały koryta kanałów Nilu nawet na spore odległości, co mogło skutkować przesuwaniem się osadnictwa w stronę lub od kanałów. To z kolei może być powodem odkrywania w czasie badań archeologicznych relatywnie dużych osad, przekraczających rozmiarami te z Górnego Egiptu. Ponieważ bardzo trudno jest uchwycić zróżnicowanie chronologiczne w krótkich odcinkach czasu, obraz osadnictwa w Egipcie Predynastycznym, a zwłaszcza różnic między Deltą a resztą kraju, może nie być prawdziwy. Rzeka stanowiła w Egipcie ogromne zagrożenie. Zbyt wysoka fala powodziowa mogła znieść z powierzchni ziemi całe osady, ale równie katastrofalny w skutkach mógł być zbyt niski wylew. Gospodarka egipska opierała się na rzece, a życie społeczne podporządkowane było cyklowi życia Nilu. Życiodajne nanosy i wypłukiwanie soli z gleby powodowały, że mogło rozwijać się rolnictwo a zbiory zboża, w przypadku normalnych wylewów były obfite. Wylew na wysokości Asuanu rozpoczynał się w połowie lipca. Na obszarze Delty wody podnosiły się pod koniec tego miesiąca, a fala kulminacyjna docierała około 10 października, mijając Asuan trzy tygodnie wcześniej (Ciałowicz 1999). Południowy Lewant od Egiptu oddziela jedynie wąski pas północnego Synaju. Stosowany w przedstawianej pracy termin odnosi się do południowo-wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, na które w literaturze polskiej częściej używa się określenia Palestyna. Jego granice, poza zachodnią (Morze Śródziemne), nie są dokładnie określone. Kraniec wschodni stanowi Pustynia Syryjska. Granica południowa przebiega mniej więcej na wysokości południowych krańców Negewu oraz Edomu (Bieliński 1985: 15-16; Śliwa 1997: 9-11). Najtrudniej zdefiniować kraniec północny. Granica przebiega pomiędzy Tyrem a Akko na wysokości przylądka Rosz Haniqra, idąc dalej na wschód poprzez Nahal Betzet w kierunku góry Hermon, pozostawiając w granicach Palestyny takie ważne dla historii tego obszaru stanowiska jak Hazor i Dan (Suriano 2014: 13ff.). Teren Południowego Lewantu historycznie dzieli się na dwa obszary: na zachodzie Cisjordanie oraz Transjordanię na wschodzie. Naturalną granice pomiędzy krainami tworzy Rów Jordanu (Bieliński 1985: 17; Śliwa 1997: 11), w którym znajdują się największe stałe zbiorniki wodne regionu – jeziora Hule i Tyberiadzkie oraz Morze Martwe. Północną część rowu zajmuje Dolina Jordanu. Przepływa przez nią jedyna stała rzeka – Jordan, która swe początki bierze z czterech źródeł wypływających między innymi ze zboczy góry Hermon, a uchodzi do Morza Martwego. Na południe od niego rów Jordanu kontynuuje się jako dolina dochodząca do około 30 km szerokości aż po Akabę. Opisywany obszar jest najniższą depresja na kuli ziemskiej. Przebieg krain geograficznych na obszarze całego Lewantu jest południkowy i cechuje się znacznym zróżnicowaniem. W południowej części na ziemiach Cisjordanii wyróżnia się, licząc od zachodu, pas nizin nadmorskich przecięty w części północnej masywem góry Karmel, przechodzący w teren górzysty. Część północną zajmuje Wyżyna Galilejska oddzielona od kolejnego w kierunku południowym pasa wyżynnego Samarii przez dolinę Jezreel. Kolejny masyw wypiętrzeń to płaskowyż Judei z Pustynią Judzką. W części południowej Palestyna znacznie się rozszerza, a pomiędzy pas nizin nadmorskich, a Judeę wcina się masyw pogórza zwanego Szefelą. Charakteryzuje ją górzysty krajobraz oraz szerokie doliny, które w miesiącach deszczowych prowadzą wodę z Gór Judzkich do Morza Śródziemnego. Dalej na wschód od pasa wyżyn znajduje się wspomniany Rów Jordanu będący przedłużeniem Wielkiego Rowu Afrykańskiego. Po wschodniej stronie rozciągają się wyżyny przechodzące następnie w Pustynie Syryjską. Ich krawędź zachodnia opadając w kierunku doliny Jordanu czy Morza Martwego jest mocno poszarpana przez liczne wadi o stromych zboczach. Wspomnianymi wcześniej wyżynami znajdującymi się na obszarze Transjordanii są Gilead Ammon, Moab i Edom (Bieliński 1985: 16-17; Suriano 2014). Klimat tego obszaru jest bardzo zróżnicowany. Jego charakter zmienia się równoleżnikowo. Strefa nadbrzeżna cechuje się znacznie bardziej umiarkowanym klimatem, z łagodnymi zimami i latem o temperaturach średnich w okolicy 25oC (Bieliński 1985: 17). Ilość opadów jest niewielka, wyraźnie zmniejsza się w kierunku południowym. We WB I tereny północnego Negewu znajdowały się w obszarze rolnictwa deszczowego jednak duża zmienność ilości opadów pomiędzy latami mogła doprowadzać do załamania produkcji rolnej (Rosen 1991). Dalej na zachód, w pasie wyżynnym klimat ochładza się, a w miesiącach zimowych (listopad – luty) padają duże ilości deszczów. Zupełnie odmiennie jest dalej, nad Morzem Martwym, gdzie klimat jest bardzo ciepły. Opady praktycznie nie występują, jedynie w części północnej Rowu Jordanu oraz w masywie Hermonu sytuacja jest odmienna. Na wyżynach Transjordanii dominuje klimat suchy z ciepłymi latami oraz umiarkowanie chłodnymi zimami. Podobnie jak po zachodniej stronie Rowy Jordanu tu również w miesiącach zimowych występują deszcze, jednak większość z nich pada w zachodniej części obszaru wzdłuż Doliny Jordanu i Morza Martwego. Krajobrazowo teren ten zupełnie różni się od Egiptu. Południowy Lewant składa się z dziesiątek małych obszarów, dolin czy płaskowyży odgraniczonych od siebie grzbietami górskimi lub dolinami. Stwarzało to zupełnie inne warunki do rozwoju społeczności niż w Egipcie. Brak barier naturalnych nad Nilem sprawiał, że ludzie mogli się bez problemów kontaktować, co sprzyjało wymianie idei i rozwojowi. W Lewancie podobny proces zachodził na dużo mniejszą skalę, tworzyły się swoiste enklawy regionalne jak np. dolina Jezreel, Szefela czy Negew gdzie wyraźnie prym, już we Wczesnym Brązie I (WB I) zaczynają wieść takie ośrodki jak Megiddo czy Tel Erani. Ogromne zróżnicowanie geograficzne i klimatyczne powodowało, że kultura materialna społeczności zamieszkujących Południowy Lewant różniła się znacznie między sobą, co widać chociażby w zdobnictwie ceramiki (por. Braun 2012a). Zapewne czynniki te również wpływ na rozwój społeczny. Część zachodnia omawianego terenu charakteryzuje się dobrymi warunkami do osadnictwa i prowadzenia uprawy rolnej, a co za tym idzie do formowania się dużych ośrodków centralnych i w efekcie do powstania pierwszych miast. Natomiast tereny wschodnie, wyżynne, o suchym klimacie stały się domem głównie dla społeczności nomadycznych, których podstawy gospodarki oparte było o hodowlę kozy i owcy. Brak rzeki, która jak w Egipcie dostarczałaby wodę do nawadniania pól i życiodajny muł powodował, że rolnictwo nie było tak wydajne jak nad Nilem. Lewant był jednak dużo bardzie zasobny w surowce naturalne, poczynając od drewna nadającego się doskonale do budownictwa, a skończywszy na dużych złożach miedzi w okolicach Timny i Feinanu. 4 tys. p.n.e. to okres Pre- i Protodynastyczny w Egipcie. Jest to bardzo ważna faza w dziejach państwa faraonów, ponieważ wówczas zostały złożone podwaliny pod rozwój egipskiej cywilizacji. Wiele znanych z okresu dynastycznego przejawów życia społecznego i politycznego swoimi korzeniami sięga do okresu Predynastycznego. Podstawy systemu periodyzacji dla 4 tys p.n.e. stworzył W. M. F. Petrie (1901). Wykorzystał on metodę seriacji danych opierając się o znaleziska naczyń ceramicznych z grobów badanych przez siebie cmentarzysk w Nagada, Ballas i Diospolis Parva. Według jego ustaleń okres predynastyczny można było podzielić na trzy odrębne jednostki kulturowe: amrańską, gerzeńską oraz semainejską. W. M. F. Petrie wyróżnił 50 tzw. sequence dates (SD), numerując je od 30 do 80. Przedział 1-30 został celowo zostawiony na wypadek odkrycia wcześniej nieznanych kultur. Oryginalnie kulturom predynastycznego Egiptu odpowiadały następujące przedziały: amrańskiej (Nagada I) – SD 30-37, gerzeńskiej (Nagada II) – SD 38-60, a semajnejskiej (Nagada III) – SD 60- 80 (Petrie 1901: 4-12). Podział zaproponowany przez W. M. F. Petriego został poddany weryfikacji przez W. Kaisera (1957). Archeolog za podstawę swoich rozważań przyjął cmentarzysko w Armant, dobrze jak na standardy przedwojenne przebadane i opublikowane (Mond i Myers 1937). Metodę W. M. F. Petriego uzupełnił o analizę przestrzenną wydzielając tym samym nie tylko grupy grobów pod względem chronologicznego rozkładu naczyń, ale też łącząc je razem w ramach stratygrafii przestrzennej stanowiska. Doprowadziło to do podziału rozwoju Górnego Egiptu w 4 tys. p.n.e. na trzy główne fazy, ramach, których wydzielono 11 stadiów (stuffen), jednostek chronologicznych opartych o analizę zabytków z grobów i ich przynależność do grup przestrzennych. Podział W. Kaisera skrytykował S. Hendrickx (1989, 2006, 2011a), ponieważ niemiecki archeolog oparł się o dane z jedynie jednego stanowiska. S. Hendrickx postawił poszerzyć prace W. Kaisera i wprowadzić do bazy danych jak największą ilość cmentarzysk, wykorzystując do ich analizy metodykę nie różniącą się w zasadniczy sposób od tej stosowanej przez niemieckiego naukowca. Przeanalizowanie większej ilości danych spowodowało uszczegółowienie wcześniej zaprezentowanego modelu oraz bardziej precyzyjne okreslenie przechodzenia z jednej fazy kulturowej do drugiej (por. Tab. 1). Dotyczy to szczególnie okresu Nagada III, który słabo jest reprezentowany na cmentarzysku w Armant. W systemie W. Kaisera poszczególne stadia zapisywane są przy użyciu małych liter (np. Nagada Ia) natomiast w chronologii S. Hendrickxa używa się dużych liter (Nagada IA). Podział kultury Nagada stał się podstawą periodyzacji dziejów w 4 tys. p.n.e. nie tylko Górnego Egiptu, ale też stosuje się go też do sytuacji w Delcie. Prace nad chronologią względną Egiptu w okresie predynastycznym prowadzili też inni badacze (Hassan 1988; Köhler 2010), jednak to ustalenia W. Kaisera i S. Hendrickxa są najbardziej znane i to tych systemów używa się jako punktu odniesienia przy omawianiu chronologii. Korelację pomiędzy wspomnianymi systemami przedstawia poniższa tabela: Podział Stadia według Kaiser (1957) Hendrickx Hassan (1988) Köhler Badari Badari Badari Wczesno Predynastyczny Późny Neolit Nagada I Amrańska SD 30-38 Ia-c I- IIB I- IIB Środkowo Predynastyczny Chalkolit Nagada II Gerzeńska SD 38-62 IIa IIb IIc IId1 IId2 IIC IID1 IID2 IIC-D Późno Predynastyczny Późny Chalkolit Nagada III Semainejska SD 63-80 IIIa1 IIIa2 IIIb1 IIIb2 IIIc1 IIIc2 IIIc3 (IID2) IIIA1 IIIA2 IIIB … IIIB IIIC1 IIIC2 IIIA-D Schyłkowo Predynastyczny Wczesny Brąz Tabela 1. Porównanie różnych systemów chronologii względnej na podstawie: Petrie 1899, 1901, 1920; Kaiser 1957; Hassan 1988; Hendrickx 1989, 1996, 1999, 2006, 2011; Köhler 2010; Stevenson 2016. Wprowadzenie w ostatnich latach modelowania opartego na teorii prawdopodobieństwa subiektywnego spowodowało pojawienie się nowych zestawień dotyczących chronologii bezwzględnej Predynastycznego Egiptu. Wyniki tych analiz zostały przedstawione w Tabeli 3 wraz z danymi dotyczącymi periodyzacji kultury Dolnoegipskiej. Kultura Dolnoegipska nie posiada tak rozbudowanej sekwencji chronologicznej jak Nagada. Jej periodyzacja opiera się zarówno na znaleziskach z cmentarzysk jak i osad, a bardzo ważnym elementem w jej ustaleniu są nie tylko dane stratygraficzne, ale też obecność importów górnoegipskich, co pozwala na skorelowanie jej z kulturą Nagada. Obecnie w rozwoju Delty wyróżnia się trzy stadia rozciągające się od Nagada I do początków Nagada IIIA1 (Mączyńska 2013: 19-21). Zazwyczaj, w odwołaniu do sytuacji stratygraficznej w Maadi wyróżnia się dwie fazy, jednak badania w Tell el-Farcha oraz innych osad na terenie Delty uwidoczniły konieczność dodania fazy przejściowej, w której kultura Dolnoegipska zanika zostając wyparta przez Nagadę. Faza kultury Odpowiadające Korelacja z chronologią Wczesna Maadi Wadi Digla I-II Heliopolis Buto Ia-II Tell el-Farcha 1 Kom el-Chilgan 1 Nagada I – IIB Środkowa Buto IIb Tell el-Farcha 1-2 Tell el-Iswid Tell Ibrahim Awad 7 Kom el-Chilgan Minshat Abu Omar I Beni Amir Nagada IIC – IID1 Późna Buto IIIa Mendes B3 Tell Ibrahim Awad 7 Minshat Abu Omar I Beni Amir Nagada IID2 – IIIA1 Tabela 2. Chronologia kultury Dolnoegipskiej za Mączyńska 2013: Tab. 3 Daty radiowęglowe wykazują, że kultura Nagada oraz Dolnoegipska pojawiają się w pierwszych wiekach 4 tys. p.n.e. Początkowo Nagada współwystępuje w Dolinie Nilu wraz z Badari, jednak ta wkrótce zanika. Do unifikacji kulturowej dochodzi w Egpcie w początkach Nagada IIIA1. Poniżej przedstawiono zestawienie faz rozwoju kultur Dolnego i Górnego Egiptu w oparciu o najnowsze daty radiowęglowe. Góry Egipt Dolny Egipt Data bezwzględna Badari Schyłek Merimde / Wczesna Dolnoegipska (?) ( 4400 - 3800) Nagada IA - IIB Wczesna Dolnoegipska 3900/3850 -3500 p.n.e. Nagada IIC – IID1 Środkowa Dolnoegipska 3500 – 3400 p.n.e. Nagada IID2 - IIIA1 Późna Dolnoegipska/ unifikacja kulturowa 3400 - 3300 p.n.e. Nagada IIIA2 - IIIB 3300 - 3085 p.n.e. Nagada IIIC1 3085 – 3000/2950 p.n.e. Tabela 3. Zestawienie chronologii bezwzględnej jednostek kulturowych Górnego i Dolnego Egiptu (na podstawie: Dee et al. 2013; Hartung 2013; Mączyńska 2013: 19-21; Stevenson 2016) Chronologia Południowego Lewantu jest przedmiotem niekończącej się dyskusji. Jeszcze kilkanaście lat temu większość naukowców opowiadała się za powstaniem WB I około 3200 p.n.e., jednak rozwój badań nad prahistorią oraz upowszechnienie się metod radiowęglowych diametralnie zmieniły sytuację. Główny wpływ na ten stan rzeczy miały badania prowadzone przez A. Golani (2013; Golani i Segal 2002) na stanowisku Aszkelon-Barnea. Rewolucja w chronologii mogła dokonać się głównie za sprawą przepisów prawnych jakie obowiązują zarówno w Izraelu jak i Jordanii, które pozwalają na wywóz próbek do badań laboratoryjnych. Również w Izraelu rozwinęła się baza laboratoryjna. Duże osiągnięcia na tym polu ma Weitzmann Institute of Science. W przeciwieństwie do Egiptu na terenach Lewantu naukowcy nie są skazani na pobieranie próbek z materiałów pochodzących badań z początków XX wieku, które zdeponowane są w zagranicznych kolekcjach, lecz mogą precyzyjnie wybierać konteksty i selekcjonować próbki. W ostatnich latach prowadzony był duży międzynarodowy projekt, którego celem było przeanalizowanie dostępnych danych z analiz radiowęglowych dla ustalenia szczegółowej chronologii 4 tys. p.n.e. (Regev et al. 2012). Chronologia Południowego Lewantu ustalona została w oparciu o zupełnie inne kryteria niż Egipska. W Palestynie nie można było zastosować seriacji danych, ponieważ w obrządku pogrzebowym przeważają pochówki zbiorowe. Najczęściej wykorzystywano do tego celu naturalne jaskinie. Składano w nich wielu zmarłych wykorzystując pojedyncze pomieszczenia latami. Podobnie było z innymi formami grzebania zmarłych jak znane znad Morza Martwego kostnice czy groby szybowe (por. Stiebing 1970; Schaub i Rast 1989). W wyniku dokładania kolejnych pochówków artefakty z różnych faz mieszały się ze sobą. Z tego względu chronologię Wczesnego Brązu należało oprzeć o dane stratygraficzne pochodzące ze stanowisk osadniczych. Natrafiono jednak na kolejny problem – duże zróżnicowanie lokalne kultury materialnej. To wszystko powoduje, że chronologia Południowego Lewantu nie jest tak szczegółowa jak egipska. Dla opisania pradziejów Południowego Lewantu stosuje się klasyczny system Ch. Thomsena określając poszczególne epoki od nazw materiałów wykorzystywanych do produkcji narzędzi. 4 tys p.n.e. to okres, w którym upada cywilizacja chalkolitu irozwija się WB I. Tzeba podkreślić, że w archeologii Południowego Lewantu stosuje się określenie Chalkolit, a nie eneolit. Natomiast w WB I dalej dominuje miedź, a brązu jeszcze się nie stosuje. Początkowo termin Chalkolit odnosił się do okresu od Jerycho VIII po czasy kiedy na północy wykonywano szarą polerowaną ceramikę2 (Wright 1937; Albright 1949; Glueck 1951). Jednak rozwój badań, a szczególnie prace K. Kenyon w Jerycho doprowadziły do rewizji wcześniejszych ustaleń. Brytyjska uczona doprowadziła do uznania fazy Jerycho VIII za element kultury neolitycznej, natomiast uznawaną wcześniej za późno chalkolityczną ceramikę szarą polerowaną przyporządkowała do nowej jednostki stratygraficznej – Proto-Urban A (Kenyon 1957, 1960). K. Kenyon stała się też autorką podziału okresu dziś nazywanego Wczesnym Brązem na trzy fazy określając go jako „Proto- Urban” A, B i C. G. Wright (1958) nazwał natomiast te fazy WB I, II i III. Obecnie termin Chalkolit odpowiada okresowi zawierającemu się pomiędzy fazami Jerycho VIII a górnymi warstwami Teleilat Ghassul oraz Berszewa (Garfinkel 1999: 104). Wydziela się trzy podokresy – wczesny, środkowy oraz późny. Termonologia K. Kenyon nie przyjęła się i obecnie używany jest podział G. Wrighta oparty na trzech fazach WB. 4 tys. p.n.e. praktycznie w całości zajmuje WB I. W jego ramach wyróżniamy dwa główne podokresy – WB Ia i WB Ib każdy z nich dzieli się jeszcze na dwie mniejsze jednostki oznaczone liczbami arabskimi (Yekutieli 2000: 129). 2 Ang. Grey Burnished Ware 1.5.3. Krajobraz kulturowy Obecnie uważa się, że kres Chalkolitu miał miejsce około 3900 p.n.e. Wskazują na to daty opuszczenia Teleilat Ghassul (Bourke et al. 2004). Natomiast koniec WB Ib2 przypada około 3000/2950. Szczegółowy podział przedstawia poniższa tabela: Faza Daty bezwzględne Późny Chalkolit -3900 p.n.e. Okres przejściowy (?) 3950-3750 WB IA1 3800/3750 - 3400 WB IA2 WB IB1 3400 – 3000/2950 WB IB2 Tabela 4. Chronologia bezwzględna Południowego Lewantu (na podstawie Bourke et al. 2004; Regev et al. 2012a, 2012b; de Miroschedji 2014; Sharon 2014) W świetle najnowszych badań najbardziej problematyczny wydaje się początek WB I. Jego charakter opisano poniżej, jednak albo naukowcy muszą uznać, że Epoka Brązu rozpoczęła się wcześniej albo też należy wprowadzić trwający kilkadziesiąt lat okres przejściowy obejmujący czas załamania po zaniku kultury chalkolitycznej i tworzeniu się zrębów WB I. Dyskusyjny jest również koniec WB I. Do tej pory uważano, że powstanie ufortyfikowanych miast jest wyznacznikiem początku WB II, jednak dziś już wiadomo, że pierwsze pojawiły się jeszcze w WB Ib (Sharon 2014: 51). W tej sytuacji podział oparto na pojawieniu się nowych form ceramicznych, takich jak naczynia typu Abydos. Jednak w związku z ograniczoną ich dystrybucja, przełom WB I i II nie zawsze jest dobre widoczny w stratygrafii stanowisk. Rozwój kultury Nagada doprowadził do powstania pierwszego na świecie państwa terytorialnego o scentralizowanej władzy dysponującej aparatem administracyjnym. Było to możliwe dzięki trwającemu kilka wieków procesowi centralizacji władzy i rywalizacji pomiędzy różnymi ośrodkami politycznymi i ekonomicznymi. W pewnym sensie u podstaw kultury Nagada leży układ społeczny, w którym rolę przewodnią ma władca. Jego zadaniem było utrzymanie porządku. Rolą elit była redystrybucja dóbr szczególnie tych najbardziej wartościowych (Anđelković 2011: 26- 28). Przestrzeń społeczna była zdominowana przez ideologię uświęconej siły, która koncentrowała w swoim otoczeniu nie tylko wolę polityczna, lecz również wszelkie działania ekonomiczne czy militarne, decydując o losach całej społeczności. Obraz władcy jako obrońcy porządku kształtuje się już w Nagada I (Wilkinson 2003: 194). Dowodzą temu symboliczne przedstawienia jak np. z naczynia z grobu U-239 z Abydos (Dreyer 1998: 114, Fig. 13) gdzie ukazano wodza miażdżącego swoich przeciwników. Odpowiedź na pytanie o źródła tak intensywnego rozwoju społecznego nie jest prosta. W ostatnich latach pojawiła się ciekawa teoria wiążąca ewolucję systemu politycznego w Egipcie z jego krajobrazem. T. Wilkinson (2003) zwraca uwagę, że szczególne na południu Górnego Egiptu, w strefie, gdzie pojawiła się kultura Nagada szerokość Doliny Nilu jest niewielka co, biorąc dodatkowo pod uwagę meandrowanie rzeki w porze wylewów, znacznie ograniczało obszar pod zasiedlenie i uprawę. Taka sytuacja wymuszała kontakty z sąsiadami. Społeczności mogły albo współpracować, dzieląc się dostępnym terenem pod uprawę, wymieniając towary czy pomagając sobie w odbudowaniu zniszczeń po wylewie lub też rywalizować (Lankester 2014: 6-7). Starając się zdobyć przewagę nad jedną wioską często zawierano sojusze z inną celując we wspólnego wroga. Już w Nagada I pojawiają się pierwsze symptomy hierarchii w społecznościach zamieszkujących Górny Egipt. Świadczy o tym np. pojawianie się dużych bogato wyposażonych pochówków na cmentarzyskach w Abadiya, Nagada, Abydos, czy Hierakonpolis (Castillos 1982, 1998). Za początek procesu związanego z wykształceniem się ośrodków władzy, który doprowadził do powstania I dynastii panującej nad całym Egiptem należy przyjąć kulturę Nagada I (Hassan 1988; Kemp 1989, 1995). W początkach istnienia społeczności nagadyjskiej funkcjonują niezależne wioski, wyraźnie wzrasta ilość stałych osad, a gospodarka zmienia się na rolniczą. Ilość mięsa uzyskiwanego w trakcie polowań spada z około 10% w kulturze Badari do około 1% w Nagada I (Linseele i van Neer 2009). Poszczególne wioski wchodzą w kontakt z sąsiadami, co powoduje opisane powyżej reakcje i powoduje, że zaczynają łączyć się w grupy (Anđelković 2011: 27). Zdaniem niektórych na skutek tego procesu powstają proto-nomy, a o ich istnieniu mają świadczyć między innymi symbole interpretowane jako przedstawienia sztandarów odkrywane na zabytkach wczesnej sztuki egipskiej (Anđelković 2008: 1045; Graff 2009: 173). Powstają w ten sposób pierwsze niewielkie organizmy polityczne oparte na władzy jednostki i kontroli terytorialnej. Procesu sprzymierzania i rywalizacji nie można zatrzymać. Wytwarza się swoisty syndrom Verdun – konieczny jest ciągły rozwój i wzrost siły: politycznej, ekonomicznej i militarnej, aby zachować swoją przewagę nad otoczeniem. Proces ten ma duże znaczenie dla zmian społecznych zachodzących w społeczeństwie. Powoduje on nie tylko wzrost znaczenia władcy, ale też powstanie elity społecznej. Za tym pojawia się klientelizm i zwiększone zapotrzebowania konsumpcyjne szczególnie na towary luksusowe. Na przełomie Nagada I i II proces kontynuuje się, a rosnąca centralizacja powoduje, że z wielu centrów zostaje już tylko kilka, przede wszystkim Abydos, Abadiya, Nagada, Gebelein, Hierakonpolis (Wilkinson 2000: 378- 379). B. Anđelković (2011: 28- 29) uważa, że już w Nagada IIC pozostają już tylko trzy: Abydos, Nagada i Hierakonpolis, z których jedno tworzy w kolejnej fazie pierwsze państwo w Górnym Egipcie. Świadectwem tego ma być między innymi ekspansja na północ. Jednak argument ten może świadczyć za czymś zupełnie przeciwnym. Rosnąca presja pomiędzy centrami, zagęszczenie do jedynie trzech ośrodków, powodowało konieczność ekspansji na nowe obszary. Można też przypuszczać, że chodziło również o zabezpieczenie szlaku, poprzez który docierały towary luksusowe importowane z Bliskiego Wschodu, których posiadanie mogło być potrzebne nie tylko do utrzymania prestiżu, ale także zawiązanych sojuszy. Ważnym jest, że kiedy Nagadyjczycy pojawiają się w Dolnym Egipcie, jak np. w Tell el-Farcha nie widać tu śladów walk, a raczej pokojowe współistnienie pomiędzy społecznością dolnoegipską a przybyszami z Południa. Natomiast warstwa zniszczeń pokrywających stanowisko, interpretowana jako świadectwo prawdopodobnego najazdu, może świadczyć, że rywalizacja między centrami politycznymi miała miejsce jeszcze w Nagada IIIA1, a być może trwała nawet do połowy IIIB (Ciałowicz 2018: 13). Trzeba też podkreślić, że rywalizacja pomiędzy centrami nie musiała przebiegać tylko na płaszczyźnie militarnej. Równie ważna była sfera ekonomiczna, która dodatkowo napędzała współzawodnictwo pomiędzy Abydos, Hierakonpolis i Nagada o dostęp i kontrolę nad surowcami, i przepływem towarów, w tym tych pochodzących z Bliskiego Wschodu. Zapewne wcześniej niż unifikacja polityczna dokonała się unifikacja kulturowa całego obszaru Górnego i Dolnego Egiptu. W tym samym czasie, w którym tworzą się zalążki państwa w Górnym Egipcie w Delcie rozwija się kultura Dolnoegipska. Istnieje pogląd mówiący, że za jej powstanie pośrednio odpowiadają grupy mieszkańców Lewantu migrujące do Delty na przełomie 5 i 4 tys. p.n.e. (Watrin 2007). Chociaż jej geneza nie jest jasna, to można stwierdzić, że kultura Dolnoegipska była pierwszą osiadłą społecznością rolniczą zamieszkującą Deltę Nilu. Warunki tu były zgoła odmienne od panujących w Górnym Egipcie, i nie istniała taka presja społeczna, co przekładało się na wolniejszy rozwój społeczno – polityczny lub raczej na inną ścieżkę rozwoju. Przez wiele lat uważano kulturę Dolnoegipską za zuniformizowane społeczeństwo bez stratyfikacji społecznej. Jednak badania w Tell el-Farcha zmieniły nasze podejście. W materiale archeologicznym widać, iż zamieszkała przez lokalną społeczność wioska była podzielona na różne strefy, które oddzielają początkowo drewniane płoty, a następnie ceglane mury. W planie osady wyraźnie zaznacza się duży budynek o bardzo skomplikowanym planie i powierzchni daleko przekraczającej rozmiary zwykłego domostwa (Chłodnicki i Geming 2012). W jego wnętrzu natrafiono na wiele przedmiotów importowanych zarówno z Górnego Egiptu jak i Południowego Lewantu. Może to świadczyć, o znacznie bardziej, niż do tej pory sądzono, skomplikowanym systemie społeczno- politycznym mieszkańców Delty, być może nawet o podobnym stopniu rozwoju co społeczności Południa (Ciałowicz 2018: 10). Na czele społeczności w Delcie stały elity, być może nawet wodzowie, kontrolujące między innymi, specjalistyczne warsztaty jak np. browary. To oni byli także odpowiedzialni za organizację i nadzór nad handlem zarówno z Lewantem jak i Górnym Egiptem. Największa różnica pomiędzy społecznościami Delty i Górnego Egiptu przejawia się w obrządku pogrzebowym. O ile na Południu wraz z rozwojem społecznym widać pojawianie się coraz większych i bogatszych grobów, tak na Północy nie przywiązuje się takiej uwagi do tego aspektu. Pochówki są słabo wyposażone, najczęściej w kilka naczyń ceramicznych lub ozdoby, chociaż widać pewien wzrost ilości przedmiotów w grobach w czasie (Mączyńska 2013: 107- 108). Naukowcy wciąż spierają się na jakiej drodze doszło do unifikacji kulturowej. Część specjalistów zajmuje stanowisko mówiące, że kluczową rolę w tym procesie mieli przybysze z Górnego Egiptu, którzy osiedlali się w Delcie (Kaiser 1956, 1985: 70, 1990: 287-288, Stevenson 2006; Ciałowicz 2018: 14-16) inni, iż zmiana dokonała się na gruncie relacji społecznych bez ingerencji osadników przybywających z Górnego Egiptu (Köhler 1995, 1996). Rozsądzenie tego sporu wykracza daleko poza ramy prezentowanej pracy. Wynikiem obu procesów była unifikacja kulturowa terenów Delty i Doliny Nilu. Proces ten dokonał się ostatecznie w początkach Nagada IIIA1 (Mączyńska 2013: 19-21). Najprawdopodobniej wówczas na Południu tamtejsze organizmy polityczne ewoluują tworząc pierwsze proto-państwa (Campagno 2002: 52- 60). Na południu pojawiają się wydzielone nekropole władców (Kemp 1989; Wilkinson 2000). Walka pomiędzy głównymi centrami Południa jest kontynuowana. W okresie Protodynastycznym pozostają już tylko Abydos i Hierakonpolis (Hassan et al. 2006: 694), wykazujące bardzo duże zróżnicowanie społeczne. Już od dłuższego czasu występuje specjalizacja w produkcji. Utrzymywane są szlaki handlowe, rozszerza się zasięg i skala wymiany dalekosiężnej. Głównym ośrodkom zależy na utrzymaniu dostaw towarów luksusowych dla rozszerzającego się grona odbiorców. Potrzebują też nowych materiałów, jak miedź do wytwarzania lepszych narzędzi. Można przyjąć, że okres Nagada IIIA – początek IIIB był czasem, kiedy nawet jeśli nie prowadzono otwartego konfliktu zbrojnego pomiędzy głównymi centrami to istniała między nimi rywalizacja na gruncie ekonomicznym. Zarówno Abydos jak i Hierakonpolis starają się uzyskać przewagę. Taką relację pomiędzy ośrodkami władzy C. Renfrew i J. Cherry (1986) określają jako rywalizacja równorzędnych ustrojów3. Zdaniem niektórych władcom z Hierakonpolis udało się utrzymać kontrolę nad południem Doliny Nilu, natomiast Abydos kontroluje tereny położone na północy (Wilkinson 3 Ang. Peer polity interactions 2000: 392). Nie jest jednak pewnie czy władza Abydos rozciągała się na Deltę, czy istniejące tam centra polityczne pozostawały samodzielne (Hassan et al. 2006: 695). W Nagada IIIB pojawiają się zapisy imion różnych władców na naczyniach. Znaczna ich część uznawana jest za lokalnych wodzów. Wyścig ostatecznie wygrywają władcy Abydos. Pierwszym, który politycznie zjednoczył cały obszar był nie Narmer jak uprzednio sądzono, ale raczej jeden z jego poprzedników – Iry- Hor (Ciałowicz 2018: 16), którego imiona odkryto nie tylko na naczyniach ceramicznych w Delcie, lecz również wyryte na skałach na Synaju (Tallet i Laisney 2012: 385-387). Zakończył się proces tworzenia organizmu państwowego co, już w Nagada IIIB, otworzyło nowe możliwości dalszej ekspansji. Rozwój Południowego Lewantu przebiegał zdecydowanie inaczej. Początki 4 tys. p.n.e. to czas schyłku kultury chalkolitycznej. W swoim ostatnim stadium jest to organizm bardzo złożony, posiadający rozwiniętą organizację społeczną, silnie rozwinięte i wyspecjalizowane rzemiosło jak również bogate wierzenia, czego przejawem były działające głównie w południowej części okręgi świątynne. Prace prowadzone na obszarze Nahal Miszmar doprowadziły do odkrycia skarbu przedmiotów miedzianych ukrytych w jednej z jaskiń. W skład znaleziska wchodziły między innymi głowice maczug oraz berła, często bogato dekorowane. Były to najprawdopodobniej przedmioty wykorzystywane przez elity uczestniczące w praktykach religijnych jakie odbywały się w położonym nieopodal sanktuarium w En Gedi (Bar-Adon 1980). Badania metalograficzne wykazują, że przedmioty zostały wykonane techniką na wosk tracony. Pokazuje to jakimi umiejętnościami dysponowali ówcześni rzemieślnicy. Bardzo interesujące jest, że pomimo tak silnego rozwoju społecznego społeczności chalkolitycznego Lewantu zamieszkują głównie duże wioski. Centrum kultury chalkolitycznej na końcowym etapie jej rozwoju znajdowało się nad Morzem Martwym z Teleilat Gassul (Mallon et al. 1934; Koeppel 1940, Bourke et al. 2004) i En Gedi oraz w okolicach Nahal Berszewa na Negewie, gdzie mieściły się takie osady jak Bir es Safadi, Bir Tzfad czy Abu Matar, znane z podziemnych konstrukcji kutych w lessowym podłożu. System tuneli posiadał pomieszczenia mieszkalne oraz pracownie. Wytwarzano w nich przedmioty z kości słoniowej oraz miedzi. Do tej listy należy dodać też Shiqmim, na którym przeważała jednak architektura kamienna (Levy 1987, Commenge-Pellerin 1990). Zasiedlone były też inne regiony jak niziny nadmorskie, czy Wzgórza Golan (Garfinkel 1999). Daleko posunięty regionalizm sprawił, że kultura materialna poszczególnych obszarów różniła się między sobą (Garfinkel 1999: 200- 297). Brak jest podstaw do twierdzenia, że poszczególne regiony rozwijały się z taka samą dynamiką (Braun i Roux 2013: 13). Z nieustalonych jak dotąd przyczyn na przełomie 5 i 4 tys. p.n.e. dobrze zorganizowane, dysponujące wysokiej jakości warsztatami społeczeństwo oparte w dużej mierze na gospodarce pasterskiej zaczyna zanikać. Jedna z teorii mówi o zmianach klimatycznych, które mogły do tego doprowadzić. W ich wyniku doszło do przemieszczeń ludności, szczególnie z terenów Negewu na północ (Golani et al. 2013; Vradi i Gilead 2013). Bardzo charakterystycznym elementem zmiany było odrzucenie wcześniejszego systemu politycznego i religijnego. Zanikają między innymi okręgi religijne. Chociaż kontynuuje się produkcja narzędzi miedzianych to nie wykonuje się przedmiotów luksusowych, takich jak znane są z Nahal Miszmar. Wydaje się, że kryzys nie dotyka całego obszaru w tym samym stopniu. Elementy kontynuacji tradycji chalkolitycznych widać na obszarach południowych, szczególnie dotyczy to południowej części pasa nizin nadmorskich czy obszaru pogórza Judzkiego (de Miroschedji 2014). Radykalna zmiana dotyka większość sfer życia społecznego. Zmienia się zupełnie sieć osadnicza. Na nowo zasiedlone zostaje np. Jerycho. Okres zamętu przypada mniej więcej na czasy 3900 – 3700. Naukowcy nie są zgodni co do datowania początków WB I. Wiadomo, że najstarsze daty radiowęglowe uzyskane ze stanowisk chalkolitycznych wskazują daty około 3900/3800 (Bourke et al. 2004). Z drugiej strony E. Braun (Braun i Roux 2013: 18) twierdzi, że najstarsze daty potwierdzające bezsprzecznie początek WB I grupują się znacznie bliżej roku 3500. Powstała w ten sposób luka chronologiczna pomiędzy końcem Chalkolitu a początkiem WB I nazywana jest czasem „lost horizon” (Braun 2011). Wydaje się, że dalszy rozwój badań może doprowadzić do wydzielenia swoistego okresu przejściowego, w czasie, którego doszło do „rewolucji” wczesnobrązowej. W ramach tych daleko idących zmian ukształtowało się zupełnie nowe społeczeństwo. Według najnowszych ustaleń za zmianę sieci osadniczej odpowiedzialni byli między innymi nomadowie, którzy w nowej przestrzeni kulturowej zaczęli przechodzić na osiadły tryb życia (de Miroschedji 2014: 308). Tradycje koczownicze są jednak dalej żywe czego dowodem jest istnienie dużych cmentarzysk wspólnotowych, na których zmarłych grzebały rody zamieszkujące daną okolicę. Jednym z takich cmentarzysk jest Bab edh-Dhra (Schaub i Rast 1989, Chesson 1999). W WB I przeważają małe wioski o powierzchni dochodzącej do około 5 ha. Sieć osadnicza się zagęszcza. Postępująca ewolucja prowadzi nowe społeczności ku powstaniu pierwszej cywilizacji miejskiej na obszarze Lewantu. Gospodarka WB Ia stawia na rolnictwo kosztem pasterstwa, kontynuowana jest uprawa oliwki, a rozwijana – winorośli. Są to podstawy czegoś co można nazwać rolnictwem basenu Morza Śródziemnego. Po okresie kryzysu następuje rozwój handlu lokalnego i dalekosiężnego. Produkcja często nastawiona jest na wytwarzanie towarów specjalistycznych jakimi były przedmioty miedziane czy ostrza kananejskie. W przypadku Południowego Lewantu krajobraz oddziałuje na społeczności w inny sposób. Ziemi jest pod dostatkiem, a występujące bariery naturalne sprawiają, że rozwój jest nieprzerwany, ponieważ ludzie skupiają się w swoich mikroregionach. Doprowadza to do powstania w nich ośrodków centralnych, które są centrum życia politycznego i społecznego danego obszaru. Kontrolują one między innymi wyspecjalizowana produkcję, handel oraz zapewniają bezpieczeństwo. Doprowadza to do pojawiania się w połowie WB I pierwszej osady o charakterze miejskim. Najnowsze znaleziska w Tel Erani pozwalają datować mur obronny okalający miasto na fazę WB Ib1. W Południowym Lewancie istnienie systemu obronnego urosło do rangi symbolu urbanizacji. Oczywiście sam fakt posiadania muru obronnego nie czyni z osady ośrodka miejskiego, jednak w przypadku Tel Erani mamy więcej przesłanek, aby sądzić, że mamy do czynienia z ukształtowanym ośrodkiem miejskim. Zabudowa osady jest stosunkowo gęsta, w planie widoczne są zabudowania o rozmiarach przekraczających standardowe domostwa, jak na przykład budynek z salą, w której strop wspierały dwa rzędy filarów ustawionych na środku pomieszczenia. Aby wykonać mur, który otoczył 26 ha osadę musiała istnieć jakaś forma władzy, która była wstanie zaplanować i przeprowadzić tak duże zadanie. Co więcej, w WB Ib1 w Tel Erani pojawia się ceramika o bardzo charakterystycznym zdobieniu. Od fazy, w której występuje przyjęło się określać ten styl jako Erani C. Naczynia o cechach charakterystycznych tego horyzontu dominują na stanowiskach północnego Negewu, południowego pasa nizin nadbrzeżnych oraz Szefeli, mniej więcej pomiędzy Aszkelonem, Hartuv, Lachisz a Lahav. Można zatem przypuszczać, że Tel Erani, jako osada centralna, sprawował nad tym obszarem kontrolę. Tel Erani nie jest ewenementem, chociaż według najnowszych badań jest jednym z najstarszych ośrodków miejskich w Lewancie. Takich centrów w okresie WB Ib pojawia się kilka. Na północy jest nim bez wątpienia Magiddo, które dominuje dolinę Jezreel, jest też posiadające kamienne mury obronne Tel Dalit leżące nieopodal Tel Lod (Gophna 1996) i inne. Do niedawna uważano, że urbanizacja dokonuje się dopiero w WB II jednak dziś już wiadomo, że ma to miejsce wcześniej (Sharon 2014: 51). Można zatem powiedzieć, że Egipt sąsiadował z małymi, ale za to prężnymi ośrodkami kierowanymi przez lokalnych władców. Składały się one z ośrodka centralnego kontrolującego obszar chory, z kilkoma podległymi osadami i zapleczem wiejskim. Czy Egipt widział w nich zagrożenie, szansę na własny rozwój a może teren do dalszej ekspansji? To pytanie będzie jednym z zagadnień badawczych prezentowanej pracy. 2. Egipskie importy w Południowym Lewancie i lewantyńskie w Egipcie. Prezentacja materiału [Mapa 1-3] Wain 2.1. Naczynia ceramiczne 2.1.1. Egipt Abusir el-Melek – Stanowisko położone jest w Dolinie Nilu na wysokości Oazy Fajum, kilka kilometrów na północ od miejscowości Beni Suejf. Misja niemiecka działająca pod kierownictwem G. Mölera pracowała tutaj w początkach XX wieku (Scharff 1926). Podczas badań natrafiono na rozległe cmentarzysko liczące około 850 pochówków datowanych na czasy Nagada II-III. Zmarłych można zakwalifikować do klasy niższej i średniej chociaż natrafiono również na kilka grobów zawierających bogate pochówki (Ciałowicz 1999: 167). W grobach datowanych na czasy Nagada IIIB natrafiono na dwa naczynia importowane. Jednym jest dzban z grobu 41a2. Ma on płaskie dno, baryłkowaty brzusiec i prosty wylew wieńczący krótką szyję. Dzban zaopatrzony jest w dwa imadła faliste umieszczone w środkowej części brzuśca. Jego cechą charakterystyczną jest niewielkich rozmiarów dekoracja w postaci listwy plastycznej umieszczonej w górnej części brzuśca (Hennessy 1967: 29, Pl. 20: 6; Kroeper 1989: 410, Fig: 2c, Kantor 1992: 17, Anđelković 1995: 57, Fig. 22: 2). Tego typu aplikacje są bardzo rzadkie w Lewancie. Znane są tylko z jednego stanowiska: Ptora, nieopodal Erani skąd pochodzi analogicznie zdobione naczynie zasobowe, odkryte w ostatnich latach (Milevski et al. 2016). Drugim naczyniem importowanym odkrytym w Abusir el-Melek jest mała butelka o prostym wylewie, owalnym brzuścu i niewielkim denku. Na ramionach naczynie posiada dwa uszka. Naczynie zdobi rząd malowanych podłużnych pasów przebiegających z góry na dół naczynia, wychodzących z szerokiego pasa okalającego podstawę szyi. Analogiczne zdobienie otacza również wylew. Butelkę odkryto w grobie 1019 (Hennessy 1967: 28, 99-100, Pl. 19:6; Kantor 1992: 17, Fig. 6: 21, Anđelković 1995: 57, Fig 22: 1). Obydwa opisane wyżej naczynia mają swoje analogie w lewantyńskim okresie WB Ib1. Abydos, Umm el-Qaab – znajduje się w Górnym Egipcie, po zachodniej stronie rzeki, nieopodal Teb. W okresie Predynastycznym rejon ten stał się ważnym centrum politycznym i religijnym Egiptu. Umm el-Qaab to jedno z cmentarzysk zlokalizowanych w pobliżu nowożytnej wioski Abydos. Zostało ono ulokowane na rozległym plateau znajdującym się u wejścia do jednego z wadi, uważanego przez starożytnych za bramę w zaświaty. Na opisywanym cmentarzysku znajdują się groby pierwszych władców Egiptu (Ciałowicz 1999: 163 – 165). Stanowisko było badane wielokrotnie. Pierwsze wykopaliska przeprowadził w latach 1894 – 1898 francuski badacz E. Amelineau (por. 1899, 1902). Po bardzo mocnej krytyce jego poczynań oraz wygaśnięciu koncesji prace kontynuował F. W. M. Petrie (por. 1901, 1902). Ustalił on między innymi sekwencje panowania pierwszych królów egipskich. Od roku 1978 badania weryfikacyjne na Umm el-Qaab prowadzi zespół niemiecki (por. Kaiser i Grossman 1979). Podjął się on weryfikacji wcześniejszych ustaleń. Ponownie przebadano między innymi grób U-j, co przyniosło zaskakujące rezultaty (Dreyer 1998). W trakcie prac misja niemiecka odkryła w 15 różnych grobach ponad 400 naczyń importowanych z Palestyny (Hartung 2001, 2002; Hendrickx, Bavay 2002: 68). Jednym ze świadectw relacji egipsko – lewantyńskich w okresie Pre- i Wczesno Dynastycznym jest bez wątpienia grób U-j. Badany pierwotnie przez E. Amelieneau, został ponownie odsłonięty przez misję niemiecką w roku 1988. W grobie mogło się znajdować nawet 700 naczyń importowanych, zalegających w trzech z dwunastu pomieszczeń. W komorach 7 oraz 10 odnaleziono łącznie 200 naczyń in situ, ułożonych w trzech – czterech warstwach, natomiast w wypełnisku komór grobowych znajdowały się fragmenty kolejnych 150 naczyń. Prawdopodobnie (Hartnung 2002: 437; Dreyer 2011: 131) komora 12 również zawierała naczynia importowane. Łączna liczba naczyń z pomieszczeń 7, 10 oraz 12 szacowana jest na 700 sztuk. W dzbanach najpewniej przechowywano wino bądź oliwę (Hartnung 2002: 437). Oblicza się, że zmarłego wyposażono w 4500 litrów wina (Hartnung 2002: 437). Badania petrograficzne są niejednoznaczne. Część z nich wskazuje na pochodzenie lewantyńskie, ceramika miała pochodzić z rejonu nizin nadmorskich, Szefeli, jak i doliny Jordanu i południowego wybrzeża Morza Martwego (Hartung 2002: 438). Inni (Porat i Goren 2002) kwestionują te wyniki podkreślając, że chociaż domieszki wykorzystane przy produkcji naczyń rzeczywiście są znane z terenów Lewantu, jednak takie ich zastosowanie oraz skład mieszanki ceramicznej, nie ma, jak do tej pory, analogii. W ostatnich latach pojawił się pomysł ponownego przebadania naczyń z grobu U-j podjęty przez badaczy z Niemiec i Austrii. Wskazują oni, że dzbany mogły być wykonane nie tylko w Południowym Lewancie, lecz również pochodzić z północy tego rejonu. Niestety sytuacja w Egipcie nie sprzyja rozwojowi badań laboratoryjnych i na wyniki prac nad dzbanami z grobu U-j będzie trzeba jeszcze poczekać4. Dokładny inwentarz naczyń ceramicznych prezentuje U. Hartung (1993: 51-54). Przeważają formy z płaskim dnem, beczułkowatym brzuścem i imadłami falistymi. Wydzielono siedem grup naczyń: 4 Projekt badań petrograficznych ceramiki importowanej z grobu U-j przedstawiły V. Muller i Ch. Köhler podczas konferencji „Egypt at its Origins” w Kairze w 2014 roku. 1. Duże butelki o cylindrycznej szyi i pękatym lub owalnym brzuścu – 85 przykładów. (Hartung 1993: Fig. 11.a) 2. Małe butelki o owalnym brzuścu i wąskiej szyi – 16 (Hartung 1993: Fig. 11.d) 3. Małe butelki o lekko wywiniętym wylewie i cylindrycznej szyi – 19 (Hartung 1993: Fig. 9.b 4. Średniej wielkości dzbany, pozbawione imadeł – 51 (Hartung 1993: Fig. 11.b) 5. Dzbany z imadłami falistymi tzw. ledge – 17 (Hartung 1993: Fig. 11.f-g) 6. Dzbany z imadłami typu lug – 17 (Hartung 1993: Fig. 11.h) 7. Duże dzbany z baryłkowatym brzuścem, krótką szyją i lekko rozchylonym wylewem – 6 (Hartung 1993: Fig. 11.c) Część naczyń posiada krótką szyję, inne nieco dłuższa. Cechą powtarzającą się na co najmniej trzech naczyniach różnego typu jest zastosowanie na brzuścu krótkiej listwy plastycznej (por. Hartung 1993: Fig. 61: 7/50, 70: 11/17). Do niedawna uważano to za element dekoracyjny, który nie ma analogii w Lewancie. Jednak prace prowadzone przez I. Milevskiego w Ptora doprowadziły do odkrycia naczyń zasobowych z podobnym zdobieniem (Milevski i Baumgarten 2008: Fig. 7:11). Można w tym miejscu postawić hipotezę, że opisywana powyżej aplikacja nie pełniła tylko funkcji dekoracyjnej, a raczej wskazującej na pochodzenie. Wśród naczyń z grobu U-j można wyróżnić kilka, ze zdobieniami charakterystycznymi dla horyzontu Erani C. Do tej grupy należy dzban z widocznymi rzędami nacięć na szyi (Hartung 1993: Fig. 11.f) oraz dwa inne o imadłach typowych dla naczyń omawianego horyzontu (Braun i van den Brink 1998: 74). Kolejny przykład dzbana o analogicznej dekoracji pochodzi z grobu U-k (Dreyer 1992: 295- 299). Analogie do charakterystycznego zdobienia naczyń z grobu U-j pozwalają sądzić, iż naczynia powstały w początkach WB Ib, w okresie rozwoju horyzontu Erani C, z kolei na podstawie ceramiki lokalnej można ten grób datować na czasy Nagada IIIA2 (Hartung 2002: 437, 2011: 128). Spośród naczyń z grobu U-j jedynie tzw. butelki nie posiadają dobrych analogii wśród naczyń lewantyńskich. Uważa się, że ten typ dzbana mógł być przygotowywany specjalnie do transportu wina do Egiptu (Hartung 2002: 442- 443). Bardzo interesujący jest również grób U-133. Jest to grób jamowy na planie prostokąta o zaokrąglonych krawędziach. Konstrukcja szalowana była drewnem oraz matami. Wewnątrz znajdowały się fragmenty drewnianej trumny oraz resztki darów grobowych (Ciałowicz 1999: 250), między innymi importowanego dzbana charakterystycznego dla WB Ia (Ciałowicz 1999: 250, Hartung 2002). Również w grobie U-o odkryto przedmioty importowane z Palestyny. Grób wyłożony był jednym rzędem cegieł pokrytych warstwą mułowej zaprawy i podzielony na dwie części, północną – komorę grobową oraz południową – magazyn. Znajdowało się w nim 6 naczyń importowanych z Palestyny (Hartung 2002: 437). Kolejnych znalezisk importów z Palestyny dostarczył grób U-a, gdzie odkryto 30 naczyń (Hartnung 2002: 437). Dokładnie zestawienie grobów z Umm el-Qaab zawierających ceramikę importowaną z Południowego Lewantu przedstawia się następująco: Grób Ilość naczyń Datowanie U – 133 1 Nagada II D1-D2 U - 503 1 Nagada II D1-D2 U – 134 1 Nagada II D2 U – a 30 Nagada III A1 U – k 50 Nagada III A1 U – o 6 Nagada III A1 U – r 1 Nagada III A1 U – ww 1 Nagada III A1 U – s 2 Nagada III A2 U – j 360 (700) Nagada III A2 U – b 1 Nagada III U – d 1 Nagada III U – p 1 Nagada III U – yy 3 Nagada III U – zz 1 Nagada III Tabela 5. Zestawienie ilości naczyń importowanych w grobach z cmentarzyska Umm el Qaab (na podstawie Hendrickx i Bavay 2002 tab. 3.5 ze zmianami za Hartnung 2002: 437) W zestawieniu nie ujęto naczyń, dla których typy i miejsca pochodzenia nie zostały określone w opublikowanych raportach (Hendrickx i Bavay 2002: 68) Badari – jest leżącym w Górnym Egipcie w prowincji Asjut cmentarzyskiem, na którym odkryto prawie 650 grobów datowanych na kultury Badari i Nagada (Brunton i Caton-Thompson 1928) Odkryto na nim tylko jedno naczynie importowane z Południowego Lewantu. Był to niewielki dzban o owalnym brzuścu i krótkiej szyi zakończonej prostym szerokim wylewem. W górnej partii ramion znajdowało się dwoje uszek. Naczynie zdobiono rzędem malowanych pasów opadających od wylewu w stronę denka zarówno prosto jak i pod kątem (Kantor 1992: 12). Buto – Położone jest około 160 km na północ od Kairu w północnej części Delty. Pierwsze wykopaliska przeprowadził tam W. M. F. Petrie (1905). Od początku lat ’80 XX wieku prace w Buto prowadzi ekspedycja niemiecka. Opisywane poniżej przedmioty importowane pochodzą z tych badań. Buto jest jednym z niewielu stanowisk w Egipcie, gdzie takie artefakty odkryto w warstwach osady, a nie na cmentarzysku. Ceramika lewantyńska występuje tam w fazach Buto I i II (Faltings 1998, 2002; Watrin 1998). Jednak ilość importów w fazie II jest znikoma i w ocenie badaczy ich pojawianie się może być wynikiem procesów postdepozycyjnych zachodzących na osadzie. Być może nieliczne importy zostały po prostu wykopane z wcześniejszych warstw podczas wznoszenia chat itp. (Faltings 2002: 167). Nawet 30% ceramiki odnalezionej w fazie I stanowią naczynia Lewantyńskie. Różnica pomiędzy ceramiką lokalną a naczyniami wytwarzanymi przez przybyszów jest bardzo duża. Cienkościenne, obtaczane na kole wolnoobrotowym naczynia z dekoracją malarską i domieszką mineralną kontrastują z lokalnym przemysłem opartym o grubościenną ceramikę schudzaną domieszka organiczną (Faltings 2002: 165-167). W fazie Buto Ia występują naczynia o cechach typowo lewantyńskich. Jako pierwsze pojawiają się naczynia bez szyi, misy i dzbany z pofalowanym wylewem, misy na pustej nóżce, kornety czy fragmenty tzw. maselnic i kubków V-kształtnych będące formami charakterystycznymi dla późnego chalkolitu w Lewancie. Bardzo często naczynia posiadają białą angobę, bądź też są malowane jasna farbą, rzadziej z dodatkowym motywem geometrycznym koloru czerwonego (Faltings 2002: 165-167). W kolejnym stadium (faza Buto Ib) te same formy które wcześniej były importowane produkowane są obecnie lokalnie w Buto, co więcej powstają też naczynia łączące cechy obu kultur, lewantyńskiej i dolnoegipskiej, tzw. hybrydy, świadczące o zlewaniu się cech charakterystycznych dla obu kultur. Do wytworzenia takich form musiało dojść w wyniku bezpośredniego kontaktu rzemieślników pochodzących zarówno z Dolnego Egiptu, jak i Lewantu. Można tu wspomnieć naczynia bez szyi, czy kubki V-kształtne o wyświecanej powierzchni zewnętrznej (Faltings 2002: 166-167). Naczynia importowane odkryte w trakcie badań w Buto to formy typowe dla końcowej fazy chalkolitycznego Lewantu, posiadające bardzo dobre analogie na stanowiskach kultury Berszewa. Obecność ceramiki wykorzystywanej przy sprawowaniu kultu, jak i naczyń codziennego użytku wskazuje na przebywanie w Buto grupy przybyszów z Południowego Lewantu. Uważa się, że przybysze byli imigrantami szukającymi w Delcie schronienia, a nie osobami, które pojawiły się tam w celach wymiany towarowej (Faltings 2002: 168). el-Amrah – Stanowisko położone jest w Górnym Egipcie pomiędzy Nagada a Luksorem na zachodnim brzegu Nilu. Znane jest szerzej jako sanktuarium boga Montu. W czasach Predynastycznych znajdowało się tam cmentarzysko liczące 170 pochówków. Prace na stanowisku prowadzone były przez misję D. Randall-MacIvera i A. C. Mace w latach 1899-1901 (Ciałowicz 1999: 163). Na cmentarzysku odkryto co najmniej dwa naczynia importowane. Są to dzbany z imadłami falistymi posiadające zdobienie w postaci malowania. W przypadku dzbana z grobu nr 6 są to pasy opadające od wylewu w stronę denka oraz rodzaj „kratki” przy spodzie naczynia. Na drugim naczyniu, ma to być wzór imitujący kamień (Randall- Maciver i Mace 1902: 20-24, 42, Pl. 14: Wa, Wb). Obydwa dzbany datowane są na okres Nagada IIC – D1 (Hendrickx, Bavay 2002: 68). W ostatnich latach prace na obszarze el-Amra prowadzili badacze z USA oraz Polski (Hill i Herbich 2011). Stanowisko zostało rozpoznane przede wszystkim metodami nieinwazyjnymi. Materiał zebrano z powierzchni, przeprowadzono prace geofizyczne oraz wstępne badania sondażowe. W wyniku tych działań ujawniono pewne ilości ceramiki importowanej. Niestety w publikacji badań brak jest rysunków czy zdjęć ukazujących znaleziska. Przedstawiono jedynie analogie z innych stanowisk (Hill i Herbich 2011: Fig.9). Wspomina się o odkryciu dzbanów z imadłami w typie lug. Uchwyty dołączone były do górnej części ramion i szyi (Hill i Herbich 2011: 131). Za importowane uznaje się też dwa typy mis. Pierwszy stanowią naczynia z załomem i rzędem guzów. Odkrywcy widzą w nich nawiązanie do naczyń w typie Grey Burnished Ware (Hill i Herbich 2011: 131). Jednak pewne cechy morfologiczne każą wątpić w tą identyfikację. Naczynia z el-Amra nie są wyświecone, a jedynie wygładzone, a także posiadają zdobienia w postaci rzędów nakłuć (Hill i Herbich 2011: 129). Jest to cecha morfologiczna niewystępująca na naczyniach GBW (por. Goren i Zuckermann 2000: 167; Braun 2012a). Ostatni typ też posiada guzy poniżej wylewu. Naczynia łączy się z WB Ia, datując jednocześnie na okres Nagada IIIA2- IIIB (Hill i Herbich 2011: 129-131). W świetle odkryć z Abydos to ustalenie jest błędne. W związku z brakiem dostępu do dokumentacji trudno zająć jednoznaczne stanowisko, jednak biorąc pod uwagę przedstawioną przez archeologów pracujących w el-Amra analogię (Hill i Herbich 2011: Fig. 9:f) – fragment hemisferycznej misy z guzem poniżej wylewu można przypuszczać, iż bardziej na miejscu było by odwołanie się jeszcze raz do typu 4 ceramiki GBW lub raczej ich kopii. W materiale powierzchniowym natrafiono również na fragmenty naczyń tzw. Abydos Ware, jednak okres ich występowanie wykracza poza ramy chronologiczne niniejszej pracy (Hill i Herbich 2011: 128-129). Gerza. Cmentarzysko rozciąga się 5 km na wschód od piramidy w Medum. Gerza stała się stanowiskiem eponimicznym dla drugiej fazy kultury Nagada. Podczas prac, w latach 1910 – 1911 prowadzonych przez G. A. Wainwright, natrafiono na prawie 250 pochówków (Ciałowicz 1999: 167). Gerza jest kolejnym cmentarzyskiem, na obszarze którego pojawiły się naczynia importowane do Egiptu. Z grobu 33 pochodzi dzban zaopatrzony w imadła typu lug w górnej części owalnego brzuśca, z płaskim dnem i bardzo krótką szyją (Petrie et al. 1912: Pl. XI: 2d). Naczynie z grobu 185 jest bardzo podobne, jedyne zauważalne różnice to wyposażenie go poza imadłami typu lug jeszcze w umieszczone poniżej imadło faliste (Petrie et al. 1912: Pl. XI: 2c; Petrie 1921: Pl. XXVIII: 2c). S. Tutundźić (1993: 38-39) datuje naczynie na czasy WB Ia, jednak imadła lug posiadają nacięcie biegnące wzdłuż co jest charakterystyczne dla ceramiki horyzontu Erani C, czyli pierwszej połowy WB Ib. Grób, z którego pochodzi naczynie datuje się na fazę Nagada IIC-D (Hartung 1994: 110), choć niekiedy łączy się go nawet z Nagada IIC (Hendrickx i Bavay 2002: 68- 67). Ostatnim importem w Gerza jest dzbanek z imadłem wystającym ponad wylew. Naczynie posiada owalny, esowaty profil i jedno imadło wystające ponad wylew naczynia. Zachowała się dekoracja malarska w postaci podłużnych pasów (Kantor 1992: 13, Fig. 6: 36). Heliopolis – znajduje się w granicach administracyjnych Kairu, stanowiąc jedną z jego północno- wschodnich dzielnic. W latach 1950 – 1953 badania w tym rejonie prowadził F. Debono odkrywając cmentarzysko kultury dolnoegipskiej (Ciałowicz 1999: 171). Odkryto tu trzy naczynia importowane. Pierwszym z nich jest dzban o płaskim dnie, owalnym brzuścu i szerokiej, wysokiej szyi zakończonej prostym wylewem (Debono i Mortensen 1988: Pl. 8/13:1). Kolejny jest bardzo podobny. Trzecie naczynie zachowało się jedynie fragmentarycznie: przetrwała część przydenna z widocznym guzem. Naczynia te mają analogie wśród tych znanych z Maadi. Takie dzbany można datować na WB Ia, chociaż jak zauważono niektóre cechy upodabniają je do ceramiki chalkolitycznej (Debono i Mortensen 1988: 33-34). Hierakonpolis – inaczej zwane Kom el-Ahmar czyli Czerwonym Wzgórzem rozpościera się na zachodnim brzegu Nilu kilkanaście kilometrów na północ od Edfu i składa z wielu mniejszych stanowisk. Hierakonpolis było ważnym centrum politycznym i religijnym Predynastycznego Egiptu. Prace wykopaliskowe prowadziło tam wiele ekspedycji, poczynając od W. M. F. Petriego, J. E. Quibella oraz F. W. Greena, działających w schyłku XIX w. Obecnie prace prowadzi tam ekspedycja z British Museum pod kierunkiem R. Friedman . Podczas badań cmentarzyska (Hk6) natrafiono na dwa kompletne naczynia o Lewantyńskim rodowodzie. Są to dzbany z analogiami wśród palestyńskich inwentarzy okresu WB Ia (Tutundźić 1993: 34, Hendrickx i Bavay 2002: 68). Groby, w których je odkryto datuje się na okres Nagada IIC – D (Adams i Friedman 1992: 334). Kilkanaście fragmentów ceramiki, w tym trzy denka, dwa wylewy oraz jedno imadło, zostały uznane za kawałki naczyń importowanych z Palestyny. Na niektórych z nich zauważono ślady czerwono – brązowej farby (Anđelković 1995: 60). Maadi – stanowisko zlokalizowane jest na południowych przedmieściach Kairu nieopodal Wadi Digla. Badania w latach ‘30 ubiegłego stulecia z ramienia Uniwersytetu w Kairze kierowali nimi M. Amer oraz O. Menghin. W kolejnych latach prace na stanowisku podjęło jeszcze kilka misji międzynarodowych, a ostatnia ekspedycja była zorganizowana przez Niemiecki Instytut Archeologiczny. Ilość ceramiki importowanej na stanowisku szacuje się na poniżej 3% ogółu (Rizkana i Seeher 1987: 31), ale w materiale można wyróżnić rodzaj typowego importowanego naczynia. Jest do dzban o szerokiej podstawie i baniastym brzuścu. Cechą charakterystyczną jest długa szyja oraz imadła typu lug umieszczone na ramionach, lub też imadła faliste w niższej partii brzuśca. Na dzbanach często występowały guzy, a czasem naczynie malowano (Rizkana i Seeher 1987: Pl. 72-77). Wykonywano je z glinki schudzonej domieszką mineralną. Był nią najczęściej tłuczony kalcyt, wapień lub po prostu piasek. Przypuszczenia odnośnie ich lewantyńskiego pochodzenia zostały potwierdzone w wyniku badań petrograficznych (Rizkana i Seeher 1987: 31-32; Porat i Seeher 1987: 215-228). Typ naczyń sugeruje, iż wykorzystywane były do transportu towarów płynnych importowanych do Dolnego Egiptu. Pewnego problemu nastręcza datowanie opisanych dzbanów. Cechy morfologiczne takie jak: płaskie dno, kształt brzuśca czy długa szyja charakteryzują zarówno naczynia z chalkolitu Ghassulskiego (por. Garfinkel 1999: Fig 141), jak i Wczesnego Brązu Ia5. Brak przekonywujących analogii nie ułatwia zadania, jednak w oparciu o dostępny materiał oraz badania C14 uznaje się, iż Maadi rozwijało się w okresie współczesnym z WB Ia w Lewancie. Do takiego wniosku doszła D. Faltings (1998a: 35-45, 1998b: 365- 375, 2002), przesuwając początek istnienia Maadi na fazę Nagada IC i zrównując to z początkiem Wczesnego Brązu I w Lewancie. Wcześniej 5 Mączyńska (2013: 186) jest zdania, że tego typu cechy występują już w Neolicie, jednak naczynia ówcześnie produkowane nie posiadają tak długich szyi, są też często bogato zdobione (por Garfinkerl 1999: 16-153) co sprawia, że są zupełnie odmienne od tych z Maadi i w żaden sposób nie mogą być brane pod uwagę w dyskusji nad korelacja chronologii Wczesnego Brązu Egiptu i Bliskiego Wschodu. zastanawiano się między innymi czy Maadi nie istniało już w okresie palestyńskiego Chalkolitu bądź w dobie przełomu pomiędzy epokami (por. van den Brink 1992: 4836; Commenge i Alon 2002: note 14; Braun i van den Brink 2008: 649-650). Doprowadziło m. in. do uznania półziemiankowych struktur z Maadi za elementy architektury związane z chalkolityczną kulturą Ghassul- Berszewa. 