CHIŃSKIE ELITY POLITYCZNE W XX WIEKU «> SOCIETAS seria pod redakcją BOGDANA SZLACHTY 11 Łukasz Gacek CHIŃSKIE ELITY POLITYCZNE W XX WIEKU [lit] AKADEMICKA Kraków 2009 Copyright by Łukasz Gacek and Księgarnia Akademicka sp. z o. o., Kraków 2008 Recenzenci: prof. dr hab. Marek Bankowicz prof. dr hab. Roman M. Sławiński Opracowanie redakcyjne: Justyna Wójcik Korekta: Jadwiga Makowiec Projekt okładki: Elżbieta Zaręba Skład i łamanie: Małgorzata Manterys Indeks: Anna Wawrzyniak Książka dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 978-83-7188-130-5 KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel. /faks: 012 431-27-43, 012 663-11-67 e-mail: akademicka@akademicka. pl Księgarnia internetowa: www. akademicka. pl Książkę /f dedykuję moim Rodzicom Spis treści Wprowadzenie....................................................................7 Rozdział I. Wpływ kultury i tradycji na chińską rzeczywistość..................17 Rozdział II. Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich w okresie panowania dynastii mandżurskiej............................................27 Rozdział III. Krótki okres parlamentaryzmu po utworzeniu Republiki Chińskiej. Początki ustroju republikańskiego (1911-1913)..............................47 Rozdział IV. Aktywność środowisk akademickich. Ruch Nowej Kultury (1915-1919)..57 Rozdział V. Ruch 4 Maja 1919 roku. Początki Komunistycznej Partii Chin (1921)..73 Rozdział VI. Rząd w Nankinie. Pierwszy Zjednoczony Front (1924)................87 Rozdział VII. Wyprawa Północna Chińskiej Armii Narodowo-Rewolucyjnej. Unifikacja kraju przez Chiang Kai-sheka (1924-1927)........................99 Rozdział VIII. Walka frakcyjna w Komunistycznej Partii Chin (1928-1936)........111 Rozdział IX. Sprawa Mandżurii w latach 30.....................................127 Rozdział X. Wielki Marsz (1934-1935). Wzrost znaczenia Mao Zedonga............137 Rozdział XI. Komunizm narodowy. Schińszczenie ideologii marksowskiej..........147 Rozdział XII. Wojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Front.161 Rozdział XIII. Wznowienie wojny domowej w Chinach (1945-1949). Amerykańskie poparcie dla Rządu Narodowego................................183 Rozdział XIV. Ucieczka narodowców na Tajwan. Chińska Republika Ludowa (1949)..203 Rozdział XV. Przeobrażenia społeczno-gospodarcze (1949-1957). Koncepcja Wielkiego Skoku (1958-1961).....................................215 6 Spis treści Rozdział XVI. Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna (1966-1976). Myśl Mao Zedonga............................................................231 Rozdział XVII. Polityka reform i „otwarcia na świat” Deng Xiaopinga (1978-1989).253 Rozdział XVIII. Ruch demokratyczny w Chinach. Masakra na placu Tiananmen 4 czerwca 1989 roku.........................................................271 Rozdział XIX. Socjalistyczna gospodarka rynkowa. Demokracja z chińską specyfiką.279 Rozdział XX. Partia Narodowa na Tajwanie........................................299 Rozdział XXI. Powstanie systemu wielopartyjnego na wyspie (1986-2007). Stosunki ponad Cieśniną Tajwańską...........................................309 Posłowie........................................................................339 Bibliografia....................................................................343 Spis tabel......................................................................357 Indeks nazwisk..................................................................359 Indeks nazw geograficznych......................................................369 oprowadzenie Badanie przemian polityczno-społecznych w takim kraju, jak Chiny jest zadaniem niezwykle trudnym. Przystępując do analizy wybranego tematu, należy wziąć pod uwagę jego złożoność. Błędne wydaje się stosowanie wyłącznie mechanizmów i narzędzi używanych na gruncie własnej kultury. W związku z tym pojawiają się liczne rozbieżności. Przy analizie materiału trzeba wziąć pod uwagę istniejące różnice. Trudności występują na wielu płaszczyznach. Przykładem może być odmienna struktura językowa, utrwalone zwyczaje czy odmienne doświadczenia, wyobrażenia o świecie i stosunkach w nim panujących. Język chiński jest bardzo kontekstowy, niejednokrotnie właściwe zrozumienie jest dostępne tylko dzięki znajomości innych elementów. Stosowanie licznych niedomówień oraz odwołań do historii starożytnej dodatkowo komplikuje sprawę. Niniejsza praca przedstawia procesy związane z kształtowaniem się i rozwojem chińskich elit politycznych¹ w XX wieku. Koncentruje się na dwóch największych ugrupowaniach, Partii Narodowej (Kuomintangu - KMT) oraz Komunistycznej Partii Chin (KPCh). W pracy zostały przedstawione elementy wspólne oraz różnicujące te dwie partie. Określenie tak szerokich ram czasowych miało na celu przedstawienie ewolucji programowej tych ugrupowań w ciągu ostatniego stulecia, wynikającej w dużej mierze z ich stosunku do procesu modernizacji. Na uwagę zasługuje to, jak bardzo wyżej wymienione partie odeszły od swoich pierwotnych założeń, dostosowując płaszczyznę programową do nowych realiów. ¹ Elitę polityczną stanowi grupa osób dysponujących władzą polityczną, dlatego może ona w znaczącym stopniu wpływać na życie społeczne oraz sposób funkcjonowania państwa (Słownik polityki, red. M. Bankowicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996, s. 63). Włodzimierz Wesołowski mówił o elicie władzy, która stanowi produkt struktury politycznej społeczeństwa. Do takiej grupy zaliczał tych, którzy uczestniczą w procesie kształtowania i podejmowania decyzji państwowych. Władza elity uwidacznia się w możliwości wywierania bezpośredniego wpływu na podejmujących decyzje lub na samych uczestników w procesie decyzyjnym (W. Wesołowski, Klasy, warstwy i władza, PWN, Warszawa 1980, s. 83-84). 8 Oprowadzenie W ciągu swojej długiej historii Chiny niejednokrotnie znajdowały się pod obcym panowaniem. Podbój Chin dokonywał się przez wieki. Ostatecznie w XIII stuleciu państwo zostało podbite przez Mongołów, którzy ustanowili własną dynastię - Yuan. Na tronie cesarskim zasiadały obce dynastie, ale nie oznaczało to diametralnej zmiany jakościowej w odniesieniu do rządów wcześniejszych. Nowi władcy nie burzyli dawnych struktur, raczej dostosowywali je do własnych potrzeb. Kultywując stare chińskie tradycje, stawali się częścią tamtego systemu. Obce wpływy docierające do Chin były adaptowane w duchu tamtejszej kultury i tradycji. Nie inaczej to wygląda w przypadku zmian, które można było zaobserwować na przełomie XIX i XX wieku. Należy tutaj podkreślić, iż komunizm chiński rodził się w opozycji do podobnych nurtów myślowych na świecie. Myśl komunistyczna w Chinach zyskała cechy charakterystyczne dla tego właśnie kraju. Reguły marksistowskie i leninowskie uległy tam sinizacji. Wynikało to z przeświadczenia Chińczyków o wyższości własnej kultury oraz historii. Nie można było odciąć się od całego dorobku przeszłości. Należało zatem nadać ideologii komunistycznej chińskie cechy, znajdując uzasadnienie w przeszłości. Moim zdaniem w Chinach obserwowaliśmy narodziny komunizmu o charakterze narodowym, dlatego można wysunąć wniosek, iż to nie Komintern i nie Związek Sowiecki, ale doświadczenia zdobyte podczas działalności na wsi oraz aktywność rodzimych intelektualistów pozwoliły Komunistycznej Partii Chin wykreować nowy wizerunek. Wydarzenia obserwowane w Chinach na przestrzeni ostatniego stulecia nie były oderwane od całości, jaką stanowiła wielowiekowa historia cesarstwa. W przypadku Chin można mówić o ciągłości tradycji od czasów dynastii Xia, Zhou, poprzez dynastię Qing, aż po czasy nam współczesne. W Chinach od zawsze istniało przeświadczenie, iż ten kraj stanowi światowe centrum. Nieprzypadkowo nazwa Zhong-guo oznacza Państwo Środka. Na innych spoglądano z góry. Cesarz, wedle tej teorii, był przedstawicielem nieba na ziemi. To, co dzieje się współcześnie w Chinach, jest głęboko zakorzenione w przeszłości. Widać to doskonale w poczynaniach kolejnych przedstawicieli chińskich partii politycznych, którzy świadomie bądź nieświadomie odwoływali się (i nadal się odwołują) do swoich poprzedników. Zasadniczym celem tej pracy było przedstawienie genezy poszczególnych zjawisk polityczno-społecznych w kontekście historycznym, a także określenie funkcji poszczególnych instytucji działających na gruncie badanej rzeczywistości. Praca została zbudowana w układzie chronologicznym, aby bardziej przejrzyście ukazać dzieje dwóch wielkich partii politycznych od momentu powstania po dzień dzisiejszy. Głównym zamierzeniem było ukazanie zmian systemowych zachodzących w Chinach w ciągu XX wieku. Wydaje się, iż upadek cesarstwa doprowadził do ugruntowania nowej jakości w ramach chińskiego państwa. Powstałe partie polityczne, pomimo silnego zakorzenienia w chińskiej tradycji, otwierały się na nowe rozwiązania, dostosowując się do wyzwań współczesnego świata. Pojawienie się Kuomintangu oraz Komunistycznej Partii Chin na scenie politycznej zostało przeanalizowane z uwzględnieniem konfrontacji z innymi, już istniejącymi, organizacjami. Istotne było zwrócenie uwagi na dominujące prądy umysłowe Oprowadzenie 9 na przełomie XIX i XX wieku. Programy ruchów reformatorskich i rewolucyjnych rozpowszechniane w okresie cesarstwa przechodziły różne modyfikacje, wyraźnie zmieniając charakter po ustanowieniu republiki. Ruchy narodowe propagujące programy naprawcze odegrały niebagatelną rolę w kontekście określania nowego porządku społeczno-ustrojowego Chin. W czasie panowania dynastii mandżurskiej ścierały się ze sobą dwa zasadnicze nurty. Z jednej strony pojawiały się ruchy propagujące konieczność dokonania niezbędnych reform wzmacniających i modernizujących kraj. Z drugiej strony funkcjonowała grupa ideologów blisko związanych z dworem cesarskim, reprezentująca nurt zachowawczy. To właśnie z tych dwóch środowisk wywodziło się wielu późniejszych działaczy zasilających szeregi największych chińskich ugrupowań politycznych. Kolejnym elementem, na który położono szczególny nacisk, było ukazanie różnic programowych pomiędzy Kuomintangiem a Komunistyczną Partią Chin. Ruch komunistyczny rodził się w konfrontacji z Partią Narodową. Tworzone w przeszłości sojusze miały słabe podstawy i wynikały raczej z potrzeby chwili aniżeli z konkretnej, długofalowej strategii obu partii. Analiza porównawcza została również wykorzystana do opisania związków pomiędzy KPCh a Związkiem Sowieckim i Międzynarodówką Komunistyczną. Opisując powyższe zagadnienie, należało uwzględnić stanowisko Kominternu wobec rodzącego się ruchu. Ze względu na istniejące rozbieżności mariaż ze Związkiem Sowieckim nie mógł trwać długo. Oczywiście we wczesnym okresie kształtowania się ruchu komunistycznego w Chinach pomoc ZSRS była nieodzowna, jednak Chiny tak naprawdę nigdy nie zaakceptowały roli wasala w stosunku do wielkiego sąsiada. Początkową czołobitność względem Kremla wkrótce zastąpiły zgoła inne zachowania. Stworzenie jednolitego frontu Kuomintangu z Komunistyczną Partią Chin było wyrazem dążeń Kominternu do zdobycia decydującego wpływu na kształt nowej partii. Miało ono również stanowić podstawę do przejęcia w przyszłości kontroli nad chińskimi komunistami, jednak to Wielki Marsz z połowy lat 30. przesądził o ostatecznym kształcie ruchu komunistycznego w Państwie Środka. W tym czasie nastąpiła wyraźna integracja w imię wspólnej sprawy. Można powiedzieć, że już wtedy Związek Sowiecki oraz Komintern definitywnie utraciły kontrolę nad tym, co działo się wewnątrz KPCh. Ważnym zagadnieniem rozpatrywanym w tej pracy było ukazanie, w jaki sposób przedstawiciele elity władzy uczestniczyli w procesie kreowania polityki państwa i podejmowania ważnych z punktu widzenia interesu narodowego decyzji. W Chinach na początku XX wieku nastąpiło „otwarcie na świat”. Rozszerzały się kontakty z cudzoziemcami. Już pod koniec XIX stulecia pojawiły się pierwsze próby zaadaptowania w Chinach zachodnich rozwiązań i instytucji. Chiny wprowadzały nowe metody w strukturach gospodarczych, społecznych i edukacyjnych. System polityczno-ustrojowy również ewoluował. Należy jednak podkreślić, iż realizacja tego planu napotykała poważne trudności w okresie panowania dynastii mandżurskiej. Większość projektów mających na celu unowocześnienie i zmodernizowanie kraju nie została nigdy zrealizowana. Pewien przełom nastąpił dopiero w latach 20. 10 Oprowadzenie ubiegłego stulecia. Zasadniczym problemem, jaki się w tym miejscu pojawiał, było określenie stosunku przedstawicieli elit politycznych do procesu modernizacji. Sam termin „modernizacja” wskazuje na pewien proces, na określone zmiany. Można go rozumieć w wąskim² lub szerokim ujęciu. W wąskim rozumieniu należałoby odnieść się wyłącznie do wydarzeń obserwowanych w Chinach po 1978 roku. Wówczas przywódcy chińscy uznali oficjalnie modernizację za jeden z najważniejszych celów narodowych. Dla potrzeb analizowanej problematyki wykorzystano jednak szerszą interpretację tego zjawiska. Najogólniej można je określić jako przejście ze struktur społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa nowoczesnego. Marek S. Szczepański odnosił pojęcie modernizacji, czy inaczej unowocześniania, do upowszechniania różnych innowacji techniczno-technologicznych wytworzonych wcześniej, a z drugiej strony utożsamiał je ze wszelkimi zmianami prowadzącymi do nowocześniejszych i doskonalszych form organizacji konkretnego stanowiska³. Szczepański rozpatrywał zjawisko modernizacji na kilku płaszczyznach. W sferze społecznej modernizacja powoduje zmiany w zakresie odgrywania ról społecznych, następuje ewolucja instytucji i ich funkcji. Systemy rodzinne oraz więzy pokrewieństwa także ulegają przekształceniom. Struktury rodowe i plemienne przechodzą w warstwowe i klasowe. W sferze kulturowej modernizacja prowadzi do większego zróżnicowania poszczególnych aspektów wielkich systemów aksjologicznych oraz kulturowych, tj. religii, ideologii, filozofii czy nauki. W takich warunkach postępuje sekularyzacja, tradycyjne elity kulturalne tracą swoją dotychczasową pozycję. Wyraża się to także w rozpowszechnieniu pisma oraz wykształcenia o charakterze świeckim. Powstają nowe grupy inteligencji. W sferze ekonomicznej modernizacja to zmiana systemu gospodarowania. Miejsce gospodarki naturalnej zajmuje gospodarka pieniężna. Praca ludzka staje się towarem, co prowadzi do zróżnicowania aktywności gospodarczej. Modernizacja w tej sferze jest także widoczna w rozwoju kapitałochłonnych technologii, nowych metod transportu i komunikacji. Powstają nowocześniejsze jednostki działalności gospodarczej, zakłady pracy, banki, biura etc. W sferze politycznej modernizacja uwidacznia się w rozwoju wysoce zróżnicowanych struktur władzy, ról oraz instytucji, a także w rozszerzaniu zakresu działalności centralnych organów prawnych, administracyjnych, parlamentarnych, partyjnych etc. Elity tradycyjne, władcy, wodzowie oraz związane z nimi instytucje tracą swoją dotychcza ² Wąskie rozumienie modernizacji wykształciło się w latach 60. w Stanach Zjednoczonych w środowisku specjalistów ds. rozwoju. Ich celem było stworzenie modelu alternatywnego do marksistowskiego rozumienia rozwoju społecznego. Teoria modernizacji, w tym ujęciu, była związana z koncepcją rozwoju rozumianego jako przejście od tradycji do nowoczesności, które miało dokonać się w gospodarce dzięki funkcjonowaniu rynku oraz zagranicznym inwestycjom. Na płaszczyźnie społecznej wyrażało się to w przyjęciu odpowiednich zachodnich instytucji, wartości i zachowań, a w polityce - poprzez wprowadzenie demokracji parlamentarnej (Słownik socjologii i nauk społecznych, red. G. Marshall, przeł. A. Kapciak [et al.J, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 334). ³ M. S. Szczepański, Teorie zmian społecznych, cz. I: Teorie modernizacji, Uniwersytet Śląski, s. 28, Skrypty Uniwersytetu Śląskiego, nr 443, Katowice 1990. Oprowadzenie 11 sową pozycję. Uprawomocnienie władzy zmienia się z charyzmatycznego na legalne⁴. W literaturze przedmiotu istnieje wiele teorii dotyczących modernizacji⁵. Są one próbą wyjaśnienia przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa nowoczesnego, wskazując jednocześnie, iż następuje dezintegracja danej struktury społecznej, a w wyniku zmian dochodzi do integracji na innym, wyższym poziomie. Niewątpliwie w procesie modernizacji dużą rolę odgrywają elity polityczne. Określenie ich stosunku do obserwowanych przemian w Państwie Środka stało się jednym z podstawowych celów tej pracy. Przyjęcie jako cezury roku 1911 warunkowały ważne wydarzenia, tj. upadek cesarstwa i ukonstytuowanie się Republiki Chińskiej. Dezintegracja społeczna widoczna w początkach XX wieku doprowadziła do uformowania się nowej struktury. W tym czasie zaczynały się również uwidaczniać w pełni ukształtowane cele i założenia programowe ruchów rewolucyjnych i reformatorskich. W początkowych rozdziałach zostały przedstawione procesy związane z rozwojem nowych prądów umysłowych w Chinach na przełomie XIX i XX stulecia. W żadnej innej kulturze państwo nie odgrywało takiej roli, jak w Chinach. Państwo było tam przedłużeniem rodziny, a relacje wewnątrzrodzinne były przenoszone na wyższe szczeble struktury społecznej. Tak jak wszyscy członkowie rodziny winni być poddani ojcu rodziny, tak całe społeczeństwo powinno podporządkować się woli cesarza, mandatariusza nieba. Z tego też wynikały ściśle określone role społeczne. Charakterystycznym zjawiskiem w kulturze chińskiej był kolektywizm. Jednostka sama w sobie niewiele znaczyła. Jej działania zawsze były oceniane z punktu widzenia całego społeczeństwa. Stosunki poddaństwa i podporządkowania występujące ⁴ Ibidem, s. 44-45. ⁵ Marion J. Levy podkreślał, że „Żaden system działania, a tym samym żaden system społeczny nie jest odporny na zmianę, a ponadto zmiana społeczna ma częściej charakter »rewolucyjny« niż »renowacyjny«, to znaczy prowadzi do nowego ustrukturyzowania systemu, a nie do przywrócenia poprzedniej struktury. Najbardziej ekstremalną formą tego rodzaju przemian jest zmiana polegająca na strukturalnym podporządkowaniu innemu systemowi, czyli na przekształceniu niezależnie istniejącego systemu w podsystem. Scharakteryzowane wyżej zmiany społeczne, tworzące wzór zmiany nazywanej modernizacją, są właśnie takim przypadkiem zmiany radykalnej” (M.J. Levy, Modernization and the Structure of Societes, t. Ill, Princeton 1966, s. 797, [za:] A.K. Paluch, Konflikt, modernizacja i zmiana społeczna. Analiza i krytyka teorii funkcjonalnej, PWN, Warszawa 1976, s. 235). Z kolei dla Wilberta E. Moorea modernizacja wiązała się z rozwojem ekonomicznym, a dalej z industrializacją. Rozwój industrializacji wskazywał na przekształcenie i restrukturyzację całego systemu (W.E. Moore, Social Change, Englewood Cliffs 1974, s. 96-97, 117-118, [za:] A.K. Paluch, op. cit., s. 237). Anthony D. Smith podkreślał trzy elementy istotne w kontekście rozpatrywania tego zjawiska. Modernizacja może oznaczać specjalny typ zmiany społecznej odnoszący się do danego okresu historycznego, tzn. przejście do nowoczesności z tradycjonalizmu. Może również oznaczać układ cech strukturalnych procesu społecznego, niezależnie od czasu i przestrzeni albo odnosić się do zespołu zachowań ludzkich podejmowanych przez liderów i elity polityczne krajów rozwijających się oraz ich skutków. Zob. A.D. Smith, The Concept of Social Change. A Critique of the Functional Theory of Social Change, London 1973, s. 63, [za:] A.K. Paluch, op. cit., s. 239. 12 "Wprowadzenie na każdym szczeblu drabiny społecznej, zakładające istniejącą w społeczeństwie nierówność, stanowiły ten czynnik, który zawsze wyróżniał Chiny od reszty światowej społeczności. Z drugiej strony warto podkreślić, iż Chiny zawsze otwierały się na nowe wyzwania. Wiele docierających tam elementów obcych kultur było, i nadal jest, adaptowanych do tamtejszych realiów. Można to określić mianem „fuzji kulturowej”, czyli przyjmowania z cywilizacji zachodniej jej najbardziej wartościowych elementów, przy zachowaniu rodzimych tradycji. W dalszej części pracy opisano procesy zachodzące w Chinach po ustanowieniu Republiki Chińskiej w 1911 roku. Szczególne znaczenie w tym kontekście miało kształtowanie się postaw kontestatorskich w okresie dyktatorskich rządów Yuan Shi-kaia oraz praktycznie samodzielnych rządów militarystów wojskowych w poszczególnych prowincjach. Powstanie Partii Narodowej doprowadziło do pojawienia się realnej siły opozycyjnej wobec rządów Yuana. W Chinach tego okresu następował jednocześnie rozwój środowisk akademickich. Na tym polu dość szybko uwidocznił się konflikt pomiędzy zwolennikami nauczania w tradycyjnym stylu a tymi, którzy opowiadali się za stworzeniem nowoczesnych mechanizmów w dziedzinie szkolnictwa. System edukacyjny wymagał reformy. Skostniałe struktury musiały zostać unowocześnione. W tym duchu zaczął kształtować się Ruch Nowej Kultury. Poglądy głównych ideologów tego ruchu oraz będącego jego następstwem Ruchu 4 Maja 1919 roku stały się punktem wyjścia dla późniejszych twórców Komunistycznej Partii Chin. Warto zaznaczyć w tym miejscu, iż całokształt polityki realizowanej od półwiecza przez obce mocarstwa w Chinach sprzyjał rozwojowi postaw nacjonalistycznych. Wiele miejsca w niniejszej pracy poświęcono opisowi procesów związanych ze zdobyciem i ugruntowaniem władzy przez Chiang Kai-sheka. Godne uwagi są zmiany, jakie zaszły w łonie Partii Narodowej. Szerzej opisano związki tego ugrupowania z obcymi mocarstwami. Na szczególną uwagę zasługują działania partii komunistycznej po likwidacji wspólnego frontu z Kuomintangiem i stopniowym zaostrzaniu się rywalizacji pomiędzy KPCh a Kominternem. W następstwie pięciu zbrojnych wypraw Chiang Kai--sheka na terytoria Chin Północnych i Środkowych komuniści musieli ratować się ucieczką, podejmując tzw. Wielki Marsz. To właśnie w trakcie tej „wędrówki” zostały ustalone podstawowe wytyczne programowe ruchu komunistycznego w Chinach. Warto wspomnieć w tym miejscu o podejmowanych przez komunistów chińskich próbach nawiązywania pierwszych kontaktów z przedstawicielami Zachodu i o tworzeniu z Kuomintangiem wspólnego frontu do walki z Japonią. Sojusze te jednak nie miały żadnych szans powodzenia, dla Chianga głównym wrogiem pozostawali bowiem komuniści. Warto jednak podkreślić, że z perspektywy komunistów sprawa wyglądała podobnie. Duże znaczenie dla KPCh w kontekście ostatecznego zwycięstwa w wojnie domowej w Chinach miało poparcie zdobyte na wsi, w przeciwieństwie do Kuomintangu, którego bastionem były głównie duże miasta. Oprowadzenie 13 Konfrontacja dwóch opozycyjnych ugrupowań chińskiej sceny politycznej w czasie II wojny światowej była rozpatrywana z uwzględnieniem elementu amerykańskiego. Duże znaczenie miało konsolidowanie się ruchu komunistycznego i szybko wzrastający w trakcie wojny domowej stan liczebny tej formacji. Istotnym punktem pracy była próba odpowiedzi na pytanie, co spowodowało, że komuniści chińscy odnieśli zwycięstwo, dysponując niemal wyłącznie własnymi środkami. Proklamowanie Chińskiej Republiki Ludowej było niewątpliwie klęską zarówno Chianga, jak i zaangażowanej w proces mediacji dyplomacji Stanów Zjednoczonych. Wiele miejsca poświęcono kwestii rozwoju komunizmu pod rządami przewodniczącego Mao Zedonga. Omówiono główne założenia ideologii maoistowskiej. To myśl Mao stała się głównym wyznacznikiem strategii partyjnej w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej. Przedstawiono także proces ścierania się poszczególnych frakcji w partii komunistycznej. Odrębną kwestią pozostawała charakterystyka stosunków Chin ze Związkiem Sowieckim po II wojnie światowej i związana z tym rywalizacja o przywództwo w światowym ruchu komunistycznym. W rozdziałach dotyczących polityki reformowania kraju i „otwarcia na świat” Deng Xiaopinga został zarysowany rozwój komunizmu w okresie pomaoistowskim. Zaproponowanie przez Denga programu reform oznaczało nową jakość w polityce chińskiej. Modernizacja kraju wyrażająca się w maksymie „nieważne, czy kot jest biały, czy czarny, póki łowi myszy”, spowodowała stopniowe odchodzenie od założeń ideologicznych w gospodarce. Program reform objął najważniejsze sektory chińskiej gospodarki, tj. rolnictwo, przemysł, obronę narodową oraz naukę i technikę. Pomimo dochodzenia do głosu reformatorów Deng nigdy nie zezwolił na totalną krytykę Mao Zedonga, bowiem mogłoby to podważyć autorytet rządzących. Partia komunistyczna miała zachować swoją pozycję, a wszelkie reformy miały być realizowane za jej przyzwoleniem. Deng wielokrotnie podkreślał, iż Chiny powinny iść własną drogą i budować socjalizm dostosowany do chińskich uwarunkowań. Podtrzymano zasadę kierowniczej roli partii komunistycznej, a o ścisłym przestrzeganiu tej wytycznej mogły świadczyć wydarzenia, do jakich doszło na placu Tiananmen w 1989 roku. Śmierć Deng Xiaopinga w 1997 roku nie zahamowała procesu reform. Następcy Denga, politycy „trzeciej i czwartej generacji”, kontynuowali reformy zainicjowane we wcześniejszym okresie. Stworzono podstawy umożliwiające przyjmowanie w szeregi partii komunistycznej prywatnych przedsiębiorców i przedstawicieli innych grup społecznych nieuwzględnianych wcześniej w tej polityce. Powyższe wydarzenia każą się nam zastanowić: dlaczego Chiny nie powtórzyły scenariusza wydarzeń obserwowanych na przełomie lat 80. i 90. w ZSRS i Europie Środkowo-Wschodniej i w jaki sposób dostosowały się do nowych wyzwań. W dwóch ostatnich rozdziałach pracy zostały przedstawione losy Kuomintangu po przegranej wojnie domowej i ucieczce na Tajwan w 1949 roku. Do początku lat 90. na wyspie funkcjonowała niemal wyłącznie Partia Narodowa. W warunkach autorytarnych rządów stworzono jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek na 14 Oprowadzenie świecie. Zainicjowanie programu reform systemowych pod koniec lat 80. doprowadziło do pojawienia się nowych aktorów na tajwańskiej scenie politycznej. Wzrost znaczenia partii opozycyjnych przyczynił się do przełamania monopolu Partii Narodowej rządzącej od półwiecza na wyspie. W rozdziale tym dużo uwagi poświęcono opisowi wzajemnych relacji pomiędzy wyspą a kontynentem. Wykształcenie się systemu wielopartyjnego doprowadziło do powstania licznych koncepcji określającyh te stosunki. Zasadne wydaje się porównanie programów poszczególnych partii politycznych w tej niezwykle ważnej dla chińskiej historii kwestii. Przełamanie monopolu władzy Partii Narodowej na Tajwanie, stojącej na stanowisku jedności terytorialnej obu obszarów, doprowadziło do pojawienia się alternatywnych punktów widzenia. Głównym wyrazicielem haseł niepodległościowych stała się Demokratyczna Partia Postępu. Warto podkreślić, iż stosunek do tej sprawy wyraźnie dzieli społeczeństwo tajwańskie. Na kontynencie sprawa zjednoczenia staje się jednym z podstawowych wyznaczników polityki zagranicznej władz komunistycznych. Stanowisko KPCh po-zostaje niezmienne i wyraża się w twierdzeniu, iż „Chiny są jedne i Tajwan jest ich częścią”. W niniejszej pracy zostały wykorzystane materiały i publikacje rządowe Chińskiej Republiki Ludowej oraz Republiki Chińskiej na Tajwanie dotyczące polityki wewnętrznej oraz zagranicznej. Na uwagę zasługują wydane w Polsce zbiory Dokumentów polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej z lat 70. i 80. w opracowaniu Jana Rowińskiego. Pomocne w pisaniu tej pracy okazały się ponadto dokumenty i zapisy przemówień i odezw wygłaszanych przez pierwszych przedstawicieli środowisk reformatorskich i rewolucyjnych (Sss-yu Teng, J.K. Fairbank, Chinas response to the West. A documentary survey 1839-1923, Harvard University Press Cambridge, MA-London 1982). Znaczna część dostępnych informacji pochodzi ze źródeł zagranicznych: amerykańskich, brytyjskich, rosyjskich, chińskich, tajwańskich oraz innych. Wśród najważniejszych pozycji wykorzystanych w niniejszej pracy należy wymienić m.in.: An Outline History of China, red. Bai Shouyi, Foreign Languages Press, Beijing 2002; O. Braun, Chińskie zapiski 1932-1939, przeł. W. Kozaczuk, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1976; J.K. Fairbank, Historia Chin. Nowe spojrzenie, przeł. T. Lechowska, Z. Słupski, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1996; Z. Góralczyk, Komunistyczna Partia Chin a Stany Zjednoczone (lipiec 1921-czerwiec 1950), PWN, Warszawa 1981; Gu Hongming, Zhongguoren de jing-shen (The Spirit of the Chinese People), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, Beijing 2004; L. Ladany, The Communist Party of China and Marxism, 1921-1985. A Self-Portrait, Hoover Institution Press, Stanford, Calif. 1988; Lin Yutang, Shenghuo de yishu (The Importance of Living), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, Beijing 2003; Lin Yutang, Wu Guo yu wu min (My Country and My People), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, Beijing 2002; Najnowsza historia Chin 1917-1976, red. M.I. Sładkowskij, przeł. J. Urkowski, KiW, Warszawa 1976; Nowożytna historia Chin, red. R. Sławiński, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2005; B. Sech, Tajwan w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych (1945-1982), PWN, Warszawa-Łódź 1986; R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, Instytut Krajów Socjalistycznych PAN, Oprowadzenie 15 Warszawa 1987; R. Sławiński, Historia Tajwanu, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001; R. Terrill, Mao. Biografia, przeł. J.M. Głogoczowski, Iskry, Warszawa 2001; Waiguo lingdaoren kan Zhongguo (Foreign Leaders’ Perspective on China), red. Gai Zhaoquan, Waiyu jiaoxue yuyanjiu chubanshe, Beijing 2002; Wydarzenia w Chinach. Fakty i komentarze, wybór i oprać. W. Namiotkiewicz, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975. W pracy wykorzystano także informacje pochodzące z prasy chińskiej, polskiej i zagranicznej. Odwołania do dokumentów partyjnych i programowych KMT i KPCh w obszernych fragmentach pojawiają się w cytowanej literaturze. Należy jednak podkreślić, że występują tu także problemy nieco innej natury. Najważniejsze materiały programowe Partii Narodowej z lat 20. nie zostały wydane drukiem. Warto również zauważyć, że wiele kwestii do dzisiaj pozostaje drażliwych i niewygodnych dla tego ugrupowania, co wyjśnia fakt niezwykle utrudnionego dostępu do tajwańskich archiwów. Wydaje się, iż czeka nas jeszcze wiele lat badań, które pozwolą uzyskać w miarę obiektywny obraz tej problematyki. Widoczne jest to szczególnie w odniesieniu do dokonywanej interpretacji założeń ideologicznych Kuomintangu, które nie stanowiły przez długi okres jednolitej całości. W związku z tym pojawia się problem niejednoznacznej ich oceny. Ideologia ta stanowiła swoistego rodzaju zlepek różnych koncepcji, które niejednokrotnie trudno zakwalifikować do określonej kategorii. Do tego obrazu należy dodać również przypadki pojawiania się sprzecznych idei. Jedyne dzieło Chiang Kai-sheka, Losy Chin, potwierdza tę tezę. Obserwujemy w nim przede wszystkim bezpośrednie i wyraźne nawiązania do Sun Yatsena, którego osoba w bardzo szerokim ujęciu została zaprezentowana w niniejszej pracy. Odwoływano się głównie do jego teorii nacjonalizmu (kultu nacjonalizmu), niemal całkowicie pomijając jego koncepcje socjalne i gospodarcze. W odniesieniu do dokumentacji komunistów należy z kolei podkreślić ciekawe zjawisko, polegające na tym, iż najważniejsze decyzje partyjne zapadały najczęściej na nieformalnych spotkaniach. Organizowane zjazdy stanowiły jedynie potwierdzenie decyzji podjętych wcześniej, wyznaczały tylko ustalony już generalny kierunek rozwoju kraju. Jestem przekonany, że niniejsza praca przyczyni się do lepszego zrozumienia i właściwej interpretacji tego, co możemy dziś obserwować w Chinach. Warto jednak pamiętać, iż nie można badać tej rzeczywistości bez należytego zrozumienia przeszłości kraju. Mam nadzieję, że uwagi poczynione w toku pisania tej pracy okażą się bardzo pomocne w kontekście rozwijania wzajemnych kontaktów na płaszczyźnie politycznej, społecznej i gospodarczej. Rozdział I ^pfy>oO kultur^ i tradycji na chińską rzeczywistość W ciągu ostatniego stulecia w Chinach doszło do istotnych przekształceń w sferze społeczno-politycznej, które w zasadniczy sposób zmieniły dotychczasowe wyobrażenia na temat tego państwa. Zerwanie z tradycją cesarstwa i ustanowienie republiki w 1911 roku nosiły znamiona prawdziwej rewolucji ustrojowej. Dojście do władzy partii komunistycznej po II wojnie światowej zdawało się to potwierdzać. Warto jednak zastanowić się w tym miejscu nad charakterem i specyfiką nowych władz, sprawujących rządy po obaleniu cesarstwa. Można zapytać, czy istotnie zerwały one z dawną tradycją, z przeszłością, która zawsze determinowała poczynania kolejnych władców chińskiego imperium. Zasadne wydaje się stwierdzenie, iż w przypadku Chin nigdy nie mieliśmy do czynienia z radykalnym odcięciem się od przeszłości. Kolejni przywódcy niejednokrotnie odwoływali się do dokonań poprzedników, znajdując często w ten sposób uzasadnienie swoich poczynań. Zarówno Kuomintang (Partia Narodowa), jak i kierownictwo partii komunistycznej nawiązywały bezpośrednio lub pośrednio do wydarzeń z czasów przeszłych. Przykładem jest choćby osoba przewodniczącego Mao Zedonga, w którego polityce z łatwością można odnaleźć elementy pozwalające przyrównywać go do założyciela dynastii Qin⁶. Nie jest to zjawisko zaskakujące, jeśli spojrzy się na historię Chin jako całość. Cechy charakterystyczne dla rządów komunistycznych z łatwością odnajdziemy w przeszłości. Etyka konfucjańska miała zawsze ogromny wpływ na sprawujących władzę. Komunistyczni przywódcy, głoszący częstokroć chęć zerwania z przeszłością, w swoich działaniach kierowali się nader często zasadami określonymi przez starożytnych myślicieli. Zdaniem Josepha Needhama, działania władcy w Chinach zawsze były regulowane przez utrwalony precedens i konwencję, interpretowane w duchu konfucjańskim. Chiny w myśl tych założeń były zawsze „państwem ⁶ Mao Zedong wielokrotnie w swoich wypowiedziach odwoływał się do dokonań Shi Huang-di, założyciela dynastii Qin (221-206 p.n.e.). Działania Mao sprawiły, że stał się on w pewnym sensie uosobieniem zmarłego cesarza. Zob. R. Terril, Mao. Biografia, przeł. J.M. Głogoczowski, Iskry, Warszawa 2001. 18 Rozdział I monopartyjnym”, rządzonym przez partię konfucjańską⁷. Konfucjanizm określał, w jaki sposób chińskie społeczeństwo jest zorganizowane. Zasady etyki konfucjań-skiej przenikają całe społeczeństwo. Chcąc zrozumieć zachowania Chińczyków, należy wziąć to pod uwagę. Konfucjanizm⁸ jest systemem filozoficznym, który formułuje koncepcję stosunków społecznych. Świat, wedle tej nauki, jest współdziałający i doskonały. Nieobecne są tutaj złe siły. Należy dbać o to, by świat nie stracił równowagi. Fundamentem kon-fucjańskiego ustroju musi być dawanie przykładów właściwego postępowania. U źródeł kultury zachodniej leży chrześcijaństwo. Tradycja chińska jest pod tym względem odmienna. Dowodzi, iż może istnieć wielka cywilizacja nie oparta na normach moralnych wywodzących się z religii. Mamy tu do czynienia z zupełnie innym mechanizmem kontroli zachowania ludzi, nie odwołującym się do sacrum, do Boga. Konfucjanizm w tradycji chińskiej pełni te funkcje, które w innych krajach pełni reli-gia. Gu Hongming podkreślał, że konfucjanizm, nie będąc religią, w chińskiej tradycji zajął jej miejsce. Daje on społeczności Chin takie samo poczucie bezpieczeństwa i trwałości, jakie dają ludom innych kultur religie⁹. Nauka konfucjańska głosi kult przodków, którzy opiekują się ludźmi żyjącymi na ziemi. Jest zarazem czynnikiem wzmacniającym rodzinę, jej spójność i siłę. Tworzenie kultury to poddawanie się prawom natury. Ideologia konfucjańska głosi, iż rząd stanowi przedłużenie rodziny¹⁰. Konfucjusz dostrzegał podobieństwo pomiędzy strukturą państwa a strukturą rodziny. Obydwie przedstawiały wzór podporządkowania się jakiejś władzy. Każdy powinien mieć określone miejsce w tej strukturze i określony zakres obowiązków. ⁷ J. Needham, Wielkie miareczkowanie. Nauka i społeczeństwo w Chinach i na Zachodzie, przeł. I. Kałużyńska, PIW, Warszawa 1984, s. 224. " Konfucjanizm jako system etyczno-filozoficzny został stworzony przez Konfucjusza (Kong Fuzi) żyjącego pomiędzy 551 a 479 r. p.n.e. Urodził się on w księstwie Lu. Był urzędnikiem na dworze książęcym, porzucił jednak tę funkcję, stając się wędrownym nauczycielem. Szybko wokół niego zgromadzili się uczniowie. Wędrował po różnych regionach, poszukując protektora, mądrego władcy, który pomógłby mu wcielić w życie głoszone tezy. Poszukiwania te nie dały rezultatu - zmarł, nie zrealizowawszy żadnej ze swych reform. Konfucjanizm po jego śmierci ewoluował. Konfucjusz znalazł licznych naśladowców (Mencjusz, Xunzi). W Chinach ideologia konfucjańska upowszechniła się i została zaadaptowana na potrzeby państwa za panowania dynastii Han (206 r. p.n.e.-220 r. n.e.). Wkrótce konfucjanizm rozprzestrzenił się na inne państwa regionu: Koreę (IV w.), Japonię (VI w.), Wietnam (XI w.). ⁹ Gu Hongming, Zhongguoren de jingshen (The Spirit of the Chinese People), Waiyu ji-aoxue yu yanjiu chubanshe, Beijing 2004, s. 19-23. ¹⁰ Podstawową jednostką w opisywanej strukturze społecznej była rodzina, nie zaś pojedynczy człowiek. Wyjątkiem w tym względzie był osobnik żyjący poza prawem, banita, ukrywający się. Rodzina składała się nie tylko z małżonków, lecz także z dziadków, synów oraz niezamężnych córek. Stanowiła podstawową jednostkę ekonomiczną. Ponosiła kolektywną odpowiedzialność za wszelkie działania członków swojego klanu. Działalność zawodowa była najczęściej zajęciem rodzinnym. Na czele rodziny stał najstarszy w rodzie, po jego śmierci przywództwo obejmował najstarszy syn. Zob. J. Pimpaneau, Chiny. Kultura i tradycje, przeł. I. Kałużyńska, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2001, s. 11-12. kultur'? i tradycji na chińską rzeczywistość 19 Lin Yutang wskazał, iż podstawą organizacji chińskiego społeczeństwa i życia Chińczyków jest system rodzinny¹¹. Konfucjańska nauka głosi, że w stosunkach pomiędzy ludźmi oprócz interesu i strachu istnieje jeszcze jeden, ważniejszy element, a jest nim poczucie obowiązku. Jest to system wzajemnych zobowiązań i zależności. Istotą tej struktury są stosunki hierarchiczne. Założeniem jest posłuszeństwo i szacunek dla władzy. W rodzinie głowa rodu ma głos decydujący, ale w praktyce bierze pod uwagę sugestie innych członków rodziny. Wyższość ojca wynika najczęściej ze zdobytej wiedzy i doświadczenia. Członkowie rodziny akceptują jego wyższość moralną. Konfucjusz interpretował cnotę synowskiego posłuszeństwa jako obowiązek społeczny. Tak samo w społeczeństwie moralność jednostki może stać się podstawą moralności publicznej. Rządzący winni dbać o zapewnienie swym podopiecznym bezpieczeństwa, solidarności grupowej i pokoju. Lin Yutang mówił, iż w przypadku Chin mamy do czynienia z doktryną statusu społecznego, która określa, jakie obowiązki pociąga za sobą fakt przynależności do danej wspólnoty. Pojęcie „status” lub mingfen jednoznacznie wskazuje, jakie miejsce przypada w ramach społeczeństwa każdej jednostce. Ming oznacza nazwę, imię, z kolei/en - obowiązek, powinność. Konfucjanizm bywa w związku z tym określany „religią nazw”. Tym samym nazwa mówi o podstawach określających miejsce danej osoby w hierarchii społecznej, określa również, jak mają być budowane jej relacje z innymi ludźmi. Znając powyższe zasady, człowiek jest w stanie właściwie zachowywać się w ramach tej struktury. Oznacza to również, iż wie, co ma czynić. Konfucjusz mówił o pięciu podstawowych zależnościach: pomiędzy królem a poddanym, ojcem a synem, mężem a żoną, pomiędzy braćmi oraz pomiędzy przyjaciółmi. System ten rodzi określone następstwa. Z istnienia zależności wynikają określone obowiązki. Lin Yutang postrzegał rodzinę jako zamek otoczony murem. Można zaobserwować, iż w ramach tego systemu ludzie współpracują ze sobą i wzajemnie się wspierają¹² *. Podporządkowanie poddanego władcy to nic innego jak przeniesienie relacji obserwowanej na poziomie rodziny na wyższy szczebel. Tak jak syn winien podlegać ojcu, tak poddany powinien służyć władcy. Konfucjanizm w związku z tym mówił o synowskiej nabożności (xiao) i wymieniał Dwadzieścia Cztery Przykłady Synowskiej Nabożności, które miały wskazywać, w jaki sposób syn powinien szanować swego ojca¹¹. Powołując się na Księgę Dokumentów Konfucjusz mawiał o xiao w następujący ¹¹ Lin Yutang, Shenghuo de yishu (The Importance of Living), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chu-banshe, Beijing 2003, s. 182. ¹² Idem, Wu Guo yu wu min (My Country and My People), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chuban-she, Beijing 2002, s. 173-177. ¹¹ Wiesław Olszewski przywołał kilka przykładów obrazujących, na czym miała polegać synowska pobożność. Jednym z nich była historia siedemdziesięcioletniego Laolaizi, który chcąc poprawić samopoczucie swoich rodziców, przebierał się w dziecięce ubranka i bawił się jak dziecko. Miał nadzieję, że dzięki temu rodzice nie będą odczuwali ciężaru starczego wieku. Za wzór uważano także Wang Ai, który odwiedzał w czasie burzy grób swojej matki, by nie bała się grzmotów. 20 Rozdział I sposób: „Kto z nabożnością się do swych rodziców odnosi, a z przyjaźnią do starszych i młodszych braci, ten zdoła te cnoty rozciągnąć również na sprawowane przez siebie rządy”¹⁴. Wartością jest społeczeństwo jako całość. John King Fairbank stwierdził, że jednostka jest niejako wchłaniana w takich systemach zarówno przez świat przyrody, jak i przez społeczną zbiorowość¹⁵. Na plan dalszy odsuwane są interesy partykularne, interesy poszczególnych jednostek czy grup. Kolektywizm góruje nad indywidualizmem. Ważne staje się utrzymanie harmonii społecznej. Konsensus jest osiągany poprzez konsultacje między- i wewnątrzgrupowe. Są one prowadzone w tym celu, by drzemiący pod powierzchnią konflikt nie ujawnił się. Zdaniem Konfucjusza: „Trzeba tylko, by władca postępował tak, jak się godzi władcy, minister - jak przystoi ministrowi, ojciec - jak ojcu należy, a syn - po synowsku”¹⁶. Każdy pełni jakąś rolę społeczną. Posłuszeństwo i powinność stanowią istotę konfucjanizmu. Jeżeli zatem wszyscy będą wypełniali swoje obowiązki, będzie utrzymany ład społeczny. Tadeusz Żbikowski mówił, że: „Rodzina chińska wydawała się zawsze monarchi-styczna w teorii, a demokratyczna w praktyce. Do takiej właśnie społeczności, do takiego państwa, podporządkowanego i rządzonego według zasad rodzinnych pragnął Konfucjusz sprowadzić wszystkich ludzi”¹⁷. Człowiek staje się bardzo ważną częścią społeczeństwa. W tradycji konfucjań-skiej ludzie istnieją przede wszystkim jako cele same w sobie, a nie jako środki do celów, nakreślonych przez państwo. Ludzie to cele, dla których państwo istnieje i działa. Prawdziwe interesy poszczególnych grup nie są ze sobą sprzeczne. Konfucjusz posługiwał się także terminem Dao (Drogi)¹⁸ ¹⁹. Zgodnie z jego teorią rządy w państwie sprawowane w zgodzie z nakazami Drogi uzyskują moralne uzasadnienie. Konfucjusz mawiał, że nie musiałby starać się cokolwiek zmieniać, gdyby ład (Dao) panował na świecie”. Państwo w tradycji konfucjańskiej miało być wspólnym przedsięwzięciem, w którym wszyscy obywatele dzielą się wynikami swojej pracy. Miało stanowić lu Byli tacy, którzy poświęcali swoje dzieci dla dobra rodziny, z kolei inni dawali się pożreć tygrysom zamiast ojca. Warto wspomnieć o jedynej kobiecie w tym gronie - Dian Cuishi, uchodzącej za wzorzec synowej. Własną piersią karmiła swoją bezzębną teściową. Zob. W. Olszewski, Chiny. Zarys kultury, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2003, s. 91. H Confucius, Dialogi konfucjańskie, przeł. K. Czyżewska-Madajewicz, M.J. Kiinstler, Z. Tłumski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976, s. 46. ¹⁵ J.K. Fairbank, Historia Chin. Nowe spojrzenie, przeł. T. Lechowska, Z. Słupski, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1996, s. 18. ¹⁶ Confucius, op. cit., s. 121. ¹⁷ T. Żbikowski, Konfucjusz, [w:] Od Mojżesza do Mahometa, red. J. Keller, Iskry, Warszawa 1970, s. 124. ¹⁸ Dao (chiń. droga, sposób) - metoda działania, postępowanie sprawiedliwe, zgodne z kon-fucjańskimi normami etycznymi (Mały słownik religioznawczy, red. Z. Poniatowski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969, s. 436). ¹⁹ Confucius, op. cit., s. 180. kultur} i tradycji na chińską rzeczywistość 21 strzane odbicie rodziny, w której wszyscy się wspomagają, zarówno w dobrych, jak i złych czasach. Wszyscy jednakowo się wspierają, gdy cierpią głód i niedostatek. Współpracujący świat podąża naprzód dzięki aktywności jednostek, które muszą działać w pełni świadomie oraz rozumieć cel i sposób tego działania. To one wprowadzają świat w stan dobrobytu lub recesji. Zdaniem przywoływanego już wcześniej Gu Hongminga, Konfucjusz przekazał narodowi chińskiemu prawdziwą ideę państwa. Sfera polityki uzyskiwała usankcjonowanie niemalże religijne. Tym samym można powiedzieć, że konfucjanizm doprowadził do stworzenia czegoś, co można by określić mianem religii państwa lub też religii społeczeństwa²⁰. Pierwszym zdaniem, z jakim styka się każde chińskie dziecko, rozpoczynając edukację, brzmi: „natura człowieka jest dobra”²¹. To sformułowanie jednoznacznie wskazuje, iż konfucjanizm naucza, jak być dobrym obywatelem, jak właściwie wypełniać swoje obowiązki wobec społeczeństwa. Aby jednostki mogły ze sobą skutecznie współpracować, muszą przede wszystkim znać Drogę. Nie jest to zadanie łatwe, gdyż poznanie Drogi jest możliwe tylko wtedy, gdy postępuje się zgodnie z Ren (Humanitarnością). Na Ren składają się: wiedza, miłość synowska, wierność władcy, wzajemność, męstwo, szacunek, wielkoduszność, zaufanie, zrozumienie pewnych zasad rządzenia poddanymi oraz dobroć. Na pytanie, jak być humanitarnym, Konfucjusz odpowiadał: „Wobec domowników - bądź troskliwy. W obowiązkach służbowych - bądź staranny. W obcowaniu z ludźmi - bądź lojalny”²². Z pojęciem Ren ściśle łączy się termin Yi (Prawość). Człowiek, będąc członkiem społeczeństwa, wypełnia określone zadania. Istnieje moralne uzasadnienie wykonywanych czynności. Jeżeli człowiek czyni coś celem szukania wyłącznie korzyści, wówczas nie można mówić o działaniu prawym. Funkcjonując w społeczeństwie, człowiek powinien mieć wzgląd na innych. Tylko miłując innych, człowiek „jest zdolny do spełniania swoich obowiązków w społeczeństwie”²³. Kon-fucjaniści wprowadzili koncepcję „działania bez nagrody”, co oznacza, że człowiek czyni to, co powinien, bo to jest moralnie słuszne. Wartość wypełniania określonych czynności leży w samym działaniu, a nie w rezultatach, jakie z niego wynikają²⁴. Hu-manitarność jest cechą rozwijającą się w sposób naturalny, sama z siebie w naturze człowieka²⁵. Konfucjusz łączył cnotę powinności synowskiej z cnotą wierności władcy. Wyraża to podporządkowanie się na wyższym szczeblu, państwowym. Stanowi ona kontynuację i rozszerzenie powinności synowskiej na powinność ministra czy męża ²⁰ Gu Hongming, op. cit., s. 29. ²¹ Ibidem, s. 4. ²² Confucius, op. cit., s. 132-133. ²³ Feng Youlan, Krótka historia filozofii chińskiej, red. D. Bodde, przeł. M. Zagrodzki, oprać. T. Skowroński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 48. ²,¹ Ibidem, s. 50-51. ²⁵ Inaczej to zagadnienie interpretował Mencjusz. On i jego uczniowie uważali humanitarność za sztuczny element dodany do natury ludzkiej, pochodzący z zewnątrz (ibidem, s. 83). 22 Rozdział I stanu wobec władcy²⁶. Idea wierności władcy jest jednym z elementów osiągnięcia Ren. Konfucjusz pokazuje, jak powinny wyglądać dobre rządy. Na pytanie jednego z książąt o sposób rządzenia państwem odpowiedział: „Wystarczy dbać, żeby szczęśliwi byli ci, którzy są blisko, i tak ci, co są daleko, sami przyjść zechcą”²⁷. Jak zauważa Jarosław Grzywacz, w tradycji konfucjańskiej widoczny jest lęk przed chaosem. To prowadzi często do polaryzacji stanowisk. W takich sytuacjach oponentów często postrzega się jako wrogów, których należy zniszczyć, wyeliminować z gry. Niejednokrotnie takie konfrontacje przybierają bardzo radykalne formy. Dużą rolę w łagodzeniu tych konfliktów odgrywają „polityczni pośrednicy”, tzw. brokerzy. Starają się oni pojednać walczące strony, odwołując się do moralności, wspólnych idei i więzów przyjaźni²⁸. Konfucjusz dążył do stworzenia państwa opartego na wspólnocie działania. Myśl Konfucjusza kontynuowali jego uczniowie. Mencjusz powtórzył tezy mistrza, mówiąc, że władca rządzi ludem za aprobatą Tian, czyli Nieba²⁹. Tian było bezosobową siłą etyczną, jakimś kosmicznym odpowiednikiem poczucia etyki w człowieku, dającym przeświadczenie, że w samej naturze wszechświata istnieje jakaś siła, która żywi sympatię dla sprawiedliwości człowieka. Sprawujący władzę muszą stosować taką politykę, by zapewnić ludowi odpowiednie warunki egzystencji. Zadaniem państwa jest kierowanie życiem gospodarczym i społecznym. Takie rozważania prowadzą do pytania, czy konfucjanizm jest do pogodzenia z demokracją? Ludy akceptujące założenia konfucjanizmu musiałyby wyzbyć się części swojej tradycji. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż kultura chińska jest kolektywistyczna. W kulturze zachodniej społeczeństwo istnieje po to, by zaoferować jednostce maksimum wolności. W tradycji konfucjańskiej jest zupełnie odwrotnie. Konfucjanizm mówi, że żaden człowiek nie jest podobny do drugiego. Aby demokracja mogła się zakorzenić, potrzebne jest przyjęcie i zaadaptowanie pewnych zasad. Dwie z nich są całkowicie obce tradycji konfucjańskiej. Jedną z nich jest indywidualizm, czyli przekonanie, że jednostka jest wartością górującą nad społeczeństwem. Druga to zasada równości, przynajmniej wobec prawa. Demokracja nie istnieje, jeżeli nie założy się równości. Konfucjanizm jest systemem hierarchicznym. Zdaniem Krzysztofa Gawlikowskiego „konfucjanizm opierał porządek społeczny na wpajaniu jednostkom ich obowiązków, nie zaś na opracowywaniu ich praw, jak na Zachodzie”³⁰. Nie ma dwóch ludzi w kosmosie, którzy byliby sobie rów ²⁶ Szerzej zob. T. Żbikowski, Konfucjusz, KiW, Warszawa 1960, s. 145-155. ²⁷ Confucius, op. cit., s. 132. ²a J. Grzywacz, Procesy przemian demokratycznych na Tajwanie, [w:] Tajwan w stosunkach międzynarodowych, red. E. Haliżak, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1997, s. 80-81. ²⁹ Dla Konfucjusza i jego zwolenników Tian było jedynie jakąś siłą moralną, usprawiedliwiającą ich postępowanie. Nie było ono uważane przez nich za bóstwo lub jakąś siłę nadprzyrodzoną, której trzeba składać ofiary (Mały słownik religioznawczy, s. 446). ³⁰ K. Gawlikowski, Problemy praw człowieka z perspektywy azjatyckiej, [w:] Azja - Pacyfik. Społeczeństwo - Polityka - Gospodarka, Toruń 1998,1.1, s. 22. kultur? i tradycji na chińską rzeczywistość 23 ni. Mężczyzna jest ważniejszy od kobiety, a człowiek starszy wiekiem od młodszego. Każdy ma ściśle określone miejsce w ramach struktury społecznej. Każdy człowiek ma przypisaną określoną rolę społeczną. Powinien więc zrobić wszystko, by wywiązać się ze swoich zadań. Pojawia się tutaj kwestia odpowiedzialności przed społeczeństwem i czynnik samoregulacji społecznej. Jednostka, wypełniając należycie swoje obowiązki wspólnie z innymi członkami danej zbiorowości, przyczynia się do realizacji dobra wspólnotowego. W tym systemie nie ma miejsca na egoizm jednostki. Każdy człowiek jest częścią jakiejś zbiorowości. Tym samym uczestniczy w sukcesach oraz porażkach grupy, do której należy. Tylko wespół z innymi osiąga korzyści. Grupy należy rozpatrywać poprzez pryzmat osób do nich należących. Jednostka jednocześnie jest częścią wielu zbiorowości i z tego tytułu wypełnia różne funkcje. Proces ten należy analizować poprzez poziom rodziny, następnie zbiorowości lokalnej i, na samym końcu, państwa jako najszerszej i najdoskonalszej organizacji społecznej. Liczy się zatem kolektyw i dobro kolektywne. Krzysztof Gawlikowski posłużył się ciekawym sformułowaniem, które celnie oddaje istotę tych różnic: „Na Zachodzie, jak można by to ująć metaforycznie, mamy do czynienia ze zbiorowościami solistów, z których każdy stara się wybić nad pozostałych, podczas gdy w Azji z chórami, czy orkiestrami, do jakich jednostka wchodzi i stara się dostroić, czujnie patrząc na wskazania dyrygenta”³¹. Spoglądając na poszczególne poziomy integracji społecznej, można się zastanowić nad sprawą odpowiedzialności jednostek tworzących daną zbiorowość. Oczywiste jest, iż najsilniejsze więzy występują na poziomie rodzinnym. Tu mechanizm kontroli czy też samokontroli wewnątrzgrupowej jest zdecydowanie najmocniejszy, jednak to, co zostało wykształcone na poziomie mikroskali, czyli na szczeblu rodziny, owocuje również na wyższych poziomach społecznej struktury. Pewne mechanizmy zachowań ludzkich przenoszone są więc niejako automatycznie na szczebel społeczności lokalnej, a potem na kolejne etapy społecznej integracji. Nie dziwi w tym kontekście zachowanie Chińczyków, dla których dbałość o zapewnienie dobrobytu i pomyślności państwa ma zasadnicze znaczenie, ponieważ dla nich państwo to przedłużenie rodziny. Chiny można porównać do domu zamieszkiwanego przez jedną wielką rodzinę. Władcy winni się zachowywać tak jak gospodarze, jak głowy rodzin. Rządzący muszą troszczyć się o państwo jak o swoją własną rodzinę. Tylko w ten sposób realizują oni wolę Nieba. Gdy władca nienależycie wypełnia swe obowiązki, może zostać obalony, stąd w chińskiej tradycji konfucjańskiej pojawia się uzasadnienie rewolucji³². Władca rządzi za aprobatą Tian, jednak mandat ten nie jest dany raz na zawsze. Idem, Problem „wartości azjatyckich". Uwagi o koncepcjach Mahathira bin Mohammada, „Azja - Pacyfik. Społeczeństwo - Polityka - Gospodarka” (Toruń) 1999, t. II, s. 203. ¹² Jeżeli władca nie posiada cech etycznych, ludzie mają uzasadnione prawo do dokonania przewrotu. Zabicie władcy nie stanowi już w tym sensie zbrodni królobójstwa. Zdaniem Mencju-sza monarcha traci w takim momencie moralne uzasadnienie swoich rządów i faktycznie prze-staje być władcą. Mencjusz mówił o dwóch rodzajach sprawowania rządów: o rządach wanga, czyli króla-mędrca, opierających się na wychowaniu i kształceniu, oraz rządach ba, czyli dyktatora wojskowego, których postawę stanowi siła i przymus. Zob. Feng Youlan, op. cit., s. 84-85. 24 Rozdział I Nienależyte postępowanie władcy uzasadnia bunty przeciw niemu. Lud ma wówczas prawo obalenia złego władcy i osadzenia na tronie nowego cesarza. Warto wspomnieć jeszcze o jednej kwestii. Chińczycy długo byli przeświadczeni, że świat jest kruchy i że łatwo zniszczyć równowagę. Człowiek może sprowadzić kataklizm, gdy będzie się zachowywał niezgodnie z wzorami. Zgodnie z teorią konfu-cjańską świat jest dobry i nie należy go zmieniać. Przystępując do rozważań na temat możliwej recepcji wartości i zasad demokratycznych w krajach zaliczanych do kon-fucjańskiego kręgu kulturowego, należy wziąć pod uwagę powyższe przekonania. W przypadku państw zaliczanych do tej kategorii ważne jest wskazanie na pewne wartości czy normy, które winny być respektowane niezależnie od preferowanej opcji politycznej. Najwyższym dobrem jest państwo. Wszyscy obywatele powinni się włączyć do budowy jego potęgi, w tym również ekonomicznej. O sile państwa zawsze decydowały bowiem jego zasoby gospodarcze. Na plan dalszy schodziły w takiej sytuacji interesy poszczególnych jednostek czy grup. Istnieje silna zależność pomiędzy konfucjanizmem a rozwojem gospodarczym. W państwach zaliczanych do konfucjańskiego kręgu kulturowego niezwykle ważną rolę odgrywa familizm. Pojęcie rodziny obejmuje szeroko rozumiane związki krwi, zarówno rzeczywiste, jak i intencjonalne. Określają one stosunki obecne oraz odnoszące się do pokoleń wcześniejszych. Andrzej M. Kostecki mówił, że: „solidarność rodzinna bądź klanowa [...] nie wynika tylko ze wspólnoty interesów materialnych, lecz przede wszystkim ze wspólnych doświadczeń w kontaktach z pokoleniami wcześniejszymi”³³. Konfucjanizm zakłada, iż dobro kolektywne, grupowe góruje nad indywidualnym. W związku z tym zrozumiałe jest, że jednostki są w pewien sposób zobowiązane do aktywnego działania na rzecz dobra wspólnotowego. Jednostki współpracujące stają się czynnikami popychającymi świat naprzód. Chińczycy dużą wagę przywiązywali do kultu zmarłych przodków. Jeżeli członkowie rodziny z szacunkiem odnosili się do swoich bliskich zmarłych, oddając im należyty hołd, to mogli liczyć na wdzięczność z ich strony. Jeżeli duchy zmarłych przodków były zadowolone, wówczas zsyłały pomyślność i dobrobyt³⁴. W sytuacji, gdy rodzina nienależycie wypełniała obowiązki względem zmarłych, mogła zostać dotknięta nieszczęściem. Wraz z konfucjanizmem w Chinach rozwijała swą działalność grupa określana mianem legistów (fajia). Centralne miejsce w ich nauce zajął kodeks prawny. Ambicją legistów było stworzenie silnego, scentralizowanego państwa. Władca, ich zdaniem, miał prerogatywy do opracowania przepisów zawartych w kodeksie prawnym. Mógł to czynić w sposób autorytarny. Legiści usprawiedliwiali tym samym autorytaryzm władcy. Stworzono system przepisów i określono, na jakich zasadach zostanie ³³ A.M. Kostecki, Konfucjanizm jako kodeks społeczny: przedsiębiorstwo rodzinne na Tajwanie, [w:] Tajwan w stosunkach międzynarodowych, s. 110. ³⁴ Jeżeli członkowie rodziny wypełniali należycie obowiązki względem swoich bliskich zmarłych, to mogli liczyć na to, że przodkowie zapewnią jej bezpieczeństwo i bogactwa przez siedem pokoleń, czyli ok. 370 lat (ibidem, s. 110). ■'oOpbf'jJ kultur? i tradycji na chińską rzeczywistość 25 zorganizowana biurokracja państwowa. Legiści proponowali wprowadzenie systemu nagród i kar. Wiesław Olszewski przedstawił, jak mogło wyglądać państwo legistów: „Panowałby w nim terror i donosicielstwo, jako elementy niezbędne do zarządzania pogardzanym przez legistów ludem. Kultura i »próżniacza« nauka miały zostać zlikwidowane, podobnie jak tradycyjne zasady moralne oraz wszelkie przejawy indywidualizmu czy wolności osobistej”³⁵. Legiści święcili triumfy w okresie panowania cesarza Shi Huangdiego (221-206 r. p.n.e.). W tym czasie stworzono sprawnie działający system władzy państwowej opartej na stosowaniu przemocy i represji. Po upadku dynastii Qin w 206 roku p.n.e. wpływy legistów wyraźnie osłabły. W następnych stuleciach pojawiali się kontynuatorzy ich myśli. Współcześni także odwoływali się do ich koncepcji. Mao Zedong wielokrotnie w swoich poczynaniach nawiązywał do ich tradycji. W Chinach mamy do czynienia z ciągłością historyczną. Każda z dynastii zachowywała pamięć o swoich poprzednikach. Warto podkreślić, iż niechińskie ludy podbijające Chiny dość szybko adaptowały się do zastanych warunków. W efekcie każda nowa dynastia stapiała się z chińską tradycją i kulturą. Starała się łączyć nowe elementy ze starymi, już istniejącymi. Podobnie sprawa wygląda, jeśli spojrzy się na wydarzenia ostatniego stulecia. Nie stanowią one żadnego wyłomu w długiej historii Chin. Są raczej przedłużeniem tego, co obserwowano już w przeszłości. Budujący zręby nowego ustroju republikańskiego zostali ukształtowani w czasach cesarstwa. Dążenia do przekształcenia otaczającej ich rzeczywistości wynikały przede wszystkim z chęci podjęcia działań na rzecz odbudowy potęgi Chin. Przekształcenie państwa przez zachodnie mocarstwa w swoistego rodzaju półkolonię musiało rodzić postawy wrogie wobec ustalonego porządku. Próby przebudowy ładu społecznego podejmowano w Chinach już pod koniec XIX wieku. Reformatorzy skupili się wówczas wokół młodego cesarza, starając się skłonić go do podjęcia niezbędnych kroków, które miały kraj unowocześnić i wzmocnić. ¹⁵ W. Olszewski, op. cit., s. 92. Rozdział II Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich okresie panowania dynastii mandżurskiej Chiny pod koniec XIX stulecia były słabym krajem. Obce mocarstwa stworzyły na chińskim terytorium własne strefy wpływów. Nieudolne rządy kolejnych cesarzy również sprzyjały rozwojowi niekorzystnych zjawisk. Silna pozycja obcych mocarstw w Chinach wynikała w dużej mierze ze słabości tamtejszej władzy centralnej. W Państwie Środka w ciągu XIX wieku narastały tendencje odśrodkowe osłabiające autorytet władz. Kraj był niszczony od wewnątrz. Dodatkowo powszechnie panująca korupcja osłabiała aparat państwowy. Polityka obcych mocarstw pogłębiała ten kryzys. Najpoważniejszym problemem dla Chin w XIX wieku stała się sprawa opium. Kolejni cesarze, Jiaqing (1796-1820) oraz Daoguang (1821-1851), nie potrafili sprostać wyzwaniom. Polityka izolacji powodowała, że Chiny stawały się krajem coraz bardziej zacofanym. Opium było przyczyną wielu upokorzeń dla Chińczyków. Na tym tle wybuchła I wojna opiumowa zakończona podpisaniem w 1842 roku traktatu nankińskiego, będącego pierwszym z serii nierównoprawnych traktatów zawartych przez Chiny. Pod koniec lat 40. XIX wieku w Chinach wybuchło powstanie tajpingów. 11 stycznia 1851 roku powstańcy ogłosili utworzenie państwa Taiping Tianguo (Niebiańskiego Królestwa Wielkiego Pokoju). Walki armii cesarskiej z oddziałami tajpingów trwały aż do 1864 roku, kiedy to zostały one ostatecznie pokonane. W wyniku kolejnych dwóch wojen opiumowych w drugiej połowie XIX wieku obce mocarstwa wzmocniły swoją pozycję w Państwie Środka. Przegrana wojna z Francją w latach 80. dodatkowo skomplikowała położenie dworu ąingowskiego. Obce państwa nie rezygnowały ze swoich przywilejów, występując z coraz śmielszymi roszczeniami wobec władz chińskich. Na każdym kroku wykorzystywano słabość rządu ąingowskiego. Napoleon I określał Chiny mianem „śpiącego olbrzyma”. Mawiał: „Niech śpi, bo jak się zbudzi, wstrząśnie światem”³⁶. Pod koniec XIX stulecia przełom nie nastąpił, „sen olbrzyma” trwał nadal, sprzyjając eksploatacji Chin przez obce imperia. ³⁶ J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, PWN, Warszawa 1978, s. 250. 28 Rozdział II W połowie lat 90. XIX wieku Chiny poniosły kolejną druzgocącą klęskę. Tym razem za sprawą Japonii³⁷. Główną przyczyną niepowodzeń Chin było słabe wyszkolenie armii. Kilka lat przed wybuchem wojny główny architekt chińskiej polityki zagranicznej XIX wieku, Li Hongzhang (1823-1901), zwolennik polityki „samoumoc-nienia Chin”, pisał: „Jeśli Chiny pragną być silne, najlepsze, co mogą uczynić w tym kierunku, to nauczyć się wyrabiać zagraniczną broń [...] Dla Chin to hańba, że ich uzbrojenie znacznie pozostało w tyle za zagranicznym”³⁸. Jego koncepcja dotyczyła stworzenia nowoczesnej marynarki wojennej. Plan modernizacji armii nie doczekał się jednak realizacji. Reformy miały bardzo ograniczony charakter³⁹. Niechęć do zachodnich technik wojennych oraz broni musiała przyczynić się do klęski w wojnie z Japonią. Tadeusz Maria Gelewski pisał: „Kilkakrotnie podkreślaliśmy, że [Chiny] to kraj i naród o tradycjach i postawie już od co najmniej kilku wieków pokojowej. Ponadto Chińczycy mieli od wieków zakorzenioną pogardę dla »barbarzyńców«, dlatego nie ulegali ślepo kultowi zachodniej techniki. Struktura i organizacja armii była ciągle jeszcze przestarzała, a przede wszystkim brakowało integrującego wszystkich patriotyzmu, poza regionalnym, prowincjonalnym. Nie zapominajmy, że to olbrzymi, wielonarodowy kraj. Spoiwem nie była też obca, od trzystu lat panująca dynastia mandżurska, ani przestarzały system hierarchii mandaryńskiej. W ówczesnych warunkach armia chińska nie mogła zwyciężyć - musiała ponieść klęskę”⁴⁰. Dwór cesarski zdecydował się jedynie na niewielkie zmiany, podczas gdy należało dokonać wielkiej reformy wojskowej. Więcej pieniędzy z budżetu cesarskiego przeznaczano w tym czasie na rozbudowę Pałacu Letniego niż na stworzenie silnej floty wojennej. Apatia rządzących, marnowanie czasu na rozrywki oraz brak niezbędnych reform musiały w końcu doprowadzić do klęski. Wasilij Sidichmienow pisał: „Słabo ³⁷ W latach 1894-1895 doszło do wojny chińsko-japońskiej. Bezpośrednią przyczyną jej wybuchu było powstanie chłopów koreańskich - tonghaków. W 1893 r. Chiny interweniowały zbrojnie w celu stłumienia powstania. Japonia uznała to za naruszenie wcześniej zawartych porozumień. Królestwo Korei było formalnie lennem Chin, jednak pod koniec XIX w. silne wpływy na tym terytorium zdobyła Japonia. W 1885 r. na mocy traktatu tianjinskiego Chiny i Japonia utworzyły swego rodzaju kondominium na obszarze Korei. Po przegranej wojnie z Japonią Chiny utraciły całkowicie wpływy w Korei, zrzekając się wszelkich roszczeń do tego terytorium. Tym samym Japonia uzyskała wolną rękę w sprawie tego półwyspu. Na mocy kończącego wojnę traktatu z Shi-monoseki Japonia uzyskała także Tajwan i Peskadory. ³⁸ W. Sidichmienow, Ostatni cesarze Chin, przeł. J. Abkowicz, R. Sławiński, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1990, s. 174-175. ³⁹ Z inicjatywy Li Hongzhanga założono w Szanghaju szkołę języków obcych. Dzięki niemu uruchomiono również pierwszy arsenał zbrojeniowy, produkujący broń na skalę fabryczną. W 1870 r. powstał drugi tego typu arsenał w Tianjinie. Oficerowie kształcili się na uczelniach zagranicznych oraz w kraju. W Chinach istniały dwie akademie wojskowe - w Kantonie i Tianjinie. Chiny podzielono na dwa wielkie okręgi wojskowe, Północny (Beiyang) i Południowy (Nanyang). Zob. T.M. Gelewski, Wojskowość chińska w końcu XIX wieku, [w:] Chiny w oczach Polaków do XX wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. nauk. J. Włodarski, Wydawnictwo Marpress, Gdańsk 2001, s. 218. ⁴⁰ T.M. Gelewski, Jalu 1894, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1995, s. 104. Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 29 przygotowana i zacofana armia chińska została rozbita, a flota wojenna - zatopiona. [... ] podczas gdy młody cesarz i Kang Youwei omawiali plany ratowania Chin, Cixi w swym bajkowym Pałacu Letnim delektowała się obrazami, marmurowymi tarasami, spokojnym jeziorem i uczestniczyła w orgiach erotycznych”⁴¹. Warto w tym miejscu jeszcze przytoczyć wypowiedź pochodzącą z ust ostatniego cesarza Chin, Puyi: „Miał stworzyć flotę [książę Chun, ojciec cesarza], ale sprzeniewierzył znaczną część funduszy, budując dla cesarzowej wdowy Pałac Letni. Najgorętsze stadium budowy przypadło na okres wielkiej powodzi w okolicach Pekinu i w dzisiejszej prowincji Hebei. Jednakże cenzor, który proponował chwilowe przerwanie prac - gdyż obawiał się rozruchów wśród ofiar powodzi - został wyrzucony z posady i przekazany odpowiednim władzom. Książe Chun nie rzekł słowa w jego obronie i robił, co mógł, aby doprowadzić budowę do końca. Umarł, gdy Pałac Letni stanął, w roku 1890. Cztery lata później pseudoflota, którą stworzył książę Chun, poniosła dotkliwą klęskę w wojnie chińsko-japońskiej. Jako jedyny ślad po okrętach, na które wydano dziesiątki milionów taeli (uncji srebra), ostała się marmurowa łódź w ogrodach Pałacu Letniego”⁴². Na podstawie tej wypowiedzi można wnioskować, jaką siłą dysponowała w tym okresie chińska armia. Słabość Chin wkrótce wykorzystały mocarstwa imperialistyczne. Polityka „samoumocnienia” poniosła całkowitą klęskę. Oczywiste było, iż nie można długo trwać, wykorzystując jedynie spory pojawiające się wśród obcych państw realizujących swoją politykę w Państwie Środka. Bierne stanowisko rządzących musiało powoli prowadzić do osłabnięcia pozycji władzy centralnej w Chinach. W kraju rozpowszechniała się korupcja, przekupstwa, nepotyzm. Dotyczyło to nie tylko niższych rangą urzędników, lecz także tych, którzy piastowali najwyższe stanowiska w państwie. Przykładem może być osoba Li Hongzhanga, który przy okazji podpisywania z Rosją układu wojskowego oraz porozumień dotyczących Kolei Wschodniochińskiej zainkasował poważną kwotę przekazaną mu przez Rosjan. Wedle relacji poselstwa rosyjskiego w Pekinie, „chińscy ministrowie są przekupywani przez cudzoziemców i bez wręczenia łapówki decydującemu o wszystkim Li Hong-zhangowi nie może być mowy o jego zgodzie na budowę kolei. Informacja o wręczeniu mu miliona rubli pochodziła od E. Uchtomskiego, który w maju 1897 roku miał w tym celu jechać do Szanghaju i tam (podejmując wszelkie środki ostrożności) wręczyć tę kwotę Li Hongzhangowi”⁴³. Wybitny działacz ruchu demokratyczno-repu-blikańskiego, Sun Yatsen, także pisał o tym zjawisku: „Ludność Chin cierpi wskutek czterech wielkich klęsk chronicznych: głodu, powodzi, epidemii oraz niepewności życia i mienia... W gruncie rzeczy zależą one od jednej i tylko jednej przyczyny. Nie pomylę się, jeśli powiem, że wszystkie klęski Chin wywodzą się z tej samej przyczyny: ⁴¹ W. Sidichmienow, op. cit., s. 157. ⁴² Pu Yi, Byłem ostatnim cesarzem Chin, przeł. J. Mach, t. I, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1988, s. 11. ⁴³ G. Mielichow, Mandżurija dalekaja i bliskaja, Moskwa 1991, s. 36, [za:] E. Kajdański, Korytarz. Burzliwe dzieje Kolei Wschodniochińskiej 1898-1998, KiW, Warszawa 2000, s. 27. 30 Rozdział II jest nią powszechna i głęboko sięgająca sprzedajność, na którą spada odpowiedzialność i za głód, powodzie i epidemie, i za bezkarne prosperowanie wielkich band uzbrojonych rozbójników”⁴⁴. Upokarzająca klęska w starciu z Japonią oraz wcześniejsze wojny opiumowe doprowadziły do uaktywnienia się ruchów narodowych występujących z programami reform, które miały wyprowadzić kraj z kryzysu. Po wojnie chińsko-japońskiej zaczęły powstawać pierwsze ugrupowania polityczne⁴⁵. Chiny w tym czasie znalazły się niemal w całkowitej izolacji międzynarodowej, polityka uprawiana przez rząd qingowski spowodowała, że Chiny stały się państwem zamkniętym na obce wpływy. W tej sytuacji zaczęły rodzić się nowe ruchy społeczno-polityczne. Najbardziej ożywione tego typu inicjatywy pojawiły się w latach 80. w południowej części kraju. Kanton był miejscem, gdzie najaktywniej rozwijały swą działalność grupy reformatorskie. Były to najczęściej ugrupowania o charakterze narodowym, wrogie dworowi ąingowskiemu. Czołową postacią w chińskim ruchu reformatorskim tego okresu był Kang Youwei (1858-1927). Duży wpływ na kształt wysuniętych przez niego tez wywarła ideologia konfucjanizmu, która miała stać się czynnikiem jednoczącym naród. W tym duchu należało dokonać reformy konfucjanizmu, dostosowując go do nowych wyzwań. Naczelnym hasłem Kanga stała się jedność. W Księdze Wielkiej Jedności {Da tong shu) Kang opowiadał się za stworzeniem społeczeństwa bezklasowego. Głosił jedność rządzonych i rządzących, Chińczyków i Mandżurów. Jego zdaniem należało doprowadzić do uspołecznienia środków produkcji oraz likwidacji własności prywatnej. Kang dostrzegał zagrożenie ze strony obcych mocarstw, w szczególności Japonii. Podkreślał, iż w narodzie tkwią siły, które należy uaktywnić, podejmując wysiłek reform. Obok Kanga działali także inni reformatorzy, występujący z własnymi programami naprawy kraju. Jeden z nich, Zhang Zhidong (1837-1909), opowiadał się za ⁴⁴ G. Jaszuński, Narodziny wieku, Czytelnik, Warszawa 1974, s. 112. ⁴⁵ Zdaniem tajwańskiego prof. Yii-fa Changa wśród chińskich nowoczesnych partii politycznych wykształciły się dwa nurty. Pierwszy z nich, reformatorski, który obejmował Związek Pogłębiania Nauk (Qiangxuehui), Związek Obrony Kraju (Baoguohui), Południowy Związek Naukowy (Nanxuehui) oraz Związek Obrony Cesarza (Baohuanghui), organizował się przede wszystkim na emigracji. Drugi nurt, zrzeszający konstytucjonalistów, obejmował Stowarzyszenie na rzecz Przygotowania Konstytucji (Yubei Lixian Gonghui), Stowarzyszenie na rzecz Rządów Konstytucyjnych (Xianzheng Gonghui), powstałe w Japonii, oraz dwie inne organizacje o analogicznych nazwach. Po powstaniu parlamentu w 1910 r. istniały jeszcze Związek Przyjaciół Konstytucji (Xianyouhui), a także Związek na rzecz Propagowania Monarchii Konstytucyjnej (Xianzheng Shijinhui). Zob. Chang Yii-fa, Qingji de lixian tuanti (Organizacje konstytucjonalistów za dynastii Qing), Wydawnictwo Instytutu Historii Nowożytnej Akademii Sinici, 1971, [za:] Chiny. Przemiany państwa i społeczeństwa w okresie reform ¡978-2000, red. nauk. K. Tomala, ISP PAN-Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001, s. 342-343. Obok tego typu partii należy wymienić Ligę Związkową oraz Związek Odrodzenia Chin, które działały zarówno w Chinach, jak i na emigracji. Te partie można określić mianem rewolucyjnych. W późniejszym okresie wykształciły się najważniejsze partie w dwudziestowiecznej historii Chin, Kuomintang oraz Komunistyczna Partia Chin (ibidem, s. 343). Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 31 reformą oświaty i rozwojem gospodarczym. Przeciwstawiał się instytucjom feudalnym, był zwolennikiem utrzymania dynastii mandżurskiej poprzez ożywienie ducha konfucjańskiego. Uważał, że tradycja ta stanowi serce chińskiej cywilizacji. Nadziei dla kraju upatrywał w reformie edukacji. Jego hasło: „ochronić kraj poprzez edukację” stało się bardzo popularne w latach 20. XX wieku. Reforma edukacji miała objąć także chiński system egzaminacyjny. Kolejną dziedziną, istotną z punktu widzenia Zhanga, był przemysł. Zhang stał się pionierem określenia przemian, jakich trzeba było dokonać w chińskim życiu gospodarczym. Należało dogłębnie studiować myśl zachodnią⁴⁶. Działający w Hunanie Tan Sitong (1865-1898) głosił podobne tezy, zwracając szczególną uwagę na potrzebę poznania Zachodu. Opowiadając się za reformami, wskazywał, iż należy posiadać nie tylko rodzimą wiedzę, lecz także zdobyć dostateczne informacje o przeciwniku. Tylko w ten sposób można zwyciężyć⁴⁷. Obok tych myślicieli działali także inni, wśród nich Huang Zunxian (1848-1905) oraz Yen Fu (1854-1921). Pierwszy z nich był prawdopodobnie pionierem wprowadzania chińskiego języka potocznego do poezji. Yen Fu studiował zachodnią filozofię oraz nauki społeczne. Podkreślał, że Chiny często odwołują się do przeszłości, zaniedbując teraźniejszość, w przeciwieństwie do Zachodu, który w mniejszym stopniu żyje czasem minionym⁴⁸. Inny reformator tego okresu, Wang Kangnian (1860-1911), opowiadał się za ustanowieniem monarchii konstytucyjnej. Wzywał do podjęcia reform w duchu demokratycznym. Zwracał również uwagę na prawa człowieka⁴⁹. Bliski współpracownik Kang Youweia, Liang Qichao (1873-1929), przywoływał przykłady państw, które nie zdecydowały się na zmiany i nie przeprowadziły reform w odpowiednim czasie, w związku z czym musiały ponieść klęskę⁵⁰. Państwa, które podjęły trud reform, odniosły sukces. Znakomitym przykładem była Japonia. Zarówno Liang Qichao, jak i Kang Youwei opowiadali się za ustanowieniem monarchii konstytucyjnej. Czynnikiem ograniczającym samowolę władzy miało być prawo. Przykłady dokonywanych przemian powinny iść z góry. W myśl tego rozumowania to cesarz miał stać się inicjatorem wszelkich zmian. Reformy miały ⁴⁶ Chang Chih-tung, Selections from his „Exhortation to study", [w:] Ssu-yu Teng, J.K. Fairbank, China’s response to the West. A documentary survey 1839-1923, Harvard University Press Cambridge, MA-London 1982, s. 164-174. ⁴⁷ Tan Ssu-tung, Advocacy of complete Westernization, Huang-chao ching-shih-wen hsin--pien, [w:] Ssu-yu Teng, J.K. Fairbank, op. cit., s. 157-160. ⁴⁸ Ssu-yu Teng, J.K. Fairbank, op. cit., s. 149-152. ⁴⁹ Ibidem, s. 161. ⁵¹¹ Liang Qichao wskazywał na państwa, które pomimo ogromnego potencjału poniosły klęski: Indie, jedno z najstarszych państw na świecie, stało się brytyjską kolonią; Turcja, której terytorium rozciąga się na trzech kontynentach, została zdominowana przez sześć dużych mocarstw. W Afryce poszczególne narody znalazły się pod obcą dominacją. Polska była niegdyś znanym krajem w Europie, ale jej instytucje polityczne uległy skostnieniu. W rezultacie Rosja, Prusy i Austria podzieliły pomiędzy siebie polskie terytorium. Również muzułmanie zamieszkujący Bliski Wschód, słynący niegdyś z odwagi i umiejętności wykorzystywanych w wojnach, znaleźli się pod obcym panowaniem. Zob. Liang Qichao, General discussion of reform (1896), Yin-ping-shih ho-chi, [w:] Ssu-yu Teng, J.K. Fairbank, op. cit., s. 154-156. 32 Rozdział II obejmować w pierwszej kolejności urzędy centralne, a potem niższe szczeble administracji państwowej. Brak niezbędnych reform rodził frustracje w społeczeństwie. Obce mocarstwa dzieliły wpływy w Państwie Środka. Dynastia dbała jedynie o zabezpieczenie własnych interesów. Pomimo tych negatywnych zjawisk reformatorzy zdołali zainteresować swoimi tezami młodego cesarza Guangxu, wokół którego skupiła się grupa reformatorów-urzędników. Jeden z nich, Weng Tonghe, przedstawił cesarzowi Kang Youweia. Pod jego wpływem Guangxu zdecydował się na podjęcie niezbędnych działań mających na celu unowocześnienie i wzmocnienie kraju. W pierwszej kolejności chodziło o odsunięcie od władzy dostojników mianowanych przez cesarzową Cixi, będących zwolennikami utrzymania starego porządku. W okresie od 11 czerwca do 21 września 1898 roku cesarz wydał całą serię edyktów. Sto Dni Odnowy (bairi we-ixin) lub, używając terminologii zachodniej, Sto Dni Reform miało zmodernizować Chiny⁵¹. Reformy miały objąć administrację, oświatę, egzaminy państwowe, prawo, gospodarkę, wojsko oraz inne dziedziny strategiczne z punktu widzenia interesu państwa. Większość z tych planów nigdy nie doczekała się realizacji, jednak świadczyła dobitnie o tym, iż w kręgach władzy byli ludzie dostrzegający konieczność reform. Siły opozycyjne nie dały za wygraną. Ludzie skupieni wokół cesarzowej Cixi zahamowali proces reformowania kraju zainicjowany przez Guangxu. Młody cesarz został uwięziony w Pałacu Yintai. Kang Youwei wraz z Liang Qichao musieli ratować się ucieczką do Japonii. Wielu urzędników związanych z programem reform zostało straconych, wielu trafiło do więzień. Wszystkie edykty cesarskie dotyczące reform anulowano. Reformy podjęte przez cesarza nie powiodły się, jednak idee, które wówczas głoszono, wywarły istotny wpływ na poglądy późniejszych działaczy rewolucyjnych. Upadek grupy skupionej wokół Guangxu nie zahamował wielu procesów, którym Chiny powoli zaczęły podlegać. Dwór cesarski z dnia na dzień tracił swoją pozycję. Jak słusznie zauważył słynny amerykański sinolog i historyk John King Fairbank, niezwykle istotną rolę w Chinach odgrywał prestiż. Dobra reputacja miała zasadnicze znacznie⁵². Dynastia Qing systematycznie traciła jednak wiarygodność, a tym samym również legitymację do rządzenia krajem. Obce mocarstwa prowadziły w tym czasie niemal całkowicie niezależną od dworu qingowskiego politykę w Państwie Środka. Skompromitowane władze qingowskie powoli traciły grunt pod nogami. Ich upadek był kwestią czasu. W chińskich kołach rządzących panowało przekonanie, ⁵¹ W edyktach cesarskich znalazły się zalecenia, by czerpać z doświadczeń krajów zachodnich. Przy realizacji wielu reform powoływano w charakterze kierowników przedstawicieli obcych mocarstw. W 1895 r. Anglicy przysłali do stolicy Chin uczonego, Richarda Timothyego, który przedstawił cesarzowi memoriał o „nowym kursie politycznym”. W dokumencie tym zalecano przeprowadzenie niezbędnych reform w poszczególnych dziedzinach (m.in. w oświacie, gospodarce, armii). 9 sierpnia 1898 r. cesarz Guangxu minował amerykańskiego misjonarza Williama Martina kierownikiem ds. nauki na nowo powstałym Uniwersytecie Pekińskim (M. Sładkowski, Chiny i Japonia, przeł. W. Głuchowski, KiW, Warszawa 1975, s. 124). ⁵² J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 213. Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 33 że rywalizacja mocarstw i nieuniknione konflikty pomiędzy nimi uchronią Chiny przed rozbiciem. Wzajemne powstrzymywanie się mocarstw miało służyć zachowaniu integralności terytorialnej Państwa Środka. Tym koncepcjom hołdowali cesarzowa regentka Cixi oraz jej minister Li Hongzhang, jednak te nadzieje wkrótce legły w gruzach wobec wydarzeń, które miały nadejść. Dwór cesarski stracił całkowicie orientację w sytuacji w kraju. Masy ludowe w mniemaniu Cixi stanowiły większe niebezpieczeństwo dla cesarstwa aniżeli obce mocarstwa. W tej sytuacji mocarstwa mogły swobodnie rozgrywać chińską kartą. Pod koniec XIX stulecia nastąpiło swoiste „rozdarcie Chin”. Na terytorium Państwa Środka ustalił się podział na obce strefy wpływów. Rosja kontrolowała rozległy obszar Mandżurii i Mongolii. Niemiecka strefa wpływów obejmowała ujście Żółtej Rzeki. W 1898 roku Niemcy zawarły układ z Chinami w sprawie wydzierżawienia na 99 lat zatoki Jiaozhou oraz przylegających do niej wysp. Uzyskały również prawo budowy linii kolejowych w prowincji Shandong i eksploatacji bogactw naturalnych w kontrolowanej przez siebie strefie. Brytyjczycy opanowali dorzecze Jangcy. Pod wpływami Japonii znalazła się prowincja Fujian. Ponadto od 1895 roku Tajwan był okupowany przez wojska japońskie. Francuzi dominowali na obszarze Chin południowych, w strefie graniczącej z Indochinami Francuskimi. Już w 1898 roku Francja uzyskała koncesję na budowę linii kolejowej od granicy Tonkinu do Kunmingu. Wydzierżawiła jednocześnie na 99 lat zatokę Guangzhou z prawem budowy na jej terenie przystani węglowej. We wrześniu 1899 roku Amerykanie wystąpili z projektem, w którym zaznaczali, że podział Chin na strefy wpływów nie może przynieść uszczerbku w interesach kupcom z innych państw. Polityka „otwartych drzwi” (open door)⁵¹ * ⁵³, jak ją określano, miała zabezpieczyć interesy kupców obcych mocarstw w Państwie Środka. Chiny miały utrzymać integralność terytorialną. Jednak nikt nie miał wątpliwości, co oznaczało wprowadzenie w życie amerykańskiego planu. Głównym celem tej polityki było zapewnienie równego dostępu do ogromnego rynku chińskiego. Zdaniem chińskiego historyka Hu Shena: „Po pierwsze polityka »otwartych drzwi« proponowana przez Stany Zjednoczone nie oznaczała, że Stany Zjednoczone przeciwne są agresji w Chinach. Oznaczała tylko tyle, że Stany Zjednoczone domagają się udziału ⁵¹ 6 września 1899 r. amerykański sekretarz stanu John Hay wystąpił z notą okólną rozesła- ną do innych mocarstw, w której przedstawił założenia polityki „otwartych drzwi” - żaden port traktatowy lub uzyskane formalnie przedsięwzięcie nie mogło, w myśl tych założeń, w żaden sposób kolidować z tzw. strefami wpływów lub wydzierżawionymi terytoriami. Chińskie taryfy celne powinny być stosowane wobec wszystkich kupców docierających do portów, które znajdowały się w tych strefach (o ile nie są to wolne porty), bez różnicy przynależności państwowej, a cła miały być pobierane przez rząd Chin. Cła portowe pobierane od okrętów własnych w sferach wpływów nie mogły być wyższe od tych, które powinny uiszczać jednostki innych bander. Podobnie taryfy kolejowe powinny być w tych strefach jednakowe dla wszystkich (Foreign Relations of the United States 1899, s. 129-141; K.J. Clymer, John Hay. The Gentelman as Diplomat, University of Michigan Press, Ann Arbor 1975, [za:] W. Rojek, Ekspansja mocarstw w Chinach i jej wpływ na rozwój stosunków międzynarodowych w latach 1895-1914, nakł. UJ, Kraków 1990, s. 34). 34 Rozdział II w łupach. Dlatego Stany Zjednoczone nie wystąpiły z protestem przeciw »strefom wpływów« zdobytym przez państwa europejskie, lecz tylko wystąpiły z zasadą »równych możliwości« dla wszystkich. Znaczyło to: »My też chcemy skorzystać z przywilejów, które zdobyliście w Chinach. Wy otrzymacie wasz udział, a my nasz. Podzielimy się wszyscy naszymi udziałami. Będziemy nadal uznawać obecny rząd Chin i razem wykorzystywać wszystkie przywileje w Chinach«. Taka była istota polityki »drzwi otwartych« [...]”⁵⁴. Większość państw zachodnich pozytywnie odniosła się do projektu Stanów Zjednoczonych. Jedynie Rosja zajęła stanowisko bardziej powściągliwe⁵⁵. Często postrzegano Amerykanów w tym czasie jako obrońców chińskiej niezależności, jednak trzeźwe spojrzenie na sytuację, jaka wytworzyła się pod koniec XIX wieku w Chinach, wskazuje jednoznacznie, że Stany Zjednoczone były zainteresowane wyłącznie nowymi koncesjami na tym terytorium oraz korzyściami z nich wynikającymi. John King Fairbank krytycznie ocenił zachowanie władz USA ’'Hu Shen, Agresija imperialisticzeskich dierżaw w Kitaje, Moskwa 1951, s. 57. ⁵⁵ Pod koniec XIX w. w Rosji coraz silniejszą pozycję zaczęli zdobywać zwolennicy aktywnej polityki na Dalekim Wschodzie. Na mocy porozumień z Chinami w 1891 r. rozpoczęto budowę Kolei Wschodniochińskiej. Pracami miał kierować utworzony w 1895 r. Bank Rosyjsko-Chiński. Po kilku miesiącach powołano do życia Towarzystwo Kolei Żelaznej oraz zawarto porozumienie w sprawie przekazania kolei Chinom po 80 latach. W 1897 r. Rosjanie zajęli Port Arthur oraz Dalian. W następnym roku Chiny wydzierżawiły Rosji Półwysep Liaotuński oraz zgodziły się na budowę odgałęzienia kolei transsyberyjskiej. W określaniu polityki zagranicznej Rosji wobec Dalekiego Wschodu zaczęli dominować ludzie należący do grupy zwanej „kliką Biezobrazowa”, w której znaleźli się m.in. dymisjonowany oficer gwardyjski Aleksander Biezobrazow, książę Feliks Jusupow, kontradmirał Aleksy Abaza. Celem grupy było rozpętanie wojny w dalekiej Azji. Do swojego projektu zdołali przekonać samego cara. Dążyli oni do eksploatacji bogactw naturalnych Mandżurii oraz Korei. Po przeciwnej stronie stali minister finansów Sergiusz Witte (wielki zwolennik polityki azjatyckiej i pokojowej penetracji w Chinach) oraz minister spraw zagranicznych Włodzimierz Lamsdorf!, reprezentujący stanowisko bardziej racjonalne, biorące pod uwagę sytuację na Dalekim Wschodzie. W 1902 r. Rosja zawarła układ z Chinami, na mocy którego wojska rosyjskie miały zostać wycofane z Mandżurii w ciągu 18 miesięcy. Nie przeszkodziło to jednak Rosjanom realizować polityki zmierzającej ku wojnie, czego potwierdzeniem była dymisja Wittego w 1903 r. Wkrótce utworzono także namiestnictwo Dalekiego Wschodu, na czele którego stanął syn cara Aleksandra II, Eugeniusz Aleksiejew. To musiało doprowadzić do zaognienia stosunków z Japonią. W latach 1904-1905 doszło do wojny rosyjsko-japońskiej, która zakończyła się całkowitą klęską Rosji (L. Bazylow, Historia Rosji, t. II, PIW, Warszawa 1983, s. 380-381). W Rosji dostrzegano korzyści wynikające z handlu z Państwem Środka. W tym celu należało podjąć odpowiednie kroki, by wzmocnić pozycję Rosji w tym regionie. Generał Aleksy Nikołajewicz Kuropatkin w raporcie do cesarza z 1900 r. napisał, że „Rosja ma granicę z Chinami biegnącą od Pamiru do Oceanu Spokojnego, liczącą 9111 wiorst, a mimo to ma z nimi małe stosunki handlowe: w 1897 r. eksport rosyjski do Chin wynosił 6,4 miliona, a import z Chin 39,2 milionów rubli". Kuropatkin miał nadzieję, że sytuacja ta wydatnie się poprawi po zakończeniu budowy kolei na terytorium Mandżurii, zob. A. N. Kuropatkin, Memoriem, red. R. Gadkę, Berlin 1909, s. 71 - Pamiatnaja Kniga Zapadnoj Sibiri, Tomsk 1882: Traktaty Rossii s Kitajem: Nierczinskij traktat. S. - Pietiersbur-skij traktat. - Sbornik dogoworow Rosii s Kitajem, 1689-1881, Pet., Izd. Inostr. Dieł, Moskwa 1889, s. 271, teksty w języku ros., fr., mandż. i chińskim, [za:] W. Dzwonkowski, Rosja, Chiny, Mongolia w stosunkach dziejowych, 1.1, Wydawnictwo Instytutu Wschodniego, Warszawa 1937, s. 103. Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 35 tamtego okresu wobec Państwa Środka: „Kiedy w 1898 r. osiągnęliśmy wiek dojrzały, zachowywaliśmy się jak bandyci spóźnieni w napadzie. Nasza polityka »otwartych drzwi« zmierzała ku dwóm celom. Żądała naszego udziału w eksploatacji narodu chińskiego. Starała się również utrzymać jego kraj jako jedną całość, abyśmy mogli łatwiej prowadzić eksploatację w okresie późniejszym”⁵⁶. Ten sam autor w innym miejscu stwierdził: „My Amerykanie mogliśmy korzystać z przywilejów traktatowych we Wschodniej Azji, z owoców europejskiej agresji, bez moralnego obciążenia, iż sami dokonujemy agresji. Dało nam to możliwość zajmowania postawy »świętszych od Pana Boga«, przeświadczenie o naszej słuszności i niczym niezasłużonej moralnej doskonałości widzianej tylko we własnych oczach. Było to zbudowane na okłamywaniu samego siebie i trwało do naszych czasów”⁵⁷. Polityka amerykańska miała na celu przeciwstawienie się wpływom brytyjskim i rosyjskim. Stany Zjednoczone realizowały własne interesy. Wyścig o koncesje w Chinach trwał, zatem Amerykanie nie zamierzali wyłączać się z tej walki, której stawką były ogromne korzyści. Warto w tym miejscu ponownie oddać głos Fairbankowi, autorowi wydanego w 1948 roku dzieła The United States and China: „Mogliśmy sobie pozwolić na luksus wytrwałego potępiania imperializmu brytyjskiego przy jednoczesnym czerpaniu zeń korzyści [... ] Doktryna »otwartych drzwi« była pierwotnie anglo-amerykańskim posunięciem obronnym w polityce mocarstwowej - bez uwzględnienia interesów państwa chińskiego [...] W okolicznościach 1899 roku noty Johna Haya mają znaczenie daleko odbiegające od tradycji życzliwości wobec Chin, jakie w późniejszych latach z nimi łączono [...] Cynicznie mówiąc, doktryna w sprawie nienaruszalności Chin pomyślana była jako sposób, by inne mocarstwa, jak na przykład Rosja, nie mogły zdobywać terenów chińskich i nas z nich wyłączać [... ] ”⁵⁸. Amerykanie w tym czasie podkreślali znaczenie Chin. Administracje kolejnych prezydentów USA dostrzegały konieczność rozszerzenia swoich wpływów w regionie Azji i Pacyfiku. Prezydent USA Theodore Roosevelt na początku XX wieku wyrażał pogląd, że przyszłość narodu zależy bardziej od „jego pozycji na Pacyfiku w pobliżu Chin, niż [...] jego pozycji na Atlantyku w pobliżu Europy”⁵⁹. Kolejne uderzenie w zmurszały system Chin nastąpiło od wewnątrz. Polityka eksploatacji uprawiana w poszczególnych prowincjach przez mocarstwa wywoływała coraz większe niezadowolenie społeczeństwa chińskiego. Powstanie ludowe, które wybuchło pod koniec XIX stulecia, całkowicie zaskoczyło rządzących. Od samego początku dwór qingowski miał ambiwalentny stosunek do wydarzeń w kraju. ’⁶ J.K. Fairbank, China, The People’s Kingdom and the USA, Massachussets 1967, s. 111-112, [za:] Z. Góralczyk, Komunistyczna Partia Chin a Stany Zjednoczone (lipiec 1921-czerwiec 1950), PWN, Warszawa 1981, s. 44. ⁵⁷ J.K. Fairbank, China Perceived - Images and Policies in Chinese American Relations, New York 1974, s. 94, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 44. ⁵" G. Jaszuński, Narodziny wieku, s. 122-123. ⁵⁹ G.E. Mowry, The Era of Theodore Roosevelt and the Birth of Modern America 1900-1912, Harper and Brothers, New York 1958, s. 181. 36 Rozdział II Z jednej strony pojawili się zwolennicy negocjacji z powstańcami, biorący pod uwagę nadarzającą się okazję wykorzystania oddziałów ludowych do rozprawienia się z cudzoziemcami czy, jak ich wówczas nazywano, „diabłami zamorskimi”. Z drugiej strony istniała grupa występująca z hasłami podjęcia zdecydowanych kroków przeciw powstańcom. Zwolennicy tego rozwiązania proponowali nawet wspólne akcje wraz z cudzoziemcami, których celem miało być rozbicie oddziałów powstańczych. Władze qingowskie nie miały wyraźnie określonego planu, co począć w zaistniałej sytuacji. Od najdawniejszych czasów powstania ludowe budziły przerażenie wśród rządzących. Cesarz Puyi pisał w swoich pamiętnikach na temat wydarzeń tamtego okresu następująco: „Powstanie Bokserów było największym zmartwieniem dworu cesarskiego. Prosty lud, maltretowany i gnębiony przez obce kościoły, nie znajdował u dworu opieki - przeciwnie, władcy uciskali lud wspólnie z cudzoziemcami. Wybuchło więc zbrojne powstanie i w różnych rejonach, pod hasłem »Precz z cudzoziemcami«, formowały się »drużyny sprawiedliwości i pokoju«. W trakcie walk siła i liczebność drużyn zwiększyły się tak, że oddziały, które dwór wysyłał przeciwko powstańcom, ponosiły klęskę za klęską”⁶⁰. Główną rolę w czasie wydarzeń 1898--1901 odegrało stowarzyszenie Yihequan (Pięść w imię Sprawiedliwości i Pokoju), przemianowane później na Yihetuan (Drużyny walczące o Sprawiedliwość i Pokój)⁶¹. Bunty powstańców przybrały najgwałtowniejszą postać w prowincji Shandong, kontrolowanej w tym czasie przez Niemców. Miejsce wybuchu nie było przypadkowe, z uwagi na to, iż tam właśnie cudzoziemcy zachowywali się najbardziej agresywnie. Stowarzyszenie Yihetuan prowadziło aktywną działalność przeciw obcym wojskom najpierw w Shandongu, potem także w Zhili, głosząc hasła wydalenia cudzoziemców z Chin. Pod koniec grudnia 1899 roku w Shandongu zamordowano anglikańskiego misjonarza, S.M. Brooksa. Zginął on z rąk ludzi reprezentujących jedno z tajnych stowarzyszeń. Wejście bokserów do stołecznej prowincji Zhili oraz śmierć Brooksa wywołały ostre protesty cudzoziemców, którzy słali liczne noty do rządu qingowskiego z żądaniami rozprawienia się z ruchem Yihetuan. Wasilij Sidichmie-now scharakteryzował postawę dworu cesarskiego w stosunku do powstańców w ten sposób: „[...] polityka Cixi wobec yihetuanów była niekonsekwentna, sprzeczna oraz - w ostatecznym rachunku - zdradziecka i wiarołomna: najpierw yihutuanów wykorzystano do rozprawienia się z cudzoziemcami, a później cudzoziemców - do rozprawienia się z yihetuanami”⁶². Ruch powstańczy szybko rozprzestrzeniał się na tereny innych prowincji. ⁶⁰ Pu Yi, op. cit., 1.1, s. 14. ⁶¹ Stowarzyszenie Yiheąuan powstało w XVIII w. Prawdopodobnie wywodziło się ono od Białego Lotosu. Europejczycy nadali ruchowi lekceważącą nazwę „bokserów”. Termin ten pochodzi od słowa quan, co oznacza pięść. Ideologia Yiheąuan była mieszaniną ludowych wierzeń oraz ćwiczeń fizycznych. Od samego początku ruch powstańczy był zarówno antycudzoziemski, jak i antychrześcijański. Należeli do niego głównie chłopi. Zob. W. Rodziński, Historia Chin, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 513-515. ⁶² W. Sidichmienow, op. cit., s. 208. Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 37 W maju 1900 roku powstańcy skierowali się w stronę Pekinu. Ruch przyciągał liczne rzesze społeczeństwa. Był to jednak ruch zacofany, mający mgliste wyobrażenie o ówczesnym świecie. Występowano przeciw wszystkiemu, co obce, negując osiągnięcia zachodniej cywilizacji. Nawoływano do niszczenia wytworów kultury cudzoziemców. Wrogość tę najlepiej charakteryzowały słowa piosenki śpiewanej przez powstańców Yihetuan: „Zerwiemy druty elektryczne, powyrywamy słupy telegraficzne, strzaskamy parowozy, zniszczymy parowce”⁶³. W czerwcu 1900 roku powstańcy dotarli do Pekinu i otoczyli dzielnicę dyplomatyczną. 20 czerwca na ulicy został zastrzelony poseł niemiecki, baron Klemens von Kettler. Zginał on z rąk sierżanta qingowskiego z armii Dong Fuxianga. 21 czerwca rząd cesarski ogłosił oficjalnie deklarację wojny przeciw ośmiu mocarstwom: Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji, Niemcom, USA, Japonii, Austro-Węgrom i Włochom. Wojska tych państw brały udział w interwencji na terytorium Chin. Mocarstwa zadecydowały o wysłaniu własnych oddziałów oficjalnie celem oswobodzenia uwięzionych dyplomatów, jednak właściwym ich zamierzeniem było dalsze uzależnienie Chin. Potwierdza to opinia Klemensa von Kettlera wyrażona już w maju 1900 roku w czasie narady dyplomatów zagranicznych: „nastał czas, by z całą jasnością postawić kwestię rozbioru Chin”⁶⁴. Na czele ekspedycji mającej wziąć udział w interwencji w Państwie Środka stanął feldmarszałek niemiecki, hrabia Alfred von Waldersee, który przybył tam już po zakończeniu zmagań wojennych. Dowódca ten zyskał poparcie Niemiec oraz Rosji. Anglicy nie przeforsowali swojego kandydata z Japonii, który miał osłabiać wpływy Rosjan. W interwencji wzięły również udział oddziały amerykańskie⁶⁵. Wojska mocarstw sprzymierzonych szybko osiągały zamierzone cele. 17 czerwca 1900 roku opanowały fort Dagu, 14 lipca zdobyły Tianjin, a 14 sierpnia weszły do Pekinu. Ostatecznie stolica została zajęta 16 sierpnia. Poprzedniego dnia nad ranem ucieczką z miasta ratowała się cesarzowa wdowa Cixi oraz cesarz Guangxu. Wojska mandżurskie ustępowały pod naporem ofensywy mocarstw. Jedynie powstańcy walczyli do końca. Szala zwycięstwa przechyliła się jednak na stronę najeźdźców. W sierpniu 1900 roku cesarzowa wdowa mianowała Li Hongzhanga głównym przedstawicielem qingowskim do przeprowadzenia negocjacji z obcymi mocarstwami. Rozmowy przeciągały się aż do drugiej połowy następnego roku. Ostatecznie 7 września 1901 roku nastąpiło podpisanie tzw. protokołu końcowego (bokserskiego) pomiędzy rządem qingowskim a jedenastoma państwami. Podpisy w imieniu rządu cesarskiego złożyli Li Hongzhang oraz książę Qing. Do grona ośmiu państw, które ⁶³ Historia nowożytna Chin, red. odp. S.L. Tichwinski, przeł. M. Wolska, KiW, Warszawa 1979, s. 393. ⁶⁴ Ibidem, s. 407. ⁶⁵ W Waszyngtonie obawiano się, że ruch Yihetuanów może doprowadzić do wybuchu rewolucji, która mogłaby objąć swoim zasięgiem nawet całą Azję. W sierpniu 1900 r. do Chin przybył korpus ekspedycyjny liczący 19 tys. żołnierzy. Wśród nich znajdował się dwutysięczny oddział żołnierzy amerykańskich przysłanych z Filipin (L. Pastusiak, Pół wieku dyplomacji amerykańskiej. 1898-1945, PWN, Warszawa 1974, s. 59-60). 38 Rozdział II wzięły udział w interwencji, dołączyły jeszcze Hiszpania, Holandia i Belgia. Najważniejsze postanowienie wspomnianego protokołu dotyczyło wypłaty przez Chiny kontrybucji w wysokości 450 min liangów srebra (ok. 333 min dolarów) w ciągu 39 lat. Suma ta wraz z odsetkami, wynoszącymi 4%, doszłaby w ciągu wspomnianego okresu do kolosalnej kwoty równej blisko miliard liangów. Wprowadzono zakaz importu broni do Chin. Nakazano zburzenie twierdzy Dagu. Na mocy zawartych porozumień mocarstwa mogły okupować szereg strategicznych punktów w Chinach Północnych celem utrzymania komunikacji między stolicą a morzem. Na uwagę zasługuje fakt, iż podwyższono stawkę celną do 5% (wcześniej 2-3%) w celu zapewnienia wystarczających dochodów na spłatę odszkodowania. Angielski sinolog Victor Purcell z Uniwersytetu w Cambridge, autor książki The Boxer Uprising, pisał o tej sytuacji następująco: „Najbardziej skandaliczna wśród wielu manewrów, za które odpowiedzialni byli cudzoziemcy, była kwestia ceł. Cudzoziemcy w sposób przymusowy narzucili Chińczykom niską taryfę celną na towary zagraniczne i w ten sposób praktycznie pozbawili kraj niepodległości. Inne państwa korzystały z tego, by zdobyć przewagę dla swoich towarów, zupełnie nie licząc się z interesem i roszczeniami miejscowych producentów”⁶⁶. Zażądano oficjalnych przeprosin za śmierć Klemensa von Kettelera i Hina Sugiyamy (radcy poselstwa japońskiego zabitego 11 czerwca 1900 roku w Pekinie)⁶⁷. Stany Zjednoczone otrzymały odszkodowanie w wysokości 25 min dolarów „na pokrycie strat ich obywateli”⁶⁸. Na mocy postanowień zawartych w protokole mocarstwa uzyskały możliwość wybudowania w Pekinie ufortyfikowanej Dzielnicy Poselskiej, czyli swoistego państwa w państwie⁶⁹. Nie ulega wątpliwości, iż podpisane porozumienie faktycznie doprowadziło do przekształcenia Chin w protektorat mocarstw. Pokazało jednak również, iż niemożliwe było uczynienie z Chin kolonii. Zdaniem prof. Romana Sławińskiego „rozmach powstania Yihetuan dowiódł jednak, iż całkowite przekształcenie Chin w kolonię mocarstw byłoby trudne. Chiny pozostały półkolonią”⁷⁰. Obce państwa uzyskały możliwość prowadzenia niczym nieograniczonej eksploatacji na obszarze Państwa Środka. Kwestią czasu było utrzymanie się przy władzy dynastii mandżurskiej. Straciła ona wszelkie uprawnienia do rządzenia tym wielkim krajem, nie sprostała ⁶⁶ G. Jaszuński, Narodziny wieku, s. 117. ⁶⁷ W. Rodziński, Historia Chin, s. 527-528. ⁶⁸ Zhongguo Jindai Jianshi (Zarys historii nowożytnej Chin), opracowanie zbiorowe Wydziału Historycznego Uniwersytetu Fudan, Szanghaj 1975, s. 253-254, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 47. Straty poniesione przez obywateli amerykańskich w czasie powstania bokserów były znacznie mniejsze aniżeli odszkodowanie, które miał wypłacić rząd chiński. Stany Zjednoczone dużą część tej sumy przeznaczyły na różne cele oświatowe, np. na założenie specjalnego college’u Qing Hua College, który miał przygotowywać studentów chińskich do podjęcia studiów na amerykańskich uczelniach (L. Pastusiak, op. cit., s. 60). ⁶⁹ Wybudowanie Dzielnicy Poselskiej wymagało wyburzenia 1400 chińskich domów wartych łącznie 350 tys. liangów. Zob. Historia nowożytna Chin, s. 410-411. ⁷⁰ R. Sławiński, Historia militarna Chin. Armia chińska w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne, „Acta Asiatica Varsoviensia” (Wrocław) 1989, nr 2, Ciągłość i zmiany, s. 48. Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 39 presji państw imperialistycznych. Dodatkowo sprawę komplikowała niechęć rządzących do wszelkich ruchów demokratycznych i reformatorskich. Nie podjęto wysiłku celem dokonania koniecznych przemian w państwie. Coraz bardziej zwiększał się dystans pomiędzy Chinami a rozwiniętymi państwami świata. Z pewnością do podtrzymywania takiego stanu rzeczy przyczyniły się działania mocarstw, które wywierały przemożny wpływ na politykę wewnętrzną Chin. Nie były one bynajmniej zainteresowane umocnieniem się tam władzy centralnej. Chaos w kraju i nieudolność urzędników cesarskich powodowały, że mocarstwa podpisywały coraz korzystniejsze kontrakty na eksploatację bogactw naturalnych w Chinach. Powstanie bokserów oraz będąca jego następstwem interwencja mocarstw na terytorium Chin spowodowały, że ponownie pojawił się temat konieczności zreformowania kraju. Inicjatywy podejmowane przez cesarza Guangxu nie znalazły wcześniej uznania kół rządzących. Brak niezbędnych reform miał istotne znaczenie w kontekście kolejnych porażek w polityce międzynarodowej i wewnętrznej. Trzy lata od wspomnianych prób unowocześnienia kraju cesarstwo znalazło się na skraju upadku. Reformy stały się koniecznością, o której w tych okolicznościach nikt już nie dyskutował. Można było tylko zapytać o rozmiar i zasięg reform, które należało podjąć. Chiny wymagały rewolucji w tej dziedzinie. Niestety po raz kolejny dokonano tylko zmian kosmetycznych. Wynikało to z kilku powodów. Przede wszystkim istniejąca struktura państwowa nie sprzyjała wprowadzeniu jakichkolwiek zmian. Piętrzyły się trudności finansowe. Kasa państwowa świeciła pustkami, głównie na skutek spłat odszkodowań po stłumieniu powstania bokserów. Niepokoje w kraju nie wygasły z chwilą podpisania protokołu końcowego. Niejednoznaczna postawa dworu ąingowskiego w okresie powstania bokserów miała istotne znaczenie dla postrzegania najwyższych władz przez chińskie społeczeństwo. Dynastia mandżurska nie cieszyła się zbyt dużym poparciem poszczególnych grup społecznych. Po 1901 roku Cixi musiała zadbać o umocnienie swojej pozycji nadwątlonej niedawnymi wydarzeniami. Wokół niej skupiła się grupa zaufanych urzędników mandżurskich. Najwyższe stanowiska w państwie zajęli mandżurscy dostojnicy. Następował coraz większy rozdźwięk pomiędzy rządzącymi a społeczeństwem. Relacje między administracją centralną a administracją lokalną nie układały się najlepiej. Władze poszczególnych prowincji z dużą nieufnością odnosiły się do poczynań władz centralnych. Można powiedzieć z całą odpowiedzialnością, iż w tym czasie położono fundamenty pod przyszłe rządy militarystów wojskowych (warlor-dów) w prowincjach, gdzie mogli oni prowadzić politykę całkowicie niezależną od centrum. Na przełomie wieków Chiny znalazły się w trudnej sytuacji. Brak reform wewnętrznych skazywał kraj na granie roli biernego obserwatora. W atmosferze tych wydarzeń dorastali późniejsi przywódcy ruchu komunistycznego. Chiny stały się krajem zamkniętym. Warto zaznaczyć, iż nowe idee zachodnie docierały do Chin tylko w szczątkowej formie, często zniekształconej. Zachodnie koncepcje budowy nowego ładu społecznego nie znajdywały podatnego gruntu. Liczba odbiorców była zbyt mała, by móc dokonać odpowiednich przekształceń. Społeczeństwo chińskie 40 Rozdział II z przełomu wieków było w przeważającej mierze rolnicze. Pierwsze ruchy rewolucyjne rodziły się w opozycji do „obcych”, a za takich uważano rządzącą Chinami dynastię mandżurską oraz mocarstwa prowadzące politykę wyzysku na terytorium Państwa Środka. Rodzące się ruchy miały przede wszystkim charakter narodowy. Wśród haseł wysuwanych przez powstające organizacje często pojawiały się takie, w których domagano się powrotu do starych tradycji, do źródeł. Warto podkreślić, że w przypadku państw zachodnich mamy do czynienia z rozwojem linearnym, co rodzi określone następstwa. Rozwój jest wpisany niejako w logikę tego systemu. W Chinach można zaobserwować nieco inne spojrzenie na historię, na rozwój historyczny. Tu występuje odmienne postrzeganie pojęcia czasu, który „rytmicznie zataczał kolejne kręgi, stale wracając w te same punkty, co sprawiało, że przeszłość, teraźniejszość i przeszłość nieustannie się powtarzają w niezmiennym cyklu lat sześćdziesięciu”⁷¹. Nieprzypadkowo w programach pierwszych ruchów reformi-stycznych z przełomu XIX i XX wieku oraz ruchów rewolucyjnych pojawiały się hasła nawiązujące do myślicieli starożytnych. W Chinach rodzące się idee były mocno przesiąknięte duchem przeszłości. W latach 80. XIX stulecia na terytorium Państwa Środka oraz na emigracji zaczęły powstawać organizacje głoszące programy naprawy ustroju Chin. Szczególną rolę w organizowaniu ruchu rewolucyjnego odegrał Sun Yatsen. Działał w Kantonie i Hongkongu. Urodził się 12 listopada 1866 roku w rodzinie chłopskiej w wiosce Cuiheng w powiecie Xiangshan w prowincji Guangdong. W 1879 roku wyjechał na Hawaje, gdzie przebywał jego brat. Po trzech latach powrócił do kraju. W latach 1886-1892 odbył studia w Akademii Medycznej w Hongkongu. Warto zaznaczyć, że większość działaczy rewolucyjnych tego okresu kształciła się poza granicami Chin, a także w chińskich szkołach, gdzie nauczano wedle wzorców zachodnich. Byli to więc ludzie wykształceni, posiadający szeroką wiedzę na temat współczesnego im świata. Wysyłali oni różne pisma do przedstawicieli władzy, wskazując na konieczność podjęcia reform. Listy intencyjne nie spotykały się jednak z odzewem ze strony rządzących. Sun Yatsen apelował o otwarcie się na zachodnie dokonania naukowe. Aktywnie uczestniczył w życiu akademickim, zyskując w tym środowisku wielu zwolenników. Ruch, który reprezentował, od samego początku miał charakter anty-mandżurski. Nieprzypadkowo zatem głównym celem Suną stało się zorganizowanie powstania zbrojnego przeciw Qingom. W 1894 roku Sun wyjechał na Hawaje. Tam też w listopadzie wspomnianego roku ogłosił utworzenie Stowarzyszenia Odrodzenia Chin (Xingzhonghui). Deklaracja programowa tej organizacji zawierała liczne treści o charakterze nacjonalistycznym. Zorganizowanie powstania przeciwko Mandżurom zajęło naczelne miejsce wśród tez programowych ruchu. Jedną z głównych zasad głoszonych przez członków Stowarzyszenia była walka o przywrócenie Chinom należnego im miejsca na arenie międzynarodowej. Na początku 1895 roku zorganizowano oddziały Stowarzyszenia w Hongkongu i Kantonie. Organizacja utrzymywała liczne kontakty z tajnymi stowa ⁷¹ M.J. Kiinstler, Mitologia chińska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 32. Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 41 rzyszeniami. Sun z uznaniem odnosił się do Japonii i jej dokonań reformatorskich. Wierzył w jedność rasy żółtej. Długo żył w przekonaniu, że Japonia może stanowić gwarancję zachowania integralności terytorialnej Chin⁷². Liczne wyjazdy do Kraju Kwitnącej Wiśni utwierdzały go w przekonaniu, że Chiny mają poparcie narodu japońskiego. Sympatia Japończyków nie korespondowała jednak ze stanowiskiem ich rządu. Sun krytykował zamknięcie się Chin na wszelkie reformy i niedostrzeganie korzyści, jakie płyną ze współpracy międzynarodowej⁷³. Wierzył w szczególną rolę narodu chińskiego, który przeciwstawiał zachodniej kulturze. Wynikało to w dużej mierze ze szczególnej sytuacji Chin na przełomie wieków. Przekształcenie Chin przez obce mocarstwa w półkolonię rodziło określone następstwa. Należało podjąć działania, by zmienić ten niekorzystny stan rzeczy. Wokół Sun Yatsena skupiły się organizacje o programie republikańsko-reforma-torskim w 1905 roku, gdy powstała Liga Związkowa (Tongmenghui). Sam Sun Yat-sen określił podstawowe założenia programowe Ligi, tzw. Trzy Zasady Ludu (San min zhuyi) w Manifeście Ligi Związkowej⁷⁴. Dotyczyły one trzech zasadniczych kwestii. Pierwsza z nich, zasada nacjonalizmu (minzu zhuyi), wzywała do skonsolidowania wszystkich sił narodowych celem obalenia obcej dynastii Qing. Oznaczało to podjęcie walki przeciwko Mandżurom. Należało czynić wszelkie starania na rzecz uświadomienia narodowego. Dokonanie restauracji w Państwie Środka stało się istotnym zadaniem. Należało stworzyć własne jednolite państwo. Sun mówił, że „Chiny są Chinami należącymi do Chińczyków. Rząd chiński powinien znaleźć się w rękach Chińczyków. Po usunięciu Mandżurów musimy ustanowić nasze państwo narodowe”⁷⁵. Wraz z działaniami przeciw Qingom należało podjąć walkę z obcymi mocarstwami. Głównym zadaniem stała się obrona suwerenności Chin. Druga zasada, demokracji (minquan zhuyi), oznaczała władzę ludu. Chodziło o stworzenie ustroju o charakterze republikańsko-demokratycznym. Prawdziwe wyzwolenie mogło być, wedle teorii Suną, dokonane tylko siłami prostego ludu. Trzecia z zasad mówiła o „dobrobycie ludu” (minsheng zhuyi). To sformułowanie rodzi wiele nieporozumień. Pojawiają się tu elementy socjalistyczne. Można powiedzieć, że zasada ⁷² W jednym ze swoich artykułów, pt. Rozważania o integralności i rozbiorze Chin, opublikowanym w 1903 r. w czasopiśmie „Jiangsu”, Sun Yatsen zwrócił się do japońskiej opinii publicznej, by broniła integralności terytorialnej Chin przed zakusami rasy białej, stwierdzając: „Chiny to kraj związany z Japonią wspólnotą losów historycznych i położeniem strategicznym. Chiny i Japonia -kraje wspólnej rasy i wspólnej kultury” (S.L. Tichwinskij, Sun Yatsen, Moskwa 1964, s. 64, [za:] M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 130). ⁷¹ Sun Yatsen w Programie budowy kraju napisał: „Izolacjonizm Chin i ich pyszałkowatość mają długą historię. Chiny nie zaznały nigdy korzyści ze wzajemnej pomocy międzynarodowej, toteż nie umieją przejmować tego, co lepsze, od innych, żeby uzupełnić to, czego im brak. To, czego Chińczycy nie znają i nie mogą zrobić, uznają w ogóle za niewykonalne” (Sun Yatsen, Dzieła wybrane, 1.1, Pekin 1956, s. 164, [za:] M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 126). ⁷⁴ Szerzej zob. Manifesto of the Tongmenhui (1905), Chung-shan ch’uan-shu, [w:] Ssu-yu Teng, J.K. Fairbank, op. cit., s. 227-229. ⁷⁵ Ibidem, s. 228. 42 Rozdział II ta dotyczyła szeroko rozumianej problematyki społecznej⁷⁶. Poglądy formułowane w środowisku Ligi Związkowej znalazły odzwierciedlenie w programach chińskich partii politycznych powstałych w okresie republiki. Zarówno Kuomintang, jak i Patria Komunistyczna nawiązywały wielokrotnie do idei Sun Yatsena. Chiny przeżywały okres transformacji ustrojowej. Rosnące wpływy kół reformatorskich zaniepokoiły dwór cesarski, który swoje nadzieje zaczął pokładać w osobie Yuan Shikaia. W 1901 roku, po śmierci Li Hongzhanga, powołano go na stanowisko namiestnika stołecznej prowincji. Yuan Shikai w krótkim czasie skupił w swym ręku ogromną władzę⁷⁷. Dwór liczył na to, że działalność Yuana wzmocni autorytet władzy centralnej. Dodatkowym atutem Yuan Shikaia było przychylne stanowisko mocarstw wobec niego. Wraz z wydarzeniami w Chinach następowały istotne przeobrażenia na arenie międzynarodowej. W 1904 roku wybuchła wojna rosyjsko-japońska, która w istotny sposób wpłynęła na bieg wydarzeń na Dalekim Wschodzie. W utrwalającym się podziale wpływów Rosjanie kontrolowali rozległe terytoria Mandżurii i Mongolii, jednakże Mandżuria ze względu na swoje bogactwa naturalne interesowała także inne mocarstwa, które dostrzegały możliwość łatwych zdobyczy. Walka o wpływy w Mandżurii rozgrywała się w swoistym trójkącie, pomiędzy Rosją, Japonią i Stanami Zjednoczonymi. W Waszyngtonie wykazywano zainteresowanie ogromnym rynkiem mandżurskim. USA były najważniejszym partnerem handlowym Mandżurii w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku⁷⁸. Naciski amerykańskich kół gospodarczych powodowały, iż politycy nie mogli pozostawać bierni wobec wydarzeń w Mandżurii. Wybuch wojny rosyjsko-japońskiej stwarzał zagrożenie dla interesów Stanów Zjednoczonych, stanowił również niebezpieczeństwo dla całej polityki „otwartych drzwi” lansowanej przez USA. Prezydent Roosevelt popierał koncepcję równowagi sił na Dalekim Wschodzie. Formalnie Waszyngton zajął stanowisko neutralne wobec tych wydarzeń, w rzeczywistości wyrażał ciche poparcie dla Japończyków. Chodziło o osłabienie wpływów rosyjskich, gdyż w mniemaniu polityków amerykańskich to właśnie Rosja, a nie Japonia, stanowiła największe zagrożenie dla utrzymania równowagi sił w Chinach. Osłabienie Rosji rękoma japońskimi było bardzo korzystne z punktu widzenia administracji amerykańskiej. USA nie nie podjęły więc działań, które zapobiegłyby tej wojnie. Podobny tok rozumowania prezentowały inne mocar ⁷⁶ Sun wiązał tę zasadę z utworzeniem państwa ludowego, które powinno być „nie tylko ludowe, ale i socjalistyczne” (Sun Yatsen, Dzieła wybrane, 1.1, s. 77, [za:] M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 142). ⁷⁷ Rok później objął on stanowisko naczelnego zarządcy kolei, a w 1903 r. doradcy Komitetu Rządowego, naczelnego dyrektora ds. handlu, szefa Towarzystwa Żeglugi oraz naczelnego dyrektora poczt i telegrafów. Od 1904 r. sprawował funkcję pierwszego doradcy Komitetu Reorganizacji Armii, a także głównodowodzącego formacjami Nowej Armii. Zob. Historia nowożytna Chin, s. 415. ⁷⁸ Przed wybuchem wojny rosyjsko-japońskiej Mandżuria otrzymywała najwięcej towarów właśnie z USA. W 1913 r. wartość ogólnego importu w Mandżurii wynosiła 13 314 012 dolarów, z czego na Stany Zjednoczone przypadało aż 5 562 255 dolarów. Zob. L. Pastusiak, op. cit., s. 61. Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 43 stwa zachodnie. Janusz Pajewski pisał: „Koniunktura międzynarodowa sprzyjała dążeniom imperializmu japońskiego. Trzy wielkie mocarstwa, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Niemcy, były zainteresowane wojną, a w każdym razie silnym napięciem na Dalekim Wschodzie. I Anglicy, i Amerykanie pragnęli japońskimi rękami osłabić Rosję i wstrzymać jej parcie na Chiny. Niemcy chcieli wplątać carat w konflikty w Azji Wschodniej, aby sobie ułatwić ekspansję w Turcji”⁷⁹. Po stronie Rosji stanęła tylko Francja, z kolei Japonia korzystała z cichego poparcia Anglii i Stanów Zjednoczonych. Banki londyńskie i nowojorskie użyczały kredytów Japończykom, którzy uzyskane kwoty przeznaczali na zbrojenia. 6 lutego 1904 roku Japonia zerwała stosunki dyplomatyczne z Rosją. Dwa dni później admirał Togo zbombardował, bez wypowiedzenia wojny, rosyjską flotę w Port Arthur. Japończycy zdecydowanie dominowali w toczącej się wojnie. Wojska rosyjskie nie były w stanie stawić skutecznego oporu. W czasie wojny, w kwietniu 1905 roku, Japończycy zapewnili Stany Zjednoczone, iż respektują zasady polityki „otwartych drzwi” na terytorium Mandżurii. Opowiedzieli się również za przywróceniem tego regionu Chinom. Wojna zakończyła się całkowitą klęską Rosji. Z inicjatywy prezydenta USA w sierpniu 1905 roku zwołano konferencję pokojową, która odbyła się w Portsmouth w stanie New Hampshire w Stanach Zjednoczonych. 5 września podpisano traktat pokojowy pomiędzy Japonią i Rosją. Theodore Roosevelt otrzymał rok później Nagrodę Nobla za rolę, jaką odegrał w czasie negocjacji w Portsmouth. Na mocy traktatu Japonia uzyskała Port Arthur i Dalian, południową część wyspy Sachalin oraz południową część kolei zbudowanej przez Rosjan w Mandżurii. Japonia miała ponadto wolną rękę w Korei. Rosja zrezygnowała ze swych przywilejów w Mandżurii oraz na Półwyspie Liaotuńskim. Oznaczało to całkowitą zmianę układu sił na Dalekim Wschodzie. Japonia mogła teraz bez przeszkód rozpocząć swoją ekspansję w Chinach. W toczącej się wojnie rosyjsko-japońskiej Chiny grały tylko rolę obserwatora. Władze qingowskie zachowywały bierną postawę. Decyzje dotyczące Chin były podejmowane za plecami rządu chińskiego. W czasie negocjacji pokojowych w Portsmouth w ogóle nie brano pod uwagę stanowiska Chińczyków. Mówiono o Chinach, ale nie w ich obecności. Te wydarzenia potwierdzają tezę, iż Chiny faktycznie zostały przekształcone w półkolonię. Rząd chiński już od dawna nie był znaczącym graczem na arenie międzynarodowej. Całkowicie ubezwłasnowolniony poddawał się dyktatowi mocarstw. Dwór qingowski znalazł się w trudnej sytuacji. Reformy zainicjowane na początku XX wieku miały prowizoryczny charakter. Zdaniem niektórych sinologów przemiany te w pewnym sensie przyspieszyły nawet rewolucję 1911 roku⁸⁰. Reformy ⁷’ J. Pajewski, op. cit., s. 267. "" John King Fairbank określił dziesięciolecie reform (1901-1911) okresem, który przyczynił się do upadku cesarstwa i powstania Republiki Chińskiej. Wskazał on trzy fazy, które przygotowały grunt pod te wydarzenia. Były to reformy „wprowadzające ferment”, rebelie wprowadzające zamieszanie polityczne oraz dążenia do wprowadzenia dyktatorskich rządów i stworzenia silnej, scentralizowanej władzy (J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 223). 44 Rozdział II miały raczej symboliczny charakter. Próby jakichkolwiek przeobrażeń w poszczególnych sferach zagrażały bezpośrednio interesom finansowym warstw uprzywilejowanych. Nic więc dziwnego, że nie były one zainteresowane zmianą swojego statusu. Próby scentralizowania władzy nie powiodły się ze względu na silne tendencje odśrodkowe. Podstawowym celem reform jest ulepszenie istniejącego ładu społecznego, politycznego i gospodarczego w państwie. W związku z tym reformy „zachowują istniejący ład, a tylko wbudowują w jego stan instytucje doskonalące, tak by zmienić go w zakresie wymaganym dla ulepszenia systemu, a nie jego całkowitej zmiany”⁸¹. System, który nie jest dostosowywany do nowych warunków, często ulega degeneracji. Wydaje się, iż rządzący Chinami zapomnieli o tym fakcie. W poszczególnych prowincjach swoją władzę ugruntowywali gubernatorzy wojskowi. Program Nowej Polityki lansowanej przez rządzących nie odniósł i raczej nie mógł odnieść sukcesu. Rząd qingowski podjął bardzo ograniczone próby zreformowania systemu. W tym celu wysłał nawet delegacje do USA, Niemiec, Japonii, Anglii i Francji, aby zapoznać się ze sposobami funkcjonowania tamtejszych systemów konstytucyjnych. W 1906 roku z inicjatywy cesarzowej Cixi zaczęto przygotowywać grunt pod przyszłe rządy konstytucyjne. Dwa lata później cesarzowa ogłosiła zbiór zasad konstytucyjnych, które miały zostać uwzględnione w dziesięcioletnim programie przygotowującym do przyszłych rządów konstytucyjnych. Władze podjęły także próby zreformowania administracji centralnej i lokalnej oraz polityki fiskalnej, jednak istniejący system nie sprzyjał zmianom. Opór wobec prób dokonania jakichkolwiek przekształceń był ogromny. Co więcej, reformy miały ograniczony zasięg i zostały zainicjowane o wiele lat za późno⁸². Wśród reformatorów końca XIX i początku XX wieku można wyróżnić dwa nurty. Pierwszy z nich był reprezentowany przez osoby związane ze strukturami władzy. Warto jednak zaznaczyć, że ludzie ci stanowili część dawnej elity arystokratycznej. Nic wiec dziwnego, że obok planów reform poszczególnych dziedzin życia utrwalali oni pewne negatywne zjawiska. Przykładem może być Li Hongzhang, który z jednej strony przez wiele lat czynił zabiegi o unowocześnienie armii i rozbudowanie floty wojennej, a z drugiej strony to właśnie on stał się symbolem chorób trawiących ówczesne Chiny, tj. korupcji czy nepotyzmu w otoczeniu najwyższych władz. W ramach ⁸¹J. Szczepański, Reformy, rewolucje, transformacje, IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 22-23. ⁸² Program Nowej Polityki zainicjowany w 1901 r. miał doprowadzić do zmian w najważniejszych dziedzinach życia. Reforma oświaty zakładała stworzenie nowych szkół, których system kształcenia byłby wzorowany na stylu japońskim. Absolwentów tych szkół miał obowiązywać klasyczny system egzaminacyjny, trochę zmodernizowany. Efekty zmian były jednak bardzo znikome. Egzaminy starego typu nadal uchodziły za bardziej prestiżowe. Zmiany postępowały jednak niezależnie od decyzji władz. Zaczęto powszechnie kwestionować skostniały system, często występowano przeciw zachowaniom uznanym za przestarzałe (m.in. ścinano warkocze będące symbolem poddaństwa w stosunku do Mandżurów, występowano przeciw paleniu opium, krępowaniu stóp, zmianie uległ sposób ubierania się). Większa liczba ludzi sięgała po gazety czy książki, dotarcie do wielu środowisk za pośrednictwem odpowiednich publikacji stało się istotnym narzędziem w polityce powstających ruchów rewolucyjnych (J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 222-231). Powstanie ruchów reformatorskich i republikańskich... 45 cesarstwa istniało wiele ograniczeń niesprzyjających reformowaniu kraju. Liczne grupy uprzywilejowane nie były zainteresowane zmianą swojego statusu i utratą części korzyści z niego wynikających. Reformy zainicjowane po 1901 roku miały fragmentaryczny charakter. Można mniemać, że większość posunięć miała służyć utrwaleniu istniejącego porządku. Niejednokrotnie była to gra pozorów. Można tutaj wspomnieć zapowiedź Cixi stworzenia podstaw pod przyszłe rządy konstytucyjne. Na reformy było zdecydowanie za późno. W Chinach nie mieliśmy do czynienia z wielką modernizacją. Przyczyn upadku cesarstwa należy upatrywać już kilkadziesiąt lat wcześniej. W państwie istniały instrumenty, które umożliwiłyby dokonanie odpowiednich przekształceń. Ostatni przedstawiciele dynastii mandżurskiej mieli jednak ograniczone pole manewru. Ogromny wpływ na ich sytuację miały bowiem obce mocarstwa, które nie były zainteresowane żadnymi przejawami wzmocnienia władzy centralnej w Chinach. Polityka mocarstw wyraźnie zmierzała do podtrzymywania tej niekorzystnej, z punktu widzenia interesów chińskich, sytuacji. Druga grupa reformatorów nie była związana ze strukturami władzy. Ruch na rzecz modernizacji kraju reprezentowali zazwyczaj młodzi ludzie mający uniwersyteckie wykształcenie. Warto dodać, iż byli oni przedstawicielami tych warstw społeczeństwa, które można określić mianem uprzywilejowanych. Wywodzili się często z bogatych, inteligenckich rodzin. Nierzadko zdobywali wykształcenie poza granicami Chin. Domagali się całkowitej odnowy życia społecznego, politycznego i gospodarczego. Ich koncepcje niejednokrotnie nosiły znamiona rewolucji w poszczególnych dziedzinach życia. Chiny wkraczały w nowy etap swojej historii. Prawdziwym wstrząsem stały się wydarzenia 1908 roku. 14 listopada zmarł, przeżywszy zaledwie 37 lat, cesarz Guan-gxu. Dzień później swoje życie zakończyła siedemdziesięciotrzyletnia cesarzowa wdowa Cixi. Na tron cesarski został wyniesiony zaledwie dwuletni Puyi. Sytuacja wewnętrzna uległa całkowitej zmianie. Chiny znalazły się na rozdrożu. Już wówczas stało się jasne, że czas cesarstwa w Chinach dobiega powoli końca. Krajem od kilku lat wstrząsały kolejne niepokoje społeczne. Rozdział III Krótki okres parlamentaryzmu po utworzeniu Republiki Chińskiej. Początki ustroju republikańskiego (1911-1913) Od 1906 roku na obszarze Chin dochodziło do licznych powstań zbrojnych. Liga Związkowa zorganizowała w latach 1906-1911 dziesięć powstań w środkowych i południowych Chinach. Wszystkie zostały jednak stłumione. Sytuacja w kraju była w tym czasie bardzo napięta. Szalejąca inflacja powodowała ubożenie mas ludowych. Następowało pogorszenie warunków bytowych większości społeczeństwa. To w oczywisty sposób musiało prowadzić do rewolucji. W 1911 roku niezadowolenie społeczne osiągnęło apogeum. Polityka uprawiana przez obce mocarstwa spotykała się z coraz większą wrogością mas społecznych. Dwór mandżurski oskarżano, że pod pozorem przygotowywania gruntu pod przyszłe rządy konstytucyjne dąży do całkowitej centralizacji władzy. Dodatkowo sytuacja w kraju zaogniła się w związku z planem nacjonalizacji kolei budowanych na terytorium chińskim i oddania ich w ręce obcych mocarstw. Wiosną 1911 roku wybuchło powstanie w Kantonie. Na czele walczących stanął Huang Xing. Powstańcy ponieśli klęskę, nie udało im się opanować Kantonu, jednak ten zryw wywołał w kraju bardzo duży oddźwięk. Jesienią Liga Związkowa zdecydowała się zorganizować kolejne powstanie, jak się potem okazało - skuteczne. Jego przygotowaniem zajmowały się organizacje rewolucyjne w Hubei i Hunanie, Związek Postępu Powszechnego oraz Towarzystwo Literackie. Władze w Pekinie dowiedziały się o planowanym powstaniu. Dość szybko odkryto miejsce kwatery powstańczej oraz odnaleziono listę uczestników. Dokonano masowych aresztowań. W tej sytuacji powstańcy musieli postawić wszystko na jedną kartę i przyśpieszyć wybuch powstania. 10 października 1911 roku zainicjowano powstanie w Wuchangu, które zostało później uznane za początek chińskiej rewolucji. W tym dniu ustanowiono także święto narodowe. Wkrótce ruch rewolucyjny ogarnął znaczne obszary Chin. Powstańcy utworzyli własne oddziały zbrojne. W ciągu miesiąca pod ich kontrolą znalazła się większa część chińskiego terytorium. Przedstawiciele 15 prowincji środkowych i południowych Chin, które ogłosiły swoją 48 Rozdział III niezależność od rządu ąingowskiego, przenieśli swoją siedzibę do Nankinu. Tam też 29 grudnia 1911 roku wybrali Sun Yatsena na stanowisko tymczasowego prezydenta Republiki Chińskiej. Przeciw tej kandydaturze głosował jedynie przedstawiciel z Zhejiangu. Z dniem 1 stycznia 1912 roku w Nankinie proklamowano utworzenie Republiki Chińskiej. Tego dnia do Nankinu przybył Sun, który objął urząd tymczasowego prezydenta. W chwili wybuchu powstania Sun przebywał w Stanach Zjednoczonych, ale na wieść o nim postanowił natychmiast powrócić do Chin. Opracowano wtedy projekt tymczasowej konstytucji, w której znalazły się zapisy dotyczące wprowadzenia rządów o charakterze demokratycznym. W dokumencie była także mowa o równości wszystkich obywateli oraz o przysługujących im prawach. Warto zaznaczyć w tym miejscu, iż chińskie ustawy zasadnicze charakteryzowały się dużym stopniem ogólności. Nie precyzowały dokładnie celów i zadań państwa. W tym sensie miały one nieco inny charakter aniżeli ich zachodnie odpowiedniki. John King Fairbank posłużył się trafnym sformułowaniem, charakteryzując tę kwestię: „Chińskie konstytucje nie stały się świętym źródłem prawa, tak jak konstytucja Stanów Zjednoczonych, lecz raczej wyrażały ideały i nadzieje, jak programy polityczne partii w Ameryce”⁸³. Jesienne wydarzenia spowodowały, iż położenie dynastii mandżurskiej stało się bardzo trudne. Obrońcą cesarstwa miał być Yuan Shikai (1859-1916), któremu powierzono funkcje naczelnego wodza i szefa rządu. On jednak nie myślał już o obronie skompromitowanej dynastii, o czym świadczyły jego kolejne posunięcia. Pod jego naciskiem 12 lutego 1912 roku cesarzowa wdowa Longyu odczytała w imieniu swoim oraz cesarza Puyi akt jego abdykacji z tronu cesarskiego. 17 lutego ogłoszono dymisję Suną i na stanowisko tymczasowego prezydenta Republiki Chińskiej wybrano Yuan Shikaia. W marcu Zgromadzenie Delegatów w Nankinie podjęło decyzję o przekazaniu mu pełni władzy pod warunkiem przesłania do Nankinu przysięgi na wierność Republice. Yuan przystał na tę propozycję i objął najwyższy urząd w kraju. Mógł również pozostać w Pekinie, gdzie wówczas stacjonował. 5 kwietnia Zgromadzenie zdecydowało o przeniesieniu stolicy z Nankinu do Pekinu. Cztery dni wcześniej Sun Yatsen złożył ostatecznie rezygnację ze stanowiska tymczasowego prezydenta, zachowując wyłącznie funkcję dyrektora kolei⁸⁴. W czasie wydarzeń rewolucyjnych w Chinach mocarstwa przyjęły początkowo postawę wyczekującą, wypowiadając się przeciw utworzeniu republiki, na której czele miałby stać Yuan Shikai. Mocarstwa nie zdecydowały się na bezpośrednią interwencję w Państwie Środka, co wynikało zapewne z różnicy poglądów na sytuację wewnętrzną w tym kraju. Istniała realna groźba, iż ewentualna interwencja mogłaby przerodzić się w wojnę o wpływy pomiędzy nimi. 18 października 1911 roku korpus konsularny w Hankou, otrzymując odpowiednie instrukcje od swoich rządów, ogłosił, iż mocarstwa zachowają neutralność wobec wojny domowej w Chinach. ⁸¹ Ibidem, s. 239. ⁸⁴ R. Sławiński, Sun Jat-sen - rewolucjonista i mąż stanu (1866-1925), „Przegląd Orientali-styczny" (Warszawa) 1966, nr 4 (60), s. 292. Krótki okres parlamentaryzmu po utworzeniu Republiki Chińskiej... 49 Dopiero z upływem czasu mocarstwa zaczęły upatrywać w osobie Yuana kandydata na najwyższy urząd w państwie. Ich stanowisko wynikało zapewne z obaw o kształt przyszłego ustroju. Rewolucjoniści w oczach mocarstw stanowili zagadkę. Yuan Shikai z punktu widzenia mocarstw nie był doskonałym kandydatem do prezydentury, jednak postrzegano go jako człowieka przewidywalnego i obliczalnego. Przywódcy rewolucji takiej gwarancji nie dawali. Kandydaturę Yuana zaproponowały Stany Zjednoczone. Ta propozycja znalazła uznanie Brytyjczyków, dystansowały się wobec niej Japonia i Rosja. Niewątpliwie duże znaczenie miało poparcie, jakiego udzielili Yuanowi przedstawiciele burżuazji chińskiej. Warto dodać, iż wcześniej aktywnie wspierali oni finansowo ruch Sun Yatsena. Również przedstawiciele konsorcjum bankowego USA, Anglii, Francji i Niemiec „zalecili rządowi mandżurskiemu przekazanie władzy w ręce »silnego człowieka« [Yuan Shikaia]”⁸⁵. Poparcie udzielone Yuanowi przez obce mocarstwa wespół z burżuazją chińską miało zasadniczy wpływ na późniejszą sytuację. Pomimo oficjalnego ogłoszenia neutralności, 20 grudnia 1911 roku konsulowie Anglii, Stanów Zjednoczonych, Francji, Niemiec, Japonii i Rosji w Szanghaju zażądali przerwania wojny domowej w Chinach. W przypadku odmowy zagrozili przeprowadzeniem interwencji zbrojnej. 3 lutego 1912 roku sekretarz stanu USA Philander Ch. Knox sugerował w nocie przesłanej posłowi niemieckiemu podjęcie wspólnych działań w Chinach. W pierwszych miesiącach 1912 roku do Chin przybywały obce siły wojskowe⁸⁶. Te posunięcia dowodzą jednoznacznie, iż mocarstwa miały niemały wpływ na ustanowienie nowej władzy w Chinach. Dbając o swoje interesy, nie mogły pozostać bierne wobec wojny domowej, która w oczywisty sposób stanowiła dla nich zagrożenie. Upadek dynastii Qing zakończył pewien etap historii Chin. Na scenie politycznej pojawili się przedstawiciele nowych środowisk. Chiny przystąpiły do budowy ładu demokratycznego, jednak, jak pokazały najbliższe lata po 1912 roku, miał on niewiele wspólnego ze wzorcami obowiązującymi w Europie czy Stanach Zjednoczonych. Zmurszały system polityczny i społeczny Chin całkowicie się załamał. Podejmowane próby zreformowania państwa, przy zachowaniu instytucjonalnych ram ustrojowych, nie powiodły się. Przeprowadzając reformy, zakłada się ulepszenie i unowocześnienie pewnych elementów systemu, przy zachowaniu jego podstawowych atrybutów. W Chinach zbyt późno zdecydowano się na reformy. W ramach cesarstwa istniały duże możliwości, by dokonać odpowiednich przekształceń ustrojowych. W przeciwieństwie do większości krajów Zachodu, gdzie dokonywała się modernizacja, Chiny trwały w marazmie. Rewolucji z 1911 roku towarzyszyła chęć ⁸⁵ Historia nowożytna Chin, s. 579. ⁸⁶ 19 stycznia 1912 r. do Qingdao przybył oddział wojsk amerykańskich. Po kilku dniach rozlokowano go w Tianjinie, Luanzhou i Tangshanie. Dodatkowo na Filipinach stacjonował pięciotysięczny korpus ekspedycyjny USA. W lutym Anglicy sprowadzili do Chin dwa bataliony piechoty i jedną baterię górską, w liczbie 2300 żołnierzy. Również Japończycy uzupełniali swoje oddziały w Pekinie, Tianjinie i Shanhaiguanie (ibidem, s. 581). 