6 Dotyczy stanowiska zajętego przez R. Gophnę podczas dyskusji w trakcie konferencji „The ile Delta in Transition” przedstawionego przez redaktora tomu pokonferencyjnego w podsumowaniu. Przypis odnosi się do tomu pokonferencyjnego którego redaktorem był E. C. M. van den Brink. Minshat Abu Omar – jest cmentarzyskiem położonym we wschodniej Delcie Nilu na północny – wschód od Tell el-Farcha. Badania, w latach 1978 – 1988 prowadziła misja z Muzeum w Monachium pod kierunkiem D. Wildunga, K. Kroeper i L. Krzyżaniaka. Misja odsłoniła prawie 400 grobów kultury Nagada. Bogactwo wyposażenia grobowego świadczy o wysokiej zamożności i pozycji społecznej pochowanych tam ludzi (Ciałowicz 1999: 171 – 172). Ze stanowiska pochodzi szesnaście naczyń importowanych z terenów Lewantu (Anđelković 1995: 63), choć S. Hendrickx i L. Bavay (2002: 68 – 69) wymieniają zaledwie dziewięć, natomiast Mączyńska (2013) dwadzieścia. Są to dzbany z imadłami falistymi oraz naczynia, na których występują razem obydwa typy imadeł (Tutundźić 1993: 37). Wśród znalezisk jest również czajniczek oraz fragment naczynia imitującego skórzany bukłak. Groby, w których natrafiono na importy z południowego Levantu datuje się na okres Nagada IIC – IID2, wszystkie należą do pierwszej fazy cmentarzyska (Hendrickx i Bavay 2002: 68 – 69). S. Tutundźić (1993) uważa, że naczynia powtarzają formy znane z terenów Lewantu z okresu WB Ia. Z tym poglądem nie zgadzają się E. Braun i E. C. M. van den Brink (1998), którzy zebrali analogie do naczyń z Minshat Abu Omar. Ich zdaniem w materiale znajdują się zarówno naczynia z horyzontu Erani C, jak i formy zdobione dekoracją analogiczną do naczynia z Ptora. Mają one swoje odpowiedniki we Wczesnym Brązie Ib1. Również imitacja bukłaka może być datowana na ten okres (Braun i van den Brink 1998). Bardzo interesujący jest grób 316, gdzie naczynie importowane wykorzystano jako trumnę dla dziecka, które zmarło 7 – 9 miesięcy po porodzie (Kroeper i Wildung 2000: 80, Fig: 316/1). Do pochówku użyto naczynia zasobowego z imadłami falistymi. Dzban nie posiadał dna. W górnej części brzuśca umieszczono niewielką aplikację w postaci listwy dekoracyjnej z imitacją sznura. Analogie do takiego zdobienia znane są m. in. z grobu U-j w Abydos czy ze stanowiska Ptora nieopodal Tel Erani. Odkrywcy grobu nie datowali go precyzyjnie, stwierdzając jedynie, że pochodzi z fazy MAO II – IV. Sądząc po bardzo bliskich lewantyńskich analogiach do opisanego naczynia można stwierdzić, że zapewne grób pochodzi z początku wzmiankowanego okresu, a być może nawet z fazy I. Bardzo interesujące naczynie pochodzi z grobu 787 datowanego na fazę MAO I (Kroeper i Wildung 2000: 10-11). Jest to ceramiczna imitacja skórzanego bukłaka. Naczynie posiada kształt beczułkowaty. W jego górnej części są dwa imadła w typie lug, a prosty wylew wieńczy bardzo krótką szyjkę, na jednym z boków widoczna jest dekoracja plastyczna. Z innego grobu w Minshat Abu Omar pochodzi dzban o płaskim dnie, baryłkowatym brzuścu i płaskich ramionach do których dołączono dwa imadła typu lug oraz prosty wylew (Kroeper i Wildung 1994: 114-115, Fig. 313:3). Takie naczynia występują w Lewancie w drugiej połowie WB I. Najlepsze analogie do naczyń z grobów 787 i 313 pochodzą z grobu nr 1 w Azor (Ben-Tor 1975: Fig.10:2), z Horvat Iilin Tahtit IV oraz Palmahim, skąd pochodzi dekoracja analogiczna do tej z naczynia z grobu 787 (Braun i van den Brink 1998: 83, Fig. 2: d,f). Interesujący jest dzban z grobu 799. Jest to naczynie o dwóch nacinanych pionowo imadłach typu lug (Kroeper i Wildung 2000: 1, Fig: 799/1). Jest to cecha charakterystyczna dla ceramiki Erani C. Na górnej części brzuśca zauważyć można krótką listwę plastyczną, błędnie rozpoznaną przez Tutundzića (1993: 37) i Andelkovicia (1995: 63) jako rodzaj imadła falistego. Bez wątpienia jest to aplikacja tego samego typu jak na naczyniach z grobu U-j w Abydos czy znanych z Ptora. Ze stanowiska znae sąteż dwa niewielkie dzbanuszki z dzióbkiem. Jeden z nich odkryto w grobie 330 (Kroeper i Wildung 1994: 120, Fig: 330:18. Oba znaleziska datowane są na fazę MAO I (Kroeper i Wildung 1994: 112-114, 118). Na omawianym stanowisku odkryto jeszcze kilka innych naczyń, najprawdopodobniej o lewantyńskim pochodzeniu. Jednym z nich jest dzbanuszek o dwóch imadłach typu lug w górnej partii ramion (Kroeper 1989: 412). Bardzo interesujący jest dzbanek z imadłem wystającym ponad wylew odnaleziony w grobie z grupy IV, czyli datowanego na czasy Nagada III (Kroeper 1989: 419). Cztery podobne pochodzą również ze stanowiska. Dzbanki tego typu nie są znane w kulturze Nagada, za to często występują w południowym Lewancie. Niestety bardzo skąpe informacje na temat naczyń z Minshat Abu Omar jak i brak badań petrograficznych, nie pozwalają na rozstrzygnięcie czy naczynia te są rzeczywiście importami, czy jak w przypadku Tell el-Farcha wykonanymi w Egipcie imitacjami (Czarnowicz 2012a). Być może jest to naśladownictwo, co sugeruje wykonanie części naczynia na kole garncarskim (Kroeper 1989: 417, 419). Mostagedda – cmentarzysko zlokalizowane w Górnym Egipcie, pomiędzy Matmar i Deir Tasa, nieopodal Asjut. Badania na stanowisku prowadzono w latach ’20 XX wieku (Brunton 1937). Odkryto tam dwa naczynia importowane. Jednym z nich był niewielki dzban bez dekoracji. Miał owalny brzusiec i denko oraz krótką szyję. W górnej partii ramion znajdowały się dwa imadła (Kantor 1992: 13). Drugie z naczyń to misa z guzami poniżej wylewu. Powierzchnia naczynia jest wyświecona na czerwono (Petrie 1921: Pl. XV: 5a, cf. Henessy 1967: 28, 99-100, Tutundzić 1993: 4, Fig. 7: b). Misa swoją formą nawiązuje do czwartego typu naczyń Grey Burnished Ware (por. Braun 2012a), czyli ostatniej z klas znanej z północnego Izraela ceramiki. Takie naczynia były często imitowane i występują dość powszechnie również w południowych strefach Południowego Lewantu. Bazując na dokumentacji pozostałej po wykopaliskach w Mostagedda trudno jest jednoznacznie określić czy naczynie odkryte na tym stanowisku jest oryginałem czy jedynie imitacją nawiązującą swoją formą do naczyń typu 4 GBW. Ustalenie dokładnego datowanie obydwu naczyń nie jest możliwe., Trzeba poprzestać na stwierdzeniu, że pochodzą z Wczesnego Brazu I (Hendrickx, Bavay 2002: 68 – 67). Nagada – to kompleks stanowisk położonych nieopodal Luksoru. Składa się z dwóch rejonów osadniczych – miasta południowego oraz północnego, oraz cmentarzysk, liczących ponad 2 tysiące pochówków. W starożytności miasto znane było pod nazwą Nubt, co znaczyło miasto złota, ponieważ rozwinęło się w oparciu o obróbkę rudy miedzi i złota wydobywanego w kopalniach zlokalizowanych na Pustyni Wschodniej (Ciałowicz 1999: 162). Stanowisko zostało odkryte przez W. M. F. Petriego. To na podstawie badań prowadzonych na cmentarzysku uczony opracował, periodyzację kultury Nagada. Swoje prace Petrie rozpoczął w roku 1895. W następnych latach badały rejonie działały również inne ekspedycje: pierwsza pod kierownictwem T. Haysa (lata 1975 – 1977), druga F. Hasana (1978), a ostatnio w latach 1978 – 1984 C. Barocasa. Podczas pierwszych badań odkryto kilka naczyń pochodzących z Lewantu. Bez wątpienia za import można uznać dzban przechowywany w Ashmolean Museum (nr 1895.521). Naczynie posiada płaskie dno, baryłkowaty brzusiec i bardzo krótką szyję zakończoną lekko wychylonym, prostym wylewem (Petrie i Quibell 1896: Pl. XXXI: 1). Inne naczynie, zapewne również import lewantyński, zostało odnalezione w grobie 1298. Naczynie posiada bardzo podobna formę do wspomnianego powyżej, jednak różni się od niego imadłami. W górnej części brzuśca widoczne są dwa imadła. Na ich wysokości dzban posiadał również dekorację w postacie niewielkiej listwy plastycznej (Petrie i Quibell 1896: Pl. XXXI: 2b). Z Nagada znane jest jeszcze jedno importowane naczynie – fragment dzbana zaopatrzonego w dwa imadła (Petrie i Quibell 1896: Pl. XXXI: 2a). Qau – Stanowisko położone jest w części północnej Górnego Egiptu w okolicy miejscowości Ezzbet Yusef. W latach ’20 XX wieku cmentarzysko zostało przebadane przez G. Bruntona (Brunton i Caton-Thompson 1928). W grobie 569 datowanym na kulturę Badari znajdowało się różowawe naczynie o płaskim dnie, baryłkowatym brzuścu oraz krótkiej szyi zakończonej prostym wylewem. W środkowej partii brzuśca widoczne są cztery imadła typu lug [Rys. 1]. Takie naczynia nie są typowe dla kultury Badari, natomiast zarówno kolor glinki, kształt naczynia i rodzaj zastosowanych imadeł jest dość typowy dla naczyń Lewantyńskich zarówno z okresu Chalkolitu jak i Wczesnego Brązu (Brunton i Caton-Thompson 1924: Pl. XVI: 7). Sais – Zlokalizowane jest w Zachodniej Delcie, na południe od Buto. Na przestrzeni wieków stało się stolicą nomu V dolnoegispskiego. Już w końcu 4 tysiąclecia p.n.e. się miało być centrum kultu bogini Neit. Ostatnio badania na stanowisku prowadzi misja brytyjska z Uniwersytetu Durham (Wilson 2001). W trakcie prac odkryto zaledwie jeden fragment imadła falistego, pochodzący z naczynia importowanego z południowego Lewantu. Fragment zalegał w warstwach dolnoegipskich (Wilson et al. 2014) Tell el-Farcha – [Foto. 4, 6-8; Rys. 2-5] Położone jest we Wschodniej Delcie w odległości około 120 km na północny-wschód od Kairu. Stanowisko składa się z trzech komów – Zachodniego, Centralnego oraz Wschodniego rozciągających się na północnym krańcu wioski Gazala. W początkach lat ’80 XX wieku Centro Studi e Ricerche Ligabue z Wenecji przeprowadziło badania powierzchniowe w prowincji Dakahlija. W wyniku prac natrafiono na cały szereg stanowisk datowanych na 4 tys. p.n.e. Spośród wszystkich jako najbardziej obiecujące do prac wybrano Tell el-Farcha. Po kilku sezonach badawczych prace przerwano. W roku 1998 koncesję na badania stanowiska uzyskali badacze z Uniwersytetu Jagiellońskiego –Krzysztof Ciałowicz oraz Muzeum Archeologicznego w Poznaniu –Marek Chłodnicki. Od tamtego czasu prace prowadzone są nieprzerwanie. Badania prowadzone są zarówno na obszarze osady jak i przyległego do niej cmentarzyska. W ich wyniku natrafiono na dużą, w porównaniu do innych egipskich stanowisk, ilość naczyń importowanych z Lewantu. Ich całkowita ilość jest trudna do oszacowania, niemniej jednak statystycznie udział ceramiki importowanej jest znikomy. Cmentarzysko – tylko jedno naczynie importowane pochodzi z tej części stanowiska. Znajdowało się w ubogo wyposażonym grobie nr 139, datowanym na okres Nagada IIID. Jest to niewielki dzbanuszek z jednym uchem, szyjką i wywiniętym na zewnątrz wylewem. Denko naczynia jest mocno zaznaczone. Na terenie Lewantu takie naczynia można datować na okres WB II (Czarnowicz 2018b: 103). Zaskakujące jest włożenie importowanego naczynia do grobu datowanego na fazę 6 Tell el-Farcha, a więc okres, kiedy osada ta zaczyna wyraźnie tracić na znaczeniu. Na fragmenty importowanego naczynia natrafiono także w zasypisku mastaby (nr 10) znajdującej się w zachodniej części cmentarzyska (Czarnowicz 2018b: 102-103). Osada – naczynia importowane zostały odkryte na wszystkich trzech komach. Szczegółowe opracowanie znalezisk zostało zawarte w I tomie monografii stanowiska (Czarnowicz 2012a). Od tamtego czasu główne ustalenia nie uległy zmianie. Nowe odkrycia częściowo podsumowała Mączyńska (2018) oraz autor niniejszej dysertacji (Czarnowicz 2018b). W materiale z Tell el-Farcha generalnie wyróżnić można dwa typy naczyń. Pierwszy tworzą dzbany zasobowe najczęściej zaopatrzone w imadła faliste. Badania petrograficzne wskazały, że wykonano je z glinki dolomitowej formacji Monza, której źródła zlokalizowane są na obszarze Szefeli nieopodal Lod (Ownby 2014). Drugą grupę stanowią średniej i małej wielkości naczynia różnego typu, wśród których przeważają formy zamknięte. W tym wypadku badania petrograficzne nie rozwiązują problemu. Zdaniem M. Ownby naczynia te zostały w całości wykonane w Egipcie, jednak nie można wskazać źródła pochodzenia surowca. Podobnie jest z naczyniami posiadającymi dekorację typową dla horyzontu Erani C. W tym przypadku zarówno barwa gliny, sposób wypału jak i dekoracja odpowiadają dokładnie wzorcom lewantyńskim. Gdyby te same fragmenty, co pochodzące z Tell el-Farcha odnaleziono podczas badań w Tel Erani, Lachisz czy Aszkelonie bez wątpienia zostałyby zakwalifikowane jako produkty lokalne. Jednak M. Ownby nie potrafiąc zidentyfikować źródeł pochodzenia gliny, upiera się przy pochodzeniu egipskim omawianych naczyń. Konieczne jest przeprowadzenie pogłębionej analizy petrograficznej tych znalezisk. Fragmenty naczyń zasobowych pochodzą w dużej mierze z obiektów o charakterze magazynowym zlokalizowanych na Komach Zachodnim i Centralnym. Wydaje się iż Tell el-Farcha odgrywa ważną rolę w kontaktach pomiędzy Egiptem a Lewantem już od początku swojego istnienia. Importy ceramiki lewantyńskiej pojawiają się już w najstarszych warstwach, a wkrótce po osiedleniu się człowieka na gezirze na Komie Centralnym powstaje duży budynek o funkcji rezydencjonalnej (Chłodnicki i Geming 2012). Odkryto w nim liczne importy. W dobie dominacji kultury Nagada rolę tego budynku przejmuje wpierw tzw. rezydencja nagadyjska, a następnie centrum administracyjno-kultowe (Ciałowicz 2012). W przypadku pierwszego z wymienionych budynków nagadyjskich, fragmenty naczyń importowanych odkrywane są przede wszystkim w pomieszczeniach magazynowych. W centrum administracyjno-kultowym, do takich celów wykorzystywano również rozległy dziedziniec zajmujący centralną część kompleksu architektonicznego. W trakcie prac odkryto jedno kompletne importowane naczynie. Ma ono płaskie dno i baryłkowaty brzusiec zaopatrzony w dwa imadła. Naczynie wieńczy krótka szyja oraz rozchylony na zewnątrz wylew. Tuż powyżej denka widoczne jest nacięcie opasujące dzban dookoła. Powierzchnia naczynia ma kolor beżowy. Naczynie mogło być malowane, ale 5000 lat pobytu w warstwach zalewowych doprowadziło do zniszczenia ewentualnej dekoracji (Czarowicz 2012: Fig. 1.1, 7). Bez wątpienia jednym z najciekawszych odkryć jest fragment naczynia zasobowego, z centrum administracyjno-kultowego na Komie Zachodnim. Pochodzi on z warstw fazy 4 stanowiska. Fragment charakteryzuje nietypowa dekoracja. W tym czasie na terenach Południowego Lewantu dominuje jasna powierzchnia naczynia dekorowana ciemnymi pasami. Fragment z Tell el-Farcha ma ciemną powierzchnię pomalowaną jasną farbą. Takiego typu zdobienie jest rzadko spotykane, a najlepsze i właściwie jedynie analogie znane są z Megiddo (Czarnowicz 2012a). Opisany fragment nie jest jedynym przykładem kontaktów mieszkańców Tell el-Farcha z północnymi częściami Południowego Lewantu. Wśród importów na uwagę zasługuje jeszcze kilka innych naczyń, mogących pochodzić z terenów północnych. Można je rozpoznać po charakterystycznym sposobie opracowania powierzchni. Polega on na pokrywaniu naczynia warstwą angoby, która następnie jest polerowana, i uzyskiwana jest czerwona, mocno wyświecona powierzchnia. Takie opracowanie naczynia nie jest dobrym wyróżnikiem chronologicznym, ale stosowane było jedynie w północnej części dzisiejszego Izraela. W Tell el-Farcha natrafiono na przykłady takiej ceramiki: głównie małe i średnie dzbanuszki oraz naczynia z dzióbkiem. Są to wyroby dobrej jakości, które mogły służyć jako opakowania na wonności lub jako ceramika stołowa. Pojawienie się tych naczyń w Tell el-Farcha jest bardzo ważne z punktu widzenia zasięgu kontaktów. Inną ważną grupą znalezisk z Tell el-Farcha są naczynia o zdobieniu charakterystycznym dla horyzontu Erani C. W materiale obecne są wszystkie podstawowe typy form ceramicznych. Są nimi nacinane podłużnie imadła, imadła posiadające pierścienie wykonane z niewielkiego glinianego wałeczka oraz różnego typu linie nacięć wykonywanych poniżej wylewu dzbana. Z Tell el-Farcha znane są cztery takie fragmenty z dekoracją w postaci ukośnych linii, kropek czy półksiężycy. Odnalezienie fragmentów naczyń typowych dla horyzontu Erani C jest bardzo ważne, ponieważ daje to możliwość podjęcia próby szczegółowej korelacji chronologii obu omawianych w niniejszej dysertacji terenów. W Tell el-Farcha ceramika Erani C występuje w fazach od 2 do 4, czyli w okresie Nagada IID – IIIA2 (Czarnowicz 2012a, 2014). Jednak większość importów to fragmenty imadeł typu ledge. Najczęściej mają dwie- trzy fale powstałe poprzez wypchanie od dołu krawędzi imadła. Jeden z nich jest szczególnie ważny. Pochodzi z warstw 1 fazy z Komu Centralnego. Częściowo wywinięta do góry krawędź naczynia jest inna od pozostałych. Taka forma rozwijała się w Południowym Lewancie we WB Ia. Zabytki importowane występują w Tell el-Farcha od 1 fazy po przełom faz 4 i 5. Generalnie ilość zabytków w poszczególnych etapach rozwoju stanowiska jest podobna, nie zauważa się np. spadku ilości po przybyciu do Tell el-Farcha osadników z Południa. Materiał importowany występuje w magazynach oraz budynkach publicznych. Tell el-Farcha była zapewne swoistym pomostem łączącym Bliski Wschód z Górnym Egiptem, odpowiedzialnym za kontrolę przepływu dóbr. Bez wątpienia, wraz ze wzrostem roli społeczności zamieszkującej ten obszar większa część importów zostawała na stanowisku, aby zaspokoić potrzeby lokalnej wyższej klasy. Tell el-Iswid – Stanowisko położone jest około 40 km na północny – wschód od Zagazigu w prowincji Szarkija. Podobnie jak Tell Ibrahim Awad zostało rozpoznane przez misję z Uniwersytetu w Amsterdamie (van den Brink 1988). W trakcie pierwszych prac sondażowych prowadzonych przez badaczy holenderskich udało się ustalić, że tell skrywa pozostałości datowane na 4 tysiąclecie p.n.e. Prace na stanowisku podjęto w dużej mierze w celu rozpoznania kwestii związanych z rozwojem Delty w okresie formatywnym oraz ewolucji kultury Dolnoegipskiej. Obecnie, od roku 2006 prace na stanowisku prowadzi misja francuska eksplorując zarówno warstwy osady jak i cmentarzyska (Tristant 2004, Midant- Reynes 2014). W czasie badań holenderskich w warstwach datowanych na okres Wczesnodynastyczny i późno Predynastyczny natrafiono łącznie na 106 fragmentów naczyń importowanych z Południowego Lewantu. Niestety brak jest dokładnych informacji na temat typów naczyń (van den Brink et al. 1989: 71). W wyniku prac ekspedycji IFAO odkryto kolejne przykłady importów, które są obecnie opracowywane. Z uzyskanych informacji oraz raportów wykopaliskowych wynika, że są to głównie fragmenty niediagnostyczne oraz co najmniej jedno imadło faliste. Pochodzi ono z warstw datowanych na okres Nagada IID- IIIA1 (Guyot 2014: 117, Fig.11.8; Guyot w druku: 2-3, 17, Fig. 11: 5). Tell Ibrahim Awad – Jest stanowiskiem osadniczym zlokalizowanym we Wschodniej Delcie Nilu w prowincji Szarkija, na wschód od Tell el-Farcha. Tell, obecnie podzielony na dwie części, znajduje się na polach w okolicy wioski Umm Agram. Jego centralną część kilkanaście lat temu zniszczono robiąc miejsce pod sad owocowy. Wiercenia geologiczne wykazały, że do dnia dzisiejszego zachowało się około 10% powierzchni stanowiska. Reszta została zniwelowana pod pola uprawne. Tell Ibrahim Awad skrywa pozostałości między innymi okręgu świątynnego z okresu Średniego Państwa. Stanowisko rozpoznała misja holenderska podczas prac powierzchniowych prowadzonych w okolicy Faquus. Jako najbardziej obiecujące zostało wybrane do badań wykopaliskowych (van Harlem 2002). Z warstwy 6 datowanej na okres Protodynastyczny pochodzą fragmenty naczyń importowanych z Lewantu, w tym imadła faliste. Brak jednak szczegółowych informacji na temat konkretnych typów naczyń oraz ich ilości (van den Brink 1988: 65- 114; van den Brink 1992a: 43- 68). Zdaniem A. Mączyńskiej (2013: 193) nie można wykluczyć istnienia importów również we wcześniejszej, 7 fazie, związanej z kulturą Dolnoegipską. 2.1.2. Południowy Lewant Ai – jest stanowiskiem położonym na terenach Zachodniego Brzegu nieopodal Jerycha. Znana jest zarówno osada jak i przyległe do niej cmentarzysko (Callaway 1975). Prace wykopaliskowe prowadzono na stanowisku od roku 1928, kiedy to do badań przystąpiła misja Departamentu Starożytności Palestyny pod kierunkiem J. Garstanga. W latach 30-tych prace kontynuowała J. Marquet – Krause, przy wsparciu barona E. De Rothschilda. Po wojnie do prac przystąpiło konsorcjum kilku instytucji pod kierownictwem J. Calawaya (Cooley 1997: 32). Importowane naczynia ceramiczne odkryto w kilku grobach. Wśród znalezisk można wymienić misy lotosowe, misy o owalnych ściankach i płaskim dnie oraz fragment dzbana (Callaway 1975). Warto podkreślić, że chociaż artefakty można datować na okres wzmożonych kontaktów pomiędzy Egiptem a Lewantem, przypadający na schyłek WB Ib2, to zostały odkryte w późniejszych grobach z Wczesnego Brązu II- III (Callaway 1975). Amacja – osada wielokulturowa, położona na terenie Szefeli na wschód od Tel Erani oraz na północ od Lahav. Prace prowadzono w trybie badań ratowniczych związanych budową infrastruktury mieszkalnej, a kierował nimi I. Milevski z Israel Antiquities Authority (IAA). Odkryto niewielki zespół ceramiki egipskiej. W jego skład wchodzą fragmenty dzbanów na wino, naczyń cylindrycznych oraz najprawdopodobniej pojedynczej formy chlebowej. Najciekawszy jest tzw. lentoid jar – średniej wielkości dzban o spłaszczonym brzuścu. Jest to bardzo charakterystyczne i rzadko występujące naczynie. Na podstawie analogii z Tell el-Farcha, gdzie podobnego typu dzbany odkryto w grobie nr 9, można przyjąć, iż tego typu formy pojawiają się za czasów panowania Narmera. Datowanie potwierdzają podobne przykłady pochodzące z En Besor, Tel Erani czy Nagada (Czarnowicz 2009). Znaleziska z Amazyi, gdzie przebadano znaczną część stanowiska, świadczą o krótkotrwałym przebywaniu w osadzie niewielkiej grupy przybyszów z Egiptu. Potwierdza to niewielka liczba form chlebowych odkrytych podczas badań. Należy podkreślić, iż jedną z najbardziej charakterystycznych konstrukcji datowanych w Amazyi na ten sam okres co ceramika nagadyjska, były silosy na zboże. Ich pojemność, zdaniem prowadzących badania daleko wykraczała poza potrzeby mieszkańców osady, co może sugerować wysyłanie zboża poza osadę (Milevski et al. 2016). Arad – znajduje się na Negewie 30 km na południowy wschód od Lahav i około 40 km na wschód od Berszewy. Prace na stanowisku prowadziła misja izraelska kierowana przez R. Amiran (Ilan i Amiran 1997: 169). Zaledwie kilka naczyń zostało tu uznanych za importy. Można wśród nich wymienić: 1). naczynie cylindryczne o zdobieniu w postaci wzoru romboidalnego malowanego czarną farbą oraz obiegającego naczynie poniżej wylewu ornamentu plastycznego w postaci łuków. 2). Niedekorowane naczynie cylindryczne, wykonane z czerwonawej glinki i pokryte biało szarawą angobą na zewnętrznej stronie (Amiran 1965: 33, Fig. 1: 48, 1974: Fig. 2/10; Amiran et al. 1978: 51, Pl. 55: 1-3). 3). Dzban o zaokrąglonym denku oraz ściankach i krótkiej szyjce (Amiran et al. 1978: 51). Jednym z najważniejszych i najbardziej znanych odkryć z Arad jest serech z imieniem Narmera. Zachował się on na 4 fragmentach naczynia. Dwa z nich podobnie jak inne importowane naczynia pochodzą z warstw fazy IV (Amiran et al. 1978: 51). Kolejne dwa fragmenty zostały odnalezione w warstwie II (Amiran 1974: 4). Wszystkie były częściami dużego naczynia zasobowego (75-90 cm wys.) o grubych ściankach (Anđelković 1995: 25). Ryt przedstawia typowy dla serechu wizerunek fasady pałacu ze schematycznym wyobrażeniem suma w górnym, poprzecznym polu. Całość wieńczy sokół-Horus, symbol władzy królewskiej (Wright 1985: 246) [Rys. 15]. Pierwotnie sądzono, że artefakty egipskie występują w warstwach wszystkich czterech faz stanowiska (Amiran 1975: 80). Pogląd ten odrzucono i należy uznać, że importy występowały jedynie w warstwach fazy IV, które datuje się na schyłek WB Ib. Aszkelon – miasto położone na wybrzeżu śródziemnomorskim pomiędzy Strefą Gazy a Tel Awiwem. Na jego terenie przeprowadzono wiele prac archeologicznych, w większości kierowanych przez badaczy z IAA. Importowane fragmenty naczyń ceramicznych odkryto na kilku stanowiskach, zlokalizowanych w Afridar oraz Barnea, dzielnicach Aszkelonu. Afridar Stanowisko zlokalizowano podczas badań powierzchniowych poprzedzających budowę osiedla. Odnotowano występowanie ceramiki zbliżonej do tej znanej z przełomu okresu Pre- i Protodynastycznego w Egipcie (Gophna 1968: 256). W związku z tymi odkryciami rozpoczęto badania wykopaliskowe. Teren podzielony został na kilka odcinków występujących w literaturze jako Area A, B itd. Nie zostało do końca potwierdzone czy te obszary wchodziły w skład jednej osady, czy raczej było to zgrupowanie kilku mniejszych (Braun 2002: 178) Podczas przeprowadzonych tam prac sondażowych zidentyfikowano dwa fragmenty naczyń importowanych z Egiptu. Jeden z nich odkryto na powierzchni stanowiska, natomiast drugi pochodzi z wykopu oznaczonego jako „Point A”. Oba to fragmenty naczyń cylindrycznych, datowanych na fazę Nagada IIIA2. Mają one prawie proste ścianki oraz charakterystyczne zdobienie w postaci mocno zaznaczonych łuków obiegających dookolnie naczynie w górniej partii brzuśca. R. Gophna (2002), datuje je na fazę Nagada IIIB-C1, co wydaje się być błędne. Odkryte fragmenty miały być związane z masywną budowlą wzniesioną z cegły mułowej, konstrukcją charakterystyczną dla horyzontu Erani C (Gophna 2002). Niestety budowla została przebadana jedynie częściowo i trudno określić jej funkcję, choć można założyć, iż miała charakter publiczny. We wcześniejszych publikacjach (por. Brandl i Gophna 1993, Anđelković 1995: 25) można znaleźć informacje, iż z warstw związanych z tym budynkiem pochodzą również inne importy. W opublikowanym później artykule R. Gophna (2002) wyjaśnia kontekst znalezisk, datując budowlę na fazę Erani C. Można z nią wiązać jedynie wspomniane wyżej dwa fragmenty importów. Z innej fazy Afridar pochodzą kolejne importy (Porat 1992: T.1; Brandl i Gophna 1993). Wymienia się formy chlebowe, misy lotosowe, różnej wielkości misy, dzbanuszki o zaokrąglonym denku i brzuścu oraz naczynia zasobowe. Izraelska badaczka wykazała, że w skład tego inwentarza wchodzą zarówno naczynia produkowane w Egipcie jak i lokalnie w Lewancie. Z dużym prawdopodobieństwem można datować zespół na okres Nagada IIIB-C1. Barnea Prace na stanowisku podjęto w wyniku decyzji o budowie nowego osiedla. Badaniami z ramienia IAA kierował A. Golani. Stanowisko jest zbiorem małych osad rozsianych na wybrzeżu. Niestety na długo przed przystąpieniem do badań teren, który wcześniej pokrywała piaszczysta wydma, został zniwelowany spychaczem. Powoduje to, że nie wiadomo dokładnie jaka była relacja pomiędzy poszczególnymi osadami ani też czy w wyniku prac ziemnych nie utracono części informacji. W trakcie badań ratunkowych odsłonięto luźną zabudowę mieszkalno-gospodarczą. Był to swoisty konglomerat osadniczy składający się koncentracji niewielkich domostw ustawionych na podwórzach pełniących charakter warsztatu produkcyjnego oraz miejsca magazynowania zbiorów (Golani 2013, 2014). Mieszkańcy Barnea trudnili się produkcją narzędzi miedzianych. Niektóre z tworzonych tam typów mają bardzo dobre analogie na stanowiskach egipskich. Nie można więc wykluczyć, iż część produkcji warsztatów z Aszkelonu przeznaczona była na wymianę z mieszkańcami Egiptu. Ceramika znaleziona na stanowiskach w okolicy Aszkelonu jest jedną z najwcześniejszych przykładów importów ceramicznych, jakie dotarły na tereny Lewantu z Egiptu. Atlit –zatoka Atlit zlokalizowana jest w północnej części izraelskiego wybrzeża Morza Śródziemnego na południe od Hajfy. Interesujące z punktu widzenia niniejszej dysertacji przedmioty pochodzą z północnej zatoki, leżącej nieopodal ujścia Nahal Oren. Do ich odkrycia doszło w trakcie podwodnych badań organizowanych w związku z rozbudową infrastruktury portowej. Ten rejon był eksplorowany przez człowieka od czasów Neolitu (Galili 1993), a co najmniej, od Wczesnego Brązu zatokę wykorzystywano jako kotwicowisko (Sharvit et al. 2002: 164). Niższy w tamtych czasach poziom morza powodował, iż przebiegający nieopodal dzisiejszej linii brzegowej garb kurkaru mógł służyć jako naturalny falochron, dzięki czemu statki mogły bezpiecznie stać na kotwicy w zatoce. Najciekawszym odkryciem z rejonu kotwicowska jest kompletne naczynie zawierające muszle z rodziny Aspatharia. Jest to średniej wielkości dzban o niewielkim płaskim denku, owalnym brzuścu i krótkiej szyi zakończonej prostym lekko wywiniętym na zewnątrz wylewem. Naczynie w górnej partii brzuśca posiada trzy niewielkie guzki. Badania petrograficzne potwierdziły, że naczynie wykonano z syltu nilowego schudzonego kruszonym wapieniem (Sharvit et al. 2002: 160-161, Fig.3 a-b). Badacze nie są zgodni co do pochodzenia naczynia (por Sharvit et al. 2002; Mączyńska 2013: 197-198). Materiał, z którego je wykonano przypomina klasę III z Maadi (por. Rizkana and Seeher1987: 29, Pl. 67: 1, 4). Z drugiej strony występujące w górnej części brzuśca guzki nie są elementem charakterystycznym dla garncarstwa dolnoegipskiego, co więcej często łączy się taką dekorację z terenami Lewantu. Podobną dekorację zauważono na kilku naczyniach z Maadi oraz Wadi Digla jednak część z nich uważana jest za importy z Lewantu (por. Rizkana and Seeher 1987: PI. 75: 6, 76: 1). Na podstawie analogii datuje się omawiane naczynie na okres Nagada IIB – C (Sharvit 2002: 163; Mączyńska 2013: 198). Niestety w obecnym stanie badań nie da się jednoznacznie rozsądzić czy naczynie na pewno pochodzi z Egiptu. Można jedynie przypuszczać, że występujące w wodach Nilu małże Aspatharia przywędrowały do zatoki Atlit z Delty Nilu w pojemniku wykonanym przez rzemieślnika zamieszkującego jedną z dolnoegipskich osad. Dzban odkryto około 700 metrów od brzegu na głębokości około 11 – 12 m. Według badaczy miejsce znalezienia – płytkie wody za naturalnym falochronem – ma znaczenie i potwierdza tezę, że naczynie z jakiś przyczyn wypadło za burtę, kiedy statek płynący z Egiptu schronił się na wodach zatoki (Sharvit et al. 2002: 163-164). Azor – stanowisko zlokalizowane nieopodal Tel Awiwu, około 5 km na południowy-zachód od miasta. Teren cmentarzyska, z którego pochodzą interesujące nas przedmioty badany był wielokrotnie przez izraelskich archeologów, głównie w trybie badań ratowniczych, gdyż okolica znajduje się w obrębie dzielnicy przemysłowej miasta Holon. Pracami na stanowisku kierowali między innymi R. Gophna, A. Ben-Tor czy E. Ayalon (Ben-Tor 1993: 125). W grobach natrafiono na liczne przedmioty importowane: nóż typu ripple-flake, paciorki, palety kosmetyczne oraz kilka niewielkich rozmiarów dzbanuszków o okrągłym denku. Dwa z nich wykonane z czerwonej i ciemno szarej glinki pokryto czarną angoba, a następnie wyświecono. Kolejny dzbanuszek należy do innego typu. Posiada płaskie denko i rozchylające się ku górze ścianki oraz prosty, wywinięty na zewnątrz wylew. Wykonano je z jasnej, żółtawej glinki (Amiran 1974: Fig. 2:8-9; Ben-Tor 1975: 12, 26, Pl. 17:4, 19:1-3, Fig. 9: 15, 10: 6-8). Na dwa kolejne importowane dzbanuszki o owalnych denkach natrafiono podczas badań „instalacji C”. Jedno z naczyń wykonane było z glinki o beżowym kolorze, natomiast drugie posiadało barwę różowawą i pokryte było angoba tego samego koloru (Perrot 1961: 76, Fig. 40:14-15, Pl. IX: 10,12; Amiran 1974: 8, Fig.2:1-2; Stager 1992: Fig. 7:78). L. Stager (1992: 32) uważa te znaleziska za dowód bezpośrednich kontaktów z Egiptem manifestujących się permanentnym pobytem przybyszów znad Nilu w okolicy stanowiska. Ben-Tor (1982:4) w swoich dociekaniach posunął się nawet dalej, podkreślając, że zmarli złożeni w grobach 1 i 4 nosili cechy ludów afrykańskich, a zabytki importowane nie dotarły do Azor na skutek wymiany towarowej, ale przybyły do Lewantu wraz z ich właścicielami. Wydaje się jednak, że brak jest przekonujących argumentów, potwierdzających prawdziwość tej tezy. Wystarczy wspomnieć, że pochowani w grobach 1 i 4 zostali złożeni zgodnie z tradycją lokalną, a nie, czego można by się było spodziewać po społeczności nawet chleb wypiekającej na swój własny sposób, w obrządku jaki ówcześnie panował w Egipcie. Badania na cmentarzyskach kultury Nagada dostarczyły również przesłanek mogących świadczyć, że Egipcjan zmarłych na obczyźnie, transportowano z powrotem do ojczyzny (Czarnowicz 2018b). el-Maghar – stanowisko osadnicze położone nieopodal doliny Sorek w pobliżu Rechowot. Rozpoznane w wyniku badań powierzchniowych. W ich trakcie jako import opisano wylew dzbana, datowanego na czasy panowania I Dynastii (por. Gophna 1974: Fig. 13; Braun et al. 2001: Fig.4.2:4). Późniejsze studia nad materiałami z el-Maghar doprowadziły do wyróżnienia kolejnych naczyń importowanych. Były to przede wszystkim fragmenty form chlebowych, naczyń cylindrycznych oraz fragmenty dzbanów na wino. Wśród tych ostatnich znajdowały się okazy zdobione dekoracją plastyczną w postaci imitacji sznura (Porat 1989a: appendix 5c: Ma’ar; Brandl 1992: 465). Naczynia te można datować na przełom dynastii 0 i I (Braun et al. 2001: 80). En Besor – jest niewielkim tellem znajdującym się w północnej części Negewu nieopodal jednego ze źródeł bijących w Nahal Besor. Prace na nim prowadzono w latach 1970 – 1983. Z ramienia Departamentu Starożytności i Muzeów kierowali nimi R. Gophna oraz D. Gazit (Gophna 1993: 393). Na stanowisku wydzielono kilka faz chronologicznych. Z punktu widzenia relacji Egipt – Lewant najbardziej interesująca jest faza III datowana ostatecznie na okres Wczesnego Brązu Ib (Gophna 1987). Ilość ceramiki egipskiej oraz egiptyzującej odkrytej na stanowisku jest znaczna. Dominuje ona przede wszystkim w fazie III, stanowiąc, nawet 90% całego zbioru. Badania petrograficzne wykazały jednak, że znaczna część tej ceramiki oraz odcisków pieczęci została wykonana lokalnie (Porat et al. 1991: 135). Największą grupą ceramiki nagadyjskiej z En Besor III są tzw. formy chlebowe. Odkrywcy (Gophna and Gazit 1985:12) twierdzą, iż było ich tysiące, co nie dziwi ze względu na ich funkcję i sposób wykorzystania. Niektóre z naczyń posiadają nacinane znaki na wewnętrznej stronie. Wszystkie przebadane petrograficznie fragmenty wykonane były z gliny lokalnej (Gophna 1990:147- 148). Swoim kształtem, nie różnią się natomiast niczym od form znanych z Egiptu. Są to stosunkowo płytkie misy, których średnica wylewu jest nieznacznie większa niż jej głębokość, co plasuje je wśród naczyń znanych ze schyłku fazy 4 i 5 w Tell el-Farcha, czyli z okresu Nagada IIIB-C1 (por. Jucha 2005). Inną liczną grupą o egipskim rodowodzie są misy lotosowe. Naczynia zawdzięczają swoją nazwę szeroko rozchylającym się na zewnątrz ściankom, upodabniającym je do kwiatu lotosu. Z En Besor znane są dwa typy mis, obydwa wykonane z lokalnej gliny (Gophna 1990: 145-147): 1). wykonane z gliny schudzonej sieczką i słabo wypalone (R ware); 2). wykonane był dużo staranniej i wyświecone. W wyniku badań petrograficznych udało się ustalić, że także kolejna grupa mis – o zaokrąglonych ściankach i prostym zwężającym się wylewie również wykonana była lokalnie. Naczynie tego typu często posiadały dekorację w postaci wyświecania zarówno wewnątrz, jak i na zewnętrznej stronie (Gophna 1990: 148). Trzeba jednak podkreślić, że łatwo je pomylić z występującymi w Lewancie misami podobnego kształtu. Z En Besor znane są również misy o prostych ściankach i lekko zaokrąglonym denku. Mają one charakterystyczne zdobienie w postaci wyświecenia górnej połowy naczynia (Gophna 1990:148). Ważna grupę stanowiły różnego typu kratery. Znane są średniej wielkości naczynia o prostych ściankach i wywiniętym na zewnątrz wylewie oraz duże, głębokie naczynia o rozchylających się ściankach i pogrubionym wylewie. Były one wykorzystywane w produkcji żywności, przy warzeniu piwa a przede wszystkim do wyrabiania ciasta służącego do wypieku chleba. Często poosiadają one nacięcia na górnej części wylewu (Gophna 1990: 148). Z En Besor pochodzi również spora ilość naczyń zasobowych. Wśród nich można wyróżnić naczynia cylindryczne oraz różnej wielkości dzbany. Większość naczyń cylindrycznych posiada zdobienia w górnej części naczynia w postaci łuków, odcisków sznura czy nacinanych linii (Gophna 1990). Tego typu dekoracje charakterystyczne są dla Nagada IIIB i kontynuują się do fazy C1, kiedy to zastępowane są naczyniami bez dekoracji. Naczynia wykonano z różnego typu gliny marglowej i najprawdopodobniej pochodzą z Egiptu (por Jucha 2008). W materiale ceramicznym w En Besor obecnych jest wiele różnego typu dzbanów o formach i wypale charakterystycznych dla kultury Nagada. Są to najczęściej naczynia z krótką szyjką oraz wywiniętym na zewnątrz wylewem typowe dla okresu Nagada IIIB – C1. Wśród nich spotykane są naczynia potocznie zwane dzbanami na wino. Są to wysokie i masywne dzbany, o wąskim i zaokrąglonym denku. Część z nich posiada charakterystyczne zdobienie w postaci łuków odciśniętych na ramionach (Gophna 1990: 148). Znany jest też fragment naczynia z imieniem królewskim. Pierwotnie sądzono, że zapisano na nim imię Dena, później jednak zmieniono interpretację wskazując na Iry-Hora lub Aha (Schulman 1976: 24- 26; 1980: 32-33; 1992: 408-411; Gophna 1990: 144; Ben- Tor 1991: 9- 10; Stager 1992: 32- 33). W świetle najnowszych znalezisk z Synaju, oraz biorąc pod uwagę dużą ilość dekorowanych naczyń cylindrycznych twierdzenie, że serech przedstawia imię Iry- Hora, wydaje się uzasadnione. Wśród dzbanów na uwagę zasługują naczynia o elipsowatym przekroju poprzecznym brzuśca. Z En Besor znane są trzy przykłady takich naczyń (Gophna 1990: Fig. 8: 16-17). Ze stanowiska pochodzą również liczne fragmenty różnego typu niewielkich dzbanuszków. Między innymi spotykane są te o zaokrąglonych denkach. Inną kategorią są tworzone ad-hoc kształty, jak niewielkie imitacje form chlebowych służące zapewne jako lampki (Gophna 1990). Na omawianym stanowisku odkryto również liczne przykłady odcisków pieczęci, narzędzi krzemiennych, figurkę pawiana, dwa przedmioty miedziane i inne świadczące o egipskim/nagadyjskim charakterze osady. Generalnie akceptowana jest teoria, że stanowisko zamieszkałe było jedynie przez przybyszów z Egiptu, a ich obecność miała stały charakter. Analiza ceramiki importowanej i jej naśladownictw pozawala sądzić, że En Besor III powstało w czasach Nagada IIIB – C1. En Besor było niewielkim punktem osadniczym składającym się z jednego budynku. Na przylegającym dziedzińcu magazynowano towary oraz umieszczono różne instalacje, np. te pozwalające na wypiek chleba na sposób egipski. En Besor pełniło zapewne rolę faktorii handlowej strzegącej szlaku handlowego oraz pobliskiego źródła wody, niezbędnej do prowadzenia dalekich wypraw karawanowych (Gophna i Gazit 1995). Gezer –położone jest w centralnej części Izraela pomiędzy Latrun a Ramlą. W trakcie badań prowadzonych przez ekipę R. Macalistera (1912) odkryto kilka naczyń egipskich oraz najprawdopodobniej fragment pieczęci cylindrycznej. Zabytki pochodziły z grobów (Ben- Tor 1977: 90-93; Brandl (1992: 455-457). Ponieważ prace w Gezer prowadzono we wczesnym etapie eksploracji Lewantu, to stosowane metody eksploracji i publikacji znacznie utrudniają poprawną interpretację wyników prac. Analizując opublikowane artefakty można przyjąć, iż co najmniej kilka mis i być może dwa dzbany można uznać za importy Egipskie (por Brandl 1992: Fig. 3: 7-11). Za import egipski uważane jest również naczynie podwójne, którego fragment przydenny znaleziono w Gezer (Ben-Tor 1977: 90-93). Rysunek przedstawia dno oraz niewielki fragment ścianek obu części. Z publikacji wynika, że mamy do czynienia z niewielkim naczyńkiem, którego długość podstawy wynosi około 4 cm (por Anđelković 1995: Fig. 18.1), ścianki obu miseczek wychodzą z denka prosto do góry, a odległość pomiędzy obiema jest niewielka. Dwojaki egipskie, do których odwołują się badacze, znane są raczej z pierwszych faz kultury Nagada. Były to naczynia bogato dekorowane, a miski wychodziły z denka raczej pod kątem niż prosto jak w przypadku naczynia z Gezer. Wysokość naczyń nagadyjskich dochodziła do około 20cm a długości podstawy stanowiła ponad połowę ich wysokości (por. np. Metropolitan Museum of Art. Reg. No# 07.228.147). Sposób publikacji materiału z Gezer nie pozwala też jednoznacznie stwierdzić, czy naczynie nie posiadało dekoracji czy nie zachowała się. Na podstawie rysunku zawartego w publikacji, braku dekoracji oraz w związku z różnicami chronologicznymi pomiędzy znaleziskiem z Gezer, datowanym na WB Ib (Brandl 1992; Anđelković 1995), a znanymi z Egiptu dwojakami (Nagada I/II) oraz znaczną różnicą w wielkości uważam, że należy zakwestionować egipskie pochodzenie omówionego artefaktu. Gilat - stanowisko datowane na okres Chalkolitu, położne na północno wschodnim Negewie. Obejmuje obszar około 12 ha. Stanowisko badała w końcu XX wieku misja amerykańsko – izraelska pod kierownictwem D. Alona oraz T. Levy’ego. W czasach rozkwitu znajdowało się tam sanktuarium, gdzie czczono dwoje bóstw. Jedno, męskie ukazywano pod postacią barana, natomiast drugie – żeńskie personifikowała figurka kobiety siedzącej na taborecie i trzymającej na głowie naczynie zwane maselnicą. Na stanowisku natrafiono na liczne muszle Aspatharia oraz głowice maczug importowane z Egiptu. Wczesna faza stanowiska przypada na okres Besorianu zwany też zwanego też fazą pre-Ghassulską, natomiast późniejsza przypada na druga połowę Chalkolitu, zwaną przez badaczy stanowiska rozwiniętym Chalkolitem (Goren 1996: 382). Hartuv – położone jest nad Nahal Soreq nieopodal miejscowości Bet Szemesz, w połowie drogi między Jerozolimą a Aszdod. Badania wykopaliskowe prowadziła w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia połączona misja Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie oraz Centre de Recherche de Francais de Jerusalem pod kierownictwem A. Mazara i P. de Miroschedji (1993: 584). Doprowadziły one do odkrycia fragmentu zabudowy mieszkalnej z budynkiem o charakterze publicznym. Dwie główne fazy zabudowy datowane są na okres WB Ib1 – na stanowisku obecna jest ceramika o dekoracji typowej dla fazy Erani C (Mazar i de Miroschedji 1996). Z publikacji wynika, że w trakcie prac odsłonięto co najmniej kilka przykładów ceramiki importowanej. Została ona wydzielona na podstawie różnic morfologicznych: opracowania powierzchni, użycia koła garncarskiego czy występowania sieczki w glinie (Mazar i de Miroschedji 1996: 23-24). Zabytki importowane pochodzą z II fazy stanowiska, datowanej na okres po połowie WB Ib, kiedy ceramika lokalna wykazuje wiele podobieństw do naczyń Erani C (Mazar i de Miroschedji 1996: 27- 29). Okres ten ma być współczesny Nagada IIC-D (Mazar i de Miroschedji 1996: 28). Naczynia uważane za importy to różnego typu misy. Jedna posiada proste ścianki i płaskie dno, pozostałe są głębokimi misami o profilowanym wylewie (Mazar i de Miroschedji 1996: Fig. 18: 26-29). B. Anđelković (1995: 49) powołując się na powstający wówczas artykuł E. Brauna, E. C. M. van den Brinka, R. Gophny oraz Y. Gorena, dodaje do listy importów rożnego typu niewielkie dzbanuszki, a na podstawie badań N Porat (1992) także misy lotosowe. Ostateczne badania petrograficzne wykazały jednak, że ceramika wykonana była lokalnie (Porat 1996). Nastręcza to pewnych interpretacyjnych problemów. Po pierwsze w okresie odpowiadającym Erani C, według najbardziej aktualnych danych, nie istniało żadne osadnictwo egipskie na terenach – (południowa Szefela) wskazywanych przez izraelską badaczkę za możliwe miejsce powstania naczyń (Porat 1996). Wobec tego kto miał wykonać te naczynia na wzór egipski? Po drugie mówimy o przedmiotach o dość typowym kształcie. Być może powstanie tych mis wiąże się z jakimiś próbami podejmowanymi przez lokalnego garncarza czy też działalnością ad-hoc. W tym miejscu warto podkreślić, iż z badań Porat (1996) wynika, że pomimo zastosowania sieczki, glina schudzana była też domieszką mineralną. Ponadto przyjmując, że wzmiankowane wyżej niewielkie dzbanuszki, do złudzenia przypominające naczynia nagadyjskie, można datować na okres WB Ib1 prawdopodobnie można mówić o pomyłce w zakwalifikowaniu mis i dzbanuszków do kategorii importów. Podobne naczynia znane są z fazy Erani C (Yekutieli 2000: 137) na kilku innych stanowiskach. W warstwach datowanych na fazę Erani C odkryto je między innymi podczas polsko-izraelskich badań w Tel Erani. Uważane są za produkt lokalny. Wydaje się więc, że na stanowisku Hartuv nie odkryto żadnych importów egipskich. Zagadkowe misy są raczej wytworem lokalnym, a zmiany technologiczne trzeba tłumaczyć w inny sposób niż udział rzemieślników egipskich, których wówczas w południowym Lewancie po prostu nie było. Natomiast pozostałe naczynia są znanymi i licznie występującymi na stanowiskach z ceramika Erani C produktami lokalnymi. Horvat Illin Tahtit – niewielka osada datowana na okres WB Ib zlokalizowania w miejscowości Bet Szemesz. Badania ratunkowe z ramienia IAA prowadził tam E. Braun (Braun i Milevski 1993). Odkryto głównie różnego rodzaju naczynia zasobowe o formach charakterystycznych dla kultury Nagada zarówno wyprodukowane lokalnie jak i importowane z Egiptu. Były to między innymi butelki: wyświecana czerwona butelka o ułamanym i zagładzonym wylewie; dwie kolejne butelki z charakterystycznym obniżeniem poniżej szyjki. Jedna z nich pokryta czerwoną angobą, była importowana, natomiast druga została wykonana. Ze stanowiska pochodzi też kilkanaście przykładów różnego typu dzbanów, zarówno importowanych jak i produkowanych lokalnie (Anđelković 1995: 51). Co najmniej dwa z dzbanów posiadały znaki, które zostały zinterpretowane jako fragmenty serechów. O ile wiem naczynie z rytymi liniami interpretowanymi jako serech i uważane za lokalne, nie było poddane analizie petrograficznej, wobec czego nie można potwierdzić jego pochodzenia. Zdaniem B. Anđelković a (1995: 51) jeden z dzbanów datowany jest na fazę Nagada IIIB1. Podaje on również, że za importowane należy uznać wykonane z kalcytu i wapienia głowice maczug oraz prawie kwadratową wapienna paletę kosmetyczną. Trzeba jednak wspomnieć, iż wapienne głowice maczug nie są niczym szczególnym w Lewancie i występują na wielu stanowiskach (por. Schaub i Rast 1989: 293). Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, iż omówione wyżej naczynia nie były importami. Jerycho – zlokalizowane na północno-zachodnim brzegu morza Martwego znane jest jako najstarsze miasto świata. Stąd też od lat przyciągało uwagę badaczy. Pierwsze prace z ramienia Palestine Exploration Found przeprowadził w 1868 C. Warren. W początkach XX wieku Jerycho było badane przez E. Sellina i C. Watzingera. W okresie dwudziestolecia międzywojennego po raz kolejny przeprowadzono na stanowisku prace wykopaliskowe. Tym razem odpowiedzialny za nie był J. Garstang (Kenyon 1993: 676-677). Po II Wojnie Światowej i powstaniu państwa Izrael do badań na stanowisku powrócono w roku 1952. Na czele nowej misji stanęła brytyjska uczona – K. Kenyon (1965). W ostatnich latach na stanowisku prace prowadzi misja z Uniwersytetu La Sapienza w Rzymie pod kierunkiem L. Nigro i N. Marchettiego, a od roku 2009 w prace szerzej włączyli się badacze palestyńscy na czele których stanął Hamdan Taha7. 7 http://www.lasapienzatojericho.it/ Z Jerycho pochodzi niewielka ilość ceramiki importowanej z Egiptu oraz fragment palety kosmetycznej. Wśród naczyń wymienić należy przede wszystkim duży fragment dzbana, o barwie szaro-brązowej z tzw. znakiem garncarskim (Garstag et al. 1935: 163-166). Za importowane uważa się również kilka mis. Jedna z nich o barwie różowej ma płaskie dno, rozchylone ścianki i przewiercony w dwóch miejscach wygięty na zewnątrz wylew. Na kolejne trzy misy zwrócił uwagę B. Brandl (1992: 460). Misy posiadają bardzo typową formę. Wobec braku badań petrograficznych nie należy wyciągać zbyt pochopnych wniosków co do rzeczywistego pochodzenia tej grupy naczyń. Lachisz – to stanowisko archeologiczne zlokalizowane kilkanaście km na wschód od Tel Erani. Rozległy tell wznosi się ponad potokiem o tej samej nazwie. Lachisz jest jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych w dzisiejszym Izraelu. W przeszłości było wielokrotnie badane. Pierwsze prace przeprowadził, pomiędzy 1932 a 1939, zespół pod kierunkiem J. Starkey i O. Tufnell. Następnie w latach 1966-1968 na stanowisku pracowała misja pod kierunkiem Y. Aharoniego z Uniwersytetu Hebrajskiego w Tel Awiwie. Archeolodzy powrócili na stanowisko w roku 1973, kiedy prowadzenia wykopalisk podjął się D. Ussishkin. W roku 2013 w Lachisz ruszył nowy projekt badawczy kierowany przez Y. Garfinkela. W skład zespołu wchodzą badacze z Izraela, USA oraz Korei Południowej. Ostatnio do badań dołączyli specjaliści z Austriackiej Akademii Nauk, którzy tworzą Austriacko-Izraelską misję wykopaliskową do Lachisz. Badaniami tej misji kierują F. Hoflmayer i K. Streit. W trakcie badań archeologicznych natrafiono w Lachisz na importowaną ceramikę (Tufnell 1958: 40, 147, 274, Pl. 12: 59, 65, 56:25, 57: 74). Ze stanowiska ma również pochodzić naczynie kamienne wzorowane na naczyniach egipskich oraz fragment palety (Tufnell 1958: 72). Wśród materiału ceramicznego za najbardziej prawdopodobny import egipski można uznać fragment dzbana typu P-ware, z grobu nr 1558 (Tufnell 1958: 40,274, Pl. 12: 65, 57: 74). Odkryto też niewielki dzbanuszek o owalnym denku, ale został on wykonany lokalnie (Anđelković 1995: 53, Fig. 20: 7). Inne naczynie posiadające cechy typowo egipskie to pochodząca z tej samej jaskini, co opisywane naczynie, dzieża. Naczynie to wykonano przy użyciu koła. Dzieżę pokryto czerwoną angobą oraz nieregularne wyświecono. Nie jest to typowe opracowanie powierzchni takich naczyń, jednak kształt, wylew jak i wypał charakteryzujący się szarym przełomem wskazują na egipskie pochodzenie (Tufnell 1958: 147, Pl. 12: 59, 62, 56:25). Podobne naczynie, jednak z zupełnie innym wylewem, odkryto w grobie 1534. Powierzchnia naczynia opracowana jest w podobny sposób. Cechą charakterystyczną dzież są wywinięte na zewnątrz grube wylewy. Często też naczynia tego typu nie posiadają tak pieczołowicie opracowanej powierzchni (Jucha 2005: 152, Pl. 74). Kolejne naczynia importowane w materiale z Lachisz rozpoznał B. Brandl (1992: 460- 464). Jego zdaniem kilkanaście przykładów różnego typu mis należy łączyć z przybyszami z Egiptu, choć jak podkreśla naczynia te wykonano lokalnie. Wydaje się jednak, że te ustalenia są mylne i mamy tu do czynienia z przedmiotami nie związanymi z kulturą Nagada. Wśród wskazanych przez niego naczyń większość stanowią misy o owalnych ściankach i denku – typ powszechnie występujący, jako wyrób lokalny, we WB I w Południowym Lewancie (por. Braun 2016). Wobec tego na jakiej podstawie B. Brandl twierdzi, że naczynia wykonali przybysze z Egiptu? Ponadto do naczyń importowanych zaliczone zostały również niewielkie dzbanuszki o szpiczastym denku (por Brandl 1992: Fig. 4: 158, 5: 246) będące formą lokalną, która nie ma analogii w Egipcie, a rozwijała się na stanowiskach wchodzących w skład horyzontu Erani C. Wśród wymienianych przez B. Brandla (por. 1992: Fig. 4: 154-155, 5: 244) importów są też naczynia, które przypominają misy lotosowe. Jednak mały detal widoczny za naczyniem 155 oraz 244 sugeruje, że wywinięty na zewnątrz, płasko rozchylający się element nie jest wylewem, jak w wzmiankowanych powyżej naczyniach egipskich, a jest formą guzka bądź imadła doczepionego do wylewu, co nie występuje na naczyniach egipskich. B. Brandl dokonał błędnego rozpoznani naczyń, uznając za importy formy będące wytworami lokalnymi nie posiadającymi związków z Egiptem. Nizzanim – stanowisko położone nieopodal brzegu Morza Śródziemnego na południe od Aszdod. Podczas krótkich badań archeologicznych prowadzonych pod kierunkiem Y. Yekutieli z Uniwersytetu Ben Guriona w Beerszewie rozpoznano warstwy osadnicze z WB Ia oraz III. Ze stanowiska pochodzą dwa fragmenty naczyń uznanych przez odkrywców za importowane. Są to fragment dzbana w kolorze czarnym, wyświecanego, o zwężającej się szyjce oraz część brzuśca naczynia z aplikacją przypominającą bardzo wąskie egipskie imadło faliste. Wysoce prawdopodobne jest, że mamy tu odczyniania z fragmentem dekoracji jednego z wczesnych naczyń cylindrycznych (por. Jucha 2008). Badania petrograficzne nie zaprzeczyły tezie, iż opisywane fragmenty pochodzą z naczyń importowanych. Wykazały one również, iż Nizzanim posiadało kontakty z obszarami położonymi dalej na wschód, co może świadczyć, o przebiegającym w tej okolicy szlaku handlowym prowadzącym z terenów nadmorskich w głąb lądu (Yekutieli i Gophna 1995: 174). Importy egipskie pochodzą z fazy 4 datowanej na późny WB Ia (ok. 3500 – 3350 p.n.e.), co chronologicznie odpowiada osadnictwu w Taur Ikbeineh czy Site H (faza PB II) (Yekutieli i Gophna 1995). Palmachim - jest stanowiskiem zlokalizowanym na wybrzeżu śródziemnomorskim, około 10 km na południe od Tel Awiwu. Stanowisko zajmuje niewielkie wzgórze górujące nad otaczającym je terenem. Badania ratunkowe prowadzone były tam z ramienia IAA przez E. Brauna. Natrafiono na kilka fragmentów ceramiki uznawanych za egipskie bądź egiptyzujące. Najważniejsze jest wykonane lokalnie duże naczynie zasobowe. Jego wylew naśladuje te z naczyń nagadyjskich (por. Braun et al. 2001: 4.2:6; van den Brink 1996: Typ I). Poniżej wlewu umieszczony jest guz. Nie jest to typowy element dekoracyjny naczyń nagadyjskich, a raczej zapożyczeniem z tradycji lokalnej. Guz wieńczy symbol, który tworzy kilka nacięć wykonanych przed wypałem. Odchodzą od niego w dół dwie równoległe linie poniżej których wyryto prostokąt o łukowatej górnej linii, powodującej, że narożniki są wyciągnięte do góry. Powstałe pole wypełnione zostało niewielkimi dziurkami. Górne rogi figury są wyraźnie wyciągnięte do góry a górna krawędź, wklęśnięta, łukowata. Od prostokąta odchodzą trzy równoległe linie, poniżej których w niewielkim oddaleniu widać jeszcze jedną ułożoną prostopadle do wcześniej wzmiankowanych. Należy w tym miejscu podkreślić, że fragment ukazujący fasadę pałacu nie jest zamknięty jak w przypadku „klasycznych” serechów [Rys. 11- 13]. Uważa się, że znakowi z Palmachim najbliżej jest do symboli znanych z naczyń pochodzących z cmentarzyska w el-Beda (por. Clédat 1913: Pl. 13, Fig. 3-4, Braun et al. 2001: 68- 70) odczytywanych jako Podwójny Sokół od wizerunku dwóch ptaków ustawionych antytetycznie na narożnikach fasady pałacu. Zdaniem odkrywców na podstawie analogii, naczynie z Palmachim można datować na początek okresu Nagada IIIB1 (Braun et al. 2001: 70). Biorąc pod uwagę, że ryt tylko z grubsza przypomina znaki przypisywane Podwójnemu Sokołowi i brak mu najważniejszych atrybutów imienia, należy zakwestionować jego powiązanie z Egiptem. Za związaną z Egiptem uważana jest miska wykonana na kole garncarskim z widocznym wewnątrz znakiem garncarskim składającym się z trzech linii, z których środkowa jest najdłuższa, a pozostałe dwie rozchodzą się od jej początku promieniście. Naczynie wykonano najprawdopodobniej lokalnie w Lewancie (Braun et al. 2001: 73, Fig 4.5: 3). E. Braun (Braun et al. 2001: 73, Fig. 4.5: 4) uważa, że naczyniem importowanym może być również fragment niewielkiego kubka o V-kształtnych ściankach i szpiczastym denku. Pogląd ten należy jednak odrzucić – podobne naczynia są charakterystyczne dla końcowej fazy horyzontu Erani C i kontynuują się w początkach fazy Wczesnego Brązu Ib2 . Nieopodal stanowiska znajduje się kibutz o tej samej nazwie. Pochodzą z niego dwa przypadkowe znaleziska łączone z przybyszami z Egiptu. Są to niewielki dzbanuszek o owalnym denku i ściankach oraz półkolista misa. Badania petrograficzne wykazały jednak, iż naczynia wykonano w Lewancie. Ponieważ znaleziska zostały odkryte przypadkowo i są jedynie łączone z osadą znajdującą się nieopodal a datowaną na czasy późnego Wczesnego Brązu I (Braun 2001: 64-65, 80) należy do znalezisk podchodzić ostrożnie. Podobnego typu naczynia pojawiają się jako produkty lokalne w fazie Erani C (Yekutieli 2000). Rafiah – w okolicy tej miejscowości rabusie natrafili na co najmniej dwa naczynia importowane z Egiptu. Oba naczynia mierzą po około 50-60cm, posiadają na ramionach zaznaczone łuki oraz serechy. Znaki są bardzo proste – przedstawiają jedynie dolne części fasady pałacu. Na pierwszym naczyniu narożniki są podniesione, natomiast na drugim wszystkie ścianki są proste, a kreski z prawej strony znaku nieznacznie wykraczają poza ramkę ograniczająca fasadę pałacu (por. Anđelković 1995: Fig 21: 7- 10). Niektórzy łączą pierwszy serech z Podwójnym Sokołem, a drugi z horyzontem A (por. Kaiser i Dreyer 1982: 269). F. Raffaele (2002-20038) zestawia je w jednym rzędzie z najstarszymi, anonimowymi serechami z fazy Nagada IIIB1, podobnie też wypowiadają się E.C. M. van den Brink i E. Braun (2002: Tab. 2). Niestety bliższy kontekst pochodzenia dzbanów nie jest znany, ponieważ zostały zakupione u handlarza starożytnościami. Zdaniem niektórych pochodzą one z Wadi Arish (Kaiser i Dreyer 1982). 8 http://www.francescoraffaele.com/egypt/hesyra/Dyn0serekhs-fig.htm Ramla kamieniołom „Nesher”– Stanowisko znajduje się na pograniczu Szefeli oraz równin nadmorskich nieopodal Tel Awiwu pomiędzy Lod a Ramlą (Avrutis 2018: 462). Na obszarze kamieniołomu i fabryki cementu w przeprowadzono w ostatnich latach badania ratunkowe prowadzone przez IAA pod kierunkiem V. Avrutisa. W ich wyniku natrafiono na cmentarzysko datowane na ostatnie dziesięciolecia WB Ib (Avrutis i van den Brink 2010; Avrutis 2018). Misja IAA przebadała dziewięć grobowców (Avrutis 2018: 462) wykonanych w przystosowanych do tego celu naturalnych jaskiniach (Avrutis i van den Brink 2010: 45). W jaskiniach F-355 i F-565 znajdowały się nieliczne importy W ich skład wchodzą 2 małe dzbanuszki oraz średniej wielkości dzban. Pierwszy z dzbanuszków ma zaokrąglone denko, owalne ścianki i krótką, słabo zaznaczoną szyjkę. Wylew jest bardzo prosty, niewywinięty na zewnątrz (Avrutis 2018: 463, Fig.2: 2). Drugie naczynie posiada zaokrąglone denko oraz brzusiec połączony z szyjką zwieńczoną wywiniętym na zewnątrz wylewem. Dzban pokryty był czerwona angobą (Avrutis 2018: 463, Fig. 2: 1). Badanie petrograficzne potwierdziło, iż oba dzbanuszki wykonano w Egipcie z syltu nilowego (Golding-Meir i Isirlis 2012). Ostatnim jest średniej wielkości dzban o płaskim dnie i esowatym przekroju – zaokrąglone ścianki brzuśca przechodzą łagodnie w krótką szyjkę zakończoną wywiniętym na zewnątrz wylewem (Avrutis 2018: Fig.2: 3). Badania petrograficzne potwierdziły jego egipskie pochodzenie. Dzban wykonano z gliny marglowej (Tsatskin 2010: 55-56, Fig. 4.25). Naczynie należy typologicznie do grupy L53h-j (Petrie 1921: Pl. L) i 94d2, 94k naczyń Protodynastycznych (Petrie 1953: Pl. XXIX). Zasięg chronologiczny tych naczyń rozciąga się od fazy Nagada IIIA do IIIC. Biorąc pod uwagę kontekst znaleziska należy przyjąć, co poprawnie zauważył izraelski badacz, że bliższa w tym wypadku jest data wskazująca na fazę Nagada IIIC czyli późny WB Ib. Za importy uważa się również dwie głowice maczug wykonane z alabastru, muszle skorupiaka z rodziny Aspatharia oraz trapezoidalną paletę kosmetyczną. Wszystkie one datowane są na późny WB I (Avrutis 2018). Site H – stanowisko zlokalizowane w pobliży En Besor. Niestety badania wykopaliskowe prowadzone były w dwudziestoleciu międzywojennym i daleko im do dzisiejszych standardów, co w znacznym stopniu utrudnia analizę znalezisk. Pewne jest, iż pierwsze importy w postaci narzędzi krzemiennych i ceramiki kultury dolnoegipskiej docierają tutaj jeszcze we WB Ia. Z Site H pochodzi naczynie o cechach typowych dla kultury dolnoegipskiej. Jest to fragment pokryty czerwonym slipem, opatrzony zygzakowatym ornamentem, typowym dla rozwiniętej fazy kultury dolnoegipskiej (Mączyńska 2002: 189, 2013: 195). Znane jest również naczynie o typowo gerzeńskiej formie, z płaskim denkiem oraz zaopatrzone w dwa poprzeczne imadła z dziurką (Anđelković 1995: 39 – 40). Bazując na nader skąpym materiale B. Anđelković (1995: 39) rozważa obecność przybyszów z Górnego Egiptu na stanowisku H. N. Porat (1992: T.1) natomiast podaje, że pochodzą stamtąd również inne egzemplarze ceramiki importowanej w tym formy chlebowe, misy oraz różnego typu naczynia zasobowe. Brakuje jednak bliższych informacji co do ich ilości i konkretnego typu. O ile import dolnoegipski można datować na Nagada IIB – C (Mączyńska 2013: 195), o tyle formy chlebowe i naczynia zasobowe pochodzą zapewne z okresu Nagada IIIB – C1. Jeśli informacje podane przez N. Porat (1992: T.1-3) są prawidłowe to o obecności Egipcjan możemy mówić dużo później, dopiero w fazie Nagada III B – C1 (WB Ib). Ze stanowiska pochodzą również kości osła. Niektórzy badacze utrzymują więc, że jest to kolejne świadectwo kontaktów z terenami Egiptu (Gophna 1976: 199). Bez wątpienia Site H pełniło ważną rolę w kontaktach pomiędzy Lewantem a Egiptem, zajmując strategiczne położenie na jednym ze szlaków handlowych. Nie znaczy to jednak, że każdy import odnaleziony w okolicy Nahal Besor jest bezpośrednim dowodem na obecność przybyszów z Egiptu. Site M –kolejne ze stanowisk zlokalizowanych w nieopodal En Besor. Niestety badania na stanowisku prowadził ten sam zespól, który odpowiedzialny był za prace na Site H. B. Brandl (1992: 466) rozpoznał w materiałach co najmniej dwa naczynia o formach typowo nagadyjskich. Są to: niewielki dzbanuszek o owalnym denku oraz naczynie cylindryczne. A. Roschwalb (1981: 162, 168) uważa, iż na stanowisku istniała egipska piekarnia, jednak bliższe informacje na ten temat, szczególnie dotyczące ceramiki są niedostępne. Bazując na bardzo skąpych informacjach można przypuszczać, iż importy egipskie dotarły do Site M w okresie WB Ib. Taur Ikhbeineh – Stanowisko położone jest na wybrzeżu śródziemnomorskim nieopodal północnych granic Strefy Gazy i znane jest od lat ’30 XX wieku. Wtedy przypadkowo odkryto pierwsze zabytki związane z kulturą Nagada Były to trzy niewielkie dzbanuszki o zaokrąglonym denku i prostym wylewie (Amiran 1976). Pod koniec XX wieku przeprowadzono na stanowisku krótkie prace wykopaliskowe połączone z intensywnymi badaniami powierzchniowymi, za które odpowiedzialni byli badacze z Uniwersytetu Ben Guriona w Beerszewie. W trakcie badań wyróżniono 3 miejsca koncentracji materiału zabytkowego. Na obszarach A i B dominowała ceramika z okresu Wczesnego Brązu I. Obszar A został przebadany wykopaliskowo i wyróżniono pięć faz zabudowy. Badania ujawniły liczne przykłady ceramiki kultury Nagada. Pośród typowych form – niewielkich dzbanuszków o formie jak wzmiankowane wcześniej, mis oraz różnego typu dzbanów (por Oren i Yekutieli 1992: 368- 371) na uwagę zasługują: forma chlebowa oraz fragment dekorowanego dzbana. Zauważono, że forma chlebowa wygląda inaczej niż typowe przykłady z Lewantu (por Anđelković 1995: 51) i jest znacznie płytsza. Powód tej odmienności jest bardzo prosty – naczynie z Taur Ikhbeineh jest wcześniejsze niż misy tego typu z En Besor czy Tel Erani. Reprezentuje ono wcześniejszą fazę rozwoju naczyń. Cechą charakterystyczną form chlebowych jest bowiem zwiększanie się z czasem głębokości naczyń (Jucha 2011: 68-70). Omawiana forma chlebowa wskazuje zatem nie tylko na obecność przybyszów z Egiptu, lecz również sugeruje jej wcześniejszą datę. Potwierdzają to inne dane ze stanowiska. W materiale znajdują się również dwa dzbany cylindryczne dekorowane falistą linią (Oren i Yekutieli 1992: 380-381; Fig. 13:6). Takie naczynia wyprzedzają znane z innych stanowisk lewantyńskich dzbany cylindryczne o prostych ściankach, wywiniętym na zewnątrz wylewie, często dekorowane odciskiem sznura. Naczynia cylindryczne z Taur Ikhbeineh można datować na okres Nagada IIIA2 (Jucha 2011: 68-70). Wyjątkowym naczyniem z Taur Ikhbeineh jest fragment malowanego dzbana. Na zachowanej części widać cztery równoległe, poziome faliste linie oraz krzyżujące się linie na wylewie. Naczynie należy do grupy D(ecorated)-ware datowanej na okres od około 3500 p.n.e. Takie naczynia pochodzą z Górnego Egiptu, a forma powstała najprawdopodobniej w Abydos (Aksamit 1998: 36- 37). Taur Ikhbeineh jest zatem jednym z najstarszych miejsc, gdzie przynajmniej czasowo pojawili się przybysze z Egiptu. Ceramika odkryta na stanowisku wskazuje, że mogło to nastąpić w okresie Nagada IIIA2. Tel Awiw, ulica Rishpon 4 - stanowisko, datowane na WB Ib, położone na przedmieściach Tel Awiwu nieopodal ujścia rzeki Jarkon, składało się z licznych półziemianek drążonych w miękkim wapieniu. Osadę od pobliskiego jeziora oddzielał wał ziemny. Badaniami kierował H. Ritter-Kaplan (1991). W wyniku badań przeprowadzonych w początku lat ’90 XX wieku natrafiono na kilka fragmentów ceramiki egipskiej oraz jej imitacji. Znajdowały się one w warstwach datowanych na WB Ib. Niektóre z fragmentów miały „nacinane zdobienia charakterystyczne dla końca okresu Nagada III” (Riter-Kaplan 1991:140). Niestety wyniki badań znane są jedynie z krótkiego raportu i nie zostały nigdy do końca opracowane. Brak informacji dotyczącej występowania ceramiki kuchennej. Zdaniem prowadzącego badania, mieszkańcy stanowiska, trudniący się rzemiosłem oraz rolnictwem, nauczyli się wznoszenia wałów ziemnych w Egipcie (Riter-Kaplan 1991:140). Nie wiadomo jednak na jakiej podstawie wyciągnięto tak daleko idące wnioski. Trudno je uzasadnić odkryciem zaledwie kilku fragmentów ceramiki importowanej z Egiptu. Wydaje się więc, że pogląd przedstawiony przez H. Riter-Kaplan jest bezzasadny. Brak jest jakichkolwiek przesłanek dowodzących, że mieszkańcy osady podróżowali do Egiptu i mogli się tam nauczyć wnoszenia takich konstrukcji. Naczynia importowane zapewne pozyskano w wyniku wymiany towarowej z jedną z istniejących w Lewancie egipskich faktorii handlowych. Tel Erani [Foto. 5; Rys. 6-10, 14]– stanowisko położone jest na północnym krańcu Negewu około 2 km na zachód od Ptora oraz 25 km od Aszkelonu. Pierwsze badania, w latach ’50 XX wieku, przeprowadził S. Yeivin, do którego po kilku pierwszych sezonach dołączyła A. Ciassca z Uniwersytetu La Sapienza. Niestety wyniki ich wspólnych badań nie zostały nigdy wypełni opublikowane. Chcąc zweryfikować wcześniejsze ustalenia, jak również prześledzić problem transformacji pomiędzy Chalkolitem a Epoką Brązu, w latach ’80 XX wieku dalszych prac podjęli się A. Kempinski i I. Gilead. W związku z rozwojem lokalnej infrastruktury drogowej prace u podnóża tellu w latach ’90 prowadzili E. Braun oraz E. C. M. van den Brink, a w latach 2015-2016 I. Milevski i D. Yegorov. Wcześniej, również ramienia IAA, po zachodniej stronie podnóża tellu wykopaliska prowadził V. Lifschitz. Od 2013 roku badania wykopaliskowe w Tel Erani prowadzi międzynarodowy zespół z Instytutu Archeologii UJ, Uniwersytetu Ben Guriona w Berszewie, IAA oraz Uniwersytetu w Buenos Aires. U podnóża tellu przebiega potok Lachisz. Stanowisko to jest największą osadą, na której natrafiono na ślady osadnictwa egipskiego w końcu Wczesnego Brązu I. Swoim zasięgiem obejmuje obszar około 24 ha. Tel Erani musiało być jednym z hegemonów na obszarze północnego Negewu oraz Szefeli. Niektórzy badacze podkreślają, że Erani było znacznie bardziej rozwinięte niż niektóre z wielkich osad znajdujących się w okolicy. W latach ’50 i ’60 XX wieku prowadzono szeroko zakrojone prace badawcze, które skupiły się na południowym stoku poniżej wyższej terasy tellu. Podczas badań natrafiono na znaczne ilości ceramiki, początkowo rozpoznanej jako chalkolityczna. Wkrótce jednak obce formy określono jako pochodzące z kultury Nagada. Niestety wyniki tych wczesnych badań z Tel Erani nie zostały nigdy w pełni opracowane i opublikowane. Analizy i podsumowania podjął się B. Brandl (1989, 1992). Podkreśla on, że materiał importowany obecny był od początku WB I i został, odkryty na całym stanowisku (Brandl 1989: 368). Niestety jego publikacja nie daje możliwości weryfikacji tej informacji. Co więcej, część naczyń będąca, jego zdaniem, wytworami rzemieślników z Egiptu tak naprawdę powstała lokalnie i jest charakterystyczna dla horyzontu Erani C (por. Brandl 1989: Fig. 12:13-16). Ustalenia B. Brandla potwierdzili inni izraelscy badacze. A. Kempinski i I Gilead uznali, że natrafili na znaczną ilość ceramiki importowanej. Jednak powtórna analiza materiału ceramicznego dokonana przez Y. Yekutieliego (2006) wykazała, iż naczynia uznawane często za egipskie są tak naprawdę lokalnym wytworem wykonywanym powszechnie w fazie Erani C. Analiza Y. Yekutieli podważa ustalenia Brandla dotyczące zakresu chronologicznego występowania materiałów importowanych jak również ich stratygrafii horyzontalnej. W roku 2014 piszący te słowa uzyskał pozwolenia na powtórne przeanalizowanie materiałów z wykopalisk S. Yevina. Mimo, że do dnia dzisiejszego nie udało się ustalić, gdzie przechowywane są niektóre z zabytków, o tyle dokumentacja, w tym rysunki naczyń ceramicznych, jest dostępna i mogła zostać poddana analizie. Wynika z niej, że większa ilość naczyń importowanych z Egiptu dociera na stanowisko w końcu WB Ib. Tylko jedno naczynie cylindryczne można datować na okres wcześniejszy odpowiadający fazie Erani C. Od roku 2013 badania na stanowisku prowadzi misja polsko-izraelska. W czasie czterech sezonów badawczych udało się zweryfikować wcześniejsze ustalenia dotyczące chronologii oraz niektórych innych zagadnień związanych z funkcjonowaniem stanowiska. W ostatnich latach prace na stanowisku prowadziły również dwa zespoły z Israel Antiquities Authority. Ich celem było przeprowadzenie badań ratowniczych na krawędzi tellu w związku z rozwojem infrastruktury drogowej oraz wodociągowej w okolicach stanowiska. Z prac wszystkich trzech zespołów wyłania się ten sam obraz. O ile na importy natrafiono zarówno po zachodniej jak i po południowej stronie stanowiska, na wykopach oddalonych o setki metrów od siebie, to chronologicznie dominował materiał datowany na okres WB Ib (Nagada IIIB – C1). W fazach wcześniejszych importów praktycznie nie było. W wykopie D3L znajdującym się pomiędzy głównym obszarem działań zespołu Yeivina oraz miejscem, gdzie prace prowadzili Kempinski i Gilead, w warstwach datowanych na fazę Erani C odkryto tylko jeden import. Jest to fragment naczynia o cechach morfologicznych typowych dla wytwórstwa górnoegipskiego (Czarnowicz et al. 2014, Czarnowicz 2016a) [Foto. 3]. Importów datowanych na horyzont Erani C nie udało się odkryć również zespołowi I. Milevskiego oraz D. Yegorowa, którzy badania prowadzili wzdłuż południowej krawędzi tellu, odkrywając co najmniej dwie fazy zabudowy datowanej na horyzont Erani C. Sytuacja zmienia się w okresie późniejszym, zaraz po końcu wymienionej fazy, kiedy to na stanowisko zaczynają docierać duże ilości ceramiki importowanej. Wachlarz znalezisk jest bardzo typowy dla współczesnych stanowisk z południa Południowego Lewantu i zawiera tzw. misy częściowo wyświecane, misy lotosowe, dzieże, niewielkie misy o zaokrąglonym denku i wyświeceniu, różnego typu naczynia zasobowe, cylindry, w większości zdobione odciskiem sznura lub serią łuków (Brandl 1989: Fig. 6), duże i średniej wielkości dzbany. Takie naczynia odkryto zarówno w wykopach eksplorowanych przez Yevina, badanych przez zespół polsko- izraelski jak i w miejscach, gdzie prace prowadziła ekspedycja z IAA. Różny jest natomiast kontekst ich odnalezienia. O ile importy odkryte na wykopach D i D39 zostały odnalezione w warstwach osadniczych, to badacze z IAA natrafili na nie w dołach śmietnikowych ulokowanych poza murami miasta. 