50 Rozdział III zbudowania czegoś nowego. Miało to oznaczać przerwanie jakiejś ciągłości rozwojowej. Krytyce poddano stary porządek i ludzi tworzących dawny układ. Podstawowym celem rewolucji jest obalenie starego porządku i ustanowienie w jego miejsce nowego. Zwycięskie siły społeczne określają główne wytyczne nowego ustroju. Rewolucja to pewna zmiana jakościowa w strukturze władzy państwowej. Oczywiście mówiąc o rewolucji, nie można utożsamiać tego terminu wyłącznie z przemianami ustrojowymi. Rewolucje mogą dotyczyć różnych aspektów życia. Piotr Pacewicz określił rewolucję jako „przerwanie ciągłości jakiegoś procesu, jego »zapętlenie«, wprowadzenie nowego wymiaru czy zmiany jakościowej”⁸⁷. Z kolei Jan Szczepański postrzegał rewolucję „jako kategorię zmian dokonywanych w społeczeństwie szukającym zmian radykalnych”⁸⁸. Zwrócił on uwagę na istotną rolę motywów, które skłaniają ludzi do przystąpienia do ruchu rewolucyjnego. W tym sensie ideologia tych ruchów ma zasadnicze znaczenie. Celem rewolucjonistów staje się stworzenie takiego ładu, który odpowiadałby interesom klas przeprowadzających rewolucję⁸⁹. W pierwszej fazie rewolucji muszą zostać zdefiniowane problemy, które wymagają rozwiązania. Istotna w tym względzie jest rola wspomnianej ideologii, względnie programu naprawy kraju. Do wybuchu rewolucji dochodzi w sytuacji, gdy zaczynają pojawiać się problemy budzące niezadowolenie szerokich mas społecznych. Przejecie władzy przez rewolucjonistów nie odbywa się z dnia na dzień, jest to zazwyczaj działanie długotrwałe. Rewolucja jest procesem, który może być wielorako interpretowany⁹⁰. Ważne jest wskazanie, iż jest to wspólny wysiłek wielu grup społecznych. Jest to działanie zbiorowe. Istotną rolę w tym względzie mają do odegrania liderzy czy też przywódcy ruchów rewolucyjnych. Umiejętność kierowania tłumem może przesądzić o skuteczności danego przedsięwzięcia. Gustaw Le Bon zajmował się teoretycz ⁸⁷ P. Pacewicz, Pomiędzy myślą a rzeczywistością. Rewolucja społeczna jako zjawisko psychologiczne, PAN, Zakład Psychologii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983, s. 34. ⁸⁸ J. Szczepański, op. cit., s. 39. ⁸⁹ Ibidem, s. 39-40. ⁹⁰ Pojęcie rewolucji było w socjologii różnie interpretowane. Piotr Pacewicz wskazał na elementy, które najczęściej powodowały różnice w definiowaniu tego terminu. Istotny staje się przedmiot zmiany, czyli to, co w następstwie rewolucji uległo przeobrażeniom. Różnie postrzegano specyfikę zmian rewolucyjnych (przez swoiste mechanizmy społeczne lub/i przez wskazanie na formę zachodzących zjawisk). Istotnym aspektem zmian rewolucyjnych jest również ich masowy charakter. Często rewolucje interpretowano w kategoriach zmian jakościowych, a nie ilościowych. Jednocześnie postrzegano je jako wydarzenia następujące szybko i gwałtownie. Pacewicz wymienił elementy, które jego zdaniem składają się na pojęcie rewolucji. Jest to zmiana zachodząca w sferze personalno-politycznej, systemowo-politycznej, społecznej, kulturowej lub świadomościowej albo w kilku sferach na raz. Ma charakter nagły, rozległy i jakościowy, stanowiąc przerwanie „ciągłości rozwojowej”. Legalność panowania politycznego również ulega zmianie. Proces ten ma charakter oddolny i jest przeprowadzany przy użyciu siły, przemocy, a towarzyszą mu walki wewnętrzne. Istotna rola przypada ideologii wskazującej na konieczność budowy nowego ładu społecznego w miejsce starego porządku społeczno-politycznego (P. Pacewicz, op. cit., s. 34-40). Krótki okres parlamentaryzmu po utworzeniu Republiki Chińskiej... 51 nym ujęciem tego zjawiska. Twierdził, że tłum stanowi „jedną zbiorową istotę, którą rządzi prawo jedności umysłowej tłumów”. W ramach organizującego się tłumu następuje zanikanie samoświadomości u poszczególnych jednostek i poddanie myśli i uczuć jednemu kierunkowi. Tłumy posiadają duszę zbiorową, co pozwala jednostkom wewnątrz tłumu myśleć i działać inaczej, niż myślą i działają w pojedynkę. Jednostki są wówczas podatne na sugestie innych. W takich sytuacjach często rezygnują z własnych ambicji i celów na rzecz celów wspólnych. Tłum jest również tworem chwilowym, organizującym się do danego przedsięwzięcia. Cechy nieświadome wysuwają się tu na plan pierwszy. W związku z tym niebagatelną rolę odgrywają tu liderzy. Sposób, w jaki ukierunkowują działania mas, ma fundamentalne znaczenie. Le Bon określił tłum mianem „stada niewolników, które nigdy nie obejdzie się bez pana”. Przywódca odgrywa wielką rolę, staje się centrum, wokół którego gromadzą się ludzie. Ciekawym spostrzeżeniem Le Bona było również to, iż przywódcami tłumu najczęściej są ludzie czynu, a nie myśliciele⁹¹. Podstawowym zagadnieniem wyłaniającym się w momencie zwycięstwa rewolucji jest pojęcie władzy, przywództwa. Rewolucja tradycyjnie oznacza zmianę jakościową, zatem przywódcy nie powinni być utożsamiani ze starym porządkiem. Powstaje pytanie: czy Chinom udało się przeprowadzić rewolucję do końca? Sukces rewolucjonistów był stosunkowo krótki. Na czele republiki powstałej po upadku cesarstwa stanął człowiek utożsamiany z poprzednim systemem. J.A. Biełow zaznaczył, że mimo obalenia dynastii mandżurskiej i ustanowienia republiki „kardynalny problem rewolucji - problem władzy - nie został ostatecznie rozstrzygnięty”⁹². Głównym sukcesem rewolucji stało się jednak to, iż proces transformacji został zainicjowany. W Chinach rozpoczął się długotrwały okres zaburzeń w polityce wewnętrznej. Powoli uaktywniały się klasy społeczne dotąd pozostające w uśpieniu. Rodzący się w drugim dziesięcioleciu XX wieku ruch komunistyczny oparł się w dużej mierze na warstwach chłopskich. Zdaniem Martina C. Wilbura, rewolucja 1911 roku doprowadziła do przerwania ciągłości łączących cywilną elitę, która do tego czasu tworzyła przynajmniej pozory spójności administracji. Oparcie interesów szlachty na regionalnych strukturach militarnych doprowadziło do kofliktu interesów pomiędzy mi-litarystami wojskowymi. W następstwie tego doszło również do rozbicia jedności elit regionalnych⁹³. Przez rok toczyła się walka o określenie charakteru najwyższych władz. Dość szybko okazało się, że celem Yuan Shikaia było stworzenie silnych rządów dyktatorskich. Yuan posiadał bardzo silną pozycję na północy kraju, gdzie gubernatorzy tamtejszych prowincji uznawali jego zwierzchnictwo. Inaczej przedstawiała się sytuacja ⁹¹ G. Le Bon, Psychologia tłumu, przeł. B. Kaprocki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 48-57, 122-132. ⁹² Historia nowożytna Chin, s. 582. ⁹¹ M.C. W i 1 b u r, Military Separatism and the Proces of Reunification under the Nationalist Regime, 1922-1937, [w:] Władza i społeczeństwo: antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wybór i oprać. J. Szczupaczyński, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1995, s. 253. 52 Rozdział III w prowincjach na południu państwa. Yuan od samego początku swoich rządów opowiadał się za stworzeniem silnej władzy centralnej. Wojska rewolucyjne na południu zostały zdemobilizowane. Warte podkreślenia jest jednak, iż Armia Północna nie podzieliła tego samego losu. Co więcej, sukcesywnie zwiększano jej liczebność i siłę. Yuan chciał restaurować cesarstwo ze swoją osobą na jego czele. Można zatem wyciągnąć wniosek, że rewolucja 1911 roku zainicjowała dopiero pewien proces. Powstańcy nie osiągnęli bowiem podstawowego celu, nie udało się dokonać całkowitej przemiany ustrojowej. Okres parlamentaryzmu w Chinach trwał bardzo krótko. Yuan Shikai zwalczał swoich przeciwników. Trudno mówić o uczciwej walce wyborczej i swobodnym funkcjonowaniu partii politycznych w tym okresie. Mimo tych niekorzystnych zjawisk 29 kwietnia 1912 roku w Pekinie zainaugurowano jednak sesję Tymczasowego Parlamentu. Składał się on członków nankińskiego Zgromadzenia Delegatów oraz posłów delegowanych przez poszczególne prowincje, którzy nie znaleźli się w rządzie Suną. Do najważniejszych stronnictw w nowym parlamencie należały: Stronnictwo Zjednoczenia, Stronnictwo Republikańskie oraz Liga Związkowa. Pierwsze stronnictwo, powstałe w styczniu 1912 roku ze Zjednoczonego Stowarzyszenia Republiki Chińskiej i Stowarzyszenia Zwolenników Wprowadzenia Konstytucji, reprezentowało interesy wielkiej burżuazji i liberalnych obszarników, przede wszystkim z prowincji Jiangsu i Zhejiangu. Drugie stronnictwo, utworzone w maju 1912 roku z kilku organizacji monarchistów konstytucyjnych, składało się z wielkich obszarników oraz kupców pochodzących z prowincji centralnych i południowych Chin, a także z wyższych urzędników ze stolicy, oficerów i generałów Armii Północnej. Wspomniane dwa stronnictwa opowiadały się początkowo za stworzeniem monarchii konstytucyjnej, jednak wraz z upływem czasu zaczęły coraz silniej popierać Yuana w jego dążeniu do stworzenia rządów dyktatorskich. Inne postulaty próbowała wcielić w życie Liga Związkowa, która w lutym 1912 roku uchwaliła nowy program. Znalazły się tam przede wszystkim zapisy o powszechnym dostępie do nauki, równouprawnieniu politycznym mężczyzn i kobiet, powszechnym obowiązku służby wojskowej, uporządkowaniu systemu finansowego, rozwoju samorządu terytorialnego oraz asymilacji mniejszości narodowych. Postulowano także realizowanie polityki państwowego socjalizmu. Liga Związkowa występowała przeciwko jednoosobowemu ośrodkowi władzy, utożsamianemu z Yuan Shikaiem, opowiadając się za utrzymaniem ustroju republikańskiego⁹⁴. Działania nowego prezydenta Chin zyskały akceptację mocarstw zachodnich. Przedstawiciele międzynarodowego konsorcjum bankowego już na początku 1912 roku zaczęli wypłacać Yuanowi pierwsze pożyczki, które miały służyć umocnieniu nowej władzy. Warto zaznaczyć, iż przez cały okres zmagań z wewnątrzpaństwową opozycją Yuan korzystał z finansowego wsparcia mocarstw. W kwietniu 1913 roku zawarto stosowne porozumienia pomiędzy mocarstwami i rządem Yuana, w efekcie czego uzyskał on tzw. pożyczkę reorganizacyjną w wysokości 26 min fun ⁹,¹ Historia nowożytna Chin, s. 585. Krótki okres parlamentaryzmu po utworzeniu Republiki Chińskiej... 53 tów szterlingów⁹⁵. Stanowiło to kolejny etap uzależniania Państwa Środka od obcych wpływów. Chiny nie były w stanie wyzwolić się z sieci tych zależności. W połowie 1913 roku większość zachodnich mocarstw uznała władze w Pekinie, nawiązując z nimi stosunki dyplomatyczne. W 1912 roku doszło do zreorganizowania Ligi Związkowej. W jej miejsce powołano do życia Partię Narodową (Kuomintang - KMT). Powstała ona 25 sierpnia 1912 roku w Pekinie. W skład Kuomintangu weszły Liga Związkowa oraz cztery mniejsze ugrupowania polityczne. Program nowej partii był mniej radykalny niż Ligi Związkowej. KMT wysuwał hasła rozwoju konstytucyjnych i republikańskich form rządzenia. W ten sposób próbowano ograniczyć swobodę rządu centralnego, a w zasadzie samego Yuan Shikaia. W momencie tworzenia nowej organizacji do Pekinu przybył Sun Yatsen. Twórcą programu, uchwalonego 25 sierpnia, był jednak w dużej mierze Song Jiaoren. W programie znalazło się pięć punktów. Dotyczyły one działania na rzecz politycznej integracji Chin, rozwijania samorządu terytorialnego, przeprowadzenia asymilacji mniejszości narodowych, zwrócenia uwagi w polityce wewnętrznej na oświatę publiczną oraz popierania międzynarodowego pokoju⁹⁶. W związku z zapowiedzią przeprowadzenia wyborów do dwuizbowego parlamentu działacze Ligi Związkowej postanowili włączyć się do walki o władzę. Stworzenie Kuomintangu w miejsce Ligi miało służyć właśnie temu celowi. W wyborach przeprowadzonych w okresie od grudnia 1912 do lutego 1913 roku KMT zdobył większość głosów, jednakże nie przejął władzy⁹⁷. Na czele nowo wybranego parlamentu stanął założyciel Partii Narodowej, Song Jiaoren (1882-1913). Zwycięstwo wyborcze KMT było wyraźnym sygnałem dla Yuan Shikaia, który nie mógł dłużej ignorować przeciwnika. W marcu 1913 roku, w miesiąc po wyborach, z rozkazu Yuana został zamordowany Song Jiaoren. Yuan Shikai przystąpił do działań mających na celu likwidację zarówno Kuomintangu, jak i parlamentu. Otwarty konflikt pomiędzy dwiema stronami doprowadził do zdelegalizowania Partii Narodowej, co nastąpiło ostatecznie 4 listopada 1913 roku. Plany Kuomintangu dotyczące stworzenia rządów ⁹⁵ Umowa została zawarta w nocy z 26 na Tl kwietnia 1913 r. pomiędzy rządem chińskim a konsorcjum bankowym pięciu mocarstw (Anglii, Francji, Niemiec, Japonii i Rosji). Warunki, na jakich udzielono pożyczki, były niekorzystne dla Chin. Mocarstwa uzyskały prawo nadzoru nad monopolem solnym. W skład konsorcjum, które podpisało porozumienie z Chinami, nie weszły Stany Zjednoczone, ponieważ wystąpiły one z niego 20 marca 1913 r. Rząd Stanów Zjednoczonych swoją decyzję motywował niechęcią uczestnictwa w pożyczce naruszającej niezawisłość Chin (ibidem, s. 597; W. Rodziński, Historia Chin, s. 566). ⁹⁶ Historia nowożytna Chin, s. 592-593. ⁹⁷ Kuomintang zdobył w wyborach 306 mandatów (na ogólną liczbę 874). Silną pozycję w nowym parlamencie miała także Partia Republikańska, która uzyskała niewiele mniejszą liczbę mandatów (ok. 300). Na dalszych miejscach znalazły się Partia Demokratyczna (ok. 100 mandatów) oraz Partia Jedności (ok. 30 mandatów). Te trzy ostatnie partie niedługo potem połączyły się, tworząc Partię Postępową, stając się alternatywą w stosunku do Kuomintangu. (J. Rowiński, W. Jakubiec, System konstytucyjny Chińskiej Republiki Ludowej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 6-7). 54 Rozdział III parlamentarnych spełzły na niczym. Członkowie tego ugrupowania utracili mandaty poselskie, w związku z czym parlament został pozbawiony quorum. Formalne jego rozwiązanie nastąpiło 10 stycznia 1914 roku. Yuan Shikai mógł teraz bez żadnych przeszkód wprowadzać swoje rządy. Z wolna zaczęła kształtować się dyktatura wojskowa pod jego przewodnictwem. Większość działaczy kuomintangowskich została zmuszona do opuszczenia kraju. Na emigrację udał się również, uważany za ojca założyciela republiki, Sun Yatsen. W tym czasie nie istniała żadna alternatywa polityczna dla rządów Yuana. Opozycja została pozbawiona głosu. Wraz z upadkiem dynastii qingowskiej nie doszło do całkowitego przeorientowania w strukturach władzy. Rządy Yuana w dużej mierze przypominały politykę ostatnich cesarzy. Jego dążenia ku dyktaturze spowodowały, że całkowicie upadła koncepcja budowy ładu demokratycznego. John King Fairbank zaznaczył, że „demokracja - w opinii Yuan Shikaia - nie znajdowała się na porządku dziennym”. Kierował się on zasadą, że należy ufać wyłącznie władzy centralnej⁹⁸. Powstańcom walczącym o przekształcenie ustrojowe z pewnością chodziło o coś zgoła innego. W tym sensie można jednoznacznie powiedzieć, że rewolucja nie spełniła wszystkich oczekiwań. Liczne ustępstwa Yuana na rzecz obcych mocarstw, w szczególności Japonii, wywoływały krytykę. Wydarzenia z okresu I wojny światowej spowodowały, że w Chinach doszło do licznych wystąpień masowych. Nowe ruchy społeczne powstające w tym czasie kształtowały się w opozycji do polityki realizowanej przez obce mocarstwa w Państwie Środka. Rządy Yuana zaczęto postrzegać jako te, które nie są w stanie zadbać o interesy narodowe ani przeciwstawić się żądaniom mocarstw. Ustanowienie rządów pod przewodnictwem Yuan Shikaia odbyło się według ustalonego wcześniej scenariusza. Okres sprawowania władzy przez Yuana można określić mianem rządów despotycznych lub autorytarnych. Stawiając taką tezę, należy jednak uwzględnić fakt, iż w historii Chin znajdziemy uzasadnienie tego typu rządów. Głównym zadaniem rządzących, o czym była już wcześniej mowa, miało być zapewnienie ładu społecznego, harmonii i właściwego rozwoju. Gdy władca realizował powyższe zasady, zyskiwał legitymizację do swoich poczynań. Przejęcie władzy nie następowało w tym kraju na podstawie określonych przepisów prawa. To ustalone w społeczeństwie reguły i zwyczaje określały, czy dana władza ma legitymację do rządzenia, czy też jej nie posiada. David Beetham wymienił trzy wymiary, w jakich należy rozpatrywać pojęcie legitymizacji władzy państwowej. Po pierwsze, aby władza uzyskała legitymizację, musi zostać zdobyta i sprawowana według przyjętych reguł. Po drugie, reguły władzy muszą znajdować uzasadnienie w przekonaniach stron związanych stosunkami władczymi. Po trzecie, zakłada się czynne przyzwolenie ze strony rządzonych na zależności władcze⁹⁹. Przez legitymizację należy rozumieć jednoznaczne wskazanie podstaw do sprawowania władzy. To ma niejako przekonać poddanych tej władzy ⁹⁸ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 233. ” D. Beetham, Legitymizacja władzy, [w:] Władza i społeczeństwo..., s. 288-289. Krótki okres parlamentaryzmu po utworzeniu Republiki Chińskiej... 55 do jej zasadności, czyli do jej respektowania. W tym sensie prawomocność jest pojęciem węższym znaczeniowo, gdyż odnosi się wyłącznie do zasad prawnych dotyczących objęcia i sprawowania władzy¹⁰⁰. Zasadne jest również zwrócenie uwagi na zjawisko władzy państwowej. Należy wskazać, iż jest to określony stosunek, relacja pomiędzy osobami. Zdaniem Maxa Webera władza „to prawdopodobieństwo, że jeden z uczestników społecznej relacji będzie w stanie niezależnie od oporów narzucić swoją wolę, przy czym obojętne jest, na czym owo prawdopodobieństwo się opiera”¹⁰¹. Niejednokrotnie mamy do czynienia z nadużyciem władzy, gdy rządzący w instrumentalny sposób wykorzystuje swoje stanowisko. Harold Lasswell twierdził, że sprawujący władzę może być osobą przenoszącą prywatne motywy na publiczne obiekty i racjonalizującą je w terminach interesu publicznego¹⁰². Stojący na czele państwa musieli zatem znajdować uzasadnienie swoich działań. Gdy cesarz zaczynał myśleć w kategoriach własnego interesu, zaniedbując kwestie ogólne, tj. dbanie o dobro społeczne, wówczas tracił legitymizację swoich rządów. Obalenie takiego władcy miało moralne uzasadnienie. Rządzący winni mieć określoną wizję państwa. Gdy przestawali myśleć o dobru całego społeczeństwa, podstawy, na których opierała się ich władza, ulegały zachwianiu. Ważne w tym kontekście było również wyznaczenie zadań stojących przed państwem. Kierunki działań państwowych były określane poprzez cele¹⁰³. Tylko władca zmierzający ku realizacji właściwych celów mógł zyskać poparcie dla swych rządów. W. Szostak, Współczesne teorie państwa, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 1997, s. 37-38. ¹⁰¹ T. Parsons, The Theory of Social and Economic Organization, Free Press, Glencoe 1957, s. 152, [w:] Władza i społeczeństwo..., s. 262. ¹⁰² Ibidem. I⁽” Władysław Szostak stwierdził, iż „cel państwa jest przyszłym, wyobrażonym stanem państwa, uważanym za pożądany, a więc aktywizującym świadomą celu osobę do działania w kierunku realizacji celu” (W. Szostak, op. cit., s. 100). Rozdział N Aktywność środowisk akademickich. Ruch NovOej Kultur? (1915-1919) W drugim dziesięcioleciu XX wieku Chiny znalazły się w bardzo trudnym położeniu. Niepohamowane ambicje Yuan Shikaia zmierzające do restauracji cesarstwa utrudniały procesy związane z modernizacją kraju. Rozprawienie się z przeciwnikami politycznymi nastąpiło bardzo szybko. W rezultacie w kilka miesięcy po obaleniu cesarstwa Yuan mógł cieszyć się pełnią władzy. Niestety nie był on w stanie przeciwstawić się obcym mocarstwom i samowoli ze strony poszczególnych militarystów wojskowych. Największe niebezpieczeństwo pojawiło się ze strony Japonii, która w tym czasie bez żadnego skrępowania zaczęła stawiać nowe żądania pod adresem chińskich władz. To musiało budzić niezadowolenie społeczeństwa. Polityka uległości realizowana przez Yuan Shikaia nie zjednywała mu przychylności. Agresywne postępowanie mocarstw prowadziło do uaktywnienia się nowych ruchów społecznych wzywających do naprawy kraju. W ich programach pojawiały się hasła wskazujące na konieczność przeciwstawienia się obcym wpływom oraz rządom militarystów. Pod wpływem krytyki ówczesnego systemu kształtował się ruch rewolucyjny. Przemiany ustrojowe zainicjowane wydarzeniami w poprzednim stuleciu miały niewątpliwie ogromny wpływ na obraz rodzącego się komunizmu chińskiego. Związki z minioną epoką miały zasadnicze znaczenie zarówno dla założeń programowych tej partii, jak i charakterystyki p? oszczególnych jej przywódców. Leszek Kołakowski podkreślił, iż pojawienie się komunizmu w Chinach stanowiło pewnego rodzaju kontynuację szerszego procesu dziejowego. W tym sensie komunizm wtapiał się niejako w pewien schemat obserwowany dotychczas w Państwie Środka. W książce Główne nurty marksizmu pisał: „Komunizm chiński był kontynuacją procesu rewolucyjnego, który zaczął się od obalenia cesarstwa w 1911 roku, a którego liczne przesłanki narastały już od lat kilkudziesięciu, w szczególności od powstania tajpingów w połowie ubiegłego wieku (jednej z najkrwawszych 58 Rozdział I\> wojen domowych w historii ludzkiej). Mao był głównym konstruktorem drugiej fazy tej rewolucji, która, podobnie jak rewolucja rosyjska, odbyła się pod hasłami nie komunistycznymi, ale - wedle leninowskiej terminologii - »bur-żuazyjno-demokratycznymi«: rozdział ziemi obszarniczej między chłopów, uwolnienie Chin od obcych imperializmów, zniesienie instytucji feudalnych”¹⁰⁴. Sytuacja, jaka wytworzyła się w drugim dziesięcioleciu XX wieku, zarówno na gruncie wewnętrznym, jak i w sferze międzynarodowej, sprzyjała kształtowaniu się postaw kontestatorskich. Przed ówczesnymi ugrupowania politycznymi pojawiła się realna szansa, by tym niezadowoleniem umiejętnie pokierować w korzystnym dla siebie kierunku. Pozostawienie większości spraw nierozwiązanymi stawiało rząd Yuan Shika-ia w bardzo trudnej sytuacji. Duży niepokój w środowiskach demokratycznych budziły działania Yuan Shikaia ograniczające swobody obywatelskie. Składane wyrazy szacunku w odniesieniu do zdetronizowanego cesarza Puyi jak również aktywność zamierzająca do ugruntowania silnej władzy centralnej świadczyły jednoznacznie o przywiązaniu do poprzedniej epoki. W przygotowanej wkrótce po obaleniu cesarstwa Odezwie do narodu Yuan wzywał do respektowania przez naród podstawowych zasad etyki konfucjańskiej. Oddanie, wierność, trwałość i uczciwość oraz szacunek miały określać stosunek ogółu społeczeństwa względem jego osoby jako pierwszego obywatela republiki¹⁰⁵. Krytyka poczynań centralnych władz ze strony środowisk demokratycznych, jak również próby osłabienia pozycji Yuana przez działania warlordów oraz polityka „otwartych drzwi” realizowana sukcesywnie w Chinach przez obce mocarstwa nie stwarzały zbyt wielkiego pola manewru rządzącym. Dodatkowo piętrzące się trudności finansowe powodowały, że chińskie władze stawały się coraz bardziej ubezwłasnowolnione w stosunku do mocarstw. Uzależnienie od zagranicznych pożyczek było bardzo wysokie. Pożyczki rządowe sięgały łącznie w 1913 roku niewyobrażalnej sumy ponad 1,6 mld jenów, z kolei pożyczki na szczeblu lokalnym (prowincjonalnym) wynosiły razem niemal 90 min jenów¹⁰⁶. Słabość rządu centralnego wykorzystywały mocarstwa. Japonia już na początku drugiego dziesięciolecia XX wieku umocniła swoją pozycję w Mongolii Wewnętrznej, korzystając z cichego poparcia Rosji¹⁰⁷, która była żywo zainteresowana wydarzeniami na obszarze Mongolii Zewnętrznej i dlatego udzielała wsparcia działającemu ¹⁰⁴ L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, cz. III: Rozkład, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 581. ¹⁰⁵ Zob. Nowożytna historia Chin, s. 609. ¹⁰⁶ Foreign Relations of the United States 1899, s. 191, [za:] W. Rojek, op. cit., s. 129. ¹⁰⁷ Na początku 1912 r. Japonia upomniała się o respektowanie jej interesów w Mongolii Wewnętrznej. 8 lipca 1912 r. doszło do podpisania tajnego porozumienia Japonii z Rosją, w którym Rosjanie zobowiązali się uznawać Mongolię Wewnętrzną za terytorium należące do japońskiej strefy wpływów. Zob. Historia nowożytna Chin, s. 602. Aktywność środowisk akademickich. Ruch No\0ej Kulturę (1915-1919) 59 tam ruchowi narodowowyzwoleńczemu. W grudniu 1911 roku proklamowano niepodległość Mongolii¹“⁸. Na obszarze Tybetu również doszło do incydentów zbrojnych. W marcu 1912 roku rezydent rządu pekińskiego ogłosił wprowadzenie w Tybecie rządów republikańskich. W następstwie tej odezwy w wielu miastach doszło do powstań skierowanych przeciw władzy Chińczyków. Na czele kształtującego się ruchu powstańczego stanął VIII dalajlama wspierany przez miejscowych feudałów. W kwietniu Yuan Shikai ogłosił Tybet jedną z prowincji Chin. W ciągu dwóch następnych miesięcy doszło do licznych walk Tybetańczyków z wojskami chińskimi. Warto wspomnieć o tym, iż od dłuższego czasu na obszarze Tybetu intensywną politykę prowadzili Anglicy, współpracując z miejscowymi feudałami. W rezultacie na początku maja ich oddziały zbrojne pojawiły się w Tybecie. To w oczywisty sposób wpłynęło na postawę Pekinu, który musiał zareagować na zaistniałą sytuację. W czerwcu rząd chiński wysłał do Tybetu swoje wojska w celu stłumienia powstania. Po kilku błyskotliwych zwycięstwach Chińczyków doszło jednak do wstrzymania ofensywy. Wpływ na to mieli Anglicy, którzy ogłosili, iż nie uznają faktu włączenia Tybetu (jako prowincji) do chińskiego państwa. Naciski brytyjskie spowodowały, że Yuan Shikai zdecydował się wstrzymać natarcie. Wkrótce Anglicy zajęli stolicę Tybetu, Lhasę, a pod koniec 1912 roku kontrolowali już całość terytorium Tybetu¹⁰⁸ ¹⁰⁹. W Xinjiangu również dochodziło do zbrojnych wystąpień skierowanych przeciw władzy Qingów. Walki z rewolucjonistami trwały tam aż do 1913 roku. Rok wcześniej na stanowisko gubernatora wojskowego Xinjiangu został powołany Yang Zengxin ¹⁰⁸ W okresie rewolucji w Chinach na terytorium Mongolii zaczęły dochodzić do głosu tendencje separatystyczne. W lipcu 1911 r. w Urdze w ścisłej tajemnicy przed władzami qingowskimi odbyła się narada feudałów mongolskich. Obradom przewodniczył zwierzchnik duchowieństwa lamaickiego. Uczestnicy obrad podjęli wówczas decyzję o oderwaniu Mongolii od Chin oraz wysłaniu do Moskwy delegacji z prośbą o udzielenie pomocy mongolskiemu ruchowi narodowowyzwoleńczemu. Korzystając z poparcia władz carskich, 1 grudnia 1911 r. opublikowano wezwanie Bogdo-Gegena, chanów i książąt do narodu mongolskiego, w którym ogłoszono niepodległość Mongolii. Wielkorządca chiński w Urdze wraz z namiestnikiem w Uliasutaju ratowali się ucieczką. W rejonie miasta Kobdo stacjonowały liczne oddziały ąingowskie. W sierpniu 1912 r. araci zdobyli miasto. Feudałowie mongolscy mogli święcić tryumfy. Po upadku Kobdo na stanowisko chana Mongolii Zewnętrznej powołano Bogdo-Gegena. Równocześnie z tymi wydarzeniami doszło do zbrojnych wystąpień na obszarze Mongolii Wewnętrznej i w Bardze. Pomimo to w styczniu 1912 r. powstańcy opanowali Hajlar, najważniejsze miasto w Bardze. Wkrótce ogłosili przyłączenie Bargi do Mongolii Zewnętrznej. To samo uczyniło kilka księstw Mongolii Wewnętrznej. Stojący na czele państwa chińskiego Yuan Shikai nie uznał niepodległości Mongolii Zewnętrznej, wyrażając jednocześnie sprzeciw wobec planów udzielenia Mongolii Wewnętrznej autonomii. W listopadzie 1912 r. w Urdze Rosja podpisała z rządem Mongolii Zewnętrznej specjalny układ, w którym władze carskie zobowiązały się wesprzeć aspiracje Mongolii do zachowania autonomii oraz przeciwdziałać wkroczeniu na te terytoria wojsk chińskich. Napięcia w relacjach między Moskwą a Pekinem zakończyło dopiero podpisanie 5 listopada 1913 r. wspólnej deklaracji uznającej utworzenie autonomicznej Mongolii (ibidem, s. 601-603). Ibidem, s. 603-604. 60 Rozdział N popierany przez Yuan Shikaia. W ciągu kilkunastu miesięcy zaprowadził rządy wojskowe w prowincji i rozprawiał się bezwzględnie ze swoimi przeciwnikami, tłumiąc powstania w Karaszarze, Kaszgarze, Kuczy i Aksu¹¹⁰. Te wydarzenia pokazują, z jakimi problemami musiały zmierzyć się Chiny w momencie obalenia cesarstwa. Duża grupa gubernatorów w poszczególnych prowincjach nie była zainteresowana podporządkowaniem się władzy centralnej w Pekinie. Już wówczas wielu z nich prowadziło na kontrolowanych przez siebie obszarach politykę całkowicie niezależną od centralnego ośrodka. Zaczęły powstawać swoiste enklawy czy państwa w państwie. W połowie 1914 roku na kontynencie europejskim doszło do wybuchu I wojny światowej. Rząd Chin w odpowiedzi na te wydarzenia 6 sierpnia 1914 roku ogłosił neutralność. Jednocześnie zwrócił się do państw uczestniczących w wojnie z postulatem, by nie prowadziły działań wojennych na terytorium oraz wodach należących do Chin. Z prośbą tą skierowano się przede wszystkim do Japonii oraz Stanów Zjednoczonych. Stanowisko tych państw miało zasadnicze znaczenie dla władz chińskich. W Tokio nie myślano jednak o respektowaniu neutralności Państwa Środka. W Waszyngtonie z kolei panowało przekonanie, iż Stany Zjednoczone nie powinny angażować się w jakiekolwiek działania wojenne. Jesienią 1914 roku p.o. sekretarza stanu Robert Lansing stwierdził, iż: „byłoby skrajną donkiszoterią pozwolić na to, aby zagadnienie terytorialnej integralności Chin miało wplątać Stany Zjednoczone w trudności międzynarodowe”¹¹¹. Należy podkreślić, że pomimo trwających przez pół roku negocjacji Chiny wzięły w końcu udział w I wojnie światowej. To pozwoliło im później uczestniczyć w roli jednego ze zwycięzców w konferencji pokojowej w Wersalu. Warto o tym pamiętać w kontekście rozważań nad przyszłymi wydarzeniami z 4 maja 1919 roku. 23 sierpnia 1914 roku Japonia wypowiedziała oficjalnie wojnę Niemcom, ale już dzień wcześniej rozpoczęła działania wojenne mające na celu zajęcie Jiaozhou i portu Qingdao. Zgodnie z pierwotnymi założeniami tereny te miały zostać zwrócone Chinom, jednak stało się zupełnie inaczej. Wspomagani przez Anglików Japończycy doprowadzili do zablokowania garnizonu niemieckiego w Qingdao, a następnie zajęli linię kolejową łączącą Qingdao z Jinanem. Na początku października w rękach japońskich znalazły się kolejne miasta, Jinzhou oraz stolica prowincji Shandong, Jinan. Wkrótce potem, 7 listopada, wojska japońskie doprowadziły do upadku Qingdao. Niemal cała prowincja Shandong znalazła się pod okupacją nieprzyjaciela. Tak szybkie zajęcie tych rozległych terytoriów spowodowało zmianę stanowiska Japończyków w kwestii wcześniejszych zobowiązań. Nie było już mowy o zwrocie tego obszaru Chinom. Japonia miała większe aspiracje, niż początkowo mogło się wydawać. W Tokio dominowali zwolennicy twardego kursu wobec Państwa Środka. Ich celem stało się przekształcenie Chin w protektorat, całkowicie ubezwłasnowolniony i zależny wy ¹¹⁰ Ibidem, s. 604. ¹¹¹ W. Rodziński, Historia Chin, s. 572. Akb?\Oność środowisk akademickich. Ruch No\0ej Kultur? (1915-1919) 61 łącznie od japońskich wpływów. Zgodnie z tymi założeniami o polityce zagranicznej, wewnętrznej, gospodarczej i militarnej Chin miał decydować rząd Japonii. Prawdziwego wstrząsu Chiny doznały nocą, 18 stycznia 1915 roku, gdy poseł japoński, Eki Hioki, złożył bezpośrednio na ręce Yuan Shikaia specjalną notę, określaną jako Dwadzieścia jeden żądań¹¹² ¹¹³. Składała się ona z pięciu części lub, co bardziej właściwe, pięciu grup żądań. 14 lutego japoński rząd poinformował inne mocarstwa o treści swoich postulatów, które zostały przedstawione Chinom do akceptacji. Opublikowanie noty nie spotkało się z szerszym odzewem ze strony mocarstw. Amerykański sekretarz stanu, William Bryan, w specjalnym memorandum, które ukazało się 13 marca, zgłosił jedynie zastrzeżenia co do żądań japońskich w kwestii prowincji Fujian“¹. Treść noty japońskiej przedostała się jednak do wiadomości publicznej i wywołała liczne protesty nie tylko w samych Chinach. Japończycy w tej sytuacji musieli wycofać się z części postulatów (m.in. z dążenia do budowy kolei w dorzeczu Jangcy). To jednak nie przerwało protestów, w Chinach w dalszym ciągu wrzało. Na masową skalę dochodziło do bojkotu japońskich towarów. Występowano przeciw wszystkiemu, co japońskie. W ciągu sześciu miesięcy import Japonii do Chin uległ zmniejszeniu aż o 30%. Do rozruchów doszło w Pekinie, Szanghaju, Tianjinie oraz innych wielkich miastach Chin. Następował wyraźny rozdźwięk pomiędzy społeczeństwem a rządem. Yuan Shikai wprowadził zakaz bojkotu towarów japońskich, jednak Chińczycy nie zastosowali się do tych dyrektyw. Masowe wystąpienia ludności chińskiej zmusiły rząd japoński do wysłania kolejnych oddziałów wojskowych do Shandongu. W opublikowanej nocie Japończycy zrezygnowali z części żądań (pominęli piątą grupę), ale w kwestii pozostałych byli nieugięci. Rząd chiński nie był w stanie odrzucić tych roszczeń. W rezultacie po kilku miesiącach, 9 maja, przyjął ¹¹² Dokument określany mianem Dwudziestu jeden żądań dzielił się na pięć części. Japończycy domagali się, by Chińczycy zrzekli się wszystkich posiadłości niemieckich w Shandongu. Żądano rozszerzenia wpływów japońskich w Mandżurii i we wschodniej części Mongolii Wewnętrznej oraz przedłużenia na 99 lat ważności koncesji japońskich na tych terytoriach (chodziło przede wszystkim o Port Arthur oraz Kolej Południowomandżurską). Kraj Kwitnącej Wiśni miał uzyskać specjalne prawa w prowincji Fujian i innych chińskich miastach. Ponadto miał otrzymać koncesje górnicze oraz kolejowe. Japonia żądała także przekształcenia kompleksu metalurgicznego w Hanyebing w spółkę chińsko-japońską. W kolejnej grupie żądań domagano się od Chińczyków obietnicy, iż nie wydzierżawią ani nie odstąpią jakiemuś innemu mocarstwu swoich portów, zatok i wysp leżących wzdłuż wybrzeża chińskiego. Japonia dążyła do finansowego, gospodarczego i politycznego uzależnienia Chin. W składzie chińskiego rządu i armii mieli znaleźć się japońscy doradcy. Planowano stworzenie wspólnej chińsko-japońskiej policji w większych miastach. Chiny miały zakupić w Japonii co najmniej 50% potrzebnego im uzbrojenia. Dokument zakładał wspólny zarząd chińskim przemysłem wojennym. Japonia wyraźnie zmierzała do przekształcenia Chin w swoją kolonię. Więcej na ten temat zob.: Z. Kwiecień, Narodziny mocarstwa na Dalekim Wschodzie. Japonia w latach 1894-1915, [w:] Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996. Historia konfliktów, red. A. Bartnicki, KiW, Warszawa 1996, s. 125-126; Historia nowożytna Chin, s. 621-623; W. Rodziński, Historia Chin, s. 570-572. ¹¹³ Historia nowożytna Chin, s. 623. 62 Rozdział N warunki Japonii. Dzień ten szybko zyskał miano „Dnia Narodowego Upokorzenia”. Traktat był ostro krytykowany w samych Chinach zarówno przez działaczy związanych z Kuomintangiem, jak również przez niektórych militarystów wojskowych. Ostatecznie traktat nie został ratyfikowany przez parlament. Amerykanie wcześniej, za pośrednictwem swojego posła, Paula Samuela Reinscha, zalecali rządowi chińskiemu przyjęcie wszystkich żądań japońskich, zapewne z dbałości o nienaruszalność własnych interesów w Państwie Środka. Nie bez znaczenia był także fakt, iż uprzednio Japonia zobowiązała się uznawać prawa Amerykanów na kontrolowanym przez siebie obszarze. W niespełna tydzień po przyjęciu przez rząd Yuana wspomnianych postulatów, Stany Zjednoczone zwróciły się do Japonii z żądaniem respektowania interesów amerykańskich w Państwie Środka, zaznaczając, iż „Nie uznają żadnego porozumienia czy przedsięwzięcia [...] między Chinami i Japonią, które by naruszało traktatowe prawa Stanów Zjednoczonych i ich obywateli w Chinach, polityczną i terytorialną integralność Republiki Chińskiej lub zasady polityki międzynarodowej znane powszechnie jako polityka otwartych drzwi”"⁴. Nota ta została opracowana przez Roberta Lansinga. Podpis pod nią złożył sekretarz stanu, William Bryan. Japonia nie zdołała przekształcić Chin w protektorat. Pod wpływem nacisków zewnętrznych musiała zrezygnować z części swoich postulatów, jednak jej pozycja w Chinach wyraźnie wzrosła. Agresywna polityka Japonii doprowadziła do uaktywnienia się w społeczeństwie chińskim postaw nacjonalistycznych. Na uniwersytetach pojawili się ludzie, którzy za główny cel postawili sobie stworzenie nowego programu na przyszłość. Niektórzy znawcy problematyki chińskiej podkreślali, iż Japonia rozbudziła tkwiący w umysłach Chińczyków nacjonalizm"⁵. Trudno nie zgodzić się z takim stwierdzeniem, warto jednak podkreślić, iż takie nastroje nie zrodziły się w wraz z pojawieniem się Japończyków w Chinach. Należy wskazać na całokształt polityki realizowanej od przeszło półwiecza przez obce mocarstwa wobec Państwa Środka, który sprzyjał rozwojowi postaw nacjonalistycznych. Działania zmierzające do przekształcenia Chin w kolonię oraz polityka bezwzględnej eksploatacji i wyzysku musiała rodzić postawy buntu i chęć przeciwstawienia się tym zjawiskom. W ciągu minionego stulecia dochodziło do walk z cudzoziemcami, jednocześnie były to walki z rządzącą Chinami dynastią mandżurską. Silnie zakorzenione poczucie dumy narodowej zmuszało miejscową ludność do tego typu wystąpień. Uaktywnienie silnie tkwiących w umysłach Chińczyków postaw nacjonalistycznych doprowadziło do stworzenia w ciągu kilku następnych dziesięcioleci zupełnie nowej jakości w kontekście rozpatrywania ruchów społecznych działających w Państwie Środka. Ideologia narodowa znalazła dość szybko odzwierciedlenie w programach dwóch największych partii politycznych, Kuomintangu i Komunistycznej Partii Chin. Rodzące się ruchy społeczne jako cel nadrzędny stawiały sobie walkę z obcymi wpływami. W Chińczykach z wolna zaczęła się kształtować świadomość własnej wartości. Czę- ¹¹⁴ ¹¹⁵ ¹¹⁴ L. Pastusiak, op. cit., s. 144. ¹¹⁵ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 246. Aktywność środowisk akademickich. Ruch No^ej Kultur'} (1915-1919) 63 ste odwoływania do przeszłości miały podkreślać przewagę cywilizacji chińskiej nad innymi¹¹⁶. W Chinach coraz częściej dochodziło do protestów przeciw polityce japońskiej. Próby pozyskania sojuszników za granicą okazały się nieskuteczne¹¹⁷. Pozycja Yuan Shikaia uległa poważnemu osłabieniu. Jego władza w połowie drugiego dziesięciolecia XX wieku ograniczała się niemal wyłącznie do centralnego ośrodka w Pekinie. W pozostałych częściach kraju panowali militaryści wojskowi, stojący na czele jednej lub kilku prowincji. Ciesząc się bardzo dużą niezależnością, na podległych im obszarach prowadzili własną grę. Sami kreowali porządek prawny, decydowali o wysokości podatków, prowadzili niejednokrotnie politykę wyzysku i eksploatacji na kontrolowanych przez siebie terytoriach. Armie tworzono z miejscowych chłopów, najczęściej bezrolnych, oraz ubogich mieszkańców miast. Oczywiście podlegały one wyłącznie danemu gubernatorowi wojskowemu. Centralne dowództwo wojskowe w Chinach istniało tylko formalnie. Sytuacja Yuana stawała się coraz trudniejsza. Owładnięty obsesją restauracji rządów cesarskich powoli tracił kontakt z rzeczywistością. 12 grudnia 1915 roku Zgromadzenie Przedstawicieli Prowincji zaproponowało mu przyjęcie godności cesarskiej, jednak na południu Chin wielu wojskowych domagało się ustąpienia Yuana ze stanowiska prezydenta Republiki. Generałowie Zhen Huan z Sichuanu oraz Tang Xiangming z Hunanu ogłosili niepodległość tych prowincji. Yuan nie doczekał się realizacji swoich planów, umarł 6 czerwca 1916 roku. Schedę po nim objął Li Yuan-hong. Faktyczną władzę sprawował jednak premier Duan Qirui. W Chinach istniało wiele ośrodków decyzyjnych. Przeważająca część gubernatorów wojskowych w prowincjach znalazła się pod silnym obcym wpływem. Na północy kraju funkcjonowało kilka ośrodków związanych z Japonią. Mocarstwa realizowały swoje cele za pośrednictwem placówek dyplomatycznych w Pekinie. Jednocześnie współpracowały z poszczególnymi ugrupowaniami militarystycznymi w prowincjach. Po śmierci Yuan Shikaia na północy kraju wśród tamtejszych warlordów doszło do rozłamu. Wkrótce wykształciły się dwie silne grupy: Grupa Anhuejska pod przewodnictwem Duan Qiruia i Grupa Zhilijska z Feng Guozhangiem na czele, później ¹¹⁶ W 1820 r. Chiny wytwarzały 32,4% produktu światowego. Sytuacja uległa zmianie w wyniku rewolucji przemysłowej w Europie oraz towarzyszących jej podbojów kolonialnych. W 1890 r. Państwo Środka wytwarzało 13,2% światowego PKB. W ciągu kolejnych dziesięcioleci następował dalszy spadek, w 1950 r. było to już tylko 5% (A. Madison, Chinese Economic Performance in the Long Run, Development Centre Studies, OECD, Paris 1998, s. 40, tab. 2.2a, [za:] Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku. Przemiany polityczne i społeczne. Studia i szkice, red. K. Gawlikowski, ISP PAN-Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004, s. 16). ¹¹⁷ W Stanach Zjednoczonych jeden z działaczy rewolucyjnych, Huang Xing, chciał zainteresować sprawą chińską prezydenta Woodrowa Wilsona, ten jednak odmówił udzielenia mu audiencji. Huang Xing optował za podjęciem wespół z Amerykanami wspólnych walk z Japończykami (Historia nowożytna Chin, s. 627). 64 Rozdział N zastąpionym przez Wu Peifu. To ugrupowanie o orientacji probrytyjskiej i proamery-kańskiej działało głównie na obszarze Chin Północnych. We wschodniej części kraju, w dorzeczu Jangcy, działała grupa o podobnej orientacji pod dowództwem Sun Chuangfanga. Poza tymi ugrupowaniami militarystycznymi istniały również inne. Wśród najważniejszych znalazły się projapońska Grupa Fengtiańska (ugrupowanie mukdeńskie) na czele z Zhang Zuolinem, Grupa Guangxijjska Lu Rongtinga oraz ugrupowanie Anfu. Na terytorium Shanxi władzę objął Yan Xishan, w Shaanxi -Chen Shufan, a w Yunnanie - Tang Jiyao¹¹⁸. Grupy o charakterze nacjonalistycznym i patriotycznym skupiły się w południowych częściach państwa. Właśnie tam, na obszarze Kantonu, 3 września 1917 roku utworzono wojskowy rząd nacjonalistyczny, opozycyjny wobec Pekinu. Na jego czele stanął Sun Yatsen, obejmując również stanowisko wielkiego marszałka (generalissimusa). Warto jednak podkreślić, iż początkowo był on tylko figurantem. Faktyczna władza spoczywała w rękach militarystów z południa, głównie członków tzw. kliki Guangxi. Panowali oni na terytorium Guangxi i Guangdongu już od 1916 roku. W otoczeniu najwyższych władz pojawił się wówczas Chiang Kai-shek (w wymowie pekińskiej Jiang Jieshi), który należał do dowództwa rewolucyjnej armii kantońskiej. Nowy rząd sprawował władzę na obszarze Chin Południowych i Południowo-Zachodnich. Z kolei Pekin teoretycznie rządził pozostałymi ziemiami. Nie ulega wątpliwości, iż w większości przypadków była to jedynie zwierzchność formalna, nie-mająca praktycznego znaczenia. Wybuch I wojny światowej miał istotny wpływ na wypadki w Państwie Środka. Zaangażowanie mocarstw europejskich w działania wojenne przyczyniło się do wyraźnego spadku zainteresowania terytorium chińskim. Szybko wykorzystały to Stany Zjednoczone i Japonia. Przewaga tych państw uwidoczniła się szczególnie na polu gospodarczym. Następował stały wzrost eksportu USA i Japonii do Chin. Pierwsze miejsce w handlu zagranicznym Chin pod koniec drugiej dekady zajęła Japonia. W 1919 roku handel z Chinami stanowił blisko 40% obrotów handlu zagranicznego Kraju Kwitnącej Wiśni. Wydatnie zwiększał się również obrót handlowy Chin z USA. W ciągu pięciu lat import towarów ze Stanów Zjednoczonych wzrósł aż trzykrotnie. W 1913 roku handel z USA stanowił tylko 7,5 % całego handlu zagranicznego Chin, w 1919 roku - już 16,4%. Stany Zjednoczone w latach 1914-1916 sześciokrotnie udzielały kredytów rządowi Yuana, opiewających na łączną sumę 50 min dolarów¹¹⁹. Dodatkowo firmy amerykańskie zawarły kilka korzystnych kontraktów z władzami chińskimi¹²⁰. Od 1915 roku na rynku chińskim wyraźnie zaznaczyła się dominacja Japończyków i Amerykanów. ¹¹⁸ Nowożytna historia Chin, red. R. Sławiński, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2005, s. 125-126. ¹¹⁹ Historia nowożytna Chin, s. 653. ¹²⁰ Od kwietnia do listopada 1916 r. rząd chiński zawarł z amerykańskimi monopolami kilka umów w sprawie pożyczek. Towarzystwo akcyjne Sims and Carey uzyskało koncesję na budowę pięciu linii kolejowych, firma American International Corporation w porozumieniu z władzami Aktywność środowisk akademickich. Ruch No\Jej Kultur} (1915-1919) 65 Tabela 1. Zmiany wielkości obrotu towarowego pomiędzy Chinami a pozostałymi państwami w latach 1912-1918 (poziom 1912 roku przyjęto za 100) Państwo 1913 1914 1915 1916 1917 1918 Wielka Brytania 125 141 114 116 86 83 Rosja 101 99 115 137 92 32 Niemcy 128 81 45 6 - - Stany Zjednoczone 103 114 136 176 219 190 Japonia 126 131 135 181 224 275 Źródło: Historia nowożytna Chin, red. odp. S.L. Tichwinski, przeł. M. Wolska, KiW, Warszawa 1979, s. 652 W Chinach rozwijały się środowiska akademickie. Na tym polu dość szybko uwidocznił się konflikt pomiędzy zwolennikami nauczania w tradycyjnym stylu, a tymi, którzy opowiadali się za stworzeniem nowoczesnych mechanizmów w dziedzinie edukacji. Bastionem tych pierwszych były uczelnie w stolicy, gdzie od wieków kształcono w duchu nauk konfucjańskich. Z kolei szkoły wychodzące naprzeciw wyzwaniom nowych czasów powstawały głównie w miastach, które od dziesięcioleci zamieszkiwali cudzoziemcy. W Szanghaju powstawało najwięcej szkół o charakterze technicznym, inżynieryjnym oraz handlowym. W tych dziedzinach następował bardzo szybki rozwój. Istotnym wyzwaniem w tym względzie stało się opanowanie słownictwa danej branży. W przeważającej mierze należało dostosować anglojęzyczne terminy do warunków chińskich. Pod tym względem następowało stopniowe otwieranie się Chin na obce dokonania, na wpływy zachodnie. System edukacyjny wymagał reformy, skostniałe struktury musiały zostać unowocześnione. Stopniowo dochodziło do przenikania oraz wzajemnej integracji w poszczególnych dziedzinach nauki, bez względu na granice państwowe. Nauka stawała się dobrem uniwersalnym. Tradycyjny system szkolnictwa w Chinach musiał stawić czoła wyzwaniom, jakie niosła przyszłość. Zaczęły dość szybko powstawać college nauczające w nowym duchu. Wielu Chińczyków wyjechało za granicę, gdzie mogli rozszerzyć swe horyzonty myślowe. W tym duchu zaczął kształtować się Ruch Nowej Kultury, którego zwolennicy wyrażali sprzeciw wobec dawnego stylu języka oraz nauczania dawnej moralności. Kolebką nowego ruchu stał się Uniwersytet Pekiński. Na czele tamtejszego Wydziału Humanistycznego stanął Chen Duxiu¹²¹. Był on założycielem czasopisma chińskimi miała wykonać prace melioracyjne i irygacyjne na Huaihe i na jednym z odcinków Wielkiego Kanału. Z kolei Międzynarodowa Korporacja Bankowa USA zobowiązała się dostarczyć Chinom 1,5-2 min uncji srebra w sztabkach (ibidem, s. 640). ¹²¹ Chen Duxiu (1879-1942) studiował poza granicami Chin, w Japonii oraz we Francji. Szczególnie fascynowała go rewolucja francuska. Po powrocie do Chin publikował na łamach stworzonej przez siebie gazety artykuły wzywające do wprowadzenia zmian systemowych w duchu demokratycznym. Krytykował konfucjanizm. Warto podkreślić, iż Chen został wychowany na 66 Rozdział IN „Młodzież” („Qingnian”), wkrótce przemianowanego na „Nową Młodzież” („Xin Qingnian”), w którym pojawiły się artykuły jego autorstwa, wzywające do podjęcia walki o „nową kulturę”. W pierwszym numerze wydanym w 1915 roku wyraził on krytyczną opinię na temat szacunku dla osób starszych (Apel do młodych). Wychwalając młodość, podkreślał, aby nie ulegać starszym we wszystkim. Należy myśleć przede wszystkim o sobie. Starzy prezentowali poglądy nie do przyjęcia w obecnych warunkach. Dalej pisał: „Młodość jest jak wczesna wiosna, jak wschodzące słońce, jak drzewa i kwiaty w pąkach, jak świeżo naostrzone ostrze. To najwartościowszy okres w życiu. Rola młodych w społeczeństwie jest porównywalna do świeżej i życiodajnej komórki w ciele ludzkim. W procesie metabolicznym to, co stare i zgniłe, jest nieustannie eliminowane i zastępowane przez nowe i życiodajne [...] Jeżeli funkcje metaboliczne w ciele ludzkim przebiegają właściwie, osoba będzie cieszyła się zdrowiem; jeżeli stare i zgniłe komórki będą się gromadzić i wypełniać ciało ludzkie, osoba ta umrze. Jeżeli funkcje metaboliczne w społeczeństwie przebiegają właściwie, będzie się ono rozwijać; jeżeli stare i zgniłe części będą wypełniać społeczeństwo, wtedy przestanie ono istnieć”¹²². Chen Duxiu przedstawił sześć zasad, które, jego zdaniem, należało wziąć pod uwagę. Po pierwsze, konieczność bycia niezależnym. Odrzucał postawę służalczą. Wszyscy są równi, każdy posiada prawo do niezależności. Absolutnie nie ma prawa, które pozwalałoby zniewalać innych. Chen podkreślał, iż historia Europy była „historią emancypacji”. W tym kontekście emancypacja miała oznaczać wyzwolenie od wszelkich zniewoleń, osiągniecie całkowitej niezależności i możliwość pełnego kształtowania własnej osobowości. Po drugie, wyższość rozwoju nad konserwatyzmem. Należy w ten sposób dostosować się do wyzwań czasu. Po trzecie, postawa agresywna winna mieć pierwszeństwo nad postawą wycofywania się. Należy pokonywać liczne trudności w celu zdobycia wyższej pozycji. Po czwarte, kosmopolityzm, nie izolacjonizm. Wszelkie zmiany o charakterze gospodarczym lub politycznym w danym państwie mają wpływ na innych aktorów sceny międzynarodowej. Upadek lub wzrost znaczenia kraju zależy w równej mierze od uwarunkowań w polityce wewnętrznej oraz od czynników zewnętrznych. W przypadku Chin niebagatelną rolę odegrał wzrost znaczenia Japonii w stosunkach międzynarodowych. Polityka uprawiana przez rząd tego kraju miała istotny wpływ na rodzący się w Chinach ruch rewolucyjny oraz proces przeprowadzanych reform. Po piąte, użyteczność, nie formalizm. Przykładem mogło być pismo, które należało odpowiednio zreformować. Po szóste, prymat nauki nad mitami, wyobrażeniami. Chen wskazywał, iż religia, sztuka i literatura to wytwory wyobraźni. Chińscy naukowcy, rolnicy, przemysłowcy, kupcy, fizycy nie uwzględniali podejścia naukowego. Chen zwrócił uwagę na uzasadnienie naukowe. Wszystko powinno mieć potwierdzenie w faktach, literaturze klasycznej. W 1901 r. przeniósł się do Szanghaju, a potem do Japonii. To właśnie tam zainteresował się doktryną socjalistyczną. ¹²² Chen Duxiu, Call to Youth, 1915, Ching-kao ch’ing-nien, Hsin-ch’ing-nien, [w:] Sss-yu Teng, J.K. Fairbank, op. cit., s. 240. Aktywność środowisk akademickich. Ruch No\Cej Kultur^ (1915-1919) 67 wiara nie stanowi żadnego kryterium dowodowego¹²³. Chen Duxiu wskazywał na potrzebę stworzenia nowego systemu, alternatywnego wobec konfucjanizmu, który jego zdaniem nie odpowiadał bieżącym potrzebom. Podkreślał konieczność zagwarantowania powszechnej równości i określenia praw człowieka. Na łamach „Nowej Młodzieży” pojawiały się nie tylko hasła zerwania z tradycyjnym systemem kształcenia, lecz także postulaty o charakterze demokratycznym. Zwolennicy ruchu wypowiadali się przeciw absolutystycznej formie rządów. Przeciwwagą dla nich miało stać się oddanie władzy w ręce ludu. Należało obalić stare obyczaje, przesądy i ceremoniały. Stworzenie nowej moralności było celem nadrzędnym. W tym duchu należało także opracować zasady nowej polityki nieskażonej niepożądanymi elementami. Wiele cech charakterystycznych dla tego nurtu znalazło swój wyraz w późniejszym Ruchu 4 Maja 1919 roku. Niewątpliwie wpłynęło to również na rodzący się ruch rewolucyjny i powstałą kilka lat później Partię Komunistyczną. Poglądy takie zyskiwały dość szybko licznych wyznawców. Stworzenie nowego systemu wymagało jednak dużo czasu. Używając słów Mao Zedonga: „Chiny rozbiły już starą skorupę, lecz jeszcze nie miały nowego serca”¹²⁴. Wśród aktywnych działaczy „nowej kultury” znaleźli się m.in. Li Dazhao (1888-1927), Lu Xun (1881--1936) oraz Cai Yuanpei (1868-1940). Przedstawiciele Ruchu Nowej Kultury zaczęli organizować się w drugim dziesięcioleciu XX wieku. Niepowodzenia Chin na arenie międzynarodowej (przyjęcie Dwudziestu jeden żądań, agresywna polityka mocarstw) musiały wpłynąć na postawy młodych działaczy. Krytyce poddano w pierwszej kolejności pismo chińskie. Kwestie związane z polityką, administracją oraz sferą rządową pozostawiono pozornie z boku, ale zaczęto podkreślać ich wagę w odpowiednim momencie historycznym. Trwająca w tym czasie I wojna światowa miała istotny wpływ na kształtowanie się konkretnych postaw w społeczeństwie chińskim. Wydarzenia te należy zatem rozpatrywać w określonym kontekście, bez którego trudno zrozumieć pewne przeobrażenia. Przedstawiciele ruchu głosili konieczność reformy języka chińskiego. Chodziło o przejście z języka klasycznego wenyan do języka potocznego baihua. Wskazywano przy tej okazji na długotrwały i czasochłonny proces przyswajania znaków chińskich. W zamian proponowano system uproszczony, dostępny dla wszystkich. W języku chińskim poszczególne wyrazy posiadają wiele znaczeń. Pismo chińskie jest w dużym stopniu kontekstowe, często zauważalne są tu odwołania do wydarzeń historycznych. Bez znajomości ksiąg klasycznych wiele terminów jest trudnych do rozszyfrowania. W chińskiej tradycji występuje zamiłowanie do stosowania aluzji, niedopowiedzeń. Znany pisarz i komentator XX wieku, Lu Xun, powiedział o piśmie chińskim: „Ludzi cywilizowanych od dzikusów odróżnia przede wszystkim to, że mają pismo, za pomocą którego mogą wyrażać swe myśli i uczucia, przekazywać je innym i pozostawiać je dla przyszłych pokoleń. Mimo iż Chiny mają swoje pismo, ¹²³ Ibidem, s. 240-245. ¹²⁴ R. Terrill, Mao..., s. 50. 68 Rozdział N jest ono obce masom ludowym. Ludzie piśmienni posługują się tak starym pismem, że trudno je zrozumieć nawet tym, którzy je znają. W swej treści nasze piśmiennictwo traktuje tylko o starej i zacofanej ideologii. Wszystkie terminy są na tyle przestarzałe, że sprowadzają sens do zera. Dlatego my, Chińczycy, nie możemy się wzajemnie porozumieć i żyjemy jak poszczególne drobiny piasku w wielkim korycie rzeki. [...] Nasze pismo traktuje się jak antykwaryczny, drogocenny przedmiot. Im trudniej je zrozumieć, tym jest cenniejsze - wszystko to może być zabawne, ale jakiż z tego pożytek?”¹²⁵ Rewolucja w zakresie języka miała zmierzać w kierunku użycia w szerszej skali języka potocznego. Czołową postacią w tym ruchu był Hu Shi, który jako jeden z pierwszych został przyjęty przez Chen Duxiu na Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Pekińskiego. Propagowane przez niego hasła użycia języka mówionego baihua w piśmiennictwie szybko zyskiwały zwolenników. Hu wskazywał na potrzebę krytycznego myślenia. Swoje poglądy popierał doświadczeniami wyniesionymi z pobytu w Stanach Zjednoczonych, gdzie studiował nauki filozoficzne na uniwersytetach w Cornell i Columbia. Nie należało odrzucać dorobku całej chińskiej tradycji i budować nowych tez tylko w oparciu o nauki zachodnie. Chodziło raczej o wypracowanie własnego stylu. To, co zostało wykształcone w przeszłości, należało odnieść do obecnych czasów. Na tej podstawie trzeba było opracować nowe znaczenie poszczególnych terminów z uwzględnieniem ducha okresu minionego. Język klasyczny w rozumieniu Hu był czynnikiem zachowywania tożsamości narodowej¹²⁶. Nowy język miał w zamyśle jego twórców upowszechniać literaturę wśród mas. Przez długi czas na łamach „Nowej Młodzieży” ukazywały się artykuły pisane wyłącznie w języku potocznym. Następowało upowszechnianie się naukowych metod w poszczególnych dziedzinach wiedzy. Krytyce poddano stare mity i wierzenia. Teorie naukowe stały się podstawowym kryterium, wedle których oceniano wszelkie zjawiska. Stanowiło to swoistą rewolucję w dotychczasowym sposobie myślenia. Następował nieskrępowany rozwój nauki i naukoznawstwa. Te wydarzenia były nierozerwalnie związane z sytuacją międzynarodową. Z upływem czasu zewsząd zaczęły dochodzić głosy o konieczności przystąpienia Chin do wojny i zerwania stosunków dyplomatycznych z Niemcami. Sprzeciwiała się temu Japonia, dążąca do utrzymania swoich koncesji i uprawnień niemieckich zdobytych wcześniej na terytorium Shandongu. W lutym 1917 roku Japonia zawarła tajne po ¹²⁵ W. Sidichmienow, op. cit., s. 154. ¹²⁶ Hu Shi (1891-1962) był jednym z czołowych badaczy uniwersyteckich zajmujących się analizą przewartościowania w chińskiej literaturze i tradycji. Aktywnie uczestniczył w Ruchu 4 Maja 1919 roku, jednak jego poglądy nie w pełni korespondowały z tymi, które były charakterystyczne dla późniejszych twórców partii komunistycznej. Hu Shi z krytycyzmem odnosił się do ideologii marksowskiej. W 1949 r. przeniósł się na Tajwan. W Chinach Ludowych wielokrotnie organizowano różnego rodzaju manifestacje i kampanie, w czasie których zwalczano jego poglądy. Hu Shi zmarł w 1962 r. w Stanach Zjednoczonych. Na Tajwanie jest uważany za jednego z najwybitniejszych naukowców. Przed bramą Academia Sinica znajduje się jego pomnik. Aktywność środowisk akademickich. Ruch No\0ej Kultury (1915-1919) 69 rozumienia z Wielką Brytanią, Francją, Rosją i Włochami, w których państwa te uznawały prawa japońskie do ziem należących uprzednio do Niemiec. Podpisanie porozumień spowodowało, że Japonia wycofała swoje weto w sprawie udziału Chin w wojnie. Uczestnictwa chińskiego od dłuższego czasu domagały się Stany Zjednoczone. Zasadniczą kwestią w tej materii była strategia nieograniczonych działań wojennych realizowana przez niemieckie łodzie podwodne¹²⁷. Pod naciskiem mocarstw Chiny 14 marca 1917 roku zerwały stosunki dyplomatyczne z Niemcami. Decyzja ta, pomimo negatywnych konsekwencji, dawała jednak szansę osiągnięcia pewnych korzyści. Szczególnie interesująca była sprawa przyszłości koncesji niemieckich i au-stro-węgierskich. Co więcej, Chiny mogły wziąć udział w konferencji paryskiej po zakończeniu wojny jako członek koalicji państw zwycięskich. 2 grudnia 1917 roku Japonia i Stany Zjednoczone zawarły porozumienie w sprawie Chin. Do wymiany not pomiędzy rządami obu krajów doszło w Waszyngtonie. Ze strony amerykańskiej podpis złożył sekretarz stanu Robert Lansing, a Japończyków reprezentował minister spraw zagranicznych Kikujiro Ishii. W porozumieniu Lansing-Ishii obydwie strony zobowiązały się do poszanowania niepodległości i terytorialnej integralności Chin. Wyraziły również swoje poparcie dla polityki „otwartych drzwi” w handlu z Państwem Środka. Warto jednak odnotować jeszcze jeden szczegół tych rozmów. W oświadczeniu poprzedzającym tekst wyszczególnionych w dokumencie zasad znajdowało się stwierdzenie, w którym Stany Zjednoczone uznawały prawa Japonii do utrzymania „specjalnych stosunków” z Chinami. Prawa te rzekomo miały wynikać z „bliskości terytorialnej” (territorial propinquity) obu państw¹²⁸. W Stanach Zjednoczonych wielu wpływowych polityków domagało się uregulowania stosunków z Japonią. Z niepokojem obserwowano rosnącą potęgę tego kraju. Porozumienie w kwestii chińskiej miało na celu rozładowanie napięcia pomiędzy obu państwami. Jednocześnie warto dodać, iż poprawne stosunki umożliwiały rozszerzenie wzajemnych powiązań w sferze gospodarczej. W czasie I wojny światowej doszło do istotnych przeobrażeń na rosyjskiej scenie politycznej. System carski uległ załamaniu. W połowie drugiego dziesięciolecia coraz częściej dochodziło do różnego rodzaju wystąpień chłopskich, strajków i demonstracji robotniczych, co miało poważny wpływ na sytuację wewnętrzną Rosji. W marcu 1917 roku wybuchła rewolucja, w następstwie której car Mikołaj II został zmuszony do abdykacji. Ukonstytuował się Rząd Tymczasowy działający niezależnie od cara. Wkrótce Rosja przeżyła jednak kolejny wstrząs. W październiku 1917 roku ¹²⁷ W styczniu 1917 r. Niemcy podjęły decyzję o nieograniczonej wojnie podwodnej. Władze niemieckie zdawały sobie sprawę, że przełamanie blokady stosowanej przez floty państw koalicji to dla nich być albo nie być. Tę decyzję gorąco popierali głównodowodzący Paul von Hindenburg oraz szef sztabu Erich Ludendorff. Od tej pory niemieckie łodzie podwodne (było ich ponad 100) atakowały wszystkie statki handlowe, pasażerskie, okręty wojenne, zarówno państw biorących udział w wojnie, jak i neutralnych. Decyzja władz niemieckich w dużym stopniu przyczyniła się do przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny w kwietniu 1917 r. (A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871-1945, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 98-99). ¹²⁸ L. Pastusiak, op. cit., s. 145. 70 Rozdział N Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (bolszewików) - SDPRR(b), dowodzona przez Włodzimierza Lenina, wywołała rewolucję komunistyczną. 25 października Komitet Wojskowo-Rewolucyjny przy Piotrogrodzkiej Radzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich dokonał przewrotu w Piotrogrodzie. Obalono Rząd Tymczasowy, proklamując jednocześnie władzę rad. Rosja wycofała się z udziału w wojnie. W listopadzie 1917 roku Rada Komisarzy Ludowych zwróciła się do państw uczestniczących w wojnie (w tym do Chin) z propozycją rozpoczęcia rokowań pokojowych, jednak rząd chiński ją odrzucił. W marcu 1918 roku odwołał również swojego posła z Moskwy. W lipcu 1918 roku V Ogólnorosyjski Zjazd Rad uchwalił konstytucję Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Rad. W ciągu następnych miesięcy w Rosji toczyła się wojna domowa pomiędzy bolszewikami i kontrrewolucjonistami (białogwardzistami)¹²⁹. Decydującą rolę w zwycięskiej rewolucji w Rosji odegrały środowiska proletariackie. Niewątpliwie była to siła, z którą należało się liczyć. Zgodnie z twierdzeniem Włodzimierza Lenina, pod koniec XIX stulecia proletariat i półproletariat w Rosji liczył ponad 63 min osób, czyli ponad połowę ogółu ludności. W. Niemczinow pisał, iż w 1913 roku w Rosji można było wyróżnić następujące kategorie społeczne: klasę robotniczą - 14,8%, drobnorolnych chłopów i rzemieślników - 66,7%, burżuazję -16,3%, inteligencję - 2,2%. Proletariat przemysłowy w Rosji liczył 3,4 min osób¹³⁰. Warto te dane porównać z danymi na temat struktury społeczeństwa chińskiego. Pod koniec I wojny światowej w Chinach w produkcji fabrycznej i w transporcie było zatrudnionych około 2,5 min ludzi, a w produkcji rzemieślniczej i chałupniczej około 8-12 min¹³¹. Według szacunków proletariat chiński liczył w 1920 roku 1,5 min osób. Spośród tego 40% pracowało w przedsiębiorstwach będących własnością cudzoziemców. Zgodnie z tymi danymi proletariat stanowił zaledwie 0,5% ludności Chin¹³². W tym stadium rozwoju przemysłowego chińscy robotnicy nie posiadali swoich organizacji zawodowych i politycznych. Trudno też mówić o jakimkolwiek ich zorganizowaniu. Proletariat chiński był bardzo rozproszony. Koncentrował się tylko na niektórych obszarach, oddalonych od siebie. Można wskazać, iż trudności komunikacyjne z pewnością hamowały proces konsolidacji ruchu. Brak wzajemnych powiązań sprawiał, że proletariat chiński był niejednolity i podzielony. ¹²⁹ Szerzej na temat wydarzeń w Rosji w latach 1917-1921 zob.: A. Czubiński, Rewolucja Październikowa w Rosji i ruchy rewolucyjne w Europie lat 1917-1921, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1988, s. 17-49; L. Bazylow, op. cit., 491-508. ¹³⁰ I.I. Minc, Istorija Wielikogo Oktiabria, t. I: Swierżenije samodzierżawia, Moskwa 1967, s. 15-18, [za:] A. Czubiński, op. cit., s. 19-20. ¹³¹ M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 165-166. ¹³² J. Chesnaux, Kitajskoje raboczeje dwiżenije w 1919-1927 gg., Moskwa 1969, s. 80, [za:] Maoizm, Zakład Międzynarodowego Ruchu Robotniczego Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR, KiW, Warszawa 1973, s. 63. Jacques Guillermaz podawał, że na początku lat 20. XX w. w Chinach pojawiła się licząca 2 min ludzi klasa robotnicza (J. Guillermaz, Histoire du Parti Communiste Chinois (1921-1949), t. I, Paris 1968, s. 50, [za:] R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, Instytut Krajów Socjalistycznych PAN, Warszawa 1987, s. 11). Aktywność środowisk akademickich. Ruch No^ej Kultur'; (1915-1919) 71 Wybuch rewolucji w Rosji w znacznym stopniu wpłynął na wydarzenia w Państwie Środka. Dla wielu z pewnością stanowił ważne źródło inspiracji. Warto jednak zaznaczyć, że ruch komunistyczny w Chinach rodził się zupełnie w innym klimacie. Dla chińskich działaczy rewolucyjnych najważniejsze było ich własne państwo, dlatego też na pierwszym miejscu stawiali oni walkę z imperializmem. Rewolucja w ich planach była sprawą drugorzędną. Widoczne to było szczególnie w okresie wojny antyjapońskiej w latach 30. XX stulecia. Do Chin szybko dotarły informacje o wydarzeniach w Rosji. W chińskiej prasie pojawiło się wiele artykułów na ten temat. Jednym z najbardziej gorących apologetów zwycięskiej rewolucji bolszewickiej był Li Dazhao. W latach 1913-1917 przebywał on w Tokio, gdzie studiował ekonomię polityczną na Uniwersytecie Waseda¹³¹ * ¹³³. Po powrocie do Chin w 1918 roku kierował biblioteką na Uniwersytecie Pekińskim. Jednym z pracowników tamtejszej biblioteki w czasie jego urzędowania był Mao Ze-dong. Li Dazhao od początku popierał rząd stworzony przez bolszewików. W artykule Zwycięstwo bolszewizmu pisał, że pokonanie Niemców było zwycięstwem humanitaryzmu i pacyfizmu, praworządności i wolności, demokracji i socjalizmu. Było to jednocześnie zwycięstwo bolszewizmu, a także światowej klasy pracującej. Wedle słów Li Dazhao, błędem było wskazywanie na prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodorowa Wilsona i innych jako ojców sukcesu. W oczach bolszewików, pisał Li Dazhao, zakończona wojna nie była ich wojną. Była to wojna cara, cesarza, królów i pozostałych władców, a także wojna rządów kapitalistycznych. Uwaga bolszewików koncentrowała się na walce klasowej, na walce światowego proletariatu i zwykłych ludzi przeciw kapitalistom tego świata. Bolszewicy stanowili tę siłę, która mogła doprowadzić do zjednoczenia całego proletariatu. Zwycięstwo bolszewików było w oczach Li Dazhao „zwycięstwem ducha powszechnego przebudzenia w sercach ludzkości XX wieku”¹³⁴. Li stał się jednym z najgorętszych orędowników zaszczepienia doświadczeń rosyjskich na gruncie chińskim¹³⁵. W krótkim czasie skupiła się ¹³¹ Li Dazhao zorganizował w Japonii Towarzystwo Naukowe Świętego Kontynentu. Towa- rzystwo analizowało aktualną sytuację Chin w kontekście zmian na arenie międzynarodowej. Li negatywnie ocenił postępowanie Japonii. Dwadzieścia jeden żądań oraz polityka podporządkowywania sobie coraz większych obszarów zmierzały zdaniem Li Dazhao do stopniowej utraty suwerenności przez Chiny. Podobną politykę uprawiały inne mocarstwa. W tej sytuacji przed Chinami stanęła groźba rozbiorów. Li wzywał wszystkich Chińczyków do mobilizacji w celu podjęcia walki z obcymi wpływami. Twierdził, iż tylko oni są w stanie zapewnić byt swojemu państwu. Warto nadmienić, iż wówczas na obszarze Japonii obok organizacji stworzonej przez Li Dazhao działała również inna, której twórcą był Sun Yatsen. Doprowadził on w 1914 r. do reorganizacji Kuomintangu, powołując do życia Chińską Partię Rewolucyjną. Negatywnie oceniała ona rządy Yuan Shikaia, propagując przywrócenie zasad demokratycznych oraz konstytucji z 1912 r. (Historia nowożytna Chin, s. 626-627). ¹³³ Li Dazhao, The Victory of Bolshevism, 15 XI 1918, Hsin-ch’ing-nien, [w:] Ssu-yu Teng, J.K. Fairbank, op. cit., s. 246-249. ¹³⁵ Li Dazhao był jednym z założycieli powstałego w lipcu 1918 r. Towarzystwa Naukowego Młodych Chin, skupiającego ludzi różnych orientacji politycznych. Na łamach prasy Li wielokrot 72 Rozdział N wokół niego liczna grupa zwolenników. Hasła propagowane przez niego trafiały na podatny grunt. Li Dazhao przewodził najbardziej radykalnej grupie młodzieży, która zasiliła w późniejszym okresie szeregi partii komunistycznej. Zwycięstwo bolszewików i propagowana przez nich polityka zagraniczna zyskiwała aprobatę w kręgach militarystów w północnych Chinach. Odrzucenie traktatów zawartych przez władze carskie powodowało, że pojawiła się szansa rozwiązania sprawy własności i wykorzystywania Kolei Wschodniochińskiej¹³⁶. Rosja Sowiecka mogła stać się, w ich mniemaniu, przeciwwagą dla wpływów mocarstw zachodnich oraz Japonii. Na przełomie 1917 i 1918 roku bolszewicy prowadzili rozmowy z chińskim ambasadorem w Rosji Liu Qinrenem w sprawie anulowania nierówno-prawnych traktatów chińsko-rosyjskich i japońsko-rosyjskich z lat 1907-1916, które odnosiły się do Chin, oraz w kwestii nawiązania stosunków dyplomatycznych. Pod koniec marca 1918 roku rozmowy przerwano. Duan Qirui odwołał pod naciskiem Tokio i innych mocarstw swojego posła¹³⁷. Jednocześnie zawarł porozumienie wojskowe z Japończykami. Pomimo przerwania rozmów bolszewicy nadal deklarowali chęć zbliżenia z Chinami. W lipcu 1918 roku zastępca komisarza spraw zagranicznych Gieorgij Wasi-liewicz Cziczerin podtrzymał wcześniejsze stanowisko rządu sowieckiego. 25 lip-ca kolejny zastępca komisarza spraw zagranicznych, Lew Michajłowicz Karachan, wystosował deklarację do narodu chińskiego, a także do rządów pekińskiego oraz kantońskiego. Rząd sowiecki zobowiązał się anulować traktat chińsko-rosyjski z 1896 roku i tzw. Protokół bokserski z 1901 roku, jednocześnie zrzekał się kontrybucji z niego wynikających. Ogłoszono zasadę nieingerencji w wewnętrzne sprawy Chin¹³⁸. nie odnosił się do rewolucji październikowej w Rosji i komunizmu (Historia nowożytna Chin, s. 670-671). ¹³⁶ W listopadzie i grudniu 1917 r. nowe władze sowieckie rozpoczęły ofensywę dyplomatyczną. Pozyskanie Chin z pewnością stało się celem nadrzędnym. W listopadzie i grudniu 1917 r. toczono rozmowy z ambasadorem rządu pekińskiego. Bolszewicy określili plan nawiązania wzajemnych stosunków dyplomatycznych na nowych warunkach. Pod naciskiem mocarstw rząd pekiński wycofał się z tych negocjacji. Należy jednak podkreślić, iż w Pekinie istniała chęć zbliżenia z Moskwą. Rząd sowiecki wystąpił z propozycjami, które Chińczycy uznali za nader interesujące, szczególnie jeśli chodzi o przyszłość Kolei Wschodniochińskiej. Gieorgij W. Cziczerin mówił: „Sądzimy, że jeśli część pieniędzy, włożonych przez naród rosyjski w budowę kolei, zostanie mu przez Chiny zwrócona, to mogą one ją wykupić wcześniej niż przewidywał kontrakt” (G.W. Cziczerin, Statji i rieczy po woprosam mieżdunarodnoj polityki, Moskwa 1961, s. 59, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu od końca XVI w. do 1945 r„ red. J. Żuków, M. Składkowski, A. Dubiński, przeł. H. Jaźwińska, PWN, Warszawa 1981, s. 323). ¹³⁷ Sowietsko-kitajskije otnoszenija, 1917-1957 gg. Sbornik dokumentów, red. I.F. Kurdjukow [et al.J, Moskwa 1959, s. 8, [za:] T. Dmochowski, Interwencja mocarstw na Syberii i Dalekim Wschodzie (1918-1922), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000, s. 19. ¹³⁸ W. Rodziński, Chiny w ogniu. Rewolucja w latach 1925-1927, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983, s. 37-38. Rozdział *9 Ruch 4 Maja 1919 roku. Początki Komunistycznej Partii Chin (1921) Zakończenie I wojny światowej powodowało konieczność uregulowania wielu spraw. W Chinach z dużą nadzieją oczekiwano na rozpoczęcie paryskich rozmów pokojowych. Chiny, dzięki uczestnictwie w wojnie, występowały tam formalnie jako jedno ze zwycięskich państw. Szczególnie duże znaczenie dla Państwa Środka miała deklaracja rządu Stanów Zjednoczonych o konieczności rozwiązania wszystkich sporów kolonialnych. W praktyce delegacja chińska nie odegrała jednak żadnej roli w czasie obrad, ponieważ całkowicie pominięto wysuwane przez nią postulaty¹³⁹. Głównym celem Chińczyków miało być przede wszystkim odzyskanie kontroli nad utraconymi terytoriami, odzyskanie niezależności celnej oraz zniesienie przepisów o ekstery-torialności. Duże nadzieje wiązano w Pekinie ze Stanami Zjednoczonymi, w których upatrywano potencjalnego obrońcy interesów Chin. Rząd chiński oświadczył, iż nie uzna żadnych porozumień zawartych bez jego udziału. Na konferencji pokojowej w Paryżu Japończycy zażądali przyznania im praw własności do zdobytej przez nich w 1914 roku kolonii niemieckiej Jiaozhou. Faktycznie okupowali oni również przylegające do niej skrawki chińskiej prowincji Shandong. Uczestnicy konferencji wersalskiej jednogłośnie uznali prawa Japonii do tych terytoriów, nie zważając na protesty Chin. Decyzję w tej kwestii podjęto 30 kwietnia 1919 roku i włączono do traktatu wersalskiego jako artykuły 156-158. I³’ Chiny wysłały na konferencję sześćdziesięciodwuosobową delegację z pięcioma doświadczonymi dyplomatami na czele. Jej wysiłki w czasie negocjacji nie dały jednak żadnych rezultatów. Ówczesny szef rządu w Pekinie, Duan Qirui, chcąc umocnić swoje wpływy, doprowadził wcześniej do tajnego porozumienia z Japończykami. O tym fakcie nie poinformowano negocjatorów wysłanych do Francji. Duan Qirui zezwolił Japonii na przejęcie wpływów na półwyspie Shandong, z którego po wojnie wycofali się Niemcy. Tajny układ podpisano we wrześniu 1918 r. Na mocy tych porozumień Japończycy uzyskali prawo utworzenia garnizonów wojskowych i własnych sił policyjnych w największych miastach półwyspu, Jinan i Qingdao. W zamian za to zobowiązali się rozbudować sieć kolejową w Shandongu (B. Góralczyk, Pekińska Wiosna 1989. Początki ruchu demokratycznego w Chinach, Studio Wydawnicze Familia, Warszawa 1999, s. 13). 74 Rozdział N Nadzieje Chin wiązane z Amerykanami całkowicie zawiodły. Rząd Stanów Zjednoczonych realizował swoją politykę ustępstw w stosunku do Japonii. Zachowywał się tak samo jak jego europejscy partnerzy, którzy woleli powstrzymać się od zatargów z Japończykami. Waszyngton uznał prawa Japonii do Shandongu, jednak uczynił to wbrew oczekiwaniom społeczeństwa amerykańskiego. Decyzje podjęte w Wersalu wywołały falę rozgoryczenia wśród ludności chińskiej. W Pekinie i innych miastach doszło do licznych wystąpień przeciwko decyzjom mocarstw. Społeczeństwo chińskie długo wierzyło, że Stany Zjednoczone będą walczyć o ich prawa podczas konferencji pokojowej. Amerykański ambasador w Pekinie, Paul Reinsch, tak skomentował panującą wówczas sytuację: „Przypuszczalnie nigdzie na świecie nie wiązano tyle nadziei ze stanowiskiem Ameryki w Wersalu, co w Chinach. Chińczycy wierzyli Ameryce i zapewnieniom prezydenta Wilsona. Tym większe jest teraz rozczarowanie i zawód w stosunku do prezydenta, który zajmował kierowniczą pozycję na konferencji paryskiej”¹⁴⁰. Mocarstwa nie zaakceptowały żadnego z postulatów zgłaszanych w czasie konferencji przez chińską delegację. Na znak protestu 28 czerwca 1919 roku Chiny nie podpisały traktatu. W okresie późniejszym zawarły osobny traktat pokojowy z Niemcami. Stany Zjednoczone podpisały traktat wersalski, jednakże go nie ratyfikowały. Był to duży cios dla prezydenta Wilsona, który miał przemożny wpływ na ostateczny kształt owych porozumień. Duże nadzieje wiązał on z utworzoną wówczas Ligą Narodów, ale brak zgody Senatu USA na ratyfikację traktatu wersalskiego uniemożliwił Amerykanom wejście do tej organizacji. Stany Zjednoczone tą decyzją wyraziły swoją niechęć do mieszania się w sprawy Europy. W związku z tym, iż traktat wersalski nie został ratyfikowany przez stronę amerykańską, pojawił się problem praw do Shandongu, które pierwotnie scedowano na Japonię. To musiało wpłynąć na późniejsze relacje Japonii z Chinami i USA. Decyzja o odrzuceniu traktatu wersalskiego wynikała również z faktu, iż większość Amerykanów nie była zainteresowana aktywnym uczestnictwem w określaniu ładu powojennego. Krzysztof Michałek pisał: „Odrzucenie przez Senat traktatu wersalskiego i w rezultacie tego nie przystąpienie Stanów Zjednoczonych do Ligi Narodów oznaczało w przekonaniu większości Amerykanów powrót do polityki izolacji w stosunkach z zagranicą, w szczególności zaś z Europą. Ku zaskoczeniu zapewne wielu z nich USA były związane ze światem tak licznymi i mocnymi więzami, że powrót do wymarzonej izolacji po prostu nie był możliwy”¹⁴¹. W maju 1919 roku chińskie społeczeństwo zapoznało się z decyzjami podjętymi w czasie konferencji wersalskiej. Reakcja była natychmiastowa. 4 maja na placu Tiananmen doszło do wielkiej demonstracji, w której wzięło udział trzy tysiące studentów z Uniwersytetu Pekińskiego oraz z innych uczelni pekińskich. Manifestacje ¹⁴⁰ Zhou Zezong, The May Fourth Movement: intellectual revolution in modern China, Cambridge, MA 1960, s. 94, [za:] S. Głąbiński, Ameryka patrzy na Chiny, KiW, Warszawa 1973, s. 23. ¹⁴¹ K. Michałek, Na drodze ku potędze. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1861-1945, KiW, Warszawa 1994, s. 347. Ruch 4 Maja 1919 roku. Początki Komunistycznej Partii Chin (1921) 75 odbyły się również w innych dużych miastach Chin. Masowo bojkotowano towary pochodzenia japońskiego. Wśród uczestników Ruchu 4 Maja 1919 roku znaleźli się zarówno intelektualiści, jak i działacze polityczni. Obok postulatów odnowy chińskiej kultury i zreformowania pisma pojawiły się hasła nawołujące do walki z obcymi wpływami oraz zreformowania systemu politycznego w duchu demokratycznym. Ruch miał charakter wyraźnie patriotyczny, skupiał ludzi, dla których ideą nadrzędną było wyzwolenie Chin. Silny nacjonalizm wyrażał się w działaniach manifestantów. W niedługim czasie w ramach ruchu wykształciły się dwa odłamy. Lewe skrzydło ruchu dało początek Komunistycznej Partii Chin. Główną rolę w określaniu założeń nowej organizacji odegrali Li Dazhao, Chen Duxiu oraz Zhang Guotao. Na drugim biegunie znaleźli się działacze akademiccy, tj. Hu Shi, Cai Yuanpei oraz Fu Sinian, którzy zajęli się badaniem i analizą chińskiej historii i kultury w kontekście zmian historycznych. Wspomniany już wcześniej Hu Shi był jednym z czołowych uczestników Ruchu 4 Maja 1919 roku. Reprezentował nurt, który można określić jako pragmatyczny. W 1917 roku został profesorem filozofii oraz szefem Wydziału Literatury Angielskiej na Uniwersytecie Pekińskim. W tym czasie był już szeroko znany ze swoich poglądów. Wkrótce zajął odmienne stanowisko od tego, które reprezentowali Chen Duxiu i Li Dazhao. Próbowali oni wskazywać na nowe elementy chińskiej myśli poprzez doktrynę marksowską. Hu Shi stał natomiast na stanowisku konieczności wykorzystania na gruncie chińskim doświadczeń Zachodu. W Znaczeniu Nowej Myśli z 1 listopada 1919 roku pisał: „Analizuj problemy. Przedstawiaj teorie naukowe. Dostrzegaj dorobek naszego dziedzictwa narodowego. Przekształcaj cywilizację”. Przypomniał słowa Fryderyka Nietzschego, według którego współczesność to „era ewolucji wszystkich wartości”. Hu mówił, iż z jednej strony należy dyskutować o różnych problemach społecznych, politycznych, religijnych, kulturowych, a z drugiej -przedstawiać nową myśl, nową naukę, nową literaturę i nowe wierzenia zaczerpnięte z Zachodu. Hu Shi podkreślał, że w tym względzie powinna dominować postawa krytycyzmu. Postawa wobec starej kultury i nauki nie powinna wyrażać ślepego posłuszeństwa ani opierać się tylko na kompromisie, powinna raczej uwidaczniać chęć przekształcenia dziedzictwa narodowego¹⁴². Inny przedstawiciel tego okresu, wybitny nowelista Lu Xun, opowiadał się za odrzuceniem wszystkiego, co przestarzałe. Należało, jego zdaniem, czerpać z tego, co mogło pomóc Chinom. W tym celu powinno się studiować myśl zachodnią. Tylko nowe i postępowe idee i koncepcje zasługują na uwagę. Wiele środowisk intelektualnych głosiło konieczność odnowy społeczeństwa i państwa, podkreślając konieczność walki z obcymi wpływami - należało dokonać moralnego i obyczajowego przeobrażenia Chin. Działania uczestników Ruchu 4 Maja 1919 roku w pierwszej fazie były skierowane przede wszystkim przeciw polityce mocarstw. Wśród demonstrujących dominowały N:Hu Shi, The Significance of the New Thought, 1919, Hu Shih wen-ts’un, [w:] Ssu-yu Teng, J.K. Fairbank, op. cit., s. 252-255. 76 Rozdział N hasła nawołujące do obalenia Dwudziestu jeden żądań i odwołania ministrów bio-rących udział w konferencji w Paryżu, określanych mianem zdrajców ojczyzny. Działania Ruchu 4 Maja 1919 roku stały się momentem zwrotnym w historii Chin. Wówczas nastąpiło uaktywnienie się wielu środowisk, których jedynym celem było wyzwolenie Chin spod obcej dominacji. Uczestnicy ruchu żądali odrzucenia traktatu wersalskiego. Jednocześnie podkreślali konieczność rozciągnięcia suwerenności chińskiej na obszar Qingdao i Shandongu. Postulowano ukaranie zdrajców: Cao Ru-lina, Lu Zongyu i Zhang Zongxianga. Wzywano do rozpoczęcia pertraktacji z Południem, zaprzestania prześladowań i represji, przestrzegania zasady wolności zebrań i wolności wypowiedzi¹⁴³. W tym czasie dochodziło również do istotnych przeobrażeń w sferze międzynarodowej. Duże znaczenie dla Państwa Środka miały wypadki rozgrywające się na Dalekim Wschodzie na przełomie drugiego i trzeciego dziesięciolecia XX wieku. Dalekowschodnia polityka zagraniczna nowych sowieckich władz w Moskwie mu-siała ze zrozumiałych względów budzić zainteresowanie rządu pekińskiego i mili-tarystów z południa Chin. Istotnym wydarzeniem w kontekście określania wzajemnych stosunków było powstanie 6 kwietnia 1920 roku na terenie wschodniej Syberii i na Dalekim Wschodzie nowego państwa - Republiki Dalekiego Wschodu (RDW). Wszystko wskazywało, iż nowy twór państwowy miał charakter jedynie tymczasowy. Na jego czele jako premier stanął bolszewik Boris Szumiacki. Dosyć szybko nowy rząd uzyskał uznanie Moskwy. Od samego początku RDW pełniła rolę satelity wielkiego sąsiada. Miała być w zamyśle twórców państwem buforowym, stworzonym dla potrzeb chwili. Nikt w Moskwie nie miał wątpliwości co do przyszłości tej republiki¹⁴⁴. Jej powstanie leżało w interesie zarówno bolszewików, jak i Japończyków. Ci ostatni forsowali koncepcję państwa buforowego, które oddzielałoby Chiny i Japonię od Rosji Sowieckiej. Co więcej, rysowała się również szansa zorganizowania nowego państwa wedle własnych wzorców i roztoczenia tam swoich wpływów. Zgoła inne cele przyświecały bolszewikom. Zaangażowani na zachodzie Europy musieli zabezpieczyć się z drugiej strony. Z pewnością porozumienie z Japonią w kwestii RDW miało charakter chwilowy. Włodzimierz Lenin w grudniu 1920 roku tak określił ówczesną politykę sowietów względem RDW: „bufor jest buforem po to, by odczekać jakiś czas, a następnie pobić Japończyków”¹⁴⁵. O tymczasowości tego tworu świad ¹⁴³ Dwiżenijie 4 maja 1919 goda w Kitaje. Dokumienty i materiały, Moskwa 1969, s. 303-305, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 339-340. ¹⁴⁴ Dalibiuro (Dalekowschodnie Biuro) RKP(b), powołane w celu koordynowania działań organizacji partyjnych Zabajkala i Dalekiego Wschodu zgodnie z wytycznymi centralnego ośrodka w Moskwie, jasno określało zamiary Rosji Sowieckiej względem państwa buforowego: „obrona [rosyjskiego Dalekiego Wschodu] pod odsłoniętym sztandarem postawiłaby Rosję Sowiecką w obliczu nowej wojny. Jedynym rozwiązaniem do przyjęcia, w opinii odpowiedzialnych centrów partii i rządu, jest utworzenie na terytorium od Bajkału do Oceanu Spokojnego tworu państwowego pod demokratycznym sztandarem” (SSSR i Japonija, Moskwa 1987, s. 27, [za:] T. Dmochowski, op. cit., s. 186). ¹⁴⁵ Przemówienie na posiedzeniu frakcji RKP(b) VIII Zjazdu Rad w związku z dyskusją nad sprawozdaniem Wszechrosyjskiego CKW i RKL z działalności w dziedzinie polityki zagranicznej Ruch 4 Maja 1919 roku. Początki Komunistycznej Partii Chin (1921) 77 czyło choćby to, że nie został wyraźnie określony jego zasięg terytorialny (mówiono jedynie o obszarze położonym na wschód od jeziora Bajkał) ani kształt ustrojowy. Jednym z nadrzędnych celów Rządu Tymczasowego RDW i Moskwy stało się nawiązanie bliższych stosunków z rządem pekińskim. W piśmie skierowanym do Chińczyków stwierdzono: „po wycofaniu wojsk japońskich i pobiciu Siemionowa nowy rząd będzie państwem buforowym, chętnie widzianym przez Japończyków i Rządy Sowietów”¹⁴⁶. Rząd pekiński uzależniał pozytywną decyzję w tej sprawie od spełnienia przez RDW kilku warunków. Chodziło przede wszystkim o to, by delegacja RDW zobowiązała się do zaniechania prowadzenia bolszewickiej akcji agitacyjnej na terytorium Chin. Poruszono również kwestię zrekompensowania strat poniesionych przez kupców chińskich w czasie rewolucji w Rosji. Jednocześnie RDW powinna zagwarantować pełnię praw Chińczykom zamieszkałym na obszarze republiki¹⁴⁷. Rząd Tymczasowy RDW nie był jednak w stanie nawet odnieść się do argumentów chińskich, gdyż w Moskwie nie zamierzano dłużej rozgrywać tej karty. Już 12 października 1922 roku Biuro Polityczne KC RKP(b) podjęło decyzję o likwidacji w najbliższym czasie dalekowschodniego tworu państwowego¹⁴⁸. W następnym miesiącu na łamach prasy pojawiły się artykuły opisujące to zagadnienie. 13 listopada została zwołana w Czycie ostatnia sesja Zgromadzenia Ludowego RDW. W porządku obrad znalazł się tylko jeden punkt: władze republiki miały zwrócić się z prośbą o włączenie podległego im terytorium do Związku Sowieckiego. W tej sytuacji Moskwie nie pozostało oczywiście nic innego, jak pozytywnie odnieść się do tej „prośby”. W ten sposób problem przyszłości stosunków pomiędzy Republiką Dalekiego Wschodu a Chinami przestał być aktualny. Niepokój władz chińskich budził również wzrost potęgi japońskiej. Także inne mocarstwa zachodnie coraz głośniej zaczęły wyrażać swoje obawy z tym związane. Flota japońska w latach 20. XX wieku mogła skutecznie konkurować z najsilniejszymi siłami morskimi na świecie¹⁴⁹. W związku z tą sytuacją w Waszyngtonie powstał i wewnętrznej, 22 grudnia 1920 r., [w:] W. Lenin, Dzieła wszystkie, t. 42, Warszawa 1988, s. 161, [za:] T. Dmochowski, op. cit., s. 175. Lenin tłumaczył utworzenie RDW względami natury politycznej. Starcie z Japonią nie wchodziło wówczas w grę. W referacie z grudnia 1920 r. czytamy: „Daleki Wschód, Kamczatka, kawałek Syberii znajdują się obecnie faktycznie w posiadaniu Japonii, ponieważ zarządzają tam jej siły wojskowe, ponieważ, jak wiecie, okoliczności zmusiły nas do utworzenia państwa buforowego w postaci Republiki Dalekiego Wschodu [...] [lecz pomimo] mnóstwa bestialstw [jakich] dopuścili się Japończycy na Syberii [...] wojny z Japonią prowadzić nie możemy i musimy uczynić wszystko, ażeby spróbować nie tylko odwlec wojnę z Japonią, ale -jeśli to możliwe - uniknąć jej [w ogóle], gdyż ze zrozumiałych względów przekracza ona obecnie nasze siły” (Referat o koncesjach na posiedzeniu frakcji RKP(b) VIII Zjazdu Rad, 21 grudnia 1920 r., [w:] W. Lenin, op. cit., t. 42, s. 89, [za:] T. Dmochowski, op. cit., s. 179). ¹⁴⁶ Archiwum Akt Nowych, MSZ, Raporty, Referat Informacyjny z 1 VIII 1920, k. 51, [za:] W. Materski, Bolszewicy i samuraje. Walka dyplomatyczna i zbrojna o rosyjski Daleki Wschód (1917-1925), PWN, Warszawa 1990, s. 75. ¹⁴⁷ W. Materski, op. cit., s. 78. ¹⁴⁸ Historia KPZR, t. III, ks. 2, s. 543, [za:] W. Materski, op. cit., s. 175-176. ¹⁴⁹ W latach 1910-1921 tonaż floty japońskiej wzrósł prawie dwukrotnie z 476 do 837 tys. ton. Był to wzrost proporcjonalnie dwukrotnie większy niż sił morskich Wielkiej Brytanii i USA. Zob. 78 Rozdział "'O pomysł zorganizowania konferencji na temat ograniczenia zbrojeń morskich. Projekt pierwotnie miał dotyczyć również sił lądowych. Zamierzeniem Stanów Zjednoczonych i innych mocarstw było określenie nowej równowagi sił w Azji Wschodniej. W czasie planowanej konferencji zamierzano zająć się także sprawą Chin. 11 lipca 1921 roku prezydent USA wystosował odpowiednie zaproszenia do rządów Wielkiej Brytanii, Japonii, Francji, Włoch, Belgii, Holandii i Chin (rządu pekińskiego). Delegacja rządu Sun Yatsena nie została zaproszona. W rezultacie w konferencji uczestniczył tylko obserwator Suną. Na obrady do Waszyngtonu nie zaproszono również przedstawicieli Rosji Sowieckiej i Niemiec. Konferencja waszyngtońska rozpoczęła się 12 listopada 1921 roku. Amerykanie domagali się wprowadzenia dziesięcioletniego okresu, w którym obowiązywałby zakaz rozbudowy flot. Plan zakładał, by gotowe lub budowane okręty o łącznym tonażu liczącym niemal 2 min ton oddano na złom. Propozycja Stanów Zjednoczonych przewidywała ponadto przyjęcie proporcji wielkości trzech flot w stosunku 5:5:3. Dwie pierwsze liczby odnosiły się do flot USA i Wielkiej Brytanii. Japonia miała w myśl tych założeń posiadać flotę wielkości trzech piątych flot amerykańskiej i brytyjskiej¹⁵⁰. Amerykański sekretarz stanu Charles E. Hughes oświadczył: „Wraz z akceptacją tego planu zmniejszy się ciężar kosztów rywalizacji na morzu. Uzyskane w ten sposób ogromne sumy będzie można przeznaczyć na wspieranie postępu cywilizacji. Jednocześnie we właściwy sposób zaspokojone zostaną potrzeby obrony narodowej i kraje nasze będą miały doskonałą okazję, by podczas tych dziesięciu lat zastanowić się nad swoją przyszłością. Przygotowania do ofensywnej wojny na morzu zakończą się już teraz”¹⁵¹. Obrady zakończyły się podpisaniem układu 6 lutego 1922 roku. Tego dnia podpisano również główny układ w sprawie Chin. Wcześniej delegacja chińska przedstawiła dziesięciopunktowy program¹⁵², w którym zawarła postu H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys historii dyplomatycznej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1988, s. 86. ¹⁵⁰ F.L. Allen, Zaledwie przedwczoraj. Historia Ameryki lat dwudziestych, tłum. W. Madej, Wydawnictwo WIG-Press, Warszawa 1999, s. 129-130. ¹⁵¹ Ibidem, s. 130. ¹⁵² Program przedstawiony przez delegację chińską w Waszyngtonie odnosił się do następujących zagadnień: „1. Państwa zobowiązują się szanować i utrzymywać integralność terytorialną oraz niezależność polityczną i administracyjną Republiki Chińskiej. Z kolei Chiny zobowiązują się nie odstępować i nie wydzierżawiać jakiemukolwiek bądź państwu żadnej części swego terytorium oraz wybrzeża. 2. Chiny skłonne są zaakceptować tak zwaną zasadę »otwartych drzwi i równych szans« w handlu i przemyśle dla wszystkich państw, pozostających z Chinami w stosunkach traktatowych i realizować tę zasadę we wszystkich bez wyjątku częściach Republiki Chińskiej. 3. W celu umocnienia zaufania wzajemnego i zachowania pokoju na Oceanie Spokojnym i Dalekim Wschodzie, państwa wyrażają zgodę na niezawieranie między sobą układu lub porozumienia, dotyczącego bezpośrednio Chin lub powszechnego pokoju na Oceanie Spokojnym, bez uprzedniego wzajemnego zawiadomienia i stworzenia Chinom możności uczestniczenia w nim. 4. Wszystkie specjalne prawa i przywileje immunitetu, udzielone przez rząd chiński, zostają anulowane. 5. Niezwłocznie, lub jak na to tylko pozwolą okoliczności, zniesione zostają ograniczenia w prawnym, Ruch 4 Maja 1919 roku. Początki Komunistycznej Partii Chin (1921) 79 laty rządu pekińskiego. Oczywiście w rozumieniu mocarstw były to tylko sugestie. Nikt z obecnych nie brał pod uwagę chińskich aspiracji. Znamienne w tym kontekście były dyskusje w sprawie Chin prowadzone przez przedstawicieli poszczególnych państw biorących udział w konferencji. Na uwagę zasługuje wymiana zdań pomiędzy przewodniczącym delegacji francuskiej, Aristidem Briandem, a delegatem amerykańskim Elihu Rootem. Mówiąc o zasadzie integralności terytorialnej państwa chińskiego, Briand podkreślił, że sprawa ta nie budzi żadnych wątpliwości, problem pojawia się jednak w momencie prób określenia granic Chin. Root w odpowiedzi na to zapytał: „A co to takiego Chiny? (What is China?). Należy rozróżniać Chiny właściwe i terytorium pod zwierzchnością chińską”. Uczestnicy konferencji jasno określili swoje stanowisko, nie zamierzali dyskutować nad wszystkimi postulatami zgłaszanymi przez delegację chińską, gdyż to zajęłoby zbyt wiele czasu¹⁵³. Dokument znany pod nazwą Traktat dziewięciu mocarstw został podpisany przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Japonię, Francję, Włochy, Belgię, Holandię, Portugalię i Chiny. W dokumencie podtrzymano koncepcję „otwartych drzwi” w Chinach, co jednoznacznie wskazywało na uznanie równych praw w dokonywanej ekspansji gospodarczej. W artykule III traktatu określono podstawowe zasady tej polityki: „W celu bardziej rzeczywistego zastosowania zasady »otwartych drzwi«, tj. równości otwierających się w Chinach możliwości dla handlu i przemysłu wszystkich narodów, inne, oprócz Chin, pertraktujące państwa zgodziły się na to, że nie będą domagać się i nie będą popierać swych obywateli w żądaniach: a) porozumień, które mogłyby sprzyjać ustanowieniu na ich korzyść jakiegokolwiek bądź przewagi w prawach w stosunku do rozwoju handlowego i ekonomicznego w jakimkolwiek określonym rejonie Chin; b) takich monopoli lub przywilejów, które mogłyby pozbawić obywateli jakiegokolwiek innego państwa prawa zajmowania się w Chinach handlem lub przemysłem, lub możliwości uczestniczenia wraz z rządem chińskim lub z jakimikolwiek władzami miejscowymi w przedsiębiorstwach społecznych wszelkiego politycznym, ekonomicznym i administracyjnym życiu Chin. 6. Jeśli chodzi o istniejące zobowiązania Chin, konieczne jest ustanowienie celowych i określonych terminów, które w chwili obecnej nie są uwarunkowane. 7. Przy wyszczególnieniu środków gwarantujących prawa lub przywileje, ustanawia się zasadę, że taka gwarancja powinna być dana za zgodą gwarantujących. 8. W przyszłych wojnach, w których Chiny nie będą brały udziału, powinno się w pełni szanować ich prawa jako państwa neutralnego. 9. Przewidzieć kroki mające na celu pokojowe rozwiązanie konfliktów międzynarodowych na Oceanie Spokojnym i Dalekim Wschodzie. 10. Przewidzieć zwoływanie okresowych konferencji poświęconych dyskusjom nad problemami międzynarodowymi, dotyczącymi Oceanu Spokojnego i Dalekiego Wschodu, które stałyby się podstawą do wytyczenia ogólnej polityki państw, które się podpisały” (B.J. Ba u, Foreign Relations of China: A History and Survey, New York 1922, s. 469, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 365). Warto zaznaczyć, że z treści programowej wynika jasno, jaką postawę przyjęła delegacja chińska. Wśród wyżej wymienionych tez znalazł się zapis świadczący o respektowaniu zasady „otwartych drzwi”. Fakt, że padł on właśnie z ust chińskich delegatów, był bardzo wymowny. Nie ulega wątpliwości, że rząd chiński przyjął postawę biernego obserwatora. ¹⁵³ W. Levi, Modern Chinas Foreign Policy, Minneapolis 1953, s. 162, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 366. 80 Rozdział \) rodzaju lub w przedsiębiorstwach, które z racji swych zadań, czasu ich trwania lub geograficznej rozciągłości byłyby obliczone na paraliżowanie praktycznej możliwości zastosowania zasady równych szans”¹⁵⁴. Państwa sygnatariusze zobowiązały się, że nie będą ubiegać się o specjalne prawa i przywileje w Państwie Środka oraz nie będą tworzyć tam stref wpływów. Jednocześnie potwierdziły, że nie będą naruszać przywilejów innych krajów zaprzyjaźnionych na tym terytorium. Mocarstwa zapewniły, że zasada nienaruszalności i niezawisłości Chin będzie przestrzegana. Zobowiązały się respektować suwerenność, niepodległość oraz terytorialną i administracyjną integralność Chin. Nie zdecydowano się jednak na zniesienie zasady eksterytorial-ności. W czasie konferencji nie zapadły także żadne wiążące decyzje dotyczące Kolei Wschodniochińskiej. 22 lutego podpisano w Waszyngtonie porozumienie chińsko-japońskie. Na podstawie tej umowy Japonia zgodziła się zwrócić Chinom magistralę kolejową Jinan--Qingdao, w zamian za 35 min jenów. Co ciekawe, kwotę tę rząd chiński miał pożyczyć z banków japońskich¹⁵⁵. W Waszyngtonie uzgodniono również sprawy związane z sytuacją na Oceanie Spokojnym. Stany Zjednoczone wyraziły wówczas zgodę na przejęcie przez Japonię byłych kolonii niemieckich. Porozumienie mocarstw wywołało niezadowolenie społeczeństwa chińskiego. Mao Zedong tak skomentował podpisanie porozumień pomiędzy mocarstwami w sprawie Chin: „W 1922 roku na zwołanej przez Stany Zjednoczone waszyngtońskiej konferencji dziewięciu mocarstw podpisano pakt, który przywracał dawną sytuację w Chinach: znalazły się one znów pod wspólnym panowaniem kilku państw imperialistycznych”¹⁵⁶. Charakterystyczne było również to, że decyzje, które zapadły w Waszyngtonie, nie do końca usatysfakcjonowały stronę japońską. Od dłuższego czasu w Tokio przeważali zwolennicy stosowania wobec Chin rozwiązań siłowych. Powyższe porozumienia w pewnym sensie krępowały Japonii ręce. Jeden z czołowych ideologów imperializmu i militaryzmu japońskiego, Ikki Kita, już kilka lat wcześniej, w 1919 roku, po podpisaniu traktatu pokojowego w Wersalu, określił kierunek, w jakim zamierzała podążać Japonia: „Cesarstwo Japońskie ma bezsporne prawo wszcząć wojnę w obronie własnej. Toczyć ją będzie z narodami posiadającymi terytoria zbyt rozległe albo rządzone w sposób wręcz nieludzki. Trzeba na przykład oderwać Australię od Wielkiej Brytanii albo Syberię Wschodnią od Rosji. Nasze państwo będzie uprawnione do prowadzenia wojen dla wyzwolenia uciskanych ludów Azji [... ] Przykładowo, walczyć możemy celem wyzwolenia Indii z angielskiego jarzma, a Chin spod obcego ucisku”¹⁵⁷. Wydźwięk tego stwierdzenia był jasny. Pod ¹⁵,¹ Waszyngtonskaja konfierencija po ograniczeniu woorużenij w tichookieanskim i dalniewo-stocznym woprosom 1921-1922 gg., Moskwa 1924, s. 78, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 367. ¹⁵⁵ W. Rodziński, Historia Chin, s. 600-601; H. Batowski, op. cit., s. 86-87. ¹⁵⁶ Mao Zedong, Dzieła wybrane, t. I, KiW, tłum, z wydania rosyjskiego, Warszawa 1953, s. 213-214. ¹⁵⁷ A. Zischka, La Japon dans le Monde, Paryż 1936, s. 96, [za:] S. Lewicki, Pod znakiem chryzantemy. Z dziejów wywiadu japońskiego w latach 1980-1945, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987, s. 57. Ruch 4 Maja 1919 roku. Początki Komunistycznej Partii Chin (1921) 81 pretekstem obrony chińskiej niezależności i wyzwolenia Chin spod obcych wpływów Japonia przygotowywała się do przyszłej agresji. Położenie międzynarodowe Chin z roku na rok stawało się coraz trudniejsze. Dodatkowo sprawę komplikowała sytuacja wewnętrzna kraju. Walki o wpływy pomiędzy poszczególnymi grupami militarystów powodowały, że kraj stawał się łatwym łupem dla obcych państw. Kliki, instrumentalnie wykorzystywane w polityce mocarstw, miały bardzo ograniczone pole manewru. W połowie 1920 roku doszło do konfrontacji zbrojnej pomiędzy kliką zhilijską, popieraną przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię, a projapońską kliką Anfu. Ta druga poniosła klęskę, w rezultacie czego Duan Qirui utracił stanowisko. Do władzy doszła klika zhilijską z Wu Peifu na czele. Sytuacja ta nie zadawalała Japończyków, którzy nie mogli przystać na takie rozwiązania. Do akcji wkroczyła popierana przez nich klika mukdeńska Zhang Zuolina. Po wyeliminowaniu grupy Anfu władza znalazła się w rękach przedstawicieli dwóch opozycyjnych ugrupowań, klik zhilijskijej i mukdeńskiej, które wspólnie kontrolowały rząd pekiński. Z upływem czasu klika mukdeńska zaczęła jednak zdobywać przewagę. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w składzie delegacji wysłanej na konferencję do Waszyngtonu, gdzie przeważali politycy o orientacji proamery-kańskiej. Wyniki konferencji waszyngtońskiej nie były pomyślne dla Chin, co szybko postanowiła wykorzystać Japonia. W kwietniu 1922 roku z inspiracji japońskiej doszło do starcia zbrojnego pomiędzy rywalizującymi ugrupowaniami militarystów wojskowych. W następstwie tego klęskę poniosła klika Zhang Zuolina, a swoją pozycję znacząco umocnił Wu Peifu popierany przez Amerykanów. Na południu również dochodziło do walk o władzę. Na obszarze Guangdon-gu rywalizowały ze sobą ugrupowania Sun Yatsena i Chen Jiongminga. W połowie 1922 roku rząd Suną w Kantonie został obalony przez ugrupowania wojskowe powiązane silnymi więzami zależności z kliką Zhang Zuolina. Dopiero w lutym 1923 roku udało się Sunowi powrócić do Kantonu, gdzie stanął na czele tamtejszego rządu. W Chinach w tym czasie zaczął rozwijać się ruch komunistyczny. Warto zaznaczyć, że informacje przyszłych przywódców partii komunistycznej na temat marksizmu były raczej wybiórcze. Wielu czołowych przedstawicieli komunistycznych w Chinach pociągał początkowo raczej anarchizm, a nie socjalizm¹⁵⁸. Idee ¹⁵⁸ Mao Zedong (1893-1976) pracując w czytelni czasopism w Pekinie, zetknął się z pracami Marksa i Lenina. Wówczas pociągało go jednak zupełnie coś innego. Kierunkiem filozoficznym, który fascynował nie tylko Mao, ale również innych późniejszych przywódców KPCh, był anarchizm. Prace Piotra A. Kropotkina i Michaiła Bakunina robiły wtedy zawrotną karierę w tych środowiskach. Anarchizm krytykował panujące w świecie układy kapitalistyczne. Rozwijał się bez ścisłego związku z ideologiami dominującymi w ruchach robotniczych. Podstawowym założeniem anarchistów było stwierdzenie, iż źródłem wyzysku społecznego jest państwo. W związku z tym podważali oni samą ideę istnienia państwa. Niesprawiedliwe stosunki społeczne były więc wynikiem szkodliwej działalności państwowej. Stworzenie ustroju bezpaństwowego stało się celem nadrzędnym anarchistów, ponieważ tylko w ten sposób można było zagwarantować wolność jednostki. Anarchiści głosili zasadę indywidualizmu (bezwzględnej wolności jednostki), natura ludzka w ich mniemaniu była dobra. Odrzucali dyktaturę proletariatu i walkę klasy 82 Rozdział marksistowskie były w Chinach prawie nieznane. Ta sytuacja uległa zmianie dopiero po upowszechnieniu się idei leninowskiej. Sam Mao Zedong wskazywał, że jego wiarę w socjalizm budowały w tym okresie, obok Manifestu Komunistycznego, tylko Historia socjalizmu Thomasa Kirkupa oraz jedna z prac Karla Kautskyego. Warto podkreślić, że pierwsza część Manifestu Komunistycznego ukazała się w Chinach dopiero w 1919 roku, zredagowana i zanalizowana przez profesora Li Dazhao¹⁵⁹. Leszek Kołakowski następująco scharakteryzował osobę Mao Zedonga z tamtego okresu: „Był w tym czasie nacjonalistą i demokratą o niejasno określonych sympatiach socjalistycznych, lecz nie marksistą”¹⁶⁰. Podobny opis pasował do wielu innych późniejszych czołowych przywódców Komunistycznej Partii Chin. W momencie swoich narodzin ruch komunistyczny w Chinach zasadniczo różnił się od podobnych ruchów w Europie i w innych częściach świata. Ideologia marksowska i leninowska była znana tylko wąskiemu gronu intelektualistów chińskich. Mieliśmy tam do czynienia raczej z grupami dyskusyjnymi, a nie z szerszymi środowiskami filozoficznymi. Ogromny wpływ na tworzenie pierwszych struktur organizacyjnych tych środowisk wywierał Komintern. Za jego pośrednictwem w trakcie 1920 roku doszło do stworzenia zalążków przyszłej partii komunistycznej. Główną rolę w tym zakresie odegrał przedstawiciel Kominternu Grigorij Wojtinski, który pojawił się w Szanghaju już w pierwszej połowie 1920 roku. W ciągu kilku miesięcy zdołał przygotować odpowiedni grunt do poczynienia decydujących posunięć. Współpracował w tym czasie z Chen Duxiu, który tworzył komórki komunistyczne na tym obszarze. W połowie czerwca 1921 roku w Szanghaju rozpoczęły się obrady chińskich komunistów, uznane później za I Zjazd założycielski Komunistycznej Partii Chin. robotniczej o władzę. Podstawy teoretyczne anarchizmu, określanego mianem kolektywistycznego, stworzył Michaił A. Bakunin (1814-1876). Wskazywał on na konieczność uspołecznienia środków produkcji. Jednostki miały zostać połączone w grupy wytwórcze, a te w większe grupy terytorialne, które wspólnie prowadziłyby produkcję. Bakunin głosił konieczność zniesienia praw dziedziczenia własności. W ten sposób można było osiągnąć zrównanie klas w sensie gospodarczym. W dalszej perspektywie żądał zniesienia państwa, które postrzegał jako aparat przemocy. Proces ten powinien być natychmiastowy, Bakunin odrzucał proces stopniowania przemian. Na przeciwnym biegunie stał Pierre Joseph Proudhon (1809-1865) rozwijający tezy anarchizmu indywidualistycznego. Jego zdaniem reformy należało przeprowadzać pokojowo i stopniowo. Wskazywał na konieczność zastąpienia istniejącego systemu takim, w którym następowałoby świadczenie usług na podstawie wolnej umowy wolnych jednostek. Obok tych dwóch nurtów rozwijał się trzeci, którego reprezentantem był Piotr A. Kropotkin (1842-1921). Pozostawał on pod dużym wpływem ideologii Bakunina. Według teorii Kropotkina społeczeństwo miało stanowić związek wolnych stowarzyszeń produkcyjnych. Wskazywał on na potrzebę zagwarantowania jednostce całkowitej wolności. Współżycie społeczne powinno się opierać na kolektywnej pracy i wzajemnej pomocy. Zarówno Kropotkin, jak i Bakunin wierzyli w naturalny instynkt społeczny ludzi. Zob. H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Wydawnictwo Ars Boni et Aequi, Poznań 1994, s. 294-297. ¹⁵⁹ R. Terrill, Mao..., s. 72-73. ¹⁶⁰ L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, cz. III, s. 581. Ruch 4 Maja 1919 roku. Początki Komunistycznej Partii Chin (1921) 83 W spotkaniu wzięło udział trzynastu chińskich delegatów¹⁶¹ oraz dwóch przedstawicieli Międzynarodówki Komunistycznej - Holender Hendricus Sneevliet (Maring) jako reprezentant Kominternu (następca Wojtinskiego) oraz niejaki Nikolski z Sekretariatu Dalekiego Wschodu. W obradach nie uczestniczyli dwaj czołowi przedstawiciele chińskiego ruchu komunistycznego, Li Dazhao i Chen Duxiu. Datę założenia KPCh ustalono na 1 lipca 1921 roku. Obrady, którym przewodniczył Zhang Guotao, od początku odbywały się pod dyktando Kominternu. To przedstawiciele tej organizacji mieli głos decydujący w poszczególnych sprawach. Przebieg obrad został określony zgodnie z wytycznymi centrali z Moskwy. Nie ulega wątpliwości, że zjazd miał charakter prowizoryczny. Skład osobowy uczestników tych spotkań nie był reprezentatywny. Wystarczy wspomnieć, iż w Szanghaju spotkało się zaledwie kilkunastu działaczy komunistycznych¹⁶². Zjazd ten miał raczej charakter symboliczny i do niego nawiązywali późniejsi przywódcy KPCh. Pomimo że spotkania odbywały się w dużej konspiracji, nastąpił przeciek informacji. Szybko odkryto, że obrady śledzi tajna policja z Koncesji Francuskiej. W tej sytuacji delegaci zdecydowali się na przeniesienie ośrodka obrad do południowej części miasta. Kontynuowano je na pokładzie statku turystycznego na Jeziorze Południowym, w pobliżu osady Jia-xing. Pierwszym przewodniczącym i sekretarzem generalnym partii został wybrany, pomimo nieobecności podczas zjazdu, Chen Duxiu. Tę funkcję pełnił przez sześć najbliższych lat. Ze względu na ograniczony skład osobowy uczestników zjazdu nie wybrano Komitetu Centralnego. W jego zastępstwie powołano trzyosobowe Tymczasowe Biuro, w którego skład weszli, obok Chen Duxiu powołanego na stanowisko sekretarza, Li Da i Zhang Guotao¹⁶³. Zgodnie z wytycznymi Kominternu określono program działania nowo powstałej partii. Wskazywano na rewolucyjny charakter partii, której celem nadrzędnym miało być zdobycie władzy. John King Fairbank pisał: „Pod wpływem propagandy w prasie, księgarniach, dzięki przekładom, grupom studyjnym i organizowaniu związków zawodowych chiński komunizm szybko ustalił swój wizerunek organizacyjny jako »ideologia działania«. Odłączył się od chińskich anarchistów i socjalistów cechowych, przyjął zasadę prymatu walki klas, stał się tajną, ekskluzywną, scentralizowaną, bolszewicką (tj. leninowską) partią dążącą ¹⁶¹ W Zjeździe wzięło udział trzynastu delegatów chińskich: Bao Huiseng, Cheng Gongbo, Chen Tanqiu, Deng Enming, Dong Biwu, He Shuheng, Li Da, Li Hanjun, Liu Renjing, Mao Zedong, Wang Jingwei, Zhang Guotao oraz Zhou Buhai (Nowożytna historia Chin, s. 136). ¹⁶² W 1 Zjeździe uczestniczył Mao Zedong. Działał głównie na terytorium prowincji Hunan. Z inspiracji Kominternu zaczął organizować tam pierwsze komórki komunistyczne oraz stworzył oddział Korpusu Młodzieży Socjalistycznej. Należał do niego m.in. Liu Shaoqi będący jednym z pierwszych mieszkańców tego obszaru, którzy wyjechali do Moskwy na studia na Uniwersytecie Dalekiego Wschodu. Mao pełnił funkcję sekretarza partii na prowincję Hunan, jednocześnie był szefem jej Sekretariatu Robotniczego. Prowadził działalność wśród robotników pochodzących z Anyuanu, zajmował się organizowaniem strajków robotniczych w kopalniach zagłębia Anyuan w prowincji Jiangxi. Zob. R. Terrill, Mao..., s. 75, 81, 88. ¹⁶¹ Nowożytna historia Chin, s. 136. 84 Rozdział do zdobycia władzy. Oświeceniowe aspekty Ruchu 4 Maja zostały zarzucone”¹⁶⁴. Nastąpił wzrost radykalnych poglądów. Grono członków partii komunistycznej było w tym czasie bardzo niewielkie. Trudno mówić o szerszej platformie politycznej nowo powstałej partii. W początkowej fazie skupiała ona niemal wyłącznie intelektualistów i studentów. Funkcjonowały małe grupy działaczy komunistycznych. Pierwsza z nich została założona w sierpniu 1920 roku w Szanghaju przez Chen Duxiu. Obok niej istniały jeszcze trzy podobne, niewielkie grupki w innych miastach, tworzone pod egidą Kominternu, w ścisłym porozumieniu z przedstawicielami sowieckich komunistów¹⁶⁵. Oczywiście te grupy skupiały zaledwie kilkadziesiąt osób. Trudno zatem mówić o znaczącym potencjale komunistów chińskich. Podobne, niewielkie grupki komunistyczne działały także poza granicami Chin. Ruch ten znajdował się w fazie początkowej, konsolidacja i wzmocnienie szeregów miały nastąpić dopiero później. Nieprzypadkowo w tej sytuacji na plan pierwszy wysunął się Komintern chcący zapewnić sobie decydujący wpływ na kształt nowego ruchu. Jego przedstawiciele określali plan obrad, a także mieli decydujący głos przy podejmowaniu decyzji. Bez środków finansowych napływających z Moskwy komuniści chińscy nie mieli szans na prowadzenie właściwej działalności¹⁶⁶. W Szanghaju, podczas czerwcowego zjazdu, komuniści powołali do życia Sekretariat do Spraw Związkowych, który miał zajmować się organizacją i konsolidacją ruchu robotniczego. W następnych latach nastąpiło spore ożywienie w tej materii. W latach 1922-1923 przeprowadzono około 100 strajków z udziałem ponad 300 tys. robotników z różnych gałęzi przemysłu. 1 maja 1922 roku w Kantonie odbył się I Kongres Związków Zawodowych, w którym wzięło udział 162 delegatów zrzeszonych w około 100 związkach w dwunastu głównych miastach Chin¹⁶⁷. W lipcu 1922 roku w Szanghaju odbył się II Zjazd Komunistycznej Partii Chin. Podjęto wówczas decyzję o przystąpieniu KPCh do Międzynarodówki Komunistycznej. Był to jedynie akt symboliczny, faktycznie bowiem od dłuższego czasu chińscy ¹⁶⁴ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 256-257. ¹⁶⁵ „Modern History Studies” („Jindai shi yanjiu”) Peking 1984, nr 2, s. 300-305, [za:] L. Lada-ny, The Communist Party of China and Marxism, 1921-1985. A Self-Portrait, Hoover Institution Press, Stanford, Calif. 1988, s. 12. ¹⁶⁶ Zgodnie z wyliczeniami Chen Duxiu zawartymi w raporcie finansowym przesłanym do Moskwy w ciągu dziewięciu miesięcy działalności (od października 1921 r. do czerwca 1922 r.) KPCh rozdysponowała 17 655 yuanów. Aż 94% tej sumy pochodziło od Rosjan, podczas gdy tylko 6% ze źródeł własnych. Kwoty te przeznaczano przede wszystkim na publikacje literatury komunistycznej, a także na działalność związaną z organizacją związków zawodowych. Warto nadmienić, że Moskwa finansowała także przyjazd delegatów chińskich na I Zjazd KPCh w Szanghaju. Rozsyłając listy w związku z tym wydarzeniem do siedmiu regionów, z którymi nawiązano wcześniej kontakt, dołączano po 200 yuanów na koszty podróży do Szanghaju. Delegaci otrzymali także po 50 yuanów na drogę powrotną. Zob. Jung Chang, J. Holiday, Mao. The Unknown Story, Vintage Books, Londyn 2006, s. 30-32. ¹⁶⁷ W. Rodziński, Chiny w ogniu..., s. 32. Ruch 4 Maja 1919 roku. Początki Komunistycznej Partii Chin (1921) 85 komuniści podlegali wpływom centrali w Moskwie. W ciągu roku szeregi partyjne wzrosły kilkakrotnie - z 50 do 195 członków¹⁶⁸, jednak wzrost ten nie oznaczał, iż nastąpił przełom. Nadal była to nieliczna grupa. W zjeździe nie wziął udziału Mao Zedong, chociaż przebywał wówczas w mieście. Można domniemywać, że Mao nie był do końca przekonany w tym czasie o skuteczności działań nowo powstałej partii komunistycznej. Bardziej zajmowała go działalność związkowa. Wskazywał na potrzebę edukacji politycznej studentów. Wydarzenia z II Zjazdu potwierdzały, iż ruch komunistyczny znajdował się dopiero w fazie organizacyjnej, a jego wpływy były mocno ograniczone. Wraz z organizacją ruchu komunistycznego następowała konsolidacja środowisk młodzieżowych. 1 maja 1922 roku w Kantonie, równolegle z I Kongresem Związków Zawodowych, odbył się I Zjazd Ligi Młodzieży Socjalistycznej. Wzięło w nim udział 25 delegatów reprezentujących 2 tys. członków¹⁶⁹. Co charakterystyczne, pod względem liczebnym Liga przewyższała wówczas chińską partię komunistyczną. Rozdział \)I Rząd Nankinie. Pien\>sz\> Zjednoczony Front (1924) Na początku lat 20. Sun Yatsen zaczął coraz częściej spoglądać w stronę Moskwy. Pod koniec 1922 roku doszło do pewnego ożywienia we wzajemnych relacjach. W styczniu 1923 roku Sun rozmawiał z przedstawicielem sowietów Adolfem Abramowiczem Ioffem¹⁷⁰. Prawdopodobnie wówczas doszło do pewnych ustaleń. Przemawia za tym fakt, że w lutym Sun zwrócił się do Rady Komisarzy Ludowych Związku Sowieckiego z prośbą o skierowanie do Kantonu specjalistów sowieckich w dziedzinie wojskowości oraz pracowników politycznych¹⁷¹. Niewątpliwie podęcie tej decyzji miało swoje uzasadnienie, ponieważ wybór ten był podyktowany przede wszystkim polityką mocarstw zachodnich. Sun wielokrotnie zwracał się do nich z prośbą o udzielenie niezbędnego wsparcia rządowi kantońskiemu. Brak oddzewu ze strony Amerykanów ¹⁷⁰ Na początku 1923 r. Ioffe spotkał się w Szanghaju z Sunem. 26 stycznia ogłosili oni wspólną deklarację, w której określili główne przeszkody na drodze ku normalizacji wzajemnych stosunków. Oświadczyli wówczas, iż w Chinach nie ma warunków do wprowadzenia ustroju sowieckiego. Podjęto ważne ustalenia w sprawie Mongolii. Ioffe oznajmił, że Związek Sowiecki nie zamierza prowadzić polityki imperialnej na obszarze Mongolii Zewnętrznej. To terytorium uznawano za integralną część Chin. Z kolei Sun oświadczył, że ewakuacja wojsk Armii Czerwonej z Mongolii na razie nie jest konieczna, gdyż rząd pekiński nie jest w stanie tymczasowo zapewnić tam pokoju i bezpieczeństwa (W. Komorowski, Daleki Wschód w międzynarodowej polityce gospodarczej. Warszawa 1931, s. 177-178, [za:] W. Materski, op. cit., s. 180). Mongolia zmierzała jednak w innym kierunku. To Mongolska Partia Ludowa określała politykę nowego państwa. Kolejne ruchy potwierdzały fakt oderwania Mongolii Zewnętrznej od Chin. Już w 1919 r. nastąpiło zniesienie autonomii Mongolii. Wspierana przez Armię Czerwoną rewolucja w 1921 r. doprowadziła do utworzenia rządu przez Mongolską Partię Ludowo-Rewolucyjną. W listopadzie 1921 r. Mongolia podpisała w Moskwie układ o ustanowieniu przyjacielskich stosunków z Rosją Sowiecką. W 1924 r. proklamowano utworzenie republiki ludowej. Nowo powstałe państwo stało się satelitą Moskwy. Chiny długo nie mogły pogodzić się z utratą tego terytorium, dopiero w 1946 r. uznały nowe państwo. ¹⁷¹ W.W. Sokołow, Na bojewychpostach dipłomatczeskogofronta. ¿yzń i diejatielnost’ L.M. Ka-rachana, Moskwa 1983, s. 111, [za:] W. Materski, op. cit., s. 195. 88 Rozdział ''Ol i Brytyjczyków doprowadził do zbliżenia z bolszewikami. W marcu 1923 roku Sun oświadczył: „straciłem nadzieję na pomoc Ameryki, Anglii lub Francji [...] jedynym krajem, który wykazuje jakąkolwiek chęć udzielenia nam pomocy jest Rosja Radziecka”¹⁷². Wskazywał przy tym na potrzebę zaadaptowania pewnych wzorców sowieckich w ramach własnej partii. Jego zdaniem rewolucja w Rosji odniosła sukces, w Chinach z kolei nie do końca. Aby to zmienić, należało według niego zastosować w warunkach chińskich sowieckie wzorce sposobów działania i organizacji. Sun wyrażał naiwne przekonania o sowieckiej wersji komunizmu. Mówił o podobieństwie partii sowieckiej i Kuomintangu. Jednocześnie przywoływał Trzy Zasady Ludu, które jego zdaniem nie straciły aktualności. Według Suną, aby rewolucja w Chinach mogła zakończyć się sukcesem, powinna brać przykład ze zwycięskiej rewolucji w Rosji¹⁷³. W Kuomintangu nie brakowało jednak osób sprzeciwiających się takiej polityce. Przeciwko zbliżeniu z ZSRS występował Chiang Kai-shek, który przebywał wcześniej kilka miesięcy w Moskwie, poznając mechanizm funkcjonowania zarówno państwa, jak i armii sowieckiej. Wnioski, jakie wyciągnął z tych studiów, doprowadziły go do przekonania, iż nie można budować własnych instytucji, wzorując się na schematach sowieckich, gdyż nie odpowiadają one specyfice państwa chińskiego¹⁷⁴. Wkrótce po nawiązaniu kontaktów ze Związkiem Sowieckim w Kantonie i w innych miastach Chin Południowych pojawili się doradcy radzieccy. Jednocześnie do Chin zaczęła napływać pomoc finansowa¹⁷⁵. W październiku 1923 roku do Kantonu (jako reprezentant Międzynarodówki Komunistycznej¹⁷⁶) przybył Michaił Boro ¹⁷² W. Rodziński, Historia Chin, s. 596. ¹⁷³ Sun Yatsen, Adoption of the Russian Party System, December 1923, Tsung-li chuan-chi, [w:] Ssu-yu Teng, J.K. Fairbank, op. cit., s. 264-267. ¹⁷,¹ Chiang Kai-shek (1887-1975) po powrocie do kraju przedłożył Sunowi raport na temat swoich obserwacji. Pojawiły się w nim krytyczne opinie o ZSRS. Warto odnotować, iż Chiang negatywnie oceniał również współpracę z chińskimi komunistami. Jego ocena nie wpłynęła jednak na decyzje Suną, który zdecydowanie opowiadał się już w tym czasie za zbliżeniem z Moskwą. ¹⁷⁵ Wśród przybyłych znaleźli się m.in. Wasilij Blücher, Aleksandr Czeriepanow, Pawieł Pawłów, Witowt Putna. Rada Komisarzy Ludowych ZSRS wyasygnowała 2 min dolarów na potrzeby rządu kantońskiego. Przyjęła również grupę chińskich wojskowych do studiowania doświadczeń armii sowieckiej. Zob. W.W. Sokołow, op. cit., [za:] W. Materski, op. cit., s. 596. ¹⁷⁶ Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern) powstała w 1919 r. z inicjatywy Włodzimierza Lenina. W zamyśle twórców miała to być międzynarodowa organizacja zrzeszająca partie komunistyczne. Utworzenie Kominternu poprzedzały inne wydarzenia. Od połowy XIX stulecia następował proces jednoczenia się ruchu robotniczego. W 1847 r. powstał Związek Komunistów, który przyjął jako swój program Manifest komunistyczny autorstwa Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Wzywali oni do obalenia istniejących kapitalistycznych stosunków produkcji, opracowali teorię socjalizmu naukowego i wskazywali na dziejową rolę proletariatu. To właśnie tej grupie miało przypaść w udziale zadanie przekształcenia całego społeczeństwa. Historia rodzaju ludzkiego w ich teorii była procesem przeobrażania się społeczeństw. Walka proletariatu miała na celu stworzenie społeczeństwa bezklasowego. Dla ustroju socjalistycznego właściwa miała być własność społeczna, zatem zdobycie przez tę grupę władzy politycznej było zadaniem, które należa Rząd Nankinie. Pienisz'? Zjednoczony Eront (1924) 89 din (Gruzenberg)¹⁷⁷, przejmując funkcję doradcy politycznego samego Sun Yatsena. Miał on zająć się reorganizacją Kuomintangu według wzorców sowieckich¹⁷⁸. Warto podkreślić, że Borodin został doradcą politycznym nie tylko Kuomintangu, lecz także Komunistycznej Partii Chin. W tym samym czasie, jesienią 1923 roku, klika zhilijska obaliła urzędującego w Pekinie prezydenta, Li Yuanhonga. Jego miejsce zajął Cao Kun. Wtedy właśnie pekińskie władze na zasadzie wzajemności zdecydowały się mianować swojego przedstawiciela dyplomatycznego w Moskwie. Został nim Li Jiao¹⁷⁹. ło zrealizować w pierwszej kolejności. Kapitalizm się przeżył, przyszłość miał wyrażać socjalizm. Szerzej zob.: K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, KiW, Warszawa 1966. Ruch robotniczy w drugiej połowie XIX w. stał się zorganizowaną siłą polityczną zdolną zagrozić istniejącym układom kapitalistycznym. Organizacją koordynującą ruch robotniczy było Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników - I Międzynarodówka (1864-1876). Niektóre z idei wyrażanych w tym czasie znalazły swoje odzwierciedlenie w programie II Międzynarodówki (1889-1914). W 1919 r. jej działalność została wznowiona. Utworzenie III Międzynarodówki w tym samym roku wskazywało na odcięcie się od poglądów umiarkowanych ugrupowań socjaldemokratycznych działających w II Międzynarodówce. Partie narodowe skupione w Kominternie obowiązywało całkowite posłuszeństwo centralnemu ośrodkowi w Moskwie. Międzynarodówka Komunistyczna stała się narzędziem polityki sowieckiej i organizowała liczne akcje o charakterze agenturalnym. ¹⁷⁷ Michaił Borodin (1884-1951) był sowieckim działaczem państwowym oraz partyjnym. Doskonale władał językiem angielskim. W 1906 r. wyjechał do Anglii, tam też został aresztowany. W latach 1908-1918 przebywał w Stanach Zjednoczonych, jego żona była Amerykanką. Po rewolucji październikowej wrócił do Rosji, zajmując się sprawami o charakterze międzynarodowym. Wkrótce ponownie wyjechał za granicę jako przedstawiciel Kominternu. Przebywał w Meksyku, USA i Wielkiej Brytanii. Od czasów utworzenia wspólnego frontu KMT i KPCh w Chinach został głównym doradcą politycznym Sun Yatsena w Kantonie. Borodin nie znał języka chińskiego. Stanowisko doradcy piastował do 1927 r., kiedy to Chiang doprowadził do zerwania z komunistami. Rok później Borodin powrócił do ZSRS, gdzie zajął się pracą redakcyjną i publicystyczną. W 1949 r. został uznany za wroga Związku Sowieckiego i zesłany do pracy w łagrach. Tam zmarł w 1951 r. ¹⁷⁸ Kuomintang został zreorganizowany wedle wzorców leninowskich. Twórcą statutu tejże partii był Michaił Borodin, jednak KMT różnił się zdecydowanie od swojego odpowiednika w Rosji Sowieckiej. Jak słusznie podkreśla Jarosław Grzywacz, Kuomintang różnił się od partii leninowskich w dwóch zasadniczych kwestiach. Po pierwsze, partia ta nigdy nie odwoływała się do zasady dyktatury proletariatu ani monopolu władzy partii komunistycznej. Po drugie, chociaż idee socjalistyczne były obecne w ideologii KMT, to jednak dostosował się on do warunków gospodarki kapitalistycznej. Na pierwszym miejscu znalazła się własność prywatna i rynek, a na dalszym własność państwowa i gospodarka planowa. Oczywiście te różnice uwidoczniły się wyraźnie dopiero po ewakuacji na Tajwan i utworzeniu tam rządów Republiki Chińskiej (J. Grzywacz, Procesy przemian demokratycznych na Tajwanie, s. 82). ¹⁷⁹ Co ciekawe, władze pekińskie nadal uznawały Rosję sprzed rewolucji i jej przedstawicieli dyplomatycznych w Pekinie. Jednocześnie w obu stolicach działały nieoficjalne przedstawicielstwa dyplomatyczne. Radzieccy pełnomocnicy urzędowali w Harbinie, na stacji Mandżuria, Po-granicznaja i innych. Działały również chińskie konsulaty w Czycie, Błagowieszczeńsku, Nikolsku Ussuryjskim i we Władywostoku, a od 1923 r. nowe placówki sowieckie w Szanghaju, Czyfu (Yan-tai) i Kantonie. Więcej na ten temat zob.: Sowietsko-kitajskije: otnoszenija (1917-1957). Sbornik do-kumientow, Moskwa 1959, s. 65 nn., [za:] W. Materski, op. cit., s. 197. Jesienią 1920 r. w Moskwie 90 Rozdział NI W czasie rozmów Sun Yatsena z Rosjanami ustalono zawiązanie wspólnego frontu: Kuomintangu i Komunistycznej Partii Chin. Członkom tej drugiej partii nakazano wstępować w szeregi Partii Narodowej, mieli oni jednak zachować odrębność w tej szerokiej strukturze. Z pewnością był to duży sukces Związku Sowieckiego i Kominternu. Rozciągnięcie swoich wpływów na rodzący się ruch komunistyczny w Chinach było dla ZSRS sprawą priorytetową. W ten sposób można było uzyskać możliwość narzucenia chińskim komunistom własnej wizji rewolucji. Od tej pory w ciągu kolejnych lat zaczął narastać spór o to, kto powinien określać charakter komunizmu chińskiego. W łonie KPCh wykształciły się dwie opcje: zwolenników modelu wzorowanego na sowieckim oraz zwolenników tezy, iż Chiny powinny realizować własną wizję rewolucji. Sojusz Kuomintangu i KPCh miał słabe podstawy. Wynikał raczej z potrzeby chwili aniżeli z konkretnej, długofalowej strategii obu partii. Jak pisze John King Fairbank: „przymierze kuomintangowców i komunistów było niepewne i utrzymywało się dzięki korzyściom, które jedna strona dawała drugiej, dzięki wspólnemu wrogowi - imperializmowi - i dopóki żył Sun Yatsen, dzięki jego dominacji nad antykomunistycznymi elementami w jego narodowej partii”¹⁸⁰. Wrogiem tej formacji byli zarówno militaryści, jak i imperialiści. Nic wiec dziwnego, że naturalnym sojusznikiem KPCh w tym czasie został właśnie Kuomintang. Oczywiście znaczenie Partii Narodowej oraz jej wpływy były stosunkowo niewielkie, jednak to właśnie ta partia była utożsamiana z ruchem rewolucyjnym i z walką o zmianę ustrojową w Chinach. Kuomintang występował przeciwko dyktaturze Yuan Shikaia, a w późniejszym okresie przeciw rządom militarystów wojskowych i podziałowi Chin na poszczególne ośrodki decyzyjne. Partia Narodowa opowiadała się za uniezależnieniem Chin od wpływów obcych mocarstw. W tym kontekście nie dziwi stanowisko KPCh, która głosiła podobne tezy. Na gruncie wewnętrznym tylko Kuomintang dawał pewną gwarancję obalenia militarystów i imperialistów. gościła delegacja chińska z generałem Chang Shilinem na czele. Wysłanie tej delegacji stwarzało możliwość zbliżenia pomiędzy rządem pekińskim a Moskwą. Rząd sowiecki 27 września przekazał na ręce Changa specjalną notę, w której znalazły się zapisy o unieważnieniu wszystkich traktatów i zwrocie wszystkich zagarniętych przez carat terytoriów bez odszkodowania (T. Dmochowski, op. cit., s. 223-224). W odpowiedzi na notę sowiecką rząd pekiński postanowił mianować konsulów w Moskwie, Omsku i Irkucku. Zob. Dokumienty wnieszniej polityki SSSR, t. III: 1 ijulja 1920-18 marta 1921 g., red. G. Gaponenko [et al.J, Moskwa 1960, s. 284, Pismo Predsedatielja Kitajskoj Wojenno-Dipłomaticzeskoj Missii ot 12 okjabra 1920 g., [za:] T. Dmochowski, op. cit., s. 224. Rada Komisarzy Ludowych wysłała w odpowiedzi do Pekinu swojego przedstawiciela dyplomatycznego, a do Tianjinu, Szanghaju i Kantonu konsulów (Dok. 140: Pismo Zamiestitielja nkid RSFSR (Karaczan) Predsedatielju Kitajkoj Wojenno-Dipłomaticzeskoj Missii w Moskwie ge-nerału Czżan Sy-linu, 16 oktjabrja 1920g., Dokumienty wnieszniejpolityki SSSR, t. III, s. 284, [za:] T. Dmochowski, op. cit., s. 224. Notę podpisał również kierownik oddziału wschodniego LKSZ J. Janson). Rząd pekiński nie nawiązał jednak oficjalnych stosunków z Moskwą. Na przeszkodzie stanęło stanowisko mocarstw, przede wszystkim Japonii. Stosunki miały charakter bardziej nieoficjalny, Pekin nie chciał łatwo rezygnować z tej alternatywy. ¹⁸⁰ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 262. Rząd Nankinie. Pierwszy Zjednoczony Front (1924) 91 Koncepcja stworzenia wspólnego frontu miała wewnątrz Komunistycznej Partii Chin zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Gorącym orędownikiem tej opcji był Mao Zedong. Po przeciwnej stronie znalazł się Li Lisan. Warto wspomnieć, iż wcześniej obaj oponenci organizowali wspólne akcje strajkowe w Anyuanie. Dla Mao najważniejszą sprawą było podjęcie walki z imperializmem. Kuomintang od wielu lat w tej kwestii głosił podobne hasła, w związku z czym zarysowała się szansa urzeczywistnia tych planów. Wśród ścisłego kierownictwa partii komunistycznej również istniały duże rozbieżności. Chen Duxiu wskazywał na potrzebę nawiązania współpracy z Kuomintangiem, podkreślając, że Chiny nie są jeszcze gotowe do przeprowadzenia zwycięskiej rewolucji. Z kolei Zhang Guotao wrogo odnosił się do tego pomysłu. Zwolennicy wspólnego frontu triumfowali. Podczas III Zjazdu KPCh, który odbył się w czerwcu 1923 roku w Kantonie, podjęto uchwałę o zawiązaniu sojuszu z KMT. Mao został wówczas członkiem czternastoosobowego Komitetu Centralnego KPCh, stając na czele wydziału organizacyjnego* ¹⁸¹. Decyzja chińskich władz komunistycznych o włączeniu się do wspólnego frontu z Kuomintangiem pokrywała się z koncepcjami Moskwy. Włączenie KPCh jako filaru w struktury KMT pozwalało Związkowi Sowieckiemu infiltrować drugą stronę. Szczególnie interesujące w tym kontekście mogło być sondowanie sytuacji w chińskiej armii rewolucyjnej. Świadczy o tym wydarzenie z przełomu listopada i grudnia 1926 roku, kiedy to na spotkaniu Komitetu Wykonawczego Kominternu Józef Stalin przedstawił kilka wytycznych dotyczących chińskiej rewolucji. W dużej części pokrywały się one z poglądami eksperta sowieckiego w kwestiach chińskich, Pawie-ła Mifa. Podkreślił on, że ewolucja komunistów chińskich następuje bardzo powoli. Ówczesną sytuację w Chinach porównał do sytuacji w Rosji w 1905 roku, gdy rewolucja nie spełniła oczekiwań walczących. Stalin popierał działania Chiang Kai-sheka w prowincji Guangdong oraz jego początkowe akcje militarne, których celem było podporządkowanie Północy. Wynikało to w dużej mierze z przeświadczenia, iż wojska nacjonalistów chińskich walczą przede wszystkim z imperializmem amerykańskim oraz japońskim. Tym samym poprzez zainstalowanie chińskich komunistów w strukturach Kuomintangu można było w pewnym sensie kontrolować sytuację w chińskiej armii rewolucyjnej¹⁸². W czasie IV Kongresu Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej, który odbył się w maju 1923 roku, zalecano Komunistycznej Partii Chin poparcie kuomintangowskiej reformy ziemskiej - konfiskaty ziem właścicieli ziemskich oraz majątków świątynnych, rozdziału ziemi pomiędzy chłopów, zniesienia dotychczasowego systemu podatków gruntowych oraz unieważnienia zaległych opłat¹⁸³. Związek Sowiecki zręcznie wykorzystywał sytuację w Chinach. Powściągliwe stanowisko mocarstw wobec rządu Sun Yatsena musiało zaowocować takimi ,⁸' R. Terrill, Mao..., s. 75. ¹⁸² Documents of the Comintern concerning the Chinese Revolution (Gongchan guoji yo-guan di wenxian ziliao), Peking 1981, vol. I, s. 263-271, [za:] L. Ladany, op. cit., s. 13. ¹⁸¹ Documents of the Comintern..., [za:] L. Ladany, op. cit., s. 12. 92 Rozdział \)I rozwiązaniami. Rząd Suną, ostro krytykując zarówno mocarstwa imperialistyczne, jak i gubernatorów wojskowych, wskazywał na potrzebę jedności państwowej. W styczniu 1924 roku podczas I Zjazdu Kuomintangu zorganizowanego w Kantonie w uchwalonym manifeście znalazły się krytyczne opinie na temat obcych mocarstw oraz warlordów: „Militaryści, których interesy są sprzeczne z interesami narodu, nie mogą istnieć samodzielnie i łączą się z obcymi imperialistami [...] Zamęt przeto w naszym kraju stwarzają wielkie państwa, których sprzeczne interesy w Chinach ścierają się i które w imię swych celów tępią nasz lud rękami militarystów”¹⁸⁴. Trzy zasady Suną, zmodyfikowane stosownie do wyzwań ówczesnej polityki, stały się podstawą programową partii. Wskazywano na sojusz ze Związkiem Sowieckim, Komunistyczną Partią Chin oraz konieczność popierania chłopów i robotników. W manifeście pojawiło się wezwanie do przyznania ludowi pełnej władzy ustawodawczej i wykonawczej. W czasie zjazdu odwołano się do szerokich mas ludowych, podkreślając, że: „Tylko przy ścisłym kontakcie pomiędzy Kuomintangiem i masami ludowymi można spodziewać się zdobycia prawdziwej wolności i niepodległości”¹⁸⁵. Podczas zjazdu oficjalnie zezwolono również komunistom wstępować w szeregi Kuomintangu. W rezultacie kilku przedstawicieli KPCh znalazło się w składzie centralnych władz partyjnych KMT. W czasie zjazdu dokonano licznych przekształceń wewnątrz Kuomintangu, dostosowując jego struktury do nowej sytuacji. W spotkaniach wzięło udział ogółem 165 delegatów reprezentujących wszystkie prowincje Chin oraz skupiska zamorskiej emigracji chińskiej. Prawdopodobnie około 20 delegatów było jednocześnie członkami KPCh. W ramach reorganizacji powołano do życia Centralny Komitet Wykonawczy (CKW) składający się z 24 członków i 17 zastępców. Dziewięcioosobowy Stały Komitet CKW miał zajmować się koordynacją codziennej działalności partii w okresach pomiędzy posiedzeniami plenarnymi. Równocześnie utworzono Centralny Komitet Nadzorczy (CKN) składający się z 5 członków i 5 zastępców. W późniejszym okresie powołano do życia Centralną Radę Polityczną. W nowo powstałym Centralnym Komitecie Wykonawczym znaleźli się przedstawiciele KPCh. Na stanowiska członków wybrano Li Dazhao, Tan Pingshana oraz Yu Shude, z kolei na zastępców - Zhang Guotao, Qu Qiubaia, Lin Boqu i Mao Zedonga. Podczas zjazdu zapadła również decyzja o utworzeniu własnych sił zbrojnych. W tym celu uworzono Akademię Wojskową w Whampoa, niedaleko Kantonu. Jej uroczyste otwarcie, z udziałem Sun Yatsena, miało miejsce 5 maja 1924 roku. Funkcję komendanta w Akademii Whampoa objął Chiang Kai-shek (1887-1975), a komisarza politycznego - Liao Zhongkai. Wśród pracowników uczelni znaleźli się również komuniści (Zhou Enlai, Yun Taijing, Chen Yi, Nie Rongzhen). Pierwszy nabór do Akademii został przeprowadzony w czerwcu 1924 roku i liczył 460 kadetów. Warto zaznaczyć, że 80 spośród nich było członkami KPCh lub LMS. Od chwili założenia ¹⁸⁴ Sun Yatsen, Dzieła wybrane, t. II, Pekin 1956, s. 521, [za:] M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 182. ¹⁸⁵ Ibidem, s. 183. Rząd xO Nankinie. Pierwszy Zjednoczony Front (1924) 93 do września 1927 roku (moment przeniesienia jej do Nankinu) Akademia wyszkoliła podczas pięciu kursów ponad 7 tys. oficerów. Wychowankowie Akademii szybko objęli większość stanowisk w siłach zbrojnych tworzonych przez Kuomintang, stając się ważnym elementem w polityce Chiang Kai-sheka. Dużą rolę w reorganizacji kuomintangowskich sił zbrojnych oraz w utworzeniu Akademii odegrali doradcy przybyli ze Związku Sowieckiego. Na szczególną uwagę zasługiwała tu postać gen. P.A. Pawłowa (pseud. Goworow), którego po jego śmierci zastąpił Wasilij K. Bliicher (pseud. Galin)¹⁸⁶. Mao Zedong zaangażował się w dużym stopniu w działalność w ramach zjednoczonego frontu. W lutym 1924 roku Kuomintang utworzył wydział chłopski, na czele którego stanął Peng Dehuai. W lipcu tego samego roku w Kantonie z jego inicjatywy powołano do życia Instytut Szkoleniowy Ruchu Chłopskiego, który miał stać się pierwszą w historii Chin placówką przygotowującą masy chłopskie do rewolty politycznej. Początkowo na czele organizacji stanął Peng Bai. Instytut funkcjonował do 1926 roku. W tym okresie przeprowadzono sześć kursów, w których wzięło udział 777 słuchaczy. Większość uczestników pochodziła z Kantonu. W ostatnich trzech kursach brali udział również przedstawiciele innych prowincji. Mao Zedong kierował pracami Instytutu podczas ostatniego kursu¹⁸⁷. Utworzenie tej struktury musiało wpłynąć na postawę Mao, który od wielu lat prowadził ożywioną działalność na wsi. Decyzja KMT pokrywała się z jego wizją organizacji ludności wiejskiej. W ramach wspólnego frontu Mao kierował działaniami związanymi z ruchem chłopskim i je koordynował. Od końca 1925 roku Mao kierował działem propagandy Kuomintangu oraz Instytutem Chłopów w Kantonie. W lutym roku następnego został członkiem Komitetu ds. Ruchów Chłopskich przy KMT¹⁸⁸. Działalność Mao zaczęła jednak budzić w łonie KPCh coraz więcej kontrowersji. Pod koniec 1924 roku został usunięty ze ścisłego kierownictwa partii komunistycznej. Kolejnym krokiem było pozbawienie go funkcji w Komitecie Centralnym partii. Nastąpiło to podczas IV Zjazdu KPCh w styczniu 1925 roku, przy absencji Mao. Warto jednak nadmienić, że Mao przebywał wtedy w Szanghaju, w którym odbywał się wspomniany zjazd partyjny. Mao Zedong podkreślał znaczenie mas chłopskich w chińskim ruchu rewolucyjnym. Na początku 1926 roku, pisząc O klasach społeczeństwa chińskiego, dokonał własnej charakterystyki poszczególnych grup społecznych w Chinach. Wymieniał klasę obszarników i burżuazji kompradorskiej, wskazując, że istnienie oraz rozwój tych klas jest podporządkowany imperialnym interesom. Do tej grupy zaliczył przedstawicieli prawej strony w Kuomintangu oraz osoby związane ze Związkiem Nacjonalistycznej Młodzieży Chin, przemianowanej później na Partię Młodych Chin. Kolejną klasę w jego strukturze stanowiła średnia burżuazja (narodowa burżuazja). ¹⁸⁶ W. Rodziński, Chiny w ogniu..., s. 49-54. ¹⁸⁷ R. Terrill, Mao... s. 95-97. ¹⁸⁸ D. Davin, Mao Zedong, przeł. E. Spirydowicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 2000, s. 20. 