9 Czyli prowadzonych w obrębie niższej terasy przez zespół Yeivina oraz UJ-BGU Wśród naczyń, które wszystkie wyżej wymienione misje odkryły w Tel Erani warto wspomnieć o kilku przykładach. Z badań S. Yeivina pochodzi dzban o spłaszczonym brzuścu (Brandl 1989: Fig.9: 7, por. wyżej). Interesujący jest również podstawek. Jest to stożkowate naczynie, bez dna i o prostym wylewie. Ścianki boczne naczynia mają trójkątne otwory. Naczynia tego rodzaju wykorzystywano podczas sprawowania kultu (Sherkova 2002). Może to świadczyć, że przybysze z Egiptu zamieszkujący Tel Erani kontynuowali swoje praktyki religijne. Podczas badań udało się odkryć co najmniej dwa fragmenty z wyrytymi serechami. Dobrze znany i często publikowany jest ten z imieniem Narmera. Znak wyryty został na dużym naczyniu zasobowym i zachował się w całości. Nietypowe są linie boczne ograniczające serech przeciągnięte daleko poza obrys ramki. W górnym rejestrze widoczny jest trójkątny kształt z trzema równoległymi liniami odchodzącymi z jednego z boków. Badacze są zgodni, że ryt należy interpretować jako imię Narmera. Zabytek został odnaleziony w warstwie należącej do fazy V w wykopie D w trakcie badań Yeivina (1960: 195, Fig.2, Pl. 24a; 1981; Weinstein 1984: 61, 64; Brandl 1989: 368, 378-379; Kempinski 1993: 421; Braun 2009, 2011). Niestety nie jest jasne, co stało się innymi fragmentami naczyń mogącymi zawierać imiona królewskie. Z informacji uzyskanych w IAA wynika, iż w ramach partażu znalezisk jeden z serechów najprawdopodobniej trafił do Włoch. Niektórzy (por. Yeivin 1963: 207, Fig. 2, Pl. 39.2; Ward 1969: 216; Anđelković 1995: 42, 46, Fig. 17.6; van den Brink 2001: 39, Fig. 24) uważają, kolejny fragment, na którym widzimy prostokątną ramkę z poziomą pojedynczą kreską też może być uważany za serech. Nie odpowiada to jednak standardowemu przedstawianiu imienia królewskiego, toteż nie jest pewne czyje imię zostałoby w ten sposób zapisane. Yeivin (1963: 207) uważa, iż jest to imię Narmera, natomiast van den Brink (2001: 39) łączy go raczej z Ny-horem. Podsumowując dotychczasowe odkrycia w Tel Erani trzeba podkreślić, że pierwsze, sporadyczne, importy docierają na stanowisko już w czasie trwania horyzontu Erani C, czyli od początku WB Ib. Przetrwały z nich pojedyncze fragmenty naczyń ceramicznych. Dziś już wiadomo, że przed przybyciem Egipcjan na stanowisko, osada Tel Erani została otoczona murem obronnym. Podkreśla to duże znaczenie polityczne i gospodarcze stanowiska. Nie dziwi więc, iż przybysze z Egiptu wybrali stanowisko na miejsce swojego pobytu. Pierwsze importy docierają na stanowisko w początkach Wczesnego Brązu Ib, w trakcie rozwoju horyzontu Erani C. Są to pojedyncze znaleziska fragmentów naczyń ceramicznych. Ich ilość zwiększa się pod koniec tego okresu. W świetle ostatnich ustaleń zespołu UJ-BGU można powiedzieć, że w II połowie Wczesnego Brązu Ib, na stanowisku mamy do czynienia ze stała obecnością Egipcjan. Szczyt ich obecności w Erani przypada na fazę V Yeivina oraz na IV UJ-BGU. Przybysze zamieszkują południową stronę tellu. Zasięg tego osadnictwa nie jest do końca znany. Pewne jest jedynie, że są to co najmniej dwa duże następujące po sobie budynki pełniące funkcję rezydencjonalno magazynową. Budowla otoczona jest dziedzińcem, na terenie którego umieszczone zostały instalacje związane z wypiekiem chleba na modłę egipską. Odnalezienie wraz z ziarnem pancerzyków chitynowych przedstawicieli gatunków czerniuchowatych – żuków żerujących na składowanym zbożu, świadczy o przechowywaniu towaru na terenie dziedzińca. Budynek wzniesiono w miejscu, gdzie wcześniej znajdowała się inna budowla również zamieszkała przez przybyszów z kręgu kultury Nagada. Sądząc po ilości materiału importowanego, jak i wielkości budowli można pokusić się o stwierdzenie, że obecność Egipcjan była stała i musiała trwać co najmniej kilka pokoleń. Charakter budowli wskazuje raczej na pełnienie funkcji faktorii handlowej. Na uwagę zwraca fakt, że na terenie dziedzińca, gdzie składowane były towary, natrafiono na ceramikę charakterystyczną dla różnych obszarów Lewantu. Były to głównie naczynia zasobowe, które mogły zawierać poszukiwane w Egipcie wino oraz oliwę z oliwek. Może to świadczyć o tym, że w Tel Erani dokonywano wymiany towarowej, gdzie produkty przywiezione z Egiptu zamieniano na dobra pochodzące z Lewantu. Dzięki najnowszym pracom badawczym nie tylko lepiej udało się odtworzyć funkcje budynków, ale można też powiedzieć więcej o przeżywaniu się osadnictwa egipskiego w Tel Erani. Co ciekawe w końcu Wczesnego Brązu Ib, zapewne po panowaniu Narmera, obecność przybyszów z Egiptu na stanowisku zamiera. Nie dochodzi do jakiś napięć czy niepokoi społecznych, które mogłyby być widoczne w materiale archeologicznym jako warstwy zniszczeń. W tej fazie – fazie 5 wciąż wykorzystywane są budynki wzniesione przez Egipcjan jak i ceramika kultury Nagada, jednak jej ilość jest znacznie mniejsza niż uprzednio. Brak też form chlebowych, co może wskazywać albo na opuszczenie stanowiska przez Egipcjan albo też na unifikację kulturową przybyszów z kręgu kultury nagadyjskiej z mieszkańcami stanowiska. Bez wątpienia Erani jest jednym ze stanowisk, na którym poza Egiptem natrafiono na największe ilości ceramiki kultury Nagada. Ilość importów w niektórych warstwach góruje nad ceramiką lokalną. W przypadku wykopalisk Yeivina, gros znalezisk przypada na fazę V, która równoważna jest z IV badań UJ-BGU (Czarnowicz et al. 2016). Co należy podkreślić, większość ceramiki importowanej pochodzi z dwóch istniejących po sobie na tym samym miejscu budynków zapewne zamieszkałych przez przybyszów z Egiptu. Pozostałe fragmenty odnaleziono w dołach śmietniskowych ulokowanych poza murami miejskimi (Milevski et al. 2016). Wszystkie wzmiankowane powyżej konteksty datowane są na okres Wczesnego Brązu Ib czyli Nagada IIIB- C1 Tel Halif (Lahav) – a właściwie duża terasa rozciągająca się poniżej samego tellu zlokalizowana jest na brzegu doliny Jawal. Lahav znajduje się pomiędzy Erani a Arad około 25 km od tego pierwszego stanowiska, w pobliżu Tel Beit Mirsim. Stanowisko ma kilka używanych zamiennie nazw: Lahav, Tel Halif, Nahal Tillah, Silo Site, 101 i 301 – przy czym trzy ostatnie podane nazwy odnoszą się bezpośrednio do oznaczeń wykopów odsłoniętych w trzech osobnych projektach prowadzonych na stanowisku przez misje międzynarodowe. Badania prowadzono pod koniec XX wieku (por. Seger et al. 1990; Dessel 1991; Levy et al. 1997). Wykop Silo Site znajdował się w części południowej, granicząc od północy z wykopem 301. Natomiast wykop 101 położony był w lekkim oddaleniu na zachód od nich. Badania prowadzone na obszarze stanowiska ujawniły sporą ilość naczyń ceramicznych związanych z kulturą Nagada (Levy et al. 1997, 2001; Kansa i Levy 2002). Inwentarz naczyń jest dość typowy i zawiera formy charakterystyczne dla stanowisk z ograniczonym osadnictwem egipskim. Silo Site – najwięcej zabytków importowanych pochodzi z wykopu A Silo Site z warstw IIa/IIc datowanych na późny WB Ib (Levy et al. 1997: 8- 9). Grupują się one w południowej strefie wykopu (Levy et al. 2001: 421- 423). Są nimi różnego typu naczynia o nagadyjskich formach, zarówno wykonane lokalnie jak i importowane. Podczas badań natrafiono na dużą ilość form chlebowych, dzieże, misy lotosowe, tzw. misy częściowo wyświecane (Levy et al. 2001: 417; Kansa i Levy 2002: Fig. 12.7, 12.10), naczynia cylindryczne (Levy et al. 2001: 417; Kansa i Levy 2002: Fig. 12.1) oraz dzbany. Warto podkreślić, że zachowały się przykłady naczyń zasobowych dekorowanych charakterystycznym motywem łuków zaznaczanych w górnej partii ramion (Kansa i Levy 2002: Fig. 12.3). Ponadto z Lahav pochodzą dzbanuszki o kolistych ściankach i denku oraz krótkiej szyjce (Levy et al. 1995; Levy et al. 1997: 9 – 10; Levy et al. 2001: 417), jak również niewielkie dzbanuszki z dzióbkiem (Ilan 2002: 308). Ważnym znaleziskiem są również dwa imadła wykonane z prostokątnego, szerokiego paska gliny, typowe dla Górnego Egiptu, wskazujące bardziej na zasięg kontaktów niż będące dobrym wyznacznikiem chronologicznym (Levy et al. 2001: 417). Z Silo Site wykop A pochodzą również dwa fragmenty dzbanów na wino z wyrytymi na nich serechami. Jeden z nich jest kompletny i zawiera imię Narmera (Levy et al. 1997), natomiast drugi zachował się bardziej fragmentarycznie, co nie pozwala na dokładne określenie, imię którego z władców zostało zapisane. Najbardziej prawdopodobne jest, że odnosiło się do Narmera bądź Ka (Levy et al. 1997: 18 – 21). Badania petrograficzne potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia, że naczynie pochodzi z Egiptu, a nie jest produktem lokalnym (Levy et al. 1995; Levy et al. 1997: 31). Z tego stanowiska pochodzi również wyryty przed wypałem tzw. znak garncarski przedstawiający najprawdopodobniej ibisa oraz gałąź lub dłoń (Levy et al. 1997: 21). Takie przedstawienia znane są z terenów Egiptu, a jedno z podobnych odkryto w Tell el-Farcha. Ponadto odnaleziono dwa fragmenty naczyń z dekoracją reliefową przedstawiającą żyrafę i człowieka (Levy et al. 1997: 21 – 22). Do grupy importów z Silo Site zaliczyć należy mały trójkątny paciorek wykonany z czarnego kamienia oraz odciski pieczęci. Ponadto w części D podczas badań odsłonięto prostokątne pomieszczenie z owalna dobudówką. W kontekście tych zabudowań odkryto 500 kg form chlebowych (Levy et al. 1997: 9 – 10; Levy et al. 2001: 417; Kansa i Levy 2002: Fig. 12.9). Uważa się, że budynek ten można określić mianem piekarni i doszukać analogii do rozwiązań znanych np. z Gizy (por. Chazan i Lehner 1990). Na pewne ilość ceramiki importowanej natrafiono również w dwóch innych wykopach zlokalizowanych w bezpośredniej bliskości Silo Site – w wykopie 101 (Dessel 1991) i 301 (Seger et al. 1990: 8). W wykopie 101 – przedmioty importowane pochodzą z warstw IV- III datowanych na okres WB Ia jak i w późniejszych – warstwa II – WB Ib. Zdaniem J. Dessela (1991) niektóre formy znalezione w warstwie III, datowanej na okres WB Ia, wykopu 101 również należy uznać za importowane. W wykopie 301 – odsłonięto serię silosów wśród których natrafiono na nieliczne przykłady ceramiki importowanej (Seger et al. 1990). Duża ilość ceramiki egipskiej odnaleziona w Lahav związana była z kilkoma kamiennymi budynkami. Jeden z nich miał mieć charakter publicznym (Seger et al. 1990: Fig. 3). Żaden z zachowanych budynków nie wyróżnia się jednak w planie wielkością czy masywnością. Koncentracja znalezisk wskazuje, że przybysze z Egiptu zajęli najprawdopodobniej obszar znajdujący się po południowej stronie stoku. Z zachowanych elementów architektury nie da się jednoznacznie określić skali osadnictwa. W przeciwieństwie do Tel Eraini czy En Besor, nie da się tutaj wskazać konkretnego założenia mieszczącego faktorie handlową. Bez wątpienia Tel Halif było miejscem, gdzie duża grupa przybyszów z Egiptu zamieszkiwała obok lokalnej społeczności. Obie grupy musiały też na siebie oddziaływać. Levy (Levy et al. 2001) uważa nawet, że lokalni dygnitarze starali się naśladować Egipcjan, lecz brak jest na to przekonujących dowodów. Zachowało się jednak naczynie zasobowe z imadłami falistymi, wykonane ewidentnie przez rzemieślnika wyrosłego z tradycji nagadyjskiej (por. Levy et al. 1997: 34-35, Fig. 27ab). Tel Haror – znajduje się na Negewie. Artefakty z tego stanowiska pochodzą z badań powierzchniowych przeprowadzonych na terasie poniżej telu. W ich trakcie odnaleziono kilka fragmentów naczyń, które mogą być uznane za egipskie importy. Niestety brak informacji dotyczących form naczyń oraz kontekstu tych znalezisk (Oren et al. 1986: 70). Tell Abu al-Kharaz - stanowisko położone jest w północnej Jordanii, na krawędzi doliny Jordanu, niedaleko ujścia Waddi Yabbis i zajmuje strategicznie ważną pozycję nieopodal źródła wody. Pracami zespołu szwedzkich archeologów kierował P. Fisher (2002). Jest to tell o wymiarach około 300 x 400 metrów, a osadnictwo zajmuje płaski wierzchołek wzniesienia. Tell Abu al-Kharaz znajdował się w miejscu skąd z łatwością można było podróżować zarówno w głąb Cisjordanii jak i doliny Jezreel i Samarii. Nieodległa dolina Jordanu zapewniała doskonała komunikacje na osi północ – południe. Region Waddi Yabbis już w chalkolicie znany był z produkcji oliwy, która docierała najprawdopodobniej nawet do Egiptu (Lovell et al. 2006). W warstwach datowanych na koniec WB Ib natrafiono na trzy fragmenty naczyń o formach typowych dla kultury Nagada. Pierwszy nich to górna część naczynia cylindrycznego z dekoracją w postaci odcisku sznura. Kolejny fragment to denko innego naczynia tego typu. Oba naczynia pokryto żółtawym slipem oraz wyświecono. Trzecim przedmiotem jest misa o prostych ściankach i płaskim dnie, na którym zachowały się resztki czerwonego wyświeconego slipu (Fischer 2002: 325-327, Fig. 21.1:1-3). Nie jest pewne, czy naczynie jest importowane. Niektórzy badacze jak B. Brandl (za: Fischer 2002: 329) sugerują, że może być to jedynie kopia naczynia egipskiego lub produkt południowo lewantyński. Wszystkie naczynia odkryto w zabudowaniach mieszkalnych, które uległy zniszczeniu w wyniku pożaru jaki strawił osadę, do którego doszło w wyniku trzęsienia ziemi (Fischer 2002: 325). P. Fischer (2002: 325) datuje naczynia na fazę Nagada IIIB wskazując, iż większość z naczyń cylindrycznych o zdobieniu poniżej wylewu pochodzi z tej fazy. Nie można jednak zapominać, że mówimy o stanowisku będącym jednym z najdalej wysuniętych na północny-wschód miejsc gdzie docierała nagadyjska ceramika, stąd zastosowanie w prosty sposób statystyki ustalonej dla terenów rdzennych może przynieść złe rezultaty. Naczynie mogło dotrzeć do Tell Abu al-Kharaz nie bezpośrednio, a za pomocą całej sieci wymiany i pośredników. Niemniej jednak data Nagada IIIB – C1 jest bardzo prawdopodobna. Zakłada się również, iż importowany mógł być również materiał służący do wyrobu pieczęci cylindrycznych – kość słoniowa oraz przynajmniej niektóre z głowic maczug (Fisher 2002). Brak jest jednak przekonywujących argumentów za poparciem tej tezy. Należy zwrócić uwagę, iż kość słoniowa mogła pochodzić ze źródeł lokalnych jak i syryjskich, a gruszkowate głowice maczug były szeroko rozpowszechnione we wczesnobrązowej Palestynie (por. niżej). Tell es- Sakan – Stanowisko położone jest niedaleko wybrzeża morza Śródziemnego w na południe od Gazy na terenach administrowanych przez społeczność Palestyńską. Tell es- Sakan odkryto przypadkowo podczas prac budowlanych w 1998 roku, w następnych latach odbyły się badania sondażowe oraz jedna kampania wykopaliskowa. Pracami misji francusko – palestyńskiej kierowali P. de Miroschedji oraz M. Sadek (2000). Badania te zostały gwałtownie przerwane przez wybuch II Intifady, a późniejsza blokada Strefy Gazy, zaostrzona jeszcze po wygraniu wyborów przez palestyński Hamas sprawiły, iż nie udało się ich podjąć na nowo. W roku 2017 w wyniku decyzji władz palestyńskich większość stanowiska została zniszczona. Na miejsce wysłano ciężki sprzęt, który bez żadnego nadzoru ani też poprzedzających prac ratowniczych zniwelował sporą część stanowiska robiąc miejsce pod inwestycje budowlane. Najprawdopodobniej nie uda się już zatem nigdy dokończyć badań prowadzonych przez misję francusko – palestyńską ani też przeprowadzić weryfikacji ich ustaleń. W latach 1999 – 2000 otwarto łącznie trzy wykopy. Dwa z nich – A i C były wcześniej wykonanymi wkopami pod fundamenty i garaż podziemny budynku mieszkalnego. a wykop B został rozpoczęty od szczytu tellu (de Miroschedji 2015: 1008). Większość przedmiotów importowanych pochodzi z wykopu A. Znajdowały się one w warstwach od A-9 do A-6, chociaż A-9 i A-8 rozpoznano jedynie w sondażach (de Miroschedji 2015: 1008). Warstwa A-6 została usunięta podczas prac ziemnych związanych z wznoszeniem budynku mieszkalnego (de Miroschedji 2015: 1014). Jedynie warstwa A-7 została przebadania w większym stopniu. Ceramika egipska pojawia się w warstwach 9 do 6. Wśród importów pojawiają się duże dzbany oraz naczynia cylindryczne. Drugą grupę stanowią naczynia wykonane przez przybyszów z Egiptu w Lewancie – misy lotosowe, dzieże, formy chlebowe i kratery (de Miroschedji 2015: 1016). P. de Miroschedji informuje, że lokalnie produkowane były również dzbany na piwo, co może dziwić z uwagi na ich wczesną datę. Najprawdopodobniej badaczowi chodziło o średniej wielkości dzbany, znacznie lepiej wykonane, silniej wypalone niż naczynia znane z Egiptu, przede wszystkim z grobów, występujące powszechnie od fazy Nagada IIIC2 (por. Jucha 2012a; Kazimierczak i Doros 2018). Bardzo ciekawym znaleziskiem jest charakterystyczny podstawek analogiczny do naczynia odnalezionego w Tel Erani. Ich przedstawienia pojawiają się również w sztuce wczesnodynastycznej. Przykładem może być głowica maczugi Narmera (Ciałowicz 2001: 203-204). Naczynia wykorzystywano podczas sprawowania kultu, często w domach. Jak do tej pory jedyna analogia pochodzi z Tel Erani (Czarnowicz 2016a). Jest to kolejne, po naczyniach kuchennych świadectwo, że przybyli na stanowisko Egipcjanie starali się zachowywać swoje zwyczaje oraz że zamieszkiwali je przed dłuższy okres czasu. Podczas badań prowadzonych na stanowisku natrafiono na siedem fragmentów naczyń posiadających dekoracje w postaci nacięć mogących być fragmentami serechów. W jednym przypadku nie ma wątpliwości, iż chodzi o znak z imieniem Narmera [Rys. 13]. Fragment jednak został odnaleziony bez kontekstu na powierzchni stanowiska (de Miroschedji 2015: 1017, Fig. 12: 3). Pozostałe fragmenty mają być datowane na okres Nagada IIIB i pochodzą z fazy A-7, jednak stopień ich zachowania nie pozwala na dokładne przyporządkowanie znaków do konkretnych władców (de Miroschedji 2015: 1017, Fig. 12: 4-7). Badania statystyczne wykazały, że około 90% naczyń odnalezionych podczas badań w Tell es-Sakan to formy egipskie. Analizując zgromadzony materiał można go uznać za charakterystyczny dla fazy Nagada IIIB – C1. Zdaniem P. de Miroschedji (2015: 1008- 1009) Tell es-Sakan rozwija się na przełomie Dynastii 0 i I, około 3250 – 3100/3000 p.n.e. Podczas badań nie udało się wyróżnić żadnej większej struktury mieszkalnej datowanej na okres pobytu na stanowisku Egipcjan. Przybysze mieli zamieszkiwać niewielkie pomieszczenia, których dużą ilość odkryto w wykopie A (de Miroschedji 2015: 1008-1012). Najciekawszą konstrukcją są bez wątpienia grube mury interpretowane jako mury obronne okalające osadę. Łącznie rozpoznano trzy takie struktury, określone jako: A, B i C. Najstarszy mur – A1 wzniesiony w fazie A-8, miał 1,5 m szerokości. W kolejnej fazie poszerzono go do 3,5 m. W fazie A-6 mur A zniwelowano robiąc miejsce dla nowego założenia o podobnej szerokości, ale wzniesionego około 3 m dalej. Najmłodsze założenie datowane jest na okres Wczesnego Brązu III (de Miroschedji 2015: 1009 – 1014). Zdaniem odkrywców (de Miroschedji 2015) stanowisko było zamieszkane jedynie przez przybyszów z Egiptu, natomiast mury tam wzniesione są najwcześniejszymi znanymi konstrukcjami tego typu odkrytymi na stanowiskach kultury Nagada. Należy jednak podkreślić, że po przebadaniu zaledwie niewielkiego procenta powierzchni stanowiska nie można wyciągać tak daleko idących wniosków. Wnioski sformułowane przez P. de Miroschedjiego nie uwzględniają również, znanych mu, znalezisk z Tell el-Farcha10. Mury o grubości 1,5 m mogły równie dobrze służyć do oddzielenia strefy zamieszkałej przez przybyszów od obszaru osady. W podobny sposób jak zresztą wydzielano takie strefy w Tell el-Farcha (Ciałowicz 2012). 10 P. de Miroschedji (2015: 1024-1025) uważa też, że kolonia w Tell es-Sakan została założona przez przybyszów z Tell el-Farcha, osady, która była jedynym tak dużym centrum polityczno-społecznym w Delcie, mogącym podjąć się takiego zadania. Tel Lod – stanowisko jest położone na wschód od Tel Awiwu, nieopodal międzynarodowego portu lotniczego imienia Ben Guriona. Znajduje się na północ od centrum obecnego miasta Lod w dzielnicy Neve Yaraq. Geograficznie Tel Lod zajmuje teren pomiędzy pasem nizin nadmorskich a pogórzem Judzkim, około 200 m od rzeki Ajalon. Od 1951 roku do 2010 przeprowadzono w sumie 43 sezony badawcze, które swym zasięgiem objęły obszar tellu. Większość z tych prac miało związek z rozwojem zabudowy miejskiej oraz infrastruktury Lod (van den Brink 2015: 141). Kilka misji natrafiło na nawarstwienia datowane na okres Chalkolitu i Wczesnego Brązu. Niestety, wyniki badań w większości pozostają nieopublikowane (van den Brink 2015: 141), chociaż istnieje kilka opracowań prezentujących wyniki badań nad egipskimi importami (Yannai i Marder 2000; van den Brink 2002, 2015; van den Brink i Braun 2002; Paz et al. 2005a, 2005b). Inwentarz ceramiki nagadyjskiej jest dość typowy. Zawiera zarówno naczynia importowane, jak i produkowane przez Egipcjan w Lewancie (Paz et al. 2005a: 149). Powtarza się reguła, według której w Egipcie wykonywano głównie naczynia zasobowe, a w Lewancie formy otwarte. Na stanowisku natrafiono na dzbany na wino, w dwóch różnych typach (van den Brink 2002: 290), naczynia cylindryczne, których część posiadała dekoracje w postaci odcisku sznura (van den Brink 2002: 290; Paz et al. 2005a: 147), niewielkie dzbanuszki i butelki o owalnym brzuścu oraz denku (Yannai, Marder 2000: 63), misy i fragmenty dzieży (Paz et al. 2005a: 149). Jednak najczęściej odkrywano fragmenty form chlebowych (Paz et al. 2005a: 149). Podkreśla się, że ceramika nagadyjska wykonywana lokalnie może pochodzić z kilku warsztatów. Zapewne ich część wykonano w Lod, natomiast pozostałe być może w En Besor, Tel Erani bądź innym nie odkrytym jeszcze stanowisku znajdującym się na południu Lewantu (van den Brink 2002: 295-6). Ze stanowiska Tel Lod pochodzi największy zbiór serechów znany z terenów Południowego Lewantu. Odkryto ich co najmniej osiem. Większość pochodzi z badań E. Yannai i O. Mardera (2000; van den Brink i Braun 2002: 171). Jeden przedstawia fragment imienia króla Ka. Zachował się prawy górny róg inskrypcji ze znacznym fragmentem znaku k3, oraz kawałek fasady pałacu. Serech wyryto na dzbanie na wino wykonanym w Egipcie (van den Brink i Braun 2002: 173). Kolejne sześć rytów przedstawia bez wątpienia imię Narmera (van den Brink i Braun 2002: 174-177). Wszystkie symbole są bardzo czytelne, najczęściej zachował się górny bok fasady pałacu oraz duży fragment rejestru zawierającego imię królewskie. W przypadku czterech symboli widoczny jest charakterystyczny dla Narmera przód znaku. Pojawiają się trzy linie odchodzące od prostokąta stanowiącego schematyczne przedstawienie suma nilowego (por. van den Brink i Braun 2002: Fig. 2, 4, 6, 7). W dwóch kolejnych przypadkach przetrwał spory fragment tułowia ryby (por. van den Brink i Braun 2002: Fig. 3, 5). Dwie kolejne inskrypcje zachowane są zbyt fragmentarycznie, aby można było określić konkretne imię władcy (por. van den Brink i Braun 2002: 177). Tylko jedną inskrypcję wykonano na niewielkim naczyniu z glinki marglowej (van den Brink i Braun 2002: 175). Inne znajdowały się na importowanych dzbanach na wino (por. van den Brink i Braun 2002). Naczynia z Tel Lod można datować na okres Nagada IIIB – C1. Obecne były w fazach związanych z końcem WB Ib w Lewancie (van den Brink 2002: 287; Paz et al. 2005: 139). Co ważne, podobnie jak w przypadku Tel Erani, również tu koniec obecności egipskiej na stanowisku nie pokrywa się z końcem Wczesnego Brązu I. W obu przypadkach po obecności egipskiej występują okresy związane z osadnictwem lokalnych kultur, bez elementów obcych lub wskazujących na obecność przybyszów. Obraz uzyskany z analizy importów ukazuje Tel Lod jako zamieszkiwane przez grupę Egipcjan żyjących ramię w ramię z ludnością autochtoniczną. Poza licznymi przykładami ceramiki nagadyjskiej naśladowanej lokalnie oraz importowanej, natrafiono również na narzędzia krzemienne wykonane z surowca typowego dla Oazy Fajum, tygle do wytopu miedzi czy głowice maczug. (por. Yannai, Marder 2000: 64). E. C. M. van den Brink (2002: 287) informuje, że artefakty egipskie pochodzą częściowo z konstrukcji wzniesionych przy użyciu cegieł suszonych bez fundamentów, co miało świadczyć o ich egipskim charakterze. Omówione przedmioty datowane są na końcową fazę Wczesnego Brązu Ib jednak, co zostało podkreślone, obecność Egipcjan dobiega końca jeszcze przed schyłkiem tego okresu. Tel Maahaz – Jest to niewielkie stanowisko około 10 km w linii prostej na południe od Tel Erani, nieopodal źródła słodkiej wody. Zajmuje szczyt wzniesienia kończącego się urwiskiem od strony wadi. Stanowisko odkryto w trakcie badań powierzchniowych i przeprowadzono dwie krótkie kampanie wykopaliskowe. W skład zespołu pracującego w Tel Maahaz wchodzili R. Amiran, R. Gophna i I. Beit-Arieh. Wydzielono dwie fazy zabudowy. Odkryto kilka zabudowań wzniesionych z kamienia oraz około 2 m grubości mur o nieustalonej funkcji. Mógł on być zarówno fragmentem fortyfikacji okalających osadę, częścią podium jak i elementem jakiegoś dużego budynku (Amiran i van den Brink 2001: 29). Materiał odkryty w trakcie badań to przede wszystkim ceramika egipska (około 80%), a także głowice maczug i dwa miedziane narzędzia: ciosło oraz szydło (Amiran 1977; Amiran i van den Brink 2001: 29-30). Dokładną analizę zabytków ceramicznych przedstawili R. Amiran oraz E. C. M. van den Brink (2001). Interesująca nas ceramika pochodzi z warstwy I stanowiska (Armira i van edn Brink 2001: 29). W materiale ceramicznym dominują formy chlebowe – zarówno głębokie misy, jak i płytkie tace (Amiran i van den Brink 2001: 35). Górna część naczynia była często bardzo dobrze wygładzona, co nasuwa skojarzenie z niektórymi misami z wcześniejszych faz obecności egipskiej w Tel Erani. Oprócz form chlebowych na stanowisku pojawiają się też inne misy, zwykle o płaskim dnie, w tym misy lotosowe, dzieże oraz misy o lekko łukowatych ściankach (Amiran i van den Brink 2001: 31-37). Warto podkreślić, że badania petrograficzne wykazały, że część z mis produkowana była w Egipcie. Podejrzewa się, iż dotarły one do Lewantu jako przykrywki do naczyń zasobowych (Amiran i van den Brink 2001: 32). Podobne wykorzystanie mis można spotkać w wielu grobach czy budynkach o charakterze magazynowym w Egipcie (por. np. Sobas 2018: Fig.4:4; Pl.4: 2). Formy zamknięte reprezentują naczynia cylindryczne oraz różne rodzaje dzbanów zwanych często dzbanami na wino (Amiran i van den Brink 2001: 37- 46). Są to naczynia bardzo typowe dla fazy Nagada IIIB – C1 w Egipcie, a różnego typu analogie zostaną dokładnie omówione niżej. Interesujący jest brak małych dzbanuszków o owalnym denku i ściankach czy niewielkich butelek o płaskim dnie, często wykonanych w gliny marglowej i pokrytych slipem. Te pojawiają się na wielu innych stanowiskach (por. wyżej). Wśród naczyń z Tel Maahaz na uwagę zasługują dwa typy. Pierwsze to duże dzbany wykonane lokalnie z gliny marglowej. Są one słabo wypalone, techniką wykonania nawiązując do form chlebowych i nie mają analogii zarówno w Lewancie jak i Egipcie. Przyjmuje się, iż są to produkty lokalne, tworzone ad-hoc na stanowisku (Amiran i van den Brink 2001: 37- 38, Fig. 3.5: 1-2, Pl. 3.2a, 3.4b-c). Można również przyjąć, że naczynia te nawiązują do modeli silosów zbożowych, służąc do przechowywania podręcznego zapasu ziarna. Drugi typ naczyń tworzą niewielkie, wykonywane ręcznie dzbanuszki o niewykończonym, mocno chropowatym denku i zagładzonej na mokro górnej części z lekko zgrubionym wylewem (Amiran i van den Brink 2001:41, Fig. 3.5: 6-7), bardzo rzadko występujące na stanowiskach nagadyjskich. Odkryto je dotychczas na Elefantynie, w Buto czy Hierakonpolis (por. Petrie 1953: Pl.6: 36p; Adams i Friedman 1992: Fig.8e; Köhler 1990; 1992: 20, Fig.7). N. Porat (1992: T.4) przebadała pod względem petrograficznym część naczyń i ustaliła na przykład, że 9 z 12 dzbanów to naczynia importowane, a pozostałe zostały wykonane w Lewancie. Wśród fragmentów naczyń egipskich natrafiono na dwa dekorowane. Jeden pochodzi z badań powierzchniowych prowadzonych w latach ’60, drugi z badań wykopaliskowych. Na niewielkim (4 x 6 cm) fragmencie widoczne są ryte linie wykonane przed wypałem. Układają się one we wzór, przypominający serech. Są to dwie poziomo biegnące równoległe linie zakończone zadziorem oraz znajdujący się koło nich narożnik. Na drugim fragmencie zachowała się lewa dolna część fasady pałacu (Amiran i van den Brink 2001: Fig. 3.5: 4-5). A. Schulmann i R. Gophna (1981:167) uważają, że miało być tam zapisane imię króla Skorpiona lub Narmera. W innym artykule R. Gophna (1987:16), podobnie jak inni (por. Amiran et al. 1987:16) twierdzi, że mamy tu do czynienia z imieniem Narmera. Przeciwne zdanie wyraziła część badaczy, uznając, że chodzi o króla Skorpiona (de Cree 1991: 30). Uważam, że można również dopatrywać się pewnego podobieństwa pomiędzy serechem z Tel Maahaz, a imieniem Narmera z naczynia z grobu 1100 w Tarkhan (Kaiser i Dreyer 1982: Fig. 14-15, nr. 39). Widoczna tam poniżej fasady pałacu motyka przypomina podwojony symbol z omawianego wcześniej serechu. Jednakże, co podkreślają również Amiran i van den Brink (2001: 39), podobnie jak w przypadku drugiego serechu z Tel Maahaz, zachowany fragment jest tak niewielkich rozmiarów, że jego poprawna i pewna identyfikacja są niemożliwe. Podkreśla się również bliskie związki ceramiki z Tel Maahaz z En Besor III, Tel Erani czy Lahav (Amiran i van den Brink 2001). Tel Maahaz wykazuje wiele podobieństw do En Besor. Lokalizacja stanowiska w pobliżu źródła wody, a zwłaszcza w sąsiedztwie przebiegającego prawdopodobnie niedaleko szlaku handlowego, może sugerować że Tel Maahaz było zamieszkane głównie przez przybyszów z Egiptu. Najprawdopodobniej pełniło w egipskim systemie osadnictwa w Południowym Lewancie podobną rolę co En Besor, będąc faktoria handlową, sprawująca kontrolę nad przepływem towarów (por. Dessel 1991). W tym świetle interpretacja grubego muru jako fragmentu budowli publicznej jest bardzo prawdopodobna, wszak na wszystkich stanowiskach, charakteryzujących się stała obecnością przybyszów z Egiptu odkrywano rodzaj budynku centralnego (por Gophna i Gazit 1985; Czarnowicz et al. 2016). Biorąc pod uwagę zniszczenie Tell es- Sakan, Tel Maahaz pozostaje jednym z ostatnich, znanych, stanowisk o tak dużym zaangażowaniu przybyszów z Egiptu i powinno zostać przebadane w odpowiedni sposób, aby uzupełnić nasza wiedzę o relacjach Egipt – Lewant. W roku 2018 po uzyskaniu pozwolenia od IDF (stanowisko znajduje się na obszarze poligonu wojskowego), autor niniejszej pracy wraz z E. Braunem i M. Adamsem wizytowali stanowisko. Na powierzchni widoczne były liczne fragmenty ceramiki. Analizując materiał powierzchniowy można potwierdzić wcześniejsze ustalenia dotyczące chronologii oraz dominacji artefaktów egipskich. Tel Malhata (mniejszy) – Stanowisko położne jest w odległości około 12 km na południowy zachód od Arad w miejscu, gdzie Nahal Malhata łączy się z Nahal Arad. Jest to niewielki tell datowany od Chalkolitu po okres Wczesnego Brązu II. Po przeciwnej stronie doliny znajduje się stanowisko Tel Malhata (większy). Prace na stanowisku prowadziła misja izraelska pod kierunkiem R. Amiran (Amiran i Ilan 1993). Wśród odkrytej ceramiki pojawiło się kilka fragmentów naczyń importowanych. Pochodza one z różnego rodzaju dzbanów na wino, małych dzbanuszków o owalnym denku i brzuścu oraz naczyń cylindrycznych (Ilan 2002: 308-316). Badania petrograficzne potwierdziły egipskie pochodzenie dwóch fragmentów mis – jedna z nich wyświecona o półkolistym przekroju, natomiast druga to najprawdopodobniej misa częściowo polerowana (Porat 1989a: T. 5b; Ilan 2002: 308). W trakcie analizy wyróżniono trzy fragmenty serechów, zachowanych na częściach różnego typu dużych dzbanów. Na dwóch przetrwał fragment fasady pałacu, na ostatnim górny rejestr z pozioma kreską w środku (por Amiran et al. 1983; 80 Ilan 2002: 308-312, Fig 20.3: 1-3). Początkowo łączono je z Narmerem (Amiran et al. 1983: 80). Jednak dwa pierwsze zachowane są zbyt fragmentarycznie, aby rozpoznać imię. Tylko trzeci może zawierać imię Narmera, ponieważ jest bardzo podobny do serechu z Tura (Kaiser i Dreyer 1982). Pokryty czerwoną, wyświeconą angoba fragment małego dzbanuszka z dzióbkiem należy do najciekawszych w materiale z Tel Malhata. Tego typu naczynia rzadko występują na stanowiskach nagadyjskich, a przez niektórych są wręcz uważane za import mezopotamski. Tymczasem taka ceramika jest typowa dla terenów północnej części Południowego Lewantu, choć zdaniem Ilana (2002: 308) mamy tu do czynienia z importem egipskim. Niestety nie wiadomo czy ta hipoteza została poparta wynikami badań petrograficznych. Omówiona ceramika importowana pochodzi z warstw łączonych z Wczesnym Brązem Ib lub II. Nie odnotowano tam jednak wyraźnych śladów obecności przybyszów z Egiptu (Amiran i Ilan 1993, Ilan 2002). Tel Yarmuth – położone jest nieopodal Bet Szemesz, w jednej z odnóg Nahal Lachisz. Stanowisko znane jest jako jedno z centrów polityczno – ekonomicznych Południowego Lewantu doby Wczesnego Brązu II – III. Prace prowadziła misja francuska pod kierunkiem P. de Miroschedji. Odkryte tam dwa fragmenty naczyń prawdopodobnie można uznać za importy z Egiptu. Na pierwszym fragmencie zachowały się linie rytymi ryte, interpretowane jako serech (de Miroschedji 1988: Pl. 22:4, 47:8). Niestety w publikacji brakuje szczegółowych informacji. Drugim fragmentem uważanym za egipski import jest wylew dużego dzbana, odkrytego w warstwach datowanych na okres WB II (de Miroschedji 1988: Pl. 20:10). E. Braun natomiast uważa, iż ceramika lokalna z tego poziomu, jak i sam import ma liczne analogie w ceramice z datowanych na końcowe fazy WB Ib warstw w Horvat Ilin Tahtit, (Braun et al. 2001: 80). Należy podkreślić, iż Yarmuth jest rozległym tellem, a podczas badań skupiano się głównie na nawarstwieniach związanych z okresem WB III, tylko w nielicznych wykopach dochodząc do warstw wcześniejszych. Nie można więc wykluczyć, że stanowisko skrywa więcej świadectw kontaktów Egiptu z Lewantem. Wadi Zeita – jest stanowiskiem związanym z okresem chalkolitycznym. Wyniki badań są nadal nieopublikowane, chociaż prace prowadzono w latach ’80. Do ich wyników odwołuje się kilku uczonych (Goren 1996; Commenge 1996) zwracając uwagę, że w warstwach datowanych na fazę pre-Ghassulską zachował się nie diagnostyczny fragment ceramiki importowanej z Egiptu, który trudno jest przyporządkować do konkretnej jednostki kluturowej. Rozpoznania dokonano podczas badań petrograficznych (Goren 1996:381). 2.1.3. Synaj 1034 – Stanowisko to położone jest w Wadi Rimthi. Składa się z dwóch małych domostw zbudowanych wokół owalnych dziedzińców, które zamieszkiwano w okresie Wczesnego Brązu II (Beit-Arieh 2003: 294- 295). Ze stanowiska pochodzi tylko fragment jednego importu – wylew dzbana na wino. 1105 – Leży w Wadi Hasif – pomiędzy podnóżem Serabit el-Chadim a pasem wydm rozciągającym się na północ od wzniesienia. Stanowisko datowane jest na czasy rozwiniętego czy późnego Chalkolitu (Beit-Arieh 1980, 2003). Pochodzą stamtąd dwa fragmenty naczyń cylindrycznych typowych dla fazy Nagada III B – C (por. Beit-Arieh 2003: Fig. 2.114: 1,19; Fig. 2.115: 1-2). Naczynia wykonano z różowej glinki i pokryto beżowym polerowanym slipem (Beit-Arieh 2003: 84). Wydaje się, że fragment naczynia ukazany na Fig. 2.114:9 z cytowanej publikacji również może być pochodzenia egipskiego. Jest to wywinięty na zewnątrz wylew współczesny naczyniom cylindrycznym ze stanowiska. Stanowisko 1105 po raz pierwszy zostało opublikowane przez I. Beit-Arieh w roku 1980, ale niewielka ilość zaprezentowanego materiału sprawiła, że niektórzy (por. Hendrickx i Bavay 2002: 60) kwestionowali proponowane datowanie. Jednak w publikacji podsumowującej badania I. Beit-Arieh (2003) przedstawił więcej informacji przekonujących, że stanowisko rzeczywiście rozwijało się w końcu Chalkolitu. Fragmenty naczyń z okresu Nagada III B – C można natomiast łączyć z czasowym pobytem przybyszów z Egiptu, którzy zatrzymali się w miejscu wcześniejszego, chalkolitycznego obozowiska (Beit-Arieh 2003: 97). A301 – Znajduje się na zachód od kotwicowiska w Haruvit około 500 metrów od obecnej linii brzegowej. W okresie Chalkolitu i najprawdopodobniej Wczesnego Brązu I było rejonem czasowego obozowania. Odkryto tu ceramikę importowaną z Egiptu (Oren i Gilead 1981). Badania petrograficzne (Goren 1996) wykazały, iż naczynie określone jako kubek (numer próbki 11988) wykonane było z syltu nilowego z domieszką organiczną. Feiran I – położone jest na stoku Wadi Feiran około 1 km na wschód od Oazy Feiran. Na małym plateau wśród granitowych wzgórz natrafiono na domostwo złożone z dziedzińca i przylegających do niego pomieszczeń. Okoliczne wzgórza miały nosić ślady jeszcze co najmniej kilku podobnych założeń. Chronologię struktury określono na okres Wczesnego Brązu II (Beit-Arieh 2003: 73- 74). Ze stanowiska znane są trzy wyświecane, szaro-brązowe fragmenty, pochodzące zapewne z importowanego dzbana (Beit-Arieh 2003: 127). Podobnie jak w przypadku innych stanowisk synajskich, ceramika nagadyjska sugeruje wcześniejsze datowanie. Nabi Salah – stanowisko położne jest na stoku Gebel Banat w Wadi el- Sheich. Jest to rozległe stanowisko, jedno z największych badanych przez misję Ophir (por. Beit-Arieh 2003). Odsłonięto tam kilka typowych dla regionu pomieszczeń wzniesionych wokół centralnego dziedzińca. Znany jest również fragment importowanego dzbana. Wylew wydaje się bardzo typowy, ale niespotykane jest widoczne na rysunku załamanie do wewnątrz w górnej partii ramion (por Beit-Arieh 2003: Fig 4.20:6). R48 – Stanowisko położone jest w północnej części Synaju około 2 km na zachód od wioski Yamit i około 700 m w głąb lądu. Wioskę, będącą raczej osadą czasową (Yekutieli 2002: 423) można datować na okres Chalkolitu (Oren i Gilead 1981: 29). Była to największa z osad chalkolitycznych przebadanych podczas prac zespołu izraelskiego na północnym Synaju (Yekutieli 2002: 423), złożona z kilku chat wzniesionych z cegły suszonej. Materiał wykazuje podobieństwa z ceramiką wczesnego Gilat, co plasuje osadę raczej w fazie pre-Ghassulskiej (Goren 1996: 381). Odkryto tam fragmenty palety kosmetycznej i ceramiki importowanej z Egiptu. Najbardziej interesująca jest część naczynia pokrytego czerwonym polerowanym slipem. Pochodzi ona najprawdopodobniej z głębokiej misy o płaskim lub okrągłym denku, odpowiadającej klasie 1b lub 23b Petriego (1921: Pl. IX-X). Naczynie można datować na okres amrański (Oren i Gilead 1981: 30-33). W trakcie badań petrograficznych wykazano (Goren 1996:389), że wśród próbek ze stanowiska co najmniej dwie można uznać za importy egipskie (numery próbek 12925 i 22223). Y. Goren określa te naczynia jako dzban bez szyi (22223) i maselnicę (12925). Wykonano je z syltu nilowego z domieszką organiczną. O ile naczynia szerokootworowe występują powszechnie w Egipcie, to maselnica może być naśladownictwem wykonanym z materiału dostępnego nad brzegami Nilu przez mieszkańców Synaju, którym kulturowo bliżej było do Lewantu niż Egiptu. Możliwym jest również, że błędnie rozpoznano typ naczynia. Sheich ‘Awad – stanowisko na zachodnim stoku Jebel Frè rozciąga się wzdłuż Wadi Abu Sakaran. Składa się z sześciu domostw złożonych z serii pomieszczeń ulokowanych wokół centralnego dziedzińca. Trzy struktury zachowały się w bardzo dobrym stanie. Stanowisko wstępnie datowano na Wczesny Brąz II, choć ze względu na niedokończenie badań nie jest to data ostateczna (Beit-Arieh 2003: 51-52). Z Sheich ‘Awad pochodzi, datowane na I Dynastię, prawie kompletne naczynie zasobowe o prawie płaskim dnie, owalnym brzuścu oraz wywiniętym na zewnątrz wylewie (Beit-Arieh 2003: 127, Fig. 2.20: 1). Jego wczesna data może wskazywać wcześniejszą niż dotąd zakładano chronologię stanowiska. Sheikh Mukhsen – Stanowisko z WB II zajmuje terasę na północnym stoku Wadi Mukhsen, około 5 km od Nabi Salah. Do naszych czasów zachowały się pomieszczenia zbudowane wokół centralnego dziedzińca (Beit-Arieh 2003: 31). Ze stanowiska znanych jest 17 fragmentów ceramiki importowanej z Egiptu (Beit-Arieh 2003: 127). Opublikowano 3 wywinięte na zewnątrz i spłaszczone od góry wylewy dzbanów na wino (Beit-Arieh 2003: 127, Fig. 4.20: 3-5). Podobnie jak w wypadku poprzedniego stanowiska importy te mogą świadczyć o wcześniejszej, niż się obecnie zakłada, chronologii stanowiska. Umm Tamur – jest niewielkim stanowiskiem u zbiegu dwóch dolin – Wadi Umm Tamur oraz Wadi el-Sheik, składającym się z jednego tylko domostwa wzniesionego wokół dziedzińca (Beit-Arieh 2003: 70). Odkryto tam fragment dużego dzbana na wino (Beit-Arieh 2003: 127, Fig. 4.20: 7). Stanowiska zlokalizowane i wstępnie rozpoznane podczas badań powierzchniowych Na południu Synaju znajduje się cała seria stanowisk, na których domy składają się z serii pomieszczeń otaczających centralne dziedzińce (por. Beit-Arieh 2003: 101-110). Są one związane z zamieszkującymi ten obszar społecznościami przedhistorycznymi trudniącymi się, poza hodowlą kozy i owcy, wydobyciem turkusu, na który wraz z rozwojem stratyfikacji społecznej, rosło zapotrzebowanie w Egipcie (Beit-Arieh 2003: 97-99). Część stanowisk związana była również z pozyskiwaniem, obróbką i najprawdopodobniej recyklingiem miedzi. Podczas prac na stanowiskach 1035, 1038, 1039, 1041 czy 1177 odkryto instalacje oraz przedmioty służące do jej wytopu (Beit-Arieh 2003: 295– 375). Na fragmenty naczyń importowanych z Egiptu natrafiono na wielu z nich: 1001, 1015, 1023, 1057, 1063, 1077, 1078, 1106, 1110, 1151 oraz 1165 (Beit-Arieh 2003: 277-368). Ta ceramika świadczy niewątpliwie o zainteresowaniu Egipcjan towarami pochodzącymi z Synaju, przede wszystkim turkusem i miedzią. Niestety w raporcie z badań opublikowano jedynie nieliczne rysunki przedmiotów odkrytych w trakcie badań powierzchniowych i dokładniejsza analiza importów nie jest możliwa. I. Beit-Arieh (2003) datuje wszystkie stanowiska, gdzie natrafiono na dzbany bez szyi, na okres Wczesnego Brązu II. Jest to jednak bardzo typowe naczynie występujące w całym Lewancie, a pojawiające się już w okresie Neolitu Ceramicznego. Wydaje się więc, że wiązanie wszystkich stanowisk z WB II jest nieuzasadnione. W wielu wypadkach pojawiały się na nich importy bardziej charakterystyczne dla pierwszej połowy I Dynastii, niż dla czasów późniejszych. Tak jest w przypadku stanowiska 1151, gdzie podkreśla się w publikacji odkrycie naczyń z egipskiego okresu Protodynastycznego, a następnie datuje cały zespół na WB II (por. Beit-Arieh 2003: 360). Na możliwą wcześniejszą chronologię wielu takich stanowisk wskazuje też D. Bar-Yosef (Bar-Yosef et al. 1986: 147-149), który prowadził badania na tym samym obszarze co misja Ophir. 2.1.4. Imitacje Problem pojawiania się nietypowych form ceramicznych oraz ich łączenie z wpływami kulturowymi z innych regionów został dostrzeżony już w dawno temu. Jedną z pierwszych, która zauważyła te analogie była H. Kantor (1942), później do tematu powrócili J. Hennessy (1967), R. Amiran (1992) czy S. Tutundźić (1993). Imitacje analizowały również B. Adams i R. Friedman (1992) oraz A. Moneim (2000). Generalnie imitacje można podzielić na dwie grupy. Pierwsza z nich to naczynia, które na stałe weszły do repertuaru ceramicznego innej kultury. Klasycznym przykładem tego typu zapożyczeń są imadła, wywodzące się w prostej linii od tzw. ledge handels używanych powszechnie na terenie Południowego Lewantu (Needler 1984:212; Jucha 2008: 63). Należy zgodzić się z H. Kantor (1942: 205, 207), która wśród naczyń wchodzących na stałe do repertuaru ceramiki egipskiej widzi naczynia z dzióbkami. Warto również wspomnieć, że bardzo często takie dzbanuszki uznawane były za importy z terenów Mezopotamii (por. Emberling 2011: 166). Zupełnie pomijano kwestię występowania bardzo dobrych analogii w Lewancie. Bez wątpienia opisywane naczynia są tam dość powszechne. Dzbanuszki z dzióbkami na tereny Egiptu docierają stosunkowo wcześnie czego dowodzą znaleziska z Tell el-Farcha (por. Czarnowicz 2012a). Innym typem naczynia, które zdaniem badaczy przeszło z kultur Lewantu do Nagada to dwojaki (por. Tutundźić 1993: 50-51). W tym wypadku sytuacja nie jest tak jednoznaczna. W Egipcie naczynia podwójne posiadają długi rodowód. Znane są już z Merimde (Kantor 1992: Fig. 2). W Nagada I pojawiają się dzbany będące połączeniem dwóch naczyń cylindrycznych. Przedmioty tego typu, często zdobione występują powszechnie w Nagada II (por. Müller 2018). W fazie amrańskiej pojawiają się również naczynia połączone wspólnym brzuścem (por. Petrie 1921: Pl. XVI: 39, XXIV: 84, XXV: 91). Jak widać naczynia podwójne znane były w Egipcie wcześniej, wobec czego trudno jest udowodnić, że są one imitacjami naczyń lewantyńskich. Wydaje się, że z terenami Lewantu można łączyć również pojawienie się na dzbanach na wino listew plastycznych z dekoracją imitującą sznur. Dekoracja ta jest bardzo popularna w całym Lewancie i często pojawia się w tych samych partiach naczyń, co później na egipskich odpowiednikach (por. Braun 1997: Fig. 9.15-9.18). Jednak w porównaniu z egipskimi naśladownictwami, lewantyńskie oryginały są znacznie lepiej opracowane. Nad Nilem najczęściej dekoruje się naczynia pojedynczymi listwami zlokalizowanymi w ściśle wyznaczonych partiach form ceramicznych. W Lewancie istnieje większa swoboda w wykorzystaniu tego detalu zdobniczego. Listew plastycznych używa się zarówno na naczyniach zasobowych, jak i na małych formach otwartych. Panuje również większa dowolność w wykonaniu samej listwy plastycznej czy sposobie użycia jej do dekoracji naczynia (por. Golani i van den Brink 1999: Fig. 5.6,12-13; 8.11; 11.12). Najlepiej opracowane są imitacje sznura z naczyń w Azor (por. Golani i van den Brink 1999: Fig. 12:5). Z Tell el-Farcha pochodzi natomiast fragment takiej dekoracji, który detalem bardziej przypomina produkty lewantyńskie, niż wytwory egipskie. W górnej partii brzuśca widoczne są dwa pasy z charakterystycznymi nacięciami mającymi imitować sznur. Tego samego typu zdobienie można znaleźć na naczyniach z Azor datowanych na WB Ia (Golani i van den Brink 1999: Fig 5:12-13). Nie jest wykluczone, iż rozwijając imadła faliste w kierunku listew plastycznych ze sznurową dekoracją nagadyjscy rzemieślnicy wzorowali się nadal na rozwiązaniach stosowanych w Lewancie. Wniosek ten potwierdza również pojawianie się na lewantyńskich naczyniach z Egiptu krótkich fragmentów dekoracji plastycznych imitujących sznur (Braun i van den Brink 1998: 73) co zbiega się w czasie ze zmianami stylistycznymi zachodzącymi w ceramice nagadyjskiej. Jedyną kategorią naczyń, które można uważać za imitacje, które na stałe zagościły w Lewancie były butelki – niewielkie dzbanuszki o owalnym denku i ściankach brzuśca, krótkiej szyjce zakończonej wywiniętym na zewnątrz wylewem. W kulturze Nagada naczynia tego typu występują powszechnie, będąc jednymi z najczęstszych znalezisk w warstwach osadniczych. Kopie naczyń egipskich pojawiają się nagle w Lewancie u schyłku WB Ia, a w pełni rozwijają się w kolejnej fazie (Ib1) (Yekutieli 2000: 137). Spotykane są często na stanowiskach, gdzie powszechna jest ceramika Erani C. Nie jest przypadkiem, że ich pojawienie wiąże się z horyzontem Erani ponieważ społeczność zamieszkująca tereny północnego Negewu miała wtedy silne związki z Egiptem. Drugą grupę stanowią naczynia tworzone ad-hoc, z potrzeby chwili, a wzorowane na typach obcych kulturowo. Kilka ewidentnych imitacji pochodzi z Tell el-Farcha. Można wśród nich wymienić dwa dzbanki z wysoką rączką. Jeden, pochodzące z Komu Wschodniego, został wykonane z lokalnej glinki z domieszką organiczną. Naczynie posiada bardzo starannie opracowaną szyjkę oraz wywinięty na zewnątrz wylew, który odróżnia je od lewantyńskich oryginałów (Callaway 1964; Ben-Tor 1975). Inny przykład tego typu pochodzi z Komu Centralnego. Prawdopodobnie imitacjami są też dzbanki z Minshat Abu Omar (por. wyżej). Innym naczyniem wykonanym w technice typowej dla kultury Nagada, a będącym jawnym naśladownictwem produktów lewanckich jest misa z Komu Zachodniego, z zachodniej kaplicy centrum administracyjno-kultowego (Ciałowicz 2012; Sobas 2012). Naczynie zdobią faliste linie biegnące po stronie wewnętrznej od wylewu w kierunku denka. Po stronie zewnętrznej zachowały się również ślady farby, ale jest ona zbyt zniszczona, aby udało się odtworzyć konkretny układ dekoracji [Foto. 7]. Najbliższe analogie pochodzą ze stanowisk Horbat Hani (Lass 2003: fig. 20), Tel Halif (Dessel 2009: Fig. 10; Pl.4:2, 5, 10; 5:9, 10, 12; 6:5; 7:7) i En Esur I (Yannai 2006: Pl. 4.26:10). Z tego samego pomieszczenia pochodzi również butelka. Jest to typ bardzo popularny w Lewancie, występuje tam w dwóch odmianach – zaopatrzonej w dwa uszka w górniej części brzuśca oraz bez imadeł. Tego typu formy nie występują w kulturze Nagada. Naczynie z Komu Zachodniego w Tell el-Farcha posiada płaskie dno i pękaty brzusiec, szyjka zachowała się niestety jedynie fragmentarycznie, brak wylewu, nie stwierdzono również istnienia imadeł. Tego typu forma jest mniej popularna, ale spotykana w Lewancie. Najbliższe analogie można odnaleźć w Azor (Ben-Tor 1975: Pl. 12:5) czy Arad (Amiran et al. 1978: Pl. 30: 15–18). a w Egipcie w grobie U-a w Abydos (Dreyer et al. 1996: Abb. 8: c, e-g). Na tym samym stanowisku odkryto również butelkę posiadającą jedno imadło łączące brzusiec z szyją. Niestety zachowała się bardzo fragmentarycznie. Przetrwał brzusiec, na którym widoczny jest miejsce przyczepu imadła, oraz podstawa szyi. Naczynie ma wyświeconą, czerwoną powierzchnię, co sugeruje związki z terenami północnego Południowego Lewantu. Kolejnym przykładem imitacji naczyń lewantyńskich jest misa wykonana z szarej glinki, z rządkiem guzków (w większości nie zachowanych) poniżej wylewu odkryta w Tell el-Farcha [Foto. 4]. Tego typu ceramika występuje w Egipcie, ale trudno uznać ja za wyrób typowo lokalny. Do tej pory znane są zaledwie cztery podobne przykłady. Dwa pochodzą z Nagada (Petrie 1921: Pl.15:5a, b), po jednej z Abusir el Melek (Schaff 1926, 34, Pl. 26: 156) i Mostagedda (Brunton 1937: Pl. 34: 15). Znane są również imitacje wykonane w kamieniu, jedna z nich została odkryta w Tell el-Dab’a Daqahlia (Moneim 2000: 151), kolejna wchodzi w skład ekspozycji muzeum w Monachium, a została zakupiona od handlarza starożytnościami (Muller 1975: 193-195). Fragment wylewu z guzkami pochodzący z diabazowej misy odkryto również w Tell el-Farcha (Pryc 2012). Naczynia te mogą być imitacją stylu znanego z Lewantu zwanego Grey Burnished Ware (por. Goren i Zuckermann 2000; Braun 2012a). Niewątpliwie była to ceramika luksusowa wykonywana w kilku warsztatach rozsianych w okolicy doliny Jezreel (Goren i Zuckerman 2000: 174). Znane są również jej imitacje z innych rejonów Levantu o innej barwie powierzchni lub braku wyświecenia. Trzeba podkreślić, iż wykonawca znanej z Tell el-Farkha imitacji starał się oddać jej najważniejsze atrybuty – zarówno kolor jak i guzki. Wyraźnie świadczy to, iż musiał on znać formę, którą kopiował. Najbardziej uderzającą kopią z Tell el-Farcha jest niewątpliwie małe naczyńko kamienne z Komu Wschodniego. Jest to miniatura lewantyńskiego naczynia zasobowego z imadłami falistymi. Dzbanuszek zalegał w warstwach cmentarzyska datowanych na fazę 5 w Tell el-Farcha (Czarnowicz 2018a). Naczynie swoim kształtem wprost nawiązuje do tzw. ledge handel jars dobrze oddając ich charakterystyczne cechy (Czarnowicz 2011: 127-128) [Foto. 8]. Warto podkreślić, że artefakt powstał w okresie, kiedy do Tell el-Farcha nie docierały już pełnowymiarowe, ceramiczne naczynia, których modelem jest wspomniana imitacja. Znacznie mniej imitacji powstaje na terenach Lewantu. Poza wspomnianymi powyżej butelkami, które na stałe weszły do repertuaru ceramicznego horyzontu Erani C, nie są znane inne naśladownictwa. Za pojawienie się imitacji egipskich w Lewancie odpowiedzialni są całkowicie osadnicy znad Nilu. W starszych publikacjach (por. Anđelković 1995) można spotkać termin „ceramika egiptyzująca”, określający imitacje ceramiki egipskiej powstające w Lewancie. Takie podejście wydaje się być błędne, ponieważ zakłada, że chodzi o kopiowanie wzorców nagadyjskich. Dziś, kiedy można udowodnić, że pewna grupa przybyszów z Egiptu zamieszkiwała tereny Południowego Lewantu, należy uznać, że naczynia o których mowa zostały wykonane przez rzemieślników przybyłych z Afryki. Do produkcji ceramiki wykorzystywali oni lokalne źródła surowca. Taka ceramika powstawała ze względu na konieczność wyrównania strat powstałych w transporcie czy zapewnienie odpowiedniej ilości naczyń kuchennych dla osadników egipskich w Lewancie. Tylko nieznaczny procent stanowią rzeczywiste imitacje powstające w miejscach, gdzie dochodzi do zetknięcia się obu kultur. Takie naczynia zostały określone jako „hybrydy”, co miało podkreślać wzajemne przenikania się cech charakterystycznych dla obu kręgów kulturowych. Hybrydy pochodzą najczęściej ze stanowisk, na których mieszkali obok siebie przedstawiciele lokalnej społeczności i ich egipscy kontrahenci. Wydaje się również, iż wykonawcami hybryd są przybysze, ponieważ większość stanowią formy lewantyńskie wykonane przy użyciu egipskich technik. Jedną z najczęściej kopiowanych form jest niewielki dzban o owalnym brzuścu i imadłach typu lug zamocowanych w górnej partii ramion. Na trzy naczynia tego typu natrafiono podczas badań ratowniczych po zachodniej stronie Tel Erani, tuż u podnóża tellu, zapewne już poza murami miejskimi (Pasternak et al. 2016). Analogiczne naczynia pochodzą z innych stanowisk o stałej obecności przybyszów z Egiptu: 'En Besor (Gophna 1995: 84) czy Lahav (Kansa 2001: 120; Alon i Yekutieli 1995: 170). Fragmenty innych imitacje odkryto podczas prac w obrębie budynku egipskiej faktorii handlowej w Tel Erani (Czarnowicz et al. 2016, Czarnowicz 2016a). Są to dwa imadła faliste wykonane z lokalnej gliny, dobrze wypalone, lecz z powierzchnią opracowaną w sposób typowy dla kultury Nagada. Nie jest pewne, czy pochodziły one z tego samego naczynia czy różnych, ale na podstawie dobrego wypału dokonanego w wyższej temperaturze niż powszechnie stosowana w Lewancie oraz innego opracowania powierzchni, można stwierdzić, że były to wytwory rzemieślników egipskich. Kolejna imitacja dzbana z imadłami falistymi pochodzi z Tel Halif. Naczynie jest nieco bardziej owalne i przysadziste, niż jego lokalne odpowiedniki, ma też szerszy i bardziej rozchylony wylew (Levy et al. 1997: Fig 27: a-b). Imitacje naczyń nie pozwalają na wyciąganie daleko idących wniosków dotyczących chronologii kontaktów. Podkreślają jednak silne związki obu kultur i ich wzajemne oddziaływania. Powstawanie form hybrydowych i ich występowanie pokazuje, że relacje pomiędzy przedstawicielami obu kultur musiały być pokojowe i partnerskie, wszak jaki byłby cel wykonywania i wprowadzania na stale do obiegu imitacji naczyń podbitej społeczności czy grupy uznawanej za gorzej rozwiniętą? 2.2. WYROBY MIEDZIANE Chalkolit i Wczesny Brąz są czasami upowszechnienia się miedzi i jej wyrobów na terenach Bliskiego Wschodu. Metal ten w naturze występuje najczęściej w formie różnego rodzaju związków chemicznych: rud, bądź węglanów. Aby uzyskać czysty metal trzeba je poddać odpowiedniej obróbce. Na obszarze objętym zainteresowaniem autora znane są cztery główne rejony występowania związków miedzi. Są nimi: Wadi Feinan/ Timna, Synaj, Pustynia Wschodnia oraz Nubia (Sowada 2009: 185-187). Miedź najpierw upowszechniła się w Południowym Lewancie. Na szersze skale zaczyna być wykorzystywana w końcu Chalkolitu, około 4200 p.n.e. (Golden 2010; Thorton et al. 2010; Bourke 2015). Eksploatowane są niemal wyłącznie źródła surowca zlokalizowane w Wadi Feinan (Hauptmann i Weisgerber 1987; Levy et al. 2000). Potwierdzają to nie tylko wykopaliska prowadzone na terenach miedzionośnych, ale również badania próbek narzędzi miedzianych ze stanowisk Lewantyńskich (Segal et al. 2004: 324-325; Bourke 2015). Problem początków wykorzystania miedzi w Egipcie jest bardziej złożony. Brak dokładnych studiów nad proweniencją surowca dodatkowo utrudnia prowadzenie analiz. Wg. B. Rothenberg’a (1995), pierwsze próby eksploracji przez mieszkańców Egiptu złóż miedzi na Synaju, zakończyły się fiaskiem, ponieważ uzyskiwany po wstępnej obróbce surowiec zawierał bardzo duże ilości wapnia i nie nadawał się do produkcji narzędzi. Wobec tego Egipcjanie zaprzestali wydobycia i wytopu tego surowca, a skupili się na pozyskiwaniu już przetworzonej miedzi z Lewantu (Rothemberg 1995). Czy w późniejszym okresie czasu Egipcjanie przejęli zwierzchnictwo nad Synajem pozostaje sprawą otwartą. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy można zakładać, iż w czasach III Dynastii władcy egipscy sprawowali kontrolę nad wydobyciem miedzi z wychodni zlokalizowanych w Wadi Maghara i okolicznych złóż (Ogden 2000: 149-150; Mumford 2006; Sowada 2009: 185). Opublikowane niedawno graffiti zawierające imię Iry-Hora (Tallet i Linsely 2012) może sugerować, że już w fazie Nagada IIIB/C1 młode państwo egipskie próbowało kontrolować wydobycie miedzi na Synaju. Czy wykorzystywano inne złoża? Zapewne w okresie walk pomiędzy poszczególnymi centrami politycznymi w Górnym Egipcie, dążyły one do pozyskiwania cennego surowca z różnych źródeł. Nie można zatem wykluczyć, że starano się w jakimś stopniu eksploatować te zlokalizowane na Pustyni Wschodniej oraz w Nubii. Na pewno miedź wydobywano tam w okresie Starego Państwa. Potwierdzają to badania prowadzone przez zespół czeskich ekspertów pod kierunkiem M. Odlera (informacja ustna), którzy poddali analizie zabytki przechowywane w europejskich muzeach. Ich wyniki czekają obecnie na publikację. Ślady instalacji związanych z wydobyciem i produkcją miedzi w Starym Państwie zostały odkryte między innymi w okolicach Gebel Zeit (Tawab et al. 1990: 361) czy ‘Ayn Sukhna (Abd el-Raziq et al. 2004: 12-14). Potwierdzone jest również wytapianie w tym okresie miedzi pochodzącej ze złóż nubijskich w Buhen (el-Gayar et al. 1989: 31-40). Bazując na obecnym stanie badań nie można wykluczyć wykorzystywania tych źródeł w 4 tys. p.n.e. Bez wątpienia Egipt wykorzystuje miedź z Synaju już w okresie Predynastycznym. Badania izotopowe próbek miedzi z Tell el-Farcha wykazały, iż znaczna część surowca pochodziła z kopalń zlokalizowanych na Półwyspie (Rehren i Pernicka 2014). Wciąż jednak otwarte pozostaje pytanie, czy miedź docierała do Egiptu bezpośrednio, czy przy udziale mieszkańców Lewantu, poprzez osady zlokalizowane w południowej części tego regionu. Pierwsze wyroby miedziane pojawiają się w Egipcie w kulturze Badari. Jedyny tego typu zabytek pochodzi ze stanowiska eponimicznego i został odnaleziony wśród przedmiotów z wyrabowanego grobu. Brunton i Caton-Thompson (1928:33) podkreślają, że szpila (ok. 7,5 cm dł.) znajdowała się wśród artefaktów o typowo badaryjskim charakterze, a grób leżał w strefie, z której znane są jedynie pochówki tej kultury. Niestety nie ma żadnych badań określających źródło pochodzenia metalu użytego do produkcji tej szpili. Trudno jednak przypuszczać, żeby na tak wczesnym etapie szpila mogła zostać wytworzona w Egipcie. Z drugiej strony wiele wskazuje na to, że w okresie Badaryjskim dochodziło do kontaktów pomiędzy mieszkańcami Górnego Egiptu i Lewantu, którzy eksplorowali tereny Synaju oraz Negewu (por. Goren 2006). Może to sugerować, iż szpila pochodzi z Lewantu, gdzie w okresie odpowiadającym kulturze Badari technologia wyrobów miedzianych była już zaawansowana. Kolejne przedmioty pochodzą z Maadi i datować je można na kulturę dolnoegipską. Na terenie osady odkryto kilka narzędzi miedzianych, jak również ingotów (Rizkana i Seeher 1989: 13-18). Wśród artefaktów dominują fragmenty różnego typu igieł, szydeł i przekłuwaczy. Stan zachowania najczęściej nie pozwala na określenie dokładnego wyglądu i funkcji narzędzia (por. Rizkana i Seeher 1989: Pl. 3: 10-37). Inna grupą mocno reprezentowaną wśród przedmiotów miedzianych z Maadi są haczyki na ryby. Analogiczne narzędzia można spotkać na innych stanowiskach archeologicznych w Dolnym Egipcie, jak chociażby Tell el-Farcha (Czarnowicz 2012a: 349-350) czy Buto (van der Way 1986: Tab.4: 8). Odkryto też dwie siekierki i kilka zabytków o nieustalonej funkcji. Z punktu widzenia relacji pomiędzy Egiptem a Lewantem najważniejsze są trzy ingoty. Dwa z nich znaleziono razem, są prostokątne i musiały ważyć około 850-900 gram. Trzeci pochodzi z innej części osady, ma też inny kształt. Jest podłużny, a w przekroju bardziej trapezoidalny (Rizkana i Seeher 1989: 17). Przeprowadzone badania laboratoryjne dowodzą, iż miedź pochodziła najprawdopodobniej ze złóż zlokalizowanych w Fejnanie. Nie można wykluczyć również wychodni w Timna (Pernicka i Hauptmann 1989: 140). Kilkanaście lat po odkryciu opisywanych obiektów niemiecka misja pracująca w Zatoce Akkaba, na stanowisku Tell Hujayrat al-Ghuzlan natrafiła na formy do odlewania sztab, przypominające wielkością i kształtem ingoty z Maadi (Eichmann et al. 2009). Ta osada, podobnie jak siostrzane Tell Maagas były centrami zajmującymi się wytopem miedzi, rozwijających się na przełomie 4 i 3 tys. p.n.e. Osady były zaopatrywane przez kopalnie z Wadi Feinan. Zarówno formy odlewnicze jak i badania laboratoryjne wskazują jednoznacznie, że ingoty z Maadi były importowane z Lewantu. Proweniencji pozostałych wyrobów nie można tak jednoznacznie określić. Analiza surowcowa wykazała, iż miedź mogła również pochodzić ze złóż na Synaju. Nawet dokładne badania nie są wstanie wykazać, gdzie zostało wykonane narzędzie. Mogą jedynie dać odpowiedź na temat źródła pochodzenia surowca. Pomimo, że dotychczas nie natrafiono w Egipcie na żaden warsztat produkujący narzędzia miedziane, importowanie do Egiptu ingotów świadczy, że nad Nilem również odlewano narzędzia. Tezę tą dodatkowo wspiera występowanie na różnych stanowiskach miedzianych zabytków typowych dla kultury Nagada. Można przykładowo wymienić harpuny (por. Gazit 1995) czy kopie predynastycznych noży krzemiennych. Są one znane między innymi z Tell el-Farcha (Czarnowicz 2012b: 351- 353; Fig.1-3) czy Mahasna (Hayes 1953: 43). W innych wypadkach nie można już mieć całkowitej pewności. Inny nóż z Tell el-Farcha, z rezydencji dolnoegipskiej na Komie Centralnym, wykazuje bardzo bliskie podobieństwo do zabytków Lewantyńskich, a analogie z tego okresu z Egiptu nie są znane (por. Czarnowicz 2012b: 351; Fig. 1.1-2). Podobnie jest z innymi artefaktami. Wszelkiego typu szydła, szpile a nawet haczyki rybackie występują na wielu stanowiskach lewantyńskich, między innymi w Aszkelon Barnea, będącym centrum produkcyjnym narzędzi miedzianych we Wczesnym Brązie I (Golani 2014). Nie można zatem wykluczyć, iż pomiędzy Egiptem a Lewantem wymieniano nie tylko surowiec, ale też i gotowe wyroby. Niewątpliwymi importami z Egiptu są dwa przedmioty miedziane z En Besor. Można je datować na koniec WB Ib (Gophna 1995:14). Są to harpun o pojedynczym zadziorze oraz szydło z zawiniętym oczkiem. Przedmioty mogły należeć do jednego z członków ekspedycji, która przybyła do En Besor, egipskiej faktorii handlowej w południowym Lewancie. O ile szpila nie mogła służyć do obrony to harpun niewątpliwie jest bronią. Nie można wykluczyć, iż osoby wchodzące w skład ekspedycji, nawet przy założeniu, że relacje z ludnością zamieszkujący Południowy Lewant były przyjazne, były uzbrojone. Podróż przez tereny Delty Nilu, zamieszkiwane przez niebezpieczne zwierzęta jak chociażby krokodyle i hipopotamy wymagała zachowania pewnych środków ostrożności. Prowadzący prace na stanowisku uważają, że harpun i szydło mogły należeć do dostojnika, który sprawował nadzór nad wymianą towarów (Gazit 1995: 224). Wydaje się, że pogląd ten jest uzasadniony, jako że w Egipcie harpun mógł również mieć znaczenie symboliczne odnoszące się do statusu społecznego (Czarnowicz 2018c). Szydło z En Besor jest bardzo typowe. Ma prostokątny przekrój, a oczko zostało utworzone przez zawiniecie końcówki. Tego typu przedmioty są dość powszechne na stanowiskach nagadyjskich w Egipcie i zostały odkryte m. in. w Nagada (Petrie i Quibell 1896: Pl. LXV: 15), Kom el-Ahmar (Needler 1984: 290), czy Tell el-Farcha (Czarnowicz 2012b: 353). Identyczny artefakt pochodzi również ze wspomnianego stanowiska Aszkelon-Barnea. Trudno jest więc jednoznacznie stwierdzić, czy mamy raczej do czynienia z przywiezieniem egipskiego wyrobu do Lewantu czy raczej z towarem eksportowym, który miał zostać przewieziony do Egiptu przez handlarzy docierających do En Besor. Inną grupa przedmiotów miedzianych często łączonych z Egiptem, a odkrytych na terenie Lewantu jest skarb z Kafr Monasz. Odkrycia dokonano przypadkowo podczas prac rolniczych. Zostały one wyorane podczas prac rolniczych. Znalezisko zostało zgłoszone władzom, które nakazały przebadanie całego obszaru, czego podjęła się izraelska służba konserwatorska. W skład skarbu wchodziło 35 pełnowymiarowych narzędzi oraz 800 płytek miedzianych w kształcie wycinków okręgu i mierzących około 10 x 5 cm. Odnaleziono takie przedmioty jak sztylety, siekiery, ciosła, dłuta, nóż oraz sprawiająca największe problemy interpretacyjne piła ozdobiona nakłuciami (Hestrin i Tadmor 1963; Gophna 1968, 1990; Tadmor 2002). Do dzisiaj nie ma zgody co do datowania zespołu. W okolicy znane są stanowiska z WB I, co może świadczyć o dacie deponowania zespołu (Tadmor 2002: 240). Jednak w kilka lat po odkryciu skarbu nieopodal natrafiono na kolejny przedmiot miedziany – dużą księżycowatą siekierę (Gophna 1968). Tego typu narzędzia łączone są raczej z okresem WB III. Od początku pojawiło się pytanie czy na pewno zabytek można łączyć ze skarbem. Właściciel pola podkreśla, że znajdował się on w nawiezionej ziemi, jednak część badaczy dalej uważa, że należy go łączyć ze skarbem (Tadmor 2002: 245). Pierwszymi, którzy powiązali wspomniane znaleziska z Egiptem są R. Hestrin i M. Tadmor (1963: 273-277). Dokonali tego analizując wgłębienia na pile. W ich opinii nakłucia układały się we wzór, przypominający im jeden z motywów egipskich. Podkreślali, że być może jest to wyposażenie egipskiego oddziału wojskowego. Ci sami badacze wysnuli przypuszczenie, że płytki znalezione wraz z narzędziami są elementami pancerza łuskowego egipskiego oficera. Znalezisko łączonorównież z egipskimi drwalami, którzy mieli w północnej części Lewantu pozyskiwać cenny materiał budulcowy (Hestrin i Tadmor 1963: 288). Odpowiedź na pytanie czy zespól zabytków z Kfar Monasz może być pochodzenia egipskiego nastręcza wielu problemów. Płytki rozklepanej miedzi wchodzące w skład skarbu nie mają dotychczas analogii na stanowiskach w Egipcie, jednak znane są z Południowego Lewantu. Do ich odkrycia doszło w trakcie badań w Tel Erani (Yeivin 1963: 421) oraz w Amacji11. Argument, że były to łuski ze zbroi egipskiego oficera jest raczej mało prawdopodobny. Trudno wyobrazić sobie człowieka, wiodącego wyprawę do Lewantu przez podmokłe tereny Delty ubranego w ciężki pancerz. Nie istnieją żadne analogie ani z okresu Nagadyjskiego ani nawet z czasów Dynastycznych, które mogłyby w jakiś sposób wesprzeć taką teorię. Te płytki miedzi mogły być raczej rodzajem płacidła lub też małymi ingotami, bardziej praktycznymi podczas wymiany towarowej niż duże prawie kilogramowe sztaby znane z Tell Hujayrat al-Ghuzlan. Miedź z jednej sztabki w kształcie niewielkiej płytki, wystarczyła do wykonania kilku małych przedmiotów: narzędzi czy ozdób. Kilka mogło posłużyć do wyprodukowania większych, np. ciosła czy siekiery. W podobnym tonie wypowiada się J. Golden (2002: 228) wskazując też na Tel Shuna jako prawdopodobne miejsce produkcji takich ingotów, ponieważ odkryto tam naczynia służące do ich odlewania (Philip i Rehren 1996). Można zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że metalowe płytki są bardziej związane z lokalną tradycją i nie są wyrobami egipskich rzemieślników. 