94 Rozdział "'JI Mao zwracał uwagę na jej krytyczny stosunek do sojuszu ze Związkiem Sowieckim oraz do dopuszczenia komunistów do Partii Narodowej. Dalej wymienił drobną bur-żuazję, w której znaleźli się chłopi-posiadacze, właściciele przedsiębiorstw rzemieślniczych oraz niższe warstwy inteligencji. Podkreślił znaczenie tej grupy w kontekście sytuacji rewolucyjnej. Kolejną grupą był półproletariat, do którego Mao zaliczył przytłaczającą większość chłopów-półdzierżawców, chłopów-biedniaków, drobnych rzemieślników, ekspedientów sklepowych oraz przekupniów ulicznych. Ostatnią klasę stanowił proletariat przemysłowy. Mao odnosił to pojęcie przede wszystkim do robotników zatrudnionych „w transporcie kolejowym, w przemyśle górniczym, w transporcie morskim, w przemyśle włókienniczym i okrętowym”. Mao podkreślał, że to właśnie proletariat przemysłowy powinien stać się kierowniczą siłą chińskiej rewolucji. Półproletariat oraz drobna burżuazja według tej teorii miały stać się głównymi siłami wspomagającymi ten ruch¹⁸⁹. Klasa robotnicza w Chinach, w przeciwieństwie do środowisk wiejskich, pod względem liczebnym nie stanowiła olbrzymiej siły. Dlatego też Mao tyle uwagi poświęcał sprawie chłopskiej. W Referacie o wynikach badań ruchu chłopskiego w prowincji Hunan z marca 1927 roku po raz kolejny jednoznacznie wypowiedział się na temat znaczenia tej klasy dla zwycięstwa rewolucji komunistycznej w Chinach: „Albowiem w chwili obecnej wzrost ruchu chłopskiego nabiera olbrzymiego znaczenia. Przejdzie bardzo niewiele czasu - a we wszystkich prowincjach Chin środkowych, południowych i północnych staną do walki setki milionów chłopów; będą oni gwałtowni i niezwyciężeni jak huragan i żadna siła nie zdoła ich powstrzymać. Roze-rwą wszystkie krępujące ich więzy i podążą do wyzwolenia. Pogrzebią wszystkich i wszelkich imperialistów, militarystów, urzędników - złodziei mienia państwowego i łapowników, tuhao i lieszenów. Poddadzą próbie wszystkie partie i grupy rewolucyjne, wszystkich rewolucjonistów, aby albo ich uznać, albo odrzucić”¹⁹⁰. Tego typu hasła trafiały na podatny grunt w środowiskach chłopskich, które zaczynały na dużą skalę w drugiej połowie lat 20. zasilać szeregi partii komunistycznej. Mao Zedong od początku przywiązywał dużą wagę do spraw związanych z chińską wsią. Tam właśnie chciał zorganizować oddziały chłopskie, które miały stać się właściwą siłą w trakcie rewolucji. Działalność na obszarach miejskich została odsunięta na plan dalszy. Mao wyrażał przekonanie, iż w pierwszej kolejności należy zdobyć wpływy na wsi, a następnie uderzyć w miasta. Ten tok myślenia uwidocznił się bardziej wyraziście w latach następnych, stając się głównym elementem ideologii maoizmu. Mao gloryfikował znaczenie chłopstwa: „Gwoli sprawiedliwości, jeśli osiągnięcia rewolucji domowej ocenimy na dziesięć punktów, okaże się, że wojsko i mieszkańcy miast zdobyli zaledwie trzy punkty. Pozostałe siedem wywalczyli chłopi podczas rewolucji rolnej”¹⁹¹. W jednym z raportów napisanych w połowie lat 20. ¹⁸⁹ Mao Zedong, O klasach społeczeństwa chińskiego (Marzec 1926 roku), [w:] idem, Dzieła wybrane, 1.1, s. 12-24. ¹⁹⁰ Ibidem, s. 28. ¹⁹¹ D. Davin, op. cit., s. 22. Rząd Nankinie. PienJsz-ę Zjednoczeń'? 1'ront (1924) 95 podkreślał rewolucyjne znaczenie tej warstwy: „Już niedługo w północnych, południowych i środkowych prowincjach Chin setki milionów chłopów poderwą się jak potężna burza, jak sztorm, jak huragan, poderwą się z siłą tak wielką, że żadna władza - obojętne jak potężna - nie zdoła ich powstrzymać. Zerwą wszelkie pęta, które ich teraz krępują, i ruszą ku wolności. Zgładzą wszystkich imperialistów, krwiopijców, skorumpowanych urzędników, złych panów. Wszystkie partie rewolucyjne, wszyscy towarzysze staną przed ich sądem. Maszerować z nimi ramię w ramię, przewodzić im? Czy może iść na tyłach, śmiejąc się z nich i wytykając palcami? Zmierzyć się z nimi jako przeciwnik? Każdy Chińczyk może wybierać, a okoliczności zmuszą go do podjęcia szybkiej decyzji”¹⁹². Warto podkreślić, iż kwestia chłopska w Kuomintangu nie odgrywała zbyt wielkiej roli. Partia ta miała mocne oparcie w środowiskach właścicieli ziemskich. Zdaniem Rossa Terrilla „Kuomintang był bardziej wojskiem niż partią polityczną. A trzon tej armii stanowili oficerowie pochodzący z klasy właścicieli ziemskich”¹⁹³. Zbliżenie między rządem Sun Yatsena i rządem Rosji Sowieckiej zaowocowało podpisaniem 31 maja 1924 roku wspólnego traktatu, który faktycznie przywracał normalne stosunki pomiędzy tymi rządami. Warto podkreślić, że w lutym tego samego roku rządy brytyjski oraz włoski uznały Związek Sowiecki. Te fakty pokazywały, iż w polityce mocarstw względem tego kraju nastąpiła zasadnicza zmiana. Przez długi czas na Zachodzie odmawiano uznania władzom w Moskwie, obawiając się zagrożenia komunistycznego. We wspólnym dokumencie chińsko-sowieckim znalazły się zapisy mówiące o zrzeczeniu się przez Związek Sowiecki szczególnych praw i przywilejów dotyczących koncesji uzyskanych przez rząd carski oraz praw do eksterytorialności, traktatów i porozumień naruszających suwerenność lub interesy Chin¹⁹⁴. W czasie podpisywania układu ustalono również zasady tymczasowego zarządzania Koleją Wschodniochińską. Ze strony sowieckiej swój podpis złożył pełnomocny przedstawiciel Lew Karachan, a z chińskiej - wiceminister spraw zagranicznych Gu Weijun (Wellington Koo). W porozumieniu znalazł się zapis o przywróceniu normalnych stosunków dyplomatycznych i konsularnych między obu państwami. Budynki należące uprzednio do poselstwa i konsulatów Rosji miały zostać przekazane, decyzją rządu chińskiego, ZSRS. Obie strony zobowiązały się do zwołania w ciągu miesiąca od podpisania tego porozumienia specjalnej konferencji celem anulowania niemal wszystkich traktatów, umów oraz porozumień podpisywanych przez dwór qingowski oraz władze Republiki Chińskiej z rządem Rosji carskiej. Podstawą były wcześniejsze deklaracje rządu sowieckiego z 1919 i 1920 roku. Uznano jednocześnie suwerenność Chin na terytorium Mongolii Zewnętrznej. W kwestii Kolei Wschodniochińskiej ustalono tylko zasady jej tymczasowego użytkowania¹⁹⁵. ¹⁹² Ibidem, s. 21-22. ¹⁹¹ R. Terrill, Mao..., s. 103. ¹⁹⁻¹ Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 380. ¹⁹⁵ Sprawocznikpo Mandżurii i KWŻD, Harbin 1927, s. 41-42, 46, [za:] E. Kajdański, op. cit., 117-120. 96 Rozdział We wrześniu 1920 roku podpisano układ pomiędzy rządem ZSRS i władzami mandżurskimi w sprawie KWCh. Okres kontraktowy, zapisany w dokumencie z 1896 roku, dotyczący budowy i eksploatacji kolei został skrócony do 60 lat. Wcześniej była mowa o 80 latach. Po upływie tego czasu Chiny miały stać się właścicielem kolei. Mogły też wykupić ją wcześniej. Przewidywano wspólny zarząd, który miał składać się z przedstawicieli Chin i ZSRS. Przewodniczącego miały mianować Chiny, zarządcę - Rosjanie'⁹⁶. Sun do końca swojego życia wyrażał wiarę w trwałość sojuszu chińsko-sowiec-kiego. Należy jednak podkreślić, iż brak zainteresowania mocarstw zachodnich miał duży wpływ na decyzje Suną. Tylko Rosja Sowiecka składała w tym czasie deklaracje, które mogły spotkać się z przychylnym stanowiskiem Chin. Wartość tych zapewnień, jak pokazała przyszłość, nie była zbyt wielka, jednak tylko rząd sowiecki wychodził z takimi inicjatywami, jak rezygnacja z przywilejów wynikających z nierównopraw-nych traktatów zawartych wcześniej z Chinami. Wynikało to oczywiście ze słabości rządu sowieckiego, walczącego o uznanie międzynarodowe. Mocarstwa nie zdecydowały się na rezygnację ze swoich przywilejów. W październiku 1925 roku w Pekinie odbyła się konferencja w sprawie systemu taryf celnych w Chinach. Amerykański sekretarz stanu, Frank B. Kellogg, oświadczył wówczas, iż Stany Zjednoczone są gotowe zrezygnować ze swoich przywilejów celnych oraz zasady eksterytorialności. Konferencja zakończyła się jednak całkowitym fiaskiem. Mocarstwa, poza deklaracjami, nie zdecydowały się na żadne konkretne posunięcia. Nie podjęły żadnych wiążących zobowiązań, które mogłyby ograniczać ich przywileje w Państwie Środka. Zbliżenie ze Związkiem Sowieckim miało charakter krótkotrwały, podobnie jak sojusz Kuomintangu z chińskimi komunistami. Warto jednak nadmienić, że w szeregach partii komunistycznej w miarę upływu czasu przewagę zaczęli zdobywać przeciwnicy wspólnego frontu. Dodatkowo sprawę komplikowała niepewna sytuacja wewnątrz Partii Narodowej. Z dużą podejrzliwością odnoszono się do polityki tego ugrupowania. Wpływ Kuomintangu na początku lat 20. ograniczał się w zasadzie do kilku rejonów Chin Południowych, ale osoba Sun Yatsena była swoistym magnesem przyciągającym nowych zwolenników. Sun stał się symbolem Chin republikańskich. Do dnia dzisiejszego stanowi to fenomen, z uwagi na to, iż współcześnie nawiązują do niego zarówno przywódcy kuomintangowscy na Tajwanie, jak i władze Chińskiej Republiki Ludowej. Dwie największe partie współczesnych Chin, pomimo diametralnych różnic, odwołują się do tej samej postaci. W połowie lat 20. wytworzyła się korzystna sytuacja dla Partii Narodowej, pozwalająca na rozszerzenie wpływów w pozostałej części kraju. Na północy, w łonie ¹⁹⁶ ¹⁹⁶ Sowietsko-kitajskije otnoszenija (1917-1957), s. 94-98, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 381. Okres, po którego upływie Kolej Wschodniochińska miała przejść nieodpłatnie na własność rządu Chin, mógł zostać jeszcze skrócony. Do tego wymagana była jednak zgoda obu stron. Decyzję o zwrocie dwu miast podjęto dopiero w decydującym momencie, gdy wyrażono zgodę na wysłanie ochotników chińskich do Korei. Rząd Nankinie. Pierdsz?? Zjednoczona? Front (1924) 97 kliki zhilijskiej, pojawiła się nowa alternatywa polityczna w postaci Armii Narodowych. W październiku 1924 roku armie te wystąpiły przeciw grupie zhilijskiej walczącej wówczas z kliką mukdeńską. Wkrótce pod dowództwem generała Feng Yuxianga doszło do skonsolidowania wojsk w Zjednoczoną Armię Narodową, która pod koniec 1924 roku wkroczyła do Pekinu. Klika zhilijska poniosła klęskę, a Cao Kun został usunięty ze stolicy. 5 listopada z Zakazanego Miasta musiał wyjechać w wielkim pośpiechu cesarz Puyi¹⁹⁷. Zhang Zuolin wraz z Feng Yuxiangiem wybrali na stanowisko prezydenta Duan Qiruia, który szybko zyskał uznanie obcych mocarstw. Było to wynikiem deklaracji Duana, iż zamierza on respektować wszystkie dotychczasowe traktaty i porozumienia. Wojska Fenga opanowały terytoria prowincji Jiangxi oraz Henan. Rozstrzygnięcia zapadłe w Pekinie umożliwiły zorganizowanie spotkania z przedstawicielami prowincji południowych i przedyskutowanie sprawy przyszłej reorganizacji władzy w Chinach. 31 grudnia 1924 roku Sun Yatsen przybył do północnej stolicy na zaproszenie tamtejszych przywódców. Do konkretnych rozmów niestety nie doszło. Przeszkodziła w tym śmierć ciężko chorego Suną 12 marca 1925 roku, w przeddzień rozpoczęcia rokowań. Po śmierci Suną w Kuomintangu wybuchła walka o przejęcie po nim schedy. To wydarzenie pod dużym znakiem zapytania postawiło dalsze funkcjonowanie wspólnego frontu. Narastające rozbieżności doprowadziły do zerwania sojuszu. Formalnie miało to miejsce w 1927 roku, jednak faktycznie przestał on działać już na początku 1926 roku. W połowie lat 20. w kraju dochodziło do licznych wystąpień skierowanych przeciwko obcym wpływom. Punktem zapalnym stały się wydarzenia z Szanghaju, gdzie 30 maja 1925 roku na obszarze dzielnicy międzynarodowej policja angielska otworzyła ogień do demonstrantów. Byli zabici i ranni. Wkrótce doszło do podobnych zdarzeń w innych częściach kraju. Demonstrujący robotnicy wyszli na ulice Hongkongu, Xiamen i Kantonu, w geście solidarności z uczestnikami pochodu z Szanghaju. W Chinach na masową skalę doszło do bojkotu towarów pochodzenia brytyjskiego. Warto zaznaczyć, iż partia komunistyczna przywiązywała dużą rolę do tych wydarzeń. Możliwość wpływania na środowiska robotnicze miała fundamentalne znaczenie z punktu widzenia aktywności tego ugrupowania. W maju 1925 roku doszło do reorganizacji rządu w Kantonie. W rezultacie proklamowano utworzenie Rządu Narodowego na czele z Wang Jingweiem (1883-1944), wcześniej bliskim współpracownikiem Sun Yatsena. Wang kierował w tym czasie jednocześnie Centralnym Komitetem Wykonawczym Kuomintangu. Po śmierci Sun Yatsena swoją pozycję stopniowo zaczął umacniać Chiang Kai--shek. Jako komendant Akademii Huangpu (na Zachodzie lepiej znanej jako Akademia Whampoa) miał duże wpływy wewnątrz sił zbrojnych. Chiang wypowiadał ¹⁹⁷ Około dziewiątej rano 5 listopada przedstawiciele Feng Yuxianga oznajmili cesarzowi, że ma opuścić Zakazane Miasto w ciągu trzech godzin. W następstwie negocjacji z republikańskim posłem, Lu Zhonglinem, przedłużono czas konieczny na wyprowadzkę do trzeciej po południu (Pu Yi, op. cit., t. I, s. 122-124). 98 Rozdział NI się zdecydowanie przeciw współpracy z komunistami. Nieprzychylnie odnosił się również do współpracy ze Związkiem Sowieckim. 20 marca 1926 roku przystąpił do ofensywy. Jednostki wojskowe pod jego bezpośrednim nadzorem dokonały aresztowania około 50 najbardziej znanych przedstawicieli Komunistycznej Partii Chin działających w Akademii Whampoa oraz w I Armii (wśród aresztowanych znalazł się m.in. Zhou Enlai). Równocześnie Chiang zażądał odwołania doradców sowieckich. Chodziło przede wszystkim o szefa misji Nikołaja W. Kujbyszewa (pseud. Ki-sanka), p.o. szefa sztabu Rady Wojennej KMT, W.P. Rygaczowa, a także komisarza politycznego misji I.J. Razgona (pseud. Olgin). W rezultacie wspomniani doradcy wyjechali z Kantonu już 24 marca. Również Wang Jingwei opuścił Kanton i wyjechał do Francji, wcześniej rezygnując ze wszystkich zajmowanych stanowisk¹⁹⁸. Działania Chianga spotkały się ze zdecydowaną reakcją ze strony środowiska komunistycznego. Pod znakiem zapytania stanęła dalsza współpraca z KMT w ramach wspólnego frontu. Czołowi przedstawiciele KPCh podkreślali konieczność dokonania pewnych korekt w tej materii. Chen Duxiu w czerwcu 1926 roku wskazywał, że komuniści powinni opuścić szeregi Kuomintangu, forsując koncepcję, zgodnie z którą wspólny front miałby polegać na stworzeniu tzw. bloku zewnętrznego¹⁹⁹. Poglądy komunistów chińskich nie korespondowały jednak ze stanowiskiem popieranym przez Komintern. Michaił Borodim, działając zgodnie z dyrektywami Moskwy, poparł plany Chiang Kai-sheka dotyczące Ekspedycji Północnej. W tej sytuacji już w maju do Chin powrócił Wasilij K. Bliicher, obejmując stanowisko szefa misji wojskowej. ¹⁹⁸ W. Rodziński, Chiny w ogniu..., s. 92-95. Warto podkreślić, że partia komunistyczna zmieniła swój wizerunek. W ciągu zaledwie kilku miesięcy znacznie wzrosła liczba zwolenników tego ugrupowania. Pod koniec 1925 r. zrzeszała zaledwie 10 tys. członków, w czasie II Plenum KC, które obradowało w Szanghaju w lipcu 1926 r., liczba ta wzrosła do 30 tys. Po raz pierwszy w historii stan liczebny członków KPCh był wyższy aniżeli Ligi Młodych Komunistów (od 1926 r. przemianowanej na Ligę Młodych Socjalistów), która liczyła wówczas 20 tys. członków (ibidem, s. 127-128). Hu Cziao-mu podawał, że liczba członków partii komunistycznej w 1925 r. wynosiła zaledwie 900, a w latach 1926-1927 wzrosła do 57 900 (Hu Cziao-mu, Komunistyczna Partia Chin. Krótki zarys historyczny, przeł. J. Stawiński, Warszawa 1952, s. 20). ¹⁹⁹ W. Rodziński, Chiny w ogniu..., s. 95-96. Rozdział \)II >^pra\5a Północna Chińskiej Armii Narodo^o-Re^oluc^jnej. Unifikacja kraju przez Chiang Kai-sheka (1924-1927) W lipcu 1926 roku Chiang Kai-shek zainicjował Wyprawę Północną w celu podporządkowania prowincji w centrum i na północy kraju. Decyzja o rozpoczęciu ofensywy została podjęta przez CKW KMT już 15 maja, oficjalnie zaś ogłoszono ją 1 lipca. Tydzień później w Kantonie odbyła się ceremonia zaprzysiężenia i pożegnania wojsk udających się na front²⁰⁰. Niedługo po zainicjowaniu wyprawy Feng Yuxiang zadeklarował swoje poparcie dla KMT. Sukcesy wojsk rewolucyjnych w walkach przeciwko militarystom z północy w czasie Północnej Ekspedycji z Kantonu do doliny Jangcy (1926-1927) spowodowały, że Kuomintang zaczął zyskiwać uznanie w oczach Amerykanów. Ich uwaga skupiła się na dowódcy tej ekspedycji i jednej z najważniejszych osobistości w KMT, Chiang Kai-sheku. Reprezentował on prawe skrzydło w KMT. Był przeciwnikiem współpracy zarówno z komunistami, jak i ze Związkiem Sowieckim. W zimie 1926 roku doszło do spotkania Chianga z przedstawicielami kompradorskiej burżuazji szanghajskiej, działającej we współpracy z Amerykanami i Brytyjczykami²⁰¹. W styczniu 1927 roku działacze lewego skrzydła KMT, opowiadający się za współpracą z komunistami, przenieśli rząd z Kantonu do Wuhanu, a na jego czele stanął po powrocie z Europy Wang Jingwei. W marcu w Wuhanie zorganizowano spotkanie plenarne CKW KMT, podczas którego podjęto decyzję o pozbawieniu Chiang Kai-sheka wszystkich stanowisk politycznych w Kuomintangu. Miał on sprawować jedynie funkcję dowódcy armii republikańskiej²⁰². Oczywiście ²lK⁾ Ibidem, s. 110. ²¹¹¹ Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zobowiązały się wypłacić Chiangowi 60 min yuanów, jeżeli jego wojska rozprawią się z komunistami po zajęciu Nankinu i Szanghaju. Zob. Liu Ta-nian, Istorija ameriakanskoj agresiji w Kitaje, Moskwa 1951, s. 95, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 55. ²¹¹² J.P. Harrison, The Long March to Power. A History of the Chinese Communist Party, 1921--72, Praeger Publishers, New York-Washington 1972, s. 90. 100 Rozdział >JII Chiang nie przyjął wspomnianych decyzji do wiadomości i wkrótce dokonał przewrotu w Kuomintangu. Na przełomie kwietnia i maja odbył się V Zjazd Komunistycznej Partii Chin w Wuhanie. Po raz pierwszy w historii uczestniczyli w nim przedstawiciele Kuomintangu. Wydaje się, iż wówczas zapadła decyzja o podjęciu walki z siłami Chianga. Działając zgodnie z dyrektywami Moskwy, określono wytyczne względem wsi. Chen Duxiu został ponownie wybrany na stanowisko sekretarza generalnego partii. Wraz z Li Weihanem, Zhang Guotao i Zhou Enlaiem tworzył Stały Komitet Biura Politycznego²⁰¹. W czasie zjazdu na dalszy plan został odsunięty Mao Zedong, którego określono mianem radykała i który w związku z tym utracił stanowisko kierownika wydziału chłopskiego. Na jego czele stanął Qu Qiubai. Wcześniej Mao wzywał chłopów do konfiskaty ziemi oraz niewnoszenia opłat dzierżawnych za uprawiane pola²⁰¹. W drugiej połowie lat 20. nastąpiło duże ożywienie w środowiskach chłopskich. Szczególną aktywność wykazywali mieszkańcy prowincji Hunan. Coraz więcej członków zasilało szeregi związków chłopskich. W samym tylko Hunanie do maja 1927 roku liczba zrzeszonych w tychże związkach wynosiła około 4,5 min, z kolei w Hubei - 2,5 min. W pozostałych prowincjach te wielkości nie były tak imponujące, jednak w skali ogólnokrajowej ruch chłopski skupił pokaźną, jak na warunki panujące w Chinach, liczbę około 9 min członków* ²⁰⁴ ²⁰⁵. W kwietniu wojska Chiang Kai-sheka opanowały region Szanghaju i Nankinu. W połowie marca 1927 roku w tym pierwszym mieście zastrajkowało około 800 tys. osób²⁰⁶. Organizacją tamtejszego ruchu robotniczego zajęła się partia komunistyczna z Zhou Enlaiem na czele. Wkrótce do miasta wkroczyły oddziały wojskowe Bai Chongxi, wierne Kuomintangowi. 26 marca przybył tam również Chiang Kai-shek. Warto zaznaczyć, iż wspierały go wówczas bardzo usilnie tajne stowarzyszenia, głównie przedstawiciele Zielonego Gangu. W kwietniu oddziały tego stowarzyszenia wraz z jednostkami Baia zainicjowały atak na siedziby szanghajskich związków zawodowych. W rezultacie w krótkim czasie zostały one zajęte. Równocześnie siły Chianga realizowały akcję mającą na celu stłumienie ruchu robotniczego i unieszkodliwienie wspierających ich komunistów. Działania tego typu rozgrywały się również w innych częściach kraju. W połowie kwietnia Li Jishen przeprowadził akcje skierowane przeciwko tamtejszym siłom komunistycznym, w których następstwie aresztowano 2 tys. osób, a wielu straciło życie. Duże niepokoje towarzyszyły zajęciu Nankinu. W tym mieście doszło do licznych wystąpień, których celem stali się cudzoziemcy. W czasie jednej z akcji zginęło sześciu z nich. Wywołało to ostrą reakcję Brytyjczyków i Amerykanów. Mocarstwa od dłuższego czasu z niepokojem obserwowały to, co działo się w Państwie Środka. W następstwie wydarzeń nankińskich prezydent USA, Calvin Coolidge, natychmiast ²⁰¹ L. La dany, op. cit., s. 15. ²⁰⁴ R. Terrill, Mao..., s. 111-112. ²⁰⁵ W. Rodziński, Chiny w ogniu..., s. 168. ²,l<’ Idem, Historia Chin, s. 619. Vjypra\?a Północna Chińskiej Armii Narodo^o-Re^olucfjnej... 101 wysłał swoje okręty wojenne oraz oddziały lądowe do portów chińskich w celu zabezpieczenia amerykańskich interesów. W styczniu 1927 roku Izba Reprezentantów przyjęła większością głosów rezolucję, która miała określić kształt nowego układu z Chinami. Stany Zjednoczone wyrażały ze swej strony gotowość traktowania Chin jako równoprawnego partnera. W czasie wojny domowej w Chinach rząd amerykański niejednokrotnie podkreślał, iż opowiada się za utrzymaniem jednolitego i niezależnego państwa chińskiego. Przyjęcie takiego stanowiska wynikało zapewne z obaw Amerykanów o ostateczny wynik walk wewnętrznych w tym kraju. Kellogg zapowiedział, że Stany Zjednoczone są gotowe przyznać Chinom prawo eksteryto-rialności oraz dać im prawo ustalania własnej polityki taryfowej. W tym miejscu pojawiał się jednak problem: „Jedynym pytaniem jest - oświadczył Kellogg - z kim mamy rokować?”²⁰⁷. Pomimo tych deklaracji już w marcu 1927 roku Stany Zjednoczone zdecydowały się na bezpośrednią interwencję w Chinach. Decyzja ta została podjęta pod naciskiem amerykańskich kół gospodarczych. W operacji wojskowej uczestniczyli również żołnierze Wielkiej Brytanii. Mocarstwa zdecydowały się na tę akcję w następstwie tzw. incydentu nankińskiego, kiedy to po zajęciu Nankinu przez wojska narodoworewolucyjne, zależne od lewicowego rządu kuomintangowskiego w Wu-hanie, doszło do napadów na cudzoziemców. W późniejszym okresie okazało się, że była to prowokacja. W marcu 1927 roku okręty amerykańskie wespół z brytyjskimi wpłynęły na rzekę Jangcy i ostrzelały chińskie pozycje. Mocarstwa postawiły ultimatum z żądaniem ukarania winnych. To wydarzenie posłużyło Chiangowi jako instrument do dokonania pewnych przesunięć w ramach KMT, przy wykorzystaniu poparcia Stanów Zjednoczonych. Po utworzeniu rządu w Nankinie Chiang wypowiedział wojnę lewicowemu rządowi kuomintangowskiemu w Wuhanie, doprowadzając w rezultacie do jego upadku. W kwietniu Chiang proklamował w Nankinie utworzenie konkurencyjnego rządu. Równocześnie zapowiedział rozprawienie się z komunistami. 15 lipca 1927 roku nowy rząd nankiński doprowadził do usunięcia przedstawicieli KPCh z szeregów Kuomintangu. W wielu ośrodkach w kraju rozpętała się walka z przeciwnikami Chiang Kai--sheka. W kwietniu do Pekinu wkroczyły oddziały Zhang Zuolina. Aresztowały one licznych przedstawicieli komunistów i zwolenników lewego skrzydła KMT. W tym czasie śmierć poniósł jeden z czołowych przedstawicieli ruchu komunistycznego w Chinach, Li Dazhao. W połowie 1927 roku Feng Yuxiang opowiedział się po stronie Chianga, co postawiło rząd w Wuhanie w bardzo trudnej sytuacji. W lipcu Wang Jingwei ogłosił decyzję o całkowitym zerwaniu z komunistami. Tym samym przedstawiciele KPCh zostali pozbawieni wszelkich stanowisk w rządzie i w siłach zbrojnych. Te rozwiązania zostały przyjęte przez rząd Chianga z zadowoleniem²⁰⁸. ²⁰⁷ L. Pastusiak, op. cit., s. 172. ²⁰⁸ Chiang w odpowiedzi na te wydarzenia wysłał z Nankinu do Wuhanu do przedstawicieli tamtejszego rządu telegram z gratulacjami. W liście znalazły się słowa podziękowania za „patrio 102 Rozdział \>II Decyzja rządu wuhańskiego zniweczyła plany komunistów, oznaczała również zmianę we wzajemnych relacjach ze Związkiem Sowieckim²⁰⁹. Wspólny front przestał praktycznie istnieć, choć formalnie utrzymał się do połowy 1927 roku, głównie pod naciskami Moskwy²¹⁰. Od tego momentu sytuacja uległa jednak pewnym zmianom. 12 lipca na spotkaniu KPCh w Wahanie od władzy został odsunięty Chen Duxiu. Powołano Tymczasowe Biuro Polityczne, w skład którego wchodzili: Zhang Guotao, Zhou Enlai, Li Lisan, Li Weihan oraz Zhang Tailei²¹¹. W połowie lipca Komintern krytycznie wypowiedział się o kierownictwie Komunistycznej Partii Chin i wysłał do Wuhanu swego przedstawiciela Besso Łominadze²¹². W tym samym miesiącu Komitet Wykonawczy Kominternu wydał rezolucję na temat sytuacji w Chinach (jej treść została przedstawiona na łamach „Prawdy”). Podkreślono w niej, że chińska partia komunistyczna nie realizowała wytycznych Kominternu. Powinna opuścić rząd wu-hański, ale jednocześnie pozostać w ramach Kuomintangu, wspierając robotników i chłopów²¹³. Krytyczne uwagi Kominternu pod adresem chińskiego przywództwa były w dużej mierze wynikiem wydarzeń w Moskwie, gdzie po śmierci Lenina w 1924 roku rozpoczęła się walka o władzę. Do ostatecznej walki stanęli Józef Stalin i Lew Trocki. W ciągu czterech lat Stalin skupił w swoim ręku całkowitą władzę, pozbawiając Trockiego wszelkich wpływów. W 1927 roku został on wydalony z partii, a dwa lata później ze Związku Sowieckiego. Stalin przystąpił do likwidacji swoich przeciwników. Rozprawa z trockistami ugruntowała jego pozycję jako jedynego przywódcy. Nieprzypadkowo ZSRS wyrażając krytyczne opinie o chińskim kierownictwie tyczną postawę partii, która zdecydowała się wyciąć raka komunizmu ze swojego łona” (R. Ter-rill, Mao..., s. 113). ²⁰⁹ Przeciwko decyzji o zerwaniu z komunistami wypowiedziały się dwie osoby: Song Qin-gling, wdowa po Sun Yatsenie, oraz gen. Deng Yanda. Oboje udali się na wygnanie. Song powróciła do Chin w 1931 r. Ze względu na to, iż była żoną zmarłego Suną, uniknęła prześladowań ze strony Kuomintangu. Sytuacja Denga wyglądała zgoła odmiennie. Po powrocie do kraju w tym samym roku został stracony z rozkazu Chianga. Decyzja rządu wuhańskiego miała również inne konsekwencje. W ostatnich dniach lipca Wuhan opuścili Borodin wraz z trzydziestoosobową grupą współpracowników. Pożegnanie wyjeżdżających odbyło się z zachowaniem wszelkich zasad protokolarnych, z udziałem przedstawicieli rządu w Wuhanie z Wang Jingweiem na czele. W krótkim czasie z Chin wyjechał również Bliicher i inni radzieccy doradcy wojskowi. Warto podkreślić, że większość doradców radzieckich pracujących w Chinach padła ofiarą późniejszych czystek stalinowskich (W. Rodziński, Chiny w ogniu..., s. 182-183; idem, Historia Chin, s. 626). ²¹⁰ W uchwale VIII Plenum Komitetu Wykonawczego Kominternu (18-20 maja 1927 r.) zalecano dalsze popieranie rządu wuhańskiego oraz pozostawanie komunistów w szeregach Kuomintangu (W. Rodziński, Chiny w ogniu..., s. 171). Miesiąc później, 30 czerwca, KC KPCh zadeklarował swoją lojalność wobec lewego skrzydła KMT (L. Ladany, op. cit., s. 16). ²¹¹ Ibidem. ²¹² List of Important Meetings of the CCP, Vol. 1, Shanghai 1982, s. 102, [za:] L. Ladany, op. cit., s. 16. ²¹³ Documents of the Comintern concerning the Chinese Révolution, s. 338, [za:] L. Ladany, op. cit., s. 16. Vtypra'sOa Północna Chińskiej Armii Narodo'äOo-Re^ohic^jnej... 103 i Chen Duxiu, posługiwał się twierdzeniami o sprzeniewierzeniu się ideologii mark-sowskiej. W tej sytuacji często określano chińskich przywódców mianem trockistów, choć faktycznie niewiele miało to wspólnego z rzeczywistością. Ideologia była tylko narzędziem służącym realizacji wytyczonych celów. Posługiwanie się terminologią marksowską stało się w Związku Sowieckim jedynie pustą frazeologią. Stalin zmierzał do stworzenia systemu totalitarnego, w którym partia komunistyczna kontrolowałaby wszelkie dziedziny życia społecznego, gospodarczego i politycznego²¹⁴. Nowa ideologia była również novum w stosunku do tez głoszonych przez poprzednika, choć Stalin twierdził, iż jego założenia programowe stanowią uzupełnienie marksizmu i leninizmu²¹⁵. Komuniści pomimo trudnej sytuacji nie rezygnowali z walki. W Nanchangu zorganizowali powstanie zakończone sukcesem. 1 sierpnia 1927 roku zdobyli miasto (ta data była określana mianem dnia narodzin Armii Ludowo-Wyzwoleńczej). Wkrótce wojska Armii Narodowo-Rewolucyjnej przystąpiły jednak do kontrofensywy. W rezultacie siły komunistyczne zostały zmuszone do przemieszczenia się na południe. Rozproszone oddziały pod wodzą Zhu De oraz Ye Tinga dotarły do prowincji Guangdong i Hunan. ²¹⁴ W Związku Sowieckim miała obowiązywać ideologia marksizmu-leninizmu. Stalin w 1924 r. sformułował teorię o „możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju”. Było to wyzwanie rzucone Trockiemu, który propagował koncepcję „rewolucji permanentnej”. W myśl tego założenia rewolucja rosyjska miała prowadzić wprost do socjalizmu. Trocki podkreślał tu sprzężenie z rewolucją światową. Tylko w ten sposób można było osiągnąć, jego zdaniem, zwycięstwo. Jednocześnie zalecał, by klasa robotnicza w kraju o ogromnej przewadze społeczności chłopskiej współdziała z proletariatem międzynarodowym. Stalin atakował Trockiego, zarzucając mu, iż ten pomija rewolucyjną rolę chłopstwa, a także to, że jego zdaniem rewolucja może zacząć się od jed-noklasowej władzy proletariatu. Stalin głosił tezę, iż wraz z budową ustroju socjalistycznego następuje zaostrzanie walki klasowej. To pozwala zrozumieć czystki wewnątrz partii komunistycznej, jak i wśród wszystkich klas społecznych. Szerzej na temat stalinizmu oraz trockizmu zob.: L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, cz. III, s. 7-33, 94-260. ²¹⁵ Ideologia leninowska stanowiła modyfikację założeń marksistowskich. Państwo, według Lenina, miało być tworem przejściowym na drodze do zbudowania komunizmu. Określał on państwo mianem instytucji klasy panującej, organizacji siły i przemocy. Lenin rozwinął marksowską teorię dyktatury proletariatu, władzy opartej na potencjale i sile mas. Oczywiście formułował tę zasadę zgodnie z interesami tej grupy społecznej. Dyktatura proletariatu oznaczała dyktaturę partii komunistycznej. Partia miała składać się wyłącznie z całkowicie jej oddanych rewolucjonistów i posiadać strukturę hierarchiczną, na której czele sytuowano klasę robotniczą. Lenin podkreślał nieuchronność rewolucji. Wskazywał, że „bez rewolucyjnej teorii niemożliwy jest również ruch rewolucyjny”. Głosił konieczność podjęcia współpracy z chłopstwem jako istotnego elementu w kontekście rewolucji. Lenin przedstawił również koncepcję zniesienia ucisku narodowościowego. Zasada samookreślenia narodowego była interpretowana tu zgodnie z założeniami klasowymi. Chodziło głównie o samookreślenie „proletariatu w łonie każdej narodowości”. Lenin głosił hasła nawołujące do zakończenia wojny, określanej mianem wojny imperialistów. W oparciu o krytykę zmagań wojennych tworzył koncepcję wszczęcia rewolucji. Szerzej na temat leninizmu zob.: L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, cz. II: Rozwój, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 423-429, 452-623. 104 Rozdział \)II 7 sierpnia przedstawiciele komunistyczni, którzy nie uczestniczyli w wydarzeniach w Nanchangu, zebrali się w celu wybrania nowych władz. W spotkaniu znanym pod nazwą „Osiem-Siedem” (siódmy dzień ósmego miesiąca) uczestniczyło dwóch przedstawicieli Kominternu: Besso Łominadze i Heinz Neumann. Wybrano wówczas Stały Komitet Tymczasowego Biura Politycznego w składzie: Qu Qiubai, Li Weihan, Su Zhaozheng. Na czele Wydziału Wojskowego stanął Zhou Enlai²¹⁶. Podjęto również decyzję o przeprowadzeniu powstań chłopskich w poszczególnych prowincjach. Przeszły one do historii pod nazwą Powstań Jesiennych Zbiorów. Do największych wystąpień doszło w prowincjach Hunan, Hubei, Jiangxi i Guangdong. Pierwszym z nich kierował Mao Zedong. Zryw chłopski nie był jednak skoordynowany, nie dysponował również szerokim zapleczem. Nie stanowi zatem zaskoczenia wynik tych walk - wszystkie powstania zakończyły się całkowitą klęską. Chiang Kai-shek bardzo szybko zyskał uznanie Stanów Zjednoczonych, które już 25 lipca 1927 roku uznały nowy rząd w Nankinie. Uczyniły to jako pierwsze spośród mocarstw²¹⁷. Posunięcie to wynikało z dokładnej analizy sytuacji w Chinach. Chiang jawił się jako człowiek, który najlepiej zabezpieczy interesy handlowe i gospodarcze Stanów Zjednoczonych. W listopadzie 1927 roku Chiang Kai-shek zawarł z USA „tajne porozumienie”²¹⁸, w którym w zamian za poparcie Stanów Zjednoczonych Chiang zgodził się na przyjazd amerykańskich doradców do Chin. Tym samym rozszerzała się sieć wzajemnych powiązań. W marcu następnego roku Chiang wyraził ubolewanie z powodu wypadków w Nankinie i przeprosił cudzoziemców w imieniu swojego rządu. Ten gest wywołał zadowolenie Waszyngtonu. Wkrótce potem, 28 lipca 1928 roku, Stany Zjednoczone przyznały Chinom pełną autonomię w sprawach polityki celnej, poczynając od 1 stycznia 1929 roku. Amerykanie jako pierwsi zdecydowali się na taki krok²¹⁹. Warto dodać, iż sojusz Chianga z USA został wydatnie wzmocniony poprzez małżeństwo z Song Meiling, która studiowała wcześniej w Stanach Zjednoczonych. Rodzina Song miała silne powiązania ze Stanami Zjednoczonymi. Pod wpływem żony Chiang przeszedł na chrześcijaństwo. W wyniku nasilających się walk frakcyjnych wewnątrz Kuomintangu w Nankinie Chiang ogłosił w sierpniu 1927 roku swoją rezygnację ze stanowiska. Oczy ²¹⁶ List oflmportant..., s. 88-90, [za:] L. Ladany, op. cit., s. 18. ²¹⁷ Bardzo aktywną politykę wobec ugrupowania Chiang Kai-sheka prowadziła Japonia. W latach 1926-1927 doszło do kilku spotkań obu stron, które zmierzały do nawiązania bezpośrednich stosunków. W sierpniu 1927 r. poseł japoński w Chinach odwiedził Nankin. Była to pierwsza wizyta przedstawiciela obcego państwa w stolicy rządu Kuomintangu. W drugiej połowie 1927 r. Chiang gościł w Japonii, zabiegając o poparcie japońskie w walkach z siłami Zhang Zuolina. Do porozumienia jednak nie doszło. Prawdopodobnie rząd japoński nadal wiązał swoje nadzieje z osobą Zhanga. ²¹⁸ L. Pastusiak, op. cit., s. 173. ²¹⁹ Amerykanie, dokonując tych posunięć, nie zrezygnowali jednak z zasady eksterytorialno-ści. Sekretarz stanu Frank Kellogg mówił, iż Stany Zjednoczone uczynią to, gdy zdecydują się na to również inne mocarstwa zachodnie. Stosowny układ w tej sprawie USA zawarły z Chinami dopiero w 1943 r. (ibidem) Północna Chińskiej Armii Naroclo^o-Re^JoluoJjnej... 105 wiście był to jedynie chwyt taktyczny. Już w styczniu następnego roku powrócił do władzy. Współpraca Chianga z Amerykanami wkrótce dała wymierne rezultaty. Zdołał on obalić kolejne opozycyjne rządy poszczególnych frakcji KMT (m.in. w Wuhanie i Kantonie). Przychylne stanowisko Chianga umożliwiło Amerykanom dalszą ekspansję gospodarczą. W 1928 roku kapitał amerykański przejął kontrolę nad Szanghajskim Towarzystwem Energetycznym, a w następnym roku nad Szanghajskim Towarzystwem Telefonicznym. W 1929 roku grupa firm lotniczych ze Stanów Zjednoczonych weszła w skład utworzonego w Chinach mieszanego towarzystwa amerykańsko-chińskiego. Dzięki wcześniej zawartym porozumieniom do 1930 roku amerykańscy doradcy znaleźli się we wszystkich ministerstwach i urzędach. W 1931 roku inwestycje amerykańskie w Chinach wyniosły 196,8 min dolarów. Dodatkowo misjonarze ze Stanów Zjednoczonych dysponowali w Chinach własnością o wartości 43,1 min dolarów²²⁰. Do 1928 roku Chiang zdołał skupić w swoim ręku całą władzę, obejmując wszystkie najważniejsze funkcje w państwie. Został przewodniczącym Rady Państwa, szefem KMT, premierem, głównodowodzącym armii oraz generalissimusem²²¹. Niemalże całe Chiny uznawały jego zwierzchnictwo. W lipcu 1928 roku zdobył Pekin, Ekspedycja Północna mająca za zadanie podporządkowanie północnych i centralnych Chin osiągnęła zamierzone cele. W czerwcu 1928 roku rząd ogłosił deklarację o unifikacji państwa pod kuratelą Kuomintangu. W systemie politycznym stworzonym przez Chianga miała dominować jedna partia, KMT. 4 października 1928 roku Centralny Komitet Wykonawczy KMT przyjął ustawę o ustroju państwa. Znalazł się w niej zapis o kierowniczej roli tej partii i jej zwierzchnictwie nad narodem. W roku następnym Rząd Narodowy ogłosił tezę o przewodnictwie politycznym partii. W 1931 roku zwołano w Nankinie Zgromadzenie Ludowe, które uchwaliło tymczasową konstytucję Chin. Stanowiła ona, iż „kuratela” KMT nad krajem będzie trwać do 1935 roku, jednak pod wpływem wydarzeń na arenie międzynarodowej okres ten wydłużono²²². W kraju zapanowała dyktatura Kuomintangu z Chiang Kai-shekiem na czele. Ruch komunistyczny w początkach XX wieku znajdował się w fazie budowania, konsolidacji szeregów. Wyrosły na bazie ruchów kontestatorskich dopiero poszukiwał dla siebie zaplecza. Ruch Nowej Kultury oraz Ruch 4 Maja 1919 roku stały się ²²¹¹ M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 197. ²²¹ Stanisław Głąbiński wyliczył, iż w czasie II wojny światowej Chiang Kai-shek zajmował jednocześnie aż 82 kierownicze stanowiska państwowe i społeczne. Pełnił m.in. następujące funkcje: szefa Biura Politycznego Kuomintangu, prezydenta republiki, przewodniczącego Rady Obrony Kraju, głównodowodzącego sił zbrojnych lądowych, morskich i powietrznych, premiera rządu, dyrektora generalnego Planowania Gospodarczego, dyrektora Centralnej Szkoły Partyjnej, szefa Centralnej Akademii Wojskowej, prezesa Centralnych Zrzeszeń Sportowych oraz przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej (S. Głąbiński, op. cit., s. 40-41). ²²² M. Bankowicz, Demokraci i dyktatorzy. Przywódcy polityczni współczesnego świata, Krakowski Instytut Wydawniczy, Kraków 1993, s. 91. 106 Rozdział ’Oli prawdziwą inspiracją dla twórców partii komunistycznej. Większość jej przywódców brała aktywny udział w tych wydarzeniach. Środowiska te wyrażały sprzeciw wobec ówczesnej sytuacji panującej w Chinach. Domagano się nie tylko zmian w kwestiach ustrojowych, lecz także zreformowania kultury i obyczajowości. W przeciwieństwie do Związku Sowieckiego oraz innych krajów europejskich bastionem komunistów chińskich nie były środowiska robotnicze. Tamtejszy proletariat był stosunkowo nieliczny i rozproszony. Chiny były krajem w przeważającej mierze rolniczym, stąd dużą wagę przywiązywano do środowisk wiejskich. Nie tylko Mao Zedong, lecz także inni przedstawiciele kierownictwa KPCh dostrzegali znaczenie tej grupy społecznej dla przeprowadzanej rewolucji. Oczywiście nie oznaczało to, że partia komunistyczna rezygnowała z działalności wśród robotników. Szczególnie uwidoczniło się to w okresie strajków proletariatu w połowie lat 20., wymierzonych w cudzoziemców. Komuniści próbowali wtedy przejąć kontrolę i przywództwo nad tym ruchem społecznym. W tym czasie właściwym polem aktywności partyjnej była jednak wieś. W latach 20. następowała szybka konsolidacja związków chłopskich, które w krótkim czasie stały się poważną siłą. Oparcie się na tych środowiskach stało się cechą charakterystyczną chińskiego komunizmu. Istotna przy rozpatrywaniu narodzin Komunistycznej Partii Chin i pierwszych lat jej funkcjonowania jest sprawa jej związków z Międzynarodówką Komunistyczną. W pierwszej fazie wzajemne kontakty były bardzo silne z uwagi na słabość chińskiego ruchu komunistycznego, ograniczonego początkowo do wąskiej grupy intelektualistów i studentów. Chęć sprawowania nadzoru nad KPCh była całkowicie zrozumiała. Warte podkreślenia jest to, iż rewolucja chińska rozgrywała się w cieniu wydarzeń europejskich. Uwaga ZSRS koncentrowała się wówczas głównie na tym obszarze, stąd pewne posunięcia władz sowieckich należy postrzegać mając to na względzie. Poparcie Moskwy dla planów utworzenia wspólnego frontu KMT z KPCh dawało możliwość infiltrowania obydwu stron. Przy tych partiach działali doradcy radzieccy, a także przedstawiciele Kominternu, co pozwalało wpływać na posunięcia ich przywódców. Ważną kwestią było również to, iż terminologia stosowana powszechnie w Związku Sowieckim nie odpowiadała chińskiej specyfice. Większość nazw przyjmowano a priori, bez głębszej analizy. Pomimo częstych odwołań do marksizmu i leninizmu Chiny już od kilku dziesięcioleci wypracowywały własną ideologię komunistyczną, uwzględniającą tamtejsze realia. W tym przypadku możemy mówić o zupełnie innych punktach odniesienia, odmiennych doświadczeniach i różnych kategoriach myślowych. Zasadne wydaje się stwierdzenie, że o „komunizmie z chińską specyfiką” można mówić już od samego początku istnienia Komunistycznej Partii Chin. Zainicjowanie Wyprawy Północnej ugruntowało pozycję Chiang Kai-sheka. Wydarzenia z 1927 roku wyraźnie to potwierdzały. Nowo powstały rząd w Nankinie usunął niemal natychmiast przedstawicieli Komunistycznej Partii Chin ze swoich szeregów, w wyniku czego znaleźli się oni w bardzo trudnym położeniu. Próby przeciwdziałania tej niekorzystnej sytuacji zakończyły się niepowodzeniem. Ostatnim aktem zmiany tego stanu rzeczy było zorganizowanie Powstań Jesiennych Zbiorów \Oypra>oJa Północna Chińskiej Armii Narodov)o-Re»)oluc{jnej... 107 pod koniec 1927 roku na południu kraju. W następstwie poniesionych klęsk komuniści zostali zmuszeni do ucieczki, głównie w rejony górskie Chin Środkowych. Mao schronił się wraz ze swoimi oddziałami w górach Jinggangshan. Bastionem komunistycznym w tym czasie stała się prowincja Jiangxi, gdzie wkrótce doszło do utworzenia Centralnej Bazy Rewolucyjnej. Sukcesy odniesione w czasie pierwszego etapu Wyprawy Północnej stanowiły istotny argument za kontynuowaniem działań militarnych. Już na wiosnę 1928 roku Chiang podjął decyzję o wznowieniu ekspedycji na północ. Decyzje w tej kwestii zapadły pod koniec kwietnia. Warto jednak zaznaczyć, że proces ten przyspieszyły porozumienia zawarte wcześniej z generałami z północy, Feng Yuxiangiem i Yan Xisha-nem. Konsolidacja sił umożliwiała przeciwstawienie się wspólnemu wrogowi, Zhang Zuolinowi. W krótkim czasie wojska Yan Xishana znalazły się w pobliżu Pekinu. 5 czerwca miasto zostało ostatecznie zajęte. Zmianie uległa wówczas nazwa miasta z Beijing (Północna Stolica) na Beiping²²³. Zhang Zuolin został wcześniej zmuszony do opuszczenia stolicy, ale wkrótce po wyjeździe z miasta w drodze do Mukdenu zginął w zamachu bombowym zorganizowanym przez Japończyków. Chiang Kai-shek bardzo szybko zyskał popracie obcych mocarstw. To pozwoliło rządowi kuomintangowskiemu już 10 października 1928 roku ogłosić się jedynym rządem narodowym Chin. Pomimo tych deklaracji sytuacja w kraju nadal była niestabilna. W dalszym ciągu istniało wiele ośrodków całkowicie niezależnych od ośrodka centralnego. Warto również dodać, że Kuomintang skupiał różne frakcje propagujące odmienne wizje programowe. Nowością w tym układzie było wysunięcie się na pierwszy plan Chiang Kai-sheka. Pod jego kierownictwem partia zaczęła ulegać swoistej ewolucji. Z biegiem czasu wykształcono odpowiednie mechanizmy, które jednoznacznie wskazywały na nowy charakter Kuomintangu. W tym przypadku można mówić o partii wodzowskiej. Nikt wcześniej ani później nie miał w Kuomintangu takiej władzy, jak Chiang Kai-shek, jednak na początku musiał się on zmierzyć z wewnątrzpartyjną opozycją. Po przeciwnej stronie sytuowali się nadal Wang Jingwei oraz, mający mocną pozycję w Partii Narodowej, Hu Hanmin. Potwierdzeniem powstawania w partii alternatywy dla Chiang Kai-sheka stało się utworzenie przez Wanga Zrzeszenia dla Reorganizacji Kuomintangu. Te działania nie zagroziły pozycji Chianga, który w oczach cudzoziemców uchodził za główną postać chińskiej polityki. Warto nadmienić, że w samej partii dało się wyróżnić kilka frakcji bardzo silnie wspierających generalissimusa. Jedną z takich grup była z pewnością klika określana mianem „CC”, na której czele stali dwaj bracia Chen - Chen Lifu oraz Chen Guofu. Obaj piastowali ważne funkcje w centralnym ²²³ Nazwę Beiping, oznaczającą Spacyfikowaną Północ, nadano, aby upamiętnić rozprawienie się z militarystami. To pejoratywne określenie było używane za życia Chiang Kai-sheka. Po jego śmierci w 1975 r. stosowano je czasami w polemice z Pekinem. Nazwa Beiping obowiązywała od 1928 r. do momentu objęcia władzy na kontynencie przez Komunistyczną Partię Chin. Wówczas powrócono do starej nazwy Beijing (Pekin). W okresie Chińskiej Republiki Ludowej niejednokrotnie przywoływano termin Beiping na określenie okresu panowania Chiang Kai-sheka. 108 Rozdział MII aparacie państwowym i partyjnym. Jednocześnie odgrywali znaczące role w służbach wywiadowczych. W latach 20. Chiang Kai-shek przystąpił już do rozbudowy tajnych służb, które odegrały niebagatelną rolę w inwigilowaniu środowisk komunistycznych i wnikaniu w nie²²⁴. Szerokiego wsparcia Chiangowi udzielali również ludzie związani z Akademią Whampoa. Elita dowódcza armii kuomintangowskiej została stworzona w przeważającej mierze właśnie przez byłych wykładowców oraz słuchaczy tejże uczelni. Warto podkreślić, że osoby te należały niewątpliwie do najbardziej lojalnych i zaufanych ludzi głównodowodzącego. Trzecią grupę silnie popierającą Chianga stanowiła klika Nauk Politycznych, w której gronie znalazło się wielu wpływowych polityków i wojskowych powiązanych ze środowiskami kapitalistycznymi. Na uwagę zasługuje fakt, że byli tam również byli dygnitarze rządu pekińskiego²²⁵. John King Fairbank podkreślał, że po ogłoszeniu w 1929 roku rozpoczęcia okresu „politycznej kurateli w ramach dyktatury Kuomintangu” Partia Narodowa utraciła swój pierwotny charakter i zaniechała kontynuowania misji rewolucyjnej. Rozpoczął się proces centralizowania władzy. Fairbank wskazywał na jeszcze jeden istotny element, którym było pozbycie się komunistów z szeregów własnej partii. Miało to daleko idące konsekwencje, ponieważ dotychczas ich wpływ na sposób funkcjonowania Kuomintangu był znaczący. Po wyeliminowaniu komunistów w Partii Narodowej pojawiło się wielu przedstawicieli starej burżuazji oraz dawnych militarystów wojskowych. Ta jakościowa zmiana musiała w krótkim czasie doprowadzić do starcia wewnątrz partii pomiędzy różnymi odłamami. Szybko uwidoczniła się rywaliza ²²⁴ Ważną rolę w utworzonych przez Chiang Kai-sheka służbach specjalnych odegrał Chen Lifu. Mając zaledwie 29 lat, stanął w 1928 r. na czele Wydziału Organizacyjnego Kuomintangu. W tym czasie jego brat, Chen Guofu, znalazł się w najbliższym otoczeniu Chianga. Jako szef Wydziału Chen Lifu powołał do życia służbę wywiadu politycznego i wojny psychologicznej (Centralne Biuro Dochodzeń i Statystyki Centralnego Komitetu Wykonawczego Kuomintangu - Diaocha Tongjiju). Bracia Chen utrzymywali bardzo bliskie kontakty z kierowanym przez Du Yueshenga Zielonym Gangiem, grupą o charakterze mafijnym. Kontakt ten był możliwy dzięki Chenowi Qi-mei (zamordowanemu w 1916 r.), stryjowi braci Chen. Zielony Gang odegrał istotną rolę w czasie rozprawy z komunistami w Szanghaju. Chen Lifu wykazywał również aktywność na innych polach. Wspierał działalność Niebieskich Koszul, powstałych w kwietniu 1932 r. w ramach KMT. Organizacja ta prowadziła szeroko zakrojoną działalność podziemną. Celem jej ataków było kierownictwo partii komunistycznej. Nierzadko dochodziło do przypadków mordowania intelektualistów wspierających ten ruch. Sekcją antykomunistyczną kierował Gu Shunzhang. W 1927 r. z inicjatywy braci Chen powstała Liga Antybolszewicka A - B. Głównym zadaniem nowego tworu było infiltrowanie i prowadzenie czynności rozłamowych wśród partyzantki komunistycznej na wsiach. Ważną osobistością w kuomintangowskim aparacie wywiadowczym, obok Chen Lifu, był także Dai Li, który zasłynął w czasie wydarzeń kwietniowych w 1927 r. w Szanghaju podczas krwawej rozprawy z komunistami. W 1932 r. z rozkazu Chiang Kai-sheka rozpoczął on konstruowanie Biura Dochodzeń i Statystyki Rady Wojskowej (Zhongyong Diaocha Tongjiju). Zob. R. Faligot, R. Kauffer, Służby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na świecie, przeł. M. Matuszyn--Stefańska, K. Skawina, Iskry, Warszawa 1998, s. 202-203. ²²⁵ W. Rodziński, Historia Chin, s. 630-631. '^'Jpra^Ja Północna Chińskiej Armii Narodo^o-Re^oluc^jnej... 109 cja wrogich sobie ugrupowań, a skuteczne balansowanie w tym układzie pozwalało Chiangowi bez przeszkód utrzymywać się na szczytach władzy²²⁶. Pod rządami Kuomintangu szerzyła się korupcja i nepotyzm. Cztery rodziny (Chiang, Song, Kong oraz Chen) opanowały najważniejsze stanowiska w administracji państwowej i partyjnej. W ciągu kolejnych dwóch dziesięcioleci rodziny te zdołały zgromadzić ogromny majątek. W wielkich przedsiębiorstwach będących ich bezpośrednią własnością w 1947 roku było zatrudnionych ponad pół miliona robotników, co pokazuje skalę tego zjawiska²²⁷. W ciągu wspomnianego okresu nastąpiło również zbliżenie z zachodnimi mocarstwami, szczególnie widoczne na płaszczyźnie gospodarczej. Wartość inwestycji będących własnością obcego kapitału wyniosła w 1931 roku 3,3 mld dolarów. W 1936 roku wskaźnik ten wzrósł do 4,5 mld dolarów. Dla porównania w 1914 roku wynosił on 1,6 mld dolarów²²⁸. Uzależnienie od wpływów obcych mocarstw niejednokrotnie w tym czasie wykorzystywano w propagandzie komunistycznej. Głównym narzędziem rządu Chianga w rozprawie z przeciwnikami politycznymi była tajna policja. Zdaniem dyrektora Wydziału Nauk Politycznych w Uniwersytecie w Kantonie, jednego z najstarszych członków Kuomintangu oraz członka Rady Ludowej, prof. Zhang Xifo: „Władza zmonopolizowała stronnictwo skrajnie despotyczne [...] które rujnuje naród, a lud pogrąża w nędzy [...] Kuomintang twierdzi, że jest rządem legalnym - w sensie moralnym jest on tylko bandytą”²²⁹. Kraj pod rządami Chianga na początku lat 30. stanął w obliczu kryzysu wewnętrznego. Nie rozwiązano problemu finansów publicznych, nie ustabilizowano pieniądza. W Chinach nadal funkcjonował tradycyjny model gospodarki. Dodatkowo niestabilna sytuacja na rynkach zagranicznych w znacznym stopniu wpływała na życie krajowe. Były redaktor naczelny „Centralnego Dziennika Kuomintangu”, Peng Shaobai, pisał w 1930 roku następująco: „Skarb państwa i kieszeń Chianga [Chiang Kai-sheka] to jedno. Chiang utworzył rząd familijny: brat jego żony jest ministrem finansów, mąż siostry jego żony - ministrem handlu, a inny krewny - ministrem spraw zagranicznych. Ludzie ci utworzyli przedsiębiorstwa do pobierania łapówek i potajemnego przywozu opium. Chiang zdeponował 50 milionów dolarów w złocie w amerykańskich bankach, zadłużenie zaś wewnętrzne kraju wzrosło o 500 milionów dolaró-w”²³⁰. Silne powiązania aparatu państwowego z grupami o charakterze przestępczym i mafijnym nie poprawiało wizerunku władz w społeczeństwie. Przykładem mogły być kontakty z Zielonym Gangiem, który w czasie rozprawy z komunistami w Szanghaju w pierwszej połowie 1927 roku odegrał tak istotną rolę. ²²⁶ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 266-271. ²²⁷ W. Kański, Chińska Republika Ludowa. Zarys rozwoju gospodarczego 1949-1969, KiW, Warszawa 1971, s. 28-29. ²²⁸ Wej Cy-czu, Kapitałowłożenija imperialistów w Kitaje (1902-1942), Moskwa 1956, s. 3, [za:] ibidem, s. 28. ²²⁹ C. Roy, Mao Tse-tung. Krótki życiorys, tłum, z franc. KiW, Warszawa 1951, s. 50. ²,⁰ Ibidem, s. 51. 110 Rozdział \?II Pod koniec lat 20. sytuacja wewnętrzna Chin nadal była niestabilna. W poszczególnych częściach kraju wybuchały walki z ugrupowaniami militarystów. Wojska Chianga na nowo musiały stawić czoła wrogim siłom, nie tylko Feng Yuxianga czy Yan Xishana, lecz także militarystów z kliki Guangxi. W 1929 roku doszło do buntu generałów w prowincji Guangxi. Jednocześnie prowadzono na masową skalę akcje przeciw komunistom. Z rąk KMT śmierć poniosło wielu działaczy i sympatyków KPCh. Stracono kilku czołowych przywódców tego ruchu, wśród nich znalazł się m.in. Peng Bai, założyciel Związków Chłopskich Guangdongu. Wiele prowincji Chin w tym czasie było całkowicie niezależnych od Rządu Narodowego. W południowej części prowincji Jiangxi pod koniec lat 20. powstała Republika Rad. Z kolei 1 września 1930 roku w Beipingu utworzono rząd opozycyjny wobec Nankinu, którego ukonstytuowanie zostało ogłoszone przez Ruch Konfederacji Rozszerzonej, składającej się z przeciwników politycznych generalissimusa. Głównymi postaciami w nowym rządzie byli m.in. Wang Jingwei, Feng Yuxiang i Yan Xishan. Żywot tego tworu okazał się jednak bardzo krótki, bo już w październiku rozpadł się Ruch Konfederacji Rozszerzonej. Tym samym został przesądzony los powstałego miesiąc wcześniej rządu. Niewątpliwie duże znaczenie w kontekście opisywanych wydarzeń miało poparcie, jakiego udzielił władzom w Nankinie Zhang Xueliang, będący w dalszym ciągu najważniejszą postacią na obszarze Chin Północnych. Po śmierci swojego ojca, Zhang Zuolina (zgładzonego w zamachu przez Japończyków), to on objął przywództwo nad tamtejszą armią. 29 października 1928 roku wysłał do Nankinu telegram, w którym oznajmił gotowość poszanowania Trzech Zasad Ludowych oraz przyrzekł posłuszeństwo rządowi narodowemu Chiang Kai-sheka. Jego decyzja przyspieszyła rozwój wypadków w północnej stolicy. Wcześniej stosowne deklaracje złożyli również Yang Zengxin z Xinjiangu oraz Tang Yulin z Rehe²³¹. ²¹¹ An Outline History of China, red. Bai Shouyi, Foreign Languages Press, Beijing 2002, s. 530. Rozdział X)III VOalka frakcyjna >¿1 Komunistycznej Partii Chin (1928-1936) Podjęcie Wyprawy Północnej przez siły Chiang Kai-sheka oraz będąca jej następstwem polityka zmusiły komunistów do przeprowadzenia reorganizacji wewnątrzpartyjnej. Pomimo trudnej sytuacji dosyć szybko następowała konsolidacja szeregów partyjnych. Na przełomie czerwca i lipca 1928 roku w Moskwie odbył się VI Zjazd Komunistycznej Partii Chin, podczas którego doszło do istotnych przesunięć w tamtejszym kierownictwie. Xiang Zhongfa został nominowany na stanowisko sekretarza generalnego partii. Nieco wcześniej, w lutym tego samego roku, powołano go do składu Prezydium Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej²³². W czasie moskiewskiego zjazdu wybrano nowych członków Biura Politycznego. Wśród nich na plan pierwszy wysunął się Li Lisan²³³, który już od początku lat 30. był główną postacią w partii komunistycznej. Pomimo iż formalnie stał tylko na czele Departamentu Propagandy, faktycznie to właśnie on kierował wówczas partią. Przyjęty podczas zjazdu program zawierał wiele ciekawych rozwiązań, jednak zważywszy na okoliczności, nie miał większych szans na realizację. Wśród głównych tez znalazły się zapisy wzywające do konfiskaty majątku zagranicznych przedsiębiorstw i banków, wprowadzenia ośmiogodzinnego dnia pracy, wyższych płac i ujednolicenia podatku dochodowego. Oprócz tych postulatów pojawiły się również hasła obalenia rządu kuomintangowskiego oraz stworzenia rządu rad reprezentujących środowiska robotników, chłopów i żołnierzy. Wskazywano na konieczność konfiskaty ziemi obszarnikom i przekazania jej chłopom. Podkreślono jednocześnie związek ze ²,² Biographical Dictionary of the Komintern, see under „Xiang Zhongfa”, [za:] L. Ladany, op. cit., s. 23. ²” Li Lisan, ur. ok. 1899 r. w pow. Luling (Hunan), zm. 22 czerwca 1967 r. Studiował we Francji (1918-1921). Po trzech latach został zmuszony opuścić ten kraj w związku z oskarżeniami o prowadzenie działalności politycznej. W 1921 r. zasilił szeregi KPCh. Członek Biura Politycznego (1928-1930). W 1930 r. został oskarżony o błędy lewackie, tracąc dotychczasową pozycję w partii. W latach 1930-1945 przebywał w Związku Sowieckim. Po powrocie do Chin został członkiem KC KPCh (1945-1966), członkiem centralnego Rządu Ludowego (1949-1954), ministrem pracy (1949-1953). Prześladowany w okresie „rewolucji kulturalnej”. Zrehabilitowany w marcu 1980 r. 112 Rozdział \>III światowym proletariatem i Związkiem Sowieckim²³⁴. Istotnym punktem była sprawa reformy agrarnej, która miała zostać przeprowadzona pod kierownictwem klasy robotniczej. Strategia postępowania wobec warstwy chłopskiej została określona na nowych podstawach. Najważniejszym postanowieniem moskiewskiego zjazdu było podjęcie decyzji o stworzeniu rewolucyjnych baz. Nakreślono przy tej okazji główne wytyczne przyszłych działań. W obradach w Związku Sowieckim nie uczestniczył Mao Zedong, ale mimo to został włączony w skład Komitetu Centralnego. Partia komunistyczna musiała przystąpić do odbudowy rozbitych szeregów. Zakładanie baz rewolucyjnych nie było zadaniem łatwym, zważywszy na wątłe siły, jakimi wówczas dysponowano. Począwszy od 1928 roku, przystąpiono do wdrażania założeń reformy agrarnej na kontrolowanych przez siebie terytoriach. W latach 1928-1930 stworzono 15 baz, jednak kontakty pomiędzy nimi były dosyć luźne. Brak ściślejszej współpracy należy tłumaczyć wewnętrznymi uwarunkowaniami - istniał duży obszar wspólny dla całego ruchu komunistycznego, gdzie czynnikiem spajającym była ideologia, wspólne cele działania, jednak polityka Kuomintangu skutecznie ograniczała pole manewru. Kierownictwo KPCh nadal funkcjonowało w Szanghaju, ale z obawy przed dekonspiracją musiało usunąć się w cień. W 1927 roku rozpoczęła się długotrwała wojna domowa pomiędzy siłami KMT i KPCh. Główną siłą komunistów była Chińska Armia Czerwona (Chińska Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona), powstała zgodnie z tradycją w momencie wybuchu zbrojnego powstania w Nanchangu. W walkach uczestniczyły jednostki Zhu De, He Longa oraz Ye Tinga. Wśród walczących żołnierzy znalazło się około 30 tys. komunistów. W rezultacie walk z wojskami Kuomintangu gwałtowanie zmniejszyła się liczba sił komunistycznych, znaczna część uległa rozposzeniu. W styczniu 1928 roku resztki oddziałów dowodzonych przez Zhu De przekształciły się w tzw. IV Robotniczo-Chłopską Armię Czerwoną. Już w kwietniu tego samego roku doszło do połączenia tych wojsk z siłami Mao Zedonga w Jinggangshan. Stworzona przez Mao tzw. 1. Dywizja Armii Robotniczo-Chłopskiej liczyła około 2 tys. ludzi. Byli to przede wszystkim przedstawiciele środowisk wiejskich, którzy wzięli udział w Powstaniach Jesiennych Zbiorów²³⁵. Połączone wojska Mao Zedonga i Zhu De liczyły zaledwie 5 tys. osób. Dysponowano wtedy niespełna 2 tys. karabinów²³⁶. W szybkim tempie następował jednak wzrost liczebny nowo powstałej armii. W ciągu dwóch lat w szeregach tej armii znalazły się 63 tys. ludzi, pod kontrolą wspominianych wyżej 15 baz²³⁷. Armia składała się przede wszystkim z chłopów, tylko niewielką część stanowili zawodowi żołnierze, spośród których rekrutowała się kadra dowódcza. Obok żołnierzy pochodzenia chłopskiego pokaźną siłę w armii stanowił lumpenproleta-riat. Robotnicy przemysłowi znajdowali się w zdecydowanej mniejszości²³⁸. Warto ²³³ L. Ladany, op. cit., s. 24. ²³⁵ R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 28. ²³⁶ W. Rodziński, Historia Chin, s. 633. ²³⁷ R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 30. ²³⁸ O. Braun, Chińskie zapiski 1932-1939, przeł. W. Kozaczuk, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1976, s. 27-28. V?alka frakcyjna Komunistycznej Partii Chin (1928-1936) 113 wspomnieć także o innych siłach wojskowych. W lipcu 1928 roku na stronę komunistów przeszła 5. Samodzielna Dywizja KMT pod dowództwem Peng Dehuaia, w rejonie Chin Środkowych z kolei działały oddziały Xiu Xiangqiana, a na pograniczu prowincji Hubei i Hunan - wojska He Longa. W bardzo krótkim czasie uwidoczniły się rozbieżności między Li Lisanem a Mao Zedongiem w postrzeganiu rewolucji chińskiej i stosowanych metod walki. Li opowiadał się za koncentrowaniem się na obszarach miejskich, gdyż to właśnie tam, według niego, należało zainicjować powstania. Zasadniczą rolę w przeprowadzanej rewolucji miały odgrywać masy robotnicze. Po przeciwnej stronie stał Mao opowiadający się za stworzeniem silnych baz w rejonach wiejskich. Chłopstwo miało być siłą napędową rewolucji. Warto podkreślić, że w ciągu kilku lat od powstania Komunistycznej Partii Chin wyraźnie zmienił się charakter tego ugrupowania. Zmniejszyło się znaczenie elementu inteligenckiego na rzecz wzrastającej roli przedstawicieli środowisk wiejskich. W czerwcu 1930 roku Li Lisan, korzystając z poparcia Kominternu, ogłosił podjęcie walk o przejęcie władzy w miastach. Ten krok miał być wstępem do rewolucji w całym kraju. Koncepcja ta nie miała jednak żadnych szans powodzenia. Komuniści musieli poddać się wobec znacznie przeważających sił Kuomintangu. Polityka Li Lisana spotkała się z ostrą krytyką Mao Zedonga i Zhu De, którzy odmówili udzielenia poparcia dla przeprowadzanej akcji. Wycofali jednocześnie swoje wojska w południowe rejony prowincji Jiangxi. Mao nie poparł już wcześniej ataku na Changsha. W lecie miasto to zostało na krótko zdobyte przez oddziały Peng Dehuaia, ale wobec przeważających sił KMT musiały one szybko stamtąd uchodzić. Niepowodzenia letniej kampanii wywołały w KPCh krytykę Li Lisana. Obarczono go odpowiedzialnością za klęskę podjętych akcji. Najostrzej przeciw niemu wypowiadała się grupa osób wykształconych na Uniwersytecie Sun Yatsena w Moskwie, tzw. grupa „dwudziestu ośmiu bolszewików” (znana także jako 28 B), na czele z Wang Mingiem (prawdziwe nazwisko Chen Shaoyu)²³⁹ oraz Bo Gu (prawdziwe nazwisko Qing Bangxian)²⁴⁰. Li był również krytykowany przez grupę aktywistów podziemnego ruchu związkowego He Mengxionga. ²³⁹ Wang Ming (Chen Shaoyu) ur. 1905 r. w Anhui, zm. w Moskwie 27 marca 1974 r. W 1925 r. wstąpił do KPCh. Studiował w ZSRS (1925-1929). W latach 1930-1935 zasiadał w Biurze Politycznym, sekretarz generalny KC KPCh (1931-1932), przedstawiciel Kominternu przy KPCh. Wkrótce usunięty z zajmowanych stanowisk. W listopadzie 1937 r. powrócił do Chin, zostając dyrektorem Departamentu Kadr KC, wcześniej przez sześć lat pracował jako przedstawiciel KPCh przy Kominternie w Związku Sowieckim. W latach 40. ostro krytykowano go za „odchylenia prawicowe”, ale mimo to zasiadał w KC (1945-1966). Pod koniec lat 50. wyjechał na leczenie do ZSRS, tam pozostał już do końca swojego życia. W okresie rewolucji kulturalnej został usunięty z KPCh. Zarzucano mu działalność agenturalną na rzecz Związku Sowieckiego. ²⁴⁰ Qing Bangxian ur. 1907 w Wuxi (Jiangsu). W ruchu komunistycznym działał od połowy lat 20. Studiował na Uniwersytecie w Szanghaju oraz na Uniwersytecie Sun Yatsena w Moskwie. Uczestnik Wielkiego Marszu. Członek Biura Politycznego, jego Stałego Komitetu (1934-1945) oraz sekretarz Komitetu Centralnego (1934-1943). W 1935 r. odsunięto go od kierowania KC, 114 Rozdział \)III W atmosferze zaostrzających się ataków na Li Lisana we wrześniu 1930 roku zwołano III Plenum Komitetu Centralnego w Szanghaju. Obrady otworzył Qu Qiu-bai²⁴¹, a zamykał je Xiang Zhongfa²⁴². Decyzją KC Li Lisana zdegradowano w strukturze partyjnej, czyniąc go odpowiedzialnym za niepowodzenia ataków przeprowadzanych na miasta. W następstwie podjętych wówczas decyzji Li został odesłany do Moskwy. Po III Plenum KC Wang Ming napisał broszurę zatytułowaną Dwie linie, w której przedstawił swój punkt widzenia na wspomniane wydarzenia. Skrytykował Li Lisana za popełnione błędy. Walkę z burżuazją sytuował na tej samej płaszczyźnie co walkę przeciw imperializmowi i feudalizmowi. Mówiąc o zauważalnym wzroście nastrojów rewolucynych w skali ogólnokrajowej, proponował przyjęcie linii ofensywnej na terytorium całego państwa²⁴³. Sytuacja w ruchu komunistycznym komplikowała się. W grudniu Zhou Enlai wyjechał z Szanghaju do Ruijinu, w którym stacjonował Mao Zedong. Jego przyjazd do Jiangxi miał na celu ograniczenie wpływów Mao, szczególnie w zakresie wojskowości. Już na początku 1931 roku grupa „dwudziestu ośmiu bolszewików” przejęła władzę w kierownictwie KPCh. Sekretarzem generalnym został na krótko Wang Ming, który niedługo potem wyjechał do Moskwy, zostając przedstawicielem KPCh w Komitecie Wykonawczym Kominternu. Jego obowiązki przejął Bo Gu, który wraz z Zhang Wentianem kierował działalnością partii. W tym czasie wyodrębniły się dwa nurty w chińskim ruchu komunistycznym, reprezentowane przez grupę młodych działaczy przybyłych z Moskwy, starających się narzucić sowieckie wzorce z jednej strony, a z drugiej przez grupę „narodowych komunistów”, wychowanych i wykształconych w Chinach. Pierwsi nie mieli dostatecznej wiedzy o chińskich uwarunkowaniach. Wykształceni w Moskwie mieli przejąć kierownictwo nad ruchem komunistycznym w Państwie Środka, ale, jak pokazały wydarzenia najbliższych lat, było to zadanie niewykonalne. Ross Terrill zarzucając mu popełnienie błędów. Uczestnik rozmów pokojowych w Chongqingu w 1946 r. Zmarł w katastrofie lotniczej w 1946 r. ²⁴¹ Qu Qiubai, pseud. Strachów, ur. 1899 r. w Zhangzhou (Jiangsu). Od 1923 r. w KPCh. Odpowiedzialny za tzw. pierwsze odchylenie lewicowe. W 1930 r. pozbawiony wszystkich funkcji w partii komunistycznej. Aresztowany przez policję kuomintangowską, a następnie rozstrzelany 18 czerwca 1935 r. Zrehabilitowany wraz z Li Lisanem i Liu Shaoqi w marcu 1980 r. ²⁴² Xiang Zhongfa, ur. 1888 r. w Hubei. W czasie VI Zjazdu KPCh, który odbył się w Moskwie na przełomie czerwca i lipca 1928 r. ten były marynarz i doker został powołany na stanowisko sekretarza generalnego partii. Był on jednak tylko figurantem. O wszystkim decydowali wówczas podlegli Moskwie agenci: Niemiec Gerard Eisler (stojący później na czele wywiadu sowieckiego w USA) oraz Polak Ignacy Rylski.-W czerwcu 1931 r. Xiang został aresztowany i stracony przez narodowców. Szef wywiadu Kuomintangu, Xu Enzeng wskazywał, że informacje o miejscu jego pobytu pochodziły bezpośrednio od samych komunistów. W czasie przesłuchania Xiang zdradził adresy pobytu ludzi związanych ze środowiskiem komunistycznym. Zhou Enlai w późniejszym okresie powiedział, iż „wierności Xianga sprawie komunizmu nie można porównać nawet z cnotą prostytutki”. Zob. Jung Chang, J. Holiday, op. cit., s. 84, 126. ²⁴¹ An Outline History of China, s. 548-549. VJalka frakcyjna Komunistycznej Partii Chin (1928-1936) 115 scharakteryzował grupę „dwudziestu ośmiu bolszewików” w następujący sposób: „»Dwudziestu ośmiu bolszewików« była to grupa bystrych, lewicowych, chińskich studentów w Moskwie, ulubieńców Stalina ze względu na postawę antytrockistowską. Studiowali na Uniwersytecie Sun Yatsena, ich mentorem był rektor tej uczelni. Jego Magnificencja Pawieł Mif stał się również faworytem Stalina, jego doradcą do spraw Dalekiego Wschodu. Wkrótce zaowocowało to przejściem do innej pracy, z gajów akademickich Moskwy w egzotyczne aleje Szanghaju. Został Borodinem wczesnych lat trzydziestych. Grupa 28 B była dobra w teorii, ale zła prawie we wszystkich innych dziedzinach. Z pewnością brakowało jej doświadczenia. Jej dwie gwiazdy - Wang Ming i Bo Gu - miały po dwadzieścia kilka lat, gdy w 1931 roku przejmowały od Li Lisana kontrolę nad KPCh”²⁴⁴. Główne bazy komunistyczne zaczęły powstawać na terytorium Chin Południowych, największy bastion ruchu stanowiła prowincja Jiangxi. Niewątpliwie postacią pierwszoplanową na tym obszarze był Mao Zedong. Nowe kierownictwo partyjne z niechęcią obserwowało to, co działo się w Jiangxi, krytykując Mao za sposób przeprowadzania reformy rolnej, a także za metody prowadzenia walk. Ross Terrill bardzo trafnie ukazał różnice pomiędzy tymi dwiema grupami: „W oczach grupy 28 B Mao był chłopskim partyzantem. Jego armia wydawała się skażona przez hołotę. Według nich jego taktyczna elastyczność - »wróg naciera, my się cofamy [...] wróg się wycofuje, my go ścigamy« - zdawała nie liczyć się z posiadaniem danego terytorium. Krzyczeli: »Zająć kluczowe miasta!«, jakby lata 1927 i 1930 nigdy się nie zdarzyły. 28 B postrzegała Mao jako chłopskiego buntownika z kart Historii z bagien [tytuł polskiego przekładu: Opowieści znad brzegów rzek], a nie jako przywódcę armii proletariackiej na modłę bolszewicką. »Stalin mówił o mnie, że jestem rzodkiewką - wspominał później Mao - czerwony z wierzchu, a środku biały«. W Jiangxi Mao dostosował politykę w sprawach ziemi do wymagań wojny ludowej. »Ryba« potrzebowała »wody«. Konfiskaty ziemi praktykowane były z pewnym umiarkowaniem. Chodziło o to, żeby nie zrazić sobie średniorolnych chłopów. Grupie 28 B było bardzo łatwo - w krużgankach partii komunistycznej - rzucać się na to swoimi wypielęgnowanymi dłońmi. Mao przyjął »linię bogatego chłopa«”²⁴⁵. Na obszarze bazy zorganizowanej przez komunistów w Jiangxi zamieszkiwało ponad 3 min ludzi. To umożliwiało inicjowanie określonych mechanizmów zarządzania społeczeństwem i jego organizacji, które w późniejszym okresie były wielokrotnie wykorzystywane. Mao Zedong wprowadzał własne ustawodawstwo na kontrolowanych przez siebie terytoriach. Tam mógł przystąpić do przeprowadzenia reform, które miały stać się alternatywą dla rozwiązań proponowanych przez Związek Sowiecki i Komintern. W tym środowisku kształtowali się przywódcy Chińskiej Republiki Ludowej. Doświadczenia zdobyte w czasie działalności w górach, podczas walk partyzanckich z oddziałami narodowców oraz, w późniejszym okresie, Japończyków miały bardzo istotne znaczenie w określaniu kształtu komunizmu chińskiego. ²⁴⁴ R. Terrill, Mao..., s. 138. ²⁴⁵ Ibidem, s. 143. 116 Rozdział \)III Prowincja Jiangxi stała się w pewnym sensie polem eksperymentalnym dla tego, co zamierzano zrealizować w całym kraju. Ciekawe rozwiązania zastosowano w kwestii prawa małżeńskiego. Nowe przepisy diametralnie zmieniły dotychczasowe podejście do tej sfery życia. Zawieranie małżeństw i przeprowadzanie rozwodów stawało się sprawą bardzo prostą. Zwłaszcza ta druga kwestia stanowiła prawdziwy wyłom w dotychczasowym myśleniu²⁴⁶. Pomimo tych zmian utrzymano granice wieku uprawniającego do zawarcia małżeństwa, dla mężczyzn 20 lat, a dla kobiet 18 lat. Żona żołnierza Armii Czerwonej mogła uzyskać rozwód ze swoim mężem tylko w dwóch przypadkach, mianowicie: gdy mąż wyraził na to swoją zgodę lub gdy żona nie otrzymywała od niego wiadomości przez dwa lata²⁴⁷. Warte podkreślenia jest również to, iż pod koniec lat 20. w KPCh często poruszano zagadnienie praw kobiet. W tym czasie można było zaobserwować mobilizację w tych środowiskach. Zarys konstytucji Chińskiej Republiki Sowieckiej z listopada 1931 roku stanowił w pewnym sensie początek procesu emancypacji kobiet. W grudniu tego roku wprowadzono nowe prawo małżeńskie. Co istotne, emancypacja kobiet w Jiangxi nie miała jednak na celu stworzenia nowych mechanizmów sprawiedliwości społecznej, lecz zmierzała do pozyskania tej grupy dla celów rewolucji. Już w 1928 roku partia komunistyczna jako jedną ze swoich głównych tez programowych uczyniła uznanie kobiet wiejskich za najbardziej aktywnych uczestników rewolucji²⁴⁸. Kobiety wraz z upływem czasu zaczęły odgrywać coraz większą rolę. ²,¹⁶ W okresie feudalnym mężczyzna mógł posiadać tyle żon, ile był w stanie utrzymać. Co więcej, miał prawo je zmieniać. W okresie rządów Kuomintangu formalnie zniesiono ten układ, wprowadzając w jego miejsce monogamię. Usankcjonowano jednak konkubinat, mężczyzna mógł posiadać wiele konkubin. W 1928 r. wprowadzono ustawowo jednożeństwo i zakazano poligamii. Do rozwodów dochodziło w sporadycznych sytuacjach. Dokument potwierdzający taki fakt spisywano w obecności krewnych oraz sąsiadów. Pozycja pierwszej żony w stosunku do pozostałych żon lub konkubin była bardzo wysoka. Jeśli urodziła syna, jej status dodatkowo wzrastał. Prawo feudalne pozwalało mężczyźnie odesłać żonę do domu rodzinnego w kilku przypadkach: gdy żona nie dała mu syna, dopuściła się zdrady małżeńskiej, nie okazywała należytego szacunku teściowej, trudniła się plotkowaniem, dokonała kradzieży, okazywała zazdrość lub została dotknięta chorobą zakaźną. W przypadku rozwodu zapraszało się krewnych i sąsiadów w celu spisania aktu rozwodowego. Zwyczaj ten dotyczył tylko pierwszej żony, pozostałych on nie dotyczył, gdyż można je było najzwyczajniej sprzedać. W Chinach wśród mężczyzn zdarzały się przypadki homoseksualizmu, jednak zachowania takie nie stanowiły uzasadnienia dla rozpadu małżeństwa. Zabronione było przepędzenie żony bez powodu. Mogła ona sama odejść od męża w sytuacji, gdy ten lżył jej przodków bądź zabił kogoś z jej rodziny. W okresie Chińskiej Republiki Ludowej zmianie uległa pozycja kobiet. Obowiązujący kodeks prawny zrównał w prawach mężczyznę i kobietę. Wprowadzono monogamię, swobodę przy wyborze współmałżonka. Zakazano bigamii, konkubinatu oraz przyjmowania na wychowanie przyszłych synowych. Swobodny wybór stron stanowił podstawę zawarcia związku małżeńskiego. Zob. W. Eberhard, Symbole chińskie. Słownik. Obrazkowy język Chińczyków, przeł. R. Darda, TAiWPN Universitas, Kraków 2006, s. 222, 251-252; I. Sławińska (Hu Peifang), Chińszczyzna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004, s. 102-104. ²⁴⁷ R. Terri 11, Mao..., s. 140. ²⁴⁸ The Rise to Power of the Chinese Communist Party: Documents and Analysis, red. T. Sa-ich, M.E. Sharpe, Armonk, N.Y. 1996, s. 372, [za:] Historical Perspecitives on Contemporary East NOalka frakctyjna Komunistycznej Partii Chin ( 1928-1936) 117 Niektórzy historycy mówią wprost, że w połowie lat 30. podczas Wielkiego Marszu dokonywała się „feminizacja partii”* ²⁴⁹. Wówczas wiele kobiet przejmowało funkcje dotychczas zarezerwowane tylko dla mężczyzn. Na południu kraju w czasie wojny z wojskami Kuomintangu w ramach ruchu komunistycznego wykształcono metody prowadzenia walki partyzanckiej. Doświadczenia wówczas zdobyte owocowały w późniejszym okresie. Nie ulega wątpliwości, że strategie stosowane przez Mao miały swój pierwowzór w dalekiej przeszłości. Idee nakreślone w słynnym traktacie Sunzi Sztuka wojny²⁵⁰ były tym razem stosowane w praktyce przez wojska Mao. Walka partyzancka prowadzona w rejonach górskich opierała się na założeniach słynnego myśliciela. Mao Zedong pisał: „Zasada zachowania własnych sił i niszczenia sił nieprzyjaciela stanowi podwalinę całej sztuki wojennej”²⁵¹. W podobnych duchu pisał Sunzi, wskazując na konieczność prowadzenia wojny w ten sposób, by zwycięstwo odnosić przy jak najmniejszych stratach w ludziach i sprzęcie. Podkreślał, iż należy poznać przede wszystkim plany przeciwnika. Główne uderzenie powinno być skierowane w sojusze zawarte przez wroga. Zniszczenie planów przeciwnika było ważne przy ocenie szans na zwycięstwo. Nie ulega wątpliwości, że dużą wagę przywiązywano w związku z tym do posiadania dobrze wyszkolonego wywiadu. Sunzi mawiał, że znając siebie i znając wroga, nie trzeba się niczego obawiać. Należy poznać swoje słabe i mocne strony, realnie ocenić możliwości i wówczas dopiero można podjąć konkretne działania ofensywne. Asia, red. M. Goldman, A. Gordon, Harvard University Press, Cambridge, MA-London 2000, s. 249. ²⁴⁹ G. Benton, Under Arms and Umbrellas: Perspectives on Chinese Communism In Defeat, [za:] Historical Perspecitives on Contemporary East Asia, s. 251. ²⁵⁰ Autorstwo Sztuki wojny (Sunzi Bingfa) przypisuje się Mistrzowi Sun (Sunzi). Znany historyk Sima Qian w II w. p.n.e. stworzył biografię Sunzi, która przetrwała do naszych czasów. Pisał, że autor Sztuki wojny żył w VI w. p.n.e. w królestwie Wu. Czasy Sunzi przypadały prawdopodobnie na okres Wiosen i Jesieni (772-481 r. p.n.e.). Badania historyków wskazują jednak, że traktat Sunzi mógł powstać pomiędzy 400 a 320 r. p.n.e. Tekst ten w późniejszym okresie wielokrotnie uzupełniano, jednak to właśnie osobie Sunzi przypisuje się autorstwo jego podstawowej części teoretycznej. W 1972 r. odkryto niekompletny zestaw tekstów wyrytych na bambusie w okolicach Linyi w Shandongu. Manuskrypt ten datowano na II w. p.n.e. Traktat Sunzi uchodzi za najstarszy w świecie tekst opisujący kompleksowo zasady prowadzenia wojny. Teorie te niejednokrotnie przywoływano w czasie późniejszych konfliktów. Nie straciły one na aktualności, współcześnie są wykorzystywane nie tylko w polityce i dyplomacji, ale również w innych dziedzinach życia, m.in. w ekonomii, handlu, sporcie. Sunzi znalazł licznych naśladowców i kontynuatorów. Jednym z nich z pewnością był Karl von Clausewitz (1780-1831). Jego teorie również znalazły swoje odzwierciedlenie w polityce realizowanej przez Mao Zedonga. Clausewitz wskazywał, że wojna to kontynuacja polityki za pomocą innych środków. Politycy winni określać i kontrolować przebieg działań wojennych. Autor dzieła O wojnie podkreślał znaczenie czynników motywacyjnych. Założenia taktyczne opisane przez Clausewitza wykorzystywała w szerokim zakresie armia pruska. ²⁵¹ Mao Zedong, Zagadnienia strategii wojny partyzanckiej przeciwko najeźdźcom japońskim (Maj 1938 roku), [w:] idem, Dzieła wybrane, t. II, tłum, z wyd. rosyjskiego KiW, Warszawa 1956, s. 112-113. 118 Rozdział MIII Sunzi radził, by przywódca podejmował walkę tylko wtedy, gdy jest pewny zwycięstwa. W sytuacji, gdy ma wątpliwości, powinien zająć pozycję obronną. Sunzi mówił o możliwości stosowania różnego rodzaju wybiegów i posługiwania się manipulacją. Odradzał jednak działanie w warunkach dużego ryzyka i podejmowanie nieprzemyślanych decyzji. Plan powinien zostać opracowany całościowo, by zawsze istniała możliwość wyjścia nawet z najtrudniejszej sytuacji. Zgodnie z koncepcją Sunzi dowódca biegły w sztuce wojowania umiejętnie kieruje ruchami przeciwnika, nie pozwala, by to on nim kierował, nie pozwala wymuszać niczego na sobie. Przeciwnik podejmujący walkę z takim wodzem nie wie, czego ma bronić, gdy ten atakuje, i nie wie, co ma atakować, gdy ten się broni. Należy wykorzystywać niedociągnięcia przeciwnika. Atakować należy wówczas, gdy przeciwnik najmniej się tego spodziewa. Trzeba atakować te miejsca, które wykazują pewne uchybienia lub luki. W każdym przypadku należy być maksymalnie elastycznym, to bowiem pozwala na szybką reakcję w przypadku zmiany postawy wroga. Należy wprowadzać zamęt w jego szeregi, przeprowadzać akcje dywersyjne. Sunzi zalecał próby przeciągnięcia części sił na swoją stronę. W okresie wojny domowej w Chinach z łatwością dostrzeżemy, iż strategia stosowana przez komunistów polegająca na włączaniu niejednokrotnie całych oddziałów kuomintangowskich w swoje szeregi sięgała swoimi korzeniami wspomnianego traktatu. Niewątpliwie istotną kwestią, na którą zwracał uwagę Sunzi, było ukształtowanie terenu. Przywiązywał on dużą wagę do konieczności zebrania dostatecznych informacji na temat obszaru, na którym miało dojść do starcia wrogich obozów²⁵². Wytyczne Sunzi znalazły odzwierciedlenie w określeniu podstawowych zasad Chińskiej Armii Czerwonej. Nawiązania do traktatu Sunzi oraz do doświadczeń z okresu powstania tajpingów z XIX stulecia były tam aż nazbyt widoczne²⁵³. Warto podkreślić, że komuniści doskonale znali tereny górskie oraz obszary wiejskie, w przeciwieństwie do wojsk Chiang Kai-sheka, którego głównym bastionem były miasta. Generalissimus nie miał właściwego rozeznania w sytuacji na wsiach. Ograniczone moż ²⁵² Szerzej zob. Sunzi, Sunzi Bingfa (The Art of War), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, Be-ijing 1997; polskie wydanie: Sun Zi, Sztuka wojenna. Chiński traktat o skutecznej taktyce i strategii w walce zbrojnej oraz w życiu i w interesach, tłum, i oprać. R. Stiller, Wydawnictwo Vis-à-vis/ Etiuda, Kraków 2003. ²⁵³ Osiem zasad politycznych i cztery zasady taktyczne Chińskiej Armii Czerwonej wskazywały na bliskie podobieństwo z koncepcjami Sunzi. Zasady polityczne brzmiały następująco: 1. Zawieś wszystkie drzwi, kiedy opuszczasz dom (drzwi były używane w Chinach przez żołnierzy jako łóżka - przyp. Otto Braun). 2. Zwiąż maty, na których śpisz, i zwróć je. 3. Bądź przyjazny, uprzejmy wobec mieszkańców i pomagaj im, jeśli możesz. 4. Zwróć wszystko, coś wypożyczył. 5. Napraw wszystko, co uszkodziłeś. 6. Bądź uczciwy przy wszystkich transakcjach z chłopami. 7. Płać za wszystko, co kupujesz; 8. Bądź czysty i przestrzegaj tego, aby latryny były urządzane w należytej odległości od domów mieszkalnych. Z kolei zasady taktyczne były następujące: 1. Gdy wróg idzie do przodu, wycofujemy się. 2. Gdy wróg zatrzymuje się i urządza obóz, niepokoimy go. 3. Gdy wróg chce uniknąć walki, atakujemy go. 4. Gdy wróg wycofuje się, ścigamy go (O. Braun, op. cit., s. 101). VOalka frakcyjna Komunistycznej Partii Chin (1928-1936) 119 liwości wpływania na ludność pochodzenia chłopskiego miały istotne znaczenie dla przyszłego rozstrzygnięcia wojny domowej. Warto również podkreślić, iż Mao nie łączył wojny partyzanckiej przeciwko Kuomintangowi z wojną z Japończykami. Planowana akcja uderzenia w miasta forsowana przez Li Lisana zakończyła się fiaskiem. Trzy wielkie tzw. kampanie okrążające przeprowadzone przez wojska Chiang Kai-sheka od października 1930 do sierpnia 1931 roku nie przyniosły wprawdzie zamierzonych efektów, ale stanowiły wstęp do dalszych działań. Podstawowym celem generalissimusa stało się zniszczenie baz rewolucyjnych i doprowadzenie do likwidacji komunistycznych sił zbrojnych. Pierwsza kampania rozpoczęła się od ataku stutysięcznej armii Lu Dipinga. Na przełomie grudnia 1930 roku i stycznia 1931 roku doszło do decydujących walk w rejonie Jiangsu - Ningdu - Jianning. Licząca zaledwie 40 tys. Armia Czerwona w ciągu dwóch miesięcy odparła atak, zyskując duże zapasy broni. Druga z kampanii została przeprowadzona pod dowództwem He Yingqina dysponującego znacznie większymi siłami niż jego poprzednicy. Natarcie dwustutysięcznej armii rozpoczęło się w marcu 1931 roku. Wojska kuomintangow-skie już w maju musiały się jednak wycofać. Obszar Centralnej Bazy w Jiangxi w tym czasie znacznie się rozrósł. Niepowodzenia dwóch ekspedycji zmusiły Chianga do podjęcia bardziej zdecydowanych kroków. Sam objął dowództwo nad trzecią kampanią przeprowadzoną na przełomie lipca i sierpnia 1931 roku. Siły generalissimusa liczące 300 tys. żołnierzy dokonały uderzenia w sam środek Centralnej Bazy. Jednak i tym razem Chiangowi nie udało się zrealizować planów²⁵⁴. Strategia walki stosowana przez komunistów okazała się skuteczna. Działania polegające na zmyleniu przeciwnika odniosły zamierzone efekty. Dopuszczano wroga do środka Centralnej Bazy, by następnie przejść do działań okrążających. Nie bez znaczenia było również poparcie, jakiego udzielali komunistom okoliczni chłopi. Odpowiednia koncentracja sił, stosowanie właściwych manewrów i znajomość terenów górskich stanowiły o sile komunistów. Nie ulega wątpliwości, że metody walki opracowano głównie pod wpływem sytuacji, jaka się wytworzyła. Przygniatająca przewaga liczebna armii kuomintangowskich zmuszała komunistów do podjęcia alternatywnych metod walki. Ross Terrill pisał: „Mao opracował taktykę. Wroga zwabiano w głąb górskiego terenu, którego narodowcy dobrze nie znali. W ten sposób Mao zyskiwał kontrolę nad przebiegiem operacji. Obserwował ruchy wroga. Czekał, aż uwidoczni się słaby punkt, i wtedy uderzał dostępną liczbą ludzi. Taktykę tę nazywał »rzucaniem się w dziesięciu na jednego«. Taka taktyka była bardzo elastyczna. Możliwa była dzięki doskonałemu współdziałaniu armii Mao z okolicznymi rolnikami, w myśl jego idei wojska jako »ryby w wodzie«. A była po prostu konieczna wobec ogromnej przewagi liczebnej wroga”²⁵⁵. Otto Braun, wskazując przyczyny klęski wojsk Armii Narodowej w czasie ofensyw skierowanych przeciwko bazom komunistycznym, podkreślał znaczenie strategii ²⁵⁴ W. Rodziński, Historia Chin, s. 636; R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 31-32. ²⁵⁵ R. Terrill, Mao..., s. 141. 120 Rozdział \ИП stosowanej w rejonach górskich: „Wyprawy te musiały zakończyć się fiaskiem, gdyż zostały podjęte bez uwzględnienia warunków ekonomicznych, politycznych i geograficznych. Przede wszystkim taktyka wojsk kuomintangowskich nie odpowiadała nowym warunkom zorganizowanej wojny partyzanckiej. Szybko wdzierały się one do górzystych w przeważającej mierze obszarów, maszerowały w długich kolumnach bez dostatecznego ubezpieczenia, nie mówiąc już o umocnieniach, wystawiając się w ten sposób na zaskakujące ciosy. Dzięki temu w głębi rejonów rad istniała możliwość okrążania, obchodzenia, blokowania i wciągania w zasadzki poszczególnych kolumn, całych pułków i dywizji, które ponadto wskutek rywalizacji dowódców wojskowych tylko słabo się nawzajem wspierały”²⁵⁶. Niepowodzenia przeprowadzanych kampanii przeciwko bazom rewolucyjnym doprowadziły do ugruntowania pozycji komunistów. Wydatnie wzrosło znaczenie Centralnej Bazy w Jiangxi. Na terytoriach kontrolowanych przez komunistów zamieszkiwało wówczas około 8-9 min osób, z kolei stan liczebny Armii Czerwonej wzrósł do około 100 tys.²⁵⁷. W listopadzie 1931 roku w Ruijin odbył się I Zjazd Rad chińskich okręgów wyzwolonych na południu Chin, w którym uczestniczyło 610 delegatów²⁵⁸. W czasie konferencji podjęto uchwałę o utworzeniu Chińskiej Republiki Sowieckiej. Na jej czele, jako przewodniczący Tymczasowego Centralnego Rządu Republiki Sowieckiej, stanął Mao Zedong²⁵⁹. Jego zastępcami zostali wybrani Zhang Guotao oraz Xiang Ying. Z kolei Zhu De objął stanowisko naczelnego dowódcy Chińskiej Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej (utworzonej formalnie w sierpniu 1930 roku)²⁶⁰. Zastępcami Zhu zostali Wang Jiaxiang i Peng Dehuai. Przywódcy komunistyczni nawoływali podczas zjazdu do walki z Kuomintangiem i wspierającymi go obcymi siłami. W artykule I uchwalonej wówczas konstytucji znalazł się zapis proklamujący „dyktaturę demokratyczną proletariatu i chłopstwa, mającą na celu obalenie resztek feudalizmu i potęgi imperialistów oraz zjednoczenie Chin”²⁶¹. Konferencja okazała się triumfem Mao Zedonga i jego zwolenników. Oponenci przewodniczącego znajdowali się w zdecydowanej mniejszości. Główna siedziba kierownictwa Komunistycznej Partii Chin nadal mieściła się w Szanghaju. Grupa „dwudziestu ośmiu bolszewików” była oczywiście reprezentowana podczas zjazdu w Ruijin, ale jej głos był ledwie słyszalny. Nie byli oni w stanie w żaden sposób wpły ²⁵⁶ O. Braun, op. cit., s. 26. ²⁵⁷ W. Rodziński, Historia Chin, s. 640. ²⁵⁸ R. Terrill, Mao..., s. 143. ²⁵⁹ Na początku lat 30. Chiang Kai-shek z niepokojem obserwował wydarzenia na południu kraju. W 1930 r. wyznaczył nagrodę 25 tys. dolarów za głowę Мао Zedonga, W odpowiedzi Мао wyznaczył nagrodę za głowę Chianga w wysokości jednego dolara (C. Roy, op. cit., s. 43). ²⁶⁰ Żołnierze Chińskiej Armii Czerwonej w wielu regionach wiejskich Chin Południowych i Środkowych rekrutowali się w latach 1927-1932 z trzech grup społecznych: uczestników powstań chłopskich, lokalnych band rabunkowych, zbuntowanych oddziałów Armii Narodowo-Rewolu-cyjnej oraz innych armii zbliżonych do KMT. Pierwsze oddziały partyzanckie złożone z ludności chłopskiej powstały już w latach 1927-1928 w Hunanie i Jiangxi. Zob. O. Braun, op. cit., s. 22. ²⁶¹ C. Roy, op. cit., s. 46. VOalka frakcyjna »0 Komunistycznej Partii Chin (1928-1936) 121 nąć na podjęte wówczas decyzje. W tej sytuacji wytworzył się nowy układ, faktycznie bowiem funkcjonowały dwa ośrodki decyzyjne. Warto jednak podkreślić, że udział grupy „dwudziestu ośmiu bolszewików” w obradach w Ruijin świadczy jednoznacznie o tym, iż Moskwa i kontrolowane przez nią kierownictwo chińskiej partii komunistycznej chciały mieć wpływ na nowo powstały rząd na południu. Sytuacja uległa zmianie na początku 1933 roku, gdy kierownictwo KPCh w Szanghaju podjęło decyzję o przeniesieniu swojej siedziby do Jiangxi. W Szanghaju nadal miało funkcjonować Biuro Komitetu Centralnego. Wiosną 1933 roku do tego miasta przybył główny doradca wojskowy przy KPCh, Manfred Stern²⁶². Wraz z kierownictwem partii do Centralnego Rejonu Rad w Jiangxi udał się Otto Braun (Li De)²⁶³, który wcześniej, bo już w 1932 roku, przybył do Szanghaju jako przedstawiciel Ko-minternu. Po przyjeździe do Chin Braun nawiązał bliskie kontakty z kierownictwem KPCh, Bo Gu i Zhang Wentianem. Przeniesienie władz partyjnych do Jiangxi było uderzeniem wprost w samego Mao. Charakter nowych władz powstałych w Ruijin ²⁶² Stern brał udział w hiszpańskiej wojnie domowej, był tam znany jako gen. Kleber. W Chinach często określano go mianem Fred. ²⁶³ Otto Braun po ukończeniu moskiewskiej Akademii Wojskowej im. M. Frunzego został wysłany przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej do Chin. Miał tam objąć stanowisko doradcy KPCh. W Szanghaju nawiązał bliskie stosunki z Arthurem Ewertem, który wówczas pełnił funkcję przedstawiciela Kominternu przy KC KPCh. Międzynarodówka Komunistyczna w Chinach była w tym czasie reprezentowana także przez rosyjskiego pracownika Oddziału Łączności z Zagranicą (odpowiedzialnego za sprawy bezpieczeństwa, kwestie finansowe i techniczne) oraz dwóch amerykańskich przedstawicieli Międzynarodówki Młodzieży Komunistycznej i Międzynarodówki Związków Zawodowych (Profinternu). Braun wraz z Ewertem najczęściej kontaktowali się z Bo Gu i Zhang Wentianem. Zważywszy, że ci dwaj ostatni studiowali w Związku Sowieckim, nie istniała bariera językowa. W Szanghaju Braun miał możliwość zapoznania się z przebiegiem rewolucji w Chinach. Pierwsze wiadomości na ten temat uzyskiwał od swoich rozmówców. Dzięki Eweretowi spotkał się z Agnes Smedley, przygotowującą wówczas książkę Chiny walczą. Duże znaczenie miały osobiste kontakty Smedley z wdową po Sun Yatse-nie (O. Braun, op. cit., s. 7, 10-13). Osoba Brauna do dzisiaj budzi sporo kontrowersji. To postać niezwykle tajemnicza, trudno odgadnąć, jak się naprawdę nazywał. Otto Braun, ur. w 1901 r. k. Monachium, zm. w Berlinie Wschodnim w sierpniu 1974 r. Znany także jako Hua Fu, Li De, Albert List. Paszport, który posiadał, był wystawiony na nazwisko Otto Braun. Był również znany jako Karl Wagner. W Chinach określano go mianem Li De lub Hua Fu (w chińskojęzycznych publikacjach jego autorstwa). Trudno zweryfikować fakty dotyczące jego przeszłości. Najczęściej były to różnorodne dane przedstawione przez niego samego. W swoich pamiętnikach napisał, że urodził się w 1900 r., uczestniczył w I wojnie światowej. Później wstąpił w szeregi armii rewolucyjnej w Bawarii, walcząc w 1919 r. na ulicach Monachium. W 1920 r. został aresztowany, osiem lat później uciekł z więzienia. Decyzją Niemieckiej Partii Komunistycznej został wysłany do Związku Sowieckiego. W 1932 r. wyjechał do Chin jako przedstawiciel Kominternu. Mówił dobrze po angielsku, niemiecku i rosyjsku, nie znał języka chińskiego. Był jedynym cudzoziemcem, który pokonał wraz z Armią Czerwoną trasę Wielkiego Marszu. W Chinach przebywał do 1939 r., potem wyjechał do Moskwy. Jego pamiętniki po raz pierwszy ukazały się w 1969 r. w wydawanym w Berlinie Wschodnim magazynie „Horizont”. Zmarł w 1974 r. W tym samym roku, już pośmiertnie, wydano jego wspomnienia w formie książkowej (H.E. Salisbury, The Long March. The Untold Story, Harper & Row Publishers, New York 1985, s. 37-38, 354). 122 Rozdział \>III w 1931 roku wskazywał wyraźnie, iż budowano własny model w opozycji do schematu proponowanego przez Związek Sowiecki. Oczywiście terminologia wówczas stosowana pozostała bez zmian. Nazwa rządu i jego struktura mogłyby wskazywać, że obowiązywał model sowiecki, jednak to nie proletariat, lecz chłopstwo wysunęło się na plan pierwszy w ideologii rządu w Ruijin. Próba zastosowania kryteriów sowieckich do warunków chińskich okazała się zaprzeczeniem podstawowych reguł i zasad. Jak pisał John King Fairbank: „Jeśli chodzi o ideologię, która przyszła ze Związku Sowieckiego za pośrednictwem Kominternu, to potrzebowano sporo czasu, żeby dostosować ją do chińskich warunków. Na przykład w marksistowsko-leninowskiej analizie historii główną rolę przypisywano miejskiemu proletariatowi, przemysłowej klasie robotniczej i jej miejskim przywódcom z partii komunistycznej, a zatem KPCh nie mogła liczyć na sukces, dopóki nie zastąpiła proletariatu chłopstwem, stawiając w efekcie tę teorię na głowie”²⁶⁴. Mao Zedong przystąpił do zmian w składzie partii. Zdaniem współczesnych badaczy chińskiej historii pod jego przywództwem doszło do przekształcenia partii z ugrupowania o charakterze proletariackim w partię masową poprzez wcielenie w jej szeregi ogromnej liczby elementu rewolucyjnego obecnego wśród chłopstwa i drobnej burżuazji²⁶⁵. Podobnie jak partia, Chińska Armia Czerwona była także przede wszystkim chłopska. W Centralnym Rejonie Rad działała Akademia Wojskowa. W 1933 roku znajdowała się ona jeszcze w fazie budowania. W szkoleniach uczestniczyło około 100 słuchaczy. Rok później ta liczba wzrosła do kilkuset osób. Co ciekawe, wykłady z wojskowości prowadzili niemal wyłącznie wzięci do niewoli oficerowie Kuomin-tangu. Upowszechniali oni wzorce niemieckie tak popularne w otoczeniu Chiang Kai-sheka²⁶⁶. W Stanach Zjednoczonych długo nie brano pod uwagę możliwości zaistnienia drugiej siły w Chinach. Kuomintang cieszył się bezgranicznym poparciem Amerykanów, którzy postrzegali go jako swego głównego partnera w tym kraju, ale na przełomie lat 20. i 30. XX wieku sytuacja uległa zmianie. W latach 20. kontakty Amerykanów z chińskimi komunistami były bardzo ograniczone. Do Stanów Zjednoczonych informacje na temat kształtowania się ruchu komunistycznego w Chinach docierały w formie szczątkowej. Często w tamtejszej prasie i propagandzie pojawiały się terminy „czerwoni” lub „bandyci” na określenie członków oraz zwolenników KPCh. Dopiero prace Edgara Snowa pozwoliły lepiej poznać to zagadnienie. Edgar Snów przybył po raz pierwszy do Szanghaju w lecie 1928 roku jako asystent wydawcy amerykańskiego czasopisma ukazującego się w Chinach w języku an- ²M J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 281. ²⁶⁵ Mao Zedong Jiandang Sixiang Yu Dangshi Yanjiu, red. Ma Jipin, Zhou Yi, Hunan Ren-min Chubanshe, Changsha 1984, s. 167, [za:J Hong Yung Lee, From Revolutionary Cadres to Party Technocrats in Socialist China, University of California Press, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1991, s. 25. ²⁶⁶ O. Braun, op. cit., s. 72-73. VJalka frakcyjna Komunistycznej Partii Chin ( 1928-1936) 123 gielskim „China Weekly Review”. Pisał on również dla innych dzienników amerykańskich i brytyjskich²⁶⁷, jego artykuły wywoływały duże zainteresowanie. W 1934 roku Harrison Smith, jego wydawca, zaoferował mu napisanie pracy na temat chińskich komunistów, a w następnym roku redakcja „Daily Herald” zobowiązała się sfinansować jego wyjazd do rejonów wyzwolonych. W rezultacie Snow odbył tę podróż w maju 1936 roku. Dzięki jego pracom świat mógł bliżej poznać niezrozumiałe zjawiska zachodzące na chińskiej scenie politycznej. Pierwszym Amerykaninem, który bezpośrednio nawiązał dialog z chińskimi komunistami, był Earl Browder, późniejszy sekretarz generalny Komunistycznej Partii USA. W lutym 1927 roku przybył on do Kantonu na czele Międzynarodowej Delegacji Robotników. Jego pobyt w Chinach trwał pięć miesięcy. Po powrocie do Chicago wydał swoje wspomnienia w książce zatytułowanej Civil War in Nationalist China. Była to pierwsza publikacja na temat komunistów chińskich, która ukazała się w Stanach Zjednoczonych. W krótkim czasie po Browderze do Chin przybyli dziennikarze amerykańscy: Anna Louise Strong oraz Vincent Scheean. Strong przybyła do Chin w maju 1927 roku. W Hankou zetknęła się z przedstawicielami KPCh. W 1928 roku ukazała się jej książka Chinas Millions. The Revolutionary Struggles from 1927 to 1935, relacjonująca wydarzenia z pobytu w Chinach. Z kolei dziennikarz Scheean dotarł na terytorium Szanghaju w połowie kwietnia 1927 roku. Szybko stał się zwolennikiem rewolucji chińskiej. Popierał dążenia KPCh, jak również alians komunistów ze Związkiem Sowieckim. W 1935 roku w Nowym Jorku została wydana jego książka pt. Personal History, w której przedstawił swoje wrażenia z pięciomiesięcznego pobytu w Chinach²⁶⁸. Publikacje trzech wymienionych wyżej autorów stanowiły pierwsze na gruncie amerykańskim relacje opisujące kontakty z KPCh. Zawierały również świadectwa z wydarzeń rewolucyjnych w Chinach. Warto zaznaczyć, iż prace te przedstawiały jednak pewien określony schemat myślowy, daleki od obiektywizmu. Nie zawierały one dogłębnej analizy opisywanych problemów, stąd często dochodziło do pewnych uproszczeń. W lipcu 1930 roku po raz pierwszy koła rządzące w USA zainteresowały się rolą komunistów w Chinach. W tym czasie Armia Czerwona zajęła miasto Changsha, gdzie doszło do walk z kanonierkami obcych mocarstw (w tym amerykańskimi), działających pod płaszczykim obrony interesów swoich obywateli przebywających w mieście. W walkach wyróżniła się amerykańska kanonierka Palos. Dzięki tym wydarzeniom ówczesny poseł amerykański w Beipingu, Nelson J. Johnson, w swoim ²⁶⁷ W pierwszych latach pobytu w Chinach Snów popierał Kuomintang, z biegiem czasu jego nastawienie do tej partii uległo jednak zmianie. Książka Far Eastern Front, wydana w 1933 r., zawierała już krytyczne opinie na temat rządów Chiang Kai-sheka. W książce pojawiły się pierwsze wzmianki o chińskich komunistach, rewolucję zainicjowaną przez nich Snów określał mianem „rewolucji chłopskiej”. Nie wierzył początkowo w możliwość zwycięstwa komunistów w Chinach (E. Snów, Far Eastern Front, New York 1933, s. 165-169, 382-389, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 86-87). ²⁶,¹ Z. Góralczyk, op. cit., s. 81-83. 124 Rozdział N>111 raporcie kierowanym do sekretarza stanu USA z dnia 12 października 1930 roku przeanalizował kwestie związane z chińskim komunizmem. Stwierdzał on, iż w latach 1925-1928 w Chinach działała z inspiracji sowieckiej Komunistyczna Partia Chin, która w późniejszych latach miała zostać wyeliminowana. Autor nie przywiązywał zbyt wielkiej wagi do roli, jaką mogłaby odegrać ta organizacja w przyszłości. Mgliście wypowiadał się również na temat powiązań komunistów chińskich z Moskwą²⁶⁹. Na początku lat 30. w Stanach Zjednoczonych nie zajmowano się szerzej problemem KPCh. Przedstawicieli organizacji komunistycznej w dalszym ciągu określano najczęściej mianem „bandytów komunistycznych” lub „czerwonych”. Rozpoczęcie Wielkiego Marszu oceniano w Waszyngtonie jako przejaw słabości ruchu oraz potęgi sił kuomintangowskich, jednakże wydarzenia najbliższych lat pokazały, iż popełniono w tej kwestii poważny błąd. Dopiero po zakończeniu Wielkiego Marszu, kiedy Armia Czerwona założyła swoją główną bazę w północnych Chinach, tworząc Specjalny Rejon Pograniczny Shaanxi - Gansu - Ningxia, ze stolicą w Yan’a-nie, w Stanach Zjednoczonych bardzo szybko zaczęto uzupełniać wiedzę o chińskich komunistach²⁷⁰. Komunistyczna Partia Chin wielokrotnie wyrażała swoje poglądy na temat Stanów Zjednoczonych. Te opinie ulegały z czasem pewnej ewolucji, co wynikało przede wszystkim z doraźnej strategii prowadzonych działań. Chęć uniezależnienia się od wpływów sowieckich powodowała, że niejednokrotnie wyrażano przychylne sądy o Amerykanach. Przez pierwsze dziesięć lat po utworzeniu KPCh dochodziło jednak tylko do sporadycznych kontaktów chińskich komunistów z obywatelami amerykańskimi. Sytuacja ta uległa zmianie w drugiej połowie lat 30. Początkowo w środowisku komunistów chińskich dominowało stanowisko całkowicie wrogie Amerykanom. Dał temu wyraz Mao Zedong w artykule z lipca 1923 roku, w którym na pierwszym miejscu wśród klas rewolucyjnych wymienił kupców i skrytykował nadmierną wiarę tej klasy w Amerykę, którą określał mianem „najbardziej zbrodniczego kata”. Przyjaźń okazywana Chińczykom przez Amerykanów była w jego mniemaniu całkowicie fałszywa. Miała ukryć prawdziwe oblicze polityki wyzysku i przyczyniać się w rzeczywistości „do wyciśnięcia więcej tłuszczu i krwi z narodu chińskiego”²⁷¹. ²⁶⁹ W.I. Cohen, Americas Response to China, New York 1971, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 79. ²⁷⁰ Warto odnotować, iż w 1932 r. pojawił się studwudziestotrzystronicowy raport polityczny pt. Komunizm w Chinach, opracowany przez wicekonsula USA w Hankou, Olivera Edmunda Clubba. Było to pierwsze szczegółowe amerykańskie opracowanie poświęcone komunizmowi w Chinach, jednak raport ten był przeznaczony dla wąskiej grupy odbiorców z Departamentu Stanu badających kwestie związane z Azją i Chinami. Dokument stanowił pewnego rodzaju wyjątek, ponieważ w pierwszej połowie lat 30. XX w. nie pojawiały się opracowania podobnego rodzaju (E.J. Kahn jr., The China Hands - Americas Foreign Service Officers and what Befell Them, New York 1974, s. 182, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 80). ²⁷¹ S.R. Schram, The Political Thought of Mao Tse-tung, New York 1972, s. 209, 389, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 72. V?alka frakctyjna Komunistycznej Partii Chin (1928-1936) 125 W 1925 roku podczas IV Zjazdu KPCh analizowano w gronie komunistów politykę imperialistów względem Państwa Środka. W ogłoszonym wówczas dokumencie programowym pojawiło się odniesienie do imperializmu amerykańskiego rozpatrywanego w kontekście „sprzeczności imperializmu anglo-amerykańskiego i imperializmu japońskiego”. Domagano się również zniesienia nierównoprawnych traktatów narzuconych Chinom przez obce mocarstwa²⁷². ²⁷² Szerzej na ten temat zob.: Wang Szy [et al.J, Czungkuo Kungczangtang Liszy Cienpien, Szanghaj 1962, s. 49; C. Brandt, J. K. Fairbank, B. Schwarz, A Documentary History of Chinese Communism, New York 1971, s. 74-75, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 65-66. Rozdział IX Sprana Mandżurii latach 30. W połowie lat 30. XX wieku w polityce mocarstw na na pierwszy plan wysunęła się kwestia Mandżurii. Rząd kuomintangowski był w tej rozgrywce jedynie obserwatorem, nie potrafił skutecznie przeciwstawić się obcej ingerencji. Chiang Kai-shek za wszelką cenę chciał ostatecznie rozbić komunistów, w których upatrywał głównego wroga. Wojna domowa pogłębiała kryzys, w jakim znajdowały się Chiny. Nic więc dziwnego, że sprawa Mandżurii nie była w tym momencie najważniejsza z jego punktu widzenia. Jak się wydaje, polityka ustępstw stosowana przez Chianga w tym regionie miała na celu wzmocnienie jego pozycji wobec komunistów. Z drugiej strony należy zauważyć, że od dawna terytoria te były tylko formalnie pod kontrolą Chin. Prawdziwymi decydentami na tym obszarze pozostawały obce mocarstwa. Właśnie na tle rozbieżności zdań na temat przyszłości tego bogatego w różnego rodzaju surowce naturalne terytorium doszło wkrótce do starć pomiędzy nimi. Od dłuższego czasu w tym regionie krzyżowały się interesy Rosji, Japonii oraz Stanów Zjednoczonych. W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku Japonia objęła kontrolę nad Mandżurią Południową. W 1905 roku Japońskie Towarzystwo Kolei Południowomandżurskiej opanowało linię biegnącą od Port Arthur do Changchunu²⁷¹ * ²⁷³. Japończycy rywalizowali na tym obszarze głównie z Rosją. Stany Zjednoczone, prowadzące tu rozległe interesy, również nie chciały pozostać bierne wobec toczących się wydarzeń. Nie ulega jednak wątpliwości, że to właśnie Japonia była najpoważniejszym graczem. To ona zajmowała pierwsze miejsce w handlu zagranicznym Mandżurii. Importowała z tego obszaru 64% węgla, 46% surówki żelaza i 76% produktów rolnych²⁷⁴. Eksperci japońscy ²⁷¹ Towarzystwo przejęło wszystkie przywileje gospodarcze i administracyjne, które do tej pory przysługiwały rosyjskiemu Towarzystwu Kolei Wschodniochińskiej. Rozbicie Chin na wiele niezależnych od siebie regionów powodowało, iż gubernatorzy w Mandżurii prowadzili własną politykę, niezależną od KMT, zob. Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996..., s. 139-140. ²⁷⁴ R.A. Buchanan, The United States and World War II, 1.1, New York 1964, s. 30-31; Istorija wojny na Tichom Okieanie, t. I, Agressija w Mandżurii, red. Usamii Seidiro, Etugi Bokuro, Toyama Sikegi, Nohara Siro, Matsusima Eyiti, tłum, z jap., Moskwa 1957, s. 168-169, 128 Rozdział IK od dawna wskazywali, iż na terytorium Mandżurii znajdują się pokaźne pokłady rudy żelaza i węgla. Sam generał Tanaka pisał, że „Posiadając tak bogate zasoby węgla i żelaza, staniemy się niezależni na okres 70 lat”²⁷⁵. Ogólny plan zajęcia Mandżurii przez Japonię opracował japoński premier Giichi Tanaka. W połowie 1927 roku określił główne wytyczne tej operacji, a 25 sierpnia przedstawił swój raport cesarzowi Hirohito w formie tajnego memorandum. Głównym zadaniem Japonii - mówił Tanaka - miało być dokonanie podboju Mandżurii, Mongolii Wewnętrznej, a w końcu całych Chin. Tym samym Japonia miała zdecydowanie dominować w regionie Azji i Pacyfiku, uniezależniając się jednocześnie od wpływów obcych mocarstw. Warto dodać, iż rozległe terytoria, które zamierzano podbić, były niezwykle atrakcyjne pod względem posiadanych surowców naturalnych. Podbój Chin miał być tylko wstępem do opanowania całej Azji. Takie stanowisko reprezentował Tanaka. Świadczą o tym następujące słowa: „Jeżeli zdołamy zawojować Chiny, to wszystkie pozostałe małe kraje azjatyckie, Indie oraz kraje mórz południowych będą się nas obawiały i skapitulują przed nami. Świat zrozumie wówczas, że Azja Wschodnia jest nasza, i nie ośmieli się kwestionować nowych praw”²⁷⁶. W 1931 roku stosunki pomiędzy władzami mandżurskimi a Japonią uległy znacznemu pogorszeniu. Japończycy wyraźnie zmierzali do rozpoczęcia działań wojennych. Za pretekst posłużyło wydarzenie z 18 września 1931 roku. Tego dnia na północ od Mukdenu, według raportu japońskiego, nastąpił silny wybuch na torach Kolei Południowomandżurskiej²⁷⁷. Wkrótce na miejsce przybył patrol japoński celem sprawdzenia przyczyn katastrofy. Został on jednak ostrzelany z koszar chińskich. Garnizon japoński w tej sytuacji odpowiedział ogniem. Straty chińskie znacznie przewyższyły japońskie. Według danych japońskich zginęli tylko dwaj Japończycy. Z kolei ze strony chińskiej było aż 350 ofiar śmiertelnych wśród żołnierzy i 75 wśród policjantów. Armia Kwantuńska wzmocniona posiłkami z Japonii przystąpiła do dalszych działań. Pretekstem miała być konieczność obrony życia i mienia obywateli japońskich na tym terytorium. We wrześniu Japończycy zajęli Changchun, Jilin, a w listopadzie Qiqihar. W styczniu następnego roku opanowali Harbin i Jinzhou²⁷⁸. Japończycy, inicjując te działania, oskarżali Chińczyków o sabotaż i sprowokowanie walki zbrojnej. Warto podkreślić, że Japończycy od dłuższego czasu prowadzili działania, które miały usprawiedliwić ich postępowanie w Mandżurii. Oskarżano rząd chiński przede wszystkim o naruszanie praw mniejszości koreańskiej i japońskiej na tym obszarze. [za:] A. Wolny, Wojna na Pacyfiku. Agresja japońska w latach 1931-1945, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971, s. 19. ²⁷⁵ Ibidem. ²⁷⁶ Istorija wojny na Tichom Okieanie, 1.1, Moskwa 1957, s. 338, [za:] M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 198-199. ²⁷⁷ Wybuch był raczej niewielki, gdyż zniszczył zaledwie kawałek szyny. W kilka minut potem bez przeszkód po torach przejechał pociąg ekspresowy (L. Pastusiak, op. cit., s. 174). ²⁷⁸ Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996..., s. 142-143. Sprana Mandżurii lalach 30. 129 Od kilku lat w Mandżurii rosło zapotrzebowanie na siłę roboczą. W związku z tym corocznie przybywało tam pół miliona Chińczyków i 250 tys. Koreańczyków. W latach 1927-1930 w trzech prowincjach Mandżurii przebywało milion Koreańczyków. Trzy lata później zamieszkiwało ich tam już przeszło 2,5 min²⁷⁹. Sami Japończycy uzasadniali ekspansję w kierunku Mandżurii, wskazując na problem przeludnienia na wyspach. Pomimo to w latach 30. nie obserwowano masowego napływu ludności pochodzenia japońskiego na zajęte obszary. Do 1936 roku tylko 300 tys. Japończyków osiedliło się w Mandżurii. Byli to przeważnie nauczyciele, technicy oraz kupcy i pracownicy kolejowi²⁸⁰. Rząd chiński pomocy upatrywał w Stanach Zjednoczonych. Dlatego też zwrócił się do władz amerykańskich z prośbą o mediacje w sporze z Japonią. Sugerowano, iż strona japońska, dokonując jawnej agresji, pogwałciła zasady zawarte w Traktacie dziewięciu mocarstw, a także w pakcie Brianda-Kellogga²⁸¹. W tej sytuacji sekretarz stanu USA Henry Stimson wezwał ambasadora japońskiego i poprosił o wyjaśnienia. Nie podjęto jednak bardziej stanowczych kroków, realizując raczej politykę swoistego uspokajania militaryzmu japońskiego. Oczywiście taka postawa Amerykanów tylko zachęciła Japończyków do dalszej ekspansji. W Tokio dostrzegano, iż mocarstwa nie zdecydują się na bezpośrednią interwencję w obronie chińskich interesów. Od września 1931 roku sprawa Mandżurii była przedmiotem obrad Ligi Narodów. W czasie XII Sesji Zgromadzenia Ligi Narodów oraz posiedzenia Rady Ligi Narodów w Genewie rozpatrywano tę sprawę. Wtedy też reprezentanci Chin i Japonii odnieśli się do wydarzeń w Mandżurii, przedstawiając swoje punkty widzenia. 21 września delegat Chin, Alfred Shi, oficjalnie złożył skargę na japońską agresję. Następnego dnia swoje stanowisko przedstawił delegat japoński, Kenkichi Yoshi-zawa. 30 września 1931 roku Rada Ligi Narodów przyjęła obietnicę Japonii, że ta ²⁷⁹ A. Wolny, op. cit., s. 19-20. ²⁸⁰ Liczba mieszkańców wysp japońskich wynosiła w 1872 r. 34,8 min, w 1920 r. - 56 min, w 1930 r. - 64,5 min, a w 1940 r. - już 73 min. Japończycy osiedlający się na terytorium Mandżurii oraz Korei zajmowali najczęściej uprzywilejowane stanowiska. Stanowili elitę tamtejszych społeczeństw. Warto podkreślić, iż w 1920 r. za granicą zamieszkiwało 1350 tys. Japończyków, z czego na obszarach Dalekiego Wschodu ok. 800 tys. W 1936 r. te dane przedstawiały się w relacji 2,5 min do 1 670 tys. (B. Maszlanka, Cztery oblicza militaryzmu. Okruchy historyczne, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1971, s. 254-255). ²⁸¹ Pakt Brianda-Kellogga został podpisany 27 sierpnia 1928 r. w Paryżu przez przedstawicieli rządów Belgii, Czechosłowacji, Francji, Indii, Irlandii, Japonii, Kanady, Niemiec, Nowej Zelandii, Polski, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Włoch, Związku Australijskiego, Związku Południowej Afryki. Sygnatariusze paktu potępiali wojnę jako środek regulowania sporów międzynarodowych oraz wyrzekali się jej jako narzędzia polityki narodowej we wzajemnych stosunkach między państwami. W czerwcu 1928 r. francuski minister spraw zagranicznych, Aristide Briand, zaproponował Stanom Zjednoczonym zawarcie dwustronnego układu o przyjaźni i wyrzeczeniu się wojny. W odpowiedzi sekretarz stanu USA Frank Kellogg zaproponował zawarcie wielostronnego paktu pomiędzy głównymi mocarstwami, z prawem przystąpienia do niego również innych państw. Do paktu Brianda-Kellogga przystąpiły łącznie 63 państwa (Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. II, PWN, Warszawa 1963, s. 138-139). 130 Rozdział IK wycofa swe wojska do strefy linii kolejowej. Japończycy oświadczyli jednocześnie, że nie roszczą sobie praw do żadnych nabytków terytorialnych. Oczywiście były to tylko puste słowa. 8 października samoloty japońskie zbombardowały jedno z miast mandżurskich, w którym schroniły się władze chińskie wyparte z Mukdenu. W celu okazania dobrej woli poinformowali jednak USA o gotowości do rozmów z Chiang Kai-shekiem. W Waszyngtonie początkowo uwierzono w pokojowe intencje Japonii. Stimson odpowiedział, iż jest to zgodne z dążeniami Stanów Zjednoczonych do uregulowania konfliktu na terytorium Mandżurii. W Tokio nie brano jednak pod uwagę możliwości udziału USA w roli mediatora w rozwiązywaniu tego sporu. Taka postawa Japonii musiała skłonić rząd Stanów Zjednoczonych do podjęcia bardziej zdecydowanych kroków, co potwierdzała wypowiedź sekretarza stanu Henryego Stimsona: „powinniśmy zająć zdecydowane i agresywne stanowisko wobec Japonii”²⁸². Wkrótce potem podjęto szereg decyzji, ale nie wpłynęły one zasadniczo na poczynania agresora. Prezydent Herbert C. Hoover, mimo sprzeciwu Japonii, wysłał konsula Stanów Zjednoczonych w Genewie, Prentiss Gilberta, na posiedzenia Rady Ligi Narodów. Ten akt miał jednak wyłącznie symboliczny charakter* ²⁸¹. W październiku 1931 roku Japończycy, nie zważając na złożone wcześniej w Genewie deklaracje, przystąpili do dalszych działań wojennych. Ich wojska przemieściły się w kierunku pogranicza Mandżurii i Chin Północnych. Równocześnie umacniano pozycje w południowej części Mandżurii. Rozmowy na forum Ligi Narodów nie przyniosły przełomu. Bez echa pozostała nota Rady Ligi Narodów z 16 listopada o wycofaniu przez Japonię wojsk do strefy kolejowej. Japonia formalnie po raz kolejny przyrzekła zastosować się do postanowień Rady. Pewnym przełomem była decyzja Ligi o powołaniu specjalnej komisji z Anglikiem Victorem Lyttonem na czele. Stronę amerykańską miał reprezentować gen. Frank R. McCoy. Ciało to zostało powołane na wniosek strony chińskiej. Już 30 września Kuomintang poprosił Ligę Narodów o przysłanie neutralnej komisji do Chin Północno-Wschodnich w celu zbadania sprawy na miejscu. Po długich pertraktacjach Japonia 10 grudnia wyraziła zgodę na przyjazd komisji do Mandżurii. 9 listopada prezydent Hoover oświadczył, że nie uzna żadnych układów chińsko-japońskich, ponieważ zostałyby one zawarte w wyniku presji militarnej. Stanowisko władz amerykańskich potwierdził Stimson, wystosowując 7 stycznia 1932 roku specjalną notę do rządów Chin i Japonii, w której poinformował władze obu krajów, że żadne porozumienia pomiędzy nimi, które naruszałyby interesy amerykańskie, ²⁸² R.N. Current, Secretary Stimson: A Study in Statecraft, New Brunswick, NJ 1954, s. 76, [za:] L. Pastusiak, op. cit., s. 176. ²⁸¹ Postawa administracji Hoovera była w dużej mierze wynikiem nacisków ze strony amerykańskich kół gospodarczych. Do 1 marca 1934 r. pożyczki państwowe ze Stanów Zjednoczonych udzielone Japonii wynosiły 385,6 min jenów. Z kolei prywatne koncerny amerykańskie udzieliły pożyczek na łączną sumę 342 min jenów. Dodatkowo warto wspomnieć o silnych powiązaniach koncernów japońskich z amerykańskimi monopolami (Dupont, Morgan, United Steel Company). Zob. Financial and Commercial Annual of Japan. 1934, s. 53, 105, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 410-411. Sprana Mandżurii lalach 30. 131 nie będą uznawane przez Amerykanów. Stany Zjednoczone ponownie wyraziły przywiązanie do polityki „otwartych drzwi”. Waszyngton poinformował, że nie uzna korzyści wynikających z naruszenia paktu Brianda-Kellogga. Założenia sformułowane w nocie zyskały miano doktryny Hoovera-Stimsona. W Japonii wyrażono chęć respektowania zasady „otwartych drzwi”, ale zgodnie z własną interpretacją. 29 stycznia 1932 roku w odpowiedzi na bojkot towarów japońskich przez Chińczyków Japonia zdecydowała się zaatakować Szanghaj. Tym razem reakcja mocarstw była natychmiastowa. Okręty Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wpłynęły na wody w pobliżu Szanghaju. 11 marca Zgromadzenie Ligi Narodów przyjęło rezolucję, w której wzywano państwa członkowskie do nieuznawania wymuszonych siłą układów międzynarodowych naruszających pakt Brianda-Kelloga. Główne tezy rezolucji były powtórzeniem zasad określonych w nocie Stimsona. 5 maja 1932 roku Japonia podpisała porozumienie, w którym zobowiązała się do wycofania swych wojsk z zajętych terenów. Wszystko miało powrócić do stanu sprzed ataku japońskiego na Szanghaj. W czasie interwencji w okolicach Szanghaju Japończycy nieustannie prowadzili aktywną politykę na obszarze Mandżurii. Właśnie tam 9 marca 1932 roku doszło do utworzenia marionetkowego państwa - Mandżukuo. We władzach powstałej republiki znaleźli się liczni doradcy japońscy²⁸⁴. Posunięcia nowego rządu były całkowicie uzależnione od decyzji Japończyków. Na czele Mandżukuo stanął Puyi, ostatni cesarz Chin, który już w listopadzie poprzedniego roku został potajemnie wywieziony z Tianjinu. Przywódca nowo powstałego państwa był jednak tylko figurantem, pozbawionym realnej władzy. Wszelkie decyzje podejmowali Japońcźycy, a Puyi tylko sygnował swoim nazwiskiem dostarczane mu dokumenty. Jak sam przyznał, zeznając przed Międzynarodowym Trybunałem Wojennym w Tokio 19 i 20 sierpnia 1946 roku, jako cesarz nie posiadał „żadnych praw i żadnej władzy”²⁸⁵. W swoich pamiętnikach napisał później: „W trzynastu punktach pierwszej części Kodeksu prawa administracyjnego Mandżukuo wyliczone były, czarno na białym, moje uprawnienia. Punkt pierwszy stwierdzał, że jako głowa państwa rządzę Mandżukuo, punkty od drugiego do czwartego przyznawały mi władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Kolejne punkty nadawały moim odezwom moc ustaw, upoważniały ²⁸⁴ Mandżukuo było tworem Armii Kwantuńskiej. W 1932 r. w rządzie i innych instytucjach centralnych znalazło się blisko 200 doradców japońskich. Na mocy porozumienia z września 1932 r. w Mandżurii miało stacjonować 94 tys. żołnierzy japońskich. Przebywająca na obszarze Mandżukuo Armia Kwantuńska licząca w 1934 r. 94 tys., w 1938 r. liczyła już 200 tys., a w 1945 r. aż 784 tys. żołnierzy. Mandżuria stanowiła główną bazę wypadową Japonii w czasie wojny chiń-sko-japońskiej. W 1934 r. Mandżukuo zostało uznane przez Dominikanę, Salwador i Watykan, w 1935 r. przez ZSRS, w 1937 r. przez Niemcy, Włochy i hiszpański rząd gen. Franco. Polska uznała Mandżukuo w 1938 r. W następnym roku uczyniły to Słowacja i Węgry (zob. Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996..., BP Statistical Review of World Energy 2007, Christof Ruehl, 12 June, 2007, s. 144-145, 148). ²⁸⁵ Centralnyj Gosudarstwiennyj Archiw Oktiabrskoj Riewolucji SRRR, f. 7867, op. 1, sygn. 188. Stienogramma sudiebnych zasiedanij Mieżdunarodnogo wojennogo tribunała w Tokio dla Dal-niego Wostoka, s. 3060, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 416-417. 132 Rozdział IK mnie do decydowania o strukturze administracji i do obsadzania stanowisk; powierzały mi naczelne dowództwo nad siłami lądowymi, marynarką i lotnictwem. Do mnie również miały należeć decyzje w sprawie amnestii, łagodzenia kar, przywracania praw skazańcom i tak dalej. W rzeczywistości zaś nie wolno mi było decydować samodzielnie nawet o wyjściu z domu”²⁸⁶. 15 września 1932 roku Japonia uznała nowe państwo. Zawarto jednocześnie stosowny układ, który otwierał Mandżurię na ekspansję japońską. W 1934 roku Mandżukuo zostało przekształcone w cesarstwo. Powstał zatem twór całkowicie zależny od wpływów japońskich. Obsadzenie kluczowych stanowisk we władzach centralnych Mandżukuo pozwoliło Japończykom na kontrolowanie tego ogromnego obszaru. Dzięki temu marionetkowemu państwu Japonia mogła również określać na nowych podstawach swoją politykę względem innych mocarstw na tym obszarze²⁸⁷. Powołana przez Ligę Narodów komisja miała zbadać sytuację w Mandżurii. W jej skład weszli przedstawiciele Francji, Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Włoch, Chin, a także Japonii, którzy nie mieli jednak prawa głosu w komisji. Na jej czele stanął lord Victor Lytton, były wicekról Indii. Komisja wyruszyła w podróż 3 lutego 1932 roku. Jej członkowie prowadzili swoje badania do września 1932 roku²⁸⁸. Japończycy odpowiednio przygotowali grunt przed przyjazdem komisji do Mandżurii²⁸⁹. W rezultacie obserwacje i ocena wydarzeń na miejscu nie mogły być obiektywne. Efektem prac komisji było opracowanie raportu na temat sytuacji w Mandżurii. W październiku 1932 roku Rada Ligi Narodów przyjęła dokument, a 24 lutego 1933 roku Zgromadzenie Ligi uchwaliło rezolucję w tej kwestii. Raport mówił o „uzasadnionych” prawach Japonii do Mandżurii, które zostały zagrożone wskutek polityki chińskiej. Stwierdzono, że na tym obszarze krzyżują się ²⁸⁶ Pu Yi, op. cit., t. II, s. 9. ²⁸⁷ Duże znaczenie z punktu widzenia interesów japońskich miało odsprzedanie Mandżukuo przez Związek Sowiecki praw do Kolei Wschodniochińskiej 23 marca 1935 r. za sumę 140 min jenów. Oprócz tej kwoty rząd Mandżukuo wypłacił wówczas także 30 min jenów jako rekompensatę za utratę pracy urzędnikom i pracownikom sowieckim (M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 224). ²⁸⁸ Przedstawiciele komisji odwiedzili największe miasta, byli w Tokio, Szanghaju, Pekinie, Mukdenie, Changchunie, Porcie Arthura i innych miastach Mandżurii. Odbyli liczne rozmowy z lokalnymi władzami, wojskowymi oraz mieszkańcami tych terytoriów. Szerzej na ten temat zob.: Pu Yi, op. cit., t. II, s. 18-23. ²⁹⁹ Kilka tygodni przed przyjazdem komisji Lyttona do Mandżurii Kempeitai, japońska tajna policja, rozciągnęła kontrolę nad siłami policyjnymi w Mandżukuo. Z jej rozkazu aresztowano wszystkich, którzy mogliby przekazać komisji niekorzystne raporty o działaniach Japonii w Mandżurii. Wielu wpływowych Chińczyków i Rosjan zostało zobowiązanych do podpisania stosownych petycji, ułożonych wcześniej przez prawników japońskich, w których zobowiązywali się do przedstawiania polityki japońskiej w korzystnym świetle. Nawet pracownicy personelu hotelu Moderne, w którym mieli zatrzymać się członkowie komisji, zostali pouczeni, co mają mówić i robić. W razie gdyby przyjezdni zechcieli jednak zamieszkać w innym hotelu, wówczas jego personel wymieniano. Każda rodzina musiała wywiesić flagi Mandżukuo oraz powiesić w mieszkaniach portrety Puyi. Każdemu z członków komisji przydzielono po czterech agentów Kempeitai (R. La-mont-Brown, Kempeitai - japońska tajna policja, przeł. M. Antosiewicz, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004, s. 63-64). Sprana Mandżurii lalach 30. 133 interesy gospodarcze trzech mocarstw: Japonii, ZSRS oraz USA. Poczynania Japończyków w Mandżurii komisja uznała za niczym nieusprawiedliwione. Podkreślono, że to terytorium jest częścią Chin, zamieszkiwaną w większości przez ludność chińską. Działania Japonii, pomimo wspomnianych zabiegów poczynionych przed przyjazdem komisji, potraktowano jako agresję zbrojną. Utworzenie państwa Mandżu-kuo uznano za niezgodne z życzeniem ludności tego regionu. Komisja proponowała rozwiązanie zaistniałego problemu w następujący sposób: trzy prowincje tworzące Mandżurię miały zostać poddane pod specjalny zarząd podległy chińskiej suwerenności z zachowaniem daleko idącej autonomii w sprawach lokalnych. Zarówno wojsko japońskie, jak i chińskie miały zostać wycofane z tego obszaru. Nad porządkiem miała czuwać specjalna policja (żandarmeria). Dodatkowo Chiny i Japonia miały podpisać dwustronny układ o koncyliacji, arbitrażu, nieagresji i wzajemnej pomocy oraz porozumienie handlowe²⁹⁰. W Chinach pozytywnie odniesiono się do wyników raportu, jednak w Japonii reakcja była zdecydowanie odmienna. Zignorowano tam postanowienia Ligi. Głównym problemem na linii Japonia-Liga Narodów była sprawa Mandżukuo. Większość państw członkowskich Ligi Narodów nie uznawała japońskiego tworu. Gdy w lutym 1933 roku Liga Narodów przyjęła raport Lyttona, delegat Japonii opuścił salę obrad. Kilka tygodni później, 27 marca, Japonia ogłosiła decyzję o wystąpieniu z Ligi Narodów. Tym samym uzyskiwała całkowitą swobodę ruchów. Mogła bez przeszkód rozwinąć na szerszą skalę działania wojenne w Chinach. W połowie maja 1933 roku wojska japońskie dotarły do prowincji Hebei, rozpoczynając natarcie na Pekin i Tianjin. Rząd nankiński zaproponował rozmowy. W rezultacie 31 maja 1933 roku podpisano w Tanggu porozumienie o zawieszeniu broni. Na mocy tych porozumień rząd nankiński faktycznie oddawał pod japońską kontrolę obszar północno-wschodniej części prowincji Hebei, uznanej za strefę zdemilita-ryzowaną. Klęska dyplomacji chińskiej stanowiła tylko wstęp do dalszych ustępstw. Warto podkreślić, że stosowne dokumenty podpisywano już bez udziału przedstawicieli Ligi Narodów. W czerwcu 1935 roku Chińczycy podpisali kolejną umowę z Japończykami, na mocy której wojska Armii Narodowej musiały wycofać się z Hebei. Co ciekawe, pozostały tam oddziały japońskie. Takie rozwiązanie oczywiście ułatwiło Japonii realizację kolejnej części planu ekspansji w Chinach. Oprócz działań w Mandżurii Japończycy wykazywali dużą aktywność w Mongolii Wewnętrznej, wspierając tam wszelkiego rodzaju ruchy narodowowyzwoleńcze. Zajęcie Mandżurii i rozciągnięcie swoich wpływów na Mongolię Wewnętrzną miało dla Japonii doniosłe znaczenie nie tylko ze względu na znajdujące się tam ogromne zasoby surowców naturalnych, lecz także z punktu widzenia przyszłych planów wojennych. Japończycy na kontrolowanych przez siebie obszarach podjęli próby stworzenia baz zaopatrzeniowych dla swoich armii w czasie działań militarnych ²⁹⁰ Szerzej na ten temat zob.: M. Sładkowski, Chiny i Japonia, s. 147-148; L. Pastusiak, op. cit., s. 178-179. 134 Rozdział IN w Azji. Roman Sławiński wskazywał, że strategia narodowa Japonii zakładała rozwój przemysłu w poszczególnych koloniach (na Tajwanie, w Korei i w Mandżurii), który miał dostarczać zaopatrzenie jej armii. Rozwój gospodarczy tych rozległych terytoriów był związany właśnie z działaniami wojennymi²⁹¹. Warto odnotować, że w czasie okupacji japońskiej na tych obszarach doszło do stworzenia niezbędnej infrastruktury. Następował rozwój poszczególnych gałęzi przemysłu, powstało wiele obiektów gospodarczych. Do końca II wojny światowej Japończycy zainwestowali w Mandżurii ogromne sumy, co przyczyniało się do szybkiego rozwoju gospodarczego na tym obszarze. Na początku lat 30. Japonia kontrolowała Mandżurię, Tajwan, Koreę. Już wcześniej Tanaka, twórca agresywnych planów Japonii, mawiał: „Żeby podbić świat, trzeba najpierw podbić Azję, żeby podbić Azję, trzeba najpierw podbić Mandżurię i Mongolię, aby podbić Mandżurię i Mongolię, trzeba najpierw podbić Koreę i Tajwan”²⁹². Liga Narodów poniosła dotkliwą porażkę. Mocarstwa nie były w stanie sprzeciwić się agresji japońskiej w Mandżurii. Przybrały postawę wyczekującą, żadne z państw nie było zainteresowane starciem z potężną armią. Puyi w swoich wspomnieniach pisał, że Chengowie²⁹³ wiele razy wspominali o postawie mocarstw zachodnich wobec Mandżurii: „Nie przejmujemy się burzliwymi posiedzeniami (Ligi Narodów) w Genewie i Paryżu. W gruncie rzeczy żaden kraj nie jest przygotowany do bezpośredniego starcia z Japonią; Ameryka zaś - która jedna wyszła z wojny nieosłabiona - także nie zamierza obrać twardej linii”²⁹⁴. Warto przytoczyć jeszcze jedną opinię Cheng Chui, w której wyznał, iż jeszcze przed 18 września 1931 roku jedna z wpływowych osobistości amerykańskich sugerowała Chiang Kai-shekowi sprzedaż Mandżurii Japończykom, czym wywołałby otwarty konflikt pomiędzy Japonią a ZSRS²⁹⁵. Z powyższych rozważań można wnioskować, iż mocarstwa zachodnie bardziej obawiały się Związku Sowieckiego aniżeli Japonii. Główną wytyczną ich posunięć było nawoływanie o nienaruszalność zasady „otwartych drzwi” w Chinach. Mocarstwa ograniczały się jedynie do werbalnego wyrażenia swoich obaw przed polityką japońską. ²⁹¹ R. Sławiński, Historia Tajwanu, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 84. ²⁹² Walka o pokój na V Sesji ONZ, PISM, Warszawa 1951, [za:] B. Sech, Tajwan w polityce Stanów Zjednoczonych (1945-1982), PWN, Warszawa-Łódź 1986, s. 38. ²⁹³ Chodzi o byłego ministra cesarskiego Cheng Xiaoxu oraz sekretarza Rady Stanu w rządzie Mandżukuo - Cheng Chui. ²⁹⁴ Pu Yi, op. cit., t. II, s. 17. ²⁹⁵ Chengowie postrzegali komisję Lyttona, przybyłą na zaproszenie Kuomintangu, jako narzędzie w rękach mocarstw. Właściwym celem jej działania, zdaniem Cheng Xiaoxu, miało być stworzenie korzystnych warunków dla realizacji polityki „otwartych drzwi”, równości szans i ochrony przed Związkiem Sowieckim. Cheng Xiaoxu mówił, że Kuomintang miał świadomość, że komisja nie osiągnie zamierzonych celów. KMT dostrzegał jednak korzyści, jakie mogły wynikać z ustanowienia w Mandżurii „zarządu międzynarodowego” (ibidem, s. 17-18). Sprana Mandżurii latach 30. 135 Na początku lat 30. w Stanach Zjednoczonych przez pewien czas rozważano możliwość zbliżenia ze Związkiem Sowieckim. W Waszyngtonie wielu polityków zaczęło postrzegać ZSRS jako swoistą przeciwwagę dla wpływów japońskich w Azji. Prezydent Franklin Delano Roosevelt zachęcał niektórych członków Kongresu do podjęcia debaty na ten temat. W październiku 1933 roku wystosował pismo do Michaiła Kalinina z ofertą podjęcia odpowiednich rozmów. Wspólne konsultacje rozpoczęły się 7 listopada w Waszyngtonie. Zakończyły się 16 listopada podpisaniem porozumienia przez prezydenta Stanów Zjednoczonych i sowieckiego ministra spraw zagranicznych, Maksima Litwinowa. Obie strony zobowiązały się do nieinge-rowania w wewnętrzne sprawy drugiej strony²⁹⁶. Polityka osłabienia Japonii na Dalekim Wschodzie całkowicie zawiodła. Pomimo podpisanego porozumienia nie udało się stworzyć jednolitej koncepcji rozwiązania kryzysu. Odmienne interesy USA i ZSRS powodowały, że każde z tych państw miało swoją wizję kształtowania polityki w tamtym regionie. Warto dodać, że w grudniu 1932 roku Chiny i ZSRS wznowiły swoje stosunki dyplomatyczne, zerwane trzy lata wcześniej. Ciekawym zagadnieniem związanym z wydarzeniami rozgrywającymi się w Mandżurii była postawa Chiang Kai-sheka. Od początku zajął on wobec Japończyków dość niejednoznaczną postawę. Szybkie i błyskotliwe sukcesy wojsk japońskich w Mandżurii były w dużej mierze spowodowane decyzjami podjętymi wcześniej przez generalissimusa. Japończycy w zasadzie bez żadnych przeszkód, poza nielicznymi małymi starciami, zajmowali ogromne obszary. Z rozkazu Chianga wojska Zhang Xuelianga oraz pozostałe oddziały Armii Narodowej zostały wycofane w kierunku Shanhaiguanu za Wielki Mur. Większość oddziałów pozostających pod wpływami Chianga uczestniczyła w walkach z komunistami²⁹⁷. Puyi tak przestawiał tamte wydarzenia: „18 września 1931 roku, kiedy na północnym wschodzie wybuchła wojna, Chiang Kai-shek polecił, by Zhang Xueliang »niezależnie od okoliczności« ²,⁶ K. Michałek, op. cit., s. 366. ²⁹⁷ W walkach z Japończykami uczestniczyła tylko 19. Armia Chińska i niewielkie oddziały mandżurskie wierne Kuomintangowi. Pozostałe siły rządowe walczyły z Armią Czerwoną, której siła militarna była w tym czasie bardzo skromna. Liczyła ona ok. 300 tys. żołnierzy, a jej wyposażenie to: 150 tys. karabinów, 800 karabinów maszynowych, 150 moździerzy, 75 dział artyleryjskich (A. Wol ny, op. cit., s. 33). Sprzęt ten stanowił w większości zdobycz wojenną. Dla porównania siły rządowe składały się wówczas ze 166 dywizji i 47 brygad piechoty, kilkunastu dywizji i brygad kawalerii, a także 19 pułków artylerii. Połowa tej armii (ok. milion żołnierzy), w tym 71 dywizji i 10 brygad piechoty, jedna dywizja i cztery brygady kawalerii oraz pięć pułków artylerii podlegały bezpośrednio rządowi centralnemu. Pozostałe jednostki znajdowały się pod dowództwem gubernatorów prowincjonalnych. Armia centralna (300 tys.) stanowiła podstawową siłę, najlepiej wyszkoloną. Z niej wyodrębniono grupę 80 tys. żołnierzy, którzy stanowili przyboczne oddziały samego generalissimusa. Spośród prowincjonalnych wojsk wyróżniała się armia Guangxi. Marynarkę wojenną stanowiły cztery eskadry: północna, nankińska, centralna oraz kantońska. Eskadry te posiadały dziewięć lekkich krążowników, 10 niszczycieli i kilkadziesiąt kanonierek, siła bojowa przestarzałych okrętów była jednak bardzo nikła. W wyposażeniu KMT znajdowało się ponadto 600 samolotów. Zob. T.A. Bisson, Americas Far Eastern Policy, New York 1945, s. 39, [za:] A. Wolny, op. cit., s. 34-35. 