11 Autor niniejszej pracy opracowuje znaleziska przedmiotów miedzianych z tego stanowiska pochodzące z prac I. Milevskiego z IAA. Dłuta wchodzące w skład skarbu posiadają bardzo typowy kształt, narzucony przez funkcję narzędzia i nie wykazują żadnych cech, które mogłyby łączyć je wyraźnie z którąś z tradycji. M. Tadmor (2002: Fig. 15.2) dzieli zabytki z Kfar Monasz na kilka grup. Jedną z nich są siekierki. Z zaprezentowanych na planszy sześciu zabytków dwa ostatnie, ze względu na swoją długość i prosty przebieg ścianek bocznych, powinny być uznane za ciosła. Dla siekierek jest dużo analogii wśród narzędzi z Lewantu (por. Braun 1989; 2015; Gophna 1990; Miron 1992; Shalev i Braun 1997; Burke 2015; Montanari 2015). Tego typu artefakty znane z Egiptu posiadają inną formę. W przypadku narzędzi z kultury Nagada krawędź tnąca jest najczęściej prosta, nie łukowata, a samo narzędzie nie rozchyla się w kierunku ostrza, które nie wystaje poza jego obrys. Siekierki egipskie mają najczęściej prosty trapezoidalny kształt (Petrie 1917: Pl. I: 6-8; Brunton 1948: pl.16; 8; Grajetzki 2004: 39; Czarnowicz 2012b: 347). Jest bardziej prawdopodobne, że któreś z cioseł mogło być wyprodukowane w Egipcie. Z opublikowanych artefaktów (Tadmor 2002: Fig. 15.2- dwa ostatnie zabytki;15.3, 15.4) co najmniej pięć ma dobre analogie poza Lewantem. Odpowiadają one grupie A1 i A2 wg. Odlera (2015: Fig.7) i są znane z Adaima (Needler 1984: 282, pl. 45, 183), Minshat Abu Omar (Kroeper i Wildung 2000: 118, Taf. 35, 17), Tell el-Farcha (Czarnowicz 2012b: 345, Fig.2:2-3). Pozostałe, te z łukowatym ostrzem wychodzącym poza obrys narzędzia, znajdują analogie głównie w Lewancie. Dwa podobne ciosła odkryto między innymi w Tel Erani (Czarnowicz 2016b). W skład skarbu wchodziły też cztery ostrza sztyletów (ok. 20cm dł.). Ich cechą charakterystyczną jest żebro umieszczone wzdłuż osi przedmiotu. Sztylety mają kształt trójkątny, z jednym lub dwoma otworami do zamocowania rękojeści. W swojej analizie skarbu Tadmor (2002) odwołuje się do innych znalezisk z terenów Lewantu. Wymienia dwa sztylety z cmentarzyska z Azor, datowane na WB Ib (Ben- Tor 1975: Fig. 12: 4-5), te z Biv’tayim – innego cmentarzyska z tego okresu (Sussman i Ben- Ariech 1966: 39, Fig.10) oraz wzmiankowane w hebrajskiej wersji tekstu niepublikowane znaleziska z Nahal Tavor i Ma’abarot. Jeden ze sztyletów z Azor nie ma jednak żebra, natomiast artefakt z Biv’tayim ma inne zakończenie, sposób mocowania oraz kształt. Pozostałych dwóch artefaktów ze względu na brak publikacji nie można ocenić. W sumie jedynie jeden ze sztyletów z Azor może być bezsprzecznie uznany za analogię do zabytków z Kfar Monasz. Trzeba jednak postawić pytanie czy nie jest on importem? Podobne znane są z Egiptu i Nubii. Najstarszy pochodzi z Nagada i datowany jest na okres gerzeński (S.D. 60) (por. Ciałowicz 1985: 173-178). Jest on uderzająco podobny do jednego ze sztyletów z Kfar Monasz, podobnie jak on ma dwa otwory do rękojeści (Petrie i Qubel 1895: Pl. LXV:3; Petrie 1916: 28-29, Pl. XXXIII:3, XXXIV: 37-3812). Być może inny sztylet miedziany podobnego typu pochodzi z Nubii z cmentarzyska W-1, datowanego na Grupę A. Z opisu grobu W-10 można wywnioskować, że natrafiona tam na przedmiot przypominający zaokrąglony, długi grot włóczni. Niestety w raporcie opisującym badania nie został opublikowany rysunek ani jego zdjęcie (Seele 1974: 41). 12 Brak jednego z nitów i ułamanie końcówki może sugerować, iż na fotografii przedstawiono tak naprawdę dwa różne sztylety. Poza miedzianymi sztyletami w kulturze Nagada pojawiają się liczniejsze przykłady wykonane z kości. Posiadają one takie same cechy morfologiczne jak metalowe. O dwóch przedmiotach pisze W.M.F. Petrie (1920: 25, Pl. XLVI: 21, 22), niestety nie podając ich pochodzenia ani datowania. Na jeden z kościanych sztyletów natrafiono podczas prac prowadzonych w centrum administracyjno-kultowym na Komie Zachodnim w Tell el-Farcha (Kurzyk 2012: 362). Za egipskim pochodzeniem sztyletów z środkowym żebrem może przemawiać występowanie na stanowiskach kultury Nagada zdobionych rękojeści wykonanych z kości słoniowej. Jeden z najładniejszych przykładów pochodzi z datowanej na Nagada IIIA2/B1 mastaby na Komie Wschodnim w Tell el-Farcha (Ciałowicz 2012: 241, Fig: 55). Analogiczny zabytek, prezentowany obecnie w Muzeum Rockefelera w Jerozolimie, odkryto podczas badań w Ai (Callaway 1972: 315, Fig. 72). Wyglądem i motywem dekoracyjnym bardzo przypomina rękojeść z Tell el-Farcha. Pośrednio jej odnalezienie może świadczyć o tym, że opisywane powyżej sztylety importowano do Lewantu z Egiptu, gdzie tradycja ich wytwarzania sięga początków kultury Nagada, a sama forma wywodzi się z narzędzi krzemiennych (por Petrie 1920: 25). Interesującą grupą znalezisk są tzw. groty włóczni. Cztery takie przedmioty, o różnej wielkości, ale bardzo podobnym kształcie są w skarbie z Kfar Monasz. Mają one trójkątny kształt oraz trzpień do osadzenia drzewca. Przez środek przebiega zgrubienie. Najmniejszy grot ma 33 cm długości, najdłuższy 66 cm i waży ponad 2 kg (Hestrin i Tadmor 1963: 279). Podobny okaz pochodzi z Ai (Ben-Tor 1975: Fig. 12). Grot włóczni innego typu znaleziono w Megiddo (Loud 1948: Pl. 283: 1). Trzeba przy tym zwrócić uwagę na podobieństwa morfologiczne pomiędzy sztyletami, a grotami włóczni (por. Ciałowicz 1990). Abstrahując od wielkości przedmioty wchodzące w skład obu tych zespołów posiadają podobny kształt oraz podłużnie biegnące żebro. Różnią się natomiast sposobem mocowania rękojeści. Wydaje się, że przedmioty określane jako groty włóczni w rzeczywistości były używane jako sztylety czy nawet rodzaj krótkiego miecza. Podobnie kiedyś uważano w przypadku tzw. fish tail. W starszej literaturze można spotkać informacje, że były to groty włóczni, kiedy w rzeczywistości są to noże. Z okresu Pre- i Protodynastycznego w Egipcie znane są artefakty o nieznacznie innym kształcie – łagodniejszy przebieg krawędzi bocznych niż w przypadku zabytków z Kfar Monasz, ale bardzo podobne zakończenie. Odkryto również ich modele z zachowanymi rękojeściami (por. Petrie 1920: 25, Pl. XXVIII: 17, 20-21). Ich klingi malowano czerwoną farbą co najprawdopodobniej miało imitować miedź. Wszystkie znane przedmioty, w których ta cześć się zachowała, posiadały krótka rękojeść a nie drzewce. Wskazuje to na używanie tzw. grotów, jako sztyletów lub krótkich mieczy, a nie jako zakończenia broni drzewcowej. Obecnie trudno rozsądzić, czy tzw. groty włóczni z Kfar Monasz były pochodzenia egipskiego. Ze względu na brak odpowiednich analogii jest to mniej prawdopodobne niż w przypadku sztyletów z nitami do rękojeści. Najlepszą analogię stanowi grot z grobu nr 24 na cmentarzysku L Grupy A w Qustul (Williams 2011: Fig. 9. 6), chociaż dużo bardziej przypomina on grot z Azor niż te z Kfar Monasz. Kolejnymi przedmiotami wchodzącymi w skład skarbu z Kfar Monasz są nóż oraz tzw. piła. Wydaje się jednak, że obydwa należy uważać za noże. Różnią się się od siebie wielkością, a mniejszy z nich nie posiada „zębów”. Inne cechy morfologiczne są wspólne: cienki sztyft do osadzenia w rękojeści oraz trójkątna klinga z mocno zaokrąglonym wierzchołkiem. Bardzo podobne przedmioty dość często występują w Egipcie. Cztery analogiczne odkryto na cmentarzysku w Tarchan (Petrie 1913: 23, Pl. IV: 1-2, 7). Stąd też pochodzi największy nóż, wchodzący w skład wyposażenia grobu nr 1917, datowanego na S.D. 77 (Petrie 1914: Pl. III:6). „Piłę” z Kfar Monasz najbardziej przypomina nóż z Abydos odkryty w trakcie badań Petriego, również posiadający „zęby” i nacięcia układające się w symbol przypominający ten z Kfar Monasz (Hestrin i Tadmor 1963: Pl. 28: B-C). Kolejny przedmiot tego typu pochodzi z Nagada (Petrie i Quibell 1986: Pl. LXV: 4), a podobny odkryto też w Nubii (Nordström 1972: Pl. 193:1). Zdaniem W.M.F. Petrie’go (1917: 22) noże tego typu są charakterystyczne dla Egiptu, gdzie pojawiają się od S.D. 49, i stąd pochodzi zdecydowana ich większość. Na „pile” ukazano symbol w postaci owalnego przedmiotu, od którego odchodzą dwa ramiona zakończone promieniście rozchodzącymi się liniami. Podobny motyw znajduje się w środku pomiędzy ramionami. Rysunek przynosi na myśl symbol bogini Bat. Jej przedstawienie w postaci głowy krowy z gwiazdą pomiędzy rogami i na ich końcach jest znane od co najmniej Nagada II. W skład skarbu wchodziło jeszcze kilka innych zabytków miedzianych: głowica maczugi, dwa ponad 30 cm długości zakrzywione noże, przedmiot przypominający bumerang oraz trzy zabytki o nieokreślonej funkcji (Hestrin i Tadmor 1963), do których brak jest jakichkolwiek analogii. Jednym z ważniejszych problemów przy analizie zespołu z Kfar Monasz jest kwestia jego pochodzenia. Wydaje się, że większość badaczy szuka całościowego rozwiązania i argumentuje za jego egipskimi bądź lewantyńskimi korzeniami. Wpadają w ten sposób w swego rodzaju pułapkę interpretacyjną. Być może takie podejście jest błędem i nie tłumaczy wszystkich aspektów skarbu. Na cały zespół można również spojrzeć pod innym kątem. Być może mamy tu do czynienia nie z ekwipunkiem wojskowym czy rzemieślniczym, a po prostu ze schowanym w obawie przed kradzieżą dorobkiem handlarza czy producenta narzędzi miedzianych, dla którego zdeponowane przedmioty były zarówno towarem handlowym, jak i źródłem surowca. Mógł to być po prostu zbiór różnych przedmiotów, wywodzących się z różnych terenów i kręgów kulturowych. Nie można stwierdzić kategorycznie, że skarb z Kfar Monasz pochodził w całości z Egiptu lub Lewantu, jednak niektóre artefakty wchodzące w jego skład: noże, sztylety, być może niektóre ciosła czy tzw. groty włóczni mogą być uznawane za prawdopodobne importy egipskie. Omówione powyżej zabytki odkryte trakcie wykopalisk na cmentarzysku w Azor: sztylet oraz tzw. grot włóczni są prawdopodobnie importami z Egiptu. Można je uznać za towary luksusowe. Z tego samego cmentarzyska pochodzą też inne importy, jak np. nóż bifacjalny czy palety kosmetyczne (Ben-Tor 1975: Pl. 13:15, 14: 1-2). 2.3. Naczynia kamienne. Naczynia kamienne to kolejna grupa przedmiotów bardzo silnie zakorzeniona w tradycji kulturowej Egiptu i Bliskiego Wschodu. Artefakty tego typu pojawiają się jeszcze przed swoimi glinianymi odpowiednikami. Od momentu pojawienia się naczyń glinianych, te wykonywane z kamienia przestają być przedmiotami codziennego użytku i staja się dobrem luksusowym. W Egipcie pojawiają się dużo częściej jako dary grobowe lub wyposażenie miejsc kultu niż na stanowiskach osadniczych (Pryc 2012), a niektóre z nich są prawdziwymi dziełami sztuki. Pracownie produkujące naczynia kamienne bardzo często zlokalizowane były w kompleksie świątynnym. Z taką sytuacją spotykamy się między innymi na Komie Zachodnim w Tell el-Farcha (Ciałowicz 2012; 179). Podstawowymi surowcami wykorzystywanymi do produkcji naczyń były bazalt, wapień oraz trawertyn (Aston 1994: 47), w wielu publikacjach błędnie nazywany alabastrem. Naczynia kamienne z Egiptu odzwierciedlają w dużej mierze najbardziej popularne formy ceramiczne (por. Aston 1994). Trochę inaczej wygląda to w Lewancie. Tutaj naczynia kamienne szczególnie popularne są w chalkolicie. Do ich produkcji najczęściej wykorzystuje się bazalt. Zwykle naczynia przybierają formę różnego typu mis, m. in. naczyń na pustej nóżce. We Wczesnym Brązie nie cieszą się one już taka popularnością. E. Braun (1990: 87) wyróżnia cztery najczęściej pojawiające się typy: misy, misy z pionowymi uchwytami, kubki oraz misy z guzkami na pustej nóżce. Te ostatnie są kontynuacją bądź kopią form późno chalkolitycznych. Można zatem stwierdzić, że produkcja naczyń kamiennych była znacznie popularniejsza w Egipcie, a rzemieślnicy je produkujący osiągnęli zdecydowanie wyższy stopień rozwoju. Denko trawertynowego naczynia jest najstarszym egipskim importem w Lewancie Natrafiono na niego w trakcie prac na dziedzińcu późno chalkolitycznego sanktuarium w En Gedi (Ussishikin 2007: 41-42, Fig: 2: 12). Miało ono pierwotnie około 8,8 – 9 cm średnicy podstawy, zachowana grubość denka dochodziła do 1,1 cm, a ścianki bocznej 0,9 cm (Ussishkin 2007:41). Z całą pewnością jest to fragment naczynia cylindrycznego. Odkrywcy wskazują jego podobieństwo do naczynia z grobu B102 w Diospolis Parva (Petrie 1901: 33, Pl. V, IX:10) datowanego na Nagada I. E. J. Baumgartel (za: Ussishkin 2007: 41) analizując naczynie z Diospolis Parva podkreśla, że wyżłobienia spowodowane przez świder wskazują na pochodzenie z okresu Dynastycznego. Za jego późniejszym datowaniem opowiadają się również inni (Braun 2014). Rzeczywiście naczynia wykonane z trawertynu upowszechniają się w dopiero okresie Nagada III, ale produkowano je już wcześniej, nawet w okresie Nagada I (Aston 1994: 93, 99-105). Znacznie lepiej zachowany fragment naczynia odkryto w Tell Hujayrat al-Ghuzlan. Była to ważna osada związana z produkcją miedzi pochodzącej z pobliskich kopalń w Wadi Araba (Eichmann et al. 2009: 42). Okres jej rozwoju jest współczesny kulturze Dolnoegipskiej. Jednym z najważniejszych znalezisk wskazujących na bliskie związki pomiędzy Tell Hujayrat al-Ghuzlan i Maadi było odkrycie na tym pierwszym stanowisku form do odlewania sztab miedzi podobnych kształtem, wymiarami i ciężarem do ingotów znanych z Egiptu (Eichmann 2009: 30, 32-33). Naczynie z Tell Hujayrat al-Ghuzlan było cylindrem o szerokim denku i zwężających się ściankach zakończonych prostym, odchylonym na zewnątrz wylewem. Przetrwała część denka oraz kilku centymetrowej wysokości ścianka. Analogie do niego są znane z Dolnego jak i Górnego Egiptu. W kulturze Dolnoegipskiej pojawiają się w Maadi. W kulturze Nagada spotykane są przede wszystkim w datowanych na okres pomiędzy SD 33 a 53 (większość do SD 39) grobach: z Diospolis Parvwa (B102), Nagada (1654, 1661, 1507) czy Mahasna (H29). Najprawdopodobniej naczynie dotarło do Tell Hujayrat al-Ghuzlan poprzez Maadi. Na małą kalcytową miseczkę importowaną z Egiptu natrafiono również podczas prac na stanowisku H w Wadi Gerzeh (McDonald 1932: Pl. XL: 52). Nie najlepszej jakości rysunek ukazuje półkolisty przedmiot bez denka, poniżej wylewu zaznaczono dwa małe kółka. Być może mamy do czynienia z miseczką z guzkami. Taki typ rozpowszechnia się w Egipcie w okresie Nagada II/III, jako imitacja wywodzących się z Lewantu naczyń wykonywanych z gliny (Moneim 2000; Czarnowicz 2012c). Z Egiptu znane są trzy podobne misy z bazaltu (Abusir el-Melek), wapienia (Muzeum w Monachium, pochodzenie nieznane) oraz z diabazu (Tell el-Farcha, Kom W). Kilkanaście podobnych wykonanych zostało z gliny. W Egipcie występują od późnego okresu Nagada II po I Dynastię. Jeśli natomiast rysunek z publikacji McDonalda nie ukazuje naczynia z guzkami to mamy do czynienia z typem 43 Aston (1994: 107), datowanym na okres od Nagada II po VI Dynastię. Kontekst z jakiego pochodzi opisywana miseczka sugeruje końcówkę okresu gerzeńskiego (Nagada IIC?) lub początek Nagada III. Kolejna importowana misa pochodzi z warstw odpowiadających okresowi Erani C w Ptora, stanowiska zlokalizowanego niespełna 2 km na zachód od Tel Erani. Jest to jedyny odkryty tam import z Egiptu. Naczynie o płaskim dnie, rozchylających się łukowato ściankach i prostym wylewie wykonano z kalcytu lub trawertynu. B. Aston (1994: 108) uważa, iż sama forma znana jest już od końca Nagada II, a materiał był wykorzystywany był nawet wcześniej o czym świadczy chociażby wspomniane powyżej naczynie z grobu B102 z Diospolis Parva. Jednak G. Bąk-Pryc (inf. ustna) datuje go na okres Nagada IIIB/C1- I Dynastia, Dwa naczynia pochodzenia egipskiego pochodzą z Ai, stanowiska położonego w pobliżu Jerycho. W warstwach datowanych na WB II – III znajdowało się kilka przedmiotów o wyraźnie egipskich korzeniach oraz Pre- lub Wczesno Dynastycznej chronologii. Wśród nich trawertynowy cylinder (Marquet-Krause 1949: 314, Pl. LXIV: 2366, LXVI: 2366) w typie 34 wg. B. Astona (1994: 104), o szerokiej nóżce i lekko rozchylających się na zewnątrz ściankach bocznych. Jego przysadzista forma może wskazywać na wczesną datę wykonania (I Dynastia), co sugeruje, że zabytek trafił do Ai w końcówce Wczesnego Brązu I. Kolejnym znaleziskiem z Ai jest wylew trawertynowego dzbana z rytą dekoracją na szyi (Marquet-Krause 1949: 314, Pl. , XXIII:1498, LXVI: 1498). Tego typu dzbany upowszechniły się w Egipcie w okresie panowania I Dynastii, a zachowane przykłady często są dekorowane (Aston 1994: 124). Naczynie kamienne o egipskim pochodzeniu odkryto również w trakcie badań w Tel Erani. Pochodzi on z warstw datowanych na schyłek WB Ib2, już po wycofaniu się ze stanowiska przybyszów z Egiptu. W Egipcie podobne naczynia występują w okresie Nagada IIIB – C1. Trawertynowe naczynie z Tel Erani jest niewielkim kubkiem o dwóch małych uszkach umieszczonych symetrycznie tuż poniżej wylewu. Dotychczas w Egipcie nie natrafiono na importowane z Lewantu naczynia kamienne. 2.4. Palety kosmetyczne Palety kosmetyczne wywodzą się od kamieni żarnowych (Ciałowicz 1999: 208). Rozcierano na nich różne minerały (np. ochra, hematyt, galena, malachit), a następnie łączono je z tłuszczem czy oliwą, aby uzyskać barwnik do ozdabiania ciała (Buszek 2012: 315). Jego ślady pojawiają się na wielu egipskich paletach. Nie można wykluczyć, iż przygotowywanych na paletach mieszanek używano jako leków lub podczas różnego typu praktyk magicznych/religijnych (Baduel 2008: 1057-1090). Chociaż najstarsze egipskie przykłady pochodzą z Dolnego Egiptu, gdzie pojawiają się już w Fajum A (Brunton i Caton-Thompson 1928: 30-31), to najbardziej popularne stały się w kulturze nagadyjskiej (Ciałowicz 1991, 1999: 208-209). Ich rozwój wyznaczała ciągła ewolucja kształtów. Najstarsze zabytki przypominają swym wyglądem romb o zaokrąglonych narożnikach, czasem ich szczyt zdobi przedstawienie ptaka lub zwierzęcia. W okresie Nagada IC upowszechnia się typ zoomorficzny, a palety formowano na kształt ptaków, ryb, żółwi i innych zwierząt. W okresie gerzeńskim pojawiają się palety tarczowate, natomiast powoli zanika typ romboidalny, dalej popularne są natomiast formy zoomorficzne (Ciałowicz 1999: 211-212). Następnie palety ulegają wyraźnej geometryzacji tak, iż w okresie Nagada IIIB – C1 dominują artefakty o kształcie prostokąta lub koła. Często są zdobione rytymi liniami biegnącymi równolegle do krawędzi. Wykonywano je z różnych rodzajów kamieni, jednak zdecydowaną ich większość produkowano z łupku i szarogłaz. Zanim jeszcze W. M. F. Petrie przystąpił do prac na stanowisku Nagada odkrywając pierwsze groby tej kultury, przedmioty charakterystyczne dla niej znane były już z terenów Lewantu. W roku 1873 francuski badacz Ch. Clearmon-Ganieu zbierając zabytki antyczne w rejonie Gazy natrafił na paletę zoomorficzną w kształcie ryby (12 x 7 cm). Artefakt był dobrze opracowany i posiadał szczegółowo zaznaczone cechy anatomiczne jak płetwy czy oczy, na grzbiecie znajdował się przewiercony otwór (Clermont – Ganneau 1896: 432;). Niestety nie można powiązać tej palety z żadnym kontekstem archeologicznym. Bardzo interesujący przykład importowanej palety kosmetycznej pochodzi z grobu nr. 40 z Azor (Amiran 1985). Podczas badań prowadzonych na stanowisku odkryto paletę tarczowatą zwieńczoną dwoma ptasimi główkami (Druks i Tsaforis 1970: 578). Artefakt występował w towarzystwie naczynia, które rozpowszechniło się w Lewancie w okresie WB Ib, pojawia się w warstwach datowanych na okres Erani C (Yekutieli 2006), a zanika przed końcową fazą WB Ib (Baun i van den Brink 1998). Sama paleta może być datowana na schyłkową część Nagada II, chociaż np. w Tell el-Farcha natrafiono na podobny artefakt w grobie 91 pochodzącym z Nagada IIIB (Dębowska- Ludwin 2012: 59, Tab.1), co może dowodzić dłuższego wykorzystywania typu lub wkładania do grobów przedmiotów używanych przez pokolenia. Z cmentarzyska w Azor znane są jeszcze dwie inne palety być może o egipskiej proweniencji. Jedna z nich, z grobu nr 7 jest trapezoidalna. Została przewiercona na wylot, a otwór ma regularny cylindryczny kształt (Ben-Tor 1975: 24, Fig. 14.2, Pl. 21:3). Druga ma kształt prostokąta z zaokrąglonymi rogami. I ona została przewiercona. Otwór ma kształt litery „L”, zaczyna się na płaskiej stronie a kończy na górnej krawędzi (Ben-Tor 1975: 34, Fig.14:1, Pl. 21:2). Niestety w publikacji nie określono precyzyjnie materiału z jakiego wykonano obie palety. Wiadomo jedynie, że wykonano je z różnych surowców kamiennych, być może lokalnych (Ben-Tor 1975: 24, przypis 30). Paleta prostokątna o mocno zaokrąglonych brzegach owalna jest stosunkowo gruba i wykonana w sposób nietypowy dla egipskich, natomiast trapezoidalna wydaje się być importowana z Egiptu. Nie ma jednak wątpliwości, że obie przynajmniej imitują artefakty tak charakterystyczne dla Pre- i Wczesno Dynastycznego Egiptu. Niewielka prostokątna paleta (7 x 4 x 0,5 cm) pochodzi z grobu nr 40 w En Esur (Yannai 2002: 338-340). Artefakt zdobi ryta linia biegnąca dookoła palety i połączona z dochodzącymi do krawędzi poprzecznymi kreskami. Przy krawędzi w połowie krótszego boku jest otwór (Yannai 2002: Fig. 22.1:22. Zdaniem odkrywców kształt palety odpowiada typom 98l, 98h i 98k według W. M. F. Petriego (1921). S. Hendrickx i E.C.M. van den Brink (za: Yannai 2002: 340) datują ją na okres Nagada IIIA2 – IIIB. Podobna i dotąd nieopublikowana paleta została odkryta w Bet Yerah w warstwach z WB III (Yannai 2002: 38). Niestety brak informacji na temat jej kształtu. Fragment zdobionej dekoracją rytą palety geometrycznej odkryto w Jerycho VII, datowanym na WB I (Kantor 1942: 207; Cree 1991: 26). Zachował się jej niewielki fragment, z otworem w górnej części, powyżej którego przebiegały dwa nacięcia. Przyjmując, że podobnie jak w większości znanych palet otwór znajdował się na środku krótszego boku, jego szerokość musiała wynosić około 10 – 12 cm. Małą kolekcję palet kosmetycznych odkryto w Bab edh-Dhra, gdzie w trzech grobach znajdowało się 6 egzemplarzy. Stanowisko to jest bardzo specyficzne. Dominują na nim dwa typy pochówków: groby szybowe oraz tzw. kostnice. Te ostatnie mają kształt małych domków z cegły mułowej, gdzie jak się przypuszcza, zmarłych składano na półkach ustawionych pod ścianami. Było to wtórne miejsce pochówku, a szkielety przenoszono po rozłożeniu się tkanek miękkich. M. Chesson (1999) uważa, iż groby nie były zamknięte a ówcześnie żyjący w trakcie świąt wręcz wynosili czy obnosili się z fragmentami zwłok swoich przodków. Kostnice były używane przed długi okres czasu, i często zdarzało się, iż spoczywało w nich nawet kilkudziesięciu ludzi (Rast i Schaub 1989). Stwarza to wiele problemów szczególnie w ustaleniu chronologii. Grób (kostnica) A51 datowany jest około połowy WB II, a uzyskana data radiowęglowa po kalibracji zawiera się w przedziale 3365 – 2790 p.e.n. (Rast i Schaub 1989: 440-443). Pochodzą z niego cztery palety geometryczne. Pierwsza, z szarogłazu, jest największą na stanowisku oraz jedną z największych z terenów Lewantu. Jest prostokątem z lekko zaokrąglonymi narożnikami, o wymiarach 17,2 x 9,2 x 1,1 cm. Na w środku krótszego boku zachował się ślad po próbie przewiercenia (Rast i Schaub 1989: 452, Fig. 261.1). Kolejny okaz, również z szarogłazu, ma identyczny kształt i wymiary 12,2 x 8,7 x 1,4 cm (Rast i Schaub 1989: 452, Fig. 261.2). Z grobu A51 pochodzi też prostokątna paleta, przewiercona u góry i zdobiona nacięta linią biegnąca równolegle do krawędzi, jedynie w górnej części linia przestaje być równoległa. Przedmiot, o wymiarach 7,4 x 5,4 x 0,9 cm, wykonano z łupku (Rast i Schaub 1989: 452, Fig. 261.3) Wszystkie opisane palety znajdują analogie wśród palet określonych przez Petrie’go (1921: Pl. LIX) jako typy 95-96 i 97. Ostatni artefakt z grobu A51 różni się trochę od poprzednich. Jest mniejszy i bardziej owalny od opisanych wcześniej, przypominając te z grupy 95P (Petrie1921: Pl. LIX). Z kostnicy nr A41 pochodzą dwie geometryczne palety z szarogłazu. Pierwsza nawiązująca swoim kształtem do typu 88M W. M. F. Petrie’go (1921: LVIII) ma silnie wygięte, łukowate krawędzie boczne jednak wciąż zachowuje swój w miarę prostokątny kształt (9,0 x 6,5 x 0,9 cm). W połowie krótszego boku została przewiercona (Rast i Schaub 1989: 452, Fig. 261.5). Kolejny artefakt jest prostokątem o łukowatym krótszym boku, po przeciwnej stronie znajduje się otwór. Przy swoich niewielkich rozmiarach (6,9 x 5,7cm) jest dość gruba – dochodzi do 1cm (Rast i Schaub 1989: 452, Fig. 261.6). Paleta przypomina artefakty z grupy 88H (Petrie1921: Pl LIX). Kostnica A41 jest datowana wcześniej niż wzmiankowany powyżej grób. W materiale ceramicznym jest wiele form charakterystycznych dla początkowych faz WB II i znacznie mniej naczyń typowych dla WB III. Jest więc prawdopodobnym, że kostnicy zaczęto używać w początkach pierwszej z wymienionych epok i kontynuowano w drugiej (Rast i Schaub 1989: 4440-442). Importowana z Egiptu paleta kosmetyczna wchodziła też w skład wyposażenia kostnicy nr A21. Była wykonana z łupku i miała niemal kwadratowy kształt (8,0 x 7,7 x 1,0 cm). Dwa rzędy rytych linii biegną równolegle do krawędzi artefaktu, a w połowie krótszego boku wykonano otwór (Rast i Schaub 1989: 452, Fig. 261.7). Analogii do tej palety jest wiele i podobnie jak zabytki z kostnicy A51 wpisuje się ona w typy 96-97 W. M. F. Petrie’go (1921: LIX). Palety z Bab edh- Dhra są typowe dla okresu Nagada IIIB – IIIC1 (por. Buszek 2012: 318). Kontekst ich odkrycia jest jednak dużo późniejszy. Być może przedmioty były ważne i w lokalnej społeczności przechowywano je jako rodzaj pamiątki przed długi czas, zanim trafiły jako dary grobowe do którejś z kostnic. Porównując palety kosmetyczne z Egiptu i Palestyny wydaje się, że w Lewancie znacznie więcej artefaktów zostało przewiercone. W Egipcie jest to rzadkością, w Palestynie staje się wręcz regułą. Przedmioty znalezione w Lewancie nie są tak bardzo zużyte jak często palety egipskie. Trzeba również podkreślić, że z Palestyny znamy przeważnie średnie i małe palety. Nie można wykluczyć, że palety kosmetyczne w Lewancie wykorzystywano w inny sposób. Mała wielkość zabytków oraz przewiercenie sugeruje, że przedmioty mogły być zawieszane na szyi i stanowisk pewien wyznacznik statustu społecznego, bądź też być elementem dekoracji. 2.5. Głowice maczug Głowice maczug stanowią jedną z ważniejszych grup przedmiotów charakterystycznych dla Predynastycznego Egiptu. Badacze spierają się czy należy w nich widzieć broń czy raczej od początku swojego funkcjonowania miały znaczenie symboliczne, ukazując wysoka pozycję społeczną oraz potęgę właściciela (Ciałowicz 1999: 212). W dyskusji podnoszonych jest wiele argumentów za i przeciw. Jednym z nich jest niewielka średnica otworu, w który wkładano rękojeść. Uderzenie w twardą przeszkodę czy przeciwnika mogło spowodować jej złamanie. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że używane z powodzeniem w kopalniach kamienne młoty służące do kruszenia skały z rudą miedzi miały bardzo podobnej wielkości otwory do osadzenia trzonka (Weisgerber 2006: 7). Skoro więc można było ich używać z powodzeniem do tak trudnego zadania, to dlaczego osadzonych na podobnej grubości rękojeści maczug nie można było wykorzystywać w walce? Toczy się również dyskusja na temat pochodzenia tej broni. Głowice maczug są bardzo charakterystycznymi zabytkami, rozpowszechnionymi na terenach Mezopotamii, Lewantu i Egiptu. Spore ich ilości pochodzą z Sudanu. Może to wskazywać, iż przynajmniej niektóre z ich typów swoimi korzeniami sięgają terenów Nubii (Ciałowicz 2012: 325). Głowice maczug znane są również w kulturze Jarmo (Bieliński 1985: 111). Można przyjąć, iż lewantyńska tradycja produkcji i wykorzystywania głowic maczug jest mieszanką wpływów zarówno egipskich jak i mezopotamskich (Philip 1991: 90). Zdaniem niektórych głowice gruszkowate pojawiły się nad Nilem za sprawą kontaktów z Palestyną (Rowan et al. 2006: 592). Rozstrzygnąć ten spór mogą jedynie pogłębione badania nad chronologią kultur neolitycznych Egiptu. Przedmioty tego typu wykonywano najczęściej z twardego kamienia, drążąc z dwóch stron, krzemiennymi narzędziami, otwór służący do umocowania rękojeści. Głowice maczug produkowano w wyspecjalizowanych warsztatach (Ciałowicz 1999, 2011). W swojej pracy na temat egipskich głowic maczug K. M. Ciałowicz (1985:161-162) podzielił je na cztery główne typy przyjmując za główne kryterium ich kształt. Są to głowice stożkowate, stożkowato-gruszkowate, gruszkowate oraz łódkowate. W obrębie typu pierwszego istnieją dodatkowo jeszcze 3 podkategorie. Głowice maczug pojawiają się w Chalkolicie i Wczesnym Brązie w Lewancie i są szeroko wykorzystywane przez lokalne społeczności. Szczególnie popularne stają się różne odmiany głowic o owalnym kształcie, co stwarza problemy przy rozpoznawaniu importów. Decydującym o egipskim pochodzeniu głowic maczug jest nie występujący w Lewancie materiał oraz obcy dla tradycji Bliskiego Wschodu kształt. Nie można jednak wykluczyć możliwości kopiowania wzorców egipskich w Lewancie lub wykorzystywania do produkcji lokalnej importowanego z Egiptu kamienia (np. kalcytu) (Lovell et al. 2006: 52). Zestawienie najważniejszcyh importowanych do lewantu głowic maczug przedstawia rys. 16 2.5.1. Głowice Stożkowate Najstarszymi przykładami importowanych do Lewantu głowic stożkowatych o wypukłym wierzchołku oraz podstawie są cztery przykłady z chalkolitycznego sanktuarium w Gilat na Negewie (Rowan et al. 2006: 591). Stanowisko datowane jest na czasy rozwoju kultury proto- Ghassulskiej i Ghassulskiej, czyli środkowy – późny Chalkolit (Goren 2006: 381, Tab. 9.1). Głowice różnią się wielkością (64 – 86 mm średnicy) i wykonano je z różnych kamieni: wapień, granit i dioryt (Rowan et al. 2006: 591, Fig 12.17:1). Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przypuszczać, iż z Egiptu pochodzą również dwie głowice maczug z al- Khawarij w północnej Jordanii. Znaleziska można datować na schyłkowy okres chalkolitu (Lovell et al. 2006: 58). Oba zabytki mają podobny kształt i wielkość, a wykonano je z diorytu. Maczugi należą do typu z wypukłym wierzchołkiem oraz podstawą (Lovell et al. 2006: 39, 53; Fig. 13.13). Analogiczny przykład pochodzi ze stanowiska Neve Ur, położonego ok. 14 km na południe od jeziora Tyberiackiego (Perrot et al. 1967: 201). Jedna z głowic tam odkrytych ma wypukły wierzchołek i podstawę (Perrot et al. 1967: Fig. 13.5). Wykonano ją, jak to określił autor opracowania, z czarnego marmuru (Perrot et al. 1967: 220) i datuje się ją na okres rozwiniętego chalkolitu. Kolejny zachowany tym razem fragmentarycznie przedmiot pochodzi z położonego kilka kilometrów na północ od Tel Erani stanowiska Gat Guvrin, gdzie został odkryty w późno chalkolitycznym kontekście. Głowica ma wypukłą podstawę i wierzchołek, a wykonana jest z materiału określanego jako egipski (Braun 2011: 107). Z położonego nieco dalej na południe Bir es- Safadi znana jest kolejna głowica w interesującym nas typie (Perrot 1979: Fig. 88). Następne dwie odkryto w Teleilat Ghassul (Mallon et al. 1934:71). Jedna jest bazaltowa (14 cm śred.), a druga z kalcytu (10 cm śred.). Z Shiqmim pochodzi głowica tego typu wykonana z miedzi (Rowan et al. 2006: 591). Jest to zapewne lokalne naśladownictwo egipskiego wzorca. Wszystkie opisane powyżej przykłady należą do grupy głowic o wypukłej podstawie i wierzchołku. Jest to najstarsza odmiana głowic stożkowatych pochodząca najprawdopodobniej z dzisiejszego Sudanu. W Egipcie podobne znaleziska pochodzą jedynie z Fajum A (Caton-Thompson i Gardner 1934: 33) oraz z Maadi, gdzie odkryto dwa egzemplarze (Rizkana i Seeher 1984: Fig.4:7,8). Innych analogii do wymienionych powyżej zabytków z Lewantu należy szukać na stanowiskach sudańskich: Shaheinab (Arkell 1953: 49-50), Kadero (Ciałowicz 2011a) czy Chartum (Arkell 1949: 135, Tab. 112:2; Krzyżaniak 1978, 159-172). Trzeba podkreślić znaczenie artefaktów odnalezionych w Maadi, które było ważnym centrum utrzymującym kontakty zarówno z terenami Górnego Egiptu jak i Lewantu. Z Gilat pochodzą cztery głowice stożkowato-gruszkowate. W pierwszym przypadku wierzchołek oraz podstawa zbiegają się prawie na środku artefaktu co jest typowe dla wcześniej omawianej grupy zabytków jednak jej grubość wskazuje, iż raczej należy ją rozpatrywać w kategorii głowic stożkowato-gruszkowatych. Maczuga jest z granitu (Rowan et al. 2006: 591, Fig. 12.25:4). Pozostałe trzy mają bardziej klasyczną formę, a do ich wykonania użyto granitu oraz chryzokolli (Rowan et al. 2006: 591, Fig. 12.25:1,2). Znane są również głowice będące najprawdopodobniej lokalnymi naśladownictwami. Można wśród nich wymienić hematytową maczugę z Azor (Perrot i Ladiray 1980: Fig. 77:4) oraz miedziane z jaskini Skarbu w Nahal Miszmar (Bar-Adon 1980: nr 137, 142, 143). Głowice stożkowato-gruszkowate, podobnie jak maczugi o wypukłym wierzchołku i podstawie wywodzą się z terenów Sudanu. Jak do tej pory znanych jest łącznie 18 przykładów artefaktów tego typu w tym z Shaheinab – 15 (Arkell 953: 49, Fig. 14, Tab. 23:6), Fajum – 1 (Caton- Thompson i Gardner 1934: 33, Tab. XII.26, XXX.2) Qau – 1 (Brunton i Caton- Thompson 1928: Tab. XXX, LIII.5) oraz Mostagedda – 1 (Brunton 1937: Tab. XLII.22). Kolejnych 15 dostarczyły badania prowadzone w Kadero (Ciałowicz 2011a: 326, Fig. 5-16). Za najstarsze przykłady uważano artefakty znalezione na stanowisku Shaheinab (Arkell 953: 49, Fig. 14, Tab. 23:6). Rozwój tych zabytków datować można na okres Nagada IA – IB (Ciałowicz 2011a: 326). Innym podtypem głowic stożkowatych reprezentowanym w Lewancie są maczugi z wklęsłym wierzchołkiem i wydzielona stopką. Najstarszym jest artefakt ze stanowiska Marj Rabba (Rowan iform. ustna). Niestety nie określono materiału z jakiego wykonano głowicę. Podobna pochodzi z Modi’in (rejon Horvat Hadat) [Foto. 9]. Spoczywała ona w jamie wypełnionej ceramiką datowaną na późny Chalkolit (van den Brink i Kanias 2010). Zdaniem E. Brauna (2014) przedmiot ten można datować już na początek Wczesnego Brązu. Z rejonu świątyni z warstwy XIX w Megiddo jest znany kolejny przykład (Ussishkin 2013). Dużych problemów nastręcza datowanie zarówno kontekstu jak i samego zabytku. Warstwa XIX datowana jest na późną fazę Wczesnego Brązu, jednak odkryte w tym rejonie kornety mogą wskazywać na Chalkolit. Prawdopodobnie maczugę wykonano z diorytu (Loud 1948: Pl. 270:2). Nie można wykluczyć, iż zabytek był przechowywany jako rodzaj wota bądź też był symbolem władzy używanym przez lokalnego przywódcę. Głowice stożkowate o wklęsłym wierzchołku i wydzielona stopką pojawiają się w Egipcie już w okresie Nagada IA (Ciałowicz 1987:19). Jest to najliczniej reprezentowana kategoria maczug. Najstarsza z nich pochodzi z grobu U1 w Abydos (Peet 1914:15). Głowice należące do tego typy pojawiają się licznie wśród darów grobowych w pochówkach męskich, kobiecych i dziecięcych. Szczególna popularnością maczugi o wklęsłym wierzchołku i wydzielona stopka cieszyły się w okresie Nagada IC – IIA (Ciałowicz 1985:161). Wydaje się, iż przedmioty odnajdywane w Lewancie mogły być traktowane jako bardzo cenne artefakty i być w użyciu przed długi okres czasu. 2.5.2. Głowice Gruszkowate Głowice gruszkowate w Egipcie pojawiają się już w kulturze Merimde (Ciałowicz 1987: 22), ale potem przez długi czas nie były używane i po raz kolejny pojawiają się dopiero pod koniec Nagada I. Największą popularnością w Egipcie cieszyły się w okresie Nagada IIB – IID2. W Lewancie natomiast maczugi o owalnym kształcie pojawiają się w okresie neolitu ceramicznego, np. Jerycho IX (Ben-Dor 1936: Pl. XXX: 19) czy Ein el-Jarba (Kaplan 1969: Pl. VI:11). Wcześnie datowane mogą być również zabytki z Gilat, ponieważ na natrafiono tam na ceramikę neolitycznej kultury Wadi Rabah (Rowan 2006: 604). Wyprzedzają więc one lub są przynajmniej równoczasowe z najstarszymi głowicami gruszkowatymi z Egiptu13. Począwszy od początku Chalkolitu głowice gruszkowate stają się bardzo popularne i powszechnie używane w Lewancie, gdzie występują jeszcze w okresie Wczesnego Brązu. W Egipcie spotykane są w kulturze Merimde, a następnie pojawiają się w okresie gerzeńskim. Ta różnica chronologiczna zmusza do zastanowienia się czy bodźcem do pojawienia się w Egipcie głowic gruszkowatych był rozwój, popularnych w Sudanie, maczug stożkowato-gruszkowatych czy impuls ze wschodu. Głowice stożkowato- gruszkowate, nie są szczególnie 13 Problem ten nie może być rozwiązany bez dalszych studiów nad chronologią okresu neolitu w Egipcie. popularne w Egipcie, gdzie znanych jest zaledwie kilka przykładów, a zanikają w Nagada IB. Pierwsze nagadyjskie maczugi gruszkowate pojawiają się w okresie IIA. Istnieje więc chronologiczny dystans pomiędzy zanikiem jednego typu, a pojawieniem się drugiego. Wydaje się przeczyć to teorii ewolucyjnego przejścia od formy stożkowato- gruszkowatej do w pełni rozwiniętej gruszkowatej. Tym bardziej, że są to czasy narastającej j dynamiki relacji pomiędzy oboma rejonami Bliskiego Wschodu. Do podobnych wniosków doszli badacze pracujący na stanowisku w Gilat (por. Rowan et al. 2006: 591, 604). Za pochodzące z Egiptu uważa się również hematytowe głowice maczug gruszkowatych ze stanowiska Abu Hamid w dolinie Jordanu (Dollfus i Kafafi 1986: Fig. 15; Pl. 36) oraz grocie Skarbu w Nahal Miszmar (Bar-Adon 1980: 116). Opinia o ich pochodzeniu wyrażona, między innymi, przez E. Brauna (2011: 107) wydaje się nie być do końca uzasadniona. Hematyt był dość rzadko wykorzystywano do produkcji głowic w kraju nad Nilem. Najbardziej znanym egipskim przykładem tego typu jest maczuga z grobu 294 z Nagada, datowana na Nagada IID1 – IID2 (Baumgartel 1970). Możliwość produkcji głowic hematytowych w Lewancie i ich eksportowanie rozważa w swoje pracy dotyczącej chronologii kontaktów E. Braun (2014). Trzeba przyznać rację, że hematyt nie jest popularnym materiałem w Egipcie, natomiast dość powszechnie występuje na obszarze Bliskiego Wschodu. Poza Pustynią Wschodnią (Lucas i Harris 1989: 235) można go spotkać na Synaju i Negewie (Ilan 2004) czy w południowej Jordanii w rejonie Mughar el.-Wardeh (al-Amri 2007: 147) Znacznie więcej egzemplarzy hematytowych głowic maczug pochodzi z Lewantu, gdzie pojawiają się zarówno w warstwach datowanych na późny Chalkolit jak i Wczesny Brąz. Z terenów Izraela jest znanych 61 hematytowych maczug, a w większości są gruszkowate. Zdarzają się również przykłady maczug nazywanych kulistymi lub baryłkowatymi (Braun 2014). Można wymienić głowice z Azor (Perrot i Ladiray 1980: Fig 77:4), Beni Beraq (Kaplan 1951: Fig: 9:14, Pl: 34: B), Giv’at Haorenim (Scheftelowitz 2004: 67, Figs. 184-189), Horvat Beter (Dothan 1959: 29n), Megiddo (Loud 1948: Pl:270:11) czy Neve Ur (Perrot et al. 1967: Fig:14.1, Pl. 38:2). W Abu Hamid natrafiono na głowicę określoną jako wykonaną z czarnego kamienia (Dollfus i Kafafi 1986: 377, przypis 30), co nie pozwala na stwierdzenie czy materiał lub sam przedmiot są importem. Podsumowując nie można jednoznacznie określić czy którakolwiek z głowic gruszkowatych odkrytych w Egipcie czy Lewancie może być określona mianem importu. Wynika to zarówno z wykorzystywania do produkcji podobnego surowca, jak i ze względu na brak różnic morfologicznych pomiędzy głowicami pochodzącymi z Egiptu lub Lewantu14. 14 Wyłączając oczywiście głowice z guzami czy dekorowane które pojawiają się w Egipcie, ale do tej pory nie znaleziono żadnego przykładu takiego przedmiotu w Lewancie. Głowice maczug są niezwykle ważne dla rozpoznania wstępnej fazy kontaktów egipsko – lewantyńskich. Przedmioty tego typu stanowiące z jednej strony niebezpieczny oręż, z drugiej będąc wyznacznikiem pozycji społecznej czy nawet pełnionej funkcji były chętnie używane przez mieszkańców Lewantu. Warto podkreślić, iż najwięcej importowanych głowic maczug pochodzi z sanktuarium w Gilat. Są znane również z doliny Jordanu i północnej Jordanii. Stamtąd pochodziły, co potwierdzają wykopaliska archeologiczne (Lowell et al. 2006) najlepsze produkowane wówczas gatunki wina oraz oliwy, produkty chętnie nabywane przez wyższe klasy egipskiego społeczeństwa. Natomiast niewielka ilość głowic maczug ze stanowisk zlokalizowanych wokoło Berszewy, jednego z centrów późnego chalkolitu Lewantyńskiego, może być tłumaczona większą wartością maczug wykonanych z miedzi (por. Adon 1980). Potwierdza to odkrycie na dwóch stanowiskach należących do tego horyzontu wykonanych z miedzi imitacji głowic typowych dla początku kultury Nagada oraz Neolitu Sudańskiego. 2.6. Kość Słoniowa W języku angielskim dla określenia kości słoniowej używa się pojęcia ivory, które jest znacznie szersze od polskiego i obejmuje również kły hipopotamów. Pod tym względem polska nazwa może być myląca wskazuje bowiem jasno na konkretne zwierzę. W wielu wypadkach nie da się rozstrzygnąć lub nie podejmowano takich prób z jakiego zwierzęcia pochodzi materiał wykorzystany do produkcji różnych przedmiotów. W starożytności używano kłów słonia afrykańskiego, azjatyckiego oraz hipopotamów. Przedmioty wykonane z kości występującego w Indiach słonia azjatyckiego docierały na dwór Dariusza I oraz Salomona, przyjmując, że legendarny kraj Ofir można utożsamiać z tym właśnie krajem (Morkot 1991: 325). W starożytności tereny Azji Przedniej zamieszkiwał tzw. słoń syryjski, będący w ocenie niektórych badaczy podgatunkiem słonia azjatyckiego. Pogląd ten jest często kwestionowany (Krzyszkowska 1990: 15-16). Nie ulega jednak wątpliwości, że gatunek ten zamieszkiwał głównie obszary zachodniej i północnej Syrii. Badania archeologiczne wykazały rozwój centrów wykorzystujących kość słoniową zlokalizowanych na wybrzeżu syryjskim w 2 tys. p.n.e. Wiadomo również, że w okresie panowania Tutmozisa I kraj Niy zapłacił trybut władcy Egiptu między innymi w kości słoniowej. Z czasów Tutmozisa III, zachowała się inskrypcja opisująca upolowanie 120 słoni w celu uzyskania kości słoniowej (Gardiner 1947: 158-159). Kraina Niy utożsamiana jest z doliną Orontesu, czyli obszarem występowania słoni syryjskich (Krzyszkowska i Morkot 2000: 322). Znanych jest jeszcze kilkanaście innych przypadków importowania lub raczej pozyskiwania kości słoniowej z Północnego Lewantu. Nie ma jednak przekonywujących argumentów wspierających tezę o możliwości zdobywania tam kości słoniowej w interesującym nas okresie. Dla okresów późniejszych potwierdzone jest uzyskiwanie kości słonia afrykańskiego. Uważa się, że znakomita większość surowca pochodziła z sudańskiej sawanny i transportowana była rzeką do Egiptu. Wykorzystywano również połączenie morskie z krainą Punt (Krzyszkowska i Morkot 2000: 323). Hipopotam w okresie predynastycznym i wczesnodynstycznym zamieszkiwał tereny doliny Nilu i Delty (Czarnowicz 2018c). Pozostałości kostne zwierzęcia odnajdywane są na stanowiskach archeologicznych z tego okresu (Abłamowicz 2012), a sceny polowania na hipopotama, ucieleśnienie zła i chaosu, są częste we wczesnej sztuce egipskiej (Hendrickx 2011b; Czarnowicz 2017). Polowania na hipopotamy prowadzono co najmniej z kilku powodów. Zwierzęta były zwalczane jako zagrożenie dla ludzi oraz niszczyciele pól uprawnych przez mieszkańców osad trudniących się rolnictwem. Nie wiadomo czy organizowano specjalne łowy celem zdobycia kłów jako materiału do wyrobu towarów luksusowych lub dla zdobycia mięsa, czy polowano na nie jako na szkodniki. Głównie w okresach późniejszych był to rodzaj rozrywki elit mający również wyraz symbolicznej walki władcy z siłami zła. (Krzyszkowska i Morkot 2000: 326). W 4 tys. p.n.e. hipopotam występował nie tylko w Egipcie, ale też w ograniczonym stopniu zamieszkiwał tereny Lewantu. Badania osteologiczne pokazują, że do produkcji przedmiotów luksusowych takich jak grzebienie, figurki czy ozdoby osobiste wykorzystywano zarówno kły słoni jak i hipopotamów. Z kości słoniowej/hipopotamiej wykonano większość figurek znanych z Głównego Depozytu w Hierakonpolis oraz z depozytu wotywnego z Tell el-Farcha (Ciałowicz 2012) oraz przedmiotów deponowanych w grobach nagadyjskich. Kość słoniowa wykorzystywana jest w Egipcie już w czasach kultury Badari. Ówcześni rzemieślnicy tworzą różnorakie bogato zdobione przedmioty jak szpile i grzebienie (Brunton i Caton-Thompson 1928). Znana jest również wykonana z tego materiału figurka przedstawiająca kobietę. Kultura badaryjska rozwijała się w II połowie 5 tys. p.n.e. co odpowiada późnemu chalkolitowi w Południowym Lewancie (Shaw 2000: 479). Chalkolityczna społeczność zamieszkująca okolice dzisiejszej Berszewy na Negewie trudni się uprawą roli, jak również wysoko wyspecjalizowanym rzemiosłem, w tym obróbką miedzi. W Bir es-Safadi odkryto pracownię przedmiotów z kości słoniowej. Znajdował się w niej zestaw narzędzi oraz kieł słonia (Barnett 1982: 23). Pochodzi stamtąd również kilka kościanych zabytków. Bardzo charakterystyczne są figurki ukazujące ludzi: dwie przedstawiające mężczyzn (Perrot 1959: Pl. II), jedna kobiecokształtna bez głowy (Perrot 1959: Fig. 1) oraz trzy głowy (Perrot 1959: Pl. III). Z Abu Matar pochodzi fragment przedstawiający głowę i tors kobiety (Perrot 1955: Pl. 22A). Inna figurka wyobraża kobietę w zaawansowanej ciąży (Barnett 1982: 23, pl. 13c). Z obszarem Nahal Berszewa łączona jest również figurka kobieca podarowana Muzeum Izraela przez osobę prywatną z Hajfy (Amiran i Tadmor 1980: Pl. 17: a-d). Wielu badaczy podkreślało podobieństwa tych artefaktów do zabytków znanych z kultury Badari, a znaleziska ceramiki lewantyńskiej w grobach badaryjskich czy tej pochodzącej z Egiptu w Lewancie tylko miały potwierdzać związki pomiędzy Badari a regionem Nahal Berszewa (Barnett 1982: 23, Braun 2011: 107). Analizując cechy stylistyczne figurek z Bir es-Safadi należy podkreślić podobieństwo pozycji figur. W obu kulturach są to postaci stojące, z dłońmi złożonymi na brzuchu. Na pewne związki z Egiptem może wskazywać obecność ochraniacza na penis, cechę charakterystyczną dla sztuki predynastycznej przynajmniej od początku okresu Nagada I. Podobnie zaznaczane są też kobiece cechy płciowe. Jednak istnieje też wiele cech silnie różnicujących figurki z obu rejonów. Po pierwsze z kultury Badari znane są jedynie nieliczne przedstawienia kobiet. W Bir es-Safadi natrafiono na figurki przedstawiające mężczyzn. Inne są proporcje ciała jak również zupełnie inaczej opracowane są głowy postaci. Mówi się np. o tworzeniu włosów z bitumenu (Barnett 1982: 23). Inkrustacja nie była przeważnie stosowana w przypadku artefaktów z kultury Badari. Oczy przeważnie oddawano w postaci nacięcia w kształcie owalu lub migdała z kropką w środku natomiast w przypadku figurek z Bir es-Safadi jest to często duże nawiercone punkty. Nie jest pewne czy przedmioty powstały na materiale importowanym czy uzyskanym lokalnie. Na inne wykonane z kości słoniowej przedmioty, o podobnej chronologii, natrafiono nieopodal Bir es-Safadi – na stanowisku Shiqmim. Odkryto fragmenty dwóch naczyń z kości słoniowej – wylew dzbana oraz fragment naczynia cylindrycznego o zaokrąglonym denku; dwie dekorowane zawieszki, ostrze z serią płytkich nawierceń; cylindryczny przedmiot określony przez badaczy stanowiska mianem sztandaru oraz fragment nawierconego kła hipopotama (Levy i Alon 1992: 65-71). Kompletne perforowane kły zostały odnalezione w Grocie Skarbu w Nahal Miszmar (Bar Adon 1980: 16- 23), a 7 cm fragment z 4 otworami pochodzi Nahal Qanah (Gopher i Tsuk 1996: 124; Fig. 4.26 (Left), 4.27.1). Z Shiqmim znany jest również fragment określony jako nacinana rękojeść (Levy i Alon 1992: 66). Z Egiptem są łączone również paciorki z kości słoniowej odkryte w chalkolitycznym Teleilat Ghassul (Lee 1973; Bourk 2002: 156), dla uzyskania całkowitej pewności potrzebne sa jednak specjalistyczne badania (Bourk et al. 2000: 75), których dotychczas nie przeprowadzono. Odkryte w Lewancie wykonane z kości słoniowej przedmioty datowane na okres późnego chalkolitu, nie mogą zostać uznane za egipskie importy. Nie są znane bezpośrednie analogie nawiązujące do nich w sposób bezdyskusyjny. Artefakty te są zapewne produktem miejscowym, co potwierdza istnienie pracowni z Bir es-Safadi. Figurki z rejonu Nahal Berszewa różnią się od statuetek znanych z kultury Badari, a materiał, z którego je wykonano był dostępny w Lewancie. Przeważająca większość artefaktów lewantyńskich została wykonana z kła hipopotama, który zamieszkiwał wówczas część Syro – Palestyny. Podobnie było ze słoniem. Jest więc możliwe, że materiał do produkcji omawianych przedmiotów mógł być importowany z północy, z równiny Amuk. Jedynie dwa przedmioty z kości słoniowej wykazują bliskie pokrewieństwo z tymi znanymi z Egiptu i można je uznać za importy. Pierwszym jest pochodząca z Shiqmim szpila do włosów zwieńczona przedstawieniem ptaka. Wyraźnie widać głowę z dziobem oraz zaznaczone za nią złożone skrzydła. Podobne szpile są znane z Predynastycznego Egiptu Jedną z nich odkryto w datowanym na czasy kultury Badari grobie ze stanowiska eponimicznego (Brunton i Caton-Thompson 1928: 49, Pl. LIII: 20). Wydaje się jednak, że jest ona młodsza niż znana z Shiqmim. Uważam, że w Egipcie wykonano odkrytą w Ai rękojeść sztyletu (Callaway 1972: 315, Fig 72). Pochodzi ona z warstw datowanych na okres WB III, ale inne towarzyszące jej zaleziska oraz analogie wskazują, iż wykonano ją w 2 poł. 4 tys. p.n.e. Jej kształt i motywy dekoracyjne bardzo przypominają rękojeść z Tell el-Farcha (Ciałowicz 2012: 241, Fig. 55). Jej odkrycie może świadczyć pośrednio o tym, że opisane wyżej sztylety importowano z Egiptu, gdzie tradycja ich używania sięga początków kultury Nagada (por. Petrie 1920: 25). 2.7. Skorupy strusich jaj Struś był bardzo popularnym ptakiem. Występował w południowym Egipcie, w dzisiejszym Sudanie oraz na Półwyspie Arabskim. Na ptaki polowano uzupełniając ich mięsem oraz wykradanymi z gniazd jajami dietę. Ponieważ strusie jajo było dobre do spożycia zaledwie przez kilka dni po pozyskaniu, uniemożliwiało ich transport na większe odległości. W związku z tym przyjmuje się, że w dalsze rejony Egiptu przesyłano głównie wydmuszki bądź produkty wykonane ze skorup jaj (Phillips 2000: 332-333). Strusie jaja i przedmioty z nich wykonane znane są z najważniejszych stanowisk egipskich. Kompletną wydmuszkę strusiego jaja odkryto m.in. w Tell el-Farcha (Ciałowicz 2012: 177). O ich eksporcie do Lewantu świadczą między innymi fragmenty strusich jaj odkryte w Tel Erani, gdzie znajdowały się w obrębie egipskiej faktorii handlowej. Najstarszy, datowany na Chalkolit fragment skorupy strusiego jaja pochodzi z jaskini Nahal Qanah (Gopher i Tsuk 1996: 128, Fig. 4.29: 3). Być może importowane były też naszyjniki z Bab edh-Dhra. Przykładem może być ten z grobu szybowego A72. W jednym z naczyń (P35) z komory północno – zachodniej znajdowało się ponad 300 paciorków ze skorup strusich jaj w większości w kształcie niewielkich dysków oraz kilka innego kształtu paciorków z karneolu. Takich naszyjników mogło być więcej (Wilkinson 1989a: 304), ponieważ pozostałości podobnych pochodzą z grobów A66N i A71 N i W datowanych na WB Ia (Wilkinson 1989a: 303-310). Jedną z najlepszych analogii do tych odkryć jest naszyjnik z Tell el-Farcha, wchodzący w skład skarbu składającego się z dwóch pokrytych złotem figurek oraz dwóch krzemiennych noży ceremonialnych. Naszyjnik składał się z paciorków wykonanych ze skorup strusich jaj i karneolu (Chłodnicki 2012: 23; Ciałowicz 2012: 201, Fig.2). 2.8. Mięczaki Podczas wykopalisk na stanowiskach datowanych na okres Chalkolitu oraz Wczesnego Brązu bardzo często natrafia się na muszle mięczaków słodkowodnych. Powszechnie uważano, że muszle należały do małż z rodziny Aspatharia rubens (Bar- Yosef Meyer 2002a: 129-131). Kilka lat temu zmieniono jednak tą identyfikację i przyjmuje się, że bardziej prawdopodobnie należy je łączyć z przedstawicielami gromady Chambardia (Bar-Yosef Meyer 2005: 180). Najstarsze znaleziska małż tych gatunków łączą się z kultura natufijską, a odkryto je na stanowisku Mallaha w dolinie Hula (Mienis 1987). W Chalkolicie muszle te występują dość powszechnie i stanowią zdaniem wielu, świadectwo rozwiniętych kontaktów pomiędzy Egiptem a Lewantem (Bar- Yosef Meyer 2002a; Braun 2011). Najczęściej odkrywa się fragmenty muszli, rzadziej całe okazy, popularne były też różnego typu zawieszki. Muszle Chambardia ceniono za masę perłową jaka wyłożone były ich wewnętrzne części. Najwięcej pochodzi z Teleilat Ghassul, gdzie odkryto 65 fragmentów muszli i 14 różnych zawieszek (Mallon et al. 1934: 79, Fig. 32, . 33; Lee 1973: 307). Z Grar znane są co najmniej 64 fragmenty, dwa wstępnie nawiercone oraz jedna cała muszla (Bar- Yosef Meyer 1995; 2002b: 52). Podobne pochodzą też z Tel Abu Matar (Perrot 1955: 84, 171), Horvat Beter (Dothan 1959: 31), Horvat Rakik, Peqiin (Bar-Yosef Meyer 2002a: 130) oraz z grobu 506 w Ben Shemen (Mienis 1980: 94). 15 trapezoidalnych ozdób o dwóch dziurkach i serii nacięć znanych jest z cmentarzyska Kissufim (Bar-yosef Meyer 2002b) . Kolejne trzy były w Grocie Skarbu w Nahal Miszmar (Bar-Adon 1980: 152). Występują też w Shiqmim (Levy 1987: Fig. 6.12: 1-2, 13.14: 2-5, 11), Tel Abu Matar (Perrot 1955: Fig.20) i Horvat Better (Dothan 1959: 26: 11). Interesująca jest jedna z zawieszek z Shiqmim, nawiązująca stylistyką do znanych w chalkolicie idoli wiolinowych (Levy i Alon 1985: Fig. 4: 2- 3). We Wczesnym Brązie muszle mięczaków nilowych nie występują już tak często. Praktycznie zanikają produkowane z nich ozdoby. Muszle i ich fragmenty znane są z Azor (Ben-Tor 1975: Pl. 24), En Besor, Palmahim (Braun et al. 2001), Site H (MacDonald 1932: Pl. XXVI), Tel Far`ah (N) (de Vaux i Steve 1949: Pl. VI: 4-5), Lod (van den Brink 2002), Megiddo obszar J (Bar-Yosef Meyer 2000), Tel Megadim (van den Brink i Braun 2003) oraz Tell el-Sakan (de Miroschedji et al. 2001: 90). W trakcie najnowszych prac Israel Antiquities Authority prowadzonych u podnóży Tel Erani natrafiono na kilka muszli gatunku Chambardia datowanych na Wczesny Brąz Ib1 (Milevski et al. 2016: 56, Fig. 15). Pomimo tego, że D. Bar-Yosef Meyer (2002a: 130) łączy znalezisko muszli Aspatharia z En Besor z przybyszami z Egiptu, podkreślając doniosłość tego znaleziska jako przykładu na egipski import do Lewantu, to podkreśla, że wszystkie muszle pochodzą z fazy IV, czyli poprzedzającej obecność Egipcjan na stanowisku (por. Gophna 1995: 14, 17). Jedyna znana z Wczesnego Brązu I zawieszka z muszli pochodzi z Byblos (Dunand 1973: 323, Fig. 196). Inne przedmioty tego typu datowane są na WB II lub WB II-III. Można tu wymienić okazy z Bab edh-Dhra (Wilkinson 1989b: 456), z Ein Assawir (Bar-Yosef Mayer 2002: 130), Watiah (Bar-Yosef Meyer 1999) czy Arad (Bar-Yosef Meyer 2002a: 130). Mięczaki słodkowodne nie są tak popularne w Egipcie. D. Bar-Yosef Meyer (2002a: 129) uważa, że ich występowanie na stanowiskach archeologicznych jest na tyle powszechne, że nie jest raportowane w publikacjach. Izraelska badaczka powołuje się na niemieckich archeozoologów (von Boessneck i von den Driesch 1992), stwierdzając, że odnotowuje się wyłącznie znaczące ilości muszli (Bar-Yosef Meyer 2002a: 129). W opublikowanym zestawieniu odnalezionych kości zwierzęcych z Tell Ibrahim Awad zawarto też dane dotyczące muszli. Z strefy B pochodzą dwa znaleziska, z tego jedno z okresu Predynastycznego, a drugie może być datowane nawet na czasy Starego Państwa (von Boessneck i von den Driesch 1992: 105, Tab.1) Natomiast podczas prac na obszarze A zinwentaryzowano aż 38 sztuk, jednak najstarsze z tych znalezisk pochodzą z okresu Starego Państwa, a pozostałe nawet ze Średniego Państwa (von Boessneck i von den Driesch 1992: 107, Tab.3). Nie można zatem podpierać się tymi danym w celu potwierdzenia, że znaleziska muszli są popularne na stanowiskach egipskich datowanych na IV tys. p.n.e. Muszle mięczaków wchodzą w skład wyposażenia egipskich grobów. Muszla Aspatharia użyta jako opakowanie na kosmetyki lub pigment, ponieważ zawierała sproszkowany mangan, pochodzi z cmentarzyska kultury Dolnoegipskiej w Wadi Digla, a kilkanaście przykładów odkryto podczas badań osady (Rizkana i Seeher 1990: Pl. IV). Szesnaście zawieszek z muszli zostało odkrytych na cmentarzysku w Nagada (Petrie 1914a: 29, Pl. 16) inna, podobnego typu zawieszka pochodzi z Abusir el-Melek (Scharff 1926: 45, Taf. 28). Wszystkie mają bardzo podobny kształt: są owalne i przewiercone w jednym miejscu. W.M.F. Petrie (1914: 29) uważał, że należy je traktować jako amulety odwracające uwagę złego oka. Najczęściej leżały na czole zmarłego i stąd wzięła się ich angielska nawa – forehead amulet. Nie można ich jednak uznać za bezpośrednią analogię do zabytków z Lewantu, bo pochodzą z okresu znacznie późniejszego niż Chalkolit. Należy się zatem zastanowić czy muszle mięczaków słodkowodnych i przedmioty z nich wykonywane można uznać za importy egipskie? D. Bar-Yosef Meyer (2002a: 130-131) podkreśla znaczenie muszli dla określenia relacji łączących Lewant z Doliną Nilu. Twierdzi nawet, że pojawianie się muszli Chambardia acruata w grobach w Lewancie świadczy o przejęciu części egipskich wierzeń. Pogląd ten wydaje się jednak nieuzasadniony. Po pierwsze tradycja wykonywania ozdób z muszli jest znacznie dłuższa w Lewancie niż w Egipcie. Znane z nad Nilu przykłady powstały dużo później niż Chalkolityczne zawieszki z Kissufim czy Nahal Miszmar, co więcej są innego kształtu i mają inną ilość nawierceń. Zawieszka z Shiqmim, nawiązująca do typowego dla Chalkolitu w Lewancie przedstawienia idola wiolinowego oraz „debitaż” odkryty w Gerer czy Teleilat Ghassul mogą świadczyć o produkcji zawieszek w Lewancie. Czy jednak wykorzystywano importowany materiał? We wzmiankowanym tu wielokrotnie artykule D. Bar-Yosef Meyer (2002a) podkreśla związki z Egiptem, ale w pochodzącym z tego samego roku opracowaniu stanowiska Kissufim poddaje ten osąd w wątpliwość (Bar-Yosef Meyer 2002b: 52). Podobne stanowisko, kwestionujące egipskie pochodzenie przedstawiła również wcześniej (por. Bar- Yosef Mayer 1995). Badaczka uważa, że mięczaki z rodziny Chambardia mogły Chalkolicie i Wczesnym Brązie żyć w potokach w Lewancie (por. Tchernow 1988: 231-232). Takiej ewentualności nie można wykluczyć. Skoro potwierdzone jest występowanie w tamtejszych rzekach typowych przedstawicieli fauny nilowej jak hipopotamów (Hipopotamus amphibious) czy krokodyli (Crocodylus nilothicus), a również małż z rodzin Cleopatra buimoides, Bulinus truncatus czy Corbicula consobrina (Sharvit et al. 2002: 162) to może w interesującym nas okresie również Apthataria Rubens czy Chambardia acruata były tam obecne. D. Bar-Yosef Meyer (2002b: 52) krytykuje wspomniany wyżej pogląd J. Lee (1973), wskazując między innymi, że nie można rozpatrywać kontaktów interregionalnych jedynie na podstawie muszli mięczaków. Podczas badań w Tel Erani prowadzonych przez ekspedycję Instytutu Archeologii UJ i Ben Gurion University natrafiono na kilkanaście fragmentów muszli mięczaków słodkowodnych. Opracowujący znaleziska badacze z Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Krakowie stwierdzili, że w związku ze złym stanem zachowania i brakiem części diagnostycznych nie można określić rodzaju małż. Nie wyeliminowano możliwości występowania na stanowisku małż Aspatharia/ Chambardia, nie wykluczając, że mogły one żyć w przebiegającym nieopodal strumieniu (Wojtal et al. 2016). Nie można więc jednoznacznie stwierdzić, czy muszle mięczaków nilowych były w Chalkolicie eksportowane do Lewantu. Bardziej prawdopodobne wydaje się to jednak dla czasów późniejszych. Dowodu na to dostarczyły badania podwodne prowadzone w rejonie kotwicowiska zatoki Atlit w północnym Izraelu. Natrafiono wówczas na dzban wypełniony małżami, które przewożono żywe i w celach konsumpcyjnych (Sharvit et al. 2002: 164). Podczas badań w Tell el-Farcha odkryto w warstwach dolnoegipskich naczynie podobnego typu, również wypełnione małżami (Ciałowicz 2016a: 145). Część z nich w dalszym ciągu była połączona ze sobą, co świadczy o tym że przechowywano je żywe. Być może mięczaki były przygotowane do wysłania poza osadę, ale mogły również stanowić uzupełnienie diety jej mieszkańców. Nie zmienia to jednak faktu, że oba znaleziska podkreślają możliwość wykorzystywania małż w wymianie towarowej z Lewantem. Brak jest nadal argumentów potwierdzających, że do wymiany dochodziło wcześniej iż w okresie Nagada IIB – C, chociaż takiej ewentualności wykluczyć nie można. Zapewne jakaś ilość muszli małż mogła pojawić się w Lewancie za pośrednictwem mieszkańców Synaju, tych samych, którzy dostarczali do Palestyny ozdoby wykonane z muszli z Morza Czerwonego. Warto podkreślić, że co najmniej cztery zawieszki z Kissufim wykonano z muszli słonowodnych Pinctada margaritifera (Bar-Yosef Meyer 2002b). Nie można jednak twierdzić, że były one powszechne, a tym bardziej, że w Chalkolicie przywożono je w celach konsumpcyjnych. Jeśli już docierały do Lewantu to zapewne w związku z ich dekoracyjnym charakterem. Jak już podkreślała Bar-Yosef Meyer (2002b: 52), nie można opierać twierdzenia o trwałych i bezpośrednich kontaktach pomiędzy Egiptem a Lewantem jedynie w oparciu o znaleziska muszli nilowych. Ważny jest też pogląd S. Bourke’a (2002: 156), który opisując relacje interregionalne mieszkańców Teleilat Ghasul, podkreśla, że biorąc pod uwagę tylko muszle można przyjąć jedynie, że w eneolicie kontakty pomiędzy Egiptem a Lewantem istniały, ale można przypuszczać, że były raczej sporadyczne lub oparte o sieć pośredników. Wysyłanie małż mięczaków nilowych do Lewantu jest bardziej prawdopodobne dla okresu Wczesnego Brązu. W tej sytuacji zawieszki znane z Kissufim czy innych stanowisk, można uznać za wyroby rzemieślników lewantyńskich. Świadczy o tym brak zawieszek egipskich, odkrycie śladów ich produkcji w Lewancie oraz nawiązania stylistyczne do przedmiotów charakterystycznych dla lewantyńskiego Chalkolitu. 2.9. Fajans Okres Predynastyczny to początki stosowania w Egipcie fajansu (Peltenburg 1987, 1995; Tite 1987). Duża popularnością cieszyły się wykonywane z niego ozdoby (Nicolson i Peltenburg 2000:178), a w czasach nieco późniejszych także figurki. Najstarsze importowane paciorki fajansowe odkryto w trakcie wznowionych badań chalkolitycznej osady w Teleilat Ghassul. Zdaniem prowadzących prace takie znaleziska są rzadkie, niewątpliwie pochodzą z Egiptu (Bourke 2002: 156). Paciorki te mają jasnobrązowy kolor i dyskoidalny kształt. Z tego materiału są również podłużne i krótkie cylindryczne koraliki z cmentarzyska w Bab edh- Dhra. Pochodzą z grobów A7S, A10, A72 datowanych na WB Ia; A43 i A53 z WB Ib oraz w kostnicach A8, A20, A21, A41, A44 i A51 z WB II-III. Datowanie ostatniego typu pochówków jest jak wyżej wspomniano problematyczne i nie można precyzyjnie określić chronologii odkrytych tam artefaktów. Ozdoby fajansowe są znane również z grobu nr 5 z Tell el Far’ah (N) (de Vaux i Steve 1949: 125, Pl. 4:17-18) z okresu WB Ia. 10 paciorków, w większości baryłkowatych, zapewne o egipskim rodowodzie odkryto również podczas ostatnich badań w Tel Erani (Torka-Lis 2016). 5 z nich wykonano z fajansu. Nawarstwienia, w których je odkryto są datowane na WB Ib i związane z pobytem na stanowisku przybyszów znad Nilu. Nie da się jednak rozstrzygnąć czy stanowiły własność Egipcjan czy miały zostać wymienione na inne towary. Jednak najnowsze znaleziska z Tel Erani jednoznacznie ukazują, że przedmioty fajansowe docierały na stanowisko już w fazie Erani C. Podczas ostatniego sezonu prac na kilka drobnych paciorków fajansowych natrafiono podczas prac w wykopie P/Q w warstwach przylegających do muru obronnego osady. W En Besor w jamie śmietniskowej datowanej na III fazę stanowiska odkryto dolną cześć fajansowej figurki. Fragment ma 6,5 x 4,5 x 3,5cm. Widoczne są nogi, ogon oraz jakiś przedmiot ustawiony przez posążkiem. Powierzchnia jest mocno zniszczona, jednak miejscami zachowała się zielonkawa glazura charakterystyczna dla fajansowych przedmiotów (Gophna 1995: 215). Bardzo prawdopodobnym jest, że figurka przedstawiała pawiana. Bardzo podobna pochodzi z depozytu wotywnego ze świątyni na Elefantynie (Dreyer 1986: 78, 112). Chociaż zespół datowany jest nawet na czasy IV Dynastii, G. Dreyer nie wyklucza możliwości, że figurki pawianów pochodzą nawet z okresu Dynastii 0 – początków I Dynastii. Podobnie datowane są analogiczne znaleziska z Tell el-Farcha (Ciałowicz 2012: 206), co odpowiada chronologicznie okresowi odpowiadającemu fazie En Besor III (Gophna 1995: 217). 2.10. Karneol Nie można wykluczyć, że na tereny Lewantu sprowadzano biżuterię wykonaną z karneolu. Karneol to odmiana chalcedonu o czerwonej barwie, którą nadaje minerałowi pewna zawartość hematytu. Wychodnie tego minerału znane są z Pustyni Wschodniej, między innymi z Wadi Abu Gerida oraz Wadi Saga czy z Gebel el-Asr na Pustyni Zachodniej (Aston et al. 2000: 26-27). Minerał występuje również na Półwyspie Arabskim. W okresie Pre- i Protodynastycznym był to jeden z najpowszechniej wykorzystywanych do produkcji ozdób kamieni półszlachetnych. Produkowano z niego całą gamę paciorków, począwszy od długich cylindrycznych przez baryłkowate po małe dyskoidalne. Praktycznie wszystkie te typy spotykane są na stanowiskach lewantyńskich. Pierwsze przykłady pojawiają się już w Chalkolicie. Paciorki z karneolu i serpentynitu odkryto w Teleilat Ghassul (Bourke 2002: 155). Z tego samego okresu pochodzą dwa małe paciorki o dyskoidalnym kształcie z chalkolitycznego cmentarzyska w jaskimi w Nahal Qanah (Gopher i Tsuk 1996: 128, Fig. 4.29: 5-6). Wiele podobnych pochodzi z grobów w Bab edh-Dhra (Wczesny Brąz Ia groby: A10, A72 komora S, NW i W, A83, C1, C5, C6; Wczesny Brąz III groby: A20, A21, A44, A51) (Wilkinson 1989a; 1989b). Są znane również z datowanych na WB Ib Jaskini 4 na stanowisku Giv`atayim (Sussman i Ben- Ariech 1966: 39, Pl. 8: 5) i grobu K2 w Jerycho (Kenyon 1965: Fig. 6: 1-3, 6B). Nieco młodsze są prawdopodobnie paciorki z grobu nr 5 w Tell elFar`ah (N) (de Vaux i Steve 1949: 126, Pl. 4: 17-18). 