136 Rozdział IK powstrzymał swoje wojska od stawiania oporu; chodzi bowiem o to, by »incydent nie rozszerzył się«. Cztery dni później, 22 września, na zjeździe Kuomintangu w Nanki-nie oświadczył, że Chiny powinny »odeprzeć siłę prawem, okrucieństwo - łagodnością, znieść upokorzenia, stłumić gniew i do czasu, aż sprawiedliwość narodów wyda swój werdykt - godzić się na to, na co nie można się zgodzić«. Równocześnie sam prowadził w kraju krwawą wojnę domową, lekko rzucając na wiatr takie słowa, jak »sprawiedliwość« i »pokój«”²⁹⁸. Na forum Ligi Narodów przedstawiciel chiński, działając zgodnie z instrukcjami Chiang Kai-sheka, zgłaszał projekt przekształcenia Jinzhou w „strefę neutralną” i wprowadzenia na ten obszar kontyngentów wojsk brytyjskich, amerykańskich, francuskich i włoskich²⁹⁹. Nietrudno sobie wyobrazić, jakie konsekwencje mogły mieć tego typu deklaracje. Z jednej strony mogły one stanowić zachętę do dalszych planów wojennych Japonii, a z drugiej - ciche przyzwolenie rządu Chianga na japońską aneksję Mandżurii. Według relacji Chen Body, Chiang Kai-shek wysłał swojego przedstawiciela do Tokio wkrótce po wejściu Japończyków do Mandżurii. Miał on prowadzić pertraktacje z japońskim ministrem spraw zagranicznych w sprawie ustąpienia z Chin Północno-Wschodnich w zamian za rezygnację przez Japonię z dalszych roszczeń terytorialnych³⁰⁰. Wiesław Olszewski zwrócił uwagę na to, iż postawa Chin wynikała w dużej mierze z fatalnej kondycji finansowej państwa. Jako przykład podał, iż koszt utrzymania dwumilionowej armii w 1928 roku był wyższy o jedną szóstą od całkowitych dochodów państwa³⁰¹. Naciski mocarstw, w szczególności Stanów Zjednoczonych, na rząd Chiang Kai-sheka miały również swoje odzwierciedlenie w podejmowanych przez niego decyzjach. Nie ulega wątpliwości, że Chiang był w tym czasie bardziej zainteresowany walką o zjednoczenie kraju aniżeli walką z Japończykami. Prowadził wówczas szeroko zakrojone akcje militarne skierowane przeciwko przeciwnikom politycznym. W tym kontekście należy rozpatrywać jego aktywność po 18 września 1931 roku. ²,⁸ Pu Yi, op. cit., t. II, s. 18. ²⁹⁹ Nowaja i nowiejszaja istorija Kitaja, Moskwa 1950, s. 79, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 413. ³⁰⁰ Chen Po-ta, Czan Kaj-Szy - wrag kitajskogo naroda, Moskwa 1950, s. 80, [za:] M. Sład-kowski, Chiny i Japonia, s. 210. ³⁰¹ Nowożytna historia Chin, s. 131. Rozdział K Wielki Marsz (1934-1935). \dzrosl znaczenia Mao Zedonga W czerwcu 1932 roku rozpoczęła się czwarta kampania Chiang Kai-sheka przeciwko Centralnej Bazie komunistów w Jiangxi. Akcji tej towarzyszyły również działania militarne polegające na atakowaniu innych sowieckich baz w prowincjach Jiangxi, Hunan, Anhui i Henan. Walki trwały aż do marca 1933 roku. W całą kampanię zaangażowanych było około 600 tys. żołnierzy kuomintangowskich. Uderzenie w Centralny Okręg zostało skutecznie odparte, jednak ataki na pozostałe bazy zakończyły się częściowym sukcesem. Wkrótce potem Chiang przystąpił do kolejnej, tym razem rozstrzygającej ofensywy. W otoczeniu generalissimusa znajdowali się wówczas liczni doradcy niemieccy i amerykańscy³⁰². Korzystał on również z pomocy finansowej ze strony Amerykanów³⁰³, co pozwalało mu żywić nadzieję, że kolejna wyprawa zakończy się sukcesem. W 1933 roku rząd USA udzielił rządowi w Nankinie pożyczki na zakup bawełny na łączną sumę 50 min dolarów. Większość tej kwoty została przeznaczona na sfinansowanie operacji przeciwko Czerwonym Bazom. Amerykanie dostarczali również sprzęt wojskowy. W 1933 roku firma ze Stanów Zjednoczonych, Curtiss-Wright Co, stworzyła w Hangzhou fabrykę samolotów. W 1933 roku sprzedaż amerykańskich samolotów dla wojsk Armii Narodowej wyniosła 1,8 min dolarów³⁰⁴. ³⁰² W otoczeniu Chiang Kai-sheka w pierwszej połowie lat 30. znalazło się wielu doradców niemieckich, m.in. Hans von Seeckt (zastąpiony w 1933 r. przez Alexandra von Falkenhause-na), Georg Wetzell oraz Hermann Kriebel. Obok nich działali również amerykańscy wojskowi (m.in. płk Charles Lindbergh). Zob. O. Braun, op. cit., s. 37. ³⁰³ Otto Braun pisał, że w 1933 r. Stany Zjednoczone udzieliły rządowi Chiang Kai-sheka dwóch pożyczek na łączną kwotę 90 min dolarów. Połowa tej sumy została przeznaczona na zakup 850 samolotów rozpoznawczych, szturmowych i bombowych. Również inne państwa udzieliły swojego wsparcia finansowego: Anglia - 25 min funtów szterlingów, Francja - 40 min franków w złocie oraz Niemcy - 40 min marek (ibidem). ³⁰⁴ T.A. Bisson, Americas Far Eastern Policy, New York 1945, s. 39, [za:] W. Rodziński, Agresja amerykańska w Chinach w latach 1945-1949, KiW, Warszawa 1956, s. 71. 138 Rozdział X Od początku lat 30. można było zaobserwować stały wzrost inwestycji amerykańskich w Chinach³⁰⁵. Kierownictwo Komunistycznej Partii Chin w tym czasie nie stanowiło monolitu. Przeniesienie głównej siedziby partii do Jiangxi musiało doprowadzić do starcia z Mao Zedongiem. W ciągu ostatnich miesięcy stopniowo narastał konflikt pomiędzy grupą „dwudziestu ośmiu bolszewików” a zwolennikami Mao. Z upływem czasu ci pierwsi zaczęli zdobywać przewagę. Już w październiku 1932 roku roku Mao został zastąpiony przez Zhou Enlaia na stanowisku głównego komisarza politycznego armii. W tym czasie uwidoczniły się z całą mocą nieporozumienia pomiędzy Zhou Enlaiem, wspieranym przez Bo Gu i Wang Minga, a Mao Zedongiem i Zhu De. Zhou kierował sprawami wojskowymi, zatem spór z Mao w tej dziedzinie był niejako naturalny. Grupa związana z Mao znalazła się w trudnym położeniu. Różnice pomiędzy zwaśnionymi stronami były bardzo duże, o czym mógł świadczyć nawet stosunek do Japonii. 15 kwietnia 1932 roku Mao Zedong i Zhu De w imieniu rządu Chińskich Rad wypowiedzieli wojnę Japonii. KPCh dopiero w styczniu następnego roku wezwała do jedności narodowej w walce z Japończykami. Idea walki z wrogim imperializmem była zdecydowanie bliższa środowiskom skupionym wokół Mao, w przeciwieństwie do grupy „dwudziestu ośmiu bolszewików”, która kierowała się zupełnie innymi kryteriami. Myślenie w kategoriach narodowych było zupełnie obce tej frakcji. Dla Mao walka z obcym imperializmem była priorytetem wyrażanym od dziesięcioleci. Już na przełomie 1933 i 1934 roku Mao Zedong i jego zwolennicy zostali odsunięci od kierowania partią. Jednocześnie poddano ich ostrej krytyce. Na początku 1934 roku pojawiła się nawet koncepcja wysłania Mao do Związku Sowieckiego, według oficjalnej wersji na leczenie medyczne. Ta informacja znalazła się w telegramie przesłanym centrali Kominternu w Moskwie podpisanym przez Bo Gu i Otto Brauna. Pomysł wyszedł najprawdopodobniej od Brauna, wrogo usposobionego do Mao. W Moskwie odrzucono jednak tę propozycję³⁰⁶. Pomimo utraty części przywilejów w 1934 roku Mao stopniowo rozszerzał swoje wpływy w Rewolucyjnej Radzie Wojennej, znajdując tam coraz więcej zwolenników. Położenie komunistów w wyniku działań Chiang Kai-sheka stawało się coraz trudniejsze. Na krótko ofensywa została zahamowana jesienią 1933 roku, kiedy doszło do porozumienia pomiędzy komunistami a 19. Armią Narodową nacierającą z Fujianu. Dowódca tej jednostki, gen. Cai Tingkai, wystąpił przeciwko Chiangowi, wchodząc do powstałego wtedy rządu fujiańskiego. Rząd ten przetrwał jednak tylko do stycznia 1934 roku. Tym samym nadzieje komunistów na podjęcie wspólnej wal ³⁰⁵ W 1931 r. inwestycje amerykańskie w Chinach wyniosły 155 mln USD, 65% tej sumy ulokowano w Szanghaju. Ogólna suma zainwestowanego kapitału amerykańskiego, powiększonego o obligacje chińskie w posiadaniu Stanów Zjednoczonych oraz o własność instytucji misyjnych, wyniosła w 1931 r. ok. 250 min dolarów. C.F. Remer, Foreign Investments in China, New York 1933, s. 239, 275, 284, [za:] W. Rodziński, Agresja amerykańska..., s. 65. ³⁰⁶ H.E. Salisbury, op. cit., s. 11. VJielki Marsz (1934-1935). Wzrost znaczenia Mao Zedonga 139 ki przeciwko wojskom kuomintangowskim się nie ziściły. W ciągu 1934 roku Chiang systematycznie przygotowywał grunt pod przyszłą ekspedycję. Jednym z przejawów tej polityki było wprowadzenie, przed rozpoczęciem kolejnej kampanii, systemu odpowiedzialności zbiorowej baojia. W październiku zainicjowano piątą wyprawę przeciwko bazom sowieckim. W ekspedycji trwającej cały rok wzięło udział 800 tys. żołnierzy kuomintangow-skich. Operacja została starannie przygotowana przez niemieckich doradców Chian-ga. Całą kampanią dowodził Chen Qian. Cztery armie miały przypuścić atak w celu zablokowania Centralnej Bazy. W następnej kolejności planowano przeprowadzić działania okrążające, zmierzające do zacieśnienia pierścienia wokół sowieckiej bazy. Głównymi siłami dowodzili: na północy Gu Zhutong, na zachodzie He Jian, na południu Chen Qitong, a na wschodzie Jiang Dengwen³⁰⁷. Przeobrażenia w partii komunistycznej w następstwie przejęcia władzy przez grupę „dwudziestu ośmiu bolszewików” spowodowały, że zmianie uległ nie tylko sposób zarządzania ugrupowaniem, lecz także mechanizm prowadzenia walki z siłami rządowymi. Koncepcje wojny partyzanckiej Mao zostały niemal całkowicie zarzucone. Odsunięcie od kierownictwa nie tylko Mao, lecz także Zhu De stanowiło doskonałe tego potwierdzenie. Podjęcie walki pozycyjnej w warunkach blokady stworzonej przez wojska kuomintangowskie musiało zakończyć się klęską. Komuniści chińscy obawiali się Japonii, jednak ich głównym wrogiem nadal pozostawał Kuomintang. Otto Braun stwierdzał: „Za głównego wroga - co chciałbym z naciskiem podkreślić - uważany był już w latach 1932-1933 agresywny imperializm japoński. Bezpośrednim przeciwnikiem, szczególnie w walce zbrojnej, był jednak Kuomintang i lokalni militaryści”³⁰⁸. Inna wypowiedź potwierdza to stanowisko: „Aby móc pobić Japonię, twierdził Mao, trzeba najpierw pobić Chiang Kai-sheka”³⁰⁹. W gronie komunistów dostrzegano realne zagrożenie ze strony agresywnej Japonii, jednakże najpoważniejszym nieprzyjacielem był w ich mniemaniu Kuomintang pod przewodnictwem Chianga. Trzeba zaznaczyć, iż takie stanowisko komunistów chińskich było w dużej mierze wynikiem polityki samego generalissimusa. Wrogość wobec KMT była głęboko zakorzeniona w świadomości komunistów. Wyrazem negatywnego stosunku do obozu rządzącego była ogłoszona 25 grudnia 1935 roku rezolucja posiedzenia Biura Politycznego Komitetu Centralnego KPCh w Wayaobao. Głównym autorem owego dokumentu był zapewne sam Mao Zedong. W rezolucji potwierdzono konieczność prowadzenia walki na dwa fronty: „Linia taktyki naszej partii musi polegać na mobilizowaniu, zwieraniu szeregów i organizowaniu wszystkich rewolucyjnych sił ludu chińskiego do walki przeciwko głównemu na obecnym etapie wrogowi, japońskiemu imperializmowi, a także przeciwko głównemu zdrajcy ludu, Chiang Kai-shekowi [...] Należy łączyć wojnę domową z wojną narodoworewolucyjną”³¹⁰. R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 37. O. Braun, op. cit., s. 18. ■W⁹ Ibidem. Ibidem, s. 280. 140 Rozdział K Dwa dni później Mao powtórzył to samo przed audytorium aktywu partyjnego: „Jest rzeczą niezbędną prowadzić jednocześnie wojnę przeciwko siłom zagranicznego imperializmu i przeciwko wewnętrznej kontrrewolucji”³¹¹. Postawa przywódców ruchu komunistycznego była jednoznaczna. Z jednej strony istniał wróg zewnętrzny, utożsamiany z obcym imperializmem. Z drugiej strony pojawiał się wróg wewnętrzny w postaci KMT, który obarczano odpowiedzialnością za zaistniałą sytuację, problemy wewnątrzkrajowe oraz politykę uległości względem mocarstw. Założona przez komunistów Chińska Republika Sowiecka przetrwała do 1934 roku. Kampania wojenna Chianga przeciw komunistom powodowała konieczność wypracowania w tym ruchu ogólnych zasad walki partyzanckiej. KPCh potrzebowała również terenów, które znajdowałyby się pod jej wyłącznym nadzorem. 16 października 1934 roku udało się przełamać blokadę części wojsk komunistycznych, które opuściły Centralny Okręg w Jiangxi i zainicjowały Wielki Marsz (Długi Marsz, Changzheng). Celem komunistów miało być znalezienie nowej bazy znajdującej się poza kontrolą Kuomintangu³¹². Na obszarze prowincji Jiangxi walczyły jeszcze oddziały Chen Yi oraz Xiang Yinga. Prowadziły one walki partyzanckie przez następne trzy lata na terenach na południe od rzeki Jangcy. Straty po stronie komunistów były ogromne. Niemal połowa armii została unicestwiona. Jesienią 1934 roku tajna policja Kuomintangu zlikwidowała bazę KC w Szanghaju. W ten sposób łączność z Komitetem Wykonawczym Międzynarodówki Komunistycznej została zerwana na kilkanaście miesięcy. Miejscem docelowym uczestników Wielkiego Marszu stała się prowincja Shaanxi leżąca w Chinach Północno-Wschodnich. Oddziały kierowane przez Mao dotarły tam 20 października 1935 roku. Marsz trwający ponad rok rozpoczęło około 100 tys. ludzi. Do celu dotarło zaledwie 4-8 tys.³¹³. Otto Braun, uczestnik tych wydarzeń, w swoich wspomnieniach napisał, że po dotarciu do Wayaobao w październiku 1935 roku ogłoszono zakończenie Wielkiego Marszu. Do celu dotarło 7-8 tys. ludzi, z czego 5-6 tys. stanowili żołnierze w regularnych związkach taktycznych³¹⁴. Trasa, która wiodła przez 12 prowincji, liczyła około 12 tys. kilometrów, co oznaczało, że średnio pokonywano ponad 30 kilometrów dziennie. Wielki Marsz stał się dla ruchu komunistycznego symbolem. Ta nazwa pojawiła się oczywiście dopiero później. Początkowo nikt nie postrzegał tej „ucieczki” w ta ³¹¹ Ibidem, s. 280-281. ³¹² Otto Braun zaznaczał, że komuniści nie mieli planu co do miejsca przyszłego osiedlenia: „Przełamanie miało ograniczony cel: rozsadzenie kotła, którym stawał się coraz bardziej Centralny Rejon Rad, zdobycie wolnej przestrzeni operacyjnej i, jeżeli to będzie możliwe, we współdziałaniu z 2. Korpusem wzmocnionym siłami 6. Korpusu, stworzenie w Chinach Południowych, gdzieś na pograniczu prowincji Hunan i Guizhou, nowej wielkiej bazy sił rewolucyjnych” (ibidem, s. 143). ³¹³ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 284. Wśród tej stutysięcznej grupy było ok. 85 tys. żołnierzy. Tylko 35 kobiet brało udział w Wielkim Marszu. Większość z działaczek komunistycznych pozostała na miejscu, opiekując się chorymi i rannymi, a także dziećmi i żonami żołnierzy. W Wielkim Marszu uczestniczyła żona Mao, He Zizhen (D. Davin, op. cit., s. 32). ³¹⁴ O. Braun, op. cit., s. 266. Wielki Marsz (1934-1935). Wzrost znaczenia Мао Zedonga 141 kich kategoriach. Jak mawiał John King Fairbank, „Wielki Marsz zawsze wydawał się cudem lepiej udokumentowanym niż przeprowadzenie przez Mojżesza narodu wybranego przez Morze Czerwone”³¹⁵. Pomimo akcji propagandowej rzeczywistość przedstawiała się zupełnie odmiennie. Harrison E. Salisbury napisał w swojej książce The Long March. The Untold Story, że Wielki Marsz był operacją przypominającą przenoszenie domu. Z kolei Edgar Snow pisał o „narodzie w trakcie wędrówki”³¹⁶. Opuszczenie Centralnej Bazy w Jiangxi należy jednoznacznie określić mianem „ucieczki”. Przewaga wojsk kuomintangowskich była przygniatająca. W partii komunistycznej początkowo rozważano stworzenie nowego rejonu rad na pograniczu Sichuanu, Guizhou i Hunanu. Nikt zapewne nie myślał początkowo o marszu na północ. Ta koncepcja pojawiła się z pewnością dużo później. Pierwotnie próbowano połączyć się z walczącymi w północnym Hunanie wojskami He Longa. Ta próba nie powiodła się. W późniejszym okresie Armia Czerwona przez pewien czas brała udział w walkach w okolicach Guizhou. Wielki Marsz stanowił całkowitą reorientację w przywództwie partyjnym. Mao Zedong w ciągu kilku miesięcy odzyskał pełną kontrolę nad KPCh. Na dalszy plan została odsunięta grupa związana z Bo Gu i Otto Braunem. Na przełomie 1934 i 1935 roku zaistniała dogodna sytuacja do przeprowadzenia stosownych zmian. W styczniu 1935 roku w Zunyi KC KPCh zwołał rozszerzone posiedzenie Biura Politycznego³¹⁷. Obrady rozpoczęły się od sprawozdania Bo Gu. Później wystąpili Zhou Enlai i Mao Zedong. Odniesiono się do przyczyn klęski będącej następstwem piątej kampanii przeprowadzonej przez Chiang Kai-sheka. Odpowiedzialnością za popełnione błędy militarne Mao obarczył stare kierownictwo utożsamiane z Bo Gu, Ottonem Braunem i Zhou Enlaiem, wskazując, że „główna przyczyna niemożności rozbicia piątego okrążenia podjętego przez przeciwnika oraz powstrzymania kampanii wynikała z przyjęcia zbyt defensywnej linii obrony”³¹⁸. Wkrótce potem rozwiązano nieformalną, trzyosobową grupę (Bo Gu, Otto Braun, Zhou Enlai) zajmującą się dotychczas sprawami politycznymi i wojskowymi. Mao został szefem komisji wojskowej. Zhang Wentian (pseud. Luo Fu, Iwan Niko-łajewicz Ismaiłow)³¹⁹ został z kolei powołany na stanowisko sekretarza generalnego ⁵¹⁵ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 284. ³¹⁶ H.E. Salisbury, op. cit., s. 14-15. ³¹⁷ W obradach w Zunyi wzięło udział dziesięciu członków Biura Politycznego: Mao Zedong, Zhu De, Chen Yun, Zhou Enlai, Zhang Wentian, Bo Gu, Wang Jiaxiang, Deng Fa, Liu Shaoqi oraz He Kequan (Kai Feng), siedmiu przedstawicieli Armii Czerwonej: Liu Bocheng, Li Fuchun, Lin Biao, Nie Rongzhen, Peng Dehuai, Yang Shangkun i Li Zhuoran. Ponadto w spotkaniu uczestniczyli, jako obserwatorzy, Deng Xiaoping, Otto Braun oraz jego tłumacz Wu Xiuquan (ibidem, s. 121). ³¹s An Outline History of China, s. 577. ³¹⁹ Zhang Wentian, ur. w 1899 r. Współcześnie jest uważany za jednego z najwybitniejszych intelektualistów ruchu komunistycznego w Chinach. Odebrał doskonałe wykształcenie, studiował w Japonii, USA (1920-1924), potem w Związku Sowieckim (na Uniwersytecie Sun Yatsena i w Instytucie Czerwonej Profesury w Moskwie, 1925-1931). Na początku lat 30. kierował Wydziałem 142 Rozdział K partii. Mao Zedong wraz z Zhou Enlaiem i Wang Jiaxiangiem utworzyli przywództwo wojskowe³²⁰. Zhu De nadal pozostawał głównym dowódcą wojskowym Armii Czerwonej. Spotkanie w Zunyi niewątpliwie było sukcesem Mao Zedonga, który objął faktyczne przywództwo nad partią. Jego przeciwnicy polityczni znaleźli się w defensywie. W czasie obrad uwidoczniła się zmiana pozycji zajmowanej dotąd przez Zhou Enlaia³²¹. Od tego momentu wyraźnie można było dostrzec jego odejście od popierania dawnych towarzyszy na rzecz Mao. Rozwiązania programowe przyjęte w Zunyi w dużej mierze korespondowały z poglądami wcześniej wyrażanymi przez Mao. Zdaniem Rossa Terrilla odzwierciedlały one to, co określane było jego strategią militarną. Wytyczne dotyczyły następujących kwestii: „Czerwona Armia, jako słabsza od wroga, miała koncentrować siły na wybranych bitwach o decydującym znaczeniu. Należało unikać bitew, których rozstrzygnięcie na korzyść Czerwonej Armii było wątpliwe; nie było niczego Propagandy KC. Od 1934 r. faktycznie przejął kierownictwo w partii, pełniąc funkcję przewodniczącego Ludowego Komitetu Chińskiej Republiki Sowieckiej (do 1935 r.), członka Biura Politycznego i sekretarza KC. Przewodniczył trzyosobowej Grupie Kierowniczej w Biurze Politycznym (1935-1943). Dużą rolę odegrał w okresie tworzenia wspólnego frontu KPCh z KMT i w czasie incydentu w Xi’anie. Początkowo w opozycji do Mao, w czasie Wielkiego Marszu, przeorientował jednak swoje poglądy. Po II wojnie światowej był członkiem BP (1945-1956), potem zastępcą członka BP (do 1960 r.). Zhang uczestniczył w tworzeniu Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W styczniu 1950 r., decyzją samego Mao, przebywającego wtedy w Moskwie, został nominowany na stanowisko przedstawiciela ChRL przy ONZ. Sprzeciw USA oraz wojna koreańska spowodowały, że Zhang nigdy nie objął tej funkcji. Na początku 1951 r. Zhou Enlai zaproponował mu stanowisko ambasadora w ZSRS, wakujące z powodu choroby pierwszego ambasadora, Wang Jia-xianga. Urząd ambasadora piastował do 1955 r. Po powrocie z Moskwy został I zastępcą ministra. Zhang uczestniczył w plenum na górze Lushan w 1959 r., w czasie którego wystąpił z krytyką Wielkiego Skoku. Wkrótce został usunięty ze wszystkich stanowisk partyjnych i MSZ. Nie uniknął prześladowań i represji w czasie rewolucji kulturalnej. Zmarł w 1976 r. w Suzhou. Trzy lata później został zrehabilitowany. Zob. Xiaohong Liu, Chińscy ambasadorzy. Wzrost profesjonalizmu w dyplomacji od roku 1949, przeł. T. Białogórska, PISM, Warszawa 2005, s. 49-70. Zhang Wetian był tłumaczem na chiński prac Henri Bergsona, Oscara Wildea i Gabriele d’Annunzia. ³²⁰ „Chinese Youth Daily” („Zhongguo qing-nian bao”, Peking) 1981, 23 VI, [za:] L. Ladany, op. cit., s. 40. ³²¹ Zhou Enlai (1898-1976) odbył studia na Uniwersytetcie Waseda w Tokio (1917-1919) oraz w Nankai w Tianjinie. Aktywny uczestnik Ruchu 4 Maja 1919 roku. W 1920 r. trafił do więzienia. W czasie studiów we Francji organizował europejską sekcję chińskiej partii komunistycznej. Po porocie do Chin w 1924 r. zaangażował się w budowę wspólnego frontu pomiędzy KMT i KPCh. W Akademii Whampoa był komisarzem politycznym. Organizator powstania w Nanchangu (1927). W ścisłym kierownictwie partyjnym w Centralnej Bazie Rewolucyjnej Chińskiej Republki Sowieckiej w Jiangxi. Odegrał znaczącą rolę w czasie incydentu w Xi’anie (1936) oraz w czasie zawiązywania wspólnego frontu z Kuomintangiem przeciwko agresji japońskiej (1937). Przedstawiciel komunistów w Rządzie Narodowym (1937-1945). Główny negocjator w rozmowach z KMT po zakończeniu II wojny światowej. Premier rządu (1949-1976), minister spraw zagranicznych (1949-1958), wiceprzewodniczący Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Chin (1949--1954), potem przewodniczący (1954-1959). Członek BP (1927-1976), Stałego Komitetu BP KC (1956-1976), wiceprzewodniczący KC KPCh (1945-1966, 1973-1976). \Oielki Marsz (1934-1935). Wzrost znaczenia Mao Zedonga 143 złego w taktycznym wycofaniu się, jeżeli mogło ono prowadzić do kontrofensywy w momencie dogodnym dla armii. Wroga można było wpuszczać głęboko na własny teren; oddawanie jakiegoś terytorium niekoniecznie było czymś złym z militarnego punktu widzenia. Czerwona Armia miała być siłą walczącą, a przy tym zgranym zespołem; wszelkie odchylenia miały być rozwiązywane nie przez wewnątrzarmijną tajną policję, lecz poprzez edukację; wszystkim żołnierzom miało się mówić o celach i niebezpieczeństwach każdego ruchu”³²². W czasie Wielkiego Marszu doszło do spotkania wojsk Mao Zedonga z innym odłamem Armii Czerwonej dowodzonym przez Zhang Guotao³²³. W 1933 roku Zhang przeniósł swoją siedzibę z gór Dąbie Shan do północnego Sichuanu. Jego wojska w momencie spotkania z siłami Mao w połowie 1935 roku były znacznie liczniejsze. Dość szybko w związku z tym pojawił się problem przywództwa. Niemożność porozumienia pomiędzy głównodowodzącymi doprowadziła do rozłamu. Oddziały Mao ruszyły w kierunku prowincji Shaanxi. Z kolei Zhang Guotao, nieuczestniczący w tej operacji, utworzył własny Komitet Centralny, angażując się w walki na obszarze Tybetu. Od dłuższego czasu w najbliższym otoczeniu Mao Zedonga znajdowali się m.in. Lin Biao³²⁴, Chen Yi, Deng Xiaoping oraz bracia Mao, Mao Zetian i Mao Zemin. W czasie Wielkiego Marszu na pozycję drugiego człowieka w partii wysunął się Zhou Enlai. Od tego momentu stał się on najbliższym współpracownikiem Mao Zedonga. Otto Braun pisał o Zhou, iż ten „zawsze jednak starał się w polityce lawirować i dostosowywać”³²⁵. Można zapytać, co spowodowało, że niedawny zwierzchnik Mao tak szybko został jego podwładnym. Wydaje się, iż Zhou, który studiował wcześniej w Tokio, a potem w Paryżu, dostrzegał fakt, iż realizacja sowieckiego modelu w warunkach chińskich nie ma szans powodzenia. Nie można było ekstrapolować pewnych schematów wykształconych wcześniej na Zachodzie bez uwzględnienia realiów panujących w Państwie Środka. Chiny stały przed koniecznością wypracowania ¹²² R. Terrill, Mao..., s. 154-155. ³²³ Zhang Guotao, ur. 1897 w Jishui (Jiangxi), zm. 3 grudnia 1979 r. w Toronto w Kanadzie. Absolwent Uniwersytetu Pekińskiego. Uczestniczył w zjeździe założycielskim KPCh. W latach 1921-1935 był członkiem KC. Od końca lat 20. w centralnym kierownictwie partyjnym. W wyniku sporu z Mao w czasie Wielkiego Marszu doszło do rozłamu. Po wyjeździe z Yańanu i nawiązaniu współpracy z Rządem Narodowym w Nankinie został w 1938 r. usunięty z szeregów KPCh. ³²,¹ Lin Biao, ur. w 1907 r. w Huanggang (Hubei), był absolwentem Akademii Wojskowej w Whampoa. W 1927 r. wstąpił do KPCh. Bardzo szybko zajął kluczowe stanowiska w Armii Czerwonej. W latach 30. pozostawał w bliskich relacjach z Mao Zedongiem. Otto Braun pisał o całkowitym oddaniu Lin Biao osobie Mao Zedonga w tamtym okresie. Wskazywał, że „pod względem politycznym był on tabula rasa i na niej Mao, któremu był ślepo oddany, mógł pisać, co chciał; uformowany przez Mao, stał się później narzędziem w jego walce z Komitetem Centralnym kierowanym przez Bo Gu”. Braun pogardliwie określał Lin Biao mianem „giermka Mao”. Zob. O. Braun, op. cit., s. 111, 131. Lin Biao zginął w katastrofie lotniczej (według władz pekińskich) 13 sierpnia 1971 r. w Ondor Haan (Mongolska Republika Ludowa), uciekając po nieudanym zamachu na Mao. ³²⁵ O. Braun, op. cit., s. 107. 144 Rozdział K własnego wzorca bez obcych inspiracji. John King Fairbank pisał o najbliższym współpracowniku Mao w następujący sposób: „Zhou Enlai potrafił dostrzec, że doktrynerskie podejście Moskwy do Chin jest jałowe i że on sam nie ma na tyle zdolności twórczych, by dostosować politykę KPCh do warunków chińskich - i tu tkwił sekret jego ostatecznego sukcesu. I tylko dlatego, że zdawał sobie sprawę ze swoich niedostatków, mógł, będąc uprzednio zwierzchnikiem Mao Zedonga, zostać jego podwładnym na szczytowej konferencji w Zunyi na początku 1935 roku, kiedy Mao przystąpił do przejęcia przywództwa podczas Wielkiego Marszu”³²⁶. Zdaniem tego wybitnego sinologa Zhou „reprezentował ciągłość zespołu”. Podczas pobytu we Francji wraz z nim przebywali późniejsi czołowi dygnitarze Chińskiej Republiki Ludowej, m.in. Chen Yi, Nie Rongzhen, Deng Xiaoping³²⁷. Właśnie w Paryżu Zhou organizował sekcję KPCh w Europie. Wielu młodych studentów trafiło z Chin na zachód Europy w celu podjęcia pracy i zdobycia wykształcenia. W tych środowiskach szybko ujawniły się określone postawy. Ludzie ci nawoływali do naprawy państwa chińskiego, odbudowy jego potęgi. Wielu przedstawicieli tych środowisk zasiliło kadry Komunistycznej Partii Chin. Wielki Marsz, pomimo stworzenia nie do końca rzeczywistego obrazu i usunięcia pewnych niekorzystnych zjawisk, miał duże znaczenie w zupełnie innym kontekście. W czasie „wędrówki” na północ doszło do ostatecznych rozstrzygnięć w partii komunistycznej. Walka o kształt chińskiego komunizmu uwidoczniła się wówczas z całą mocą. Grupa bolszewików i ich popleczników postrzegała sytuację jako chwilowy kryzys. W ich zamyśle odbudowa sił miała nastąpić w oparciu o dotychczasową strukturę. Plany Mao przedstawiały się zupełnie inaczej. Wielki Marsz posłużył do skonsolidowania sił. W trakcie kilkunastu miesięcy doszło do umocnienia pozycji zwolenników koncepcji Mao Zedonga. Można powiedzieć, że wtedy wykształciły się podstawowe tezy komunizmu narodowego. W tym czasie wypracowano elementarne założenia związane z organizacją przyszłego państwa pod przewodnictwem KPCh. Ruch komunistyczny w Chinach w dalszym ciągu dopiero się kształtował. Walka pomiędzy zwolennikami dwóch opcji - przeniesienia wzorców już istniejących oraz wypracowania w warunkach chińskich własnego modelu rozwiązań - osiągnęła apogeum w połowie lat 30. Wydaje się, iż sukces tych drugich był w dużej mierze wynikiem słabości pierwszych. Grupa wykształconych w Moskwie bolszewików starała się narzucić mechanizmy zupełnie nieodpowiadające chińskiej specyfice. Nie brano pod uwagę faktu, iż sprawą fundamentalną jest metodyczna działalność wśród ludu. Znaczenie elementu chłopskiego w działalności partii Mao dostrzegał już kilkanaście lat wcześniej. Dla oponentów Mao przywództwo klasy robotniczej było sprawą bezdyskusyjną. Otto Braun, współpracujący z grupą Bo Gu, pisał: „Hegemonię klasy robotniczej nawet w tak zacofanym kraju rolniczym, jakim były Chiny, uważaliśmy za prawidłowość i za rzecz nieodzowną. Tym większe znaczenie miało intensywne ¹²⁶ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 287. ³²⁷ Ibidem. Wielki Marsz (1934-1935). VOzrost znaczenia Mao Zedonga 145 doszkalanie kadr proletariackich, ponieważ w specyficznych warunkach Chin - powszechnego analfabetyzmu, nieograniczonego białego terroru itd. - kierownicze kadry partii rekrutowały się niemal wyłącznie spośród intelektualistów, pochodzących ze środowisk drobnoburżuazyjnych, burżuazyjnych, a nawet feudalnych. Tymczasem po 1927 r. Mao Zedong często wypowiadał się, iż klasa robotnicza utraciła swą kierowniczą rolę, głównym zaś nosicielem rewolucji jest odtąd chłopstwo, a jej bastionem wieś”³²⁸. Nie ulega wątpliwości, że Mao miał własną wizję rewolucji, nie dopuszczającą możliwości kompromisu. Przeforsowanie swoich koncepcji uważał za sprawę priorytetową. „Rewolucja to nie ceremonia zapraszania gości na obiad, to nie pisanie utworów literackich, malowanie obrazów lub robienie haftów. Rewolucji nie można dokonać łagodnie, kompromisowo, zachowując dla przeciwnika względy i szacunek. Rewolucja jest wyrazem przemocy, jest powstaniem”³²⁹. Należy jednak przy tym pamiętać, że w Chinach wszelkie przemiany mają zakorzenienie w przeszłości. Mao doskonale o tym pamiętał, gdy mawiał: „Współczesne Chiny są produktem całego poprzedniego rozwoju Chin. Jesteśmy zwolennikami marksistowskiego ujmowania historii, nie możemy odżegnywać się od naszej przeszłości historycznej. Powinniśmy uogólnić całą naszą przeszłość - od Konfucjusza do Sun Yatsena - powinniśmy opanować ten cenny dorobek. Będzie to duża pomoc w kierowaniu obecnym wielkim ruchem. Komuniści są zwolennikami internacjonalistycznej nauki - marksizmu, jednakże marksizm zdołamy wcielić w życie tylko w tym wypadku, jeżeli uwzględ-nimy konkretne cechy naszego kraju i przez określoną narodową formę”³³⁰. Później dla potrzeb chwili całkowicie zmienił jednak zdanie, lansując kampanię „zniszczenia czterech staroci” czy kampanię przeciwko Konfucjuszowi i Lin Biao w czasie „rewolucji kulturalnej”. Zjednoczenie wojsk Mao Zedonga z oddziałami w Shaanxi formalnie zakończyło Wielki Marsz. W listopadzie ostatnie wojska Armii Czerwonej z Południowych Chin wyruszyły na północ. W połowie 1936 roku doszło do spotkania tych sił z IV Armią Frontową Zhang Guotao, w dalszym ciągu biorącą udział w walkach w Tybecie. Wspólnie podjęto decyzję o marszu w kierunku Shaanxi. W rezultacie w październiku wojska te dotarły na miejsce. Zhang, w przeciwieństwie do Mao propagującego koncepcję marszu na Shaanxi, opowiadał się za wyprawą na Xinjiang. Wkrótce też skierował swoje wojska w tym właśnie kierunku. Zostały one jednak niemal całkowicie rozbite przez oddziały muzułmańskie z Gansu. W ten sposób Zhang stracił wszelkie szanse na objęcie kierownictwa w partii komunistycznej. Do podjęcia takiego kroku skłoniło go zapewne narastanie rozbieżności między nim a Mao. O istnieniu poważnych różnic świadczył również fakt, że w 1938 roku Zhang nawiązał współpracę z rządem w Nankinie. ³²⁸ O. Braun, op. cit., s. 20. ³²⁹ H.E. Salisbury, op. cit., s. 69. ³³⁰ Mao Zedong, Izbrannyje proizwiedienija, t. II, Moskwa 1953, s. 364, [za:] Maoizm. Ideowy i polityczny przeciwnik marksizmu-leninizmu, KiW, Warszawa 1975, s. 12. 146 Rozdział X W drugiej połowie lat 20. i na początku lat 30. doszło do zmian na chińskiej scenie politycznej. Kuomintang pod przewodnictwem Chiang Kai-sheka uległ daleko idącym przekształceniom, stając się partią o charakterze wodzowskim. Skupienie niemal całej władzy pozwalało generalissimusowi na podjęcie szeregu przedsięwzięć militarnych zmierzających do ugruntowania hegemonii KMT w całym kraju. Wyprawa Północna, obejmująca pięć kampanii militarnych przeciw Centralnym Rejonom Rad miała doprowadzić do wyeliminowania przeciwników politycznych. W czasie rządów Chianga na masową skalę rozszerzyła się korupcja, przekupstwo. Negatywnym zjawiskiem, które ujawniło się z całą siłą, były nadmierne powiązania aparatu partyjnego ze strukturami władzy państwowej. Rozrośnięta biurokracja prowadziła do wielu nadużyć. Całkowite skupienie się na walce militarnej spychało na dalszy plan problemy istotne ze społecznego i gospodarczego punktu widzenia. Ingerencja mocarstw i agresywna polityka Japonii w Chinach dodatkowo komplikowały sytuację. Sukces Wyprawy Północnej i zdobycie stolicy komunistycznej w prowincji Jiangxi, Ruijin, zmusiło KPCh do podjęcia Wielkiego Marszu na północ. Zwycięstwo Chianga było jednak połowiczne. W Jiangxi oraz podczas Wielkiego Marszu nastąpiła wewnętrzna konsolidacja ruchu komunistycznego. Poparcie społeczne zdobyte na wsi przez KPCh w tym okresie miało kolosalne znaczenie. Prowincja Jiangxi od końca lat 20. stała się swoistym poligonem doświadczalnym dla wprowadzanych przez Mao rozwiązań. Wiele z nich stanowiło inspirację dla organizatorów i założycieli Chińskiej Republiki Ludowej. Alternatywny wobec Kuomintangu sposób zarządzania krajem zyskiwał coraz więcej zwolenników. W połowie lat 30. na terytorium Yan’anu komuniści założyli swoją bazę, kontynuując marsz ku władzy w całych Chinach. Rozdział KI Komunizm narodovty Schińszczenie ideologii markso^skiej Zajęcie Mandżurii przez Japończyków na początku trzeciego dziesięciolecia XX wieku postawiło nankiński Rząd Narodowy w bardzo trudnej sytuacji. Liczne ustępstwa ze strony władz chińskich pozwoliły wojskom japońskim zająć rozległe terytoria niemal bez walki. Skupienie się na zagadnieniach związanych z ofensywą przeciwko Centralnym Bazom Rad odsuwało na dalszy plan kwestię obcej agresji na Chiny. Sytuacja, jaka panowała w połowie lat 30. na Dalekim Wschodzie, doprowadziła do upadku sytemu ustanowionego wcześniej przez wielkie mocarstwa., Polityka „otwartych drzwi”, tak uparcie forsowana przez Waszyngton, napotkała poważne utrudnienie. Stany Zjednoczone były zainteresowane utrzymaniem w regionie Azji i Pacyfiku względnej równowagi sił. Werbalnie wyrażane poparcie dla rządu Chiang Kai-sheka nie znajdowało praktycznego uzasadnienia. Wyraźną przewagę w walce o wpływy na obszarze Państwa Środka zdobyła Japonia. Od dłuższego czasu występująca z pozycji siły w stosunku do rządu chińskiego domagała się kolejnych ustępstw z jego strony. Warto podkreślić, że od czasu wystąpienia z Ligi Narodów na wyspach następował stały rozwój potencjału wojskowego. Japonia wyraźnie zmierzała ku wojnie. Po zajęciu Mandżurii, w drugiej połowie lat 30. rozpoczęła działania militarne już na masową skalę. W 1936 roku związała się z Niemcami, a rok później z Włochami tzw. paktem antykominternowskim. 9 grudnia 1935 roku podczas konferencji w Londynie Japonia zażądała od rządów amerykańskiego i angielskiego wprowadzenia parytetu tonażu okrętów wojennych. Sprzeciw wobec tej propozycji doprowadził do opuszczenia sali obrad przez delegację Japonii, która jednocześnie poinformowała o wypowiedzeniu traktatu waszyngtońskiego pięciu mocarstw z 1922 roku po upływie jego terminu. Wygasał on w grudniu 1936 roku³³¹. Wcześniej rząd japoński określił wytyczne swojej polityki w Chinach. 17 kwietnia 1934 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych Japonii ogłosiło oświadczenie ³¹¹ M. Składkowski, Chiny i Japonia, s. 225. 148 Rozdział TCI w tej sprawie: „1. Pozycję Japonii w Chinach określa jej »specyficzna odpowiedzialność w Azji Wschodniej«; pozycja ta »nie może być zgodna we wszystkich przypadkach z pozycją obcych państw«; »Japonia odpowiada za utrzymanie pokoju w Azji Wschodniej«. 2. Japonia »wystąpi przeciw każdej próbie Chin wykorzystania wpływu jakiegokolwiek obcego państwa dla przeciwstawienia się Japonii«. 3. »Japonia będzie przeciwdziałać zaopatrywaniu Chin w zagraniczne samoloty wojskowe, budowie lotnisk w Chinach, przysyłaniu zagranicznych instruktorów i doradców wojskowych lub udzielaniu pożyczek Chinom dla celów politycznych, które będą wyraźnie przeszkadzały przyjaznym stosunkom Japonii z Chinami i innymi państwami, i doprowadzą do naruszenia pokoju i porządku w Azji Wschodniej«”³³². Z treści tych zapisów można było wysunąć jednoznaczny wniosek. Japonia traktowała chińskie terytorium jako obszar własnych interesów, a rząd nankiński wyłącznie jako władze prowincjonalne. W 1935 roku Japończycy systematycznie rozszerzali swoje wpływy w rejonie prowincji Hebei. Polityka ta budziła coraz większy sprzeciw społeczeństwa chińskiego. W grudniu 1935 roku doszło w Beipingu do masowych wystąpień studentów. W manifestacjach wzięło udział około 5-6 tys. osób. Domagano się podjęcia walki z agresorem japońskim i utworzenia wspólnego frontu. Wkrótce ruch ten rozszerzył się na inne miasta. Warto zaznaczyć, że duży wpływ na demonstrujących wywierały środowiska komunistyczne. Postawa Chiang Kai-sheka była ostro krytykowana w partii komunistycznej, która po osiągnięciu prowincji Shaanxi w Północnych Chinach obrała za swoją stolicę Baoan, później Yan’an. Po zakończeniu Wielkiego Marszu uległa reorientacji dotychczasowa strategia tamtejszych władz. Walka z najeźdźcą japońskim wysunęła się na pierwszy plan. Nie oznaczało to oczywiście uznania walki z Chiangiem za zakończoną. Operowanie hasłem utworzenia wspólnego frontu stało się naczelną zasadą programową. W tym celu komuniści nawiązali bliższe kontakty z innymi siłami politycznymi w Chinach wyrażającymi podobny pogląd. Równocześnie w poszczególnych częściach kraju następowało zbliżenie z wojskowymi należącymi do Kuomintangu. Sukcesem w tym względzie było z pewnością nakłonienie do stworzenia wspólnego frontu Zhang Xuelianga z Armii Północnego Wschodu oraz Yang Huchenga z Armii Północnego Zachodu³³³. W Chinach powstawały spontaniczne ruchy na rzecz obrony kraju przed obcą agresją. W maju 1936 roku w Szanghaju z inicjatywy studentów chińskich zostało zorganizowane Zrzeszenie Ocalenia Narodowego. W manifeście programowym tej ³³² China Year Book, Szanghaj 1934, s. 725-726, [za:] ibidem, s. 225-226. ³³³ Ch’en Yung-fa, Zhongguo gongchang geming qishi nian (Siedemdziesiąt lat rewolucji komunistycznej w Chinach), Lianjing, Tajpej 2001, wyd. II, s. 310-318, [za:] Nowożytna historia Chin, s. 175. W lutym 1936 r. Komunistyczna Partia Chin osiągnęła porozumienie z Yang Hu-chengiem. 9 kwietnia Zhou Enlai wyjechał do Fushi, gdzie stacjonowała Armia Północna w celu przeprowadzenia poufnych rozmów z Zhang Xueliangiem na temat utworzenia wspólnego frontu (An Outline History of China, s. 600). Komunizm narodo^. Schińszczenie ideologii markso^skiej 149 grupy znalazł się zapis o konieczności stworzenia zjednoczonego frontu skupiającego różnorodne środowiska w celu przeciwstawienia się wspólnemu wrogowi. 15 lipca Shen Junru, Tao Xingzhi, Zhang Naiqi oraz Zou Taofen opublikowali wspólnie artykuł zatytułowany The Basic Conditions and Minimum Requirements for Unity Against Foreign Aggression, w którym nawoływali do zjednoczenia się przeciwko Japonii. W artykule pojawiły się hasła wolności i demokracji. 23 listopada przywódcy zrzeszeń na rzecz wyzwolenia narodowego: Shen Junru, Zhang Naiqi, Zou Taofen, Li Gongpu, Wang Zaoshi, Sha Qianli i Shi Liang zostali aresztowani decyzją rządu kuomintan-gowskiego pod zarzutem stwarzania „zagrożenia dla Republiki Chińskiej”³³⁴. Porozumienie z Zhang Xueliangiem i Yang Huchengiem miało dla komunistów duże znaczenie. Żołnierze tych armii byli bardziej zainteresowani walką z Japończykami aniżeli kontynuowaniem wojny domowej. Opinia publiczna coraz silniej krytykowała dowódców z północy unikających walk z obcymi wojskami, co nawet Zhanga zmusiło do opuszczenia kraju na pewien czas³³⁵. Po powrocie wzywał on Chianga do zaniechania działań przeciwko komunistom i podjęcia wspólnych walk z najeźdźcą japońskim. 5 maja 1936 roku Komitet Centralny Komunistycznej Partii Chin wysłał do Nankinu depeszę, w której powtórzył to, co wcześniej głosił Zhang. W sierpniu komuniści ponownie wystąpili z apelem o utworzenie wspólnego frontu skupiającego wszystkie siły patriotyczne³³⁶. Wezwania te pozostały jednak bez odzewu. Chiang Kai-shek w dalszym ciągu kontynuował ofensywę przeciwko komunistycznym bazom. W październiku w Xi’anie określił założenia swojej bieżącej polityki: „Nikt, kto mówi dziś o walce z Japonią, a nie z komunistami, nie jest prawdziwym chińskim żołnierzem. Japończycy są daleko; komuniści są tutaj”³³⁷. Na początku grudnia wyjechał w okolice Xi’anu, by zbadać sytuację na miejscu. Chodziło również o zastąpienie Zhang Xuelianga innym dowódcą podzielającym jego zdanie³³⁸. 12 grudnia generalissimus wraz z kilkoma przedstawicielami rządu został jednak sam aresztowany przez Zhang Xuelianga³³⁹. Uwolnienie Chianga uzależniono od spełnienia kilku warunków. Mówiono o konieczności dokonania reorganizacji rządu nankińskiego, przerwaniu wojny domowej, uwolnieniu wszystkich przestępców politycznych, zniesieniu zakazu organizowania manifestacji patriotycznych i zwołaniu w najbliższym czasie zebrania, w czasie którego zamierzano poruszyć kwestię obrony ³³⁴ Ibidem, s. 598-599. ³¹⁵ Nowożytna historia Chin, s. 175. ³³⁶ Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 429. ³³⁷ R. Terrill, Mao..., s. 174. ³³⁸ Otto Braun podkreślał, że Chiang zapewne wiedział o wcześniejszych kontaktach Zhanga z komunistami. Potwierdzeniem obaw generalissimusa było to, iż do Xi’anu wysłał pułk żandarmerii wojskowej, natomiast sam zajął kwaterę poza miastem (O. Braun, op. cit., s. 337). ³³’ Chiang został całkowicie zaskoczony przez żołnierzy Zhanga. Otoczyli oni pomieszczenie, w którym nocował. Doszło do strzelaniny, w rezultacie czego śmierć poniosło 30 ludzi z najbliższego otoczenia generalissimusa. Chiang ratował się ucieczką na bosaka, w nocnej koszuli, bez sztucznej szczęki. Schronił się w szczelinie skalnej. Tam znalazł go jeden z oficerów Zhanga (R. Terrill, Mao..., s. 174). 150 Rozdział XI kraju przed obcą agresją³⁴⁰. Chiang początkowo nie chciał wyrazić zgody na żaden z wymienionych postulatów. Nie bez znaczenia w kontekście opisywanych zdarzeń było stanowisko Związku Sowieckiego i Stanów Zjednoczonych, które wyraziły swoje zaniepokojenie zaistniałym incydentem. Do Xi’anu wkrótce przybyli przedstawiciele KPCh z Zhou Enlaiem i Bo Gu na czele. Początkowo komuniści żądali pozbawienia Chianga wszystkich stanowisk i postawienia go przed trybunałem ludowym³⁴¹. Pod naciskiem Moskwy doszło jednak do wycofania się z tych postulatów. Zastąpiono je hasłem wspólnego przeciwstawienia się Japonii. Decyzja ta uwidoczniła różnice pomiędzy Moskwą a stacjonującymi w Baoanie chińskimi komunistami. Warto zaznaczyć, że w 1936 roku przywrócono łączność z Komitetem Wykonawczym Międzynarodówki Komunistycznej. Otto Braun pisał, iż Mao Zedong opowiadał się w tym czasie za zupełnie innym rozwiązaniem aniżeli Komintern. Depesza KWMK o uwolnieniu Chianga musiała zatem wywołać jego duże niezadowolenie. Do tych dyrektyw zastosowali się Bo Gu i Luo Fu. W rezultacie również Mao musiał przystać, wbrew swej woli, na te propozycje. To wydarzenie pokazało, że grupa „dwudziestu ośmiu bolszewików” nie została całkowicie rozbita. Ich wpływy w partii nadal były znaczące. Dużą rolę w czasie prowadzonych w Xi’anie negocjacji odegrał Zhou Enlai reprezentujący komunistów chińskich. Działał on jednak zgodnie z wytycznymi nakreślonymi przez sowieckich przywódców. W Moskwie od dłuższego czasu naciskano na Mao Zedonga, by ten porozumiał się z Chiangiem, którego w Związku Sowieckim postrzegano jako właściwą osobę do poprowadzenia wspólnej ofensywy przeciwko Japonii. Zdaniem Johna Kinga Fairbanka „Zjednoczony front wszystkich Chińczyków przeciwko Japończykom stał się tezą Moskwy w lecie 1935 roku i miał służyć zwalczaniu rosnącego w siłę faszyzmu w Europie i japońskiej agresji na Wschodzie”³⁴². Incydent w Xi’anie odbił się głośnym echem w świecie. Naciski ZSRS na komunistów były w dużej mierze wynikiem międzynarodowych uwarunkowań. Zbliżenie między Japonią a Niemcami zaowocowało podpisaniem 25 listopada 1936 roku paktu antykominternowskiego, wymierzonego przede wszystkim w Związek Sowiecki³⁴³. ³⁴⁰ An Outline History ofChina, s. 601. ³⁴¹ O. Braun, op. cit., s. 338. ³⁴² J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 288. ³⁴³ Pakt składał się z dwóch części, jawnej deklaracji oraz tajnego dodatku. W pierwszej części czytamy: „oba państwa będą wymieniały między sobą informacje o działalności Kominternu i będą współpracowały w podejmowaniu środków zapobiegawczych; obaj sygnatariusze układu zapraszają państwa trzecie, których pokój wewnętrzny jest zagrożony przez wywrotową działalność komunistycznej Międzynarodówki, by przedsiębrały środki obrony w duchu tego porozumienia lub też przyłączyły się do paktu; pakt miał trwać pięć lat, po czym mógł być przedłużony”. Tajna część regulowała następujące zagadnienia: „1. Gdyby któryś z sygnatariuszy stał się przedmiotem niesprowokowanego ataku lub jego groźby ze strony ZSRS, drugi kontrahent nie uczyni nic, co by ułatwiało stanowisko ZSRS, a oba państwa rozpoczną konsultacje, jak bronić wspólnych interesów. 2. Obaj sygnatariusze zobowiązują się nie zawierać ze Związkiem Sowieckim żadnych Komunizm narodom?. Schińszczenie ideologii markso-^skiej 151 W tej sytuacji zrozumiałe wydaje się stanowisko Kominternu naciskającego na chińskich komunistów, by przyśpieszyć utworzenie wspólnego frontu. Wyeliminowanie generalissimusa z pewnością wytworzyłoby pustkę w kierownictwie kuomintangow-skim. Nie dziwi w tej sytuacji fakt, że po konsultacjach z Moskwą komuniści wyrazili zgodę na jego uwolnienie. W toczących się rozmowach rząd nankiński był reprezentowany przez Song Zi-wena oraz Song Meiling (żonę Chianga), którzy 22 grudnia zostali oddelegowani do Xi’anu. Porozumienie osiągnięto dwa dni później. W rezultacie już 25 grudnia Chiang został zwolniony i mógł powrócić do Nankinu. W drodze powrotnej towarzyszył mu Zhang Xueliang, który w Nankinie został zatrzymany³⁴⁴. W następstwie wydarzeń z Xi’anu Chiang Kai-shek został zmuszony pójść na ustępstwa. Zobowiązał się do przeprowadzenia zmian w rządzie i zreorganizowania Kuomintangu. Wyraził również zgodę na uwolnienie więźniów politycznych. Walki z komunistami miały zostać wstrzymane. Z kolei oddziały Armii Czerwonej miały zostać włączone w skład wspólnego frontu do walki z Japończykami. Chiang zaakceptował pomysł zorganizowania konferencji, na której miano wypracować wspólną koncepcję walki z agresorem. Jednocześnie wyraził gotowość nawiązania bliższej współpracy z państwami popierającymi walkę Chin z Japonią. Porozumienie było tajne i nie zostało spisane, jednak w Xi’anie rozgłośnia radiowa podała do wiadomości publicznej treść porozumień zawartych z Chiang Kai-shekiem - nie tylko w języku chińskim, lecz także (dzięki pomocy Agnes Smedley) angielskim. 28 grudnia Mao Zedong wydał oświadczenie w tej sprawie: „Chiang Kai-shek okupił swoje uwolnienie tym, iż przyjął warunki podyktowane w Xianie”. Dalej mówił: „Naród chiński nie pozwoli już Chiang Kai-shekowi na wymigiwanie się przed wykupieniem weksla, nie okaże mu żadnej pobłażliwości. Jeżeli Chiang Kai-shek będzie dreptał w miejscu i zwlekał z wypełnieniem swych przyrzeczeń, to zostanie zmieciony przez rewolucyjną falę gniewu ludu”³⁴⁵. Na przełomie 1936 i 1937 roku komuniści przenieśli swoją główną siedzibę do Yananu. W najbliższym czasie to właśnie tam dyskutowano na temat przyszłej współpracy. Komuniści zobowiązali się do rozwiązania oddziałów Armii Czerwonej i przejścia pod rozkazy Chianga. Na początku 1937 roku generalissimus zarządził traktatów niezgodnych z duchem tego paktu. 3. Czas trwania układu tajnego jest taki sam jak deklaracji jawnej” (B. Maszlanka, op. cit., s. 260-261). ³⁴⁴ An Outline History of China, s. 602. Zhang Xueliang po incydencie w Xi’anie znalazł się, na mocy decyzji samego generalissimusa, w areszcie domowym. Przebywał w nim do 1949 r. Później został ewakuowany na Tajwan, gdzie w dalszym ciągu pozostawał pod kontrolą władz. Dopiero dwa lata po śmierci Chiang Ching-kuo, w 1990 r., odzyskał wolność. Zhang pozostaje do dziś najdłużej pozbawionym wolności więźniem politycznym na świecie. W 1993 r. opuścił Chiny, wyjeżdżając na Hawaje, gdzie przebywał do końca swojego długiego życia. Zhang zmarł w 2001 r., przeżywszy 100 lat. Został pochowany na Hawajach. Po wyjeździe na Hawaje był wielokrotnie zapraszany przez władze komunistyczne do odwiedzin na kontynencie, jednak nigdy nie powrócił do Chin. ³⁴⁵ O. Braun, op. cit., s. 345-346. 152 Rozdział XI włączenie oddziałów komunistycznych w skład armii chińskiej. Zachowanie komunistów z tego okresu nie świadczyło jednak o tym, iż w KPCh wycofano się z postulatu walki na dwa fronty. W lutym 1937 roku na III Sesji Plenarnej V Centralnego Komitetu Wykonawczego Kuomintangu dyskutowano o utworzeniu wspólnego frontu z komunistami oraz podjęciu walki z Japończykami. Kierownictwo partii komunistycznej przesłało do uczestników posiedzenia plenarnego telegram z własnymi postulatami³⁴⁶. W czasie sesji ustalono, iż jednostki wojskowe muszą zostać ujednolicone. Tym samym oddziały Armii Czerwonej miały ulec rozwiązaniu. Podkreślono, że w państwie nie mogą funkcjonować dwie niezależne władze polityczne, co miało oznaczać konieczność likwidacji rządu komunistycznego. Wezwano komunistów do zaprzestania akcji propagandowej oraz do zakończenia walki klasowej. Jednocześnie przyjęto rezolucję w sprawie wyeliminowania „czerwonego niebezpieczeństwa”³⁴⁷. W następnych miesiącach toczyły się w Yananie rozmowy na temat przyszłej współpracy. W maju 1937 roku w Yananie odbyła się Konferencja Partyjna Chińskiego Rejonu Rewolucyjnego (przemianowanej wtedy na Ogólnochińską Konferencję Partyjną). Pracom przewodził Zhang Wentian. Główny referat zatytułowany Zadania w obecnym stadium antyjapońskiego jednolitego frontu narodowego wygłosił Mao Zedong. Po nim swój referat przedstawił Zhang Wentian (O Komunistycznej Partii Chin w ostatnim dziesięcioleciu). Mao mówił o konieczności zagwarantowania Komunistycznej Partii Chin i Armii Narodowo-Rewolucyjnej autonomii w ramach zjednoczonego frontu. Z kolei Zhang wskazywał na osiągnięcia partii w ciągu ostatnich dziesięciu lat. W czasie konferencji samokrytykę złożył Zhang Guotao. Konferencja była sukcesem Mao Zedonga, który umocnił swoją pozycję³⁴⁸. Podjęte przez Kuomintang decyzje mogły oznaczać zmianę dotychczasowej taktyki Chianga. Wydarzenia z grudnia 1936 roku nie pozostały bez wpływu na jego postawę. Wartość zapewnień poczynionych na początku następnego roku była jednak niewielka. Porozumienie zawarte w celu przeciwstawienia się obcej agresji miało ³⁴⁶ Komuniści żądali: przerwania wojny domowej i skoncentrowania wszystkich sił narodowych na walce z obcym najeźdźcą; zagwarantowania wolności wypowiedzi, zgromadzeń i stowarzyszeń oraz zwolnienia z aresztu więźniów politycznych; zorganizowania konferencji reprezentującej różne opcje polityczne w celu wypracowania programu ocalenia narodowego; podjęcia walki z Japończykami tak szybko, jak to możliwe; poprawy bytu społeczeństwa. W zamian za spełnienie przez Kuomintang tych postulatów partia komunistyczna ze swej strony dawała odpowiednie gwarancje, dotyczące: zarzucenia dotychczasowej polityki zmierzającej do obalenia Rządu Narodowego poprzez organizowanie zbrojnych powstań w skali całego kraju; przemianowania Demokratycznego Rządu Robotników i Chłopów na Specjalny Rząd Regionalny Republiki Chińskiej oraz Czerwonej Armii na Narodową Armię Rewolucyjną, a także poddanie ich pod jurysdykcję Centralnego Rządu i Komisji Wojskowej w Nankinie; wprowadzenia systemu demokratycznego na obszarze pod władzą Specjalnego Rządu Regionalnego; zaprzestania konfiskaty ziemi obszarnikom; utworzenia jednolitego frontu narodowego do walki z Japonią (An Outline History of Chi-na, s. 603). ³⁴⁷ Ibidem, s. 603-604. ³⁴⁸ O. Braun, op. cit., s. 357-362. Komunizm narodowy. Schińszczenie ideologii markso^skiej 153 słabe podstawy. Wydaje się, iż obydwie strony miały tego świadomość. Zasadniczym problemem pozostawała kwestia legitymizacji władzy. Pytanie o to, kto powinien sprawować rządy w Chinach, pozostawało nadal otwarte. Pomimo złożonych obietnic realizacja porozumień od początku napotykała duże problemy. Większość zapewnień miała jedynie formalny charakter. W większości przypadków nie uczyniono nic, by zrealizować przyjęte postulaty. Jedynie w kwestii militarnej było zauważalne pewne ożywienie. Wojska Armii Narodowej przerwały ofensywę na początku 1937 roku. Kompromis zawarty z Chiang Kai-shekiem przyczyniał się do ugruntowania pozycji KPCh. Do życia powołano Rząd Specjalnego Okręgu na czele z Lin Boqu w miejsce dotychczasowego Tymczasowego Rządu Rewolucyjnego³⁴⁹. Na arenie międzynarodowej po raz pierwszy tak wyraziście pojawiła się kwestia komunizmu w Chinach. Do tej pory zagadnienie to funkcjonowało tylko w ograniczonym zakresie. Nieuwzględnianie w dotychczasowych analizach dotyczących Chin tego zjawiska rodziło wiele nieporozumień i błędów. Szczególnie widoczne to było w Stanach Zjednoczonych, które w latach 40. tak aktywnie zaangażowały się w rozwiązywanie chińskich problemów. Dopiero w drugiej połowie lat 30. kontakty Amerykanów z przedstawicielami Komunistycznej Partii Chin stały się bardziej intensywne. Zniesienie przez Kuomintang blokady rejonów wyzwolonych umożliwiło wielu obywatelom Stanów Zjednoczonych przyjazd do Yan’anu, Rejonu Pogranicznego oraz innych rejonów wyzwolonych. Byli to najczęściej amerykańscy dziennikarze i pisarze. Pierwszym Amerykaninem, który dotarł do Rejonu Pogranicznego Shaanxi-Gansu-Ningxia, był Edgar Snow. Jego prace w dużym stopniu przyczyniły się do tego, że komunizm chiński przestał być w USA jedynie pustym sloganem. W czerwcu 1936 roku rozpoczął swoją podróż po Chinach. Był pierwszym zagranicznym dziennikarzem, który odwiedził stolicę komunistów w Północnych Chinach, Baoan. Przeprowadził wiele rozmów z przywódcami KPCh oraz głównodowodzącymi Armii Czerwonej. Trwający cztery miesiące pobyt w Rejonie Pogranicznym (do października 1936 roku) dał Snowowi możliwość zebrania ciekawego materiału o tamtejszej sytuacji. Swoje obserwacje z pobytu w Państwie Środka zawarł w książce Red Star over China (Czerwona Gwiazda nad Chinami), która ukazała się najpierw w Londynie (w 1937 roku), a następnie w Nowym Jorku (w 1938 roku). Dzięki tej pracy światowa opinia publiczna mogła uzyskać po raz pierwszy tak szczegółowe informacje na temat kierownictwa partii komunistycznej. W książce znalazły się biografie Mao Zedonga, a także innych przywódców KPCh. Należy podkreślić, iż była to pierwsza opublikowana biografia Mao. Autor opisał mechanizm kształtowania się struktur chińskiej partii komunistycznej, jak również jej historię widzianą oczami jego przywódców. Snow dostrzegał różnice pomiędzy komunizmem reprezentowanym przez KPCh a tym utożsamianym z Kominternem, dlatego zwalczał pogląd, jakoby KPCh pełniła M⁹ Ibidem, s. 364. 154 Rozdział XI służalczą rolę wobec Moskwy. Udowadniał, iż KPCh podążała własną drogą. Komunizm chiński, jego zdaniem, posiadał cechy charakterystyczne tylko dla niego, różniąc się od wizji propagowanych w ZSRS³⁵⁰. Snow zyskał sympatię samego Mao, choć ten był przekonany, że Amerykanin jest na usługach CIA³⁵¹. W Rejonie Pogranicznym przebywała również żona Edgara Snowa. 30 kwietnia 1937 roku dotarła do Yan’anu, gdzie spędziła cztery miesiące. Swoje wspomnienia opisała w książce Inside Red China (Wewnątrz Czerwonych Chin), wydanej w 1938 roku pod pseudonimem Nym Wales³⁵². Wraz ze Snowem do bazy partyjnej w Baoan w prowincji Shaanxi przybył amerykański lekarz dr George Hatem. Ten pół-Libańczyk, pół-Amerykanin udzielał pomocy medycznej żołnierzom oddziałów komunistycznych. Mao pozytywnie wypowiadał się na jego temat: „W czasie wojny przeciw Japonii Stany Zjednoczone przysłały misję wojskową do Yan’anu - mówił Mao - i rozumieliśmy się bardzo dobrze. Przyjechał lekarz amerykański, dr George Hatem, i pozostał z nami na dobre. Położył wielkie zasługi w kampanii na rzecz eliminacji chorób wenerycznych”³⁵³. Hatem wykazywał duże zainteresowanie ideologią komunistyczną, deklarując się jako zwolennik KPCh. Po pewnym czasie wstąpił nawet w jej szeregi. Hatem był żonaty z chińską aktorką, przyjął również obywatelstwo chińskie. Po wyzwoleniu pozostał w Chinach. W późniejszym czasie pełnił funkcję wyższego urzędnika w Ministerstwie Zdrowia ChRL. Kolejną osobą pochodzącą z USA, która dotarła do Rejonu Pogranicznego i Yan’anu, była Agnes Smedley. W grudniu 1936 roku przebywała w Xi’anie. Splot wydarzeń sprawił, że jako jedyna dziennikarka z zagranicy była świadkiem tzw. incydentu xi’ańskiego. W tym czasie przeprowadziła rozmowy z przedstawicielami Komunistycznej Partii Chin - Zhou Enlaiem, Bo Gu i Ye Jianyingiem. W styczniu 1937 roku po raz pierwszy wyjechała do Yan’anu. Kilka miesięcy później, w październiku, powróciła ponownie do Shaanxi, przebywając tam do stycznia następnego roku. Smedley była również naocznym świadkiem walk, które prowadzono wówczas z Japończykami³⁵⁴. Informacje docierające do Stanów Zjednoczonych za pośrednictwem tych osób trafiały na podatny grunt. Wkrótce w Yan’anie pojawili się kolejni Amerykanie. Regularne przyjazdy miały miejsce od 1937 roku. W okresie od lutego do września 1937 roku dotarło tam kilku dziennikarzy amerykańskich, a w listopadzie pojawił się ³⁵⁰ Szerzej zob.: E. Snow, Red Star Over China, Grove Press, New York 1973. ³⁵¹ Li Zhisui, Prywatne życie przewodniczącego Mao, przeł. Z. Zaczyn, Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa 1994, s. 574. ³⁵² Z. Góralczyk, op. cit., s. 96. ³⁵³ Li Zhisui, op. cit., s. 97. ³⁵⁴ Szerzej na temat działań frontowych VIII Armii Polowej Narodowo-Rewolucyjnej Armii Chin w okresie 19 sierpnia 1937 r.-9 stycznia 1938 r. zob.: A. Smedley, China Fights Back. An American Woman with Eighth Route Army, Foreign Languages Press, Beijing 2003. Z tego okresu pochodzi też inna książka autorstwa Smedley, biografia Zhu De: A. Smedley, The Great Road. The Life and Times of Chu Teh, Foreign Languages Press, Beijing 2003. Komunizm narodom. Schińszczenie ideologii markso^skiej 155 tam pierwszy przedstawiciel armii amerykańskiej. W relacji Otto Brauna Amerykanie zaczęli systematycznie odwiedzać Yan’an od 1938 roku. Wizyty te nie miały jednak charakteru oficjalnego. Jako pierwsza przybyła grupa dziennikarzy. Byli również sinologowie finansowani przez Fundację Forda. Pół roku później do Yananu przybył attache wojskowy z niewielkim sztabem współpracowników. Na miejscu przeprowadził tajne rozmowy. Miał on za zadanie rozpoznać siłę bojową VIII Armii Polowej, jak również zbadać polityczne możliwości pojednania dwóch zantagonizowanych stron, KPCh i KMT. Było to istotne w związku z możliwą współpracą ze Stanami Zjednoczonymi. Powodzenie misji w oczywisty sposób wzmacniałoby pozycję Amerykanów w Azji Wschodniej w stosunku do Japonii i Związku Sowieckiego³⁵⁵. Partia komunistyczna pod przewodnictwem Mao stopniowo wychodziła z cienia. W sierpniu 1937 roku na mocy wcześniejszych porozumień Narodowa Rada Wojenna rządu nankińskiego wcieliła wojska komunistyczne jako VIII Armię Polową do Narodowo-Rewolucyjnych Sił Zbrojnych. Miały one operować jako oddziały autonomiczne w rejonie północnym Shaanxi. Na czele wojsk komunistycznych stanął Zhu De, jego zastępcą został mianowany Peng Dehuai. Dotychczasowa strategia walki, nakreślona zgodnie z wytycznymi Mao Zedonga dotyczącymi wojny partyzanckiej, została podtrzymana. Według tej teorii VIII Armia Polowa nie powinna ograniczać się do przydzielonej jej strefy działań wojennych. Mao dążył do tego, by „przenikała na zaplecze japońskich okupantów, prowadziła tam samodzielną wojnę partyzancką w ścisłym sensie, tworzyła w górach własne bazy, mobilizowała ludność i stale powiększała się przez wystawianie nowych związków taktycznych”³⁵⁶. Z przyjętego planu działania można wysunąć kilka wniosków. Walka z Japończykami miała doprowadzić przede wszystkim do wzmocnienia pozycji komunistów względem Kuomintangu. Mao nie zapominał o pracy wśród ludu. Mobilizowanie poszczególnych grup społecznych miało z jego punktu widzenia duże znaczenie. Stworzenie odpowiednich kadr stało się sprawą kluczową w związku z budową nowego oblicza partii. Nie ulega wątpliwości, że w dużej mierze była ona nadal zasilana przez ludzi niewykształconych, w większości analfabetów. Dlatego też w Yananie Mao przedsięwziął odpowiednie kroki w celu zmiany tego niekorzystnego wizerunku. W nowej bazie dużą wagę przywiązywano do szkolenia kadr według nowych schematów. Obok Szkoły Partyjnej funkcjonowała Akademia Wojskowa, w której przeprowadzano szkolenia przyszłych dowódców i pracowników politycznych wszystkich szczebli. W partii komunistycznej przeważało przekonanie o konieczności zachowania szerokiej autonomii w ramach wspólnego frontu. Polityka ta miała zapobiegać rozproszeniu szeregów. Pomimo sojuszu komuniści nie rezygnowali z działań dotychczas uznawanych za priorytetowe w kontekście prowadzonej walki rewolucyjnej. Przenikanie działaczy komunistycznych do szeregów Kuomintangu ³⁵⁵ O. Braun, op. cit., s. 476. Ibidem, s. 389. Komunistyczne siły wojskowe, według obliczeń Brauna, liczyły w połowie 1937 r. od 30 do 35 tys. żołnierzy. Oficjalne dane ogłoszone w Yańanie już po rozpoczęciu działań militarnych na obszarze Shaanxi mówiły o 40 tys. (O. Braun, op. cit., s. 369). 156 Rozdział XI miało osłabiać jego struktury oraz przyczyniać się do stworzenia tam odpowiedniego zaplecza dla wpływów komunistycznych. Partia komunistyczna przystąpiła do tworzenia sprawnie działającego aparatu organizacyjnego na kontrolowanych przez siebie terenach. W konfrontacji z Kuomin-tangiem była to sprawa o dużym znaczeniu. Sam Mao, wskazując główne elementy, które przyczyniły się do zwycięstwa KPCh w Chinach, mówił o trzech kwestiach: o zjednoczonym froncie, walce zbrojnej oraz organizacji partyjnej: „Ostatnie osiemnaście lat doświadczeń mówią nam, że wspólny front i walka zbrojna stanowią dwie podstawowe siły, dzięki którym można pokonać przeciwnika. Zjednoczony front oznacza zjednoczony front w walce zbrojnej. Organizacja partyjna odnosi się do bohaterstwa żołnierza, który używając tych dwóch broni, jest w stanie pokonać wroga. Te trzy kwestie są wewnętrznie sprzężone”³⁵⁷. System organizacyjny tworzony przez Komunistyczną Partię Chin miał stanowić przeciwwagę dla rozwiązań kuomintan-gowskich. Obszary kontrolowane przez komunistów znajdowały się poza wpływami rządu nankińskiego, zatem w tej części Chin można było wprowadzać własne ustawodawstwo. Hong Yung Lee w swojej książce From Revolutionary Cadres to Party Technocrats in Socialist China zwrócił uwagę na to, iż zjednoczony front nie tylko zmniejszył nacisk Partii Narodowej na obszary kontrolowane przez Komunistyczną Partię Chin, lecz także legitymizował tę partię jako faktyczny rząd w „czerwonych” bazach³⁵⁸. Po zakończeniu Wielkiego Marszu wpływy grupy „dwudziestu ośmiu bolszewików” systematycznie malały. Tego stanu rzeczy nie zmienił nawet powrót do Chin Wang Minga w listopadzie 1937 roku. Na stanowisku przedstawiciela KPCh przy Kominternie w Związku Sowieckim zastąpił go Wang Jiaxiang. W chwili utworzenia wspólnego frontu KPCh z KMT Wang został oddelegowany do Chin wraz z Kang Shengiem i Chen Yunem. W latach 40. pozostawał w opozycji do Mao. Sprzeczności pomiędzy Wang Mingiem a grupą Mao Zedonga nasiliły się od czasu partyjnego plenum, które zebrało się na przełomie października i listopada 1938 roku w Yan’a-nie. W 1943 roku Wang Ming został ostatecznie pozbawiony wpływów. Pod koniec lat 50. na zawsze opuścił Chiny, wyjeżdżając do ZSRS. Później Wang ostro potępiał „rewolucję kulturalną” oraz politykę Mao. W 1966 roku został usunięty z KPCh pod zarzutem prowadzenia działań agenturalnych na rzecz ZSRS. Sojusz z Kuomintangiem w założeniach Mao Zedonga miał być przymierzem o charakterze doraźnym. Wojna z Japonią pozwalała na rozwinięcie akcji propagandowej na wsi. Idee zjednoczenia sił w celu pokonania agresora trafiały na podatny grunt. Pod tymi hasłami komuniści wprowadzali na wsi założenia własnej reformy społecznej. Wojna z Japończykami pozwoliła partii komunistycznej stworzyć tam ³⁵⁷ Shin Wujun, Zhonggong Dangde Jianshe Lilun Zhi Yanjiu, M.A. Thesis, National Political Collage of Taiwan, 1978, s. 306; na temat polityki wspólnego frontu zob. Lyman Van Slyke, Enemies and Friends: The United Front in Chinese Communist History, Stanford University Press, Stanford 1967, s. 59, [za:] Hong Yung Lee, op. cit., s. 25-26. ³⁵⁸ Ibidem, s. 26. Komunizm narodo^. Schińszczenie ideologii markso'dskiej 157 własny system rządów. John King Fairbank zwracał na to uwagę, pisząc, że „baza ekonomiczna Chin była w zasadzie bazą rolniczą, dlatego też tutaj rewolucja musiała mieć charakter zdecydowanie bardziej wiejski niż rewolucja sowiecka. Chłopi mieli być głównymi rewolucjonistami. Ostatecznym czynnikiem przemawiającym za si-nizacją marksizmu stała się przeważająca w chińskim patriotyzmie duma z własnej kultury i historii, co oznaczało, że Chiny nie mogą być ogonem czyjegoś psa. W efekcie Chińczycy mogli zaakceptować jedynie chiński marksizm”³⁵⁹. Takiego rozumienia rzeczy nie mogli zaakceptować przedstawiciele Międzynarodówki Komunistycznej. W Moskwie długo wierzono w możliwość narzucenia Chinom własnych wzorców. Dostosowanie komunizmu do chińskich warunków było w Związku Sowieckim postrzegane jako pewna aberracja, odstępstwo od wyznaczonych reguł. Przez długi czas nie doceniano tam przywódcy komunistów chińskich, Mao Zedonga³⁶⁰, nadmierną ufność pokładając w grupie „dwudziestu ośmiu bolszewików”. Warto jednakże zaznaczyć, że kwestie związane z Chinami znalazły się wtedy na dalszym planie. W Związku Sowieckim doszło do czystek na masową skalę, co naturalnie powodowało zmianę priorytetów w prowadzonej wówczas strategii politycznej. W drugiej połowie lat 30. różnice pomiędzy grupą skupioną wokół Mao Zedonga a protegowanymi Moskwy, „dwudziestoma ośmioma bolszewikami”, coraz bardziej się pogłębiały. Po zakończeniu Wielkiego Marszu KPCh dokonała istotnych przesunięć w zakresie stosowanych metod działania. Głębokie zmiany w partyjnym kierownictwie świadczyły o stopniowym eliminowaniu wpływów z zewnątrz. Można zapytać w tym miejscu, czy grupa „dwudziestu ośmiu bolszewików” mogła zwyciężyć w walce o przywództwo na łonie komunizmu chińskiego? Wydaje się, iż grupa ta składała się bardziej z teoretyków aniżeli praktyków. Stosowanie kryteriów nieprzystających do chińskiej rzeczywistości nie miało większych szans powodzenia. „Narodowi komuniści” proponowali w przeciwieństwie do nich konkretne rozwiązania. Ukształtowani w Chinach potrafili właściwie interpretować nastroje panujące w społeczeństwie. Piotr Władimirów³⁶¹ dostrzegał sprzeczności pomiędzy dwiema zwalczającymi się grupami, kiedy pisał w swoim dzienniku pod datą 28 czerwca 1943 roku następujące zdania: „Siła Mao leży nie tylko w tym, że nie gardzi on żadnymi chwytami w tej walce, ale i w doskonałej znajomości psychiki chińskiego chłopstwa i drobnej bur- J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 299. ,⁶° W marcu 1930 r. w biuletynie informacyjnym Imprecorr Komintern opublikował nekrolog samego Mao (!). Napisano, że zmarł on na gruźlicę. Podkreślono jego zasługi jako „pioniera chińskiego proletariatu”. To wydarzenie pokazuje, jak wielkie błędy popełniano w Moskwie wobec Chin (R. Terrill, Mao..., s. 136). '⁶I Piotr Władimirów był członkiem Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego od 1927 r. W maju 1942 r. został oddelegowany do Yańanu, gdzie miał pełnić funkcję łącznika Kominternu przy kierownictwie KPCh. Do listopada 1945 r. pełnił także funkcję korespondenta wojennego TASS. 158 Rozdział KI żuazji, obyczajów i tradycji narodowych, czego nie można powiedzieć o członkach »grupy moskiewskiej«, którzy zbyt często są wyłącznie czystymi teoretykami, choć szczerze oddanymi sprawie rewolucji. Demagogia Mao uwzględnia cechy narodowe, dlatego jest giętka, zręcznie ukryta i znacznie bardziej chwytliwa. Mao jątrzy udręczone pod obcym uciskiem uczucia narodowe, a jednocześnie wykorzystuje w swych spekulacjach popularność marksizmu-leninizmu”³⁶². Te ostatnie pojęcia były wykorzystywane przez chińskich komunistów jedynie instrumentalnie. Nie ulega wątpliwości, że marksizm i leninizm dla większości przywódców KPCh miał inne znaczenie niż ogólnie przyjęte. Odwoływanie się do tych terminów miało raczej uzasadniać związek z komunizmem międzynarodowym, jednak powiązania te miały bardzo słabe podstawy. W 1943 roku Mao na posiedzeniu Biura Politycznego KPCh odniósł się do tego zagadnienia, pytając wprost, czy mark-sizm-leninizm jest w ogóle potrzebny Chinom i czy jest sens jego propagowania. Odpowiadając na zadane przez siebie pytanie, zaznaczył, że jest potrzebny, ale należy przystosować go do wyłącznie narodowych, czysto chińskich potrzeb i warunków. Tym samym po raz kolejny dał do zrozumienia, że „trzeba bezwzględnie i konsekwentnie walczyć o prawdziwie narodowy i niezawisły charakter Komunistycznej Partii Chin”³⁶³. Mao i jego najbliższe otoczenie dostrzegali, że warunkiem sukcesu jest zdobycie silnego zaplecza na wsi. W tym względzie ważniejsza okazywała się wspólnota duchowa łącząca wszystkich Chińczyków aniżeli ideologia marksowska. Komuniści, budując własny system, uwzględniali rodzime uwarunkowania. Piotr Władimirów pisał, że na ostatnim ich spotkaniu Mao powiedział do niego, że „do kierowania Chinami nie jest potrzebna znajomość marksizmu-leninizmu. Najważniejsze to znajomość Chin, ich potrzeb, zwyczajów [,..]”