2.11. Lapis lazuli Lapis lazuli był cenionym przez starożytnych minerałem nie występującym ani w Egipcie, ani w Lewancie. Najbliższe źródła tego kamienia są daleko na wschodzie. W czasach prahistorycznych głównym miejscem jego pozyskiwania była prowincja Badachszan, położona we wschodniej, górzystej, części Afganistanu w rejonie pomiędzy Pakistanem i Tadżykistanem (Herrmann 1968: 21; Payne 1968: 58; Sowada 2009: 183). Lapis lazuli występuje też w Iranie (Herrmann 1968: 21), w Pamirze (Sowada 2009: 183) oraz na wzgórzach Chagai w Pakistanie (Wilkinson 1999: 164). Przedmioty wykonane z lapis lazuli w większej ilości pojawiają się w fazie XIII Tepe Gawra, czyli w końcu Ubeidu, około połowy 5 tys. p.n.e. (Herrmann 1968: 21-22, 29). Są znane też w Niniwa 3 (Herrmann 1968:29). Uważa się, że był to pierwszy moment, kiedy mieszkańcy regionu mogli pozwolić sobie na posiadanie przedmiotów wykonanych ze sprowadzanego z daleka kamienia. Pojawiają się wówczas również ozdoby wykonywane z agatu, jadeitu, berylu. czy lapis lazuli. Jednak o regularnej wymianie towarowej pomiędzy Mezopotamią a Badachszanem nie możemy mówić aż do polowy kolejnego tysiąclecia (Herrmann 1968: 21). Wtedy też rozwija się wydobycie w kopalniach w dzisiejszym wschodnim Afganistanie oraz wytyczony zostaje szlak handlowy wiodący z Badachszanu na tereny międzyrzecza. Popularność lapis lazuli kontynuuje się w okresie Dżemdet Nasr i Wczesnodynastycznym, a kamień bardzo często wykorzystywano do produkcji pieczęci (Herrmann 1968: 29-40). Bazując na ustaleniach dla późniejszych faz Wczesnego Brązu można przyjąć, że kamień transportowano przez Wyżynę Irańską (Sowada 2009: 184) i Mari do Ebli (Pinnock 1984: 25-26; 1985; 1988), skąd rozprowadzano go dalej oraz wykorzystywano na rynku wewnętrznym (Pinnock 1988: 109). Trzeba jednak zaznaczyć, iż posiadanie przez mieszkańców Egiptu towarów z tak odległych krain nie świadczy o nawiązaniu bezpośrednich kontaktów. Wymiana towarowa na taką odległość opierała się zapewne o sieć pośredników (Mączyńska 2013). Do Egiptu lapis lazuli zaczął docierać już w okresie gerzeńskim (Payne 1968: 58) i wykorzystywano go do produkcji różnych ozdób oraz elementów wchodzących w skład większych przedmiotów. J. C. Payne (1968:59) zwraca uwagę, że niektóre ozdoby znane z nagadyjskich grobów mogą być importowane. Można jednak również przyjąć, iż do Egiptu docierał surowiec. Świadczy o tym np. używanie go do wykonywania fragmentów naczyń kamiennych, elementów w ozdobach, łyżkach czy do inkrustacji. Takie przedmioty, ze względu na swoja specyfikę oraz typowo nagadyjskie korzenie musiały być wykonywane w warsztatach egipskich, szczególnie że społeczeństwo gerzeńskie było już znacznie rozwarstwione i istniała grupa zainteresowana posiadaniem cennych wyrobów. Z lapis lazuli najczęściej wykonywano różnego kształtu paciorki, odkrywane często w grobach kultur Nagada i Grupy A. Przeważają formy rurkowate oraz krótkie okrągłe paciorki. Natrafiono na nie podczas badań na takich stanowiskach jak: Abusir el- Melek, groby 54.e.10, 8.f.2 (Scharff 1926: 60-61); el-Amra, groby A118, A139, B17, B62, B106, B230 (Randal- MacIver et al. 1902: 18- 23); Armant, grób 1567 (Mond i Meyers 1937: pl. XLI); Badari, groby 102, 105, 140, 1500, 1513, 1579, 1629, 1630, 1756, 3730, 3800, 3839, 3850, 4602, 4604 (Brunton i Caton-Tomphson 1928: Pl. XLIX- L); Ballas, grób Q23 (Petrie i Quibell 1896: 44, Pl. LVIII); Gerza, groby 22, 80, 133, 142 (Petrie et al. 1912 :20); Mahasna, grób H107 (Ayrton i Loat 1911: 22); Matmar, groby 1046, 2645, 2661, 3005, 3067, 3126, 3134, 5112, 5131 (Brunton 1948 : Pl. LXX); Mostagedda, grób 1759 (Brunton 1937: Pl. XXXIX), Nagada, groby 198, 624, 667, 690, 822, 836, T5, T29 Petrie i Quibell 1896: 19, 23, 27, Pl. LVIII), Qau, grób 1765 (Brunton et al. 1927: Pl. XVII), Tarkhan, grób 19 (Petrie 1913: LXIII), Tura, grób 15.i.4 (Junker 1912 61). Przedmioty z lapis lazuli znane są również z Komu Wschodniego w Tell el-Farcha [Foto. 10]. W Nubii paciorki z lapis lazuli znane są tylko z kilku stanowisk: Bahan cmentarzysko 17, grób 15 (Reisner: 1910 182, Pl. 67), Ikkur cmentarzysko 102 grób 190 (Firth 1927: 69), 504 (Firth 1927: 80); Shellal cmentarzysko 7, grób 325 (Reisner 1910: 25). Oprócz paciorków z lapis lazuli produkowano różnego typu zawieszki. Prostokątna pochodzi z grobu 2645 z Matmar (Brunton 1948: 18, Pl. XV), liściowata z grobu 1858 w Nagada (Payne 1968: 60), a przypominająca kształtem muszlę morską z grobu 3827 w Badari (Brunton i Caton-Thompson 1928: Pl. XLIX). Bardzo interesujące są zawieszki w kształcie owada (muchy lub pszczoły), pochodzące z grobu 323 w Abadiyeh (Petrie 1901: 34) i grobu 238 w Nagada (Petrie i Quibell 1896: 25). Zdaniem niektórych bardzo dobre analogie do zawieszek w kształcie muchy lub pszczoły pochodzą ze stanowisk mezopotamskich, co skłania do pytania czy nie zostały do Egiptu importowanie (Van Buren 1939: 108). Niestety brak jest naukowych dowodów, które mogłyby poprzeć bądź też pomóc odrzucić tezę o możliwym pozyskiwaniu ozdób w kształcie owadów z Bliskiego Wschodu. Z lapis lazuli wykonano też model głowicy maczugi z grobu 1052 w Abusir el-Melek (Scharff 1926: pl. 30, 49) czy też prawdopodobne uchwyty łyżek znane z Gebel Tarif (Quibell 1905: 279, pl LIX) oraz z grobu 1247 w Nagada (Petrie i Quibell 1896: 28), w obu przypadkach kamień połączono ze złotem. Innym przykładem łączenia różnych surowców jest rozeta z kości słoniowej inkrustowana w centralnej części lapis lazuli, z grobu 2645 w Matmar (Brunton 1948: 18, Pl. XV: 27). Bardzo interesujący przedmiot – pieczęć wykonana z lapis lazuli – pochodzi z grobu T29 w Nagada, datowanego na podstawie ceramiki (Frankfort 1939: 293, przypis nr. 1), na S.D. 48 – 66, czyli drugą połowę Nagada II i początek Nagada III. Zdaniem niektórych pieczęć jest importem mezopotamskim z kultury Dżemdet Nasr (Frankfort 1939: 292-293; Scharff 1935: 89-106, Pl. LXXI; Payne 1968:58). Frankfort wskazuje na wyraźne podobieństwo do innych znanych z tej kultury pieczęci. Głównym motywem na pieczęci egipskiej i tych mezopotamskich są ryby oraz symbol interpretowany jako oko. Nowe ustalenia chronologiczne dla kultur Międzyrzecza, określające początek Dżemdet Nasr na około 3100 p.n.e. (van de Mieroop 2007: 19), wykluczają możliwość uznania pieczęci z Nagada za import związany z tą kulturą. Za import uważa się również figurkę wykonaną z lapis lazuli odnalezioną w Głównym Depozycie w Hierakonpolis (Payne 1968:21; Whitehouse 2009: 34-35). Figurka przedstawia postać kobiecą o lekko podkurczonych nogach oraz rękach skrzyżowanych pod biustem (Quibell i Green 1900-1902: 7, Pl. XVIII: 3). Figurka mogła być rękojeścią łyżki lub małego nożyka, jednak po ponad 80 latach od odkrycia torsu udało się odnaleźć główkę figurki, która była mocowana za pomocą drewnianego sztyftu pozostałej części (Whitehouse 2009: 34; Ciałowicz 2012c: 222). Stylistyka wykonania figurki nie odbiega od innych przykładów z epoki. Podobnie jak w przypadku opisywanej powyżej pieczęci brak przekonywujących analogii z epoki z innych regionów Bliskiego Wschodu, nie pozwala uznać tomawianej figurki za import. W okresie Predynastycznym rozwija się tradycja wykorzystania lapis lazuli do inkrustowania oczu figurek. W tym miejscu można wspomnieć inne przedstawienie kobiece – prezentowaną w British Museum słynną kościana figurkę o oczach inkrustowanych lapis lazuli (Roveri i Tiradritti 1998: 140; Ciałowicz 2009: 9). W tym wypadku mamy również do czynienia z postacią kobiecą o skrzyżowanych poniżej biustu ramionach. Złote figurki z Tell el-Farcha, przedstawiające stojących mężczyzn, miały oczy wykonane z lapis lazuli. Odkryto je w warstwach datowanych na połowę Nagada IIIB, choć są niewątpliwie starsze (Ciałowicz 2012c: 201). Lapis lazuli nie tyle jest importowanym dobrem luksusowym co surowcem, przetwarzanym w Egipcie. Często łączone jest ze złotem, jak w przypadku figurek czy trzonków łyżek. Większość znalezisk pochodzi z bogatych pochówków (Payne 1968: 58). Bez wątpienia z lapis lazuli wykonywano przedmioty dla elity rodzącego się państwa egipskiego. Trzeba podkreślić, że pierwsze znaleziska lapis lazuli pochodzą mniej więcej z połowy fazy gerzeńskiej. Potem w okresie II i III Dynastii lapis lazuli zupełnie zanika na stanowiskach egipskich (Payne 1968: 58-59). Ponieważ do Egiptu wędrował surowiec, a nie gotowe produkty, należy się zastanowić czy paciorki wykonane z lapis lazuli odnalezione w grobach A68N, A83 (Wilkinson 1989a: 303 – 309) czy kostnicy A51 (Wilkinson 1989b: 468- 469) w Bab edh-Dhra nie powinny być uznane za przedmioty importowane. Były to zapewne wytwory rzemieślników nagadyjskich, którzy wykorzystali materiał dostarczony poprzez tereny Lewantu do ich wykonania, a następnie wtórnie trafiły one do Lewantu. 2.12. Turkus Turkus jest minerałem będącym uwodnionym fosforanem miedzi oraz aluminium. Do Europy docierał ze złóż perskich za pośrednictwem szlaku wiodącego przez Turcję, stąd jego nazwa. W Egipcie pierwsze znaleziska wiąże się z kulturą Fajum (Caton-Thompson i Gardner 1934: 53). Pojawienie się turkusowych paciorków w grobach kultury Badari zostało uznane za wyraźne świadectwo kontaktów z Palestyną lub przynajmniej Synajem (Prag 1986; Tutundzić 1989). Natrafiono na nie w dwunastu grobach (Brunton i Caton-Thompson 1928: 7, 12, P. I, XIIX) oraz w jednym z Matmar (Brunton 1948: Pl. LXX). Datowanie grobów nie jest jednak pewne, a czasem trudno rozstrzygnąć czy paciorki odkryte w zasypisku grobu rzeczywiście pochodzą z niego. Wielokrotnie badacze nie są przekonani czy na pewno mają do czynienia z turkusem, sami kwestionując swoje rozpoznanie. Wykonane kilkanaście lat temu badania przechowywanych w British Museum oraz w Petrie Museum przedmiotów turkusowych z Badari wykazało ponad wszelką wątpliwość, że przynajmniej część z nich to szkliwiony steatyt (Andrews 1981; Hendrickx i Bavay 2002: 60). Prowadzi to do kwestionowania zarówno używania turkusu w Egipcie w tak wczesnym okresie, jak i istnienia rozwiniętych kontaktów kultury Badari z Lewantem. I. Finkenstaedt (1989) uważa, że technika szkliwienia steatytu powstała w Mezopotamii. Jednak z uwagi na występowanie steatytu w Egipcie i rozwój technologii szkliwienia, co dokumentują opisywane powyżej znaleziska paciorków fajansowych, można przyjąć, iż technika ta pojawia się w Egipcie, niezależnie od jej wprowadzenia w Mezopotamii (Hendrickx i Bavay 2002: 60). Większość przedmiotów turkusowych pochodzi z Górnego Egiptu, jest datowana na czasy Nagada IIC – IIIB i została odkryta w trakcie badań na cmentarzysku U w Abydos. Artefakty odnaleziono w grobach U- 132, 133, 134, 149, 200, 210, 234, 287, 343, 503, U-a, U-b, U-c, U-j, U-l, U-o, U-qq, U-pp, U-vv, U-ww (Petrie 1901:17; Dreyer et al. 1998: 15-20, 26-29, 82, 89, 92), . Pojedyncze znaleziska pochodzą z Matmar z okresu Nagada IIC i IIIA2 (Brunton 1937: Pl. LXX), Mostagedda (Nagada IIC; Brunton 1948: 71), Nagada (Nagada IIC; Petrie 1920:44; Baumgartel 1970: PL. XX;), Gerza (Nagada IIC-D; Petrie 1912:22); Naqa ed- Deir (Nagada IIC/D2; Kantor 1952: 239), Abusir el-Melek (Nagada IID2; Scharff 1926: 142) oraz Hierakonpolis Hk.6 (Nagada IIIA2; Adams i Friedman 1992: 330). Znane są również z niedatowanych grobów na innych stanowiskach (por. np. Petrie i Mace 1901: 27; Junker 1919: 102; Brunton i Caton-Thompson 1928: Pl. XLIX). Turkus z egipskich stanowisk datowanych na 4 tys. p.n.e. pochodzi z wychodni zlokalizowanych na Synaju: w okolicach Serabit el-Chadim czy Wadi Maghareh (Hauptman 2013). Pozostaje sprawą otwartą kto wydobywał minerał oraz którędy wiódł szlak transportu. Zdaniem izraelskich badaczy pracujących w latach ’70 na stanowisku nieopodal Serabit el-Chadim, wydobyciem trudniły się społeczności chalkolitycznego Lewantu (Beit Arieh 1980: 61). Mała ilość znanych z Palestyny przedmiotów wykonanych z turkusu posłużyła im za argument do twierdzenia, że minerał pozyskiwano w celu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Egiptu. Podkreślają też, że z terenów miedzionośnych na Synaju nie jest znane osadnictwo egipskie datowane na okres wcześniejszy niż III Dynastia. Jednak niedawne prace misji francuskiej przyniosły ciekawe odkrycia. W trakcie badań w zachodniej części półwyspu natrafiono na graffiti zawierające imię Iry- Hora (Tallet i Laisney 2012). Może to świadczyć co najmniej, o zorganizowanych przez rodzące się państwo Egipskie wyprawach na tereny Synaju w celu zdobycia cennych surowców, a może nawet o kontroli ich wydobycia. Z drugiej strony trzeba za wysoce prawdopodobne przyjąć, że za wydobycie odpowiadali lokalni mieszkańcy Synaju, którym kulturowo bliżej było do terenów Lewantu niż Egiptu. Kolejne zagadnienie wymagające weryfikacji to kwestia zdominowania handlu z Egiptem przez społeczeństwo ghassulskie. Jak wyżej wspomniano znaczna część turkusu znanego z kultury badaryjskiej okazała się szkliwionym steatytem produkowanym zapewne lokalnie. Do Egiptu docierała więc tylko niewielka ilość minerału. Dużo więcej pojawia się go nad Nilem w okresie Nagada IIC – IIIB, czyli już po upadku kultury Ghassul. Co więcej izraelscy badacze opierają datowanie stanowiska górniczego w okolicach Serabit el-Chadim na niewielkim zbiorze naczyń ceramicznych. Dominującym typem są w nim dzbany szerokootworowe, pojawiające się już w Chalkolicie, ale znacznie bardziej charakterystyczne dla Wczesnego Brązu. Odkryto tam również na pochodzące z Egiptu naczynia cylindryczne (Beit Ariech 1980: Fig.7). Na podstawie opublikowanych fragmentów można przyjąć, że podochodzą one z naczyń datowanych na okres Nagada IIIA2. Te odkrycia wykluczają możliwość powiązania osady z czasami kultur chalkolitycznych w Lewancie. Reasumując: turkus pochodził z terenów Synaju, a za jego wydobycie odpowiadali lokalni mieszkańcy, którzy już w czasach I Dynastii mogli być kontrolowani przez Egipcjan. 2.13 Złoto Złoto od zawsze kojarzone jest z Egiptem. Starożytni Egipcjanie rozróżniali trzy złotonośne okręgi. zajmujące głównie obszary pustyni wschodniej. Pierwszy z nich rozciągał się od Wadi Hammamat do Abbad. Kruszec tam wydobywany nazywano „złotem z Koptos”. Kolejny okręg leżał pomiędzy Wadi Allaqi a Gabgaba, mówiono w tym wypadku o złocie z Wawat. Ostatni z regionów rozciągał się dalej na południe sięgając terenów dzisiejszej Etiopii. Mówiono w tym wypadku o złocie z Kusz (Vercoutter 1955). Jednym z najważniejszych centrów odpowiedzialnych za handel złotem było Koptos, ważną rolę pełniła też forteca Kuban, która nadzorowała szlak wiodący w kierunku Wawat (Ogden 2000: 161). Ilość złota na stanowiskach Predynastycznych nie jest duża. Najczęściej zdarzają się wykonane z tego materiału ozdoby. Główną technologią wykorzystywaną do ich produkcji było wykorzystanie rozklepanej, bardzo cienkiej folii (por. Dębowska-Ludwin et al. 2013). Taką pokryte były figurki mężczyzn z Tell el-Farcha (Ciałowicz 2012c). W podobnej technice zostały wykonane złote kuliste i baryłkowate paciorki pochodzące z Komu Centralnego, a znalezione wewnątrz tzw. rezydencji Dolnoegipskiej (Dębowska et al. 2013). Z Lewantu pochodzi zaledwie kilka przedmiotów ze złota. Najprawdopodobniej ogromna wartość złota powodowała, że kruszec był często recyklingowany i wykorzystywany przez pokolenia (Gopher i Tsuk 1996: 172). Najbardziej znanymi lewantyńskimi złotymi artefaktami są bez wątpienia pierścienie z groty w Nahal Qanah. Osiem przedmiotów wykonanych z tego cennego kruszcu zostało odkrytych w warstwach chalkolitycznego cmentarzyska. Mają około 4 do 5 cm średnicy zewnętrznej, około 2,5 cm średnicy wewnętrznej i grubość dochodzącą do około 1 cm (Gopher i Tsuk 1996: Fig: 4.24; Tab. 4.1) W przekroju poprzecznym pierścienie są trapezoidalne. Ich powierzchnia po odlaniu została wymłotkowana twardym tłuczkiem o owalnej części pracującej. Badania metalograficzne wykazały, że do wykonania pierścieni wykorzystano kruszec o znacznej zawartości srebra, przekraczającej w niektórych wypadkach 30%. W takim wypadku powinno się raczej mówić o elektronie. Jedynie w dwóch z nich zawartość złota była wysoka: 98% i 89% (Gopher i Tsuk 1996: Tab. 7.5). Podkreśla się, że najbliższe znane jak do tej pory złoża złota o wysokiej zawartości srebra znane są z Egiptu (Gale i Stos-Gale 1981). Nie można zatem wykluczyć, że pierścienie były importami (Gopher i Tsuk 1996: 169- 172) W Lewancie z okresu Wczesnego Brązu znanych jest kilka darów grobowych wykonanych ze złota. Na fazę Ib datowane są artefakty pochodzące z wykorzystywanych jako cmentarzyska jaskiń w Azor. W dwóch grobach znajdowały się pojedyncze paciorki wykonane ze złota. Obydwa wyglądają bardzo podobnie. Są to niewielki rurki wykonane ze skręconego arkusza złotej blaszki (Ben-Tor 1975: 23, Fig: 12:9, Pl. 22: 5). Podobne paciorki znane są z Egiptu. Pojawiają się na różnych stanowiskach już w czasach kultury Dolnoegipskiej (Dębowska-Ludwin et al. 2015. Na podstawie podobieństwa i techniki wykonania paciorki z Azor należy uznać za importy egipskie. Importowane były prawdopodobnie również złote paciorki z Bab edh-Dhra. Jeden z nich, niewielki o baryłkowatym kształcie, pochodzi z kostnicy A41 (Wilkinson 1989b: 469). W muzeum na zamku w Kerak, gdzie przechowywane są niektóre znaleziska z Bab edh-Dhra, prezentowanych jest kilka innych złotych paciorków, analogicznych do znalezisk z Azor. Niestety brakuje dokładniejszych informacji co do miejsca ich znalezienie. Dzięki kontaktom z archeologami jordańskimi pracującymi w południowej części kraju udało się jednak ustalić, że rzeczywiście pochodzą one z cmentarzyska w Bab edh-Dhra, z kontekstu datowanego na Wczesny Brąz II – III. Biorąc jednak pod uwagę nieprecyzyjne datowanie grobów wielopochówkowych z Bab edh- Dhra oraz możliwość długiego używania cennych przedmiotów, podobnie jak innych pochodzących z tego samego stanowiska (por. wyżej), można przypuszczać, że zabytki przywieziono do Lewantu w okresie, który obejmuje niniejsza praca. 2.14. Srebro i ołów Oba pierwiastki powinny być traktowane razem, ponieważ w interesującym nas okresie pochodziły najczęściej ze wspólnych źródeł, którymi były wychodnie galeny. Jest to siarczek ołowiu dość powszechnie występujący na Pustyni Wschodniej (Bishay et al. 1974: 47- 53; Stos- Gale i Gale 1981; Hassan i Hassan 1981). Jednym z podstawowych jej złóż było Gebel Rosas, jednak najstarsze świadectwa eksploracji w tym rejonie przypadają dopiero na początki XX wieku p.n.e (Garland i Bannister 1927:31). W przeszłości badacze uważali, że srebro było importem (Lucas i Harris 1962: 245- 253). Galena zawiera najczęściej poniżej 90% ołowiu i poniżej 1% srebra. Oba pierwiastki można też otrzymać z węglanu ołowiu – cerusytu, również występującego na Pustyni Wschodniej. Takie srebro cechuje wysoka zawartość złota (Ogden 2000: 168-170). Srebro występowało też w złożach złota i pewne jego ilości można było uzyskać podczas eksploracji złóż tego kruszcu (Ogden 2000: 170). Ilość przedmiotów wykonanych z ołowiu zarówno w Egipcie jak i na Bliskim Wschodzie jest niewielka (Hendrickx i Bavay 2002: 66), co utrudnia identyfikację złóż. Najstarszym znanym z Egiptu srebrnym przedmiotem jest pokrywka naczynia kamiennego pochodząca z datowanego na okres IIC grobu 1257 w Nagada (Hendrickx i Bavay 2002:66). Analiza metalograficzna przeprowadzona przez N. Gale i Z. Stos-Gale (1981) wykazuje znaczny procent złota, co sugeruje, że surowiec mógł być pochodzenia nieegipskiego. Za srebrną uważana jest też figurka przedstawiająca drapieżnego ptaka. Pochodzi ona z grobu 721 w Nagada, również datowanego na fazę IIC (Petrie i Quibell 1896: 46; Praag 1978; Payne 1993: 14-15; Hendrickx i Bavay 2002: 66; por. Ciałowicz 2011b: 16-17). Badania metalograficzne pokazują, że przedmiot wykonano z ołowiu, nie pochodzącego z Egiptu (Gale i Stos-Gale 1981). Niestety w wypadku srebra i ołowiu nie da się jednoznacznie stwierdzić, czy przedmioty lub materiał użyty do ich wytworzenia był importowany. Grupa ta zawiera niewiele artefaktów, co utrudnia porównania stylistyczne i wykazanie podobieństw lub różnic pomiędzy pochodzącymi z różnych terenów. Podkreśla się konieczność rozwinięcie studiów nad pochodzeniem surowca (Hendrickx i Bavay 2002: 66; Ogden 2002), co powinno pozwolić na precyzyjniejsze określenie czy były one produktami warsztatów egipskich czy można uważać je za importy. 2.15. Obsydian Często spotyka się twierdzenie, że świadectwem kontaktów Egiptu z Bliskim Wschodem jest występowanie nad Nilem narzędzi wykonanych z obsydianu. Nie są znane jego wychodnie wykorzystywane w okresie Predynastycznym przez mieszkańców Delty i Górnego Egiptu. Długo podejrzewano, że surowiec pochodził z Anatolii. Badania laboratoryjne przeprowadzone na okazach muzealnych wykazały, że znajdowany w Egipcie obsydian pochodził z terenów dzisiejszej Etiopii. Wydaje się więc, że pogląd o importowaniu surowca z Anatolii jest nieuzasadniony (Gimenez et al. 2017). 2.16. Amulety w kształcie głowy byka Ozdobami znanymi z terenów Lewantu, a pochodzącymi z Egiptu są amulety, przedstawiające prawdopodobnie głowę byka. Od wielu lat toczy się dyskusja jak należy interpretować to wyobrażenie. Jest to owalna zawieszka z dobrze zaznaczonymi oczyma, otaczającymi je bardzo schematycznymi rogami oraz rodzajem długiej wypustki wystającej u dołu poza owal amuletu. Niektórzy widzą tu łeb barana (Petrie 1914:44; Gophna 1980: 15), słonia (Hoffman 1989: 4) bądź też stojące połączone plecami dwa słonie bez kłów (Brandl 2016: 219-223), inni łączą zawieszki z kultem bogini Hator (Anđelković 1995: 27). Najbardziej prawdopodobna wydaje się być teoria odwołująca się do symboliki byka i jego ogromnej siły (Ciałowicz 1999: 196; Hendrickx i Eyckerman 2012: 38 – 40). Ci ostatni wskazują również na pewne podobieństwa stylistyczne do przedstawień kobiecych w sztuce egipskiej. „Oczy” miałyby nawiązywać do biustu natomiast „rogi” byłby złożonymi na brzuchu rękami. Ozdoby tego typu pojawiają się w początkach Nagada II, a zanikają w czasach II Dynastii. Są to najpowszechniej występujące amulety (Ciałowicz 1999: 196; Hendrickx i Eyckerman 2012: 39). Z Lewantu znane są dwa takie amulety: z Tell el-Assawir i z En Besor. Pierwszy odkryto, razem ze wzmiankowanym wcześniej naszyjnikiem, w jednym z grobów (Anati 1963: 372, Amiran 1970: 89, 99, Pl.7). Zapewne dotarł on w północne rejony Południowego Lewantu na drodze wymiany towarowej lub jako dar. Drugi pochodzi z egipskiej faktorii handlowej w En Besor (Gophna 1980: 15-16). Prawdopodobnie nie był to typowy import, ale własność jednego z Egipcjan biorących udział w wyprawie do Lewantu. 2.17. Inne towary luksusowe Pod pojęciem towary luksusowe będą tutaj rozpatrywane produkty wykwalifikowanych zakładów rzemieślniczych bądź wykonane z wysoko wartościowych surowców. Najczęściej chodzi o przedmioty, posiadanie których podkreślało pozycję społeczną właściciela. Jednym z najbardziej znanych tego typu wyrobów odkrytych w Lewancie jest nóż typu ripple flake z datowanego na okres WB Ib grobu w Azor (Ben-Tor 1975). W latach 1970-71 wyeksplorowano dwa groby: nr 1 i 4. W obu znajdowały się liczne zabytki pochodzenia egipskiego, głównie naczynia ceramiczne (por. wyżej; Ben-Tor 1975: 12). Nóż był połamany na trzy części, a środkowego fragmentu brakuje. Jest on typowym przykładem noża ripple flake, które produkowano w Egipcie w okresie Nagada IIC- IIIA (Midant- Reynes 1987). Noże tego typu, często z bogato zdobionymi rękojeściami są uważane za ceremonialne i były wyznacznikiem statusu społecznego ich posiadaczy Do Lewantu docierała również egipska biżuteria. Różnego typu paciorki, koraliki i zawieszki deponowano przed wszystkim w grobach. Podstawowymi surowcami z których Egipcjanie wytwarzali swoje ozdoby były: złoto, kwarc, agat, steatyt, serpentynit, ametyst, turkus, kalcyt oraz lapis lazuli. Jednym z najpopularniejszych był karneol. Jednym z centrów produkcyjnych ozdób było Tell el-Farcha, o czym świadczy istnienie na stanowisku dwóch pracowni wykonujących tego typu produkty (Chłodnicki 2017). W. M. F. Petrie i J. E. Quibell (1896: 44) wspominają jeszcze hematyt i srebro, ale przedmiotów z nich wykonanych jest bardzo mało. W omawianym tutaj okresie zaczyna się również rozpowszechniać produkcja fajansu, z którego wykonywano różne rodzaje biżuterii (Nicolson i Peltenburg 2000: 179). Przykłady importowanej biżuterii znane są ze wspomnianych wyżej grobów z Azor. Odkryto w nich prawie 1200 różnego typu zawieszek i paciorków. Większość pochodziła z grobu nr 4 (Ben-Tor 1975: 23). Paciorki były wykonane przede wszystkim z wapienia i karneolu, a także: kryształu górskiego, kwarcu, agatu, ametystu, chalcedonu, jaspisu i malachitu. Ich formy są bardzo typowe. Do najbardziej interesujących należy łezkowata zawieszka wykonana z małej konkrecji i przewiercona w pobliżu węższego końca. Podobne zawieszki pochodzą z wielu stanowisk nagadyjskich w Egipcie. Z jednego z grobów z Assawir pochodzi naszyjnik z paciorków wykonanych, zdaniem prowadzących badania, z alabastru (Anati 1963: 372). Na opublikowanym rysunku widać różnego typu paciorki nanizane na sznur: małe kółka, owalne, baryłkowate oraz przypominające kształtem cząstkę jabłka15. Ostatni z wymienionych typów jest bardzo charakterystyczny i posiada analogie głownie na stanowiskach w Egipcie. Na podobne przedmioty natrafiono między innymi Nagada (Petrie i Quibell 1896: 44- 45, Pl. LVIII). O tym, że paciorki z Assawir są importem świadczy zarówno materiał – alabaster, który zapewne pomylono z trawertynem oraz kształt niektórych paciorków. 15 Kształtem paciorki tego typu przypominają ćwiartkę pomarańczy lub wycinek jabłka. Przekrój poprzeczy zabytku jest trójkątny, o dwóch prostych ścianach stykających się razem dłuższym bokiem oraz trzecią, półkolistą ścianką. Ozdoby są przewiercone w poprzek (por. Petrie i Quibell 1896: Pl. LVIII lewy górny róg planszy). 2.18. Drewno Okres Pre- i Wczesnodynastyczny to czas rozwoju budownictwa oraz powstania pierwszych budowli o charakterze monumentalnym. Dochodzi wówczas do upowszechnienia cegły suszonej przy wznoszeniu wszelkiego typu konstrukcji. Dobrej jakości drewno było jednak konieczne przy konstruowaniu zadaszeń. Wykorzystywano je też do wnoszenia rusztowań. W związku z dominującym w Egipcie ciepłym i suchym klimatem nie występują tam drzewa, które można było wykorzystać w trakcie wznoszenia wielkich budowli. Było go też zdecydowanie za mało jak na potrzeby rodzącego się państwa Egipskiego. Nic wiec dziwnego, że pozyskiwano drewno budulcowe poza granicami. Świadczą o tym pozostałości takich gatunków jak Cedrus libani w Maadi (Kroll 1989: 134- 135; Rizkana i Seeher 1989:76) czy Cedrus libani, Pinus halapensis or brutia, Cupressus serpenvirens w Badari (Brunton i Cahon-Thompson 1928: 38, 62-64, 95). Na podobne gatunki natknęli się badacze izraelscy podczas opracowywania materiałów ze stanowisk wczesnobrązowych (faza Ia) rozsianych na terenie dzisiejszego Aszkelonu. Natrafiono na pozostałości Cedrus libani oraz Quercus cerries (Gophna i Liphschitz 1996: 146). Zdaniem izraelskich badaczy odnalezienie fragmentów drzew występujących na terenach Północnego Lewantu na stanowiskach rozlokowanych nad brzegiem morza świadczy, że drewno było towarem wykorzystywanym w wymianie, a portami docelowymi dla spławianego wzdłuż wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego drewna miały być osady w Delcie Nilu (Gophna i Liphschitz1996: 147- 151). 2.19. Tokeny Częstym znaleziskiem na nagadyjskich stanowiskach osadniczych są tzw. tokeny. Są to małe przedmioty wykonane z gliny, wypalone, przybierające najczęściej formę kulek, stożków, kółek, czasem posiadających pojedynczą dziurkę. Część badaczy widzi w nich pociski do procy (Kubikova 2013). Trudno zgodzić się z tym poglądem, ponieważ słabo wypalona i lekka kulka gliny nie stanowiła groźnej broni. Do tego celu znacznie bardziej nadawałyby się większe przedmioty, dobrze wypalone o znacznie większej twardości. Zgadzam się więc z P. Kołodziejczykiem (2012: 275), że tokeny należy łączyć z handlem i podobnie jak anagogiczne przedmioty znane z Mezopotamii stanowiły rodzaj liczmanów służących, w czasach przed wynalezieniem pisma, do określania ilości towarów (Jordan 1931: 369, Fig. 4; Schmandt-Besserat1979, 1982; Barandes 1979; Borman- Morales 1983). Bogata kolekcja tych przedmiotów pochodzi z Tell el-Farcha (Kołodziejczyk 2012: 272-276, Fig. 12-13). Tokeny są znane również z Maadi (Rizkana i Seeher 1989:12-13, Pl. 2). Odkrycie takich artefaktów w dwóch najbardziej znanych centrach wymiany towarowej w Delcie Nilu może być uważane za dodatkowy argument przemawiający za wykorzystaniem ich w handlu. Kilkanaście przykładów tokenów różnego rodzaju pochodzi również z badań w Tel Erani. Odkryto dwa owalne płaskie przedmioty z dziurką w środku oraz kilkanaście wypalonych kulek. Znany jest również jeden stożek oraz kilka małych cylindrów o zaokrąglonych końcach. W sumie z Tel Erani znanych jest ponad osiemdziesiąt sztuk takich przedmiotów (Milevski et al. 2016: 55-56, Fig 13- 14, Czarnowicz et al. 2016: Fig. 3, Torka-Lis 2016: 131, Pl. 29). Owalny token z dziurką pochodzi również z En Zippori (Milevski 2016: 56). Kilkanaście kulek glinianych znaleziono w warstwach datowanych na fazę Bet Yerah C (Wczesny Brąz II). Gliniane kulki o około 4cm średnicy (Paz 2014: 285- 286, Fig. 6.34), należy uznać za produkt lokalny. Nie można jednak wykluczyć, że mamy do czynienia z przejęciem pewnej idei, stosowanej w Egipcie i w Mezopotamii (Jordan 1931: 369; Schmandt-Besserat 1979, 1982), która we Wczesnym Brązie IB dotarła na tereny Południowego Lewantu, co potwierdzają znaleziska z Tel Erani. 3. Analiza materiału 3.1. Ceramika 3.1.1. Importowane naczynia Naczynia lewantyńskie odkryte w Egipcie można podzielić na dwa podstawowe typy. Pierwsze to duże i średnie naczynia zasobowe. Drugi typ, znacznie mniej liczny, składa się z różnego typu małych dzbanuszków czy butelek. Wyjątkowe są dzbanki z pojedynczym imadłem wystającym ponad wylew16 czy misy. 16 W terminologii angielskojęzycznej określane jako high loop hande jug W pierwszym typie wyróżniają się dwie kategorie naczyń. Jedne mają długą szyję, inne rozchylony na zewnątrz wylew wieńczący krótką szyjkę. Obydwie kategorie różnią się chronologicznie. Naczynia o długich szyjach pojawiają się wcześniej. Znane są między innymi z Maadi (Rizkana i Seeher 1987: Pl. 72-77), a pochodzą z WB Ia. Dzbany z Maadi pochodzą z kontekstów datowanych na Nagada IIC. Naczynia drugiej kategorii, zaczynają się pojawiać młodszych warstwach, a ich forma jest charakterystyczna dla WB Ib. Najwięcej fragmentów pochodzi z naczyń zaopatrzonych w imadła faliste. Takiej ceramiki używano do przechowywania i transportu materiałów płynnych takich jak wino (Dreyer 1992: 297; Gopha i Finkelsztejn 1993: 13; Hartung 2002: 438; Murray 2009: 577) czy oliwa (Serpico i White 2009: 399; Gophna i Lipschitz 1996: 147- 151). Ceramika tego typu występuje dość powszechnie na różnych stanowiskach w Egipcie: w Hierakonpolis (Adams i Friedman 1992, 321), Abydos (Dreyer 1992, 296-276, Pl.5), Tell el-Iswid (van den Brink 1989, 71; Guyot 2014: 117, Fig.11.8), Tel Ibrahim Awad (van den Brink 1992a, 53) czy Minshat Abu Omar (Kroeper 1986/87, 78; 1989, 416- 419). Część naczyń nosi zdobienie charakterystyczne dla horyzontu Erani C. O ile naczynia lewantyńskie posiadają mniejszą rozdzielność chronologiczną aniżeli ich egipskie odpowiedniki, o tyle można dużo dokładniej rozpoznać ich pochodzenie. W Lewancie okresu Wczesnego Brązu istnieją bardzo widoczne różnice pomiędzy naczyniami wykonywanymi w północnej i południowej jego części, co przejawia się w zupełnie innym opracowaniu powierzchni. Naczynia pochodzące z terenów północnych najczęściej pokrywano czerwona angobą oraz wyświecano. Na południu natomiast przeważają naczynia o malowanej powierzchni. Dekoracja składa się z pasów łączących wylew z dnem naczynia. Wykonuje się ją farbą koloru czerwonego lub brązowego17. W Egipcie dużo częściej pojawia się ceramika pochodząca z południa Lewantu. Tylko w nielicznych przypadkach można stwierdzić, że naczynia zasobowe pochodzą z północy. Jednym z nielicznych wyjątków jest naczynie z Tell el-Farcha (Czarnowicz 2012a: 251, Fig: 13: 4). Ma ono bardzo charakterystyczny wzór jasnych pasów na ciemnym tle. Analogiczną ceramikę odkryto jedynie w Megiddo. Tezę mówiącą, że do Egiptu docierała głównie ceramika z południa Południowego Lewantu potwierdzają dodatkowo badania petrograficzne przeprowadzone na innych naczyniach z Tell el-Farcha. W ich wyniku ustalono, że naczynia zasobowe zostały wykonane z glinki dolomitowej formacji Monza występującej między innymi w pobliżu Lod (Ownby 2014). Badania prowadzone na ceramice z grobu U-j (Hartung 2002; Porat i Goren 2002) pokazują, że do Egiptu docierała ceramika z różnych stron Lewantu, jednak i tam wciąż dominowały formy pochodzące z południa dzisiejszego Izraela oraz Jordanii. Na związki z tymi terenami zwraca też uwagę L. Watrin (2002: 435). 17 Analogiczne zdobienie naczyń znane jest z horyzontu Jerycho IX, zwanego też Lodianem, który rozwijał się na terenach Lewantu w Neolicie Ceramicznym. Oba sposoby zdobienia różni jedynie wyświecenie elementów malowanych na ceramice Jerycho IX (por. por. Garfinkel 1999, Kołodziejczyk et al. 2018). Powoduje to częste pomyłki w interpretacji. Znacznie więcej świadectw kontaktów z północną częścią Południowego Lewantu znajduje się wśród naczyń drugiego typu. O kontaktach z tymi terenami mogą świadczyć między innymi misy z guzkami poniżej wylewu, odkryte np. w Nagada (Petrie 1921: Pl.15:5a, b), Abusir el Melek (Schaff 1926, 34, Pl. 26: 156), Mostagedda (Brunton 1937: Pl. 34: 15) czy Tell el-Farcha (Czarnowicz 2012a). Charakterystyczne dla terenów północnych wykończenie powierzchni posiadają też niektóre naczynia z Tell el-Farcha: dzbanuszki czy tzw. czajniczki (Czarnowicz 2012a: 249-250, Fig. 12: 2-4). O ile naczynia pierwszego typu były opakowaniami na produkty płynne przewożone z Lewantu, o tyle w przypadku naczyń drugiego typu sprawa nie jest już taka prosta. Część z nich zapewne było opakowaniami na pachnidła czy oleje jednak nie można wykluczyć, że przynajmniej niektóre stanowiły rodzaj pamiątek przywożonych z wypraw do Lewantu. Mowa tu głównie o naczyniach z zasady nie występujących w Egipcie jak chociażby wspomniane już wcześniej czajniczki. Analizując importy pod kątem typologicznym należy podkreślić, że w materiale tym brak jest jakichkolwiek przesłanek potwierdzających możliwości dłuższego przebywania przybyszów z Lewantu w Egipcie. Dawnej przyjmowano, że tacy docierali do Maadi i przebywali tam przez jakiś czas, jednak dokładna analiza znalezisk przeczy temu twierdzeniu. Nie są znane egzemplarze ceramiki stołowej, a wiązana z mieszkańcami Lewantu półziemianka nie ma analogii w Lewancie. Łączenie jej z kulturą Berszewa wynika z błędu w określeniu chronologii. Zupełnie inny problem stanowi ceramika odkryta w Buto I. Są to naczynia związane jeszcze z przeżywaniem się tradycji chalkolitycznych w Lewancie, prawdopodobnie część z nich wykonana została w Buto, a jej występowanie wiąże się z przynajmniej czasowym pobytem przybyszów z Bliskiego Wschodu na tym stanowisku. Inny, niż w czasach późniejszych, jest też charakter tej ceramiki, ponieważ poza naczyniami o funkcji transportowo – magazynowej odkryto liczne przykłady ceramiki stołowej oraz charakterystycznych, łączonych z kultem kornetów (Faltings 1998, 2002; Watrin 1998). Najstarsza ceramika importowana w Dolnym Egipcie pochodzi z wspomnianego Buto I. Dociera ona, wraz z jej twórcami, do Delty już w okresie współczesnym Nagada IC (Faltings 2002). Jedna z teorii głosi, że w wyniku zmian klimatycznych mieszkańcy Negewu szukali schronienia w Delcie. Ich migracja związana była z poszukiwaniem terenów o łagodniejszym klimacie niż ich tereny ojczyste, zajmowane przez pustynię (Watrin 2007). Najstarsze importy w Górnym Egipcie pojawiają się w grobach kultury Badari w Górnym Egipcie. Wydaje się jednak, że docierają tam szlakiem wiodącym przez wadi Pustyni Wschodniej, Morze Czerwone oraz Synaj. Do pierwszego kontaktu pomiędzy mieszkańcami Górnego Egiptu i Południowego Lewantu doszło być może przypadkowo podczas eksploracji Synaju. Na szerszą skalę ceramika lewantyńska zaczyna docierać do Egiptu dopiero w końcu WB Ia. W okresie współczesnym Nagada IIB – IIIB we Wschodniej Delcie widać stały przepływ importów. Nie ma ich natomiast w Zachodniej Delcie, ale może to wynikać ze stanu badań. W czasie rozwoju kultury Dolnoegipskiej w Delcie Nilu importy występują na wielu stanowiskach. Świadczą o tym odkrycia z Tell el- Iswid, Tell Ibrahim Awad czy Minshat Abu Omar, a przede wszystkim w Maadi. Na tym tle wyróżnia się też Tell el-Farcha, gdzie na Komie Centralnym natrafiono na duży budynek o bardzo rozbudowanym planie, zajmujący znacznie większą powierzchnię niż standardowe domostwa tego okresu. Konstrukcja ta została wniesiona na wydzielonym obszarze, oddzielonym od pozostałej części osady płotem. Budynek będący zapewne siedzibą lokalnego wodza (Chłodnicki i Geming 2012: 92-94) zawierał w swoich pomieszczeniach liczne znaleziska importów w tym również importowanej ceramiki (Czarnowicz 2012a: 261-264). Ilość importów na stanowiskach w Delcie zaczyna spadać wraz ze zmierzchem kultury Dolnoegipskiej. Ten proces można łączyć z pojawieniem się w Delcie przybyszów z Południa, którzy przejęli transport cennych surowców i produktów do Górnego Egiptu. Spadek ilości importów jest niezauważalny w Tell el-Farcha, które najprawdopodobniej, po upadku Maadi przejęło jego rolę jako ważnego centrum redystrybucji towarów (Czarnowicz 2012a: 257-261, Graph. 1). Importy lewantyńskie, nawet w Tell el-Farcha, zanikają zupełnie w drugiej połowie fazy Nagada IIIB. Popularne stają się wówczas imitacje naczyń z Południowego Lewantu. Analizując konteksty, z których pochodzą egzemplarze ceramiki lewantyńskiej w Egipcie należy zwrócić uwagę, na występowanie importów w budynkach związanych z lokalną elitą. Takiego odkrycia dokonano w Tell el-Farcha. Zarówno w tzw. rezydencji nagadyjskiej (Nagada IIID – IIIA) jak i centrum administracyjno-kultowym (Nagada IIIB – IIIC1), znajdowały się przestrzenie, których funkcją było magazynowanie różnego typu produktów (Ciałowicz 2012a). Można przyjąć, szczególnie w odniesieniu do pierwszej z wymienionych budowli, że najważniejsza funkcja łączyła się z redystrybucją produktów z Bliskiego Wschodu na Południe Egiptu. Rezydencja została wzniesiona (Tell el-Farcha faza 2) przez przybyszów z Górnego Egiptu, kiedy w Delcie Nilu panowała jeszcze kultura Dolnoegipska, ale szczyt jej rozwoju przypadł na Tell el-Farcha 3, czyli okres już po unifikacji kulturowej Egiptu. W tym samym czasie zaczynają działać ogromne magazyny, zajmujące przestrzeń co najmniej 26 x 18 m, zlokalizowane na północny wschód od wymienionych wcześniej założeń. Mieszkańcy Tell el-Farcha wykorzystują je aż do okresu panowania Iry-Hora (Chłodnicki i Mączyńska 2018). Wtedy już na Komie Zachodnim działa centrum administracyjno-kultowe, a działająca w nim elita nadzoruje zapewne wspomniane magazyny. Istnienie tak dużych przestrzeni przeznaczonych na magazynowanie towarów nie może być przypadkowe i podkreśla, że jedną z głównych gałęzi lokalnej ekonomii był handel i redystrybucja dóbr, chociaż wraz z rozwojem i bogaceniem się mieszkańców stanowiska, zapewne coraz większa ilość produktów konieczna była do zaspokojenia lokalnych potrzeb. W Górnym Egipcie największa ilość naczyń importowanych pochodzi z leżącego nieopodal Abydos cmentarzyska, które od okresu Nagada IID służyło za miejsce pochówku nagadyjskich elit (Dreyer 2011: 127). Podkreśla to, że produkty importowane sprowadzane były głównie w odpowiedzi na zapotrzebowanie powstającej nagadyjskiej klasy panującej. Wydaje się również, że w świetle najnowszych odkryć z Tell el-Farcha można wysnuć podobne twierdzenie względem kultury Dolnoegipskiej (Ciałowicz 2018: 19-20). Ogromna ilość naczyń z grobów U-j, U-k, U-a czy U-o potwierdza, że wino i oliwa były towarami, które rodząca się wówczas klasa wyższa egipskiego społeczeństwa chętnie zabiarała ze sobą w zaświaty. Bez wątpienia produkty te towarzyszyły też mieszkańcom zarówno Górnego jak i Dolnego Egiptu w codziennym życiu. Świadczy o tym występowanie ceramiki importowanej na stanowiskach osadniczych. Sytuacja z jaką mamy do czynienia na Synaju przypomina tą z Lewantu. Półwysep zamieszkują ludy nomadyczne lub też na wpół osiadłe, kulturą materialną zbliżone raczej do społeczeństw lewantyńskich. Ceramika importowana, za którą w tym wypadku uznaje się przede wszystkim naczynia kultury Nagada (por. Beit-Arieh 2003), koncentruje się w centralnej części półwyspu oraz wzdłuż jego północnej, morskiej granicy na tzw. drodze Horusowej. O ile ceramika odnajdywana w pobliżu wybrzeża śródziemnomorskiego reprezentuje różne typy, o tyle wgłębi lądu dominują naczynia zasobowe. Ważniejsze w tym wypadku od określenia jaką ceramikę można spotkać, jest wskazanie jakich kategorii brakuje. Trzeba podkreślić, iż na całym obszarze Synaju brak jest naczyń kuchennych w ilościach, które mogłyby sugerować istnienie jakiejś enklawy egipskiej. Wgłębi lądu brak jest też wyraźnych śladów obozowania grup przybyłych z Egiptu. Może to sugerować, iż Nagadyjczycy nie zapuszczali się tak daleko, a mieszkańcy Synaju otrzymywali importowane przedmioty albo bezpośrednio z Egiptu albo, co wydaje się bardziej prawdopodobne, podczas kontaktów z mieszkańcami Lewantu. Spoglądając na relacje pomiędzy Egiptem a Bliskim Wschodem przez pryzmat naczyń importowanych trzeba wyraźnie podkreślić, że od momentu pojawienia się pierwszych importów ceramicznych w Egipcie aż do początków I Dynastii podstawowym typem naczyń są średnie i duże dzbany. Świadczy to o przekazywaniu pomiędzy Egiptem a Lewantem znacznych ilości cennych produktów płynnych. Nie rozwiązuje to jednak w pełni problemu natury wzajemnych relacji. Trzeba również wyraźnie podkreślić odrębność Buto I, od ogółu relacji. Na stanowisku osiedliła się grupa emigrantów z Lewantu. Ich pobyt nie miał związku z wymianą towarów, była to raczej grupa ludzi, którzy szukała miejsca do osiedlenia się na stałe. W czasach późniejszych mamy do czynienia wyłącznie z relacjami handlowymi, a pobyt osadników z Lewantu jest mało prawdopodobny. Stan badań uniemożliwia również ilościowe określenie towarów importowanych do Egiptu. Widać za to, że do pewnego momentu – połowa Nagada IIIB, importy docierają do Egiptu, żeby w kolejnej fazie (Nagada IIIB-C1) zaniknąć. W zamian rośnie ilość ceramiki egipskiej w Lewancie. Jej występowanie koncentruje się głównie na południu regionu. Na tym tle wyróżnia się kilka stanowisk jak Tel Erani, Tell es- Sakan, Maahaz czy En Besor, na których zaobserwowano nie tylko naczynia zasobowe, ale również ceramikę kuchenną, wskazującą na pobyt tam przybyszów z Egiptu. Występowanie ceramiki charakterystycznej dla kultur Dolnoegipskiej i Nagada na terenach Bliskiego Wschodu ogranicza się do Południowego Lewantu. Jak do tej pory nie udało się natrafić na żadne przykłady naczyń kultury Nagada na stanowiskach północno Lewantyńskich ani tym bardziej, pomimo sugerowania występowania takich kontaktów, na obszarze Międzyrzecza. Bazując na znaleziskach ceramiki, z całą pewnością można powiedzieć, iż obszar oddziaływania kultur: Dolnoegipskiej i Nagada ograniczał się jedynie do Południowego Lewantu. Analizując odnalezione tam importy należy w pierwszej kolejności podkreślić, że naczynia o egipskiej proweniencji pojawiają się w na terenach Palestyny w większej ilości dopiero we Wczesnym Brązie Ia2 a następnie po okresowym spadku ich ilości w fazie Ib1, dochodzi do znacznego wzrostu we Wczesnym Brązie Ib2 (Yekuteli 2000: 137, 142). Zanik występowania ceramiki egipskiej następuje jeszcze przed końcem tego okresu na co wskazują wykopaliska prowadzone na najważniejszych stanowiskach o stałej obecności przybyszów z Egiptu – Tel Erani (Czarnowicz et al. 2016) oraz Tel Lod (van den Brink 2002, Patz et al. 2005a, 2005b). Do tej pory część badaczy uważała, że kres istnienia tzw. kolonii egipskiej w Lewancie wyznaczał koniec WB I (Anđelković 1995: 70). Jednak na wyżej wspomnianych stanowiskach, już po wycofaniu się przybyszów z Afryki kontynuuje się osadnictwo lokalne, a w następnych fazach nie pojawiają się charakterystyczne dla Wczesnego Brązu formy ceramiczne jak np. ceramika metaliczna. Ceramika importowana w Lewancie została poddana obszernym badaniom petrograficznym prowadzonym w końcu lat ’80 XX wieku przez N. Porat (1989a, 1989b, 1992). Niestety jej opracowania nie posiadają żadnej dokumentacji fotograficznej ani też rysunkowej przebadanych próbek, na których dałoby się rozpoznać formę naczynia. Trzeba więc jej zaufać, że rozpoznała prawidłowo formy naczyń. Obraz ceramiki importowanej wynikający z jej ustaleń nie różni się stanowczo od podstawowej analizy inwentarzy ceramicznych kilku stanowisk zawierających materiały egipskie. Autor niniejszej pracy miał okazję uczestniczyć w opracowaniu znalezisk z Tel Erani, a dzięki uprzejmości Israel Antiquities Authority i jej pracowników, mógł zaznajomić się z materiałem z En Besor, Aszkelon, Ptora czy Amacja. Uważam, że należy zgodzić się z R. Amiran i E.C.M. van den Brinkiem (2000: 31), którzy zasugerowali podział importów pod względem wykonania na trzy grupy: 1) Naczynia wykonane z gliny lokalnej w tym zarówno z domieszką organiczną, typową dla kultur Predynastycznego Egiptu, jak i mineralną, znana głównie z terenów Lewantu. 2) Naczynia wykonane z gliny syltowej 3) Naczynia wykonane z gliny marglowej. W skład kategorii drugiej i trzeciej wchodzą przeważnie naczynia zasobowe. Dużo rzadsze są znaleziska naczyń otwartych. Ich występowanie niektórzy badacze łączą z wykorzystywaniem ich jako przykrywek do dzbanów w trakcie transportu (Amiran i van den Brink 2000: 32). Inaczej jest z grupą pierwszą, do której należą wszystkie typy naczyń. Ich występowanie dowodzi produkcji naczyń o formach charakterystycznych dla kultury Nagada w warsztatach w Południowym Lewancie. Ich wykonawcami byli zapewne garncarze przybyli z Egiptu, a ich działalność miała na celu zarówno dostarczenie odpowiedniego typu ceramiki niezbędnej dla podtrzymania działalności tzw. kolonii, jak również uzupełnienia strat powstałych w trakcie transportu lub zwiększenie liczby naczyń niezbędnych do transportu większej ilości towarów. Trudno zakładać, żeby np. formy chlebowe, przywożono specjalnie z Egiptu, skoro kilkanaście było potrzebnych w ciągu roku dla każdej rodziny. W takich wypadkach, co znajduje potwierdzenie w pracach N. Porat (1992), sięgano po surowiec lokalny. Nie udało się dotychczas odkryć żadnego warsztatu produkującego naczynia egipskie na terenach Lewantu, jednak prace N. Porat wskazują, iż takowe mogły istnieć np. w pobliżu Tel Erani (Porat 1996: 34-35). Na dwóch stanowiskach podczas badań wykopaliskowych natrafiono na pozostałości instalacji służącej do suszenia form chlebowych. Było to jedno ze stadiów produkcji tychże naczyń, co dowodzi ich wytwarzania na miejscu przez przybyszów z Egiptu. Takie instalacje są znane Tel Erani i En Besor (Czarnowicz et al. 2014, 2016; Gophna 1985). 3.1.2. Podział naczyń ze względu na typ i chronologię występowania Na stanowiskach z Południowego Lewantu odkryto różnego typu naczynia importowane i wykonane lokalnie, lecz o cechach typowych dla kultur rozwijających się w Egipcie. Są to zarówno różnego typu formy otwarte jak i zamknięte. Można odnieść wrażenie, że przeważają naczynia zasobowe, wykorzystywane do transportu towarów pomiędzy Palestyną a Egiptem. Poza kilkoma wyjątkami naczynia można podzielić następująco18: 18 W tym miejscu zastosowano nomenklaturę używaną przez archeologów pracujących na terenach Południowego Lewantu do określenia niektórych typów naczyń, zupełnie odmienną od tej stosowanej dla ich opisania w Egipcie. W dalszej części tekstu problem ten zostanie szerzej omówiony oraz zostaną podane stosowne odpowiedniki. 1) Formy zamknięte a. Duże i średnie dzbany b. Naczynia cylindryczne c. Małe dzbanuszki o owalnym brzuścu d. Małe butelki e. Dzbany soczewkowate 2) Formy otwarte a. Misy lotosowe b. Misy półkoliste, wyświecane c. Misy częściowo polerowane d. Głębokie misy o płaskim dnie i zaokrąglonych ściankach e. Dzieże f. Formy chlebowe Sposób publikacji odkryć, jak już wcześniej wspominano, uniemożliwia przeprowadzenie analiz statystycznych oraz ilościowych. O ile do materiałów z wielu stanowisk łatwo jest dotrzeć i zostały zweryfikowane przez piszącego te słowa, to część, z kluczowych stanowisk jest niedostępna. Tak jest np. z zabytkami z Tell es-Sakan niedostępnymi ze względu na sytuację polityczną. Od dłuższego czasu starałem się też dotrzeć do materiałów z wykopalisk S. Yeivina w Tel Erani. Pomimo uzyskania stosownych pozwoleń, wciąż nie udało się ich zlokalizować. Dostępna jest jedynie niewielka ilość fragmentów przechowywanych w Rzymie i pochodzących z czasu, kiedy w prace na stanowisku włączyli się włoscy badacze. Problematyczne wydają się być również materiały pochodzące z przełomu XIX i XX wieku oraz 20-lecia międzywojennego – sposób ich publikacji jest mocno niedoskonały, podobnie z resztą jak w przypadku Egiptu. Pewne porównania można jednak poczynić. Tabela 6 przedstawia zestawienie występowania głównych typów naczyń na stanowiskach lewantyńskich. Użyte kolory odnoszą się do generalnej ilości fragmentów naczyń odnalezionych na stanowisku. Kolorem żółtym oznaczono znaleziska pojedyncze, natomiast zielonego użyto wówczas, kiedy ilość naczyń oszacowano na co najmniej kilkanaście. Większość stanowisk figurujących w zestawieniu znana jest z przeprowadzonych tam badań wykopaliskowych. Jedynie nieliczne jak Rafiach są miejscami, gdzie materiały uzyskano w sposób przypadkowy bądź w wyniku badań nie destrukcyjnych. Pod względem częstotliwości występowania, najczęstsze są bez wątpienia duże i średnie naczynia zasobowe, zwane potocznie dzbanami na wino. Niestety jak do tej pory nikt nie zdefiniował precyzyjnie tej kategorii naczyń. Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto, że chodzi o o duże naczynia zasobowe, wypalane w wysokiej temperaturze. Mają grube ścianki, zwężające się ku dołowi denko, szerokie ramiona, krótką szyję i wylew wywinięty na zewnątrz, często ze zgrubieniem na krawędzi. W większości wypadków mamy do czynienia z naczyniami wykonanymi z glin nilowych mieszczących się w kategoriach SNII-1 i SNII-2 {Jucha 2005: 29-30), ale zdarzają się też dzbany wykonane lokalnie w Lewancie. Dzbany na wino pojawiają się w Egipcie w okresie Nagada IIIB (Jucha 2005: 69-72; 2012: 64-69), a ich występowanie kontynuuje się w kolejnej fazie. Znane są też ich mniejsze odmiany, dochodzące do kilkunastu centymetrów wysokości. Do kategorii duże i średnie dzbany zaliczono też inne niż dzbany na wino naczynia zasobowe. Używano ich przed fazą Nagada IIIB podobnie jak mniejszych dzbanów, odkrytych np. w Erani (Brandl 1989: Fig 9-10, 14) czy Ramla (Avrutis 2018: Fig.2: 3). Bez wątpienia wszystkie te dzbany służyły jako naczynia zasobowe oraz transportowe. Były dużo lepiej przystosowane zarówno do transportu jak i magazynowania oraz posiadały większa pojemność niż odpowiadające im formy w Lewancie. Nadawały się też świetnie do transportu. Charakterystyczna dekoracja jak i forma wylewu omawianych dzbanów pozwala na zaszeregowanie większości z nich do dwóch głównych grup kategorii, określonych przez E.C.M van den Brinka (1996) jako Typy III i IV. Pierwszy z nich charakteryzuje dekoracja w postaci łuków, lekko zagłębionych w powierzchnię ramion naczynia. Dzbany należące do Typu IV dekoruje imitacja sznura obiegająca naczynie w dwóch lub trzech miejscach – najczęściej na wysokości ramion oraz tuż powyżej denka. Fragmenty dzbanów na wino Typu III są znane między innymi z Tel Erani (Brandl 1989: Fig: 9:, 10:5, Czarnowicz 2016a: Fig. 4: 12,17, 5:3, Pl. 13:9), En Besor III (Gophna 1990: Fig. 10:5, 8, 11), Lod (van den Brink et al. 2015: Fig. 17: 2-3) czy Tel Arad (Amiran 1974: Fig. 2:12). Naczynia wchodzące do Typu IV pochodzą między innymi z En Besor III (Gophna 1990: Fig: 8.1), Tel Erani (Czarnowicz 2016a: Fig 4, Pl. 13: 1-4, 8), el-Maghar (Braun et al. 2001: Fig. 4.2: 4), Horvat Illin Tahtit (Braun et al. 2001: Fig. 4.5: 2). Fragmenty innych dzbanów, wyglądających bardzo podobnie do dzbanów na wino, jednak znacznie mniejszych, pochodzą na przykład z Tel Erani (Czarnowicz 2016a: Fig 4: 3, 16, Pl. 13:5). Sposób wykonania oraz kształt i wylew są niemal identyczne jak w pełnowymiarowych naczyniach, co sprawia, że dysponując jedynie niewielkim fragmentem, bardzo trudno jest odróżnić je od siebie. Obydwa typy: średnie i duże dzbany, współwystępują ze sobą w fazach Nagada IIIB – C1 (por. Jucha 2005: 43, Pl: 27-29; 2012: 66, Fig. 2: 1-2). Dzbany odkryte w Południowym Lewancie posiadają liczne analogie na wszystkich najważniejszych stanowiskach w Egipcie, datowanych na okres Nagada IIIB – C1 (por. np. van den Brink 1996, 2001; Köhler 1998; Kohler, Smythe 2004; Kroeper i Wildung 1994, 2000; Jucha 2012b) Drugim najpowszechniejszym typem ceramicznym są dzbany cylindryczne. Na tereny Lewantu docierają bardzo wcześnie, bo już w początkach WB Ib1 i występują powszechnie do końca kolejnej fazy. Można wydzielić dwa typy różniące się od siebie kształtem oraz chronologią. Starszy tworzą dzbany z płaskim, wąskim dnem, nieznacznie rozchylającymi się ściankami zdobionymi u góry ornamentem w postaci łuków. Szyja jest lekko wklęsła, a wylew wywinięty na zewnątrz. Takie dzbany są charakterystyczne dla fazy Nagada IIIA2. W Lewancie znane są z Tel Erani, Aszkelon- Afridar oraz Barnea (Gophna 2002). Są to jedne z pierwszych egipskich importów ceramicznych na Bliskim Wschodzie. We Wczesnym Brązie Ib2 do Lewantu docierają kolejne wersje naczyń cylindrycznych. Są one typowe dla fazy Nagada IIIB. Od poprzedników odróżnia je dekoracja w postaci odcisku sznura, nacinanej linii czy półkoli. Mają one bardziej proste ścianki, znika też wgłębienie zaznaczające szyję, a wylew jest często mocnej wywinięty tworząc rodzaj wałka. Z czasem dekoracja zanika i w okresie współczesnym Nagada IIIC1 zaczynają dominować naczynia niezdobione (Jucha 2008: 69-74). Dzbany cylindryczne są bardzo dobrze wypalone, a wykonywano je z dobrej jakości gliny nilowej (SN-I) lub z gliny marglowej (Jucha 2005: 32; Sobas 2012: 181). Na podstawie badań przeprowadzonych na próbkach pobranych z naczyń cylindrycznych z En Besor ustalono, że służyły do transportu produktów zawierających dużą ilość tłuszczu. Mogły być to np. sery. Nie można również wykluczyć, że w naczyniach cylindrycznych przewożono mięso wieprzowe czy rybie zatopione w tłuszczu. Taka forma konserwacji pożywienia znana była w czasach Wczesnego Brązu. Wykorzystanie naczyń w opisany sposób pośrednio sugerują znaleziska z Tell el-Farcha. Wśród kości zwierzęcych dominują fragmenty mało mięsne (głowy, przednie nogi), a w szczątkach ryb zdecydowanie przeważają głowy i ogony. Archeozoolodzy analizując materiał z Tell el-Farcha uważają, że brakujące części, zasobne w mięso, mogły być eksportowane poza stanowisko (Abłamowicz 2012, Makowiecki 2012). Naczynia cylindryczne, podobnie jak dzbany na wino występują powszechnie na stanowiskach lewantyńskich znajdujących się w obszarze odziaływania Egiptu. Tego typu dzbany nie są znane jedynie z osad w Horvat Illin Tahtit, Jerycho, Lachisz i cmentarzysk w Ai, Ramla i Azor. Warte podkreślenia jest, że większość z publikowanych znalezisk posiada dekorację poniżej wylewu, co może świadczyć, że pochodzą raczej z Nagada IIIB niż z C1. Żadna inna kategoria importowanych naczyń nie występuje w Lewancie równie powszechnie jak dwie opisane powyżej. Powszechność występowania ceramiki zasobowej nie powinna dziwić. Jej obecność dowodzi, że pomiędzy Lewantem, a Egiptem przemieszczano duże ilości towarów. Dobrze wypalone i przystosowane do transportu naczynia cylindryczne oraz dzbany na wino nadawały się do tego celu znakomicie. Należy jednak pamiętać, że ich relatywna powszechność wynika nie tylko z silnych relacji, ale również charakterystycznych kształtów i surowca do ich produkcji. Powoduje to łatwe wyróżnianie ich w materiale ceramicznym. Na stanowiskach lewantyńskich często pojawiają się też małe dzbanuszki i buteleczki. Pierwsze to owalne naczynia z syltu nilowego lub gliny marglowej, cienkościenne, często z zagłębieniem oddzielającym szyjkę od brzuśca, zwykle polerowane i pokryte angobą. Mogły one służyć do przechowywania wonnych olejków czy innych kosmetyków. Buteleczki mają często nieopracowaną powierzchnię i znacznie grubsze ścianki. W analizie nie zostały uwzględnione te, dla których nie potwierdzono proweniencji poprzez badania petrograficzne. Wynika to z faktu, że identyczne naczynia produkowano wówczas lokalnie w warsztatach lewantyńskich (Yekutieli 2000). Nie da się wyróżnić żadnego schematu występowania tego typu naczyń. Najczęściej pojawiają się na stanowiskach o największej ilości importów, ale znane są również z cmentarzysk: Azor, Ramla oraz osad jak np. Malhata czy Lachisz gdzie odnaleziono niewiele innych importów. W analizie wyróżniono jeszcze jeden typ naczynia zamkniętego. Chodzi tu o dzbany o elipsowatym przekroju brzuśca tzw. dzbany soczewkowate. Jest to naczynie mało popularne zarówno w Egipcie jak i w Lewancie, ale pojawia się w zasadzie wyłącznie w Nagada IIIC1, więc jest ważne z punktu widzenia korelacji chronologii. Takie dzbany odkryto w warstwach datowanych na schyłek WB Ib2 na trzech stanowiskach lewantyńskich: Tel Erani (Brandl 1989: Fig.9: 7), En Besor (Gophna 1990: Fig. 8: 16-17) ) oraz w Amacji (Milevski et al. 2016). Wywodzące się z Egiptu naczynia otwarte występują na terenach Lewantu rzadziej niż dzbany. W materiale archeologicznym można wyróżnić ich kilka głównych typów: misy lotosowe, misy częściowo polerowane, misy o płaskim dnie i owalnych lub prostych ściankach, dzieże oraz formy chlebowe. Misy lotosowe zostały podzielone przez M. Juchę (2005: 48) na dwie kategorie – o lekko wklęsłych ściankach (B-2) oraz mocno wywiniętym wylewie (B-3). Bez badań petrograficznych nie da się jednoznacznie stwierdzić czy wyprodukowano je w Egipcie, czy na miejscu w Południowym Lewancie przy użyciu lokalnych surowców. Odkryte w Lewancie przykłady takich naczyń niczym nie odbiegają od mis znanych z terenów Egiptu, gdzie jest to bardzo popularny typ naczynia (por. np. Needler 1984: Fig. 24:25; Kroeper i Widung 1985: Abb120, Abb 155; Köhler 1998: 25, Taf. 34:1-10; Mączyńska 2012, Sobas 2012) W Południowym Lewancie znane są przede wszystkim ze stanowisk o silnej obecności egipskiej: z En Besor (Gophna 1990: Fig. 1:1, 3, 4), Tel Erani (Brandl 1989: Fig. 12: 12), Maahaz (Amiran i van den Brink 2000: Fig. 3.2: 1-6) czy Lod (van den Brink 2018: Fig. 19: 1-4)) Rzadziej występują również na innych, jak np. Ai (Brandl 1992: Fig.2: 9-10) czy Gezer (Brandl 1992: Fig. 3: 10). Najwięcej przykładów znanych jest z okresu odpowiadającemu fazie Tell el-Farcha 5 czyli Nagada IIIB – C1 (Jucha 2005: 48). Tylko jedno naczynie tego typu z Tel Erani odbiega od normy. Jest to misa, która wzorem mis częściowo polerowanych posiada wyświecenia zarówno w części wewnętrznej jak i zewnętrznej. Misy lotosowe pojawiają się w Lewancie nie tylko jako wyposażenie kuchenne, ale również jako pokrywki do naczyń zasobowych (Amiran i van den Brink 2000: 32). Porównując występowanie naczyń zamkniętych i mis lotosowych widać, iż te drugie zawsze występują na stanowiskach, gdzie natrafiono na duże dzbany. Drugim typem mis o pochodzeniu egipskim są misy częściowo polerowane. Naczynia mają płaskie dno i lekko rozchylone, proste ścianki z zaokrąglonym wylewem. Cechą charakterystyczną jest polerowanie widoczne na powierzchniach zewnętrznych i wewnętrznych, ale dekoracja ta pokrywa jedynie górną część ścianek. W Egipcie misy te pojawiają się w fazie Nagada IIIB, jednak najwięcej przykładów pochodzi w fazy IIIC1 (Jucha 2005:48). Bez studiów petrograficznych, podobnie jak w przypadku mis lotosowych, nie da się jednoznacznie, stwierdzić gdzie naczynia zostały wykonane ani też jakiego typu gliny użyto do ich produkcji. Najczęściej znane są ze stanowisk o największej ilości importów: Tel Erani (Brandl 1989: 12: 9; Czarnowicz 2016a: Fig. 1: 1- 6, Pl. 13: 12, 14-15), Tel Halif (Levy et al. 2001: Fig. 4: 7), En Besor (Gophna 1990: Fig. 4) czy Tell es- Sakan (de Miroschedji 2015: Fig. 11: 5). Rzadziej spotyka się je na innych np. Tell Malhata (mniejszy) (Ilan 2002: 308). Dzieże to duże naczynia o płaskiej lub lekko zaokrąglonej podstawie i prostych rozchodzących się ściankach z grubym wywiniętym na zewnątrz wylewem. Wykorzystywano je w Egipcie w procesie produkcji chleba i piwa. Stąd też kilka lat temu media publiczne w Izraelu podały, iż natrafiono w tym kraju na świadectwa produkcji egipskiego piwa. Informacja bazowała na znalezisku kilku fragmentów dzieży podczas wykopalisk prowadzonych na obszarze Tel Awiwu przez IAA. Znaleziskom nie towarzyszyły żadne konstrukcje piecowe. Ponieważ jak do tej pory nie udało się natrafić na żadną instalacje do produkcji piwa w południowym Lewancie można zakładać, iż naczynie używane były do wyrobu ciasta na chleb. Raczej trudno przypuszczać, że naczynia zostały importowane z Egiptu. Badania petrograficzne znalezisk z innych stanowisk dostarczyły informacji o produkcji dzież w pobliżu Tell Erani (Porat 1996). Dzieże pojawiają się na stanowiskach o największa ilości naczyń importowanych. Jedynym wyjątkiem jest Lachisz (Tufnell 1958: 147, Pl. 12: 59, 62, 56:25). Jednak rozmiary mis odnalezionych na cmentarzysku są mniejsze niż egipskich, mają też inne opracowanie powierzchni. Na podstawie tych cech można kwestionować ich przynależność do omawianej grupy. Być może naczynia powinny raczej zostać zaliczone do innej kategorii – mis o płaskim dnie i prostych lub lekko owalnych ściankach. W przypadku pozostałych znalezisk nie ma takich zastrzeżeń. Jednym z najbardziej charakterystycznych naczyń łączonych z przybyszami z Egiptu są bez wątpienia formy chlebowe. Są to owalne misy o grubych ściankach, wygładzone w środku i czasem w górnej części strony zewnętrznej. Wylew naczynia był albo zaokrąglony albo też posiadał nieznaczne zagłębienie, rodzaj rynienki. Często zdarza się i ż w części wewnętrznej widoczne są tzw. znaki garncarskie. Misy, jak sama nazwa wskazuje, służyły do produkcji chleba (Brunton i Caton-Thompson 1928:5, Jacquet-Gordon 1981: 1-12). Naczynie nie było wypalane przed użyciem, a jedynie suszone, następnie wkładano przygotowane wcześniej ciasto, przykrywano całość drugą misą. Tak zamknięte naczynie wstawiano do żaru. W Południowym Lewancie formy chlebowe znaleziono na stanowiskach o największej ilości importów, ale nie tylko. Najwięcej ich pochodzi z Tel Erani (Czarnowicz 2016a: Fig. 2, Pl. 13: 16-19), En Besor III (Gophna i Gazit 1985: 12, Gophna 1990: 147- 148), Maahaz (Amiran i van den Brink 2001: 35), Tell es- Sakan (de Miroschedji 2015: 1016), Lod (Paz et al. 2005: 149) oraz Halif (Levy et al. 1997: 9- 10; 2001: 417; Kansa i Levy 2002: Fig. 12: 1). Pojedyncze sztuki odnaleziono w Amacji (Milevski et al. 2016). Nie jest znana dokładna ilość form ze stanowisk badanych przez N. Porat (1989a, 1989b, 1992) na stanowiskach Aszkelon- Afridar, el- Maghar czy Site H. Jeśli wierzyć A. Roschwalb (1981: 162, 168) to na stanowisku M mamy do czynienia z „piekarnią egipską”. Wszystkie powyżej wymienione naczynia są charakterystyczne dla fazy Nagada IIIB – C1. Z Taur Ikhbeineh pochodzi starsze naczynie datowane na wcześniejsza fazę kultury Nagada, charakteryzujące się mniejszą głębokością (Oren i Yekutieli 1992: 368- 371). Warto podkreślić, że na dwóch stanowiskach w Południowym Lewancie odkryto instalacje służące do ich suszenia form chlebowych przed użyciem: w Tel Erani (Czarnowicz et al. 2014, 2016) oraz En Besor (Gophna i Gazit 1985). Formy chlebowe znajdowane są w ogromnych ilościach na wszelkich stanowiskach osadniczych w Egipcie. Podczas prac w Tell el-Farcha, codziennie odnajdywanych jest kilkadziesiąt kilogramów fragmentów tych naczyń. Zapewne po przybyciu do Lewantu Egipcjanie nie zatracili ani umiejętności, ani nawyku wytwarzania chleba w swój tradycyjny sposób. Można więc przyjąć, że na stanowiskach, gdzie występują formy chlebowe przez jakiś czas przebywali ludzie związani kulturowo z Egiptem. Do podobnego wniosku doszedł E. Braun (2005:144). Trudno sobie wyobrazić, aby ktokolwiek eksportował z Egiptu tak nietrwałą ceramikę, która nie miała też walorów estetycznych. Badania petrograficzne form chlebowych z niektórych stanowisk wskazują, iż produkowane były z gliny lokalnej (Levy et al. 1997). Innych informacji dostarczyły badania petrograficzne takich naczyń z Lod. Zostały one wykonane z gliny pochodzącej z terenów północnego Negewu (van den Brink 2002). Może to sugerować, iż przybysze nie osiedlili się tam na stałe, a jedyne przybyli w rejon dzisiejszego Lod na krótki okres czasu. E. Braun (2005) kwestionuje też stałą obecność Egipcjan w Tel Halif, wykorzystując do tego celu podobny argument. Podaje on, że niepublikowany raport petrograficzny, na który powołuje się J. P. Dessel (1991: 131- 133, 422) wskazuje, że formy chlebowe mogą pochodzić z Negewu. Oczywiście daleki jestem od wiązania grup etnicznych z naczyniami jednak formy chlebowe są bardzo charakterystycznym typem, wykorzystywanym do bardzo konkretnego celu i w tym wypadku, szczególnie kiedy współwystępują na stanowiskach archeologicznych inne instalacje i ceramika związane z produkcją chleba, można z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, iż w takich miejscach przebywali ludzie związani ze społecznościami nagadyjskimi z Egiptu. W materiale archeologicznym można wyróżnić jeszcze kilka typów naczyń. Są to między innymi misy o płaskim dnie i prostych lub lekko owalnych ściankach, kratery czy półkoliste misy. Ich występowanie ogranicza się głównie do miejsc o największej ilości importów egipskich. Wydaje się więc, że należy je łączyć z obecnością w Lewancie przybyszów z Egiptu. Opisywane naczynia to najczęściej ceramika stołowa wykorzystywana przy serwowaniu posiłków. Nie można wykluczyć, że pewne jej ilość trafiły w ręce mieszkańców Lewantu stąd też takie formy pojawiają się np. w Ai, Gezer czy Abu al-Kharaz. Należy również zwrócić uwagę na jeszcze jeden problem jaki stoi przed badaczami prowadzącymi prace na stanowiskach, gdzie potencjalnie może występować ceramika importowana. W przypadku mis, opisywane przez mnie powyżej typy są tak podobne do lokalnych naczyń otwartych, że często bardzo trudno jest jednoznacznie rozsądzić, czy takowe są produktami rzemieślników egipskich czy lewantyńskich. Z drugiej strony nie można również twierdzić, że mamy tu do czynienia z imitacjami, ponieważ chodzi o bardzo prosty typ naczynia, którego formę narzucała nie tradycja kulturowa, a funkcja jaką miało pełnić. Dlatego też np. w Maahaz czy Aszkelonie-Afridar nie rozpoznano mis częściowo polerowanych, których wylew i opracowanie powierzchni do złudzenia przypomina półkuliste misy wytwarzane lokalnie. Dotyczy to również ostatniego omówionego tyczy mis o płaskim dnie i prostych bądź lekko owalnych ściankach. Pobieżna analiza ilościowa, jaką można przeprowadzić na podstawie publikowanych danych oraz dostępu do niektórych zbiorów z terenów Lewantu wskazuje, że na obszarze zajmowanym dzisiaj przez Izrael, Autonomię Palestyńską oraz Jordanię można wydzielić dwa typy stanowisk. Pierwsze to miejsca, gdzie odkryto, często po przebadaniu znacznej części osady, pojedyncze importy. Drugie to stanowiska, gdzie ilość importów była znaczna (co najmniej kilkadziesiąt), a wachlarz form był znacznie większy, niż w grupie pierwszej. Najpowszechniej występującymi importami są bez wątpienia różnej wielkości naczynia zasobowe, reprezentujące dwie kategorie. Są to: średnie i duże dzbany, należące do typów III i IV wg. van den Brinka (1996) oraz naczynia cylindryczne. Bardzo popularne są też różnego rodzaju małe buteleczki. Formy otwarte, różnego typu misy, praktycznie zawsze towarzyszą naczyniom zamkniętym, często służąc jako ich pokrywki. Na stanowiskach, gdzie materiału importowanego jest najwięcej, licznie reprezentowane są też naczynia służące do przygotowywania tradycyjnych dla Egiptu posiłków. Wydaje się, iż na co najmniej kilku stanowiskach, w Tel Erani, Maahaz, En Besor III czy Tell es-Sakan, ilość importów oraz typów naczyń uzasadnia głoszony przez wielu pogląd o pobycie na terenach południowego Lewantu przybyszów z Egiptu. Wysoka reprezentacja naczyń zasobowych świadczy niezbicie o przenoszeniu różnego typu dóbr na linii Egipt – Lewant. Natomiast mniejsza niż by się mogło wydawać ilość ceramiki stołowej, ograniczenie jej występowania do zaledwie kilku stanowisk może świadczyć o tym, iż poglądy prezentowane przez B. Brandla (1989, 1992), B. Anđelkovicia (1995) czy P. de Miroschedjiego (2015) mówiące o kolonizacji terenów Południowego Lewantu przez przybyszów z Egiptu są nieuzasadnione. Bardzo ważna dla poprawnego zrozumienia relacji Egipt – Bliski Wschód jest Amacja (Milevski et al. 2016), gdzie mimo przebadania całego stanowiska, odkryto niewiele importów. Było to raptem kilka fragmentów naczyń zamkniętych oraz fragmenty formy chlebowej. Czym to może dowodzić? Uważam, że świadczy to o bardzo krótkim pobycie w tym miejscu Egipcjan, którzy szybko wrócili do miejsca stałego obozowania. Odkrycia w Amacji obalają argument mówiący, że niewielka ilość zabytków jest jedynie wynikiem stanu badań. Skoro przebadano całe stanowisko, a importów było tak niewiele, nie można tłumaczyć niewielkiej ich ilości jedynie wyrywkowym stanem badań. Informacje z Amacji potwierdzają wyniki innych badań: w En Besor ceramika koncentruje się w jednym budynku; w Tel Erani również pochodzi z konkretnego zabudowania oraz w dołów śmietnikowych poza murami miejskimi. W innych miejscach Tel Erani materiałów importowanych dotychczas nie stwierdzono. Tabela 6. Zestawienie typów naczyń importowanych występujących na stanowiskach lewantyńskich. Kolor żółty- pojedyncze przedmioty, kolor zielony- przedmioty występujące powszechnie 3.2. Pozostałe przedmioty Na tereny zarówno Egiptu jak i Południowego Lewantu, przez całe 4 tysiąclecie p.n.e., dociera nie tylko ceramika, lecz także inne przedmioty. Wśród nich przeważają surowce oraz towary luksusowe. Należy podkreślić, że wiele przedmiotów po szczegółowej analizie nie można uznać za importy czy naśladownictwa. Dotyczy to głównie tych datowanych najwcześniej jak np. muszle skorupiaków, czy przedmioty wykonane z kości słoniowej. W analizie artefaktów należących do tych kategorii widać (por. Bar-Yosef Meyer 2002a, 2002b) tendencję do tłumaczenia różnych zjawisk wpływami obcej kultury, najczęściej egipskiej. Zdecydowanie Egipt był potęgą na Bliskim Wschodzie, która potrafiła podporządkować sobie sąsiednie tereny oraz narzucić swoje zdobycze kulturowe okolicznym ludom, jednak trzeba pamiętać, iż czasy tutaj opisywane to dopiero okres formowania się państwa faraonów. Tym bardziej w czasach, kiedy w Górnym Egipcie rozwijała się kultura Badari oraz Amrańska możliwości ich oddziaływania na tereny południowego Lewantu musiały być ograniczone. Nic więc dziwnego, że powstające na stanowiskach w okolicy Berszewy figurki z kości słoniowej nie są ani wykonane z inspiracji egipskiej ani też nie są importami. Co więcej można postawić pytanie czy to jedyna figurka kobieca znana z Badari nie jest importem lewantyńskim? To samo dotyczy muszli skorupiaków słodkowodnych (por. wyżej). Bazując na doświadczeniach z badań w Tel Erani i ilościach muszli tam odkrywanych, należałoby przyjąć, zakładając ich egipskie pochodzenie, że muszle mięczaków były głównym towarem eksportowy położonych wysyłanym znad Nilu. Dzięki odkryciu z zatoki Atlit możemy przypuszczać, że mieszkańcy Egiptu przewozili żywe skorupiaki w naczyniach ceramicznych zalanych słodką wodą. Ponieważ przewożący towar starali się zachować świeżość opisywanego produktu, mogli to robić w celach konsumpcyjnych. Oczywiście trudno bazując na zaledwie jednym znalezisku oprzeć tezy o konsumpcyjnym wykorzystaniu mięczaków nilowych, jednak z drugiej strony nie można wykluczyć takiej ewentualności. Wydaje się, że gdyby chodziło jedynie o produkcję ozdób nie trzeba byłoby zachowywać małż przy życiu. Skoro więc, szczególnie na stanowiskach chalkolitycznych, odnajdujemy tak duże ilości muszli nieprzerobionych na zawieszki czy nie wykorzystanych w żaden inny sposób, można przypuszczać, że wykorzystywano je w celach konsumpcyjnych. W takim razie, jeśli importowano je z Egiptu to, gdzie są opakowania w których je transportowano? Na żadnym ze stanowisk, gdzie odkryto muszle skorupiaków słodkowodnych w warstwach chalkolitycznych: w Grocie Skarbu w Nahal Miszmar (Bar-Adon 1980), Shiqmim (Levy 1987), Abu Matar (Perrot 1955), Horvat Better (Dothan 1959) nie natrafiono podczas badań chociaż na pojedynczy fragment naczynia importowanego z Egiptu. W świetle tych argumentów należy poddać pod wątpliwość czy rzeczywiście muszle, w okresie chalkolitu były eksportowane z Egiptu i rozważyć, czy podobnie jak inni przedstawiciele fauny Nilowej nie występowały w potokach w południowej części dzisiejszego Izraela oraz Jordanii. Ewidentnie potrzebna jest dogłębna analiza muszli skorupiaków słodkowodnych, nie pod kątem archeologicznym, ale przyrodniczym. Z drugiej jednak strony znalezisko z zatoki Atlit może potwierdzać, że w czasach odpowiadających Wczesnemu Brązowi Ia jednak pewne ilości skorupiaków docierały do Lewantu z Egiptu, przynajmniej drogą morską. Zdecydowanie najpopularniejszą kategorią przedmiotów reprezentowaną wśród importów innych niż ceramika, są różnego typu ozdoby. Do Lewantu docierają przez całe 4 tysiąclecie p.n.e. Występują tu zarówno całe naszyjniki składające się z różnych rodzajów paciorków (Tell el-Asawir), sznury wykonane z jednego typu korali (Bab edh-Dhra) i pojedyncze zabytki wytworzone najczęściej z kamieni półszlachetnych. Artefakty najczęściej pojawiają się w grobach: Bab edh-Dhra, Ai, Assawir, rzadziej w osadach jak w Tel Erani. Może to jednak wynikać ze stanu badań. Drobne, mierzące kilka milimetrów paciorki często uchodzą uwadze podczas prac. Stosunkowo dużo przedmiotów tego typu odkrytych w Tel Erani wynika z siania sedymentów na bardzo drobnych sitach. Importowana ceramika koncentruje się w południowej części Palestyny w pasie około 30km na wschód od wybrzeża, natomiast ozdoby odkrywane są wszędzie, zarówno po wschodniej jak i zachodniej stronie Jordanu. Warto podkreślić, że ozdoby w przeciwieństwie do ceramiki pojawiają się w większej ilości już w Chalkolicie. Niewątpliwie importowane paciorki odnaleziono w Teleilat Ghassul (Bourke 2002: 155- 156) czy Nahal Qanah (Gopher i Tsuk 1996: 128, Fig. 4.29: 5-6). Ozdoby pojawiają się też w kontekście WB Ia, z którego praktycznie, poza nielicznymi fragmentami ceramiki, brak jest importów. Tak datowane są paciorki z fajansu z Tell el-Far’ah (N) (de Vaux i Steve 1949: 125, Pl. 4:17-18), czy z karneolu z Bab edh-Dhra (Wilkinson 1989a; 1989b). Występowanie egipskich ozdób warstwach chalkolitycznych czy z WB Ia może świadczyć o istnieniu mniej formalnych, opartych na pośrednikach mechanizmów wymiany. Zapewne opierały się one o nomadów zamieszkujących tereny Negewu i Synaju, którzy przekazywali sobie różnego typu przedmioty, w tym zapewne ozdoby, które mogły nawet pełnić rolę swego rodzaju płacidła. Te grupy podróżując kontaktowały się z przedstawicielami ludów osiadłych, zapewne szukając dodatkowych ilości pożywienia (Khazanov 1984: 203). O istnieniu niebezpośrednich kontaktów pisze również S. Bourke (2002: 156) sugerując nawet, że musiało do nich dochodzić raczej sporadycznie. Interesujące jest również pojawianie się w Lewancie ozdób z lapis lazuli, jednak wykonanych, jak się wydaje, w Egipcie. Zarówno ten fakt jak i popularność ozdób importowanych z Egiptu podkreśla większe umiejętności rzemieślników nagadyjskich. Warto podkreślić, że ozdoby, wytworzone zapewne jeszcze w czasach WB Ib odnajdywane są w grobach datowanych na fazę następną, co może świadczyć o ich długim wykorzystywaniu czy też dużej wartości jaką im przypisywano. Szczególnie, że we Wczesnym Brązie II-III model wymiany uległ zmianie, a importy przestały docierać do Południowego Lewantu. Ozdoby wykonywane z importowanych surowców pojawiają się często w grobach kultury Nagada. Dotyczy to szczególnie produktów ze srebra, lapis lazuli czy turkusu. W odróżnieniu od terenów Lewantu do Egiptu docierają nie gotowe produkty, a jedynie materiał do ich wykonania. Przedmioty te najczęściej, podobnie jak w Lewancie, wchodziły w skład wyposażenia grobowego. Ponieważ w Egipcie panuje zupełnie inny obrządek pogrzebowy, zakładający chowanie zmarłych w pojedynczych grobach znacznie łatwiej rozpoznać jest pozycję społeczną zmarłych. Można przyjąć, że przedmioty wykonane z materiałów importowanych wkładano do grobów przedstawicieli elit (por Payne 1968: 58). Wyroby z lapis lazuli pojawiają się na wielu cmentarzyskach. Zupełnie inaczej jest w wypadku turkusu. Większość takich przedmiotów znana jest z Abydos, co może świadczyć albo o faworyzowaniu tego materiału albo też o zdominowaniu handlu surowcem i produktami, lub wręcz o przejęciu kontroli nad obszarem jego wydobycia. Mogą to w pewnym zakresie potwierdzić wspominane wyżej inskrypcje z imieniem Iry-Hora, znane z Synaju. Z importowanych surowców wykonuje się nie tylko ozdoby, ale też inne przedmioty luksusowe. Znane są głowice maczug wykonane z lapis lazuli (Scharff 1926: pl. 30, 49), figurki (Quibell 1905: 279, Pl. LIX; Whitehouse 2009: 34-35; Ciałowicz 2012c: 222), czy pieczęcie cylindryczne (Payne 1968:58). Minerał ten wykorzystuje się też do inkrustacji oczu figurek (Ciałowicz 2012c: 201). O ile napływ ozdób do Lewantu zauważamy już w Chalkolicie, o tyle w Egipcie porównywalne przedmioty zaczynają się pojawiać w większej ilości dopiero w Nagada IIC. Jest to bardzo ważna informacja, ponieważ jest to ten sam okres, w którym w większej liczbie do Egiptu zaczyna docierać importowana ceramika. Poza ozdobami do Lewantu docierają jeszcze inne zabytki luksusowe. Są nimi, niewielkie ilości złota czy produkty wyspecjalizowanych warsztatów egipskich jak naczynia kamienne oraz narzędzia krzemienne. Bardzo interesująca jest też popularność głowic maczug. W Chalkolicie do Lewantu dociera co najmniej kilkanaście różnego typu głowic maczug. Są to przeważnie modele inne od najpopularniejszych wówczas w Syro-Palestynie głowic gruszkowatych – stożkowate, gruszkowato-stożkowate oraz stożkowate o wklęsłym wierzchołku i wydzielonej stopce. Znajdowane są one, podobnie jak ozdoby zarówno po wschodniej jak i zachodniej stronie Jordanu. Występują jedynie na stanowiskach chalkolitycznych, przeważnie w kontekstach osadniczych. Część z nich to najważniejsze osady tego okresu, jak sanktuarium w Gilat (Rowan et al. 2006) czy Telleilat Ghassul (Mallon et al. 1934:71). Importowane głowice są tak ważne, iż pojawiają się ich lokalne kopie. Można wymienić miedziane głowice z Shiqmim (Rowan et al. 2006: 591) oraz Nahal Miszmar (Bar-Adon 1980: nos. 137, 142, 143) czy wykonany z hematytu artefakt z Azor (Perrot i Ladiray 1980: Fig. 77:4). Wydaje się, że nie przywiązywano uwagi do materiału, z którego głowice były wykonane, jednak można sądzić, że niektóre były modelami lub miały bardziej symboliczny wymiar., i pojawiają się zarówno wapienne, granitowe jak i z diorytu. Najprawdopodobniej najważniejszy był nie surowiec, a sam przedmiot – jego kształt, który wyróżniał właściciela i miał zapewne dużą wartość prestiżową w społeczeństwie. Mówiąc o importowanych głowicach maczug należy wspomnieć, iż ich występowanie w północnej Jordanii, na terenach, gdzie od co najmniej Chalkolitu potwierdzona jest uprawa oliwek, zostało użyte jako argument za poparciem tezy o wymianie z mieszkańcami Egiptu takich produktów jak oliwa (Lovell et al. 2006). I ile nie można zaprzeczyć, że towar ten mógł być wymieniany o tyle trudno uznać, że istniał bezpośredni kontakt pomiędzy mieszkańcami regionu el-Khawarij a Egiptem. Ostatnie importowane głowice maczug pojawiają się w Lewancie w okresie przejściowym pomiędzy Chalkolitem a Wczesnym Brązem Ia. Najmłodszy z zachowanych okazów pochodzi ze stanowiska Modi’in (van den Brink i Kanias 2010). Najstarsze głowice pochodzą z drugiej połowy Chalkolitu. W Egipcie głowice stożkowate pojawiają się od początku kultury Nagada, a zanikają w fazie IIA. Do tej pory nie natrafiono na żadne znaleziska głowic maczug importowanych w Południowego Lewantu do Egiptu. W Lewancie pojawiają się też naczynia kamienne. Znanych jest zaledwie sześć ich przykładów pochodzących zarówno z Chalkolitu jak i Wczesnego Brązu. Należy podkreślić, iż jedyny import tego typu datowany na Chalkolit pochodzi z okręgu świątynnego w En Gedi (Ussishkin 2007: 41-42, Fig: 2: 12). Kolejne naczynie z przełomu Chakolitu i Wczesnego Brązu znane jest z Tell Hujayrat al-Ghuzlan (Eichmann et al. 2009: 42). Analizując import wszystkich towarów luksosowych można stwierdzić, że powtarza się znany z innych kategorii zabytków scenariusz: w Chalkolicie przedmioty te odnajdywane są na stanowiskach o dużym znaczeniu na terenach dzisiejszej Jordanii, natomiast we Wczesnym Brązie koncentrują się na obszarze południa Południowego Lewantu, a chronologicznie zalegają w warstwach datowanych od horyzontu Erani C począwszy. Do Egiptu docierają w dużej mierze nie gotowe produkty, a głównie surowce do ich wykonania. Zdecydowanie najważniejszym z surowców jest miedź. Biorąc pod uwagę, że pierwsze importy docierają do Egiptu już w czasach kultury Badari oraz istnienie świetnych analogii do niektórych kategorii narzędzi (noże, szpile, szydła, szpile z zawiniętym końcem), należy stwierdzić, iż importowano nie tylko surowiec, lecz również gotowe narzędzia. Jednocześnie znaleziska ingotów z Maadi pokazują, że handlowano też przetworzonym surowcem. Miedź dociera do Egiptu przez całe 4 tysiąclecie p.n.e. Niestety polityka władz egipskich ograniczająca do minimum możliwość wywożenia jakichkolwiek próbek do badań laboratoryjnych powoduje, że nie znamy do końca źródeł pochodzenia surowca. W tych badaniach możemy opierać się na skąpych danych jedynie kilku stanowisk. Najstarsza przebadana miedź pochodzi z Maadi. Analiza izotopowa wykazała, że źródłem surowca były kopalnie z okolic Feinanu (Huptmann 1989). Natomiast seria prób uzyskanych z przedmiotów z Tell el-Farcha datowanych na drugą połowę 4 tysiąclecia p.n.e. wskazuje na Synaj jako miejsce pochodzenia surowca (Rehren i Pernicka 2014). Można zatem postawić hipotezę mówiącą, że w trakcie 4 tysiąclecia p.n.e. Egipt zmienił miejsce zaopatrywania się w miedź. Początkowo były to osady ulokowane w pobliżu zatoki Akkaba wykorzystujące złoża w Feinanie natomiast we WB Ib dominują źródła synajskie zapewne kontrolowane przez grupy nomadyczne (por. Beit-Arieh 2003; Segal i Rosen 2005). Takie twierdzenie znajduje uzasadnienie w sytuacji osadniczej z rejonu Feinanu oraz Timny. O ile w wyniku prowadzonych tam prac udało się rozpoznać wiele punktów osadniczych datowanych na Chalkolit oraz WB Ia o tyle w kolejnej fazie widać spadek ilości stanowisk (Gophna i Milevski 2003). Przez cały ten okres nie zmienia się repertuar importowanych przedmiotów, ale co ciekawe, podobnie jak w przypadku lapis lazuli wydaje się, że Egipcjanie odsyłali do Lewantu gotowe produkty. Przykładem mogą być sztylety. Znaczyłoby to, że do Egiptu dociera surowiec, natomiast pomiędzy obiema kulturami wymieniano się też gotowymi przedmiotami. 3.3. Podsumowanie Reasumując należy stwierdzić dużą dysproporcję, jeśli chodzi o przepływ towarów pomiędzy oboma obszarami. W czasach Chalkolitu lewantyńskiego bardzo sporadycznie pojawiają się w Egipcie zabytki importowane. Poza kilkoma przykładami narzędzi miedzianych oraz nielicznymi naczyniami ceramicznymi nie dociera nic innego. Dopiero w końcu tego okresu, nagle, na jednym ze stanowisk w północnej części Delty – Buto Ia, pojawia się znaczna ilość ceramiki Lewantyńskiej. W kolejnej podfazie Buto Ib te same formy produkowane są lokalnie, co świadczy o osiedleniu się na stanowisku grupy przybyszów. Na przełomie 5 i 4 tys. p.n.e. w Lewancie widzimy zainteresowanie pozyskiwaniem towarów luksusowych. Ich ilość, typ oraz miejsce odnajdywania wskazują, że importy trafiały do lokalnych elit. Głowice maczug czy naczynia kamienne jak również pewne ilości kruszcu miały podnosić ich prestiż. Ponadto do Lewantu docierają też ozdoby. Należy podkreślić, że więcej towarów odkrywanych jest po wschodniej stronie Jordanu, jednak nie jest to ilość dominująca W tym okresie uwidacznia się zainteresowanie społeczeństw egipskich pozyskiwaniem miedzi. Nowy materiał dawał zupełnie nowe możliwości, szczególnie dla wykonywania narzędzi. Rodzącym się centrom politycznym Górnego Egiptu potrzebne były surowce, nowe lepsze narzędzia oraz broń, które mogły pomóc w rywalizacji z mieszkańcami innych centrów kultury Nagada. Zainteresowanie produktami Lewantyńskimi w Egipcie zaczyna rosnąć. Najprawdopodobniej za ich dostarczanie do Górnego Egiptu odpowiedzialni są mieszkańcy Delty. Początkowo najważniejsza rolę w tym procesie odgrywa Maadi, a następnie jej zadania, na co wskazuje obecny stan badań, przejmuje Tell el-Farcha. Kontakty zaczynają rozkwitać w pełni dopiero w fazie Nagada IIC. Wówczas widzimy, że na tereny Egiptu zaczynają docierać, w większej liczbie zarówno naczynia jak i surowce, nie tylko miedź, ale też turkus, lapis lazuli, a nawet drewno. Dane archeologiczne pokazują, że w analogicznym okresie do Lewantu nie dociera równie dużo produktów egipskich. Dysproporcja jest bardzo duża. W Lewancie z początków WB I znamy tylko przykłady ozdób, dopiero w kocu fazy Ia zaczynają pojawiać się pierwsze naczynia pochodzące z Egiptu. Najwięcej importów pojawia się w Egipcie w okresie Nagada IIC – IIIB, czyli wówczas, kiedy na południu Lewantu prężnie rozwija się protomiejski ośrodek w Tel Erani. Najnowsze odkrycia ekspedycji polsko – izraelskiej pozwalają sądzić, że już w fazie współczesnej Nagada IID Tel Erani było otoczone murem obronnym. Na zajmującym ponad 20 ha powierzchni stanowisku, funkcjonowały prawdopodobnie budynki o charakterze publicznym, wyraźnie wykraczające swoją skalą i sposobem konstrukcji poza zwykłe domostwa (cf. Karmowski 2016; Yekutieli 2016). Mieszkańcy Tel Erani wyróżniali się na tle okolicznych wiosek nie tylko organizacją społeczną czy architekturą, ale też posiadali własny styl w ceramice znany jako Erani C. Styl ten rozprzestrzenił się na obszarze północnego Negewu oraz zachodniej Szefeli i równin nadmorskich. Bez wątpienia Tel Erani było silnym ośrodkiem, które kontrolowało pewien obszar i mogło zorganizować wymianę handlową z mieszkańcami Egiptu. Czas natężenia tych kontaktów zbiega się z ekspansją kultury Nagada. Chociaż jej charakter jest dyskutowany przez badaczy to nie pozostawia wątpliwości, że w Delcie pojawiają się nowe grupy przybyszów z Południa (Ciałowicz 2018: 14-16). Ich zadaniem jest organizacja handlu oraz nadzór nad przepływem towarów importowanych. Dowodzi tego tzw. rezydencja nagadyjska z Komu Zachodniego w Tell el-Farcha, przez nich wzniesiona i stopniowo rozbudowywana. Rolę jej mieszkańców w wymianie handlowej z Lewantem potwierdzają nie tylko importy z tego rejonu, ale przede wszystkim gliniane pieczęcie, czasem z odciskami cylindrów i liczne tokeny (Ciałowicz 2018: 11-13). Sytuacja nie zmienia się, po unifikacji kulturowej Egiptu. W dalszym ciągu to mieszkańcy Tell el-Farcha byli odpowiedzialni za kontakty na linii Lewant – Górny Egipt. Po okresie, w którym do Egiptu dociera dużo importów następuje, widoczne w materiale archeologicznym, odwrócenie tendencji. W Nagada IIIB-C1 importy bliskowschodnie w Egipcie stopniowo zanikają, za to pojawia się duża ilość ceramiki egipskiej w Lewancie. Z końcem 4 tysiąclecia p.n.e. dochodzi do osłabienia kontaktów. Egipska obecność w Południowym Lewancie zanika i przez okres kilku następnych pokoleń do Egiptu nie docierają towary z Lewantu. 4. Korelacja chronologii Importy pozwalają na szczegółowe skorelowanie chronologii regionów pomiędzy którymi dochodziło w przeszłości do kontaktów. Poprawne zrozumienie relacji nie jest możliwe bez osadzenia wydarzeń w konkretnym kontekście kulturowym, a to z kolei jest niemożliwe bez poprawnego umieszczenia na osi czasu. Zakres chronologiczny pracy obejmuje 4 tysiąclecie p.n.e. W jego początku w Egipcie rozwija się jeszcze kultura Badari, a następnie pojawiają się kultury Nagada i Dolnoegipska. Dla Lewantu to okres schyłku Chalkolitu oraz początek Wczesnego Brązu. W wielu dotychczasowych publikacjach korelacja chronologii obu regionów zajmowała ważne miejsce. Nowe odkrycia dokonane na wielu stanowiskach w rejonie skłaniają do podjęcia kolejnej próby uściślenia chronologii i aktualizacji dotychczasowych ustaleń. Pierwsze importowane naczynia, zaczynają pojawiać się w Egipcie podczas gdy na południu rozwija się kultura Badari. Docierają tam wtedy przedmioty o chalkolitycznym rodowodzie. Z badaryjskiego grobu nr 569 z Qau (Brunton i Caton-Thompson 1924: Pl. XVI: 7) pochodzi dzban o silnych analogiach w epoce późnego eneolitu w Lewancie. Niewiele później, naczynia importowane pojawiają się w Delcie Nilu. W pierwszej fazie zasiedlenia Buto mamy do czynienia z ceramiką typową dla końcowej fazy Chalkolitu w Lewancie (Faltings 1998, 2002; Watrin 1998). Uważa się, że naczynia pochodzącej z warstwy Ia zostały wykonane z gliny lewantyńskiej, w okresie współczesnym końcowej fazie chalkolitu. Ceramika znana z kolejnej warstwy (Ib) jest już produktem lokalnym, powstałym już po załamaniu się osadnictwa chalkolitycznego w Południowym Lewancie. D. Faltings (2002: 167-168) uważa, że faza Ib jest współczesna z Wczesnym Brązem Ia, chociaż nie przytacza argumentów na poparcie tej tezy. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można więc przyjąć, że późny Chalkolit w Lewancie pokrywa się z okresem rozwoju kultury Badari oraz powstaniem Buto Ia. Ponieważ Buto Ia ma być współczesne Nagada IB – C (Faltings 2002), to schyłek Chalkolitu w Lewancie przypada również na ten okres. Buto Ib miałoby odpowiadać okresowi przełomu Chalkolitu i WB I. Usiłowano postawić dość ostrą cenzurę oddzielającą obie epoki, ale jak wykazują najnowsze badania (Braun i Roux 2013; van den Brink 2013) widoczna jest kontynuacja niektórych tradycji pomiędzy jednym a drugim okresem rozwoju cywilizacji w Lewancie. Pierwsza ćwierć 4 tys. p.n.e. w Lewancie jest okres wyraźnego kryzysu, chociaż nie wszystkie regiony zostają nim jednakowo dotknięte. Na wybrzeżu zatoki Akaba rozwija się nowe osadnictwo. Społeczności zamieszkujące Tell Hujayrat al-Ghuzlan czy Tell Maagas trudnią się w dużej mierze wytopem miedzi. Ich produkty trafiają do Egiptu. Wykorzystywane w Tell Tell Hujayrat al-Ghuzlan formy do wytopu miedzi idealnie pasują do ingotów z Maadi. Badania miedzi pokazują, że surowiec użyty do ich wykonania pochodził z Feinanu (Pernicka i Hauptmann 1989: 140). Chociaż przedmioty można datować tylko na podstawie kontekstu odkrycia, to jednak świadczą, że Maadi można łączyć z okresem przejściowym w Lewancie oraz początkami WB I. Pogląd ten dodatkowo wzmacnia naczynie kamienne z Tell Hujayrat al-Ghuzlan, datowane stylistycznie na czasy Nagada IB- IIB. Naczynia importowane, odkryte w dużej ilości w Maadi, zdradzają cechy typowe dla WB Ia. Ich datowanie na ten okres jest powszechnie akceptowane. Przyjmując, iż schyłek Maadi następuje w fazie Nagada IIB, to WB Ia powinien trwać nie krócej niż do tego okresu, ale odkrycia z innych stanowisk znacznie przesuwają tą granice. Z fazy 1 w Tell el-Farcha pochodzi datowane na WB Ia imadło z pofalowaną, wywiniętą krawędzią (określane czasem jako „folded” ledge handled) (Braun 1996: 93). W Lewancie imadła tego typu pojawia się w trakcie tzw. rozwiniętego WB Ia (Ia2). Dokładnie rzecz ujmując zanikają przed powstaniem stylu Erani C, ale są starsze niż ceramika z Yiftahel II. Być może zaczynają pojawiać się fazie już Afridar Area G/ Palmahim Quary 3 (Braun 1996: 92-93). Ich obecność odnotowano na takich stanowiskach jak Site H (Roschwalb 1981: Fig H.7:5), Taur Ikhbeineh III-IV (Oren i Yekutieli 1992: 337, Fig12:11) czy Azor (Golani i van den Brink 1999: Fig 12.9). Z tej samej fazy co Tell el-Farcha 1 pochodzi więcej importów. Są to między innymi naczynia z grobów w el-Amrah (Randall- Maciver i Mace 1902: 20- 24, 42, Pl. 14: Wa, Wb) oraz w Heliopolis (Debono i Mortensen 1988: 33- 34). Są one nieznacznie młodsze od tych z Tell el-Farcha i datowane na fazę Nagada IIC-D1. Podobną chronologię ma dzban z grobu 185 w Gerza (Petrie et al. 1912: Pl. XI: 2c; 1921: Pl. XXVIII: 2c; Tutundźić 1993: 38-39). Różni się ono jednak stylistycznie od poprzednio wymienionych, a imadła mają zdobienia przypominające dekorację Erani C – horyzontu rozwijającego się od początku drugiej połowy Wczesnego Brązu I. Niektórzy datuje to naczynie na Nagada IIC – D (Hartung 1994: 110), inni przesuwają datowanie już na fazę IIC (Hendrickx i Bavay 2002: 68 - 67). Jest jednak prawdopodobne, że naczynie jest jednym z wczesnych egzemplarzy wykonanych w stylu Erani C i z tego względu raczej należy rozpatrywać je jako import sprowadzony do Egiptu w fazie Nagada IID1. Oznaczałoby to, że w tym okresie w Lewancie rozpoczął się już WB Ib. Opisanym, związanym z WB Ia, artefaktom odpowiadają fazy 4 w Nizzanim oraz III na obszarze 101 Tel Halif. W obu rozpoznano materiały egipskie. Pojawiają się one w kontekście WB Ia2. Trudno jest natomiast dokładnie umiejscowić chronologicznie importy z osad w Tell el- Iswid czy Tell Ibrahim Awad. Brak szerszych informacji na temat typów naczyń i ich zdobień nie pozwala określić nawet czy pochodziły one z Wczesnego Brązu Ia czy Ib. Podobna sytuacja dotyczy stanowiska Site H. Odkryto tam importy w kontekście WB Ia2. Niestety sposób publikacji wyników badań uniemożliwia dokładne określenie chronologii tego stanowiska, które jest bardzo ważne dla precyzyjnej korelacji dziejów Egiptu i Lewantu. Jest to jedyne, jak dotychczas, miejsce w Palestynie, z którego pochodzi fragment naczynia kultury Dolnoegipskiej. Można jednak przyjąć, że najstarsze importy docierały tam w fazie współczesnej Nagada IIB-C (Mączyńska 2013: 195). Najwięcej importów pojawia się w Egipcie w trakcie trwania w Południowym Lewancie horyzontu Erani C. Artefakty charakterystyczne dla niego odkryto w Abydos: (por. wyżej; Dreyer 1992: 295-299; Braun i van den Brink 1998: 74,), Minshat Abu Omar (por. wyżej; Kroeper i Wildung 2000: 1), Gerza (Petrie et al. 1912: Pl. XI: 2c; Petrie 1921: Pl. XXVIII: 2c) oraz Tell el-Farcha (Czarnowicz 2013: 100-101). Ponadto na ten sam okres datowane są naczynia z dekoracją w typie Ptora z grobów U-j w Abydos (Hartung 1993: Fig. 61: 7/50, 70: 11/17) czy 41a2 w Abusir el-Malek (Hennessy 1967: 29, Pl. 20: 6; Kroeper 1989: 410, Fig: 2c; Kantor 1992: 17; Anđelković 1995: 57, Fig. 22: 2). Zakres chronologiczny występowanie ceramiki Erani C, wyznaczającej początek WB Ib, w odniesieniu do periodyzacji Egiptu, zawiera się pomiędzy fazami IID1 a IIIA2. Najstarsze są naczynia z Minshat Abu Omar (Nagada IIC-D) natomiast najmłodsze z grobów cmentarzyska U w Abydos. Największa rozpiętość chronologiczna cechuje te z Tell el-Farcha, skąd pochodzą zarówno dekorowane fragmenty naczyń zasobowych jak i różnego typu nacinane imadła oraz przykłady pierścieni okalających imadła typu lug. Najstarszy, niepublikowany jeszcze fragment ceramiki horyzontu Erani C pochodzi z Komu Zachodniego i datowany jest na fazę 2 stanowiska (Nagada IID1). Można więc stwierdzić, iż w Tell el-Farcha importowane naczynia związane z Erani C występują od okresu Nagada IID do IIIA1 (Czarnowicz 2012a: Tab. 1). W świetle przedstawionych faktów początek Wczesnego Brązu Ib1 w Lewancie można datować, na okres współczesny Nagada IID w Egipcie. Trwa on natomiast, na co wskazują głównie naczynia z Abydos, do fazy Nagada IIIA2. W tym samym czasie w Południowym Lewancie egipskie materiały docierają do kilku stanowisk, gdzie są znane głównie z dalszej części horyzontu Erani C. Najważniejszymi są Taur Ikbeineh (Oren i Yekuteli 1992: 380-381; Fig. 13:6), Aszkelon Afridar (Gophna 2002) oraz Barnea (Czarnowicz 2012a) i Erani C (Czarnowicz 2016a). Na wszystkich importami są naczynia cylindryczne wczesnego typu. Opierając się na opublikowanych materiałach należą one do typów W50/55, W60/61/62, datowanych na drugą połowę Nagada IIIA Jucha 2008: 67-68). W Tell el-Farcha takie naczynia występują głównie w fazie 4 (Nagada IIIA1-B). Natomiast wymienione powyżej lewantyńskie stanowiska, z naczyniami cylindrycznymi datuje się na czasy horyzontu Erani C. Można zatem przyjąć, iż WB Ib1 (Erani C) trwa do okresu Nagada IIIA2. W kolejnej fazie sytuacja ulega radykalnej zmianie. Dotychczas to na tereny Egiptu sprowadzano z Lewantu liczne surowce i wyroby, a importy pochodzą przede wszystkim z grobów kultury Nagada i osad w Delcie. Natomiast w okresie WB Ib2, rozpoczynającym się współcześnie z połową Nagada IIIB, dostrzega się radykalny spadek importów w Egipcie a bardzo wyraźnie zwiększa się ilość egipskich wyrobów w Lewancie. WB Ib2 jest najlepiej opisaną i rozpoznaną fazą wzajemnych kontaktów. Wśród ceramiki, docierającej do Południowego Lewantu znajduje się kilka bardzo dobrych datowników. Są nimi przede wszystkim naczynia cylindryczne późnego typu, o prostych ściankach i wywiniętym na zewnątrz wylewie. Bardzo często naczynia te posiadają dekoracje odciskaną poniżej wylewu, charakterystyczną dla fazy Nagada IIIB i zanikającą w IIIC1, kiedy to przeważają dzbany bez zdobienia (Jucha 2008). Naczynia cylindryczne to jeden z najczęściej odkrywanych w Lewancie importów egipskich. Ich przykłady odkryto między innymi w Arad IV (Amiran 1965: 33, Fig. 1: 48, 1974: Fig. 2/10; Amiran et al. 1978: 51, Pl. 55: 1-30), Tel Erani (Brandl 1989: Fig. 9, 10; Czarnowicz 2016a: Fig. 3, Pl. 13: 6-7), Tell Maahaz (Amiran i van den Brink 2003: 41), En Besor III (Gophna 1990: Fig. 7: 1-7), Lahav (101 oraz Silo Site II) (Dessel 1991: 136- 137, Fig. 454-5) czy Tell Abu al-Kharaz w Jordanii (Fischer 2002: 325). O kontaktach egipsko-lewantyńskich w fazie Nagada IIIB-C1 świadczą dzbany na wino. Większość z nich można zaszeregować do dwóch typów (por. wyżej). Takie dzbany odkryto między innymi w Tel Erani (Brandl 1989: Fig: 9, 10: 5, Czarnowicz 2016a: Fig. 4: 12, 17, 5: 3, Pl. 13: 9), En Besor III (Gophna 1990: Fig. 10: 5, 8, 11), Lod (van den Brink et al. 2015: Fig. 17: 2-3), Tel Arad (Amiran 1974: Fig. 2: 12), el-Maghar (Braun et al. 2001: Fig. 4.2: 4), czy Horvat Illin Tahtit (Braun et al. 2001: Fig. 4.5: 2). zarówno dzbany na wino, jak i naczynia cylindrycznych w Lewancie pochodzą z warstw datowanych na koniec WB Ib2 Innym bardzo dobrym datownikiem są naczynia o elipsoidalnym przekroju brzuśca (naczynia soczewkowate). Analiza ich występowania w Egipcie pokazuje, iż są one charakterystyczne dla Nagada IIIC1 (Czarnowicz 2009). W Południowym Lewancie, naczynia są znane z trzech stanowisk: Tel Erani faza D (Brandl 1989: Fig.9: 7), En Besor III (Gophna 1990: Fig. 8: 16-17) oraz w Amacji w warstwach datowanych na schyłek WB Ib (Milevski et al. 2016). Bardzo ważnych informacji dotyczących korelacji chronologii obu regionów zapisy imion królewskich na zachowanych fragmentach naczyń. Z Lewantu znanych jest szesnaście przykładów tzw. serechów, które można połączyć z konkretnymi władcami. Najstarsze są te znane z Rafiach (van den Brink i Braun 2002: Tab. 2) oraz Palmahim (Braun et al. 2001: 68- 70). Należą do tzw. horyzontu anonimowych władców, datowanego na Nagada IIIB1. Warto zaznaczyć, iż żaden z nich nie pochodzi ze stanowisk o dużej liczbie importów. Z Lod znane jest imię Ka (van den Brink i Braun 2002: 173), a z En Besor III- Iry-Hora (Schulman 1976: 24- 26; 1980: 32-33; 1992: 408-411; Gophna 1990: 144; Ben- Tor 1991: 9- 10; Stager 1992: 32- 33). Najwięcej serechów zawiera imię Narmera: z Arad (Amiran et al. 1978: 51), Maahaz (Amiran i van den Brink 2001: Fig. 3.5: 4-5), Tell Malhata (mniejszy) (Amiran et al. 1983: 80), Lahav (Levy et al. 1997: 18 – 21), Tell es- Sakan (de Miroschedji 2015: 1017, Fig. 12: 3), Lod (Yannai i Marder 2000; van den Brink i Braun 2002: 171- 177), Tel Erani (Yeivin 1960: 195, Fig. 2, Pl. 24a). Oceniając wspomniane artefakty można stwierdzić, że od okresu Nagada IIIA2 na tereny Lewantu zaczyna docierać coraz więcej egipskiej ceramiki. Trend ten kontynuuje się w kolej fazie – IIIB1, kiedy zaczynają się pojawiać naczynia zasobowe z imionami pierwszych królów Egiptu. Apogeum obecności importów przypada na okres Nagada IIIB2-C1. Początki obecności przybyszów z Egiptu w Lewancie, charakteryzujące się występowaniem ceramiki kuchennej w Tell es- Sakan, Tel Erani, En Besor, Maahaz, Lahav czy Lod, zbiegają się z czasami panowania Iry-Hora. Pojawienie się naczynia z jego imieniem w En Besor – oazie zasobnej w słodką wodę leżącej najprawdopodobniej na szlaku wiodącym z Synaju na północ nie jest przypadkowe. Za panowania tego władcy widać wyraźną ekspansję. Niektórzy uważa go za pierwszego z władców, którzy zjednoczyli politycznie Egipt (Ciałowicz 2016b: 90). Co bardzo ważne, to właśnie imię Iry-Hora pojawia się na Synaju, co może świadczyć, iż z inicjatywy tego władcy wysłano ekspedycje na wschód (Tallet i Laisney 2012). Być może stała obecność Egipcjan w Lewancie była rezultatem jednej z takich wypraw. Znaczyłoby to, że osadnictwo egipskie na wyżej wymienionych stanowiskach można datować na okres Nagada IIIB2 (od panowania Iry-Hora) do C1, przy czym apogeum przypada na okres panowania jednego z kolejnych władców – Narmera. Obecność przybyszów z Egiptu w Lewancie kończy się najprawdopodobniej albo pod koniec jego panowania lub też w trakcie rządów jednego z jego następców. Porównując to z chronologią Lewantu, miało to miejsce w fazie WB Ib2, jednak stanowiska zostają opuszczone jeszcze przed końcem fazy tego okresu czego dowodzą znaleziska z Erani czy Lod gdzie po wycofaniu się Egipcjan kultura materialna przedstawia nadal obraz tożsamy z fazą WB Ib2. Okres panowania Iry-Hora, Ka i Narmera to okres kilku dekad. Spoglądając na osadnictwo egipskie w Południowym Lewancie widać, że nie mamy tu do czynienia z jakimś wydarzeniem incydentalnym, ale stałym pobytem trwającym zapewne kilka pokoleń. Świadczy o tym nie tylko ilość materiału na najważniejszych stanowiskach, ale też to, że w Tell es-Sakan (de Miroschedji 2015) czy Tel Erani (Czarnowicz et al. 2016) mamy do czynienia z kilkoma fazami osadnictwa. Porównując naczynia importowane z Lewantu oraz odpowiadające im formy w Egipcie można powiedzieć, że WB Ib2 reprezentowany przez En Besor III, Tel Erani V (Layer 6-8 UJ-BGU), Tell es- Sakan 7-9, Lahav (Silo Site II), Arad IV czy Ai grób C współistniał z Nagada IIIB2-C1, czyli Minshat Abu Omar 3b, Buto IV Tell Ibrahim Awad 6 czy Tell el-Farcha 5. 5. Rozpoznawanie enklaw osadniczych. Wielu badaczy, szczególnie w odniesieniu do sytuacji z końca 4 tysiąclecia p.n.e., uważa, że na terenach Południowego Lewantu osiedlili się przybysze z Egiptu (Brandl 1989, 1992; Anđelković 1995; van den Brink i Braun 2003; de Miroschedji 2015). Prawdopodobnie na tereny Egiptu też docierali przybysze. Dawniej uważało się, że takowi osiedlili się chociażby w Maadi (Rizkana i Seeher 1989). Większość badaczy przyjmuje za pewnik istnienie kolonii egipskiej w Lewancie bez wnikania w szczegóły dotyczące chociażby liczności grupy przybyszów. Jak do tej pory nikt, poza E. Braunem (2005), nie podjął się weryfikacji twierdzenia mówiącego o stałej obecności przybyszów z innych terenów na obszarze Lewantu bądź Egiptu. Próbę podziału stanowisk pod względem pochodzenia społeczności jakie je zamieszkiwały podjęli E. C. M. van den Brink i E. Braun (2003), jednak nawet oni nie przedstawiają ścisłych ram metodologicznych dotyczących uznawania stanowisk za jedynie egipskie, czy o mieszanej populacji. Brak jest odniesienia metodologicznego i definicji, określających jak rozumie się obecność przybyszów z zewnątrz na stanowiskach w Egipcie i na Bliskim Wschodzie. O ile pojęcia kolonia i enklawa zostały już wyjaśnione w części wstępnej o tyle tutaj przedstawione zostaną problemy związane z rozpoznawaniem osadnictwa obcej grupy na terenach zamieszkałych przez inną społeczność oraz analiza sytuacji w Egipcie i Południowym Lewancie w IV tys. p.n.e. Nasuwa się też pytanie: czy występowanie importów na stanowisku archeologicznym równoznaczne jest z pojawieniem się na nim przedstawicieli społeczności, która dany przedmiot wytworzyła? Odpowiedź oczywiście brzmi nie. Zatem jak można rozpoznać przebywanie na stanowisku grupy przybyszów z innego terytorium? Z podobnym problemem zmagał się G. Stein (1999) w odniesieniu do ekspansji uruckiej. Od lat korelowanie pojawienia się na stanowisku archeologicznym przedmiotów z etniczną grupą ich twórców jest mocno kwestionowane (Levy et al 1997: 34). Pod pewnymi warunkami można jednak rozdzielić społeczności zamieszkujące dane tereny pod względem reprezentowanej przez nie kultury materialnej (Braun 2005: 141). Samo występowanie naczyń jest dla wielu niewystarczające, a wnioski należy oprzeć na szerokiej gamie znalezisk (Kramer 1977; Stantley et al. 1987; Emberling 1997; Stein 1999: 15-16; Braun 2005). G. Stein (1999), w odniesieniu do enklaw uruckich proponuje weryfikację na podstawie trzech elementów: 1) Ceramika: na stanowisku powinna występować cała gama ceramiki o różnych funkcjach. 2) Architektura: obszar zamieszkiwany przez obcą społeczność powinien posiadać zabudowę charakterystyczną dla ojczyzny przybyszów. 3) Administracja: na stanowisku obecne są przedmioty związane z prowadzeniem rejestru towarów przechodzących przez enklawę. Ten system odnosi się wprost do sytuacji na stanowisku Hacinebi położonym na terenie dzisiejszej Turcji. G. Stein zauważa, że w materiale powinny znajdować się naczynia o różnych formach i przeznaczeniu, a na stanowiskach na peryferiach strefy uruckiej, przeważa przemysł lokalny uzupełniony o naczynia wykorzystywane w transporcie. W miejscach, gdzie na obcym terenie osiedlali się przybysze z kręgu uruckiego występuje natomiast pełna gama różnego typu form charakterystycznych dla społeczności uruckich. Ważny jest też kontekst odkrywania importów. G. Stein (1999: 15) zwraca uwagę na występowanie form architektonicznych typowych dla miast uruckich oraz wykorzystanie takich samych elementów dekoracyjnych do ich zdobienia, a w końcu na pojawienie się uruckiego systemu administracyjnego, co przejawia się występowaniem przedmiotów związanych z liczeniem i oznaczaniem dóbr. E. Braun (2005) uważa, że system ten można zastosować a również w relacjach pomiędzy Egiptem a Lewantem. Rozwiązanie zaprezentowane przez G. Steina należy uzupełnić w pierwszej kolejności o informacje dotyczące występowania naczyń kuchennych. Jest to kategoria, która nie była przedmiotem wymiany towarowej ani też kopiowania wzorców przez inną społeczność. Co więcej, szczególnie w przypadku kultury Nagada, podstawowe naczynie kuchenne jakim jest forma chlebowa, nie było wypalane przed użyciem, miało kształt półkolistej misy o bardzo grubych ściankach. Było ciężkie i niezdatne do przenoszenia na większe odległości. Można zatem przyjąć, że przybysze wykonywali je po przybyciu na dany teren, a nie zabierali ze sobą z Egiptu. Dodatkowo dane powinny zostać uzupełnione np. o informacje na temat narzędzi krzemiennych oraz drobnych przedmiotów związanych z wierzeniami czy rzeczy osobistych. Dyskusyjne w przypadku terenów Lewantu jest użycie faktora dotyczącego administracji. Pomimo, że aparat administracyjny był mocno rozwinięty w Egipcie, używanie pieczęci było dość ograniczone. Pismo było dopiero tworzone i nie prowadzono spisów inwentarzowych. Istniały natomiast inne sposoby liczenia zawartości jak różnego rodzaju tokeny, które obecne są powszechnie na stanowiskach dolnoegipskich i nagadyjskich (Rizkana i Seeher 1989:12-13, Pl. 2; Kołodziejczyk 2012: 272- 276, Fig. 12-13). Niestety w badaniach w Lewancie nie przywiązuje się do tego typu znalezisk należytej wagi, często twierdząc, że mamy do czynienia z fragmentami zabawek czy pociskami do procy (Kubikowa 2013). Kluczowe wydaje się być występowanie np. instalacji do produkcji chleba czy palenisk z zachowanymi in-situ naczyniami kuchennymi. Reasumując, w oparciu o doświadczenia G. Steina można zdefiniować trzy główne czynniki, których występowanie może świadczyć o osiedlaniu się przybyszów z innych terenów na obszarze kontrolowanym przez lokalną społeczność: 1. Występowanie szerokiego wachlarza form ceramicznych, w tym naczyń kuchennych. 2. Występowanie architektury oraz instalacji typowych dla rdzennych terenów danej kultury. 3. Występowanie narzędzi krzemiennych oraz drobnych przedmiotów, w tym związanych z administracją, wierzeniami oraz rzeczy osobistych. Jak do tej pory jedynie Buto I oraz Maadi uważane były za miejsca, gdzie można było rozważać czy przybysze z Lewantu osiedlili się, tworząc swoje enklawy. W przypadku Buto I sprawa wydaje się być przesądzona. Występowanie produkowanych lokalnie naczyń związanych nie tylko z przechowywaniem, ale też z produkcją pożywienia oraz, co bardzo ważne, ze sprawowaniem kultu pokazuje jednoznacznie, że przybysze z terenów Południowego Lewantu nie tylko zamieszkiwali na stanowisku, ale pomimo oderwania od swojej ojczyzny starali się zachowywać swoje tradycje. Z uwagi na stan badań trudno zająć stanowisko na temat występowania architektury lewantyńskiej w Buto. Inna sprawa, że przybysze z kręgu kultury Berszewa musieli w jakiś sposób zaadoptować się do nowych warunków panujących w Delcie Nilu, gdzie nie mogli tworzyć podziemnych struktur jakie znamy z terenów Negewu. Przybysze, którzy osiedlili się w Buto nie mieli na celu prowadzenia wymiany handlowej. Byli raczej emigrantami, którzy przybyli do Delty, kiedy, najprawdopodobniej z racji zmian klimatycznych, musieli opuścić osady położone wokół Berszewy (von der Way 1998). Doszło, wobec tego do założenia kolonii, której mieszkańcy po kilku pokoleniach zmieszali się kulturowo z lokalną społecznością. W Maadi o problem jest bardziej skomplikowany. Chociaż ceramika importowana stanowi poniżej 3% ogółu znalezisk naczyń, to niemal wyłącznie występują tu formy związane z transportem i przechowywaniem towarów płynnych (Rizkana i Seeher 1987: 31-32). Świadczy to raczej o przepływie towarów niż o przebywaniu przybyszów z Lewantu na stanowisku. Z Maadi pochodzi też kilka przykładów narzędzi krzemiennych typowych dla Południowego Lewantu: drapacze krążkowate oraz ostrza kananejskie (Rizkana i Seeher 1985: 237- 254; Mączyńska 2013: 187). O ile na pochodzenie drapaczy wskazuje materiał, utożsamiany z wychodniami z zachodniego Negewu, o tyle trudno się zgodzić co do występowania tutaj ostrzy kananejskich, które autorzy definiują jako rozpowszechnione od Kaukazu po Irak (por. Mączyńska 2013: 187). Takie narzędzia były produktami wyspecjalizowanych warsztatów Lewantyńskich (por. Rosen 1983). Wobec tego, nie można się zgodzić co do występowania w Maadi tego typu przedmiotów. Z drugiej strony drapacze krążkowate są dość popularne w Egipcie, występują na licznych stanowiskach, być może forma ta została przejęta i była wytwarzana lokalnie (Skłucki informacja ustna). W świetle tych informacji można zakwestionować istnienie w Maadi importowanych przedmiotów krzemiennych. W starszych publikacjach można spotkać się z twierdzeniami łączącymi półziemianki odnalezione na stanowisku z konstrukcjami znanymi z kultury Ghassul-Berszewa. Obecnie, z racji różnic w chronologii pogląd ten się odrzuca (Hartung 2013). Brak jest zatem przekonywujących dowodów pozwalających stwierdzić, że na stanowisku przebywali przybysze w Lewantu. Jeśli kupcy z Bliskiego Wschodu docierali na stanowisko to ich pobyt musiał być krótkotrwały i opierał się o wykorzystanie lokalnej infrastruktury. Na żadnym innym stanowisku w Egipcie nie udało się znaleźć jakichkolwiek przesłanek do rozpatrywania istnienia enklaw lewantyńskich. Nawet w Tell el-Farcha, które jak się wydaje przejęło od Maadi rolę głównego łącznika z Bliskim Wschodem, nie można mówić o pobycie przybyszów z Lewantu. Biorąc pod uwagę jakie ilości produktów, szczególnie od Nagada IIC docierały do Egiptu należy założyć, że wymiana towarowa dokonywana była za pomocą pośredników (Mączyńska 2013: 211-212), a nie stworzonej specjalnie do tego celu infrastruktury. Odmienny obraz zaczyna zarysowywać się, kiedy spojrzymy na tereny Lewantu. Pierwsze symptomy mówiące o możliwym pojawieniu się przybyszów z Egiptu w Południowym Lewancie pochodzą z WB Ib1. Z Taur Ikhbeineh pochodzi płytka forma chlebowa. Brak jednak innych wyróżników, a ilość materiału jest najogólniej mówiąc znikoma. Podobnie jest z wcześniejszymi przykładami, kiedy to na stanowiskach lewantyńskich pojawiają się zazwyczaj pojedyncze naczynia ceramiczne. Sytuacja diametralnie zmienia się w kolejnej fazie, czyli w WB Ib2. Stanowiska, które spełniają pierwsze z kryteriów, czyli dotyczące dużej ilości różnego typu naczyń ceramicznych związanych z przybyszami to: En Besor, Tel Erani, Tell es-Sakan, Tell Maahaz, Tel Lod, Lahav, Aszkelon-Afridar, Amacja, el- Maghar. Na tzw. Site M w Wadi Besor miała istnieć „egipska piekarnia” jednak informacje na ten temat zostały przedstawione w niepublikowanej pracy doktorskiej i nie są dostępne szerszemu gronu badaczy. Podobnie jest ze znaleziskami z dzielnicy Afridar w Aszkelonie. Z kolejnych dwóch stanowisk, czyli z Amacji i el-Maghar, pochodzą pojedyncze formy chlebowe, co może oznaczać, że przybysze z Egiptu pojawili się tam jedynie na krótko. Wśród pozostałych stanowisk: En Besor, Tel Erani, Tell es-Sakan, Tell Maahaz, Tel Lod, Lahav, bez wątpienia „egipski” charakter posiadało to pierwsze. En Besor było osadą, składającą się w fazie III z budynku oraz przyległego do niego dziedzińca, na którym odkryto instalacje związane z wypiekiem chleba na sposób egipski (Gophna i Gazit 1995). Poza licznymi przykładami importowanej i wykonywanej lokalnie ceramiki egipskiej, pojawiają się tam między innymi narzędzia krzemienne, harpun, figurka pawiana oraz liczne odciski pieczęci zawierające egipską tytulaturą. Stanowisko położone jest blisko źródła wody. Podobną sytuację spotykamy w Tel Erani. Tam większość artefaktów pochodzi z wykopu D19, gdzie przebadano duży budynek, najprawdopodobniej piętrowy, do którego przylegał dziedziniec, na którym znajdowały się instalacje do wypieku chleba (Czarnowicz et al. 2016). W materiale archeologicznym natrafiono na fragmenty ceramicznego podstawka, który wykorzystywany był podczas praktyk religijnych, jak również na kilkanaście różnego rodzaju importowanych narzędzi krzemiennych (Valde-Nowak i Skłucki 2016). Warto podkreślić, że mury budowli z wykopu D były dużo szersze, lepiej wykonane oraz nie posiadały fundamentów kamiennych, co odróżniało je od innych konstrukcji ze stanowiska. Ślady budowli, tym razem wzniesionej z kamienia o murach znacznie grubszych niż lokalne konstrukcje są znane z Maahaz. Znaczną ilość naczyń ceramicznych, w tym podobnie jak w Erani, nie tylko o funkcjach transportowych i kuchennych, lecz również wykorzystywanych przy sprawowaniu praktyk religijnych odkryto w Tell es-Sakan. Towarzyszyły narzędzia krzemienne egipskiego pochodzenia (de Miroschedji 2015). Na stanowisku stwierdzono też występowanie palenisk i instalacji do produkcji chleba. Prowadzący prace na stanowisku twierdzą, że było ono w całości zamieszkałe przez przybyszów z Egiptu. Niestety brak podsumowującej monografii nie ułatwia weryfikacji głoszonych tez. Z drugiej strony zaprezentowany w kilku krótkich artykułach materiał pokazuje dużą ilość zabytków egipskich, ale nie przeczy istnieniu lokalnego osadnictwa na stanowisku. Na niektórych tablicach zilustrowano naczynia lokalne (de Miroschedji 2005: Fig. 19.8:14). Biorąc pod uwagę, że możemy mieć do czynienia z istnieniem enklaw, zamieszkałych przez przybyszów niewielkich „dzielnic” ograniczonych do konkretnego obszaru stanowiska, 19 Zarówno z wykopalisk S. Yeivina z lat ’50 i ’60 jak i z D3H czyli z badań prowadzonych przez IA UJ oraz BGU. publikowanie takich rewelacji mówiących o tym, że całe prawie 8ha stanowisko, z którego przebadano zaledwie nikły procent powierzchni, było zamieszkałe przez Egipcjan należy uznać za zdecydowanie przedwczesne i pozbawione podstaw. O ile można kwestionować zasięg i liczebność przybyszów, którzy zasiedlili Tell es-Sakan o tyle nie można wykluczyć, że jakaś niewielka grupa, podobnie jak w przypadku Tel Erani czy En Besor, rzeczywiście na stanowisku przebywała. W przypadku dwóch następnych stanowisk wiemy, że materiał zabytkowy stanowił jedynie niewielką część ogólnego inwentarza ceramicznego, jednak w materiale obecne były zarówno przedmioty importowane z Egiptu jak i wykonywane lokalnie przez przybyszów według wzorców przyniesionych ze swojej ojczyzny. Zarówno w Lahav jak i Tel Lod natrafiono na całą gamę naczyń importowanych w tym na dużą liczbę form chlebowych jak również na dzieże, które służyły do wyrabiania ciasta. Nie ma niestety informacji, czy udało się rozpoznać jakieś instalacje bądź zabudowania typowe dla osadnictwa znanego z końca 4 tys. p.n.e. z terenów Egiptu. Dodatkowo, badania petrograficzne wykonane na formach chlebowych znalezionych w Tel Lod wskazują, że naczynia wykonano na terenie Negewu (van den Brink 2002). Zdaniem E. Brauna (2005) formy chlebowe z Lahav też mogły być wykonane z gliny nie pochodzącej ze stanowiska. Może to sugerować, że nie istniały tam stałe enklawy egipskie, ale przybysze pojawiali się tam w celu np. kontroli czy dokonania wymiany towarów. Jednak z uwagi na ilość i bogaty materiał ceramiczny, odnajdowane na stanowisku serechy, sprawa jest niejednoznaczna i wymaga weryfikacji poprzez wznowienie prac wykopaliskowych, lub też poprzez weryfikacje badań petrograficznych. Podsumowując można stwierdzić, że z całą pewnością przybysze z Egiptu stworzyli enklawy na takich stanowiskach jak Tel Erani, Tell es-Sakan i Tel Maahaz. Zamieszkiwali też En Besor oraz najprawdopodobniej Tel Lod i Lahav. Na kilku kolejnych stanowiskach ich obecność była bądź to czasowa, bądź stan badań uniemożliwia jednoznaczne stwierdzenie istnienia enklawy. Dokładny podział przedstawia zamieszczona poniżej tabela, dzieląca stanowiska, na których odnaleziono importowane przedmioty na 5 kategorii. Pierwsza to osady, na których, w odniesieniu do zaprezentowanych tu kryteriów, można stwierdzić istnienie enklawy, grupa druga zawiera stanowiska co do których ilość informacji jest niewystarczająca, bądź też dane są niejednoznaczne. Grupa 3 to stanowiska, na których doszło do odkrycia naczyń importowanych, w tym ceramiki kuchennej jednak jej ilość jest bardzo mała, brak też jest innych wyróżników, z racji czego można mówić o jedynie czasowym, raczej krótkim, przebywaniu przybyszów z Egiptu na stanowiskach. Kolejną grupę stanowią stanowiska do których docierają przedmioty importowane, jednak brak jest jakichkolwiek wyróżników mówiących istnieniu enklaw. W końcu do ostatniej grupy należą stanowiska, gdzie pomimo prowadzenia badań nie natrafiono na importy egipskie chociaż leżą w bezpośredniej bliskości osad, gdzie można dostrzec oddziaływanie egipskie. Grupa Typ relacji Nazwa Uwagi 1 Stanowiska o potwierdzonym istnieniu enklawy egipskiej En Besor Tel Erani Tel Maahaz Tell es-Sakan 2 Stanowiska o niepotwierdzonym istnieniu enklawy egipskiej Lahav Tel Lod Aszkelon-Afridar Site M -Brak świadectw związanych z architekturą, prawdopodobnie ceramika kuchenna nie była wykonana na stanowisku - Ilość danych niewystarczająca 3 Stanowiska o czasowej obecności egipskiej Amacja el-Maghar 4 Stanowiska o widocznym oddziaływaniu Egipskim Ai Arad Azor Bab edh-Dhra Gezer Horvat Illin Tahtit Jerycho Lachisz Rafiah Ramla Tel Awiw Tel Yarmuth Tel Malhata (mniejszy) 5 Stanowiska z obszaru oddziaływania enklaw egipskich bez znanych świadectw pobytu Egipcjan. Np. Esztaol Stanowiska na których nie natrafiono w trakcie badań na zabytki importowane, niewymienione w tej pracy. Tabela 7. Podział stanowisk lewantyńskich zawierających imorty egipskie 6. Dynamika relacji łączących Egipt i Południowy Lewant w 4 tysiącleciu p.n.e. Przedstawione w pierwszych rozdziałach rozprawy różne modele relacji jakie w 4 tys. połączyły społeczeństwa zamieszkujące Egipt i Południowy Lewant zostały oparte często na niepełnych danych lub też zbyt mało krytycznie podchodzono do źródeł. Trzeba przypomnieć, że w ostatnich latach wyróżnione zostały trzy modele relacji obejmujące całe 4 tys. p.n.e. oraz cztery główne teorie dotyczące obecności Egipcjan w Południowym Lewancie. Najpowszechniej stosowanym modelem relacji jest układ centrum – peryferia bazujący na uznaniu Egiptu za jednostkę dominującą nie tylko pod względem gospodarczym, lecz również rozwoju społecznego i politycznego i wpływającą poprzez kontakty na rozwój Lewantu (Gophna 1992: 386; Czarnowicz 2011). O ile panuje generalna zgoda, że w początkach kultury Nagada do kontaktów dochodziło sporadycznie, to większe rozbieżności pojawiają się w ocenie okresu późniejszego i dotyczą przede wszystkim formy kontaktów w apogeum nagadyjskiego rozwoju i nasilenia relacji z Lewantem. Odpowiadając na argumenty popierające poszczególne modela należy stwierdzić, że w wielu punktach rozmijają się one z rzetelną wiedzą na temat prahistorii Egiptu i Lewantu jaką posiadamy obecnie. W wielu wypadkach badacze nie podeszli do źródeł w sposób wystarczająco krytyczny. Najstarsza z tez o wzajemnych relacjach zakładała zbrojny najazd Egiptu na Południowy Lewant (Yadin 1955, Yeivin 1960). Oparto ją na interpretacji scen z Palety Narmera, na wynikach wykopalisk w Tel Erani, jak również ogólnej ocenie sytuacji panującej w Egipcie w końcu 4 tys. p.n.e. Zakładano istnienie w dopiero co zjednoczonym państwie regularnej armii zdolnej do zaatakowania miast położonych daleko poza granicami kraju. Tymczasem do dzisiaj nie dysponujemy odpowiednią ilością informacji dotyczących organizacji wojska egipskiego za czasów panowania Dynastii 0 czy Narmera. Zapewne jakaś forma organizacji wojskowej już wówczas istniała, ponieważ rywalizujące ze sobą centra polityczne toczyły między sobą walki. Pośrednio potwierdza to sztuka wczesnego Egiptu, która ukazuje władców jako zwycięzców. I. Shaw (1996: 242-3, 259) argumentuje, że na wstępnym etapie swojej historii Egipt opierał się o dość prymitywny system wojskowy. Wojsko potrzebne było w okresie formatywnym, kiedy ośrodki polityczne walczyły ze sobą. M. Ziermann (1993) uważa, iż w okresie bezpośrednio po zjednoczeniu wojsko konieczne było do utrzymania szlaków handlowych. Natomiast zdaniem A. Spalingera (2007: 229- 203, 2012) nawet w czasach Starego Państwa Egipt stałej armii nie potrzebował. W ocenie naukowców wojsko egipskie opierało się o jednostki pospolitego ruszenia, w którym każdy z nomów musiał na rozkaz władcy przesłać odpowiednią ilość żołnierzy (Stillman i Tallis 1984: 5-7). Podstawową bronią były maczugi, sztylety, prosta broń drzewcowa: włócznie, harpuny oraz zapewne łuki czy duże noże krzemienne. Jak mogły wyglądać potyczki wojsk najlepiej prezentuje malowidło z grobu 100 w Hierakonpolis, gdzie walkę widzimy ukazaną jako serię pojedynków (Ciałowicz 1999: 300, Leeman 2007; Hendrickx 2012). Należy, wobec tego zadać pytanie, czy wojsko we wstępnym stadium organizacji, tuż po unifikacji politycznej dokonanej w Nagada IIIB, było wstanie ruszyć na podbój Lewantu? Odpowiedź brzmi negatywnie. Jeżeli rzeczywiście organizacja ta przypominała pospolite ruszenie to takie wojska są przeważnie mniej zdyscyplinowane i mało manewrowe. Ponieważ zaciągani w szeregi armii są mężczyźni spełniający w społeczeństwie różne funkcje, przeważnie rolnicy, wojen nie prowadzi się z zasady w okresie zbiorów upraw. Na dodatek w okresie wylewów obszar doliny Nilu oraz Delty stawał się barierą nieprzekraczalną. Nie znane są szacunki liczebności wojska, jednak najprawdopodobniej część oddziałów musiałaby pozostać w ojczyźnie dla zapewnienia ładu po dopiero co zakończonej rywalizacji pomiędzy głównymi cetnarami politycznymi o supremację. Nie wiadomo, czy Egipcjanie znali zasady sztuki oblężniczej. Jak na razie można jedynie przypuszczać, że wokół osad górno- czy dolnoegipskich istniały jakie systemy obronne. Natomiast miasta Południowego Lewantu strzeżone były przez masywne mury. Wojsko, złożone z jednostek pospolitego ruszenia które tylko część roku mogły brać udział w wyprawie nie była wstanie podjąć się zadania oblężenia ufortyfikowanych miast. Warto również wspomnieć, że w języku egipskim słowo odnoszące się do armii określa raczej grupę ludzi niekoniecznie uzbrojonych (Spalinger 2007: 300), to samo określenie wykorzystywano do nazywania myśliwych czy pracowników kamieniołomów (Posner-Krieger 1992: 44-48). Być może więc władcy Egiptu wysyłali do Lewantu oddziały wojskowe, ale celem nie zbrojnego najazdu a zdobycia, w pokojowy sposób i przetransportowania do Egiptu produktów. Miałby on działać na tej samej zasadzie co np. wysłany w czasach Starego Państwa do Nubii oddział, którego celem było przywiezienie diorytu (O’Connor 1991: 145- 146). Trzeba również zadać pytanie czy celem obecności egipskiej w Lewancie w końcu WB Ib było zbieranie trybutu od tamtejszych społeczności. Wydaje się, że Egipt nie posiadał militarnych możliwości narzucenia swojej politycznej woli mieszkańcom rodzących się wówczas w Lewancie państw – miast. Najważniejsze centra, jak Tel Erani były już wówczas ufortyfikowane. Dla obrony tezy o zbrojnej infiltracji Lewantu podnoszony jest często argument mówiący o istnieniu murów obronnych wokół Tell es-Sakan. Miało to świadczyć o tym, że przybyli na te ziemie Egipcjanie czegoś się obawiali (Anđelković 2012: 793). Niestety najpierw zaostrzenie konfliktu Izraelsko – Palestyńskiego a następnie przyzwolenie Hamasu na zniszczenie stanowiska spowodowało, że przebadany fragment jest niewielki. To zaledwie kilka procent powierzchni tellu, który zajmuje obszar, wedle różnych szacunków, od 6 do 8 ha. Na dodatek, pomimo prowadzenia badań w trzech wykopach to wszystkie zlokalizowane były w tej samej części wzgórza (de Miroschedji i Sadek 2000a, 2000b, 2001; de Miroschedji 2015). Wobec tego czy można niezbicie twierdzić, że w Tell es-Sakan przebywali tylko Egipcjanie? Jeśli tak, to kto wzniósł mury dookoła osady? Przybysze z Egiptu? Ilu, wobec tego musiało ich być, aby w krótkim czasie otoczyć ceglanym murem całą kilku hektarową osadę? Dużo bardziej prawdopodobne wydaje się więc, że w Tell es-Sakan, w Nagada IIIB, mieściła się egipska enklawa podobna do tej znanej z Tel Erani, a nie całe egipskie miasto. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden argument. P. de Miroschedji (2015: 1025) uważa, że Tell es-Sakan było kolonią założoną przez przybyszów z Delty Nilu, jego polis miało być Tell el-Farcha. Jeżeli nawet było ona centrum polityczno – religijnym Wschodniej Delty, to w okresie swojej prosperity mogła zajmować obszar około 8 ha (Czarnowicz 2018a). Znaczyłoby to, że metropolia założyła kolonię zamieszkałą, przyjmując podobną gęstość zaludnienia, przez podobną ilość mieszkańców co sama liczyła. Wydaje się to raczej mało prawdopodobne. Tell el-Farcha zapewne nadzorowała handel, wysyłając do Południowego Lewantu swoich emisariuszy jednak założenie przez nią kolonii, na obecnym etapie stanu badań jest raczej mało prawdopodobne. B. Andelkowić (2012: 793) podaje, że ostatnia faza muru obronnego z WB Ib, sięgała 3,8 m grubości, jednak w swoich rozważaniach przemilczał, że wcześniejsza były znacznie węższa i miała jedynie 1,5 m (de Miroschedji 2015: 1012). Trudno jest nazwać taką konstrukcję murem obronnym. Zapewne miał on pełnić inne funkcje, czy to czysto prestiżowe, wydzielające dzielnicę kupiecką, czy też miał wprowadzić czytelny podział między terytorium zamieszkałym przez lokalną społeczność, a przybyszów czy w końcu pomóc ochronić cenne dobra przygotowywane do transportu do Egiptu. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że niewiele cieńszymi murami oddzielane są dzielnice w Tell el-Farcha Jak do tej pory naukowcy nie brali pod uwagę modelu zakładającego wysyłanie wypraw w celu pozyskania konkretnych towarów, nie na drodze militarnego podboju a chronionej karawany kupieckiej czy oddziału wojska który ma np. pracować w kamieniołomie czy pozyskiwać drewno. Wydaje się jednak, że już w Starym Państwie była to dość częsta praktyka. W ten sposób pozyskiwano np. materiały do budowy piramid. Do tego typu aktywności mogło dochodzić w okresie Nagada IIC – IIIA2 na terenach Lewantu, kiedy na różnych stanowiskach pojawiają się pojedyncze importy ceramiki, ale brakuje jeszcze śladów stałego osadnictwa – np. w Taur Ikbeineh. Większość badaczy opowiada się obecnie za ideą kolonizacji Lewantu przez przybyszów z Egiptu w WB Ib2, różniąc się jednak w ocenie celów kolonizacji. Biorąc pod uwagę najbardziej popularne rozumienie definicji kolonii, oparte głównie o porównania do procesu tzw. Wielkiej Kolonizacji czy osadnictwa fenickiego w basenie Morza Śródziemnego, należało by z definicji przekreślić taką możliwość. Mówiąc najogólniej kolonia to osada założona przez obcą społeczność poza swoim terytorium, na ziemiach niezamieszkałych bądź też należących do innej grupy, celem stałego lub długotrwałego osiedlenia się tam. Z założenia kolonia pozostaje odseparowana od lokalnego społeczeństwa i da się wydzielić strefę należącą do mieszkańców kolonii (cf. Stein 1999: 12). Pod tym względem nie można mówić o skolonizowaniu południowej części Południowego Lewantu przez przybyszów z Egiptu. Wychodząc z przedstawionych wcześniej kryteriów rozpoznawania osadnictwa obcych grup na terenie jakiejś społeczności, widać w Lewancie zaledwie kilka niewielkich ośrodków, w których osiedlili się przybysze z Egiptu. Większość z nich znajduje się w obrębie osad społeczności lokalnych, a czas trwania tego fenomenu jest nieznaczny – zaledwie kilka pokoleń. Dwa najlepiej przebadane osiedla: En Besor oraz Tel Erani dostarczyły po jednym przykładzie budynku pewnie powiązanego z Egipcjanami. Podobnych stanowisk mogło istnieć w Lewancie jeszcze najwyżej pięć. Co więcej pomiędzy nimi istniały osady o typowo lokalnej kulturze. Jak wobec tego wytłumaczyć podejście P. de Miroschedjego i M. Sadeka (2005: 163-165) mówiące o skolonizowaniu obszaru rozciągającego się w promieniu 25 km od Tell es-Sakan. Przestrzeń zajęta przez kolonię to obszar, na którym znajduje się według danych IAA20 dziesiątki osad datowanych na koniec 4 tys. p.n.e. (np. Tel Haror) w których element egipski nie tylko nie jest dominujący, ale najczęściej w ogóle nie występuje. W ten sam sposób można odrzucić pogląd N. Porat (1986/87: 118) mówiący o kontynuacji osadnictwa nagadyjskiego z Egiptu w Południowym Lewancie. W świetle przedstawionych danych, w południowej części Południowego Lewantu istniało zaledwie kilka enklaw, gdzie obok ludności lokalnej mieszkali przybysze z nagadyjskiego kręgu kulturowego. B. Andelkowić (2012: 789) poddaje pod wątpliwość możliwość ekspansji kultury Nagada do południowego Lewantu czy założenia przez rodzące się państwo kolonii. Zwraca on uwagę na dwa bardzo ważne elementy. 20 http://www.antiquities.org.il/survey/newmap_en.asp# Po pierwsze brakuje typowo egipskich ośrodków kultu. Nie udało się ich do tej pory odkryć, chociaż istnieją przypuszczenia, iż mieszkający w Lewancie przybysze zachowywali w jakimś stopniu swoje wierzenia, na co wskazują pojedyncze egzemplarze naczyń wykorzystywanych w kulcie. Oczywiście można całą sytuację wytłumaczyć tym, że niektórych kulturach, świątynia uznawana jest za mieszkanie bóstwa i jako taka jest tylko jedna, zlokalizowana w specyficznym miejscu. Wówczas w Lewancie, poza terenami rdzennymi kultury Nagada, budynki świątynne mogłyby nie występować. Po drugie brakuje cmentarzysk, gdzie zmarłych chowano według tradycji obowiązującej wtedy w Egiptu. To może być argument ostatecznie przekreślający tezy o długotrwałym osadnictwie egipskim obejmującym południową część Południowego Lewantu. Przyjmując część z przedstawionych powyżej argumentów B. Anđelković (1995: 69- 71) odwołuje się do innej definicji kolonii, a właściwie kolonializmu udowadniając, że Południowy Lewant był w rzeczywistości rodzajem dominium podległym władzy egipskiej. W innym artykule używa on wręcz określenia „prowincja” (Anđelković 2012: 800). Udowadnia on, że Egipt rozciągał polityczną zwierzchność nad południową częścią Kanaanu. Prowincja miała być zarządzana z Tell es-Sakan, a w wielu mniejszych osadach mieli rezydować egipscy zwierzchnicy (Anđelković 1995: 70). Jako przykład podaje Palmachim czy Horvat Illin Tahtit, czyli stanowisk na których podczas badań archeologicznych nie natrafiono na żadne naczynia kuchenne, które potwierdzałoby pobyt przybyszów z Egiptu. Ta sytuacja jest porównywana do czasów Nowego Państwa, kiedy Południowy Lewant został zdominowany przez państwo faraonów, a prowincją zarządzano z Gazy (Mazar 1990: 236, Anđelković 2012: 800). Trudno jednak porównywać możliwości rodzącego się państwa egipskiego do tych z czasów największej świetności, kiedy nie tylko dysponowało ogromnym bogactwem, ale też dobrze zorganizowaną armią i aparatem państwowym. Ważnym elementem sprawowana kontroli nad obcym terytorium jest nie tylko posiadanie mobilnych formacji wojskowych, ale też aparatu nadzoru. Spośród wszystkich osad z Lewantu, ze znanym komponentem egipskim, jedynie En Besor było miejscem, skąd pochodzi większa ilość odcisków pieczęci. Czy więc En Besor mogło być miejscem, gdzie mieszkał urzędnik, pełniący rolę „namiestnika prowincji”? Opisywane miejsce to niewielkie zabudowania. Porównując go z tzw. rezydencją nagadyjską z Tell el-Farcha, zwracają uwagę dużo mniejsze rozmiary zabudowań z En Besor. Odkryte w nim odciski egipskich pieczęci, sugerują jedynie przesyłanie towarów do Lewantu. Inne artefakty nie świadczą o obecności kogoś o wysokim statusie. Wykorzystując przytoczone wcześniej argumenty dotyczące skali osadnictwa nagadyjskiego w Lewancie można rozprawić się z ostatnim mitem dotyczącym wzajemnych relacji. Skoro mówimy o tak ograniczonej ilość przybyszów, to w takim razie nie może być mowy o masowej emigracji z Egiptu do Lewantu. Po prostu ilość znalezisk związanych z osadnictwem egipskim w Lewancie jest mimo wszystko niewielka. Wśród omówionych tutaj modeli relacji egipsko – lewantyńskich najbardziej prawdopodobnym wydaje się ten mówiący o wymianie towarowej pomiędzy oboma regionami, która doprowadziła do wykształcenia enklaw osadniczych na niektórych stanowiskach zlokalizowanych na Szefeli, Negewie oraz w pasie nizin nadmorskich. Głównym orędownikiem wspomnianej teorii byli R. Amiran (1970: 94, 1974: 10-11) oraz A. Ben-Tor (1982, 1986). Uważali oni, że Egipt pozyskiwał w ten sposób produkty niedostępne na swoim terenie. Te twierdzenia izraelskich badaczy poddano krytyce. Jednym z najpoważniejszych argumentów przeciw istnieniu relacji opartych wyłącznie o wymianę towarową był „ujemny balans ekonomiczny” jaki musiał istnieć w pomiędzy Egiptem a Południowym Lewantem. Takiego pojęcia użył Y. Yekutieli (1998: XXII- XXIII), twierdząc, iż strona egipska musiała znacznie więcej zainwestować w istnienie kolonii, niż była wstanie uzyskać czerpiąc z jej zasobów. Inni badacze podkreślali, że społeczności zamieszkujące Lewant nie mogły zaproponować przybyszom z Egiptu żadnych cennych dla nich towarów (Kansa 2001: 54). Ważny w dyskusji był też głos R. Gophny (1992: 386), który twierdził, że w związku z nierównością stopnia rozwoju społeczeństw Lewantu i Egiptu, nie mogło dochodzić do wymiany towarowej, ponieważ w takiej sytuacji grupa lepiej rozwinięta zawsze będzie wyzyskiwać tą drugą. Czy jednak do relacji łączących dwie cywilizacje w 4 tys. p.n.e. można stosować zasady ekonomii wolnorynkowej? Dużo bardziej poprawna wydaje się inna teoria. Relacje w 4 tysiącleciu p.n.e. były dużo bardziej bezpośrednie, opierały się o kontakty kupców prowadzących karawany pomiędzy różnymi ośrodkami. Cena dyktowana była na drodze negocjacji i nie była odzwierciedleniem rzeczywistych kosztów wytworzenia, a raczej wypadkową konieczności czy chęci pozyskania danych dóbr. Taki model dużo bardziej przystaje do tzw. ekonomii bazarowej, którą część ekonomistów uważa za pierwowzór kapitalistycznego wolnego rynku (Tax 1953; Katzin 1960). Jedną z cech charakterystycznych opisywanego modelu ekonomicznego jest zespojenie ról sprzedawcy i kupca w jednej osobie, która często jest jedynie pośrednikiem pomiędzy wytwórcą a odbiorcą (Geertz 1963: 34 Fanselow 1990: 251). Cena transakcji ustalana jest na drodze negocjacji cenowych (Dewey 1962a, 1962b; Geertz 1978; Alexander i Alexander 1987; Faneselow 1990: 254- 255). W modelu „bazarowym” bardzo ważna jest relacja, którą buduje się pomiędzy kontrahentami. Cena czy innowacja schodzi na drugi plan. To kontrahenci odpowiedzialni są za dostarczenie produktu a w momentach, kiedy któryś z ich dostawców z jakiegoś powodu nie zapewni odpowiedniej ilości czy jakości produktu to na ich barkach spoczywa zadanie wywiązania się z umowy. To powoduje, że wymiana w pewien sposób staje się bezpieczna i nie trzeba szukać innych dostawców – niezależnie czy będzie to kupiec, miejscowy wódz czy społeczność to ona postara się, aby druga strona relacji wymiany była zadowolona. Takie zachowanie buduje relację, wzmacnianą często elementami klientelizmu (Geertz 1978: 29-31) i w pewien sposób uzależnia obie strony od siebie. Model ekonomii bazarowej bardzo dobrze pasuje do relacji łączących Egipt i Południowy Lewant21. Chociaż rozwój obu regionów przebiegał inaczej i różna była struktura społeczeństw je zamieszkujących to we wzajemnych relacjach widać działanie mechanizmów takiego systemu ekonomicznego. Po stronie egipskiej istniały już ośrodki władzy, początkowo lokalne, a następnie centralny, które zainteresowane były uzyskaniem pewnych dóbr. Dla odbiorcy nie liczyła się ich cena, a raczej ilość i jakość. Druga strona wysyłała nadwyżki swojej produkcji. Relacje te przez długi czas opierały się na pośrednikach lub zgodnie z teorią C. Renfrew (Renfrew i Bahn 2002: 352) wysyłano emisariuszy docierających na tereny drugiej strony bądź też spotykający się w jakimś punkcie pomiędzy terenami zamieszkanymi przez obie strony. Kanały wymiany pozostawały stałe, a z czasem widać pogłębianie tych relacji. Co więcej znaleziska z Tel Erani sugerują, że był ono rodzajem punktu zbiorczego, gdzie docierały produkty z różnych obszarów Lewantu (por. Braun 2016). Powstałe pod koniec 4 tys. p.n.e. enklawy stały się formą bazaru, gdzie zawierano transakcje wymiany. 21 Trzeba podkreślić, że chodzi o model który ma zastosowanie jedynie do relacji Egipt - Lewant a nie do mechanizmów panujących wewnątrz obu społeczności, które łączą się również z rozwojem społecznym. Należy podkreślić, że obecność ceramiki egipskiej na Synaju sugeruje, że teren Półwyspu też należy brać pod uwagę przy opisywaniu relacji Egiptu z Lewantem. Tezę tą wspierają wyniki badań izotopów ołowiu z próbek miedzi z Tell el-Farcha pokazujące, że pod koniec 4 tys. p.n.e. do Egiptu docierał surowiec z Synaju (Rehren i Pernicka 2014). Tworzy się zatem oś Egipt – Synaj –Lewant, przy czym tereny Synaju są obszarem słabo rozwiniętym korzystającym z osiągnięć sąsiadów. A. Khazanov (1984: 203) twierdzi, że nomadowie nie mogą istnieć bez symbiozy z ludami osiadłymi, które dostarczają im potrzebnych produktów rolnych. Synaj był swoistymi peryferiami ówczesnego świata. Mieszkańcy Lewantu nie tylko wymieniali towary ze społecznościami egipskimi, ale także przesyłali jakąś ich część na tereny południowego Negewu i na Synaj do mieszkających tam nomadów uzyskując w ten sposób część produktów (np. miedź), poszukiwanych przez Nagadyjczyków. Egipt w tym systemie pełni rolę centrum, a zamieszkujący go mogli gromadzić duże nadwyżki produktów rolnych, które mogły być wykorzystane w wymianie towarowej. Szczególnie należy podkreślić znaczenia zboża, ale też mięsa ryb i zwierząt, które mogły być eksportowane (Abłamowicz 2012; Czarnowicz 2012a; Makowiecki 2012 Sowada 2018). Istnienie takiej osi rysuje się szczególnie w końcowych fazach relacji Egiptu z Lewantem. Przedstawione relacje wpisują się w opisany przez I. Wallersteina (2007) – model systemów – światów22, w którym tytułowy świat jest rozciągniętym w czasie i przestrzeni tworem skupiającym w sobie różne społeczności powiązane wzajemnymi relacjami. Model zakłada istnienie osi centrum (Egipt) – półperyferia (Południowy Lewant)– peryferia (Synaj)23, gdzie mamy najlepiej rozwinięte centrum, półperyferia dla których kontakty są drogą do rozwoju i peryferia, potrzebujące związków z nimi do samodzielnego rozwoju Model I. Wallersteina można zastosować pod pewnymi warunkami. O ile relacje pomiędzy poszczególnymi organizmami odpowiadają mechanizmom przedstawionym przez naukowca to w przypadku sytuacji z 4 tys. p.n.e., wydaje się, że oddziaływanie polityczno – społeczne centrum jakim był Egipt na półperyferia – Południowy Lewant było dużo bardziej ograniczone. Trudno się zgodzić z radykalnym poglądem U. Hartunga (2014: 114), że w pierwszej połowie 4 tys. p.n.e. to dolina Nilu była peryferiom, a Lewant centrum. Może to dotyczyć najwyżej okresu współczesnego Chalkolitowi w Lewancie. Od początku Wczesnego Brązu w tych relacjach zaczyna panować względna równowaga. Społeczności zamieszkujące obydwa regiony wydają się rozwijać dość niezależnie, a największe osiągnięcia obszaru rozwijającego się, czyli powstanie kultury miejskiej i postępująca urbanizacja stały się raczej wynikiem lokalnych procesów społecznych, a nie zapożyczeniem od centrum. Co za tym idzie społeczności obu obszarów przystąpiły do kontaktów na bardziej wyrównanych pozycjach, 22 Termin oryginalny world- system jest tłumaczony na język polski na różny sposób. Najczęściej pojawia się określenie „system światowy” lecz próbowano też innych form jak np. „świato-system”. Na potrzeby niniejszej dysertacji stosowany będzie termin „systemów – światów” który najlepiej odzwierciedla idee I. Wallersteina, który chciał odróżnić swój model od terminu „systemu światowego” podkreślając, że dla niego światem może być jakaś unikalna część naszej planety a równocześnie mogą istnieć różne „światy” (por. Starnawski i Wielgosz 2007: IV- VI). 23 Inaczej państwa rozwinięte, rozwijające się i słabo rozwinięte chociaż można zauważyć pewne symptomy prób podporządkowania sobie przez Nagadyjczyków niektórych aspektów wzajemnych relacji, jak np. zdominowanie szlaku handlowego. Reasumując wydaje się, że najbardziej prawdopodobnym modelem relacji była wymiana towarowa oparta o relacje trójstronne, łączące Egipt, Lewant oraz plemiona nomadyczne zamieszkujące południowy Negew oraz Synaj. W takim systemie, Południowy Lewant był nie tylko odbiorcą produktów przesyłanych z Egiptu, lecz także redystrybuował część towarów handlując nimi z nomadami. Taki system panuje szczególnie w okresie nasilenia się kontaktów, które nastąpiło wraz z rozwojem kultury Nagada i powstaniem w Lewancie pierwszych ośrodków protomiejskich jak np. Tel Erani. Wcześniej relacje były sporadyczne i niebezpośrednie, i nie można ich do końca scharakteryzować dopasowując do któregoś ze znanych modeli teoretycznych. Całość relacji można podzielić na siedem stadiów. Ten podział jest, jak się wydaje, bardziej precyzyjny i oparty na większej ilości danych od tego zaproponowanego przez U. Hartunga (2014). Dodatkowo mechanizm opisany przez niemieckiego archeologa jest niespójny i nie opiera się na analizie zabytków. W przypadku obu modeli widać znaczące różnice wynikające z podejścia do tematu. O ile wiele generalnych spostrzeżeń U. Hartunga jest trafnych24 to w swoich ocenach jest bardzo nieprecyzyjny np. rozciągają fazę, w której dominowała osada w Maadi na czasy daleko po jej upadku czy pisząc o okresie Nagada IIIA2-B kiedy podkreśla istnienie dużej ilości importów w Lewancie (Hartung 2014: 113), których wówczas tam nie ma. Co więcej z tekstu (Hartung 2014: 114) można wywnioskować, że enklawy nagadyjskiej pojawiają się już w Nagada IIIA2 co jest niezgodne ze stanem faktycznym. Naukowiec powraca też do dawno obalonego twierdzenia dotyczącego relacji Maadi - kultura Berszewa i porównuje półziemianki z Maadi do podziemnych konstrukcji znanych ze stanowisk w Wadi Berszewa (Hartung 2014: 109). W tym miejscu przeczy sam sobie, gdyż w opublikowanym w roku 2013 artykule dotyczącym chronologii Maadi wyraźnie zwraca uwagę na jej wczesnobrązowy charakter. W tej sytuacji nie można przyjąć mało precyzyjnego podziału zaproponowanego przez U. Hatrunga. 24 Chodzi między innymi o możliwość emigracji części społeczności z chalkolitycznego Lewantu, oparcie relacji o wyminę towarową czy sprawowanie kontroli nad wymianą z Lewantem przez władców egipskich (Hartung 2014: 112-114). Biorąc pod uwagę zarówno dostępne źródła jak i kontekst opisywanych wydarzeń relacje można podzielić na następujące fazy: Faza 1 – Wstępna (kultura Badari – pierwsza połowa kultury Nagada I = Chalkolit w Lewancie) Pojawienie się pierwszych importów można datować na schyłek 5 tys. p.n.e. Bazując na obecnym stanie badań nie da się jednoznacznie określić, czy dochodziło do bezpośredniej styczności pomiędzy mieszkańcami Egiptu i Południowego Lewantu. Jeśli jednak do nich doszło, były to najprawdopodobniej kontakty przypadkowe, wiążące się z penetrowaniem przez przedstawicieli obu kultur terenów Synaju. Prawdopodobnie eksplorowano go poszukując cennych surowców, w tym złóż miedzi, której wykorzystanie wtedy się upowszechnia. Można przypuszczać, że do pierwszych kontaktów dochodziło z pominięciem naturalnego łącznika pomiędzy Górnym Egiptem a Lewantem jakim jest Delta Nilu. Badaryjczycy, a później Nagadyjczycy prawdopodobnie wykorzystywali szlak przez Morze Czerwone bezpośrednio na Synaj. Kontakty były sporadyczne, a za cyrkulację przedmiotów pomiędzy obydwoma terenami odpowiedzialni byli nomadowie z Synaju, którzy podczas swoich wędrówek stykali się z mieszkańcami osad w Południowym Lewancie, a prawdopodobnie docierali też na tereny Egiptu. Podobną opinie głosił też U. Hartung (2014: 108, 114). Wśród przedmiotów importowanych przeważają dobra luksusowe – biżuteria, złoto, naczynia kamienne. W sposób szczególny mieszkańcy Lewantu upodobali sobie egipskie głowice maczug. W świetle przedstawionych w niniejszej pracy argumentów można kwestionować w Chalkolicie eksport mięczaków słodkowodnychz Egiptu. Importy w Lewancie są zarezerwowane dla wąskiego grona odbiorców. W zamian do Egiptu dociera nie tylko miedź i tylko wyroby z niej. Sądząc po naczyniach ceramicznych z grobów kultury Badari i fazy amrańskiej kultury Nagada, już na przełomie 5 i 4 tys. p.n.e. do Egiptu docierają produkty rolne, jak wino i oliwa (Lovell et al. 2006). Na rolę miedzi w relacjach pomiędzy Egiptem i Lewantem zwraca uwagę B. Rothmeberg (1995), który twierdzi, że w trakcie badań na Synaju natrafił na ślady obozowisk przybyszów z Egiptu. Ich pobyt był związany z próbami wydobycia i wytopu miedzi. Jednak w jego ocenie Egipcjanie uzyskiwali produkt o zbyt dużej zawartości wapnia, przez co nie nadawał się on do produkcji narzędzi. Nie znając sposobu rozwiązania tego problemu Egipcjanie mieli zarzucić eksperymenty i zdecydować się na pozyskiwanie surowca z Lewantu, gdzie lokalne społeczności opanowały technikę jego wydobycia i obróbki. B. Rothemberg datuje obozowiska i związane z nimi zjawisko na przełom 5 i 4 tys. p.n.e. Można przyjąć, że z upływem czasu zainteresowanie nowymi dobrami luksusowymi w Lewancie oraz surowcami niedostępnymi w Egipcie rosło, powodując zwiększanie się częstotliwości kontaktów. Do wzajemnych relacji włączyli się zapewne mieszkańcy Delty, którzy penetrowali nie tylko Nil w górę jego biegu, ale też wybrzeże Morza Śródziemnego. Reasumując w 1 fazie dochodzi do cyrkulacji przedmiotów, których pozyskaniem zainteresowane są rodzące się wówczas wyższe warstwy społeczności zarówno Egiptu jak i Lewantu. Kontakty są sporadyczne, a za wymianę towarów odpowiedzialne są plemiona nomadyczne które w ramach swoich corocznych wędrówek wchodzą w styczność zarówno z mieszkańcami Egiptu jak i Lewantu. Faza 2 – Emigracja z Lewantu (połowa Nagada I = przełom Chalkolitu i WB Ia) W Buto współcześnie ze schyłkiem Chalkolitu w Lewancie pojawia się grupa przybyszów z tego rejonu. Zjawisko to wyraźnie różni się od ogółu kontaktów, ponieważ na dolnoegipskim stanowisku osiedla się grupa związana z kulturą Berszewa (Watrin 2007). Podobną opinie głosił też U. Hartung (2014: 108, 114). Wyrazem ich obecności jest występowanie w warstwach związanych z fazą Buto Ia naczyń typowych dla Chalkolitu, ale wykonanych jeszcze w Lewancie, które w fazie Ib zastąpione zostają przez podobne formy wykonane z użyciem lokalnych surowców dostępnych w Delcie. Materiały archeologiczne wskazują, że przybysze poszukiwali nowego miejsca do zamieszkania. Brak jest świadectw prowadzenia wymiany handlowej. Przybysze tworzą rodzaj kolonii w Buto. Emigracja ma miejsce w okresie schyłkowym epoki eneolitu w Lewancie. Wydarzenie można skorelować z opuszczeniem stanowisk w okolicach Berszewy, najprawdopodobniej za sprawą zmian klimatycznych. Powodują one dalsze pustynnienie obszarów położonych wokół Berszewy, gdzie znajdowało się jedno z centrów kultury chalkolitycznej. Prawdopodobnie społeczności zamieszkujące ten region migrowały w kierunku wybrzeża Morza Śródziemnego. Duża grupa udała się w kierunku północno-zachodnim, przynosząc w rejon Aszkelonu znajomość obróbki miedzi, natomiast część mogła skierować się na zachód i osiedlić w Delcie. Na taką możliwość wskazuje między innymi L. Watrin (2007). Kryzys nie dotyka w równym stopniu całego Południowego Lewantu. Wciąż aktywne są niektóre społeczności, które nadal zainteresowane są podtrzymaniem wymiany towarowej a migracja ludności kultury Berszewa dzieje się niejako na uboczu tychże relacji. Faza 3 – Okres dominacji kultury Dolnoegipskiej (druga połowa Nagada I – Nagada IIB-C = WB Ia) Pomimo kryzysu jaki dotknął część Lewantu w dalszym ciągu działają kopalnie w okolicach Wadi Feinan, a klimat w wielu częściach kraju – Dolinie Jordanu, Szefeli czy w pasie nizin nadmorskich pozwala na uprawę oliwki i winorośli. Zasiedlone zostają nowe miejsca, jak Tell Hujayrat al-Ghuzlan w zatoce Akaba, którego ludność trudni się obróbką miedzi, produkując ingoty, w które zaopatrują się nowe centra produkcyjne na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Ich wyroby trafiają nie tylko na rynek lokalny, lecz są także wysyłane do Egiptu. Badania izotopu ołowiu potwierdziły, że przedmioty miedziane z Maadi pochodzą z surowca z kopalni w Wadi Feinan, natomiast ingoty odpowiadają kształtem i wielkością formom do ich wytopu odkrytym w Tell Hujayrat al-Ghuzlan. W fazie 3 zmienia się też spektrum wysyłanych z Egiptu do Lewantu przedmiotów. O ile wcześniej były to zazwyczaj różnego typu towary luksusowe, to teraz w materiałach archeologicznych spotykamy głównie ozdoby i niewielkie ilości ceramiki. Brak informacji mogących wskazywać na pobyt czy w Egipcie czy w Lewancie przybyszów. Cyrkulacja przedmiotów zaczyna natomiast przebiegać innymi drogami. O ile wcześniej wykorzystywany był szlak przez Morze Czerwone, to teraz więcej przedmiotów zaczyna trafiać do Górnego Egiptu za pośrednictwem osad dolnoegipskich. Nie można jeszcze jednoznacznie określić czy mieszkańcy Delty sprowadzali towary w celu zaspokojenia własnych potrzeb, a nadwyżki wykorzystywali w wymianie ze społecznościami górnoegipskimi czy też traktowali redystrybucję towarów jako jedną z głównych gałęzi gospodarki. Obecny stan badań pozwala na stwierdzenie, że dominująca rolę w wymianie pełniła, przynajmniej początkowo, osada w Maadi, skąd pochodzą liczne przykłady naczyń importowanych. Dysproporcja w ilości odkrytych importów pomiędzy Górnym a Dolnym Egiptem może świadczyć o tym, że duża cześć towarów zostawała na rynku wewnętrznym w Maadi. Wydaje się, że pod koniec omawianej fazy decydującą rolę zaczął odgrywać inny dolnoegipski ośrodek – Tell el-Farcha, szczególnie aktywny w okresie współczesnym Nagada IIC, kiedy Maadi zostaje opuszczone. Wymiana towarowa w omawianej fazie odbywa się prawdopodobnie nie bezpośrednio, ale przy udziale sieci pośredników Reasumując, 3 fazę kontaktów charakteryzują relacje niebezpośrednie, oparte dalej o pośredników, ale duże znaczenie zaczynają odgrywać społeczności z Dolnego Egiptu. Mieszkańcy tego regionu zaczynają w fazie 3 dominować, monopolizując wymianę z Górnym Egiptem jednak produktów Lewantyńskich dostarczają im pośrednicy z Synaju. Dotyczy to nie tylko produktów rolniczych jak wino i oliwa, ale też miedzi pochodzącej z Wadi Feinan, wytapianej w ośrodkach w zatoce Akaba. Teorię o transporcie tego cennego produktu drogą morską bezpośrednio z Tell Hujayrat al-Ghuzlan do Maadi można odrzucić z uwagi na niewielkie ilości produkowanego materiału. Biorąc pod uwagę niewielką jego ilość wygodniej i bezpieczniej było wykorzystać szlak lądowy. Faza 4 – Okres nasilenia kontaktów w czasach rozwoju osady w Tel Erani (Nagada IID – Nagada IIIA2 = WB Ib1) Wzrost rozwarstwienia społecznego jest jednym z najważniejszych elementów widocznych w trakcie rozwoju kultury Nagada. Pojawiają się centra religijno-polityczne, które zaczynają ze sobą rywalizować. Doprowadza to do poszerzenia grona potencjalnych odbiorców produktów napływających z Lewantu. Dostarczana za pośrednictwem mieszkańców Synaju i Delty miedź była cennym surowcem do produkcji potrzebnych narzędzi i broni, towary luksusowe jak wino czy oliwa trafiały na stoły zamożnych co świadczyło o ich statusie społecznym. Dla zaspokojenia potrzeb należało zwiększyć ilość towarów docierających do Górnego Egiptu, co nie było zadaniem prostym. Do tej pory wymiana opierała się o pośredników, którzy nie posiadali odpowiedniego zaplecza produkcyjnego w Lewancie. Bazowali na obustronnej wymianie. Skalą zwiększonego zapotrzebowania ukazuje grób U-j z Abydos. Według szacunków naukowców naczynia zdeponowane w grobie mogły pomieścić około 4500 l25 wina (Dreyer 2011: 132). Samo przetransportowanie 700 naczyń było już zadaniem trudnym, nie mówiąc o zgromadzeniu takiej ilości wina, za które trzeba było zaproponować coś w zamian. Do zwiększenia ilości importów dochodzi w fazie Nagada IIC odpowiadającej w Lewancie przełomowi WB Ia i Ib. Jest to czas, w którym znaczenia zaczyna nabierać Tel Erani. W trakcie omawianej fazy społeczność zamieszkująca stanowisko rozwija się na tyle, że pojawiają się tam budynki znacząco przewyższające swoim rozmiarem typowe domostwa. Zabudowa staje się bardziej zwarta, a osada zostaje otoczona murem obronnym. Co więcej mieszkańcy stanowiska zaczynają ozdabiać swoje naczynia w bardzo charakterystyczny sposób. Można sądzić, że stanowiska na których przeważa ceramika o takim zdobieniu są w jakiś sposób związane lub nawet kontrolowane przez centralny ośrodek jakim niewątpliwie było otoczone potężnym murem obronnym dwudziestu-kilku hektarowe Tel Erani. 25 Porównując do danych dotyczących obecnej produkcji wina w Polsce, w grobie U-j zdeponowano około 1% rocznej produkcji wszystkich polskich 230 winnic (na podstawie danych z buissnesinsider.pl). Odnalezienie w grobie U-j ceramiki o charakterystycznym dla stylu Erani C zdobieniu świadczy, o kontaktach właśnie ze społecznością tego, położonego na krańcu Negewu protomiasta. Można zatem przypuszczać, że dzięki pojawieniu się w Lewancie silnego ośrodka jakim było wspominane tu Tel Erani, można było odpowiedzieć na rosnące zapotrzebowanie na produkty importowane w Egipcie, nie można jednak wykluczyć, że to właśnie dzięki wymianie z Egiptem możliwy był wzrost znaczenia stanowiska. Podporządkowanie się jakieś formie władzy, kontrolującej nie tylko osadę ale i tereny przyległe, spowodowało możliwość przygotowania do eksportu większej ilości produktów. Pozostaje sprawą otwartą, kto wtedy zajmował się transportem. Ponieważ brakuje wyraźnych świadectw obecności przedstawicieli innego kręgu kulturowego w Egipcie czy Lewancie możliwym jest dalsze wykorzystywanie nomadów jako pośredników. Zapewne mieszkańcy Negewu i Synaju zainteresowani byli otrzymywaniem w ten sposób żywności. Może o tym świadczyć odkrycie w Ptora, sąsiadującym z Tel Erani, centralnego zespołu silosów do przechowywania zboża, którego wielkość przekraczała potrzeby lokalnej społeczności (Milevski et al. 2009). Nie można również wykluczyć, że transportem zajmowali się mieszkańcy Lewantu związani z horyzontem Erani, którzy nie przebywali przez dłuższy czas w Egipcie, czy podobnie działający Nagadyjczycy. Istnieje również możliwość, że do wymiany towarów dochodziło gdzieś pomiędzy Deltą a Negewem w miejscu, gdzie spotykali się wysłannicy społeczności lewantyńskich i egipskich. Rosnące zapotrzebowanie na produkty importowane przejawia się między innymi w ekspansji kultury Nagada na północ. W czasie trwania czwartej fazy kontaktów osadnictwo nagadyjskiej z południa ekspanduje na obszary zajmowane dotąd przez kulturę Dolnoegipską, a w Delcie pojawią się osadnicy z Południa. W Tell el-Farcha w Nagada IID2 powstaje tzw. Rezydencja Nagadyjska. Ten duży, a w ostatnim swoim stadium, wręcz monumentalny budynek jest nie tylko mieszkaniem dla przedstawiciela któregoś z centrów polityczno-religijnych Południa, ale wyraźnie pełni rolę rodzaju faktorii handlowej, przejmując zadania związane z wymianą produktów z lokalną społecznością dolnoegipską oraz z wysyłką ich dalej w górę Nilu. Wśród zabudowań Rezydencji znajdowały się nie tylko pomieszczenia o charakterze mieszkalnym, lecz również magazynowym, gdzie odkryto fragmenty importów lewantyńskich (Czarnowicz 2012a). Apogeum rozwoju tej budowli przypada na czasy po unifikacji kulturowej Egiptu (Nagada IIIA) i przejęciu przez mieszkańców Delty nagadyjskich wzorców kulturowych. Ma to miejsce jeszcze w trakcie omawianej tutaj fazy kontaktów. Jednocześnie w tej fazie po raz pierwszy zaczynają pojawiać się większe ilości ceramiki egipskiej w Lewancie. Może to świadczyć o próbach zorganizowania własnej wymiany handlowej przez inne górnoegipskie centra polityczne, nie związane z tym które zdominowało Tell el-Farcha. Taka wymiana mogła być prowadzona przez Wadi Tumilat, omijając w ten sposób Deltę wschodnia (Rowland 2014). Podsumowując można stwierdzić, iż w fazie 4 widać zwiększenie ilości wymienianych towarów i rozwój kontaktów wiążący się ze zwiększeniem zapotrzebowania na produkty importowane. Z jednej strony wymianę dominuje prawdopodobnie Tel Erani, z drugiej coraz większą kontrolę nad przepływem towarów chcą mieć mieszkańcy Górnego Egiptu. Faza 5 – Przejmowanie szlaków handlowych przez mieszkańców Egiptu (Nagada IIIA2 – B1 = początek WB IB2) W kolejnej fazie widać dalszą ekspansję egipską. Coraz więcej importowanej ceramiki pojawia się w Lewancie. Są to przeważnie naczynia cylindryczne. Występują na stanowiskach zlokalizowanych na wybrzeżu lub też niedaleko w głębi lądu, co może sugerować, iż Egipcjanie na szerszą skalę starali się wykorzystywać szlak morski. Poza tym nie widać większych różnic z fazą poprzednią. Zwiększanie obecności egipskiej w Lewancie może wiązać się z rywalizacją, która toczyła się pomiędzy głównymi centrami Górnego Egiptu. Te chcąc mieć niezakłócony dostęp do źródeł surowców i poszukiwanych produktów rolnych starały się wysyłać swoje ekspedycje z zadaniem zdobyć odpowiednich towarów. Być może na skutek rywalizacji wewnętrznej w Lewancie ulega osłabieniu pozycja Tel Erani, a Nagadyjczycy w jakiś sposób starają się wypełnić powstałą w ten sposób próżnię. Faza 6 – Okres dominacji kultury Nagada, pojawienie się faktorii handlowych w południowej części Południowego Lewantu (Nagada IIIB2 – C1 = WB Ib2) [Mapa 4] Fazę 6 charakteryzuje zanik importów lewantyńskich w Egipcie przy pojawieniu się znacznej ilości produktów znad Nilu w Lewancie. Powodem takiej sytuacji może być przejęcie przez Egipcjan kontroli nad szlakami handlowymi oraz wykorzystanie swoich naczyń do transportu. Porównanie podstawowego typu naczynia służącego do przechowywania i transportu produktów takich jak wino przedstawia tabela 8: Egipt Lewant Naczynie na wino Dzban z imadłami falistymi Ciężar własny 20kg 5kg Objętość ok. 40 l ok. 20 l Kształt Odwrócony stożek Baryłkowaty z płaskim dnem Charakterystyka Silnie wypalone, ścianki o grubości często przekraczającej 1cm, powierzchnia zagładzona, twarda Słabo wypalone, powierzchnia często bardzo mączysta, ścianki cienkie, Tabela 8. Porównanie podstawowych naczyń zasobowych kultury Nagada oraz z WB Ib2 w Lewancie Egipskie naczynia na wino zdają się być dużo lepiej przystosowane do transportu niż ich lewantyńskie odpowiedniki. Pomimo większej wagi ich kształt lepiej nadaje się do transportu. Dwa takie naczynia można było przytroczyć sznurami do boków osła. Łatwo też transportowało się je na łodziach, a w magazynach zajmowały mniej miejsca niż naczynia lewantyńskie. Solidny wypał powodował, że dzbany na wino były dużo bardziej wytrzymałe i można było przewieźć większą ilość towaru. Wywinięty mocno na zewnątrz wylew dawał lepsze możliwości zabezpieczenia transportowanego ładunku. Nic więc dziwnego, iż Egipcjanie woleli wykorzystywać swoje naczynia do przewozu i przechowywania produktów. Znaleziska ceramiki nagadyjskiej w Lewancie sugerują istnienie najprawdopodobniej nie więcej niż sześciu enklaw osadniczych, które stale zamieszkałe były przez przybyszów z Egiptu mieszkających, poza En Besor, w wydzielonych rewirach osad społeczności lewantyńskich. Tego typu faktorie handlowe stworzono w Tell es-Sakan, Tel Erani, Tel Lod, Maahaz, Lahav. Prawdopodobnie o istnieniu enklaw możemy mówić też w Aszkelonie czy el-Maghar, jednak w obecnym etapie stanu badań i opracowania zabytków z poprzednich wykopalisk nie jest to pewne. Relacje pomiędzy przybyszami a ludnością miejscową były raczej pokojowe, chociaż P. de Miroschedji (2015: 1012) sugeruje, że istnienie muru obronnego okalającego Tell es-Sakan może świadczyć o jakichś niepokojach. Brak śladów zniszczeń oraz walk wydaje się wykluczać tą hipotezę. Jedynie w Tel Erani zauważono zniszczenie zabudowań związanych z funkcjami handlowymi, ale jeszcze nie wiadomo czy nie było ono związane z klęskami żywiołowymi ani też czy wówczas budynek zamieszkiwali przybysze z Egiptu26. Na podstawie najnowszych badań nie można tego jednoznacznie stwierdzić. Na pozostałych stanowiskach sytuacja raczej jest dość klarowna. Nie zauważono na nich żadnych symptomów niepokojów społecznych czy związanych z różnicami etnicznymi. Zadaniem enklaw osadniczych było gromadzenie produktów od kupców lewantyńskich i wymiana na towary przysyłane z Egiptu. Inną ważną rolą faktorii było przyjmowanie przybyłych z Delty ekspedycji i organizacja karawan zmierzających z towarami do Egiptu. Osadnictwo w enklawach jest raczej ograniczone, jest to najczęściej jedno do kilku domostw. Mogło w nich przebywać jednocześnie kilkanaście osób. W Tell es-Sakan i Tel Erani zachowało się kilka faz związanych z pobytem przybyszów z Egiptu, co podkreśla ciągłość osadnictwa oraz jego występowanie w stosunkowo długim okresie czasu. Transport produktów odbywał się głównie szlakiem lądowym wiodącym przez tzw. drogę Horusową, a dalej wykorzystując lokalne szlaki, przez tereny Negewu do En Besor. Tam karawana mogła się zatrzymać i korzystać z znajdującego się nieopodal źródła wody. Z En Besor szlak mógł wieść dalej na północ, poprzez Maahaz do Tel Erani i dalej aż do Lod, lub też można było udać się głębiej na tereny Szefeli do Lahav. Jednocześnie wykorzystywany był szlak morski, którym można było dostać się z Delty wprost do Tell es-Sakan czy Aszkelonu. 26 Zabudowania, o których mowa zostały odsłonięte pod koniec sezonu badawczego w 2015 roku. Na niewielkiej powierzchni udało się przebadać nawarstwienia zalegające poniżej starszego budynku enklawy nagadyjskiej natrafiając na ślady zniszczeń spowodowanych pożarem. Jednak jak do tej pory w zgliszczach budynku nie natrafiono na ceramikę importowaną. Inne znaleziska, jak chociażby liczne tokeny, sugerują, że budynek pełnił funkcje związane z handlem. Młodszy budynek enklawy nagadyjskiej został wzniesiony na tych samych murach, które zostały użyte do wybudowania wspomnianego zniszczonego w pożarze kompleksu (por. Czarnowicz et al. 2016). Nie można też wykluczyć, że zniszczenie związane jest z lokalną rywalizacją pomiędzy różnymi ośrodkami władzy lub też, w przypadku, jeśli zabudowania zamieszkałe były przez Egipcjan, że odzwierciedla sytuacje polityczną w Egipcie, gdzie wówczas rozgrywały się ostatnie walki pomiędzy ośrodkami dążącymi do unifikacji politycznej Egiptu (por. Ciałowicz 2016a). Jednocześnie część produktów transportowano droga morską. Dużo łatwiej w ten sposób było przewozić np. wino, oliwę czy drewno, ale zapewne też i inne produkty które wymieniano w Tell es-Sakan czy Aszkelonie. Wymiana towarowa nadzorowana była przez przybyszów z Egiptu. Po unifikacji politycznej handel dalekosiężny stał się monopolem władcy, nad przebiegiem wymiany kontrolę bezpośrednio sprawowali kapłani. Widać to szczególnie w Tell el-Farcha, gdzie na Komie Zachodnim w centrum administracyjno-kultowym obok siebie istniały zarówno kaplice jak i pomieszczenia magazynowe. Tezę o sprawowaniu kontroli przez kapłanów nad przepływem towarów popiera też J. Castro (2016: 160). Szczególne zainteresowanie terenami wschodnimi Egipt zaczyna przejawiać od okresu panowania Iry-Hora (Ciałowicz 2016a). Zasób wymienianych produktów nie ulega zmianie, chociaż z biegiem czasu zmieniają się dostawcy miedzi. O ile w początkowych fazach relacji do Egiptu dociera surowiec głównie z Wadi Feinan, co potwierdzają badania przeprowadzone na produktach z Maadi (Pernicka i Hauptmann 1989), tak w końcu 4 tysiąclecia p.n.e. w Egipcie wykorzystuje się miedź ze złóż Synajskich (por. Rehren i Pernicka 2014). Już za panowania Iry-Hora Egipt wysłał ekspedycje na Synaj poszukując złóż surowców (por. Tallet i Linsele 2012), ale jeszcze za czasów Narmera w dalszym ciągu pozyskuje miedź poprzez enklawy w Lewancie. Zresztą badacze są zgodni, że jednym z powodów powstania faktorii handlowych było poszukiwanie źródeł i dostawców miedzi (Dessel 2009: 133 n.3, 143 n.21) oraz swego rodzaju kontrola szlaków wiodących z Arad do kopalń miedzi na Synaju (Amiran i Alon 1993: 82). Na co najmniej dwóch stanowiskach mocno zaangażowanych w relacje z Egiptem, czyli Tel Lod oraz Lahav znaleziono, datowane na koniec WB Ib2, przedmioty związane z wytopem miedzi (Golden 2002: 222- 223; van den Brink 2002: 291). Sądząc na podstawie naczyń ceramicznych, na które natrafiono podczas eksploracji budynków faktorii handlowej w Tel Erani, do Egiptu docierały produkty z różnych obszarów Południowego Lewantu (por. Braun 2016). W 6 fazie kontaktów staje się jasne, że relacje nie są wbrew pozorom dwustronne a trójstronne. Na jednym krańcu jest Egipt posiadający możliwości produkcji dużych ilości pożywienia, głównie zboża, ale też mięsa czy ryb. O wykorzystaniu tych towarów świadczą dane z Tell el-Farcha (por. wyżej). Niestety trudno jest metodami archeologicznymi potwierdzić wykorzystanie produktów rolnych w wymianie towarowej, ponieważ nie zostawiają one śladów archeologicznych. W przypadku kości zwierząt dopiero badania DNA lub analizy strontu mogą dać odpowiedź, czy handlowano mięsem. Niestety bardzo trudno jest osiągnąć materiał porównawczy z Egiptu, aby takie badania wykonać zgodnie z zasadami metodyki27. Jeszcze trudniej jest w przypadku ziarna zboża. Pewnych przesłanek do uznania, że wykorzystywano je w wymianie towarowej z Lewantem dostarczyły badania w Tel Erani. Pracując na terenie dziedzińca przed młodszym budynkiem egipskiej faktorii handlowej odkryto skupisko ziarna. Po dokładniejszej analizie okazało się, że wśród zboża znajdują się 27 Podobne analizy prowadzone są obecnie dla szczątków osłów, ich wyniki wskazują, że mogły być sprowadzane do Lewantu z Egiptu jednak co trzeba podkreślić, w pracach badaczy brak jest odniesienia do materiału porównawczego z Egiptu, przez co wyniki tych prac mogą być kwestionowane. bardzo liczne fragmenty pancerzyków chitynowych owadów. Ich rozpoznania dokonał D. Iwan z PAN określając, że wszystkie należały do żuków z rodziny Tenebrionidae (czarnuchowate), Zophosis (Oculosis) punctata punctata Brullé, 1832. Są to owady żerujące na składowanym ziarnie. W ocenie badacza ich nagromadzenie w jednym miejscu sugeruje, że przechowywano tam duże ilości ziarna w szczelnie zamkniętych trwałych opakowaniach. Mogły być to np. naczynia ceramiczne bądź kosze wykonane z trzciny. Wszelkiego rodzaju worki materiałowe zostałyby przegryzione przez szkodniki. Brak pozostałości ceramiki w tym miejscu sugeruje, że albo pojemnik był wykonany z materiałów organicznych bądź też, co bardziej prawdopodobne, padłe żuki zostały usunięte wraz z częścią zniszczonego przez nie ziarna np. z naczynia, w którym je przechowywano. Ponieważ w Egipcie do przechowywania zboża wykorzystywało się przeważnie wykonane z cegieł mułowych silosy28, można zakładać, że ziarno nie było składowane przez dłuższy czas w tym miejscu, a raczej w opakowaniu transportowym czekało na przekazanie odbiorcy. Trzeba podkreślić, że co prawda na dziedzińcu znajdowały się instalacje do wypieku chleba, to jego podstawową funkcją było przechowywanie towarów wymienianych z ludnością lokalną. Być może egipskie ziarno miało trafić do kompleksu silosów takiego jak ten przebadany przez zespół I. Milevskiego w Amacji (Milevski et al. 2016). 28 Tradycja ta stosowana jest w niektórych częściach Egiptu do dziś a konstrukcja i wygląd silosów pomimo ponad 5 tysięcy lat ich stosowania praktycznie nie uległa zmianie. Odbiorcami egipskich produktów byli mieszkańcy Lewantu, którzy w zamian oferowali popularne w Egipcie wino oraz oliwę, ale także drewno, czy sprowadzany ze Wschodu lapis lazuli. Oferowano również surowce naturalne jak np. bitumen z na morza Martwego, kamienie półszlachetne czy miedź. Produkty te pochodziły od ludów nomadycznych zamieszkujących południowy Negew oraz Synaj. Potwierdzają to liczne znaleziska ceramiki datowanej na Nagada IIIB – C1 na stanowiskach zlokalizowanych na Półwyspie. Są to przeważnie naczynia zasobowe. Nomadowie trudnili się handlem, byli łącznikiem z obszarami miedzionośnymi a sami, co potwierdzają znaleziska z Camel Site zajmowali się recyklingiem miedzi (Segal i Rosen 2005). Być może skupowali zniszczone narzędzia miedziane i przetapiali je z powrotem. Jak pisze A. Khazanov (1984: 203) grupy nomadyczne nie mogą istnieć w próżni, z uwagi na swoją gospodarkę opartą o pasterstwo muszą uzupełniać zapasy szczególnie związane z pokarmami roślinnym od społeczeństw osiadłych. Kontakt z mieszkańcami Lewantu pozwalał im otrzymywać, w zamian za swoje produkty, wystarczające do utrzymania ilości żywności. Można zatem powiedzieć, że wytworzyła się swego rodzaju symbioza. Każda ze społeczności eksportując produkty, których mogła wytworzyć nadwyżki otrzymywała potrzebne na rynku wewnętrznym dobra. Cała wymiana dokonywała się w pokojowych, partnerskich warunkach według zasada ekonomii bazarowej. Faza 7 – upadek enklaw w Południowym Lewancie (od Nagada IIIC1 = schyłek WB Ib2) Jedna z popularniejszych tez zakłada, że w Lewancie narasta sprzeciw wobec obecności egipskiej. Antagonizmy prowadzą do wzajemnej wrogości. Mieszkańcy Lewantu mieli sprzeciwić się egipskiej dominacji ekonomicznej (Yekutieli 2008). Prawdą jest, że schyłek WB Ib2 musiał być czasem niestabilnym. W jego końcu i na początku WB II zaczyna zmieniać się sieć osadnicza, widać postępującą centralizację, a główne ośrodki zostają otoczone murami obronnymi (de Miroschedji 2014). Czy jednak można łączyć te wydarzenia z obecnością egipską? Obecnie brakuje jakichkolwiek przesłanek archeologicznych, żeby tak sądzić. Osadnictwo egipskie koncentrowało się w kilku osadach na południu Południowego Lewantu, jak więc mogło zagrażać potężnym ośrodkom znajdującym się np. w dolinie Jezreel na północy? Powodów niepokojów należy raczej szukać wśród wydarzeń rozgrywajacych się pomiędzy głównymi centrami Lewantu, chociaż trzeba przyznać, że rywalizacja ekonomiczna mogła stać u ich podstaw. Być może wzrastająca fala niepokojów i wrogości pomiędzy głównymi ośrodkami sprawiła, że Egipcjanie wycofali się z Lewantu. Sytuacja, która wywiązała się na przełomie WB Ib i WB II zapewne utrudniała relacje handlowe, które opierały się na uzyskiwaniu towarów z różnych części Lewantu, które należało przetransportować do faktorii handlowych położonych na terenach Negewu, Szefeli czy w pasie nizin nadmorskich. Być może tradycyjny system wymiany znany z modelu ekonomii bazarowej nie mógł być dalej wykorzystywany, ponieważ w związku z rywalizacją poszczególnych ośrodków zerwaniu uległy relacje z lokalnymi kupcami. Jedną z głównych cech tego modelu relacji ekonomicznych jest kwestia wolno rozchodzących się informacji a i powolnej zmiany dostawców. W tej sytuacji Egipcjanie byli zmuszeni do wprowadzenia zmian, a jak się wkrótce okazało Południowy Lewant nie był im już potrzebny, aby pełnić rolę pośrednika w zdobywaniu niektórych towarów. Po pierwsze Egipcjanie zwiększają swoją obecność i dążą do podporządkowania Synaju, aby bezpośrednio stamtąd pozyskiwać miedź. Początkowo wykorzystują szlak wiodący przez Deltę, a za prowadzenie ekspedycji odpowiedzialne są te same ośrodki, które wcześniej związane były z redystrybucją towarów przybywających z Lewantu. Sprawia to też np., że pomimo mniejszej ilości towarów importowanych przewożonych przez Tell el-Farcha, to centrum administracyjno-kultowe dalej aktywnie działa i nie traci swojego znaczenia aż do okresu panowania Dena. W tym samym czasie, kiedy dochodzi do zaniku enklaw nagadyjskich w Lewancie zauważyć można powstanie w Delcie pierwszych winnic. Ich produkty miały wypełnić braki związane z przerwaniem dostaw z Lewantu. W kolejnych latach na szerszą skalę zaczyna być wykorzystywany szlak morski łączący Egipt z Północnym Lewantem. W świetle najnowszych odkryć oraz po poddaniu dotychczas znanych importów i naśladownictw krytycznej analizie można powiedzieć, że relacje łączące Egipt oraz Bliski Wschód są znacznie słabsze niż do tej pory sądzono. Należy potwierdzić, przynajmniej zgodnie z obecnym badań stanem wiedzy, że nie było bezpośrednich kontaktów pomiędzy Egiptem a Mezopotamią. Związki społeczności nagadyjskich z wschodnimi terenami ościennymi ograniczają się jedynie do najbliższych sąsiadów: Synaju i Południowego Lewantu, a w orbicie ich zainteresowań pozostają wyroby i surowce, które mieszkańcy tego regionu mogą dostarczyć. W ciągu 4 tys. widać, że relacje ulegają ciągłej ewolucji. Można zatem wyróżnić kilka faz wzajemnych kontaktów. W początkowym okresie (zarówno faza 1 jak i 3) kontakty są sporadyczne i oparte o wymianę dóbr pomiędzy wędrującymi pomiędzy Egiptem a Lewantem nomadów. Do nasilenia kontaktów dochodzi w fazie 4 kiedy to na zwiększone zapotrzebowanie na produkty ze strony Egiptu może odpowiedzieć Tel Erani kontrolujące pewien obszar Południowego Lewantu. Szczyt kontaktów można datować na schyłek WB Ib2 odpowiadający Nagada IIIB – C1. W tym okresie powstają w Lewancie enklawy nagadyjskiej pełniące rolę faktorii handlowych. Ilość materiału egipskiego odnajdywanego w Lewancie jest daleko niewystarczająca, aby twierdzić, że tereny te zostały skolonizowane, a słabość militarna młodego państwa egipskiego nie pozwalała na podporządkowanie sobie polityczne czy ściąganie trybutu z kontrolowanych ziem. Relacje przez większość czasu były oparte nie tylko, jak wcześniej sądzono, o oś Egipt – Lewant, ale ważnym odbiorcą były też ludy nomadyczne zamieszkujące południowy Negew i Synaj. Społeczności z tych terenów, bazujące na pasterskim modelu gospodarki, potrzebowały kontaktów z ludami osiadłymi. Były w stanie dostarczyć zarówno miedź, jak i inne surowce mineralne, a w zamian potrzebowały płodów rolnych, które mogły otrzymać z Egiptu. Relacje ekonomiczne łączące Egipt z Lewantem oraz Synajem dobrze charakteryzuje model gospodarki bazarowej. Zerwanie tych relacji doprowadziło do wycofania się Egiptu z Południowego Lewantu. Egipcjanie zaczęli wykorzystywać szlaki morskie prowadzące na tereny Północnego Lewantu, a wcześniej rozpoczęli własną produkcję wina w Delcie oraz starali się podporządkować sobie obszar Synaju. 7. WYKAZ SKRÓTÓW ADAJ: Annual of the Department of Antiquities of Jordan AJA: American Journal of Archaeology ASAE: Annales du Service des Antiquités de l'Égypte AV: Archäologische Veröffentlichungen BAR IS: British Archaeological Reports International Series BASOR: Bulletin of American Schools of Oriental Research BES: Bulletin of Egyptological Seminar BIFAO: Bulletin de l’Institut français d’ archéologie orientale ESI: Excavations and Survey in Israel FIFAO: Fouilles de l'Institut français d'archéologie orientale du Caire GM: Göttinger Miszellen HA-ESI: Hadashot Arkheologiyot/ Excavations and Surveys in Israel IAA: Israel Antiquities Authority Reports IEJ: Israel Exploration Journal JEA: Journal of Egyptian Archaeology JNES: Journal of Near Eastern Studies MDAIK: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo OLA: Orientalia Lovaniensia analecta PEQ: Palestine Exploration Quarterly PAM: Polish Archaeology in the Mediterranean SAAC: Studies in Ancient Art and Civilization SAK: Studien zur Alta'gyptischen Kultur ZÄS: Zeitschrift für Ägyptische Sprache und Altertumskunde 8. BIBLIOGRAFIA Abd el-Raziq M., Castel G., Tallet P. 2004 Dans le golfe de Suez, les mines de cuivre d’Ayn Soukhna, Archéologia 414: 10-21. Abłamowicz R. 2012 Animal remains, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 409-424. Adams B., Friedman R. 1992 Imports and Influences in the Predynastic and Protodynastic Settlement and Funerary Assemblages at Hierakonpolis, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 317-338. al-Amri Y.A.S. 2007 The Role of the Iron Ore Deposit of Mugharet el-Wardeh/Jordan in the Development of the Use of Iron in Southern Bilad el-Sham, niepublikowana praca doktorska: Ruhr Universität, Bochum. Albright W.F. 1932 The archaeology of Palestine and the Bible, The Richards lectures delivered at the University of Virginia, New York. Alon D., Yekutieli Y. 1995 The Tel Halif Terrace “Silo Site” and Its Implications for Early Bronze Age 1, 'Atiqot 27: 149-189. Amelineau E. 1899 Les nouvelles fouilles d'Abydos 1895-1896, Paris. 1902 Les nouvelles fouilles d'Abydos 1896-1897, Paris. Amiran R. 1965 A preliminary Note on the Synchronism between the Early Bronze Strata of Arad and the First Dynasty, BASOR 179: 30-33. 1970 The Beginning of Urbanization in Canaan, [w:] J. A. Sanders (red.), Near Eastern Archaeology in the Twentieth Century: Essays in Honor of Nelson Glueck, New York: 83-100. 1974 An Egyptian Jar Fragment with the Name of Narmer from Arad, IEJ 24: 4-12. 1975 Arad, [w:] M. Avi-Yonah (red.), Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land vol. I. Jerusalem: 74-81. 1976 Taur Ikhbeineh, 'Atiqot 11: 105-106. 1977 Excavations at Tell Ma'ahaz, 1975, 1976, Israel Museum News 12: 63-64. 1985 Canaanite Merchants in Tombs of the Early Bronze Age I at Azor, 'Atiqot 17: 190-192. 1992 Petrie’s F-Ware, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 427-432. Amiran R., Ilan O. 1993 Malhata, Tel (Small), [w:] E. Stern (red.), The New Encyclopedia of Archaeological Excavations vol. III, Jerusalem: 937-939. Amiran R., Tadmor M. 1980 A Female Cult Statuette from Chalcolithic Beer-sheba, IEJ 30: 137-39. Amiran R., van den Brink E.C.M. 2001 A Comparative Study of the Egyptian Pottery from Tel Ma’ahaz, Stratum I, [w:] S. Wolff (red.), Studies in the Archaeology of Israel and Neighbouring Lands in Memory of Douglas L. Esse, Chicago: 29-58. Amiran R., Ilan O., Amon C. 1983 Excavations at Small Tel Malhata: Three Narmer Sereks, Israel Museum Journal 2: 75-83. Amiran R., Paran U., Shiloh Y., Brown R., Zafrir Y., Ben-Tor A. 1987 Early Arad: the Chalcolithic Settlement and Early Bronze Age City I. First-Fifth Seasons of Excavations, 1962-1966, Jerusalem. Anati E. 1963 Palestine before the Hebrews, London. Anđelković, B., 1995 The Relations between Early Bronze Age I Canaanites and Upper Egyptians, Belgrade. 2008 Parameters of Statehood in Predynastic Egypt, [w:] B. Midant-Reynes, Y. Tristant (red) J. Rowland, S. Hendrickx (coll.), Egypt at its Origins 2. Proceedings of the International Conference ‘Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt’ Toulouse (France) 5th–8th September, OLA 172, Leuven-Paris-Dudley: 1039-1056. 2011 Political Organization of Egypt in the Predynastic Period, [w:] E. Teeter (red.), Before the Pyramids: The Origins of Egyptian Civilization, Chicago: 25-32. 2012 Hegemony for Beginners: Egyptian Activity in the Southern Levant during the Second Half of the Fourth Millennium B.C., Issues in Ethnology and Anthropology (Belgrade) n.s. 7(3): 789-808. 2014 The Molding Power of Ideology: Political Transformations of Predynastic Egypt, Issues in Ethnology and Anthropology (Belgrade) n.s. 9(3): 713-722. Andrews C.A.R. 1981 Jewellery I. From the Earliest Times to the Seventeenth Dynasty, Catalogue of Egyptian Antiquities in the British Museum VI, London. Arkell A.J. 1949 Early Khartoum. An Account of the Excavation of an Early Occupation Site Carried Out by the Sudanese Government Antiquities Service in 1944-5, London. 1953 Shaheinab. An Account of the Excavation of a Neolithic Occupation Site Carried Out for the Sudan Antiquities Service in 1949-50, London. Aksamit J. 1998 The D ware from Abusir el-Meleq, [w:] C.J. Eyre (red.), Proceedings of the Seventh International Congress of Egyptologists’, Cambridge, 3-9 September 1995, OLA 82, Leuven: 31-38. Aston B.G. 1994 Ancient Egyptian Stone Vessels. Materials and Forms, Studien zur Archäologie und Geschichte Altägyptens 5, Heidelberger. Aston B.G, Harrell J.A., Shaw I. 2000 Stone, [w:] P.T. Nicholson, I. Shaw (red.), Ancient Egyptian Materials and Technologies, Cambridge: 5-77. Avrutis V.W. 2018 Southern Levantine Interregional Interactions as Reflected by the Finds from an Early Bronze Age I Burial Ground at Nesher-Ramla Quarry (el-Hirbe), Israel, [w:] B. Horejs, Ch. Schwall, V. Müller, M. Luciani, M. Ritter, M. Giudetti, R.B. Salisbury, F. Höflmayer, T. Bürge (red.), Proceedings of the 10th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East 25–29 April 2016, Vienna, vol. 2, Wiesbaden: 461-474. Avrutis V.W., van den Brink E.C.M. 2010 Finds from a late Early Bronze Age I burial ground at "Nesher"-Ramle (el-Hirbe), Israel, reflecting Egyptian-South Levantine interrelations, Cahiers Caribéens d'Égyptologie 13-14: 45-59. Ayrton E.R., Loat W.L.S. 1911 Predynastic Cemetery at el-Mahasna, London. Baduel N. 2008 Tegumentary paint and cosmetic palettes in Predynastic Egypt. Impact of those artefacts on the birth of the monarchy, [w:] B. Midant-Reynes, Y. Tristant (red.), J. Rowland, S. Hendrickx (coll.), Egypt at its origins 2. Proceedings of the International Conference "Origin of the State, Predynastic and Early Dynastic Egypt”, Toulouse (France), 5th-8th September 2005, OLA 172, Leuven-Paris-Dudley: 1057-1090. Bar-Adon P. 1980 The Cave of the Treasure: The First Finds from the Caves in Nahal Miszmar, Jerusalem. Bar-Yosef O., Belfer-Cohen A., Goren A., Hershkovitz I., Ilan O., Mienis, H., Sass K. 1986 Nawamis and Habitation Sites near Gebel Gunna, Southern Sinai, IEJ 36: 121-167. Bar-Yosef Meyer D.E. 1995 The Molluscs from Grar, [w:] I. Gilead (red.), Grar - A Chalclolithic site in the Northern Negev, Beer Sheva 7: 453-462. 1999a Mollusc Shells, [w:] A. Golani, E.C.M. van den Brink (red.), Salvage Excvations at the Early Bronze Age IA Settlement of Azor, ‘Atiqot 38: 1-49. 1999b Marine Shells at Saflulim and Rosh Horesha (New Excavations): A Preliminary Report, [w:] A. Nigel Goring-Morris (red.), Saflulilm: A Late Natufian Base Camp in the Central Negev Highlands, Israel, PEQ 131(1): 62-64. 2000 Mollusc Shells, [w:] I. Finkelstein, D. Ussishkin, B. Halpern (red.), Megiddo III, The 1992-1996 Seasons, Emery and Claire Yass Publications in Archaeology, Tel Aviv: 478-486 2002a Egyptian-Canaanite interaction during the fourth and third Millennia BCE: the shell connection, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 128-135. 2002b The Shell Pendants, [w:] Y. Goren, P. Fabian (red.), Kissufim Road: A Chalcolithic Mortuary Site, IAA Reports 16, Jerusalem: 49-52. 2005 The Exploitation of Shells as Beads in the Palaeolithic and Neolithic of the Levant, Paléorient 31(1): 176-185. Barnett R.D. 1982 Ancient Ivories in the Middle East and Adjacent Countries, Qedem 14, Jerusalem. Baumgartel E.J. 1970 Petrie's Naqada Excavation: A Supplement, London. Beit-Arieh I. 1980 A Chalcolithic Site Near Serabit el-Khadem, Tel Aviv 7: 45-64. 2003 Archaeology of Sinai. The Ophir expedition, Tel Aviv. Ben-Dor I. 1936 Pottery of the Middle and Late Neolithic periods, [w:] J. Garstang, I. Ben-Dor, G. M. Fitzgerald (red), Jericho: City and Necropolis (Report for Sixth and Concluding Season), Annals of Archaeology and Anthropology 23, Liverpool: 77–90. Ben-Tor A. 1975 Two Burial Caves of the Proto-Urban Period at Azor, Jerusalem. 1977 Cult Scenes on Early Bronze Age Cylinder Seal Impressions from Palestine, Levant 9: 90-100. 1982 The Relations between Egypt and the Land of Canaan during the Third Millennium B.C., Journal of Jewish Studies 33: 3-18. 1986 The Trade Relations of Palestine in the Early Bronze Age, Journal of the Economic and Social History of the Orient 29: 1-27. 1991 New Light on the Relations between Egypt and Southern Palestine During the Early Bronze Age, BASOR 281: 3-10. 1993 The Early Bronze Age, [w:] A. Ben-Tor (red.), The Archaeology of Ancient Israel, New Haven: 81-125. Bieliński P. 1985 Starożytny Bliski Wschód, Warszawa. Bishay A., Nairn G., Amin H. 1974 Zinc-lead deposits, Geological Survey of Egypt Paper 61: 47-53. Bietak M. 1977 Frühdynastische Funde im östlichen Nildelta [w:] Ausgrabungen und Forschungsreisen, Archiv Für Orientforschung, 25: 313. Bourke S. J. 2002 Teleilat Ghassul: Foreign Relations in the Late Chalcolithic Period, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 154-163. 2015 Copper and Trade in the Early Bronze Age of Pella in Jordan, [w:] K. Rosińska-Balik, A. Ochał-Czarnowicz, M. Czarnowicz, J. Dębowska-Ludwin (red.) Copper and Trade in the South–Eastern Mediterranean. Trade routes of the Near East in Antiquity, BAR IS 2753, Oxford: 1-10. Bourke S, Lovell J, Sparks R, Seaton P, Mairs L, Meadows J. 2000 Preliminary report on a second and third season of renewed excavations at Teleilat Ghassul by the University of Sydney, 1995/1997, ADAJ 44: 37-89. Brandl B. 1989 Observations on Early Bronze Age Strata of Tel Erani, [w:] P. de Miroschedji (red.), L'urbanisation de la Palestine à l'âge du Bronze ancien: Bilan et perspectives des recherches actuelles, Actes du Colloque d'Emmaüs 20-24 Octobre 1986, BAR IS 527, Oxford: 357-387. 1992 Evidenced for Egyptian Colonization in Southern Costal Plain and Lowlands of Canaan During the Early Bronze I Period, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 441-477. Brandl B., Gophna R. 1993 Ahqelon–Afridar. ESI 12: 89. Braun E. 1989 The Transition from the Chalcolithic to the Early Bronze Age in Northern Israel and Transjordan: Is there a Missing Link? [w:] P. de Miroschedji (red.), L'urbanisation de la Palestine à l'âge du Bronze ancien: Bilan et perspectives des recherches actuelles, Actes du Colloque d'Emmaüs 20-24 Octobre 1986, BAR IS 527, Oxford: 7-28. 1990 Basalt Bowls of the EB I Horizon in the Southern Levant, Paléorient 16(1): 87-96. 1996 Cultural Diversity and Change in the Early Bronze I of Israel and Jordan, niepublikowana praca doktorska: Tel Aviv University, Tel Aviv. 1997 Yiftah’el: Salvage and Rescue Excavations at a Prehistoric Village in Lower Galilee, Israel, IAA Reports 2, Jerusalem. 2002 Egypt’s First Sojourn in Canaan, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London: 173-189. 2005 Identifying Ethnicity from Prehistoric Pottery in Ancient Egypt and the Southern Levant, [w:] J. Clark (red.), Archaeological perspectives on the transmission and transformation of culture in the eastern Mediterranean, Oxford: 140-154. 2009 South Levantine Early Bronze Age chronological correlations with Egypt in light of the Narmer serekhs from Tel Erani and Arad: New interpretations, British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan 13: 25-48. 2011 Early Interaction between Peoples of the Nile Valley and the Southern Levant, [w:] E. Teeter (red.), Before the Pyramids: The Origins of Egyptian Civilization, Chicago: 105-122. 2012a On Some South Levantine Early Bronze Age Ceramic "Wares" and Styles, PEQ 144(1): 5-32. 2012b A Note on Relations between the Southern Levant and Egypt during Early Dynasty 0, Ägypten und Levante 22-23: 339-348. 2014 Observations on contacts between the Nile Valley and the Southern Levant in late prehistory prior to Dynasty 0, [w:] M.A. Jucha, J. Dębowska-Ludwin, P. Kołodziejczyk (red.), Aegyptus est imago caeli. Studies Presented to K.M. Ciałowicz on his 60th Birthday, Kraków: 223-234. 2015 Remarks on the Early Appearance of Copper Objects in the Northern Region of the Southern Levant, [w:] K. Rosińska-Balik, A. Ochał-Czarnowicz, M. Czarnowicz, J. Dębowska-Ludwin (red.), Copper and Trade in the South–Eastern Mediterranean, Trade routes of the Near East in Antiquity, BAR IS 2753, Oxford: 11-14. 2016 Preliminary comments on the ceramics assemblage of area D-3 (sub- areas D-3H and D-3L), [w:] K.M. Ciałowicz, Y. Yekutieli, M. Czarnowicz (red.), Tel Erani I, Preliminary Report of the 2013–2015 Excavations, Kraków: 65-75. in press “External Interaction” in Fourth Millennium Ancient Near East: Comparing and Contrasting Egyptian Colonial Activity in the Southern levant with the Uruk Expansion. Braun E., Milewski I. 1993 Baja Khorvat'lllin. Una aldea del Bronce Antiguo cerca de Bet Shemesh, Revista de arqueologia 142: 8-15. Braun E., Roux V. 2013 The Late Chalcolithic to Early Bronze Age I Transition in the Southern Levant: Determining Continuity and Discontinuity or “Mind the Gap”, Paléorient 39(1): 15-22 Braun E., van den Brink E.C.M. 1998 Some Comments on the Late EB I Sequence of Canaan and the Relative Datong of Tomb Uj at Umm el Ga`ab and Graves 313 and 787 from Minshat Abu Omar with Imported Ware: Views from Egypt and Canaan, Ägypten und Levante 7: 71-94. 2008 Appraising south Levantine-Egyptian Interaction: Recent Discoveries from Israel and Egypt, [w:] B. Midant-Reynes, Y. Tristant (red.), J. Rowland, S. Hendrickx (coll.), Egypt at its Origins 2. Proceedings of the International Conference "Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt", Toulouse, 5-8 Sept. 2005, OLA 172, Leuven-Paris-Dudley: 642-688. Braun E., van den Brink E.C.M, Gophna R., Goren Y. 2001 New Evidence for Egyptian Connections During a Late Phase of Early Bronze Age I from the Soreq Basin in South-Central Israel, [w:] S. R. Wolff (red.) Studies in the Archaeology of Israel and Neighboring Lands in Memory of Douglas L. Esse, Studies in Ancient Oriental Civilization 59, Chicago: 59-97. Brunton G. 1937 Mostagedda and the Tasian Culture, London. 1948 Matmar, London. Brunton G., Caton-Thompson G. 1928 The Badari Civilisation and Predynastic Remains near Badari, London. Brunton G., Gardiner A.H., Petrie W.M.F. 1927 Qau and Badari I, London. Buszek A. 2012 Cosmetic palettes, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 315-323. Callaway J.A. 1964 Pottery from the Tombs at ‘Ai (Et-Tell), London. 1972 The Early Bronze Age Sanctuary at Ai (et-Tell), No. 1 a Report of the Joint Archeological Expedition to Ai Et-Tell, London. 1975 Ai, [w:] M. Avi-Yonah (red.), Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land vol. I, Jerusalem: 36-52. Caton-Thompson G., Gardner E.W. 1934 The Desert Fayum, London. Chazan M., Lehner M. 1990 An Ancient Analogy: Pot Baked Bread in Ancient Egypt and Mesopotamia, Paléorient, 16(2): 21-35. Chesson M. 1999 Libraries of the Dead: Early Bronze Age Charnel Houses and Social Identity at Urban Bab edh-Dhra, Jordan. Journal of Anthropological Archaeology 18: 137-64. Chłodnicki M. 2012 History of the research, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 9-15. 2017 From the storage pit to the silo. Storage devices from Predynastic to Early Dynastic Times. A view from Tell el-Farkha, [w:] B. Midant-Reynes, Y. Tristant (red.) A.M. Ryan (coll.), Egypt at Its Origins 5, Proceedings of the Fifth International Conference “Origins of the State, Predynastic and Early Dynastic Egypt”, Cairo, 13th–18th April 2014, OLA 260, Leuven: 49-61. Chłodnicki M., Geming M.M. 2012 Lower Egyptian settlement on the Central Kom, [w:] M. Chłodnicki, K. M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998–2011, Poznań-Kraków: 89-104. Chłodnicki M., Fattovich R., Salvatori, S. 1992 The Nile Delta in Transition: A View from Tell el-Farkha, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 43-68. Ciałowicz K.M. 1987 Les têtes de massues des périodes prédynastique et archaïque dans la vallée du Nil, Prace archeologiczne 41, Warszawa-Kraków. 1999 Początki cywilizacji egipskiej, Warszawa-Kraków. 2011a Mace-heads, [w:] M. Chłodnicki, M. Kobusiewicz, K. Kroeper, (red.) Kadero. The Lech Krzyżaniak excavations in Sudan, Studies in African Archaeology 10, Poznań: 325-334. 2011b Fantastic creatures and cobras from Tell el-Farkha, SAAC 15: 11-27. 2012a Lower Egyptian settlement on the Western Kom, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 149-162. 2012b Protodynastic and Early Dynastic on the Western Kom, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 163-180. 2012c Early Egyptian objects of art, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 201-244. 2016a Egypt and Southern Levant in the second half of the 4th Millennium BC: the view from Tell el-Farkha, [w:] K. Ciałowicz, Y. Yekutieli, M. Czarnowicz (red.), Tel Erani I. Preliminary report of the 2013-2015 excavations, Kraków: 139-147. 2016b The Naqadian occupation of the Nile Delta. New facts and possibilities, MDAIK 70/71: 81-90. 2018 Socio-political transformations in the Eastern Delta in the second half of 4th millennium BC. The view from Tell el-Farkha, [w:] K.M. Ciałowicz, M. Czarnowicz, M. Chłodnicki (red.), Eastern Nile Delta in the 4th Millennium BC, Kraków-Poznań, 9-20. Clarke D. 1978 Analytical Archaeology, London. Clédat M.J. 1914 Les vases de El-Béda, ASAE 13: 115-121. Clermont-Ganneau Ch. 1896 Archaeological Researches in Palestine during the years 1873 – 1874 vol. 2, London. Commenge C. 1996 Horvat Minha (el-Munhata), ESI 15: 43. Commenge C., Alon D. 2002 Competitive Innovation and Expanded Horizons: Exploring the Nature of Interaction between Northern Negev and Lower Egypt (c.4500–3600 BCE), [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 139-153. Cooley R.E. 1997 Ai, [w:] E.M. Meyers (red.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, Vol. 1, New York-Oxford: 32-33. Czarnowicz M. 2009 Tell el-Farkha 2006. Oval-shaped pottery from grave no. 9, SAAC 13: 43-49. 2011 Between core and periphery – early contacts between Egypt and the Southern Levant in light of excavations at Tell el-Farkha, Eastern Nile Delta, [w:] J. Mynarova (red.), Egypt and the Near East – the Crossroads. Proceedings of an International Conference on the Relations of Egypt and the Near East in the Bronze Age, Prague, September 1-3, 2010, Praha: 117-139. 2012a Southern Levantine imports and imitations, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 245-265. 2012b Copper tools, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 345-355. 2012c Knobbed bowls from Nagada II and III context in Egypt, SAAC 15: 77-91. 2014 Erani C Pottery in Egypt, [w:] A. Mączyńska (red.), The Nile Delta as a Centre of Cultural Interaction between Egypt and the Southern Levant in the 4th Millennium BC: Proceedings of the Conference Held in the Poznań Archaeological Museum, Poznań 22-23 June 2013, Studies in African Archaeology 13, Poznań: 95-104. 2016a Egyptian pottery of Tel Erani area D-3, [w:] K. Ciałowicz, Y. Yekutieli, M. Czarnowicz (red.), Tel Erani I. Preliminary report of the 2013-2015 excavations, Kraków: 75-84. 2016b Copper implements, [w:] K. Ciałowicz, Y. Yekutieli, M. Czarnowicz (red.), Tel Erani I. Preliminary report of the 2013-2015 excavations, Kraków: 135-137. 2018a Eastern Nile Delta's landscape at the dawn of Dynastic Age, [w:] K. M. Ciałowicz, M. Czarnowicz, M. Chłodnicki (red.), Eastern Nile Delta in the 4th Millennium BC, Kraków-Poznań: 41-46. 2018b Egypt's foreign relations in the 4th millennium BC- the evidence from Tell el-Farkha cemetery, [w:] K. M. Ciałowicz, M. Czarnowicz, M. Chłodnicki (red.), Eastern Nile Delta in the 4th Millennium BC, Kraków-Poznań:99-105. 2018c Examples of copper harpoons of Naqada culture in the Eastern Nile Delta, [w:] E. Ben-Yosef (red.), Mining for Ancient Copper: Essays in Memory of Beno Rothenberg, Institute of Archaeology of Tel Aviv University Monograph Series 37, Tel Aviv: 526-538. Czarnowicz M., Pasternak M.D., Ochał-Czarnowicz A., Skłucki J. 2014 The Egyptian Presence at Tel Erani, [w:] M.A. Jucha, J. Dębowska-Ludwin, P. Kołodziejczyk (red.), Aegyptus est imago caeli. Studies Presented to K.M. Ciałowicz on his 60th Birthday, Kraków: 235-244. Czarnowicz M., Yekutieli Y., Ochał-Czarnowicz A., Pasternak M.D. 2016 The excavation of area D-3, [w:] K. Ciałowicz, Y. Yekutieli, M. Czarnowicz (red.), Tel Erani I. Preliminary report of the 2013-2015 excavations, Kraków: 27-43. de Crée F.J. 1991 Mutatis mutandis: Egyptian relations with Palestine in the Chalcolithic and Early Bronze Age I-IV, GM 124: 21-42. de Miroschedji P. 1988 Yarmouth I: Rapport sur les trois premières campagnes de fouilles a Tell Yarmouth, Israël (1980–1982), Paris. 1998 Les Égyptiens au Sinaï du nord et en Palestine au Bronze ancient, [w:] D. Valbelle, Ch. Bonnet (red.), Le Sinaï durant l’Antiquité et le Moyen Âge, 4000 ans d’histoire pour un desert, Paris: 20-32. 1999 De la Mésopotamie urukéenne à l'Égypte prédynastique : Commentaire sur les articles de G. Stein et al. et de B. Helwing, Paléorient 25(1): 159-165. 2002 The socio-political dynamics of Egyptian-Canaanite interaction in the Early Bronze Age, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 39-57. 2014 The Southern Levant (Cisjordan) during the Early Bronze Age, [w:] M.L. Steiner, A.E. Killebrew (red.), The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant c. 8000-332 BCE, Croydon: 307-329. 2015 Les relations entre l’Égypte et le Levant aux IV et III millénaires à la lumière des fouilles de Tell es-Sakan, Comptes rendus de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres 2015(2): 1003-1038. de Miroschedji P., Sadek M. 2000a Travaux archeologiques it Tell Sakan (Bande de Gaza) en 1999, Orient Express 2000/2: 30-32. 2000b Tell es-Sakan 2000, Orient Express 2000/4: 98-101. 2001 Gaza et l’Égypte de l’époque prédynastique à l’Ancien Empire. Premiers résultats des fouilles de Tell es-Sakan, Bulletin de la société française d’égyptologie 152: 28-52. 2005 The frontier of Egypt in the Early Bronze Age: preliminary soundings at Tell es-Sakan (Gaza Strip), [w:] J.D. Clarke (red.), Archaeological Perspectives on the Transmission and Transformation of Culture in the Eastern Mediterranean, Oxford: 155-169. de Miroschedji P., Sadek M., Faltings D., Boulez V., Naggiar L., Sykes N., Tengberg M. 2001 Les fouilles de Tell es-Sakan (Gaza): nouvelles données sur les contacts égypto-cananéens aux IVe-IIIe millénaires, Paléorient 27(2): 75-104. Dessel J.P. 1991 Ceramic Production and Social Complexity in Fourth Millennium Canaan: A Case Study from the Halif Terrace, niepublikowana praca doktorska: University of Arizona, Tucson. 2009 Lahav I, Pottery and Politics: The Halif Terrace Site 101 and Egypt in the Fourth Millennium B.C.E., Winona Lake. de Vaux R., Steve A.M. 1949 La deuxième campagne de fouilles à Tell el-Far’ah, près Naplouse. Rapport préliminaire (suite), Revue Biblique 56: 102-138. Dębowska-Ludwin J. 2012 The cemetery, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 53-75. 2014 The picture of Naqadan-Lower Egyptian transition reconstructed on the basis of sepulchral data, [w:] A. Mączyńska (red.), The Nile Delta as a Centre of Cultural Interaction between Egypt and the Southern Levant in the 4th Millennium BC: Proceedings of the Conference Held in the Poznań Archaeological Museum, Poznań 22-23 June 2013, Studies in African Archaeology 13, Poznań: 105-117. Dębowska-Ludwin J., Rosińska-Balik K., Czarnowicz M., Ochał-Czarnowicz A. 2014 Trade or conquest? The nature of Egyptian-South Levantine relations in Early Bronze I from the perspective of Tell el-Farkha, Egypt and Tel Erani, Israel, Recherches Archéologiques N.S. 4: 113-125. Dębowska-Ludwin J., Rosińska-Balik K., Czarnowicz M. 2015 Golden beads in the context of the Lower Egyptian culture, Archéo-Nil 25: 45-56. Diaz-Andreu M., Lucy S. 2005 Introduction, [w:] M. Diaz-Andreu, S. Lucy, S. Babic, D. Edwards (red.), The Archaeology of Identity, London: 1-12. Dollfus G., Kafafi Z., 1986 Preliminary Results of the First Season of the Joint Jordano-French Project at Abu Hamid, ADAJ 30: 353-381. Dothan M. 1959 Excavations at Meser 1957: Preliminary Report on the Second Season, IEJ 9: 13-29. Dreyer G. 1986 Elephantine VIII. Der Tempel der Satet. Die Funde der Frühzeit und des Alten Reiches, AV 39, Mainz. 1992 Recent Discoveries at Abydos Cemetery U, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 293-299. 1998 Umm el-Qaab I. Das prädynastische Königsgrab U-j und seine frühen Schriftzeugnisse, AV 86, Mainz. 2011 Tomb U-j the Burial of the Dynasty 0 at Abydos, [w:] E. Teeter (red.), Before the Pyramids: The Origins of Egyptian Civilization, Chicago: 127-136. Dreyer G, Engel E.M., Hartung U., Hikade T., Köhler Ch.E., Pumpenmeier F., 1996 Umm el-Qaab, Nachuntersuchungen im frühzeitlichen Königsfriedhof, 7./8. Vorbericht, MDAIK 52: 11-81. Dreyer G., Hartung U., Hikade T., Köhler Ch.E., Müller V., Pumpenmeier F. 1998 Umm el-Qaab. Nachuntersuchungen im frühzeitlichen Königsfriedhof, 9./10. Vorbericht, MDAIK 54: 77-167. Druks A., Tsaforis V. 1970 Tell Azor, Revue Biblique 77: 578. Dunand M. 1973 Fouilles de Byblos. Tome V, L'architecture, les tombes, le matériel domestique: des origines néolitiques à l'avènement urbain, Paris. Eichmann R., Khalili L., Schmidt K. 2009 Excavations at Tall Ḥujayrāt al-Ghuzlān (Aqaba/Jordan) Excavations 1998-2005 and Stratigraphy, Orient-Archäologie 23: 17-77. el- Gayar el-S., Jones M.P. 1989 A possible source of copper ore fragments at the Old Kingdom town of Buhen, JEA 75: 31-40. Emberling G. 1997 Ethnicity in Complex Societies: Archaeological Perspectives, Journal of Archaeological Research 5(4): 295-344. 2011 13. Straight-spoutet jar, [w:] E. Teeter (red.), Before the Pyramids. The Origins of Egyptian Civilization, Chicago: 166. Faltings D. 1998 Recent excavations in Tell el-Fara’in/Buto: new finds and their chronological implication, [w:] C.J. Eyre (red.), Proceedings of the Seventh International Congress of Egyptologists, OLA 82, Leuven: 365-375. 2002 The Chronological Frame and Social Structure of Buto in the Fourth Millennium, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 165-169. Fanselow F. 1990 The Bazaar Economy or How Bizarre is the Bazaar Really?, Man n.s. 25(2): 250-265. Finkelstein I., Gophna R., 1993 Settlement, demographic, and economic patterns in the highlands of Palestine in the Chalcolithic and Early Bronze periods and the beginning of urbanism, BASOR 289: 1-22. Finkenstaedt E. 1983 Beads at Badari, ZAS 110: 27–29. Fischer P.M. 2002 Egyptian-Transjordanian interaction during Predynastic and Protodynastic times: the evidence from Tell Abu al-Kharaz, Jordan Valley, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 323-33. Frankfort H. 1924 Mesopotamia, Syria and Egypt and their Earliest Interrelations, I, Studies in Early Pottery of the Near East I; Royal Anthropological Institute Occasional Papers 6, London Gaido D. 2003 Karl Kautsky on Capitalism in the Ancient World, The Journal of Peasant Studies 30: 146-158. Gale N.H., Stos-Gale Z.A. 1981 Ancient Egyptian Silver, JEA 67: 103-115. Galili E. 1993 Atlit: Prehistoric Sites on the Sea Floor, [w:] E. Stern (red.) The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, Vol. 1, Jerusalem: 120–22. Gardiner A. 1947 Ancient Egyptian Onomastica II, Oxford. Garfinkel Y. 1999 Neolithic and Chalcolithic Pottery of the Southern Levant, Qedem 39, Jerusalem. Garland H., Bannister C.O. 1927 Ancient Egyptian Metallurgy, London. Garstang J., Droop J.P., Crowfoot J. 1935 Jericho: City and Necropolis. Fifth Report, Liverpool Annals of Archaeology and Anthropology 22: 143-184. Gazit D. 1995 Two Egyptian Copper Tools from `En Besor, [w:] R. Gophna (red.), Excavations at `En Besor, Tel Aviv: 21-229. Geertz C. 1963 Peddlers and Princes, Chicago. 1978 The Bazaar Economy: Information and Search in Peasant Marketing, American Economic Review 68: 28-32. Giménez J., Sánchez J.A., Solano L. 2015 Identifying the Ethiopian origin of the obsidian found in Upper Egypt (Naqada period) and the most likely exchange routes, The Journal of Egyptian Archaeology 101(1): 349-359. Golani A. 2013 The Transition from the Late Chalcolithic to the Early Bronze I in Southwestern Canaan – Ashqelon as a Case for Continuity, Paléorient 39(1): 95-110. 2014 Ashqelon during the EB I period – a centre for copper processing and trade, [w:] A. Mączyńska (red.), The Nile Delta as a Centre of Cultural Interaction between Egypt and the Southern Levant in the 4th Millennium BC: Proceedings of the Conference Held in the Poznań Archaeological Museum, Poznań 22-23 June 2013, Studies in African Archaeology 13, Poznań: 119-137. Golani A., Segal D. 2002 Redefining the Onset of the Early Bronze Age in Southern Canaan: New 14C Evidence from Ashqelon Afridar, [w:] E.C.M. van den Brink, E. Yannai (red.), In Quest of Ancient Landscapes. Archaeological Studies in Honour of Ram Gophna, Tel Aviv: 135-154. Golani A., van den Brink E.C.M. 1999 Salvage Excavations at the Early Bronze Age IA Settlement of Azor, 'Atiqot 28: 1-49. Golden J.M. 2002 The Origins of the Metals Trade in the Eastern Mediterranean: Social Organisation of Production in the Early Copper Industries [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 225-238. 2010 Elite tombs of the Chalcolithic: mortuary practices as evidence for social organization, [w:] J. Golden, (red.), Dawn of the Metal Age: Technology and Society During the Levantine Chalcolithic, London: 48-70. Golding-Meir N., Isirlis M. 2012 Petrographic Examination of Ceramics, [w:] V. W. Avrutis (red.), Late Chalcolithic and Early Bronze Age I Remains at Nesher-Ramla Quarry, Haifa: 255-268. Gopher A., Tsuk T. 1996 The Nahal Qanah Cave: Earliest Gold in the Southern Levant, Monograph Series of the Institute of Archaeology 12, Tel Aviv. Gophna R. 1968 Notes and News, Ashkelon (Afridar), IEJ 18: 256. 1974 The settlement of the Coastal Plain of Eretz Israel during the Early Bronze Age, Tel Aviv. 1976 Besor Bridge ('Site H'), IEJ 26: 199. 1980 Excavations at En Besor, 'Atiqot 14: 9-16. 1987 Egyptian trading Posts in Southern Canaan at the Dawn of Archaic Period, [w:] A. Rainey (red.), Egypt, Israel, Sinai, Archaeologic and Historic Relationships in the Biblical Period, Tel Aviv: 13-21. 1990 The Egyptian Pottery of En Besor, Tel Aviv 17: 144-161. 1992 The contacts between En Besor Oasis, southern Canaan and Egypt during the late Predynastic and the threshold of the First Dynasty: a further assessment, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 385-394. 2002 Afridar 1968: Soundings in an EBI Occupation of the “Erani C Horizon”, [w:] E.D. Oren, S. Ahituv (red.), Aharon Kempinski Memorial Volume: Studies in Archaeology and Related Disciplines, Beer-Sheva XV, Beer Sheva: 129-137. Gophna R. (red) 1995 Excavations at `En Besor, Tel Aviv. Gophna R., Liphschitz M. 1996 The Ashqelon trough settlement in the Early Bronze Age I: new evidence of maritime trade, Tel Aviv 23: 143-153. Gophna R., Gazit D. 1985 The First Dynasty Egyptian Residency at 'En Besor, Tel Aviv 12: 9-16. 1995 The First Dynasty Egyptian Residency at 'En Besor, [w:] R. Gophna (red.), Excavation at ‘En Besor, Tel Aviv: 61-70. Gophna R., Milevski I. 2003 Feinan and the Mediterranean During the Early Bronze Age, Tel Aviv 30(2): 222-231. Goren, Y. 2006 The Technology of the Gilat Pottery Assemblage: A Reassessment, [w:] T.E. Levy (red.), Archaeology, Anthropology and Cult. The Sanctuary at Gilat, Israel, London-New York: 369-393. Goren Y., Zuckermann S. 2000 An Overview of the Typology, Provenance and Technology of the Early Bronze Age I ‘Grey Burnished Ware’, [w:] G. Philip, D. Baird, (red.), Ceramics and change in the Early Bronze Age of the southern Levant, Levantine Archaeology 2, Sheffield: 165-199. Gosden C. 1999 Anthropology and Archaeology. A changing relationship, London. Grajetzki W. 2004 Tarkhan: A cemetery at the time of Egyptian State Formation, London. Greenberg R., Palumbi G. Corridors and Colonies: Comparing Fourth–Third Millennia BC Interactions in Southeast Anatolia and the Levant, [w:] A.B. Knapp, P. van Dommelen (red.), The Cambridge Prehistory of the Bronze and Iron Age, Cambridge: 111-138. Guyot F. 2008 The Origins of the “Naqadan Expansion” and the interregional exchange mechanisms between Lower Nubia, Upper and Lower Egypt, the South Levant and North Syria during the First half of the 4th millennium BC, [w:] B. Midant-Reynes, Y. Tristant (red) J. Rowland, S. Hendrickx (coll.), Egypt at its Origins 2. Proceedings of the International Conference ‘Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt’ Toulouse (France) 5th–8th September, OLA 172, Leuven-Paris-Dudley: 704-740. 2014 Le céramique CBE et Naqada IIIA–B, [w:] B. Midant-Reynes, N. Buchez (red.), Tell el Iswid 2006 –2009, FIFAO 73, Le Caire: 99-130. Haas E.B. 1963 Colony, [w:] H.S. Ashmore (red.), Encyclopedia Britannica 6: 85-86. Hartung U. 1993 Importkeramiik aus Grab U-j, MDAIK 49: 49-55. 1994 Bemerkungen zur Chronologie der Beziehungen Ägyptens zu Südkanaan in spätprädynastischer Zeit, MDAIK 50: 107-113. 2000 Friedhof U, [w:] G. Dreyer, A. von den Driesch, E-M. Engel, R. Hartmann, U. Hartung, T. Hikade, V. Müller, J. Peters, Umm el-Qaab. Nachutersuchungen im frühzeitlichen Königsfriedhof. 11/12 Vorbericht, MDAIK 56: 46-63. 2001 Umm el-Qaab II: Importkeramik aus dem Friedhof U in Abydos (Umm el-Qaab) und die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 4. Jahrtausend v. Chr., AV 92, Mainz. 2002 Imported Jars from Cementary U at Abydos and the Relations between Egypt and Canaan in Predynastic Times, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 437-449. 2013 Some remarks on the chronological position of the Predynastic settlement at Maadi (Egypt) and its relations to the Southern Levant, Paléorient 39(1): 177-191. 2014 Interconnections between the Nile valley and the southern Levant in the 4th millenium BC, [w:] F. Höflmayer, R. Eichmann (red.), Egypt and the southern Levant in the Early Bronze Age, Orient-Archäologie 31, Rahden: 107-133. Hassan F.A. 1988 The Predynastic of Egypt, Journal of World Prehistory 2: 135-186. 1998 Holocene climatic change and rivierine dynamics in the Nile Valley, [w:] S. di Lernia, G. Manzi (red.), Before Food Production in North Africa. Questions and tools dealing with resources exploitations and population dynamics at 1200-7000 BP, Forli: 43-51. Hauptmann A. 1989 The Earliest Periods of Copper Metallurgy in Feinan, Jordan, [w:] A. Hauptmann, E. Pernicka, G.A. Wagner (red.), Old World Metallurgy, Der Anschnitt, Beiheft 7, Bochum: 119-135. Hauptmann A., Pernicka E. (red.) 1999 The Beginnings of Metallurgy, Der Anschnitt, Beiheft 9, Bochum. Hauptmann A., Weisgerber G. 1987 Archaeometallurgical and mining-archaeological investigations in the area of Feinan, Wadi Arabah (Jordan), ADAJ 31: 419-437. Hayes W.C. 1953 The Scepter of Egypt. A Background for the Study of Egyptian Antiquities in the Metropolitan Museum of Art. 1. From the Earliest Times to the End of the Middle Kingdom, New York. Hendrickx S. 1989 De grafvelden der Naqada-cultuur in Zuid-Egypte, met bijzonodere aanndact vor het Naqada Ill grafveld te Elkab. Inteme chronologie en sociale differenntiatie, niepublikowana praca doktorska: Katholieke Universiten le Leuven, Leuven. 1996 The Relative Chronology of the Naqada Culture: Problems and Possibilities, [w:] A. J. Spencer (red.), Aspects of Early Egypt, London: 36-69. 1999 Le chronologie de la préhistoire tardive et des débuts de l’histoire de l’Egypte, Archéo-Nil 9: 13-107. 2006 Predynastic-Early Dynastic chronology, [w:] E. Hornung, R. Krauss, D.A. Warburton (red.), Ancient Egyptian Chronology, Leiden: 55-93. 2011a Sequence Dating and Predynastic Chronology [w:] E. Teeter (red.), Before the Pyramids: The Origins of Egyptian Civilization, Chicago: 15-16. 2011b Hunting and social complexity in Predynastic Egypt, Academie Royale des Sciences d’Outre-mer, Bulletin des Séances / Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen, Mededelingen der Zittingen 57, 2-4: 237-263. Hendrickx S., Bavay L. 2002 The relative chronological position of Egyptian Predynastic and Early Dynastic tombs with objects imported from the Near East and the nature of interregional contacts, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 58-80. Hendrickx S., Eyckerman M. 2012 Visual representation and state formation in Egypt, Archéo-Nil 22: 23-72. Hennessy J. 1967 The Foreign Relations of Palestine during the Early Bronze Age, London. Hermann G. 1968 Lapis Lazuli: The Early Phase of its Trade, Iraq 30: 21-57. Hertz A. 1928 Die Entstehung der Sinaischrift und des phönizischen Alphabets, Journal of the Society of Oriental Research 12 (3-4): 131-145. Hestrin R., Tadmor M. 1963 A Hoard of Tools and Weapons from Kfar Monash, IEJ 13: 265-288. Hill J.A., Herbich T. 2011 Life in the Cemetery: Late Predynastic Settlement at El-Amra, [w:] R.F. Friedman, P.N. Fiske (red.), Proceedings of the Third International Conference "Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt", London, 27th July -1st August 2008, OLA 205, Leuven: 109-135. Hodder I. 1977 The Distribution of Material Culture Items in the Baringo District, Western Kenya, Man (NS) 12: 236-269. 1982 Symbols in Action: Ethnoarchaeological Studies of Material Culture, Cambridge. Ilan D. 2004 Mortuary Practices in Early Bronze Age Canaan, Near Eastern Archaeology 65: 92-104. Ilan O. 2002 Egyptian Pottery from Small Tel Malhata and the Interrelations between the Egyptian Colony in Southwest Palestine and Canaanite Arad basin and Central Highlands, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 306-321. Ilan O., Amiran R. 1997 Arad. Bronze Age Period, [w:] E. M. Meyers (red.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, vol. 1, New York-Oxford: 169-174. Issawi B. 1976 An Introduction to the Physiography of the Nile Valley, [w:] F. Wendorf, R. Schild, (red.), Prehistory of the Nile Valley, New York: 3-22. Jacquet-Gordon H. 1981 A Tentative Typology of Egyptian Bread Moulds, [w:] D. Arnold (red.), Studien zur altägyptischen Keramik, Mainz: 11-24. Joffe A.H. 1991 Early Bronze I and the Evolution of Social Complexity in the Southern Levant, Journal of Mediterranean Archaeology 4: 3-58. Jones S. 1997 The Archaeology of Ethnicity. London. Jordan J. 1931 Vorläufiger Bericht über die von der Deutschen Forschungs-gemeinschaft in Uruk-Warka unternommenen Ausgrabungen, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften 2, Berlin. Joyce R.A. 1993 Embodying Personhood in Prehispanic Costa Rica, Wellesley. Jucha M. 2005 Tell el-Farkha II. The Pottery of the Predynastic Settlement (Phases 2-5), Kraków-Poznań. 2008 Wavy-Handled and Cylindrical Jars in the Nile Delta – a View from Tell el-Farkha, SAAC 12: 63-74. 2011 Tell Abu el-Halyat. The new Naqada III – Old Kingdom (?) site in the North-Eastern Nile Delta, SAAC 15: 65-76. 2012a Pottery from the Cemetery, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 77-89. 2012b New Protodynastic serekhs from the Nile Delta: the Case of Finds from Tell el-Farkha, PAM 21: 625-641. Junker H. 1912 Bericht über die Grabungen der Kaiserl. Akademie der Wissenschaften in Wien auf dem Friedhof in Turah: Winter 1909–1910, Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien. Philosophisch-historische Klasse. Bd. 56, Wien. 1919 Bericht über die Grabungen von der Akadamie der Wissenschaften in Wien, auf den Friedhöfen von El Kubanieh - Sud. 1910-1911, Akademie der Wissenschaften in Wien. Philosopische-historischen Klasse. Denkschriften, 84. Band 64, 3. Abhandlung, Wien. Kaiser W. 1957 Zur inneren Chronologie der Naqadakultur, Archeologia Geographica 6: 69-77, Taf. 15-26. Kaiser W., Dreyer G. 1982 Umm el-Qaab. Nachuntersuchungen im frühzeitlichen Königsfriedhof. 2. Vorbericht, MDAIK 38: 211-270. Kaiser W., Grossmann P. 1979 Umm el-Qaab. Nachuntersuchungen im frühzeitlichen Königsfriedhof. 1. Vorbericht. MDAIK 35: 155-163. Kansa E., Levy T.E. 2002 Ceramics, Identity, and the Role of the State: the View from Nahal Tillah, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 190-212. Kantor H.J. 1942 The Early Relations of Egypt with Asia, JNES 1: 174-213. 1952 Further Evidence for Early Mesopotamian Relations with Egypt, JNES 11: 239-250. 1992 The Relative Chronology of Egypt and Its Foreign Correlations before the First Intermediate Period, [w:] R. Ehrich (red.), Chronologies in Old World Archaeology. 3rd. rev. edition, Chicago, vol. I: 3-21, vol. II: 2-43. Kaplan J. 1951 Excavations at Benei- Beraq, IEJ 13: 300-312. 1969 ‘Ein el-Jarba. Chalcolithic remains in the plain of Esdraelon, BASOR 194: 2-39. Katzin M.F. 1960 The Business of Higglering in Jamaica, Social and Economic Studies 9 (3): 207-331. Kazimierczak M., Doros U. 2018 Pottery from the southern part of the Eastern Kom at Tell el-Farkha, [w:] K.M. Ciałowicz, M. Czarnowicz, M. Chłodnicki (red.), Eastern Nile Delta in the 4th millennium BC, Kraków-Poznań: 115-125. Kempinski A. 1993 'Erani, Tel. Area D, [w:] Stern E. (red.), The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land vol. II, Jerusalem: 419-421. Kempinski A., Gilead I. 1991 New excavations at Tel Erani: A preliminary report of the 1985-1988 seasons, Tel Aviv 18: 164-191. Kenyon K.M. 1965 Excavations at Jericho, Vol. II: The Tombs Excavated in 1955–1958, London. 1993 Tell es-Sultan, [w:] E. Stern (red.), The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, Vol. 2, Jerusalem :674-681. Khazanov A.M. 1984 Nomads and the outside world, Cambridge. Köhler E.Ch. 1990 Buto. Tell-el-Fara'in, Bulletin de Liaison du Groupe International d'Étude de la Céramique Égyptienne 14: 1-4. 1992 The Pre- and Early Dynastic Pottery of Tell el-Fara’in/Buto, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 11-22. 1995 The state of research on Late Predynastic Egypt: New evidence for the development of the Pharaonic state?, GM 147: 79-91. 1996 Evidence for intettegional contacts between Late Prehistoric Lower and Upper Egypt: a view from Buto, [w:] L. Krzyżaniak, K. Kroeper, M. Kobusiewicz (red.), Interregional Contacts in the Later Prehistory of Northeastern Africa, Studies in African Archaeology 5, Poznań 215-226. 1998 Tell el-Fara'in Buto III. Die Keramik von der späten Naqada-Kultur bis zum frühen Alten Reich (Schichten III bis VI), AV 94, Mainz. 2010 Theories of state formation, [w:] W. Wendrich (red.), Egyptian Archaeology, Chichister, Malden: 36-54. Kołodziejczyk P. 2012 Tokens and Seals, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań- Kraków: 267-277. Kramer C. 1977 Pots and People, [w:] L.D. Levine, T. Cuyler Young (red.), Mountains and Lowlands. Essays in the Archaeology of Greater Mesopotamia, Bibliotheca Mesopotamica 7, Malibu-Undena: 91-112. Kroeper K. 1986/87 The Ceramics of the Pre/Early Dynastic Cemetery of Minshat Abu Omar, BES 8: 73-84. 1989 Palestinian Ceramics Imports in Pre- and Protodynastic Egypt, [w:] P. de Miroschedji (red.), L'urbanisation de la Palestine à l'âge du Bronze ancien: Bilan et perspectives des recherches actuelles, Actes du Colloque d'Emmaüs 20-24 Octobre 1986, BAR IS 527, Oxford: 407-422. Kroeper K., Wildung D. 1985 Minshat Abu Omar. Münchner Ostdelta Expedition. Vorbericht 1978-1984, SAS 3, München. 1994 Minshat Abu Omar I, Ein vor- und frühgeschichtlicher Friedhof im Nildelta. Gräber 1-114, Mainz. 2000 Minshat Abu Omar II, Ein vor- und frühgeschichtlicher Friedhof im Nildelta. Gräber 115-204, Mainz. Kroll H. 1989 Die Pflanzenfunde von Maadi, [w:] I. Rizkana, J. Seeher (red.) Maadi III. The Non-Lithic Small Finds and the Structural Remains of the Predynastic Settlement, AV 80, Mainz: 129-136. Krzyszkowska O. 1990 Ivory and Related Materials: An Illustrated Guide, Bulletin of the Institute of Classical Studies Supplement 59, London. Krzyszkowska O., Morkot R. 2000 Ivory and related materials, [w:] P.T. Nicholson, I. Shaw (red.), Ancient Egyptian materials and technology, Cambridge: 320-331. Krzyżaniak L. 1978 New light on Early Food-Production in the Central Sudan, Journal of African History 19(2): 159-172. Kubíková B. 2013 Re-assessment of objects referred to as sling missiles in the prehistoric archaeology of the Near East, niepublikowana praca licencjacka: Department of Prehistoric Archaeology of the Near East, Masaryk University, Brno. Kurzyk M. 2012 Bone implements, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 357-373. Lankester F. 2014 Egypt-from Upper Egyptian rural polities to unitary state https://www.academia.edu/7752809/Egypt-from_Upper_Egyptian_rural_polities_to_unitary_state [dostęp 15.10.2018]. Lass E. 2003 An Early Bronze Age IB burial cave and a Byznatine farm at Horbat Hani (Khirbet Burj el-Haniya West), 'Atiqot 44: 1-52. Lee J.R. 1973 Chalcolithic Ghassul: New Aspects and Master Typology, niepublikowana praca doktorska: The Hebrew University of Jerusalem, Jerusalem. Leeman D. 2007 Tomb 100-The “Painted” Tomb of Hierakonpolis http://content.yudu.com/Library/A1ikn7/Tomb100ThePaintedTom/resources/27.htm, [dostęp] 12/06/2014. Levy T.E. 1987 Shiqmim I, Studies concerning Chalcolithic Societies in the Northern Negev Desert, BAR IS 356, Oxford. Levy T.E. (red) 2006 Archaeology, Anthropology and Cult. The Sanctuary at Gilat, Israel, London-New York Levy T.E., Alon D. 1985 Shiqmim: A Chalcolithic Village and Mortuary Centre in the Northern Negev, Paléorient 11(1):71-83. 1992 A Corpus of Ivories from Shiqmim, Eretz Israel 23: 65-71. Levy T.E., van den Brink E.C.M. (red) 2002 Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium BCE, London-New York. Levy T.E., Alon D., Rowan Y., van den Brink E.C.M., Grison C., Smith P., Goldberg P., Witten A., Kansa E., Moreno J., Yekutieli Y., Porat N., Golden J., Dawson L., Kersel M. 1997 Egyptian – Canaanite Interaction in Nahal Tillah, Israel (ca. 4500 – 3000 B.C.E.) An Interim Report on the 1994-1995 Excavations, BASOR 307: 1-51. Levy T.E., Alon D., van den Brink E.C.M., Kansa E., Yekutieli Y. 2001 The Protodynastic / Dynasty 1 Egyptian Presence in Southern Canaan: A Preliminary Report on the 1994 Excavations at Nahal Tillah, Israel, [w:] S. R. Wolff (red.), Studies in the Archaeology of Israel and Neighbouring Lands in Memory of Douglas L. Esse, Studies in Ancient Oriental Civilization 59, Chicago-Atlanta: 407-438. Levy T.E., Najjar M., Adams R.B. 2000 The Jabal Hamrat Fidan Regional Archaeology Project 2000: Excavations, Data Processing and Site Presentation, Amman. Levy T.E., van den Brink E.C.M., Goren Y., Alon D. 1995 New Light on King Narmer and the Protodynastic Egyptian Presence in Canaan, Biblical Archaeologist, 58(1): 26-35. Loud G. 1948 Megiddo II, Seasons of 1935-39. Chicago. Lovell J.L., Meadows J., Adams T.J., Thomas D.C., Richter T., Miller H., Elias C., McRae I.K., al Balwaneh M. 2006 The second preliminary report of the Wadi Rayyan Archaeological Project: the first season of excavations at el-Khawarij. ADAJ 50: 33-59. Lucas A., Harris J.R. 1962 Ancient Egyptian Materials and Industries, 4th. rev. edition, London. (wydane przez Histories & Mysteries of Man) 1989 Ancient Egyptian Materials and Industries, 4th. rev. edition, London (wydane przez Edward Arnold) Macalister R.A. 1912 The Excavation of Gezer: 1902 - 1905 and 1907 - 1909, vol. 1-3, London. MacDonald E.M. 1932 Prehistoric F'ara, Beth Peleth II, London. Makowiecki D. 2012 Fish Remains, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I, Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 425-431. Mallon A., Koeppel R., Neuville R., 1934 Teleilat Ghassul: compte rendu des fouilles de l'Institut Biblique Pontifical. 1929- 1932, Rome. Marquet-Krause J. 1949 Les fouilles de Ay (et-Tell) 1933–1935, Paris. Mazar A. 1990 Archaeology of the Land of the Bible, New York-London-Toronto-Sydney-Auckland. Mazar A., de Miroschedji P. 1993 Hartuv, [w:] E. Stern (red.), The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, Jerusalem: 594-595. 1996 Hartuv, an Aspect of the Early Bronze I Culture of the Southern Israel, BASOR 302: 1-40. Mączyńska A. 2002 Pottery, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz (red.), Tell el-Farkha Seasons 1998 - 1999. Preliminary Report, MDAIK 58: 100-104. 2012 Pottery from the Central Kom, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 115-149. 2013 Lower Egyptian Communities and their Interactions with Southern Levant in the 4th Millennium BC, Studies in African Archaeology 12, Poznań. 2018 Pottery imports from the Southern Levant at Tell el-Farkha (seasons 2012-2016), [w:] K.M. Ciałowicz, M. Czarnowicz, M. Chłodnicki (red.), Eastern Nile Delta in the 4th millennium BC, Kraków-Poznań: 91-98. Midant-Reynes B. 1987 Contribution à l’étude de la société prédynastique: le cas du couteau “ripple-flake”, SAK 14: 185-224. Midant-Reynes B, Buchez N.(red.) 2014 Tell el-Iswid 2006-2009, Fouilles de l'IFAO 73, Le Caire. Mienis H.K., 1980 Molluscs, [w:] J. Perrot, J.D. Ladiray (red), Tombes à ossuaires de la région côtière Palestinienne au IVe millénaire avant l’ère Chrétienne, Mémoires et Travaux du Centre de Recherches Préhistoriques Français de Jérusalem 1, Paris: 94. 1987 Molluscs from the Excavation of Mallaha (Eynan), [w:] J. Bouchud (red.) La faune dugisement natoufien de Mallaha (Eynan), Israel, Mémoires et Travaux du Centre de Recherches Préhistoriques Français de Jérusalem 4, Paris: 157-178. Milevski I. 2005 Local Exchange in Early Bronze Age Canaan, niepublikowana praca doktorska: Tel Aviv University, Tel Aviv. 2011 Early Bronze Age Goods Exchange in the Southern Levant: A Marxist Perspective, London-New York. Milevski I., Baumgarten Y. 2008 Between Lachish and Tel Erani: Horvat Ptora, a new Late Prehistoric site in Southern Levant, [w:] J.M. Córdoba, M. Molist, C. Pérez, I. Rubio, S. Martínez (red.), Proceedings of the 5th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East: Madrid, April 3-8 2006, Madrid: 609-626. Milevski I., Braun E., Varga D., Israel Y. 2016 On some possible impactions of a Newly Discovered Early Bronze Age, Large Scale Silo Complex at Amaziya, Nahal Lachish (Israel), [w:] L. Manzanilla, M. Rothman (red.), Storage in Ancient Complex Societies: Organization and Control, New York: 61-84. Miron E. 1992 Axes and adzes from Canaan, Praehistorische Bronzefunde IX, Stuttgart. Mond R.L., Myers O.H. 1937 Cemeteries of Armant I, 2 vols., Memoir 42 of Egypt Exploration Society, London. Moneim M. 2000 Knobbed bowls of the Late Predynastic- Early Dynastic Period, [w:] L. Krzyżaniak, K. Kroeper, M. Kobusiewicz (red.), Recent Research into the Stone Age of Northeastern Africa, Studies in African Archaeology7, Poznań: 149-157. Montanari D. 2015 Metal Weapons in the Southern Levant during the Early Bronze Age: an Overview, [w:] K. Rosińska-Balik, A. Ochał-Czarnowicz, M. Czarnowicz, J. Dębowska-Ludwin (red.), Copper and Trade in the South–Eastern Mediterranean, Trade routes of the Near East in Antiquity, BAR IS 2753, Oxford: 67-76. Moreno García J.C. 2018 Ethnicity in Ancient Egypt: An Introduction to Key Issues, [w:] J.C. Moreno Garcia, T. Schneider (red.), Ethnic Identities in Ancient Egypt and the Identity of Egyptology, Journal of Egyptian History 11(1-2): 1-17. Morkot R.G. 1991 Nubia and Achaemenid Persia: sources and problems, [w:] H. Sancisi-Weerdenburg, A. Kuhrt (red.), Asia Minor and Egypt: old cultures in a new empire, Leiden: 321-336. Müller H.W. 1975 Neue Frühgeschichtliche Funde aus dem Delta, Revue d'Égyptologie 27: 180-195. Muller V. 2008 Nilpferdjagd und geköpfte Feinde – zu zwei Ikonen des Feindvernicht-ungsrituals, [w:] E. Engel, V. Muller, U. Hartung (red.), Zeichen aus dem Sand. Streiflichter aus Agyptens Geschichte zu Ehren von Günter Dreyer, Menes 5, Wiesbaden: 477-493. Mumford G.D. 2006 Tell Ras Budran (Site 345): defining Egypt’s eastern frontier and mining operations in South Sinai during the Late Old Kingdom (early EB IV/MB I), BASOR 342: 13-67. Murray M.A. 2009 Viticulture and wine production, [w:] P.T. Nicholson, I. Shaw (red.), Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge: 577-609. Needler W. 1984 Predynastic and Archaic Egypt in The Brooklyn Museum, Brooklyn. Nicholson P.T., Peltenburg E. 2000 Egyptian Faience, [w:] P.T. Nicholson, I. Shaw (red.), Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge: 177-194. Nordström H.A. 1972 Cultural Ecology and Ceramic Technology. Early Nubian Cultures from the Fifth and Fourth Millennia B.C., Acta Universitatis Stockholmiensis. Studies in North-European Archaeology 4, Stockholm. O'Connor D. 1991 Early States Along the Nubian Nile, [w:] W.V. Davies (red.), Egypt and Africa: Nubia from Prehistory to Islam, London: 145-165. Odler M. 2015 Adzes in the Early Dynastic Period and the Old Kingdom, [w:] K. Rosińska-Balik, A. Ochał-Czarnowicz, M. Czarnowicz, J. Dębowska-Ludwin (red.), Copper and Trade in the South–Eastern Mediterranean, Trade routes of the Near East in Antiquity, BAR IS 2753, Oxford: 85-111. Ogden J. 2000 Metals, [w:] P.T. Nicholson, I. Shaw (red.), Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge, 148-176. Oren E.D., Gilead I. 1981 Chalcolithic Sites in Northwestern Sinai, Tel Aviv 8: 25-44. Oren E.D, Yekutieli Y. 1992 Taur Ikhbeineh – Earliest Evidence for Egyptian interactions, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 361-384. Oren E.D., Morrison M.A., Gilead I. 1986 Land of Gerar Expedition: Preliminary Report for the Seasons of 1982 and 1983, BASOR Supplement 24: 57-87. Ownby M. 2014 Petrographic analyses of pottery from Tell el-Farkha, [w:] A. Mączyńska (red.), The Nile Delta as a Centre of Cultural Interaction between Egypt and the Southern Levant in the 4th Millennium BC: Proceedings of the Conference Held in the Poznań Archaeological Museum, Poznań 22-23 June 2013, Studies in African Archaeology 13, Poznań: 217-229. Pasternak M.D., Shalev O., Yekuteli Y., Cohen-Sason E., Atkins S. 2016 Beyond the wall of Tel Erani, [w:] K. Ciałowicz, Y. Yekutieli, M. Czarnowicz (red.), Tel Erani I: a preliminary report of the 2013-2015 excavations, Kraków: 59-64. Pawlikowski M., Wasilewski M., 2012 Geology, sedimentology and mineralogy, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań-Kraków: 375-382. Payne J.C. 1968 Lapis Lazuli in Early Egypt, Iraq 30: 58-61. Paz S. 2014 The Small Finds, [w:] R. Greenberg (red.), Bet Yeraḥ, The Early Bronze Age Mound II: Urban Structure and Material Culture 1933–1986 Excavations, IAA Reports 54, Jerusalem: 235-298. Paz Y., Rosenberg D., Nativ A. 2005 Excavations at Lod: Neolithic and Chalcolithic Remains and an Egyptian Presence in the Early Bronze Age, Salvage Excavation Reports 2: 114-158. Peet T.E. 1914 The Cemeteries of Abydos, Part II: 1911-1912, Memoir 34 of Egypt Exploration Society, London Peltenburg E. 1987 Early faience: recent studies, origins and relations with glass, [w:] M. Bimson, I. Freestone (red.), Early vitreous materials, London: 5-29. 1995 Kissonerga in Cyprus and the appearance of Faience in the Eastern Mediterranean, [w:] S.J. Bourke, J-P. Descoeudres (red.), Trade, Contact and the Movement of Peoples in the Eastern Mediterranean. Studies in Honour of J. Basil Hennessy, Sydney: 31-41. Pernicka E., Hauptmann A. 1989 Chemische und mineralogische Analyse einiger Erz- und Kupferfunde von Maadi, [w:] J. Rizkana, J. Seeher (red.), Maadi III. The Non-Lithic Small Finds and the Structural Remains of the Predynastic Settlement, AV 80, Mainz: 137-140. Perrot J. 1955 The Excavations at Tell Abu Matar, near Beersheba, IEJ 5(3): 167-189. 1959 Statuettes en ivoire et autres object en ivoire et en os provenant des gisements préhistoriques de la région de Beersheba, Syria 36: 8-19. 1961 Une tombe a ossuaires du IVe millenaire a Azor, pres de Tel-Aviv: Rapport preliminaire, 'Atiqot 3:1-83. 1979 Syria-Palestine I, From the Origins to the Bronze Age, Geneve. Perrot J., Ladiray D. 1980 Une tombe a ossuaires du IVe millenaire a Azor, pres de Tel-Aviv: Rapport preliminaire, 'Atiqot 3: 1-83. Perrot J., Zori N., Reich Y., 1967 Neve Ur, un Nouvel Aspect du Ghassoulien, IEJ 17: 201-232. Petrie W.M.F. 1901 The Royal Tombs of the Earliest Dynasties, London. 1902 Abydos I, London. 1903 Abydos II, London. 1913 Tarkhan I and Memphis V, London. 1914 Tarkhan II, London. 1914a Amulets, London. 1916 New Portions of the Annals, Ancient Egypt (1916): 114-120. 1917 Tools and weapons, Warminster. 1920 Prehistoric Egypt, London. 1921 Corpus of Prehistoric Pottery and Palettes, London. 1953 Ceremonial slate Palettes, Corpus of Proto-Dynastic Pottery, London. Petrie W.M.F., Mace A.C. 1901 Diospolis Parva, the cemeteries of Abadiyeh and Hu, 1898-9, London. Petrie W.M.F., Quibell J.E. 1896 Naqada and Ballas, London. Petrie W.M.F., Wainwright G.A., Mackay E. 1912 The Labyrinth, Gerzeh and Mazghuneh, British School of Archaeology in Egypt XXI, London. Pettinato G. 1979 Ebla. Un impera inciso nell’argilla, Milano. Philip G. 1991 Art and Technology, [w:] P. Bienkowski (red.), The Treasures from an Ancient Land. The Art of Jordan, Merseyside: 86-109. Philip G., Rehren T. 1996 Fourth Millennium BC Silver from Tell esh-Shuna, Jordan: Archaeometallurgical Investigation and Some Throughts on Ceramic Skeumorphs, Oxford Journal of Archaeology 15: 129-150. Phillips J.L. 2000 Ostrich Eggshells, [w:] P.T. Nicholson, I. Shaw (red.), Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge: 332-333. Pinnock F. 1984 Trade at Ebla, Bulletin of the Society for Mesopotamian Studies 7: 19-31. Porat N. 1986/87 Local industry of Egyptian pottery in southern Palestine during the Early Bronze I period, Bulletin of Egyptological Seminar 8: 109-129. 1989 a Composition of Pottery- Application to the Study of the Interrelations between Canaan and Egypt during the 3rd Millennium B.C., niepublikowana praca doktorska: Hebrew University of Jerusalem, Jerusalem. 1989b Petrography of Pottery from Southern Israel and Sinai, [w:] P. de Miroschedji (red.), L'urbanisation de la Palestine à l'âge du Bronze ancien: Bilan et perspectives des recherches actuelles, Actes du Colloque d'Emmaüs 20-24 Octobre 1986, BAR IS 527, Oxford: 169-188. 1992 An Egyptian Colony in southern Palestine during the Late Predynastic/Early Dynastic Period, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th-3rd. millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 433-440. 1996 "Egyptian" Pottery from Hartuv: A Petrographic Description, [w:] A. Mazar, P. de Miroschedji (red.), Hartuv, an Aspect of the Early Bronze I Culture of Southern Israel, BASOR 302: 34-35. Porat N., Goren Y. 2002 Petrography of the Nagada IIIa Canaanite Pottery from Tomb U – j in Abydos, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 252-269. Porat N., Seeher J. 1988 Petrographic analyses of pottery and basalt from Predynastic Maadi, MDAIK 44: 215-228. Porat N., Yellin J., Heller-Kallai L., Halicz L. 1991 Correlation between petrography, NAA, and ICP analyses: application to Early Bronze Egyptian pottery from Canaan, Geoarchaeology 6(2): 133-149. Posener-Krieger P. 1992 Les tablettes en terre crue de Balat, [w:] E. Lalou (red.), Les tablettes à écrire de l’antiquité à l’époque moderne, Turnhout: 41-52. Prag K. 1986 Byblos and Egypt in the fourth millennium B.C., Levant 13: 59-74. Pryc G. 2012 Stone vessels, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań–Kraków: 297-314. Quibell J. E. 1896 Ballas, London. 1905 Archaic objects. Catalogue général de antiquités du Musée du Caire, Le Caire. Raffaele F. 2002-2003 http://www.francescoraffaele.com/egypt/hesyra/Dyn0serekhs-fig.htm Randall-McIver D., Mace A.C. 1902 El Amrah and Abydos. 1899-1901, Memoir 23 of Egypt Exploration Society, London. Rehren T., Pernicka E. 2014 First data on the nature and origin of the metalwork from Tell el-Farkha, [w:] A. Mączyńska (red.), The Nile Delta as a Centre of Cultural Interaction between Egypt and the Southern Levant in the 4th Millennium BC: Proceedings of the Conference Held in the Poznań Archaeological Museum, Poznań 22-23 June 2013, Studies in African Archaeology 13, Poznań: 237-252. Renfrew C. 1969 Trade and Culture Process in European Prehistory, Current Anthropology 10: 151-169. 1975 Trade as Action at a Distance: Questions of Integration and Communication, [w:] J.A. Sabloff, C.C. Lamberg-Karlovsky (red.), Ancient Civilization and Trade, Albuquerque: 3-5. 1977 Alternative Models for Exchange and Spatial Distribution, [w:] T.K. Earle, J.E. Ericson (red.), Exchange Systems in Prehistory, New York: 71-90. Renfrew C., Bahn P. 1996 Archaeology. theories, methods and practice, London. 2002 Archeologia. Teoria, metody, praktyka, (redakcja polska T. Gołgowski), Warszawa. Ritter-Kaplan H. 1991 Tel Aviv, Rishpon 4, ESI 9: 140. Rizkana I., Seeher J. 1984 New Light on the Relation of Maadi to the Upper Egyptian Cultural Sequence, MDAIK 40: 237-252. 1985 The chipped stone at Maadi: preliminary reassessment of a Predynastic industry and its long-distance relations, MDAIK 41: 237-254. 1987 Maadi I: The Pottery of the Predynastic Settlement, AV 64, Mainz. 1988 Maadi II: The Lithic Industries of the Predynastic Settlement, AV 65, Mainz. 1989 Maadi III. The Non-Lithic Small Finds and the Structural Remains of the Predynastic Settlement, AV 80, Mainz. 1990 Maadi IV: The Predynastic Cemeteries of Maadi and Wadi Digla, AV 81, Mainz. Roschwalb A. 1981 Protohistory in the Wadi Ghazzeh: A Typological and Technological Study Based on the Macdonald Excavations, niepublikowana praca doktorska: University of London, London. Rothemberg B. 1995 Predynastic and Old Kingdom copper metallurgy in South Sinai, [w:] S. Gayar (red.), Proceedings of the First International Conference on Ancient Egyptian Mining and Metallurgy and Conservation of Metallic Artefacts, Cairo: 147-158. Rowan Y. 2006 The Groundstone Assemblages, [w:] E. Yannai (red.) ‘En Esur (‘Ein Asawir) I. Excavations at a Protohistoric Site in the Coastal Plain of Israel, Jerusalem: 211-250. Rowan Y. M., Levy T.E., Alon D., Goren Y. 2006 Gilat’s Ground Stone Assemblage: Stone Fenestrated Stands, Bowls, Palettes and Related Artifacts, [w:] T.E Levy (red.), Archaeology, Anthropology and Cult. The Sanctuary at Gilat, Israel, London-New York: 575-604. Rowland J. 2014 Interregional exchange : The evidence from Kafr Hassan Dawood, East Delta, [w:] A. Mączyńska (red.), The Nile Delta as a Centre of Cultural Interaction between Egypt and the Southern Levant in the 4th Millennium BC: Proceedings of the Conference Held in the Poznań Archaeological Museum, Poznań 22-23 June 2013, Studies in African Archaeology 13, Poznań:269-298. Rosen M.A. 1991 Early Bronze Age Tel Erani: environmental perspective, Tel Aviv 18: 192-204. Rubin I.I. 1972 Essays on Marx’s Theory of Value, przekład na język angielski M. Samardźija, F. Perlman, Detroit. Salvioli G. 1979 [1906], Le capitalisme dans le monde antique, New York. Santley R., Yarborough С., Hall B. 1987 Enclaves, Ethnicity and the Archaeological Record at Matacapan. [w:] R. Auger, M. Glass, S. MacEachern, P. NacCartney (red.), Ethnicity and Culture, Calgary: 85-100. Schaub R. T., Rast W.E. (red) 1989 Bâb edh-Dhrâ‘: Excavations in the Cemetery directed by Paul W. Lapp (1965-67), Reports of the Expedition to the Dead Sea Plain, Jordan, Volume I, Winona Lake. Scharff A. 1926 Das vorgeschichtliche Gräberfeld von Abiusir el-Meleq, Leipzig. 1935 Neues zur Frage der ältesten ägyptisch-babylonischen Kulturbeziehungen, Zeitschrift für Ägyptische Sprache und Altertumskunde Band 71: 89-106. Scheftelowitz N. 2004 Stone Artefacts, [w:] N. Scheftelowitz, R. Oren (red.), Giv’at haOranim. A Chalcolithic Site, Salvage Excavation Reports 1, Tel Aviv: 59-69. Schmandt-Besserat D. 1979 An Archaic Recording System in the Uruk-Jemdet Nasr Period, AJA 83: 19-48. 1982 The Emergence of Recording, American Anthropologist 84(4): 871-878. Schulman A. 1976 The Egyptian Seal Impressions from En Besor, 'Atiqot 11: 16-26. 1980 More Seal Impressions from En Besor, 'Atiqot 14: 17-33. 1992 Still More Egyptian Seal Impressions from '.En Besor, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 395-417. Schulman A., Gophna R. 1981 An Archaic Egyptian Serekh from Tel Maahaz, IEJ 31:165-167. Seele K.C. 1974 The University of Chicago Oriental Institute Nubian Expedition: Excavations between Abu Simbel and the Sudan Border. Preliminary Report., Journal of the Ancient Near Eastern Society 33: 1-43. Segal I., Rosen S.A. 2005 Copper Among the Nomads: Early Bronze Age Copper Objects from the Camel Site, Central Negev, Israel, Institute for Archaeo-metallurgical Studies 25: 3-5. Segal I., Halicz L., Kamenski A. 2004 The metallurgical Remains from Ashqelon, Afridar – Areas E, G and H, 'Atiqot 45: 311-331. Seger J.D., Baum B., Borowski O., Cole D.P., Forshey H., Futato E., Jacobs P.F., Laustrup M., O'Connor Seger P., Zeder M. 1990 The Bronze Age Settlements at Tel Halif: Phase 11 Excavations, 1983-1987, BASOR Supplement 26: 1-32. Serpico M., White R. 2009 Oil, fat and wax, [w:] P.T. Nicholson, I. Shaw (red.), Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambrigde: 390-430. Shalev S., Braun E. 1997 The Metal Objects from Yiftah’el II, [w:] E. Braun (red.), Yiftah’el. Salvage and Rescue Excavations at a Prehistoric Village in Lower Galilee, Israel, IAA Reports 2, Jerusalem: 92-96. Sharvit J., Galili E., Rosen B., van den Brink E.C.M. 2002 Predynastic Maritime Traffic along the Carmel Coast of Israel: A Submerged Find from North Atlit Bay, [w:] E.C.M. van den Brink, E. Yannai (red.), In Quest of Ancient Settlements and Landscapes. Archaeological Studies in Honour of Ram Gophna, Tel Aviv: 159-166. Shaw I. 2000 Egypt and the Outside World, [w:] I. Shaw (red.), The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford: 314-329. Sherkova T.A. 2002 Offering Stands in the Ritual Practice in Ancient Egypt. On the Materials from the Sanctuary at Tell Ibrahim Awad, [w:] G.A. Belova, T.A. Sherkova, (red.), Ancient Egyptian Temple at Tell Ibrahim Awad: Excavations and Discoveries in the Nile Delta, Moscow: 145-155. Silver M. 1983 Karl Polanyi and Markets in the Ancient Near East: The Challenge of the Evidence, The Journal of Economic History 43: 795-829. Smith S.T 2003 Wretched Kush: Ethnic Identities and Boundaries in Egypt's Nubian Empire. London. Sobas M. 2012 Pottery from the Western Kom, [w:] M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska (red.), Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań–Kraków: 181-197. 2018 Settlement pottery from the Western Kom at Tell el-Farkha, [w:] K.M. Ciałowicz, M. Czarnowicz, M. Chłodnicki (red.), Eastern Nile Delta in the 4th millennium BC, Kraków-Poznań, 107-114. Sowada K.N. 2009 Egypt in the Eastern Mediterranean during the Old Kingdom: an Archaeological Perspective, Göttingen. 2018 Hidden exports: a likely early Bronze Age exchange in Egyptian cattle to the Levant, Bulletin of the Australian Centre for Egyptology 26: 71-78. Spalinger A.J. 2007 Warfare in Ancient Egypt, [w:] D.C. Snell (red.), A Companion to the Ancient Near East, Oxford: 229-241. Spencer A.J. (red.) 1996 Aspects of Early Egypt, London. Stager L.E. 1992 The Periodization of Palestine from Neolithic through Early Bronze Times, [w:] R. Ehrich (red.), Chronologies in Old World Archaeology, 3rd. rev. ed., Chicago: 22-41. Starnawski M., Wielgosz P. 2007 Przedmowa do wydania polskiego, [w:] I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa: VI-VII. Stein G.J. 1999 Material Culture and Social Identity: the Evidence for a 4th Millennium BC Mesopotamian Uruk Colony at Hacinebi, Turkey, Paléorient 25(1): 11-22. Stevenson A.E. 2006 An analysis of the Predynastic cemetery of el-Gerzeh: social identities and mortuary practices during the spread of the 'Naqada culture', niepublikowana praca doktorska: Gonville and Caius College, Cambridge. Stillman N., Tallis N. 1984 Armies of the Ancient Near East, 3000 B.C. to 539 B.C.. Organisation, Tactics, Dress and Equipment, Sussex. Suriano M.J. 2014 Historical Geography of the Ancient Levant, [w:] M.L Steiner, A.E. Killebrew (red.), The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant: C. 8000-332 BCE, Oxford: 9-23. Sussman V., Ben-Arieh S. 1966 Ancient Burials at Giv`atayim, `Atiqot 3 (HS): 27-39 (po hebrajsku). Śliwa J., 1997 Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu, Warszawa-Kraków. 2012 Amelia Hertz (1878-1942/1943) and Her Contribution to the Research on the Beginnings of the Egyptian Civilization, [w:] J. Kabaciński, M. Chłodnicki, M. Kobusiewicz (red.), Prehistory of Northeastern Africa New Ideas and Discoveries, Studies in African Archaeology 11, Poznań: 453-462. Tadmor M. 2002 The Kfar Monash Hoard Again – a view from Egypt and Nubia, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 239-251. Tallet P., Laisney D. 2012 Iry- Hor et Narmer au Sud- Sinaï (Ouadi ‘Ameyra) Un complement á la chronologie des expeditions minières égyptiennes, BIFAO 112: 381- 399. Tawab A., Castel G., Pouit G., Ballet P. 1990 Archéo-géologie des anciennes mines de cuivre et d'or des régions el-Urf / Mongul-sud et Dara-ouest, BIFAO 90: 359-364. Tchernov E. 1988 The Biogeographical History of the Southern Levant, [w:] Y. Yom-Tov, E. Tchernov (red.), The Zoogeography of Israel. Dordrecht: 159-249. Thornton C.P., Golden J.M., Killick D.J, Pigott V.C., Rehren T.H., Roberts B.W. 2010 A Chalcolithic Error: Rebuttal to Amzallag 2009, AJA 114(2): 305-15. Tite M.S., 1987 Characterisation of early vitreous materials, Archaeometry 29: 21-34. Torka-Lis A. 2016 Small finds, [w:] K. Ciałowicz, Y. Yekutieli, M. Czarnowicz (red.), Tel Erani I: a preliminary report of the 2013-2015 excavations, Kraków: 131-133. Tristant Y. 2004 L’habitat prédynastique de la vallée du Nil. Vivre sur les rives du Nil aux Vᵉ et IVᵉ millénaires, BAR IS 1287, Oxford. Tsatskin A. 2010 Petrographic Examination of Ceramic from Burial Cave F-55 and Burial F-257, [w:] S. Kol-Yaʻakov (red.), Salvage Excavations at Nesher-Ramla Quarry, Haifa: 43-57. Tufnell O. 1958 Lachish IV, The Bronze Age, London. Tutundźić S. 1989 Relations between Late Predynastic Egypt and Palestine: Some Elements and Phenomena, [w:] de Miroschedji P. (red.), L'urbanisation de la Palestine à l'âge du Bronze ancien: Bilan et perspectives des recherches actuelles, Actes du Colloque d'Emmaüs 20-24 Octobre 1986, BAR IS 527, Oxford: 423-432. 1993 A Consideration of Differences Between the Pottery Showing Palestinian Characteristics in the Maadian and Gerzean Cultures, JEA 79: 33-55. Ussishkin D. 2007 The Ghassulian Shrine at En-Gedi, [w:] E. Stern (red.), En-Gedi Excavations I. Final Report (1961-1965), Jerusalem: 29-68. 2013 Comments on the Early Bronze Cultic Compound, [w:] I. Finkelstein, D. Ussishkin, E. Cline (red.), Megiddo V. The 2004-2008 Seasons. Volume III, Tel Aviv: 1317-1329. van den Brink E.C.M. 1987 A geo-archeological survey in the North-Eastern Nile Delta, Egypt; the first two seasons, a preliminary report, MDAIK 43: 7-31. 1988 The Amsterdam University Survey Expedition to the Northeastern Nile Delta (1984 – 1986), [w:] E.C.M. van den Brink (red.), The Archaeology of the Nile Delta. Problems and Priorities, Amsterdam 1988: 65-110. 1989 A Transitional Late Predynastic-Early Dynastic Settlement Site in the Northeastern Nile Delta, Egypt, MDAIK 45: 55-108. 1992a Preliminary Report on the Excavations at Tell Ibrahim Awad, Seasons 1988-1990, [w:] E.M.C. van den Brink (red.), The Nile Delta in Transition: 4th -3rd . millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv: 43-68. 1996 The incised Serekh-Sings of Dynasties 0-1. Part I: Complete vessels, [w:] A. J. Spencer (red.), Aspects of Early Egypt, London: 140-158. 2001 The Pottery-Incised Serekh-Sings of Dynasties 0-1. Part II: Fragments and Additional Complete Vessels, Archéo-Nil 11: 24-100. 2002 An Egyptian Presence at the End of the Late Early Bronze Age I at Tel Lod, Central Coastal Plain, Israel, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 286-305. 2013 Continuity and Discontinuity in the Shephela (Israel) between the Late Chalcolithic and the Early Bronze I: The Modi’in “Deep Deposits” Ceramic Assemblages as a Case Study, Paléorient 39(1): 63-81. van den Brink E.C.M. (red.) 1992 The Nile Delta in Transition: 4th -3rd . millennium B.C. Proceedings of the seminar held in Cairo, 21-24. October 1990, at the Netherlands Institute of Archaeology and Arabic Studies, Tel Aviv. van den Brink E.C.M., Braun E. 2002 Wine Jars with Serekhs from Early Bronze Lod: Appellation Vallée du Nil Contrôlée, but for whom ?, [w:] E.C.M van den Brink, E. Yannai (red.), In Quest of Ancient Settlements and Landscapes. Archaeological Studies in Honour of Ram Gophna, Tel-Aviv: 167-192. 2003 Egyptian Elements of Influence on the Early Bronze Age I Southern Levant. Recent Excavations, Research and Publications, Archéo-Nil 1: 77- 91. van den Brink E.C.M., Kanias T. 2010 Modi‘in, H. Hadat. Preliminary report, HA-ESI 122 http://www.hadashot-esi.org.il/Report_Detail_Eng.aspx?id=1435 [dostęp: 05. 11. 2018]. van den Brink E.C.M., Horwitz L.K., Kool R., Liphschitz N., Mienis H.K., Zbenovich V. 2015 Excavations at Tel Lod: Remains from the Pottery Neolithic A, Chalcolithic, Early Bronze Age I, Middle Bronze Age I and Byzantine Periods,‘Atiqot 82: 141-218. van den Brink E.C.M., Schmidt K., von Boessnek J., von den Driesch A., de Roller G.-J. 1989 A Transitional Late Predynastic-Early Dynastic Settlement Site in the Northeastern Nile Delta Egypt, MDAIK 45: 55-108. van Buren D. 1939 The fauna of Ancient Mesopotamia as represented in art, Analecta Orientalia 18, Rome. van Haarlem W.M. 2002 History of the excavations at Tell Ibrahim Awad (Eastern Nile Delta), [w:] G.A. Belova, T.A. Sherkova (red.), Ancient Egyptian Temple at Tell Ibrahim Awad, Excavations and Discoveries in the Nile Delta, Moscow 2002: 106-111. 2017 https://www.universiteitleiden.nl/en/nvic/research/archaeology--egyptology/completed-projects/tell-ibrahim-awad [dostęp: 11. 11. 2018]. Vercoutter J. 1955 Kor est-il Iken?, Kush 3: 4-19. von Boessneck J., von den Driesch A. 1992 Tell el-Dab’a VII. Tiere und historische Umwelt im nordost-Delta im 2. Jahrtausend v. Chr. anhand der Knochenfunde der Ausgrabungen 1975–1986, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien. von der Way T. 1986 Tell el-Fara‘in / Buto, 1. Bericht, MDAIK 42: 191-212. 1998 Tell el-Fara'in Buto III, Bericht, MDAIK 44: 283-306. Wallerstein I. 1987 World-System Analysis, Standford. Ward W.A. 1969 The supposed Asiatic Campaign of Narmer, Mélanges de l'Université Saint Joseph, Beirut 45: 205-221. Watrin L. 1998 The Relationship between the Nile Delta and Palestine during the Fourth Millennium: From early Exchange (Naqada I-II) to the Colonisation of Southern Palestine (Naqada III), [w:] C.J Eyre (red.), Proceedings of the Seventh International Congress of Egyptologists, OLA 82, Leuven: 1215-1226. 2002 The Ma’adian Timeframe: A Relational Interpretation of Lower-Egyptian Prehistory, Journal of the Ancient Chronology Forum 9: 38-59. 2007 http://grepal.free.fr/english/tell_el_ginn.php [dostęp: 04.10.2018]. Weinstein J.M. 1984 The Significance of Tell Areini for Egyptian-Palestinian Relations at the Beginning of the Bronze Age, BASOR 256: 61-69. Weisgerber G. 2006 The Mineral Wealth of Ancient Arabia and Its Use I: Copper Mining and Smelting at Feinan and Timna—Comparison and Evaluation of Techniques, Production, and Strategies, Arabian Archaeology and Epigraphy 17: 1-30. Whitehouse H. 2009 Ancient Egypt and Nubia. In the Ashmolean Museum, Oxford. Wilkinson A. 1989a Jewelry beads, [w:] W.E. Rast, R.T. Schaub (red.), Bâb edh-Dhrâ‘: Excavations in the Cemetery directed by Paul W. Lapp (1965-67), Reports of the Expedition to the Dead Sea Plain, Jordan, Volume I, Winona Lake: 303-310. 1989b Objects from the Early Bronze II and III Tombs, [w:] W.E. Rast, R.T. Schaub (red.), Bâb edh-Dhrâ‘: Excavations in the Cemetery directed by Paul W. Lapp (1965-67), Reports of the Expedition to the Dead Sea Plain, Jordan, Volume I, Winona Lake: 444-470. Wilkinson T.A. 1999 Early Dynastic Egypt, New York. 2000 Political unification: towards a reconstruction, MDAIK 56: 377-95. Williams B. 2011 Relations between Egypt and Nubia in the Naqada Period, [w:] E. Teeter (red.), Before the Pyramids: The Origins of Egyptian Civilization, Chicago: 83-92. Wilson, P. 2001 Sais and its Secrets, Egyptian Archaeology 18: 3-5. Wilson P., Gilbert G., Tassie G., 2014 Sais II: The Prehistoric Period, London. Wojtal P., Wertz K., Tomek T., Lõugas L., Żychowska E. 2016 Tel Erani faunal remains, [w:] K. Ciałowicz, Y. Yekutieli, M. Czarnowicz (red.), Tel Erani I. Preliminary report of the 2013-2015 excavations, Kraków: 117-125. Wright G.E. 1937 The Pottery of Palestine from the Earliest Times to the End of the Early Bronze Age, New Haven. Wright M. 1985 Contacts Between Egypt and Syro-Palestine during the Protodynastic Period, Biblical Archaeologist 48: 240-253. Yadin Y. 1955 The earliest record of Egypt’s military penetration into Asia, IEJ 5(1): 1-16. Yannai E. 2002 Imported Finds from the Ein Assawir Tombs (Israel) and Their Significance in Understanding the Chronological Synchronization between Israel, Egypt and Eastern Anatolia, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy (red.), Egypt and the Levant. Interrelations from the 4th through the Early 3rd Millennium B.C.E., London-New York: 334-405. 2006 ‘En Esur (‘Ein Asawir) I, Excavations at a Protohistoric Site in the Coastal Plain of Israel, IAA Reports 31, Jerusalem. Yannai E., Marder O. 2000 Lod, HA-ESI 112: *63 (po hebrajsku). Yeivin S. 1960 Early contacts between Canaan and Egypt, IEJ 10: 193-203. 1963 Further Evidence for Narmer at 'Gat', Oriens Antiquus 2: 205-213. Yeivin S., Kempinski A. 1993 Erani, Tel, [w:] E. Stern (red.), The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, vol.2, Jerusalem: 417-422. Yekutieli Y. 1998 The Pottery Assemblage of Level C of the Early Bronze Age IB 1 from Area DII at Tel Erani, [w:] S. Ahituv, E.D. Oren (red.), Aharon Kempinski Memorial Volume, Beer-Sheva Studies in Archaeology and Related Disciplines 15, Beersheva: *57-*78 (po hebrajsku). 2000 Early Bronze Age I Pottery in Southwestern Canaan, [w:] G. Philip, D. Baird (red.), Ceramics and Change in the Early Bronze Age of the Southern Levant, Levantine Archaeology 2, Sheffield: 129-152. 2002 Divine Royal Power, [w:] E.C.M van den Brink, E. Yannai (red.), In Quest of Ancient Settlements and Landscapes. Archaeological Studies in Honour of Ram Gophna, Tel Aviv: 243-253. 2006 The Ceramics of the Tel Erani, Layer C, Glassink 22: 225-242. 2008 Symbols in Action – the Megiddo Graffiti Reassessed, [w:] B. Midant-Reynes, Y. Tristant (red.), J. Rowland, S. Hendrickx (coll), Egypt at its origins 2. Proceedings of the International Conference "Origin of the State, Predynastic and Early Dynastic Egypt”, Toulouse (France), 5th-8th September 2005, OLA 172, Leuven-Paris-Dudley: 807-837. 2009 The Har Hemar Site: A Northern Outpost on the Desert Margin?, Tel Aviv 36: 218-240. Yekutieli Y., Gophna R. 1994 The Excavations at an Early Bronze Age Site near Nizzanim, Tel Aviv 21: 162-85. Ziermann M. 1993 Elephantine XVI: Befestigungsanlagen und Stadtentwicklung in der Fruhzeit und im fruhen Alten Reich, AV 87, Mainz. 9. Spis ilustracji Mapa 1. Najważniejsze stanowiska wzmiankowane w pracy Mapa 2. Najważniejsze stanowiska z importami lewantyńskimi w Egipcie. Mapa 3. Stanowiska Lewantyńskie z importami egipskimi Mapa 4. Stanowiska lewantyńskie z końca WB Ib2 z importami egipskimi. Foto. 1. Przykładowe lewantyńskie imadło faliste. (foto. M. Czarnowicz) Foto. 2. Egipskie imadło faliste. (foto. R. Słaboński) Foto. 3. Imadło naczynia górnoegipskiego z Tel Erani. (foto. M. Czarnowicz) Foto. 4. Imitacja lewantyńskiej miski z guzkami poniżej wylewu. (foto. R. Słaboński) Foto. 5. Wybór ceramiki importowanej z Tel Erani, z badań z lat 2013-2015. (foto. M. Czarnowicz) foto. 6. Imitacja lewantyńskiego dzbanka z imadłem wychodzącym powyżej wylewu, Tell el-Farcha. (foto. R. Słaboński) Foto. 7. Imitacja lewantyńskiej malowanej misy odkryta w Tell el-Farcha. (foto. R. Słaboński) Foto. 8. Imitacja lewantyńskiego naczynia zasobowego z imadłami falistymi, Tell el-Farcha. (foto. R. Słaboński) Foto. 9. Egipska głowica maczugo z Modiin. (© Israel Antiquities Authority, dzięki uprzejmości E. C. M. van den Brinka) Foto. 10. Oczy wykonane z lapis lazuli odnalezione w Tell el-Farcha. (foto. R. Słaboński) Rys. 1. Naczynie lewantyńskie datowane na Chalkolit odnalezione w Qau, (za Brunton i Caton-Thompson 1924: Pl. XVI: 7). Rys. 2. Naczynie zasobowe z imadłami falistymi importowane z Lewantu odnalezione w Tell el-Farcha. Rys. 3. Fragment naczynia imitującego skórzany bukłak oraz imadła Erani C odnalezione w Tell el-Farcha. Rys. 4. Imadła faliste z importowanych naczyń odnalezionych w Tell el-Farcha. Rys. 5. Wybór ceramiki w typie Erani C z Egiptu oraz Synaju. Rys. 6. Importowane misy odkryte podczas badań w Tel Erani. Rys. 7. Egipskie formy chlebowe odkryte podczas badań w Tel Erani. Rys. 8. Egipskie naczynia cylindryczne odnalezione w trakcie badań na stanowisku Tel Erani. Rys. 9. Egipskie dzbany odkryte w trakcie badań na stanowisku Tel Erani. Rys. 10. Egipskie dzbany odkryte w trakcie badań prowadzonych na stanowisku Tel Erani. Rys. 11. Prawdopodobny serech z Palmachim (za Braun et al. 2001: Fig. 4.2:6). Rys. 12. Detal prawdopodobnego serchu z Palmachim (za Braun 2001: Fig. 4.4:1). Rys. 13. Serech Narmera z Tell es-Sakan (za de Miroschedji and Sadeq, 2005, p.164, fig. 19.9.2a&b). Rys. 14. Serech Narmera z Tel Erani (za Yeivin, 1960, p. 195, fig. 2). Rys. 15. Serech Narmera z Arad (za Amiran, 1974, p. 5, fig. 1.1). Rys. 1613. Zestawienie importowanych głowic maczug z terenów Południowego Lewantu. 10. Ilustracje Mapa 1. Najważniejsze stanowiska wzmiankowane w pracy Mapa 2. Najważniejsze stanowiska z importami lewantyńskimi w Egipcie. – stanowiska datowane na okres przed Nagada IIC-D - stanowiska datowane na okres od Nagada IIC-D Mapa 3. Stanowiska Lewantyńskie z importami egipskimi. – Chalkolit - WB Ia - WB IB1 - WB Ib2 Mapa 4. Stanowiska lewantyńskie z końca WB Ib2 z importami egipskimi. – Enklawy egipskie (Gr.1) - Prawdopodobne enklawy (Gr.2) - Stanowiska o czasowej obecności egipskiej (Gr.3) - Stanowiska z importami egipskimi Foto. 1. Przykładowe lewantyńskie imadło faliste. Foto. 2. Egipskie imadło faliste. Foto. 3. Imadło naczynia górnoegipskiego z Tel Erani Foto. 4. Imitacja lewantyńskiej miski z guzkami poniżej wylewu. Foto. 5. Wybór ceramiki importowanej z Tel Erani, z badań z lat 2013-2015 Foto. 6. Imitacja lewantyńskiego dzbanka z imadłem wychodzącym powyżej wylewu, Tell el-Farcha Foto. 7. Imitacja lewantyńskiej malowanej misy odkryta w Tell el-Farcha. Foto. 8. Imitacja lewantyńskiego naczynia zasobowego z imadłami falistymi, Tell el-Farcha Foto. 9. Egipska głowica maczugo z Modiin. (© Israel Antiquities Authority, dzięki uprzejmości E. C. M. van den Brinka) Foto. 10. Oczy wykonane z lapis lazuli odnalezione w Tell el-Farcha. Rys. 1. Naczynie lewantyńskie datowane na Chalkolit odnalezione w Qau, (za Brunton i Caton-Thompson 1924: Pl. XVI: 7) Rys. 2. Naczynie zasobowe z imadłami falistymi importowane z Lewantu odnalezione w Tell el-Farcha Rys. 3. Fragment naczynia imitującego skórzany bukłak oraz imadła Erani C odnalezione w Tell el-Farcha. Rys.4. Imadła faliste z importowanych naczyń odnalezionych w Tell el-Farcha. Rys. 5. Wybór ceramiki w typie Erani C z Egiptu oraz Synaju Rys.6. Importowane misy odkryte podczas badań w Tel Erani. Rys.7. Egipskie formy chlebowe odkryte podczas badań w Tel Erani Rys.8. Egipskie naczynia cylindryczne odnalezione w trakcie badań na stanowisku Tel Erani. Rys.9. Egipskie dzbany odkryte w trakcie badań na stanowisku Tel Erani. Rys.10. Egipskie dzbany odkryte w trakcie badań prowadzonych na stanowisku Tel Erani Rys.11. Prawdopodobny serech z Palmachim (za Braun et al. 2001: Fig. 4.2:6). , Rys.12. Detal prawdopodobnego serchu z Palmachim (za Braun 2001: Fig. 4.4:1). Rys.13. Serech Narmera z Tell es-Sakan (za de Miroschedji and Sadeq, 2005, p.164, fig. 19.9.2a&b) Rys.14. Serech Narmera z Tel Erani (za Yeivin, 1960, p. 195, fig. 2). Rys.15. Serech Narmera z Arad (za Amiran, 1974, p. 5, fig. 1.1). Rys.16. Zestawienie importowanych głowic maczug z terenów Południowego Lewantu.