³⁶⁴. Zdaniem Rossa Terrilla: „Mao pozbawiał marksizm jego europejskiego rodowodu i nadawał mu chińską metrykę”³⁶⁵. Ten autor zwrócił również uwagę na osobowość Mao, który stawiał w centrum poznania doświadczenie, a nie przedmiot, który miał być poznawany. Mao pisał w artykule na temat praktyki: „Jeśli chcecie poznać smak gruszki, musicie ją zmienić - wziąć ją do ust i rozgryźć. Jeżeli chcecie poznać budowę i właściwości atomu, musicie dokonać odpowiednich doświadczeń fizycznych i chemicznych, zmienić stan atomu. Jeżeli chcecie znać teorię i metody rewolucji, musicie wziąć udział w rewolucji. Cała rzeczywista wiedza pochodzi z bezpośredniego doświadczenia”³⁶⁶. Terrill mówił w tym kontekście o maoizmie jako o myśleniu za ³⁶² P. Władimirów, Dziennik z Rejonu Specjalnego Chin z lat 1942-1945, przeł. J. Olszowska, KiW, Warszawa 1977, s. 142-143. ³⁶³ Ibidem, s. 146-147, zapis z dnia 29 maja 1943 r. ³M Ibidem, s. 272, zapis z dnia 30 czerwca 1944 r. ³⁶⁵ R. Terrill, Мао..., s. 230. “Мао Zedong, Dzieła zebrane, 1.1, Warszawa 1953, s. 404. Komunizm narodo^J. Schińszczenie ideologii markso^skiej 159 pomocą palców³⁶⁷. Mao stwierdzał, że „Człowiek nie może poznać żadnego zjawiska bez zetknięcia się z nim, to znaczy - jeżeli jego własne życie (praktyka) nie ma do czynienia z tym zjawiskiem”³⁶⁸. W rozumieniu Mao to chłopi mieli stanowić główną siłę napędową rewolucji. Przez długi czas uznawał on jednak konieczność współpracy z burżuazją chińską. Stworzenie wspólnego frontu skupiającego przedstawicieli różnych klas było początkowo często przywoływanym hasłem w komunistycznym kierownictwie. Dostrzegano również rolę armii w przeprowadzanej rewolucji. Tomasz Twardy pisał, że Mao nadawał rewolucji charakter wojny chłopskiej, traktując zorganizowane w armię chłopstwo jako jej zasadniczą siłę napędową. Był on jednocześnie zwolennikiem daleko idącej integracji partii z armią. Ta ostatnia miała zająć się organizowaniem mas społecznych. Działalność w miastach miała zostać całkowicie podporządkowana potrzebom pracy na wsi. Armia, która miała stanowić o sile partii, powinna łączyć funkcje wojskowe i cywilne. Nie dziwi w tej sytuacji fakt, że większość kadry partyjnej stanowiła wówczas kadra oficerska. Siła państwa miała zależeć od zaufania społeczeństwa do władzy i jego aparatu urzędniczego. Warto zauważyć, że w tym miejscu pojawia się proste nawiązanie do podstawowych zasad konfucjańskich³⁶⁹. ³⁶⁷ R. Terrill, Мао..., s. 200. ’“Мао Ze dong, Dzieła zebrane, 1.1, s. 402. ¹⁶⁹ T. Twardy, Rodowód maoizmu, [w:] Maoizm, s. 102-112. Rozdział KII \0ojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Front W 1937 roku doszło do istotnych przeobrażeń politycznych na Dalekim Wschodzie. Wynikało to w głównej mierze z poczynań Japonii, która wyraźnie zmierzała do podporządkowania sobie Chin. Zmiany w dowództwie Armii Kwantuńskiej potwierdzały kierunek, w jakim zamierzała ona podążać. 1 marca 1937 roku szefem sztabu tej armii został mianowany gen. Tojo Hideki, zastępując gen. Itagaki Seishiro. Nowe kierownictwo zalecało natychmiastowe uderzenie na Nankin, siedzibę rządu ku-omintangowskiego. Takie podejście było następstwem wydarzeń w samych Chinach. Tworzenie zjednoczonego frontu komunistów z Kuomintangiem oraz możliwość porozumienia sowiecko-chińskiego wzbudzały niepokój japońskiego dowództwa. Udział wojsk Związku Sowieckiego po stronie Chin wydawał się mało prawdopodobny, ale taką możliwość brano wówczas pod uwagę. W dowództwie Armii Kwantuńskiej pojawiła się koncepcja utworzenia pomiędzy Chinami, ZSRS a Mandżukuo państwa buforowego, całkowicie zależnego od Japonii³⁷⁰. Przygotowania do wojny postępowały bardzo szybko. Japończycy w ciągu 1936 i pierwszej połowy 1937 roku dokonali koniecznych uzupełnień w Armii Kwantuńskiej³⁷¹. W drugiej połowie 1937 roku rozpoczęła się wojna chińsko-japońska. Poprzedził ją incydent zbrojny z 7 lipca na moście Lugouąiao (znanym również jako most Marco Polo), będący wynikiem prowokacji ze strony Japończyków³⁷². ⁵⁷⁰ B. Maszlanka, op. cit., s. 262. ³⁷¹ Od 1932 do 1937 r. stan liczebny Armii Kwantuńskiej zwiększył się z 50 do 250 tys. żołnierzy. Z kolei liczba czołgów wzrosła z 40 do 439 tys., dział z 300 do 1193, a samolotów ze 180 do 500. Rozbudowano sieć lotnisk, których liczba wzrosła do 43, podczas gdy pięć lat wcześniej było ich zaledwie pięć (Historia wielkiej wojny narodowej Związku Radzieckiego 1941-1945, t. I, przeł. I. Bukowski, J. Nowicki, Warszawa 1964, s. 54, 183; China Hand Book 1937-1945, New York 1947, s. 300, [za:] A. Wolny, op. cit., s. 41). ³⁷² Japończycy już w maju 1936 r. uzyskali zgodę na rozmieszczenie w pobliżu mostu Marco Polo, niedaleko Beipingu, jednego batalionu. W momencie rozpoczęcia konfliktu japoński garnizon w rejonie Beiping-Tianjin liczył ok. 7 tys. żołnierzy. Spór dotyczył ok. 400 ha ziemi leżącej 162 Rozdział KII 17 lipca Chiang Kai-shek w przemówieniu wygłoszonym w Lushanie przedstawił założenia chińskiej polityki zagranicznej. Nie postrzegał on początkowo wydarzeń na moście Lugouqiao jako konfliktu zbrojnego, określając je wówczas jedynie mianem „lokalnego incydentu”, który powinien zostać rozwiązany przy użyciu pokojowych metod³⁷¹ * ³⁷³. Trzy dni po wspomnianym przemówieniu wojska japońskie znalazły się na przedmieściach Beipingu. To ostatecznie rozwiało wszelkie wątpliwości co do ich prawdziwych intencji. Beiping i Tianjin już pod koniec lipca znalazły się w rękach japońskich. W pierwszej połowie sierpnia rozpoczęła się ofensywa na Szanghaj. Lepiej intencje Japończyków odczytali komuniści. Na drugi dzień po incydencie z 7 lipca KC KPCh opublikował odezwę do narodu, wzywając społeczeństwo, rząd i armię do konsolidacji i budowy „Wielkiego Muru antyjapońskiego zjednoczonego frontu narodowego”. Na spotkaniu Centralnego Biura Politycznego KPCh w Lu-ochuanie, w prowincji Shaanxi, w sierpniu 1937 roku przyjęto rezolucję w sprawie bieżących wydarzeń w kraju. Zaakceptowano dziesięciopunktowy program autorstwa Mao Zedonga, w którym odniesiono się do obecności Japończyków w Chinach oraz przedstawiono założenia obrony państwa. Wzywano do przeciwstawienia się japońskiemu militaryzmowi, mobilizacji wszystkich narodowych sił wojskowych i społeczeństwa w całym kraju, reformy struktury politycznej, określenia programu polityki zagranicznej przeciwko obecności japońskiej, stworzenia odpowiedniej polityki finansowej i gospodarczej w okresie wojny, podniesienia poziomu życia ludu, budowy odpowiedniej polityki edukacyjnej skierowanej przeciw obecności Japończyków, likwidacji zdrajców i elementów projapońskich, solidarności narodowej³⁷⁴. Znakomicie wyszkolona i uzbrojona armia japońska stanowiła poważne zagrożenie dla słabszych i wewnętrznie zróżnicowanych oddziałów chińskich. Agresja Japonii nie spotkała się ze zdecydowaną reakcją mocarstw. Najpoważniejszy sojusznik Chin, Stany Zjednoczone, zajęły stanowisko neutralne wobec tych wydarzeń³⁷⁵, li po obu stronach linii kolejowej Beiping-Hankou, którą Japończycy zamierzali wykupić, ale napo- tkali sprzeciw właścicieli chińskich. W trakcie nocnych ćwiczeń zginął jeden żołnierz japoński. W odpowiedzi na to zdarzenie Japończycy zażądali usunięcia chińskich oddziałów z tego obszaru. Chińczycy odmówili. W rezultacie 7 i 8 lipca doszło do strzelaniny (B. Maszlanka, op. cit., s. 263-264). ³⁷³ An Outline History ofChina, s. 606. ³⁷⁴ Ibidem, s. 608-609. ³⁷⁵ Rząd amerykański z obawy o bezpieczeństwo swoich obywateli zalecił im, by opuścili terytorium Chin. W celu zabezpieczenia swych interesów Amerykanie wysłali oddział piechoty morskiej w rejon Szanghaju. Ambasador USA, Joseph C. Grew, zalecał Departamentowi Stanu przyjęcie neutralnego stanowiska wobec toczącej się wojny. Sugerował nieingerowanie w konflikt, zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom amerykańskim, własności i przywilejów amerykańskich w Chinach oraz utrzymanie przyjaznych stosunków z obydwiema stronami konfliktu. Wraz z innymi politykami ze Stanów Zjednoczonych domagał się zastosowania przez prezydenta Franklina D. Roosevelta ustaw o neutralności. Ten jednak odmówił, wskazując, iż formalnie nie nastąpiło wypowiedzenie wojny. Rząd Stanów Zjednoczonych zdecydował się jedynie na wprowadzenie zakazu przewożenia broni i artykułów do celów wojennych dla którejkolwiek z walczących stron przez statki będące jego własnością. W samych USA większość społeczeństwa opowiadała się za \Oojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Eront 163 cząc zapewne, iż Japonia może stać się skuteczną przeciwwagą dla wpływów Rosji Sowieckiej w Azji. W Waszyngtonie sądzono, że Japończykom uda się wyprzeć Rosjan z obszarów chińskich. Warto dodać, iż w tym okresie ze Stanów Zjednoczonych dostarczano do Japonii w dużej ilości surowce o przeznaczeniu wojskowym. Postępowanie mocarstw musiało spotkać się z krytyczną oceną w Chinach. Oskarżano je o sprzyjanie militaryzmowi japońskiemu i dbanie o własne interesy, pod pozorem zachowania integralności terytorialnej Chin. Stanowisko Komunistycznej Partii Chin było w tej sprawie jednoznaczne: „Rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, postępując według zasady »obserwowania walczących tygrysów siedząc na górze«, wykorzystywały bandytów japońskich do tłumienia ognia wojny narodowowyzwoleńczej w Chinach, a także wykorzystywały siły narodu chińskiego do osłabienia imperializmu japońskiego”* ³⁷⁶. Nadzieje Chin pokładane w rządach poszczególnych mocarstw całkowicie zawiodły. Liga Narodów uznała działania Japonii w Państwie Środka za naruszenie układów międzynarodowych. Zważywszy jednak na fakt, iż Japonia nie była już członkiem Ligi Narodów, ogłoszenie tej decyzji nie miało większego znaczenia. Na forum Ligi w ciągu kilku miesięcy nie zapadły żadne konkretne ustalenia³⁷⁷. Prezydent Franklin D. Roosevelt podczas przemówienia w Chicago 5 października nawoływał do poddania „kwarantannie” rozszerzającej się „epidemii światowego bezprawia”, czyli krajów wywołujących wojny. Następnego dnia po tym wystąpieniu Departament Stanu wydał oświadczenie, w którym uznano, iż działania Japończyków w Chinach stanowią pogwałcenie Układu dziewięciu mocarstw oraz paktu Brianda-Kellogga³⁷⁸. Były to jednak deklaracje bez żadnego praktycznego znaczenia. Władze amerykańskie miały własną wizję polityki dalekowschodniej. Pomimo wydawanych oświadczeń to Japonia w dalszym ciągu była uważana w Waszyngtonie za główną siłę, która jest w stanie zagwarantować stabilizację w tej części świata. Nie zważając na ogłoszoną „kwarantannę”, Stany Zjednoczone w dalszym ciągu całkowitym wycofaniem wojsk z terytorium Chin. Potwierdzały to wyniki ankiety, którą przeprowadził w kwietniu 1938 r. miesięcznik „Fortuna” (L. Pastusiak, op. cit., s. 252-253, 255). ³⁷⁶ He Ganzhi, Zhongguo Xiandai Geming Shi, Pekin 1954, s. 230, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 59. ³⁷⁷ We wrześniu 1937 r., na wniosek rządu chińskiego, Rada Ligi Narodów zajęła się kwestią agresji japońskiej na Chiny. W uchwale Rady znalazł się zapis potępiający działania Japończyków. Podobną w treści uchwałę podjęło także Zgromadzenie LN 28 września 1937 r. Kilka dni później, 6 października, Zgromadzenie określiło działania Japonii jako naruszenie układu waszyngtońskiego z 1922 r. i zaleciło członkom Ligi udzielanie pomocy indywidualnej Chinom. Sprawa ta była również przedmiotem debaty na specjalnym spotkaniu sygnatariuszy układu z 1922 r., które odbyło się 3 listopada 1937 r. w Brukseli. Uczestnicy tego forum ograniczyli się jednak tylko do wyrażenia życzenia, aby Chiny i Japonia starały się o pokojowe rozwiązanie sporu. Warto dodać, iż w tym spotkaniu nie uczestniczył delegat japoński. Rok później Liga Narodów ograniczyła się do stwierdzenia, że jest dopuszczalne, ale nieobowiązkowe, zastosowanie sankcji wobec Japonii (H. Batowski, op. cit., s. 175-176). ³⁷⁸ L. Pastusiak, op. cit., s. 253. 164 Rozdział KII kontynuowały współpracę z Japonią³⁷⁹. Administracja Roosevelta wykazywała w dalszym ciągu duże przywiązanie do polityki „otwartych drzwi”. Względny spokój na Dalekim Wschodzie pozwalał Stanom Zjednoczonym w szerszym stopniu określać politykę gospodarczą wobec Państwa Środka. Stanowisko USA w zrozumiały sposób musiało spotkać się z pozytywnym przyjęciem w Tokio. W czasie wizyty u sekretarza stanu, Cordella Hulla, ambasador japoński Hirosi Saito oświadczył, że „Japonia wysoko sobie ceni spokojny i rozsądny stosunek rządu amerykańskiego do zachodzących wydarzeń”. Hull zadeklarował wówczas, że „w chwili obecnej Stany Zjednoczone nie zamierzają podejmować żadnych kroków i w przyszłości będą się trzymać wytyczonego kursu polityki”³⁸⁰. Swoje stanowisko Amerykanie podtrzymali w czasie konferencji 19 państw w Brukseli, która odbyła się w listopadzie 1937 roku, wypowiadając się przeciw nakładaniu jakichkolwiek sankcji na Japonię. W tych spotkaniach nie uczestniczyli przedstawiciele japońscy i niemieccy. Stanowisko mocarstw rozmijało się z nastrojami społecznymi w tych krajach. Opinia publiczna, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, zdecydowanie potępiała działania Japonii³⁸¹. W Komunistycznej Partii Chin duże nadzieje wiązano ze Związkiem Sowieckim. W wywiadzie dla Edgara Snowa w lecie 1943 roku Mao potwierdził, iż miał nadzieję na to, że wykorzystując położenie strategiczne bazy rewolucyjnej w Chinach Północno-Zachodnich, uda się wciągnąć ZSRS do wojny z Japonią: „Wojna przeciwko japońskiemu militaryzmowi jest zadaniem o zasięgu światowym i Związek Sowiecki jako część tego świata nie mógłby pozostać przy tym neutralny”³⁸². Wysiłki dyplomatyczne Rządu Narodowego doprowadziły do zawarcia ze Związkiem Sowieckim paktu o nieagresji, podpisanego 21 sierpnia 1937 roku w Nankinie. Na mocy wspólnych uzgodnień do Chin zaczęła napływać pomoc sowiecka. Rosjanie dostarczyli m.in. ¹⁷⁹ W lipcu 1938 r. rząd Stanów Zjednoczonych ogłosił jedynie „moralne” embargo na dostawy samolotów dla Japończyków. Większość firm amerykańskich zignorowała jednak to zalecenie, nadal prowadząc swoje interesy z Japonią. Tylko niektóre koncerny zdecydowały się je respektować. Zakupy surowców o charakterze strategicznym oraz uzbrojenia w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w dużej mierze ułatwiały stronie japońskiej prowadzenie działań wojennych na obszarze Chin. USA wraz z Imperium Brytyjskim dostarczały Japonii 72% wszystkich materiałów i surowców niezbędnych do prowadzenia wojny (Historia najnowsza krajów Europy Zachodniej i Ameryki, 1918-1939, Warszawa 1965, s. 574, [za:] ibidem, s. 255-256). W 1937 r. Japonia importowała ze Stanów Zjednoczonych materiały strategiczne o łącznej wartości 168 min dolarów, a w następnym roku za 158 min dolarów. Stanowiło to ponad 70% całości eksportu USA do Japonii. Dane te wskazują, iż w pierwszych latach wojny z Chinami Japonia korzystała ze znacznego wsparcia finansowego i gospodarczego mocarstw zachodnich (T.A. Bisson, Policy in the Far East, 1939-1940, New York 1939, s. 85, [za:] R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 68). ³⁹⁰ L. Pastusiak, op. cit., s. 254. ³⁹¹ Według ankiety Gallupa w październiku 1937 r. aż 59% Amerykanów opowiadało się po stronie Chin, a tylko 1% po stronie Japonii. W 1940 r. już 77% respondentów popierało Chiny, a zaledwie 2% Japonię (ibidem, s. 256). ³⁹² O. Braun, op. cit., s. 283. \Oojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Front 165 885 samolotów różnych typów³⁸³. Warto porównać to z wkładem Stanów Zjednoczonych, które w pierwszych dwóch latach wojny udzieliły Chinom zaledwie 25 min dolarów kredytu spłacanego olejem tungowym. Z kolei Wielka Brytania przekazała pożyczkę kredytowo-eksportową w wysokości 3 min funtów szterlingów³⁸⁴. W pierwszym okresie wojny chińsko-japońskiej to właśnie Związek Sowiecki był w zasadzie jedynym krajem, który udzielił znaczącego wsparcia Chińczykom. Ocenia się, że w latach 1937-1945 pomoc sowiecka udzielona Chinom wyniosła 250 min dolarów³⁸⁵. Znaczna część tej sumy została przekazana w ciągu dwóch pierwszych lat wojny. Stany Zjednoczone dopiero pod koniec lat 30. zmieniły założenia swojej polityki wobec Państwa Środka. W lutym 1939 roku udzieliły pożyczki w wysokości 25 min dolarów. Warto dodać, iż nie nałożono jeszcze wówczas ograniczeń na handel amerykański z Japonią. Kolejne pożyczki napłynęły w marcu i we wrześniu 1940 roku i wyniosły odpowiednio 20 i 25 min dolarów. W listopadzie tego samego roku Amerykanie udzielili rządowi chińskiemu kredytu na sumę 100 min dolarów³⁸⁶. Wybuch wojny z Japonią przyspieszył konsolidację dotychczas zwalczających się sił chińskich. Na przełomie sierpnia i września 1937 roku ogłoszono umowę o zjednoczonym froncie antyjapońskim KMT i KPCh. Podstawą jego utworzenia były deklaracja partii komunistycznej z 15 lipca 1937 roku, którą rząd nankiński opublikował 22 września tego samego roku, oraz oświadczenie Chiang Kai-sheka. Zhou Enlai został przedstawicielem komunistów przy rządzie w Chongqingu. Wojska komunistyczne zostały przekształcone w VIII Armię chińskich sił zbrojnych³⁸⁷. Po ataku ³⁸³ A.J. K al i ag i n, Po nieznakomym dorogam. Wospominanija wojennogo sowietnika w Kitaje, Moskwa 1969, s. 66-70, [za:] R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 72. W marcu i lipcu 1938 r. Związek Sowiecki udzielił Chinom dwóch pożyczek, każda na sumę 50 min dolarów. Rok później udzielił kolejnej w wysokości 150 min dolarów. W. Rodziński podawał, iż pomoc sowiecka obejmowała działa, amunicję, czołgi i prawie 1300 samolotów bojowych. Broń ta zasilała wojska podlegle rządowi kuomintangowskiemu, nie docierała do komunistów chińskich. Od początku 1938 r. ponad 2 tys. lotników sowieckich wzięło udział w walkach przeciw Japończykom. Dodatkowo na terytoriach sąsiadujących z Mandżurią działała sowiecka Armia Dalekowschodnia. Stanowiła ona pośrednie wsparcie dla Chin, gdyż wstrzymywała siły japońskiej Armii Kwan-tuńskiej. Zob. W. Rodziński, Historia Chin, s. 654. Chen Li-fu i Sidney H. Chang podawali, iż w dwóch pierwszych latach wojny chińsko-japońskiej ZSRS udzielił Chinom znaczącego wsparcia w postaci ok. 1 tys. samolotów, 2 tys. lotników sowieckich oraz 500 doradców wojskowych (Chen Li-fu, Sidney H. Chang, The Storm Clouds Clear Over China, Hoover Institution Press, Stanford 1994, s. 126-127, [za:] J. Taylor, The Generalissimos Son. Chiang Ching-kuo and the Révolutions in China and Taiwan, Harvard University Press, Cambridge, MA-London 2000, s. 84). ³⁸⁴ B.A. Borodin, Pomoszcz Kitajskomu narodu w Antijaponskoj wojnie 1937-1941, s. 145--146, [za:] R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 73. ³⁸⁵ China Handbook, 1937-1945, Commercial Press, Shanghai 1946, s. 89, [za:] J. Taylor, op. cit., s. 84. ³⁸⁶ W. Rodziński, Historia Chin, s. 659. ³⁸⁷ Utworzono trzy dywizje: 115., dowódca Lin Biao; 120., dowódca He Long; 129., dowódca Liu Bocheng. Razem liczyły one na początku ok. 30 tys. żołnierzy. Pod koniec pierwszego roku wojny ich liczba wzrosła do 150 tys. Jesienią 1937 r. oddziały tych trzech dywizji rozpoczęły 166 Rozdział KII japońskim w 1937 roku podjęto decyzję o utworzeniu specjalnego Komitetu, na którego czele stanął minister obrony He Yingqin³⁸⁸. We wrześniu 1937 roku Komitet ukończył reorganizowanie chińskiej armii³⁸⁹. Utworzenie wspólnego frontu powodowało konieczność wypracowania głównych założeń przyszłej współpracy. KPCh zobowiązała się zaprzestać rewolucji zbrojnej oraz zrezygnować z przymusowej konfiskaty ziem obszarników. Armia Czerwona miała zostać podporządkowana dowództwu rządu centralnego. KMT wyraził zgodę na rozlokowanie w kilku miastach biur łączności KPCh. Komuniści mogli delegować swoich przedstawicieli do rządowych organów doradczych. Ponadto uzyskali zgodę na wydawanie w Chongąingu swojego pisma - „Dziennika Nowych Chin”³⁹⁰. Wojna potwierdziła znakomite przygotowanie Japończyków pod względem technicznym i organizacyjnym, w przeciwieństwie do wojsk chińskich, które były pozbawione jednolitego dowództwa i spójnej strategii prowadzenia działań wojennych. Wzajemne animozje pomiędzy KMT i KPCh prowadziły do osłabienia siły bojowej chińskiego oręża. Znając słabości swojej armii, Chiang Kai-shek zastosował strategię militarną określaną mianem „przehandlowywania obszaru w zamian za czas”³⁹¹. Polegało to na prowadzeniu walk partyzanckich, przy unikaniu starć z dużymi siłami wroga. Celem Chianga było wciągnięcie Japończyków w głąb Chin, gdzie można było dokonywać zbrojnych ataków przez niewielkie oddziały. Walka podjazdowa prowadziła do wytworzenia stanu, w którym Japończycy tylko formalnie panowali nad znacznymi obszarami, w rzeczywistości bowiem wiele terytoriów znajdowało się poza ich kontrolą. Znamienna wydaje się postawa samego Chiang Kai-sheka, który 19 listopada 1937 roku w wywiadzie z Tilmanem Durdinem z „New York Ti-mesa” powiedział: „Wróg nigdy nie uświadomił sobie, że terytorium Chin jest nie do zdobycia. Ono jest niezniszczalne. Dopóki choćby jedna miejscowość jest wolna od wroga, dopóty rząd nacjonalistyczny będzie górą”³⁹². W drugiej połowie 1937 roku wojska japońskie rozpoczęły ofensywę na południu Chin w następstwie odrzucenia przez Rząd Narodowy oferty złożonej przez wymarsz do Shaanxi, Hebei, Henanu oraz Shandongu, skąd miały przedostać się na tyły japońskie i rozpocząć walkę partyzancką (W. Rodziński, Historia Chin, s. 651). ³⁸⁸ Do zadań ministra obrony stojącego na czele Komitetu należało ustalanie jednolitej numeracji wojsk, opracowywanie nowych regulaminów w miejsce dotychczas stosowanych niemieckich i japońskich oraz powoływanie na stanowiska dowódcze ludzi lojalnych wobec generalissimusa (R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 64). ³⁸⁹ Ogółem armia liczyła 1910 tys. żołnierzy. Składała się z 176 dywizji piechoty, 20 brygad samodzielnych, ośmiu dywizji kawalerii, dziewięciu dywizji kawalerii i dziewięciu brygad kawalerii (A.J. Kaliagin, op. cit., s. 49, [za:] ibidem). W 1941 r. wojska chińskie liczyły ok. 350 dywizji. Japończycy dla porównania dysponowali 25 dywizjami i 25 brygadami samodzielnymi. Zob. R. Sławiński, Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, s. 65. ³⁹⁰ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 293. ³⁹¹ H.K. Tong, President Chiang Kai-shek: An Abridged Biography, Taipei 1972, s. 2-3, [za:] M. Bankowicz, Demokraci i dyktatorzy..., s. 96. ³⁹² B. Crozier, The Man who lost China. The First Full Biography of Chiang Kai-shek, Angus & Robertson, London 1977, s. 202. 'oJojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Front 167 władze w Tokio. Japończycy przedstawili wcześniej Chiang Kai-shekowi zbiór propozycji obejmujących wspólne uderzenie na komunistów, zawarcie porozumienia gospodarczego, uznanie Mandżukuo oraz nadanie specjalnego statusu Chinom Północnym. Zwłaszcza ostatni punkt budził sporo kontrowersji, gdyż rząd nankiński od dawna wyrażał pogląd o niepodzielności chińskiego terytorium³⁹³. W wyniku ofensywy wojsk japońskich Rząd Narodowy musiał opuścić Nankin, przenosząc się do Wuhanu. Pierwsza faza wojny chińsko-japońskiej zakończyła się upadkiem Nankinu 13 grudnia 1937 roku. Japonia kontrolowała już wówczas pięć prowincji północnych, Szanghaj oraz Nankin. W tym ostatnim mieście Japończycy dokonali masakry chińskich żołnierzy i ludności cywilnej. Prawdziwa rzeź trwała przez sześć tygodni do początku lutego 1938 roku. W jej trakcie śmierć poniosło około 300 tys. osób³⁹⁴. W odpowiedzi na te wydarzenia Kuomintang zwołał w marcu w Wuchangu kongres narodowy, podczas którego przyjęto Program wojny o przetrwanie i rekonstrukcję narodową. Przywołano słynne trzy zasady ludu sformułowane przez Sun Yatsena. Uczestnicy kongresu wybrali Chiang Kai-sheka na stanowisko dyrektora generalnego KMT. Zatwierdzono wówczas powołanie Ligi Młodych Trzech Zasad Ludowych, która miała pozyskiwać zwolenników Partii Narodowej wśród młodych ludzi³⁹⁵. Kolejna faza wojny trwała do połowy maja 1938 roku. W sierpniu Japończycy przystąpili do bitwy o Wuhan. Ostatecznie miasto upadło 25 października. Rezydujący tam chiński Rząd Narodowy w połowie października przeniósł się do Chon-gąingu, położonego w Sichuanie. 22 października wojska japońskie zajęły Kanton, a 10 lutego 1939 roku wyspę Hainan. Od tej pory wszelkie kontakty ze światem zewnętrznym utrzymywano za pośrednictwem francuskich Indochin oraz brytyjskiej Birmy³⁹⁶. Sukcesy militarne Japonii w Chinach nie doprowadziły jednak do uległości Chiang Kai-sheka, który w dalszym ciągu odmawiał przyjęcia japońskich warunków. Operując hasłem „Azja dla Azjatów”, próbowano nakłonić władze chińskie do podjęcia działań, które eliminowałyby całkowicie wpływy mocarstw zachodnich z Państwa Środka. Japończycy jednocześnie oferowali Chinom miejsce w pakcie antyko-minternowskim. Zawarcie pokoju z Chinami było pożądane, gdyż nadmiernie rosły koszty prowadzenia wojny. Wysiłki Japonii nie odniosły jednak zamierzonych skutków. Chiang nie wierzył deklaracjom Tokio. 26 grudnia 1938 roku oznajmił: „Musi-my zrozumieć, że odrodzenie Chin głoszone przez Japończyków oznacza zniszczenie ³⁹³ Hsiang-hsiang Wu, Dierci zhong-ri zhanhzheng shi (Druga wojna chińsko-japońska), Zonghe Yuekan, Tajpej 1973-1974, s. 369-380, [za:] Nowożytna historia Chin, s. 177. ¹⁹⁴ Szerzej na ten temat: I. Chang, The Rape of Nanking. The Forgotten Holocaust of World War II, BasicBooks, New York 1997. ¹⁹⁵ An Outline History of China, s. 616-617. ³⁹⁶ B.G. Sapożnikow, Japono-kitajskaja wojna i kolonialnaja politika Japonii w Kitaje, Moskwa 1970, s. 67-73; F.F. Liu, A Military History, s. 201-206; F. Dorn, The Sino-Japanese War, s. 177-178; R. Wagner, Chiny 1931-1941, Warszawa 1995, s. 30-35, [za:] J. Polit, Smutny kontynent. Z dziejów Azji wschodniej w XX wieku, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2002, s. 256-257. 168 Rozdział XII niepodległych Chin i stworzenie Chin zniewolonych. Tak zwany nowy porządek zostanie stworzony, gdy Chiny zostaną przekształcone w naród niewolników, złączony ze sfabrykowanym przez Japończyków Mandżukuo”³⁹⁷. Niemożność porozumienia z Chiang Kai-shekiem skłoniła władze w Tokio do utworzenia konkurencyjnego wobec Kuomintangu rządu, z Wang Jingweiem na czele. W 1938 roku nowe władze ulokowały się w zdobytym przez Japończyków Nanki-nie, powołując do życia Narodowy Rząd Chiński. Byt tego rządu opierał się wyłącznie na gwarancjach Japonii. Nie dziwiły więc deklaracje Wanga opowiadającego się za ścisłą współpracą z Tokio. Warto zaznaczyć, iż nowy rząd był wyraźnie antykomunistyczny, czemu dawał wielokrotnie wyraz, ostro potępiając sojusz Kuomintangu z Komunistyczną Partią Chin. Rząd ten nigdy nie uzyskał jednak powszechnego poparcia społecznego. Określano go najczęściej mianem kolaboracyjnego. Sam Wang był uważany za zdrajcę ojczyzny. Zmarł w Japonii w 1944 roku. 3 listopada 1938 roku rząd japoński ogłosił wprowadzenie w Azji Wschodniej „nowego ładu”, który miał się opierać na trzech filarach: Japonii, Mandżukuo oraz Chinach, reprezentowanych przez rząd kolaboracyjny w Nankinie. Proklamowanie „nowego ładu” w Azji nie wywołało szerszego odzewu mocarstw. Jedynie Stany Zjednoczone zadeklarowały poparcie dla rządu Chianga i wypowiedziały w listopadzie amerykańsko-japoński układ o handlu i nawigacji z 1911 roku³⁹⁸. Pomimo utworzenia wspólnego frontu pomiędzy KMT a KPCh pojawiła się różnica zdań na temat charakteru władzy politycznej. Komunistyczna Partia Chin domagała się większego udziału we władzy, próbując przełamać monopol Partii Narodowej. W 1936 roku w partia komunistyczna liczyła 20 tys., dwa lata później 200 tys., a w 1940 roku już 800 tys. członków. Pod koniec wojny liczba ta wzrosła do 1,2 min. O ile w 1940 roku w oddziałach komunistycznych służyło 500 tys. żołnierzy, to w momencie zakończenia II wojny światowej liczba ta była dwukrotnie wyższa³⁹⁹. Sukcesy komunistów w tym względzie wynikały przede wszystkim z postawy społeczeństwa, które chciało podjąć walkę z Japończykami o wyzwolenie narodowe. KPCh wykorzystała zaistniałą sytuację, mobilizując ludność, szczególnie na wsi, do walki z agresorem. Warto zaznaczyć, iż partia komunistyczna przez wielu obywateli chińskich była postrzegana jako ta siła, która najlepiej zagwarantuje ich prawa. „KPCh reprezentowała już wówczas narodowy komunizm, a nie Komintern, a jej doktrynę ukształtowały doświadczenia zdobyte podczas działalności na wsi oraz włączenie się intelektualistów do wielkiego planu zbawiania świata”⁴⁰⁰. Działania zmierzające do zbudowania własnego zaplecza znajdowały się w centrum zainteresowania komunistów. Mao Zedong koncentrował się przede wszystkim ³⁹⁷ O.E. Clubb, Twentieth Century China, New York 1964, s. 227, [za:J J. Polit, op. cit., s. 257--258. ³⁹⁸ K. Michałek, op. cit., s. 377. ³⁹⁹ J.P. Harrison, op. cit., s. 77-78. ⁴⁰⁰ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 294-295. V?ojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Front 169 na zdobywaniu jak najszerszego poparcia społecznego. Walka z Kuomintangiem i Japończykami była wpisana w schemat takiego myślenia. Potwierdza to opinia wyrażona przez Mao w tajnym memorandum przesłanym do jego tajnych służb wywiadowczych pod koniec 1938 roku: „Wojna chińsko-japońska dała Komunistycznej Partii Chin doskonałą sposobność do wzrostu. Nasza polityka w siedemdziesięciu procentach jest poświęcona naszej ekspansji, w dwudziestu do rozprawienia się z Kuomintangiem i w dziesięciu do walki z Japończykami”⁴⁰¹. Warto zaznaczyć, że KPCh rozbudowywała od kilku lat sprawnie działającą siatkę wywiadowczą w Partii Narodowej, przenikając do jej struktur rządowych oraz wojskowych. Wiedza ta miała duże znaczenie w związku z rozstrzygającym starciem. Mao mówił, że siły komunistyczne powinny przeprowadzić akcje w Chinach Środkowych, powinny także odciąć komunikację oddziałów Rządu Narodowego w poszczególnych sektorach, a następnie izolować i rozpraszać je aż do czasu, gdy pojawi się możliwość przejścia do kontrofensywy i „wyrwania przywództwa z rąk Kuomintangu”⁴⁰². Współpraca KMT i KPCh od początku nie miała szans powodzenia. Dodatkowo ten nienajlepszy stan pogorszył się po upadku Wuhanu. W kierownictwie Kuomintangu przeważyła opinia, iż głównym wrogiem jest KPCh, a dopiero w następnej kolejności Japończycy. W maju 1939 roku rozpoczęto działania zmierzające do ustanowienia blokady Okręgu Pogranicznego Shaanxi-Gansu-Ningxia w celu odizolowania głównej kwatery KPCh od innych Okręgów Wyzwolonych. Od końca 1939 roku coraz częściej dochodziło do zbrojnych starć pomiędzy oddziałami zwaśnionych stron. W styczniu 1941 roku w południowej części Anhui wojska kuomin-tangowskie w liczbie 80 tys. zaatakowały jednostkę kwatery głównej Nowej Czwartej Armii, liczącej zaledwie 10 tys. osób. Z okrążenia wyrwało się zaledwie tysiąc osób, 2 tys. poniosło śmierć. Resztę wzięto do niewoli, w tym dowódcę Nowej Czwartej Armii, Ye Tinga⁴⁰³. Partia komunistyczna potępiła działania Kuomintangu, odmawiając jednocześnie Chiang Kai-shekowi żądającemu rozwiązania Nowej Czwartej Armii. Wydarzenie to, znane jako incydent Nowej Czwartej Armii, stanowiło punkt przełomowy. Sojusz dwóch chińskich partii przeszedł do historii: „Zjednoczony front był korzystny dla obu stron i żadna z nich nie obwieściła jego końca, choć stał się faktem”⁴⁰⁴. W latach 40. wojna w Europie weszła w nową fazę. Rzesza Niemiecka i inne państwa Osi kontrolowały ogromne obszary. W Waszyngtonie już w listopadzie 1940 roku zdecydowano się wprowadzić poprawki do ustawy o neutralności. Zezwolono, aby państwa walczące nabywały amerykańskie uzbrojenie, pod warunkiem, że przewiozą je do swoich krajów na własnych okrętach. W marcu 1941 roku wprowadzono ⁴⁰¹ R. Deacon, The Chinese Secret Service, Ballantine Books, New York 1974, s. 258. ⁴¹¹² Ibidem. ⁴⁰³ W. Rodziński, Historia Chin, s. 658. ⁴⁰⁴ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 297. 170 Rozdział KII ustawę o „przekazaniu uzbrojenia w formie pożyczki dzierżawy” (Lend-Lease Act), zobowiązującą rząd amerykański do udzielenia pomocy państwom, których obrona była istotna także dla obrony ich własnego kraju. Ustawą tą zostały objęte również Chiny. W lecie 1940 roku Franklin D. Roosevelt zwyciężył po raz trzeci z rzędu w wyborach prezydenckich w USA. Oznaczało to odejście od polityki izolacjonistycznej. Argumentem za kontynuacją tej strategii stały się wydarzenia z połowy 1941 roku, kiedy Niemcy zaatakowały Związek Sowiecki. Od tego momentu do Moskwy zaczęła napływać pomoc z Wielkiej Brytanii i USA. Kontynuacją tej polityki było stworzenie wspólnej koalicji antyhitlerowskiej. 14 sierpnia 1941 roku Stany Zjednoczone i Wielka Brytania podpisały na pokładzie pancernika „Książę Walii” deklarację zwaną Kartą atlantycką, w której określono zasady prowadzenia wojny, jak również wizję przyszłego ładu powojennego. Przedłużająca się wojna w Chinach stawiała w trudnym położeniu Japonię. Wysyłanie na kontynent kolejnych dywizji nie rozwiązywało problemu. Koszty prowadzenia działań wojennych sięgały zawrotnej sumy 5 min dolarów dziennie⁴⁰⁵. W tej sytuacji Japończycy zdecydowali się na rozszerzenie akcji militarnych na inne obszary⁴⁰⁶. 7 grudnia 1941 roku zaatakowali amerykańską bazę wojenną Pearl Harbour na Hawajach. Dzień później Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Japonii. Atak na Pearl Harbour przekształcał dotychczasową wojnę europejską w konflikt o zasięgu światowym. 11 grudnia władze niemieckie i włoskie wypowiedziały wojnę Stanom Zjednoczonym. 1 stycznia 1942 roku w Waszyngtonie 26 państw podpisało Deklarację Narodów Zjednoczonych, w której zobowiązano się do użycia swoich zasobów wojskowych i gospodarczych przeciw tym krajom Osi, z którymi dany rząd toczył wojnę. W budowie koalicji przeciwko państwom Osi uczestniczyły również Chiny. Przystąpienie USA do wojny oznaczało zmiany we wzajemnych stosunkach ame-rykańsko-chińskich. W dniach 9-10 grudnia 1941 roku Chiński Narodowy Rząd wypowiedział wojnę państwom Osi. W założeniach Amerykanów to właśnie Chiny miały stać się po wojnie ich najważniejszym sojusznikiem na Dalekim Wschodzie. Roosevelt, kreśląc wizję powojennego ładu, zakładał, że trzy zwycięskie mocarstwa -Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja wraz z Chinami „odgrywałby rolę dyrektoriatu świata, broniąc pokoju przed potencjalnymi złoczyńcami, którymi - jak uważał - najprawdopodobniej mogły okazać się Niemcy. Koncepcja ta przeszła do historii pod nazwą »Czterech Policjantów«”⁴⁰⁷. ⁴⁰⁵ J. Po lit, op. cit., s. 205. ⁴⁰⁶ 25 grudnia 1941 r. Japończycy zajęli Hongkong, 2 stycznia 1942 r. opanowali Manilę, stolicę Filipin, 11 stycznia wylądowali na Celebes, 15 lutego zajęli Singapur, 8 marca Birmę, 9 marca Jawę, a 23 marca Wyspy Andamańskie. ⁴⁰⁷ H. Kissinger, Dyplomacja, przel. S. Gąbiński, G. Woźniak, I. Zych, Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa 1996, s. 429. \Oojna z najeźdźcą japońskim ( 1937-1945). Drugi Zjednoczony 1'ront 171 Jeszcze przed atakiem japońskim na Pearl Harbour USA przysłały do Chin jednostki tajnego lotnictwa, złożone w dużej mierze z urlopowanych żołnierzy amerykańskich, którzy walczyli jako najemnicy w obronie Chongqingu. Dowództwo nad „Latającymi Tygrysami” objął emerytowany lotnik amerykański kapitan Claire Chennault. Wkrótce z tych oddziałów utworzono 14. Flotę Lotniczą USA, której zadaniem były naloty na japońskie linie komunikacyjne⁴⁰⁸. Po utworzeniu wspólnego frontu ożywiły się również kontakty pomiędzy Amerykanami a chińskimi komunistami. W listopadzie 1937 roku na tereny wyzwolone przybył kapitan Evans Fordyce Carlson, asystent attaché marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych w Chinach. Oficjalnym celem jego wizyty było „przekonanie się, jak w rzeczywistości sprawdzają się legendy o komunistycznej wojnie partyzanckiej, prowadzonej przeciwko Japończykom”⁴⁰⁹. W rzeczywistości był on oficerem wywiadu amerykańskiej marynarki wojennej i zbierał informacje na temat konfliktu chiń-sko-japońskiego. Jego misja była konsultowana z samym prezydentem Rooseveltem. Carlson dwukrotnie wizytował Rejon Pograniczny oraz bazy partyzanckie komunistów na tyłach wojsk japońskich. 7 maja 1938 roku powrócił do Hankou. W swoich wypowiedziach wyrażał poparcie dla KPCh i VIII Armii. Wywołało to duże zaniepokojenie w Waszyngtonie. W rezultacie Carlson został szybko zdymisjonowany. Po powrocie do USA przedstawił prezydentowi raport ze swoich obserwacji⁴¹⁰. Kolejnym Amerykaninem, który miał możliwość poznania kierownictwa KPCh, był attaché wojskowy USA przy rządzie Chiang Kai-sheka, Joseph Warren Stilwell, który w styczniu 1938 roku poznał osobiście w Hankou Zhou Enlaia i Ye Jianyinga. Bliskie ⁴⁰⁸ Na froncie chińsko-japońskim od połowy 1943 r. w charakterze pilota bojowego walczył, jako gość 14. Folty Lotniczej USA, jedyny Polak Witold Urbanowicz (1908-1996). Przebywał tam do połowy 1944 r., kiedy to powrócił do Europy. Wcześniej brał udział m.in. w bitwie o Anglię. Po śmierci mjr. Zdzisława Krasnodębskiego dowodził do końca bitwy słynnym 303. Dywizjonem Myśliwskim. Swoje wspomnienia z pobytu w Państwie Środka zawarł w książce: W. Urbanowicz, Ogień nad Chinami, Wydawnictwo Znak, Kraków 1963. ⁴⁰⁹ B. W. Tuchman, Stilwell and the American Experience in China 1911-1945, New York 1971, s. 176, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 97. ⁴¹⁰ W Stanach Zjednoczonych Carlson zajmował się publicystyką, napisał m.in. The Chinese Army. Its Organisation and Military Efficiency (Chińska Armia. Jej organizacja i militarna efektywność) oraz Twin Stars of China. A Behind-the-Scenes Story of Chinas Valiant Struggle for Existence by U.S. Marine Who Lived and Moved with the People (Bliźniacze gwiazdy Chin. Historia o kulisach bohaterskiej walki Chin napisana przez amerykańskiego żołnierza piechoty morskiej, który żył i podróżował wraz z ludem). Książki te, oprócz znacznych walorów poznawczych, zawierały wiele uproszczeń. Carlson wyżej cenił siłę bojową armii komunistycznej aniżeli kuomintan-gowskiej. W samych pozytywach wypowiadał się na temat ludzi przewodzących Komunistycznej Partii Chin, w szczególności o Mao Zedongu i Zhu De. Z. Góralczyk, op. cit., s. 97-100; więcej na temat biografii E.F. Carlsona zob. K.E. Shewmaker, Americans and Chinese Communists, 1927--1945. A Persuading Encounter, Cornell University Press, Ithaca-London 1971, s. 100-104. 172 Rozdział KII kontakty z przedstawicielami KPCh utrzymywano w trój mieście Wuhan (Hankou--Hanyang-Wuchang)⁴¹¹. W latach 40. intensywność tych spotkań bardzo wzrosła⁴¹². Spotkania z przybywającymi na tereny wyzwolone Amerykanami stworzyły dobry klimat do nawiązania ściślejszej współpracy. Po ataku wojsk niemieckich na ZSRS w kierownictwie KPCh coraz częściej dyskutowano na ten temat. Pojawiły się nawet opinie przychylne Stanom Zjednoczonym. W prasie komunistycznej wzywano Waszyngton do podjęcia działań zbrojnych przeciwko państwom Osi. Wraz z ocieplaniem stosunków między KPCh a USA następowało pogorszenie relacji z Moskwą. Było to w dużej mierze wynikiem podpisania 13 kwietnia 1941 roku paktu o nieagresji (na pięć lat) przez Związek Sowiecki i Japonię⁴¹³. Wkrótce też Moskwa zaczęła stawiać KPCh żądania ograniczenia działań militarnych przeciw Japończykom. To posunięcie oznaczało wycofanie się Rosjan z polityki popierania Chin. Po zawarciu układu z Japonią ustała również pomoc sowiecka. KPCh musiała szybko przeorientować założenia swojej polityki zagranicznej. W wielu miejscach zaczęły się pojawiać przychylne wypowiedzi na temat Stanów Zjednoczonych. Sam Mao Zedong nie krył swej sympatii dla tego kraju. W 1944 roku w rozmowie z Piotrem Władimirowem powiedział, że „Polityka USA to dla Chin sprawa pierwszorzędnej wagi”. Podczas ⁴¹¹ Spotkania Amerykanów z przedstawicielami Komunistycznej Partii Chin w trójmieście Wuhan odbywały się w okresie od grudnia 1937 r. do października 1938 r„ tj. gdy do Hankou została przeniesiona stolica Chin oraz siedziba rządu centralnego Chiang Kai-sheka w następstwie zajęcia Nankinu przez Japończyków. Po zajęciu Wuhanu w październiku 1938 r. przez wojska japońskie Rząd Narodowy przeniósł się do Chongqingu. W Hankou znajdował się konsulat generalny Stanów Zjednoczonych. Po ewakuacji ambasady USA z Nankinu konsulat ten przekształcono w ambasadę amerykańską, akredytowaną przy Rządzie Narodowym. W Hankou utworzono również oficjalne przedstawicielstwo VIII Armii Polowej pod kierownictwem Zhou Enlaia. Istniała zatem możliwość nawiązywania bliższych kontaktów pomiędzy USA i KPCh (Z. Góralczyk, op. cit., 101-102). ⁴¹² W latach 40. wzrosła intensywność kontaktów amerykańskich z przedstawicielami KPCh. Anna Louise Strong wizytowała już wcześniej Rejon Pograniczny. Wrażenia ze swoich podróży zawarła w książce One Fifth of Mankind (Jedna piąta ludzkości), w której z uznaniem odniosła się do przywództwa KPCh. Innym Amerykaninem, który przebywał (od 1937 r.) na terytoriach wyzwolonych, był Haldore Hanson, korespondent Associated Press w Pekinie. W książce Human Endevour (Ludzki wysiłek) przedstawił wydarzenia z okresu wojny japońsko-chińskiej widzianej własnymi oczyma. Ernest Hemingway również nawiązał kontakt z chińskimi komunistami. W 1941 r. w Chongqingu rozmawiał z Zhou Enlaiem. Pomiędzy 10 a 18 listopada 1940 r. w Rejonie Pogranicznym przebywał amerykański misjonarz prezbiteriański, Stanton Lauterschlager. Na miejscu przeprowadził rozmowy z przywódcami KPCh (m.in. z Zhu De). Swoje wspomnienia z pobytu w Chinach zawarł w broszurze Far West in China (Daleki Zachód w Chinach). W drugiej połowie 1942 r. na terenach wyzwolonych znajdujących się pod kontrolą VIII Armii Polowej znalazł się amerykański kupiec, Grey Martel Hall. Efektem jego obserwacji był raport przygotowany dla Departamentu Stanu, złożony w Ambasadzie Stanów Zjednoczonych w Chongqingu 4 marca 1943 r. Hall podkreślał bardzo dobre warunki socjalne i ekonomiczne na kontrolowanych przez komunistów terenach. Wspomniał o dobrym wyszkoleniu i zdyscyplinowaniu VIII Armii (ibidem, s. 103-112). ⁴¹³ B. Crozier, op. cit., s. 266. 'óJojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Front 173 nocnej dyskusji z nim dodał, iż „Stanowisko Ameryki ma ogromne znaczenie dla naszej przyszłości”⁴¹⁴. Na początku lat 40. do Chongqingu przybyła nowa grupa Amerykanów zasilająca sztab ambasady Stanów Zjednoczonych. Wśród nowo przybyłych znalazł się John P. Davies, który został II sekretarzem ambasady i doradcą politycznym generała Josepha Warrena Stilwella będącego dowódcą wojsk amerykańskich w Chinach oraz szefem sztabu wojsk Chiang Kai-sheka. Od tej pory Stilwellowi mieli podlegali również lotnicy dowodzeni przez Chennaulta. W kontekście określania powojennego ładu w Azji Wschodniej administracja amerykańska wyraźnie optowała na rzecz rządu Chiang Kai-sheka, pomimo często napływających negatywnych opinii na jego temat. Stilwell - podobnie wielu innych Amerykanów - dostrzegał, iż Chiang był bardziej zainteresowany walką z komunistami niż z Japończykami. Również zasady, na których opierał się rząd generalissimusa, nie były dość czytelne. Często o Chiangu mówiono jako o człowieku pełnym sprzeczności, co potwierdzają opinie blisko z nim współpracujących Amerykanów. Chennault pozytywnie wypowiadał się na jego temat: „generalissimus jest jednym z dwóch czy trzech największych wojskowych i politycznych przywódców współczesnego świata”, który „nigdy nie złamał danego mi zobowiązania czy obietnicy”. Całkiem odmienny pogląd na osobę Chianga miał z kolei Stilwell, który twierdził, że „jest on zmiennym, wykrętnie nierzetelnym, starym sukinsynem, który nigdy nie dotrzymuje słowa”⁴¹⁵. Należy jednak podkreślić, że generał nie miał najlepszego zdania o całym przywództwie Partii Narodowej. Wykluczał możliwość skutecznego działania w sytuacji, gdy Chiang pozostawał u władzy⁴¹⁶. W planach Chianga nie było miejsca dla komunistów. Liczył, iż dzięki dostawom sprzętu z zagranicy rozstrzygnie losy wojny domowej na własną korzyść, jednak polityka ta była coraz bardziej oderwana od rzeczywistości. Chiang nie doceniał przeciwnika. Brak odpowiednich rozstrzygnięć w zakresie reformowania kraju powodował duże rozbieżności. Chiang sukcesywnie tracił poparcie społeczeństwa. Ten obszar szybko zagospodarowywali komuniści. Za pośrednictwem Stilwella w 1942 roku doszło w Chongqingu do pierwszych oficjalnych rozmów KPCh z Amerykanami. Początkowo rozmówcą Johna P. Daviesa był tylko Zhou Enlai. 20 listopada 1942 roku w Chongqingu we wspólnym spotkaniu uczestniczyło już więcej osób. Amerykanów reprezentowali John C. Vincent i John S. Service, natomiast KPCh - Zhou Enlai i Lin Biao. Komuniści chińscy domagali się uznania wojsk komunistycznych za wojska sojusznicze walczące z faszyzmem. Postulowali również, by pomoc amerykańska w większym stopniu zasilała komunistów⁴¹⁷. W następnych miesiącach miały miejsce kolejne spotkania. ⁴¹⁴ P. Władimirów, op. cit., s. 238, zapis z dnia 21 stycznia 1944 r. ⁴¹⁵ B.W. Tuchman, Stilwell and the American Experience in China, 1911-1945, New York 1971, s. 371, [za:] J. Polit, Chińska wojna domowa 1946-1949, „Arcana” (Kraków) 1996, nr 2 (8), s. 54. ⁴¹⁶ J.W. Stilwell, The Stilwell Papers, Foreign Languages Press, Beijing 2003, s. 287-288. ⁴¹⁷ Z. Góralczyk, op. cit., s. 127. 174 Rozdział XII Pomimo prowadzonych z KPCh rozmów w Waszyngtonie przeważali zwolennicy popierania Chianga. Informacje docierające z Chin na temat Rządu Narodowego oraz groźby wybuchu wojny domowej były najczęściej ignorowane⁴¹⁸. Załamanie się frontu antyjapońskiego groziło wielką katastrofą. Potwierdzeniem obranego wcześniej kierunku polityki amerykańskiej było wystosowanie przez prezydenta Roose-velta zaproszenia dla Chianga na konferencję do Kairu w listopadzie 1943 roku⁴¹⁹. W obradach zainicjowanych 22 listopada wzięli udział przedstawiciele Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Chin. Stronę amerykańską reprezentował prezydent Franklin Delano Roosevelt, brytyjską premier - Winston Churchill, a chińską - Chiang Kai-shek. Uczestnikom konferencji towarzyszyło liczne grono doradców. Głównym tematem rozmów było ustalenie wspólnego stanowiska wobec Japonii. Projekt komunikatu przygotowanego przez strony amerykańską i chińską zawierał następujący zapis: „terytoria, takie jak: Mandżuria, Tajwan i Peskadory będą przy ⁴¹⁸ Narastające rozbieżności pomiędzy Chiangiem a Stilwellem wywołały zaniepokojenie w Waszyngtonie. W rezultacie do Chongqingu przybył doradca prezydenta Roosevelta, Lauchlin Currie. Stilwell krytykował Chianga za prowadzenie własnej polityki. Był on jednak nieco naiwny w swoich osądach. Mając wybujałe ambicje, chciał odgrywać pierwszoplanową rolę na terytorium Chin. Jakub Polit scharakteryzował Stilwella w następujących słowach: „Przysłany do Chongqingu jako doradca generał Joseph Stilwell, zarazem naiwny i ambitny, chciał odegrać w Chinach rolę równą Eisenhowerowi w Europie i MacArthurowi na Pacyfiku; nie rozumiał, że w przeciwieństwie do tamtych, nie dowodzi Amerykanami i liczyć się musi z obcym rządem”. Stilwell domagał się większego zaangażowania Chianga w wojnie przeciw Japonii, niejednokrotnie w ostrych słowach krytykując rząd kuomintangowski. W czerwcu 1943 r. Davies, będąc w Waszyngtonie, przedstawił generałowi Stilwellowi raport na temat sytuacji w Chinach. Davies zauważał w nim, że istniejący konflikt pomiędzy KMT i KPCh może doprowadzić do wybuchu wojny domowej. Dostrzegał także możliwość zbliżenia komunistów ze Związkiem Sowieckim, w którym mogliby oni upatrywać ewentualnego sojusznika w ostatecznej rozgrywce z Kuomintangiem. Davies wyrażał swoje obawy, pytając, czy Chiang jest w stanie środkami wyłącznie militarnymi pokonać komunistów chińskich. W kolejnym raporcie z 31 grudnia 1943 r. sugerował, by Stany Zjednoczone nie opowiadały się jednoznacznie za Chiangiem. Dowodził, iż trzeba być gotowym do zmiany dotychczasowej polityki amerykańskiej w Chinach (J. Polit, op. cit., s. 129-130, 258). Nie tylko Davies dostrzegał realną groźbę wybuchu rewolucji w Chinach. Także bliski współpracownik Chianga Claire Chennault w liście do prezydenta Roosevelta pisał: „reżim jenański ma świetną szansę wyjść zwycięsko” {Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. 1944: China, vol. VI, Department of State Publication 8229, Washington 1967, s. 158-160, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 136). 15 stycznia 1944 r. Davies przedłożył gen. Stilwellowi raport, w którym apelował po raz kolejny o wysłanie obserwatorów amerykańskich do Yańanu. Kopie tych listów otrzymali również dwaj doradcy prezydenta USA, Currie oraz Harry Lloyd Hopkins. Wniosek zyskał poparcie Hopkinsa i samego prezydenta Roosevelta. Sprzeciw wobec tego pomysłu wyraził jednak Chiang Kai-shek, który zgodził się jedynie na przyjazd amerykańskich dziennikarzy do Yan’anu. 17 maja i we wrześniu 1944 r. do Yan’anu przybyli w dwóch grupach dziennikarze ze Stanów Zjednoczonych oraz inni dziennikarze zachodni piszący na łamach pism amerykańskich. Wśród wizytujących Yańan byli również dziennikarze kuomintangowscy. ⁴¹⁹ R. Holland, European Decolonization 1918-1981, London 1989, s. 52, [za:] W. Mazur-czak, Kolonializm i wojna. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie II wojny światowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999, s. 285-286. 'óJojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczeń'} Front 175 wrócone Chinom”. Delegat brytyjski nalegał, by zmienić sformułowanie „będą przywrócone” na „Japonia zrzeknie się tych terytoriów”⁴²⁰. Propozycja ta jednak nie zyskała uznania pozostałych uczestników konferencji. 26 listopada ogłoszono komunikat końcowy, w którym stwierdzono, iż Japonii zostaną odebrane wszystkie wyspy na Pacyfiku, którymi zawładnęła albo które okupowała od początku I wojny światowej oraz że zwróci Republice Chińskiej Mandżurię, Formozę (Tajwan) i Peskadory⁴²¹. 24 grudnia 1943 roku prezydent Roosevelt w przemówieniu do narodu amerykańskiego stwierdził, że: „Przyjęte postanowienia są oparte na zasadach prostych i elementarnych: oznaczają one, że trzeba zwrócić skradziony majątek jego prawowitemu właścicielowi”⁴²². Chiny już wcześniej wyrażały swoją chęć odzyskania okupowanych przez Japonię terytoriów. W kwietniu 1938 roku Chiang Kai-shek oświadczył, że Chiny są zdecydowane odzyskać Tajwan po zakończeniu wojny⁴²³. Wraz z formalnym wypowiedzeniem wojny Japonii pod koniec 1941 roku Chiny ogłosiły zerwanie wszelkich układów chińsko-japońskich, co oznaczało, że traktat z Shimonoseki, który stanowił podstawę okupowania Tajwanu i Peskadorów przez Japończyków, w oczach Rządu Narodowego utracił moc prawną. 20 czerwca 1944 roku do Chongqingu przybył amerykański wiceprezydent, Henry A. Wallace. Wcześniej zatrzymał się w Moskwie, gdzie poinformował Józefa Stalina o zamiarach przeprowadzenia mediacji między chińskimi ugrupowaniami. Celem jego wizyty w Chinach było nakłonienie Chianga do zaprzestania walk z komunistami i podjęcia dalszych akcji zbrojnych przeciw Japonii. W czasie rozmów z Chiangiem ustalono, iż do Yananu zostanie wysłana amerykańska grupa obserwatorów⁴²⁴. Chiang z kolei zdołał przekonać wiceprezydenta USA o konieczności odwołania dwóch wrogich mu osób, Josepha W. Stilwella i ambasadora Clarencea E. Gaussa. Sprzeciw wobec tej propozycji zgłosiło jednak Kolegium Szefów Połączonych Sztabów amerykańskich sił zbrojnych, które poparło jednocześnie kandydaturę ⁴²⁰ China and the Question of Taiwan, Documents and Analisis, red. Hung-dah Chiu, Washington 1973, dok. 11, s. 205-207, [za:] B. Sech, Tajwan w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych (1945-1982), PWN, Warszawa-Łódź 1986, s. 41-42. ⁴²¹ China and the Question..., dok. 12, s. 207; „Zbiór Dokumentów” (Warszawa) R. 1946, nr 9, s. 248, [za:] B. Sech, op. cit., s. 42. ⁴²² Cyt. za „Narodnyj Kitaj” 1954, 16 X, nr 20, s. 41, [za:] A. Halimarski, Spór o Tajwan, Ki W, Warszawa 1986, s. 46. ⁴²³ „Peking Review” 1961, 14 VII, nr 28, s. 8- 9, [za:] A. Halimarski, op. cit., s. 45. ⁴²⁴ Amerykańska Grupa Obserwatorów (18 osób), zwana popularnie Dixie Mission, przybyła do Yańanu w dwóch turach: 22 lipca i 5 sierpnia 1944 r. Grupę tworzyli amerykańscy oficerowie, wojskowi eksperci, przedstawiciele Departamentu Stanu akredytowani w Chongqingu na stanowiskach II sekretarzy ambasady Stanów Zjednoczonych. Dowódcą misji został płk David D. Barret. W składzie misji znaleźli się m.in. John P. Davies oraz John S. Service. Organizacyjnie grupa obserwatorów podlegała sztabowi gen. Stilwella i amerykańskiemu attaché wojskowemu w Chongqingu. Grupa miała ocenić siły komunistów i ich przydatność do walki z Japończykami. Obserwatorzy mieli również określić możliwości nawiązania współpracy pomiędzy Kuomintan-giem a KPCh. 176 Rozdział XII Stilwella na stanowisko dowódcy wszystkich chińskich sił zbrojnych. Po zaaprobowaniu tej propozycji 6 lipca przez Roosevelta Chiang poprosił o przysłanie specjalnego emisariusza do Chin w celu poprawy relacji między nim a Stilwellem. W tej sytuacji Waszyngton delegował do Chin generała Patricka J. Hurleya jako specjalnego przedstawiciela prezydenta USA przy rządzie Chianga⁴²⁵. W Stanach Zjednoczonych uparcie wierzono, że rząd Chianga cieszy się niekwestionowanym poparciem społeczeństwa chińskiego. Błędem tamtejszej dyplomacji było to, iż nie miała ona właściwie żadnej wypracowanej alternatywy dla Chianga. Zwycięstwa komunistów nie brano w ogóle pod uwagę. Wysłanie misji obserwatorów do Yananu nastąpiło o kilka lat za późno. Nie zdołano odpowiednio przygotować gruntu, aby w zbliżającej się wojnie domowej zapewnić zwycięstwo Kuomintangowi. Równocześnie stanowisko samego Roosevelta pozostało do końca niejasne. Wyrażane przez niego opinie potwierdzały, iż nie miał on jasnej, klarownej wizji, z którym rządem chińskim właściwie ma prowadzić negocjacje⁴²⁶. O ewentualnej współpracy z komunistami mówiło wielu wpływowych polityków. W październiku 1944 roku John Service pisał w swoim raporcie z Chin do Waszyngtonu, że „w obecnych warunkach Kuomintang, aby przeżyć, zależny jest od pomocy amerykańskiej”⁴²⁷. Takie opinie nie były w tym czasie odosobnione. Dostrzegano kryzys rządu Chiang Kai-sheka, który w coraz większym stopniu był uzależniony od dostaw ze Stanów Zjednoczonych. Przybycie misji obserwatorów amerykańskich do Yananu miało dla komunistów duże znaczenie. 23 sierpnia 1944 roku Mao w rozmowie z Servicem zadeklarował chęć współpracy z USA: „Będziemy lepszymi partnerami dla Stanów Zjednoczonych niż Kuomintang. Nie obawiamy się wpływów amerykańskiej demokracji. Będziemy je nawet chętnie widzieć u siebie. [...] Ameryka nie powinna obawiać się braku współpracy z naszej strony. Dla nas współpraca jest koniecznością, tak jak i pomoc amerykańska”⁴²⁸. Departament Wojny USA, na podstawie raportów nadchodzących od obserwatorów z Yananu, poważnie rozważał już we wrześniu 1944 roku możliwość wysłania dostaw broni z USA, które zasiliłyby komunistów chińskich. 4 września poinformowano o tym zamiarze gen. Stilwella. Wszystkie wojska chińskie, łącznie z komunistycznymi, miały zostać zaopatrzone w broń amerykańską w ramach dostaw z Lend--Lease Act. Wymagana była tylko zgoda na to, by wszystkie wojska chińskie znalazły się pod dowództwem Stilwella. Potrzebna była również akceptacja tego planu przez Chianga. Ten jednak odmówił, żądając jednocześnie odwołania samego Stilwella ⁴²⁵ Z. Góralczyk, op. cit., s. 139-140. ⁴²⁶ Cyt. za artykułem W.J. Fulbrighta w „The New Yorker” z 10 stycznia 1972 r., [za:] S. Głą-biński, op. cit., s. 83. ⁴²⁷ Department of State, United States Relations with China, Washington 1949, s. 574, [za:] M. Szczepański, Stany Zjednoczone a Chiny, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 21. ⁴²⁸ Cyt. za: „The New York Times” 1972, 10 I, [za:] S. Głąbiński, op. cit., s. 88. ^oOojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Front 177 z Chin. Ostatecznie 18 października prezydent Roosevelt uczynił zadość prośbie generalissimusa. Wraz ze Stilwellem ze stanowiska ustąpił inny oponent Chianga, ambasador Clarence E. Gauss. 31 października 1944 roku na łamach „New York Timesa” Brooks Atkinson napisał: „Podstawowa różnica pomiędzy Generalissimusem a generałem Stilwellem polegała na tym, że ten drugi bezzwłocznie chciał podjąć walkę z Japończykami w Chinach, podczas gdy Generalissimus miał nadzieję tego nie czynić”. Wynikało to przede wszystkim z obaw Chianga o wzrost siły komunistów. Wołał więc przeznaczać swoje oddziały do ich kontrolowania aniżeli do walki z Japończykami. Przez wiele lat Chiang utrzymywał rządowe oddziały w liczbie od 300 do 500 tys. żołnierzy w celu blokowania poczynań komunistów⁴²⁹ ⁴³⁰. Swojej negatywnej oceny Chianga Stilwell nie zmienił nawet w późniejszym okresie, pisząc, że „Kuomintang to korupcja, bezeceństwa i chaos”. W raporcie sporządzonym dla Waszyngtonu określił rząd Chianga jako „skorumpowany i niedołężny”⁴³¹¹. Stilwell z większym entuzjazmem odnosił się do komunistów, którzy jego zdaniem mogli stworzyć lepszy rząd niż Chiang. Wiedza, na której opierał swoje sądy, była jednak w znacznej mierze fragmentaryczna. Często wybiórczo traktował niektóre problemy, o czym świadczy jego wypowiedź z 1944 roku, kiedy mówił, że ocenia Kuomintang i komunistów według tego, co widział. Kuomintang to korupcja, niedbałość, chaos, podatki, rozbieżność między słowami a czynami, spekulacja, czarny rynek, handlowanie z wrogiem. Z kolei program komunistyczny to zmniejszenie podatków, czynszów, walka z lichwą, produkcja i wzrost stopy życiowej, naród bierze udział w rządzie, robią to co głoszą⁴³¹. Nadzieje komunistów pokładane w amerykańskiej grupie obserwatorów dość szybko zostały rozwiane. Piotr Władimirów pisał w swoim dzienniku pod datą 28 września, że Mao już „chyba wtedy domyślał się, że Amerykanie nie zerwą z Chiangiem. Raczej dążą do pozyskania sił zbrojnych KPCh bez zmiany układu politycznego w Chinach. Chianga uważają za swojego, KPCh się boją”⁴³². Można powiedzieć za Rossem Terrillem, że: „Mao utracił zainteresowanie Ameryką na długo przed tym, jak Ameryka »utraciła Chiny«”⁴³³. Tylko niewielu amerykańskich polityków postrzegało chińskich komunistów jako odrębny twór, niezależny od wpływów sowieckich. John Davies pisał w notatce służbowej z dnia 7 listopada 1944 roku na temat chińskich komunistów (Jak czerwoni są chińscy komuniści?) następująco: „Komuniści chińscy są odstępcami. Nadal głoszą wierność dogmatom marksistowskim i nazywają siebie komunistami. Ale ulegli ludzkiej słabości i przyznają, że komunistyczne zbawienie Chin może być osiągnięte ⁴²⁹ E. Snow, The Pattern of Soviet Power, Random House, New York 1945, s. 127. ⁴³⁰ G. Jaszuriski, Gra Waszyngton-Pekin, KiW, Warszawa 1972, s. 110. ⁴¹¹ J.W. Stilwell, op. cit., s. 267. ⁴³² P. Wladimirow, op. cit., s. 321. ⁴³³ R. Terrill, Mao..., s. 209. 178 Rozdział KII raczej przez długotrwałe przemiany ewolucyjne niż natychmiastowe rewolucyjne”⁴'⁴. Również ambasador amerykański w Chinach, Patrie J. Hurley, na konferencji prasowej w Waszyngtonie 2 kwietnia 1945 roku w czasie spotkania z dziennikarzami stwierdził, że „Komunistyczna Partia Chin nie jest w rzeczywistości prawdziwie komunistyczna”* ⁴³⁵. Chęć stworzenia po wojnie Chin antykomunistycznych i wolnych od sowieckich wpływów⁴³⁶ powodowała, że Rząd Narodowy cieszył się takim uznaniem w Waszyngtonie. Dopiero w połowie lat 40. zaczęto dostrzegać jego ułomności. Próbując znaleźć alternatywę, niektórzy wskazywali na komunistów. W czasie jednej z rozmów z Edgarem Snowem prezydent Roosevelt wyraził swoje przekonanie, że chińscy komuniści w rzeczywistości zamierzają realizować reformy agrarne, a nie komunizm. Potwierdził przy tej okazji chęć współpracy z obydwoma rządami w Chinach⁴³⁷. W obawie przed wybuchem wojny domowej w Chinach w Waszyngtonie zaczęto rozważać koncepcję stworzenia rządu koalicyjnego. Zgodnie z tym pomysłem obie partie delegowałyby wówczas swoich przedstawicieli do Zgromadzenia Narodowego, a wojska zostałyby połączone. 15 listopada 1944 roku Davies poparł plan utworzenia rządu koalicyjnego, w którym Chiang miałby zachować dominującą pozycję. Opowiedział się równocześnie za rozszerzeniem współpracy Amerykanów z komunistami chińskimi. Pomysł utworzenia rządu koalicyjnego zyskał formalne poparcie zarówno Kuomintangu, jak i Komunistycznej Partii Chin, ale była to tylko przykrywka dla właściwych zamiarów obu stron. 17 listopada 1944 roku Patrick Hurley został mianowany nowym ambasadorem amerykańskim w Chinach, zastępując na tym stanowisku Gaussa. Z kolei miejsce Stil-wella, jako dowódcy wojsk amerykańskich w Chinach i szefa sztabu wojsk kuomin- ⁴,⁴ Foreign Relations of the United States, Diplomatie Papers 1944, China, vol. VI, Washington 1967, s. 669, [za:] M. Szczepański, op. cit., s. 15. W innym raporcie, z 7 listopada (Chińscy komuniści i wielkie mocarstwa), Davies doszedł do wniosku, iż w kalkulacjach komunistów chińskich Stany Zjednoczone odgrywają ważniejszą rolę niż ZSRS i Wielka Brytania. Pomoc amerykańska umożliwiałaby KPCh szybsze przejęcie władzy w Chinach. Z kolei w notatce Czy komuniści przejmą władzę w Chinach? z tego samego dnia Davies napisał, iż „Przyszłość i los Chin należy do nich [KPCh], a nie do Chianga” (FRUS: China, 1944, s. 667-671; J.P. Davies Jr., Dragon by Taił. American, British, Japanese and Russian Encounter with China and One Another, New York 1997, s. 362-363, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 161-162). ⁴³⁵ FRUS: China, 1945, vol. VI, Washington 1967, s. 320, [za:] M. Szczepański, op. cit., s. 15--16. ⁴³⁶ Piotr Władimirów napisał 4 listopada 1944 r. w swoim Dzienniku, że celem Amerykanów były Chiny samodzielne. Jego zdaniem, nie wątpili oni w trwałość przymierza z Mao, nie przerażała ich nawet KPCh jako dominująca siła Rejonu Specjalnego, a może i przyszłych Chin. Najbardziej zależało im na tym, by KPCh była „samodzielna, niezależna od Moskwy”. Władimirów przywoływał słowa Daviesa, z których można było wywnioskować, że celem Amerykanów by, zawsze handel, jest im więc obojętne, z kim będą handlować po wojnie. Najważniejszą kwestią dla nich miało być zagwarantowanie niezależności Rejonu Specjalnego jako struktury politycznej i gospodarczej od ZSRS (P. Władimirów, op. cit., s. 340-342). ⁴³⁷ E. Snów, op. cit., s. 140. 'óJojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony Front 179 tangowskich, zajął generał Albert C. Wedemeyer. Pod koniec sierpnia 1944 roku do Chin przybyła wysłana przez prezydenta Roosevelta amerykańska misja gospodarcza, na czele której stał Donald Marr Nelson. Zadaniem misji było opracowanie planu przyszłej współpracy Stanów Zjednoczonych i Chin w okresie powojennym⁴³⁸. Rozmowy pomiędzy Kuomintangiem a partią komunistyczną, w których rolę mediatora odgrywały Stany Zjednoczone, prowadzono od połowy 1944 do początków 1945 roku. W listopadzie 1944 roku do Yananu przybył Hurley, którego podejmowały najwyższe władze komunistyczne na czele z samym z Mao. Trwające dwa dni rokowania zakończyły się 11 listopada podpisaniem projektu dokumentu pod nazwą Układ pomiędzy nacjonalistycznym rządem chińskim, Kuomintangiem i Komunistyczną Partią Chin⁴³⁹. Projekt ten nie zyskał jednak uznania generalissimusa. Wojna na Dalekim Wchodzie na początku 1945 roku weszła w decydująca fazę. Rok wcześniej prezydent Roosevelt podjął decyzję o desancie wojsk amerykańskich na wyspę Luzon. Zwolennikiem takiego rozwiązania był Douglas MacArthur, który wyraził swoją opinię na ten temat podczas narady w Honolulu. Wcześniej była również rozważana inna koncepcja przewidująca desant na Tajwan, której zwolennikiem był Chester W. Nimitz⁴⁴⁰. W lutym 1945 roku w Jałcie odbyła się konferencja szefów państw USA, Wielkiej Brytanii i ZSRS, podczas której nakreślono plan dalszych działań⁴⁴¹. ⁴³⁸ Z. Góralczyk, op. cit., s. 156-157. David Nelson pisał w swojej książce China among the Powers, iż celem Stanów Zjednoczonych było stworzenie w Chinach swoistej bazy surowcowej: „Amerykańskie koła gospodarcze winny widzieć Chiny jako przemysłową peryferię Stanów Zjednoczonych, mającą takie samo - jeśli nie większe - znaczenie jak amerykański Zachód na początku XX wieku” (M. Sładkowski, Oczerki razwitija wniesznieekonomiczeskich otnoszenij Kitaja, s. 243-244, [za:] W. Kański, op. cit., s. 30). ⁴,⁹ W układzie znalazło się pięć punktów o następującej treści: KMT i KPCh godzą się na połączenie sił zbrojnych obu stron w walce z Japonią; rząd nacjonalistyczny zostanie zreformowany i utworzy rząd koalicyjny; nowy rząd będzie działał w oparciu o zasady demokratyczne, wypływające z zasad Sun Yatsena; wszystkie siły zbrojne walczące z Japończykami będą podlegać nowemu rządowi; uznana zostanie legalność KPCh na terytorium całych Chin. Pod dokumentem swoje podpisy złożyli Mao Zedong i amerykański ambasador Hurley. Zob. S. Głąbiński, op. cit., s. 89-90. ⁴⁴⁰ R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 88. ⁴⁴¹ W czasie obrad przesądzono o powstaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych. W Jałcie uzgodniono ostatecznie zasadę jednomyślności mocarstw w Radzie Bezpieczeństwa. Tam też postanowiono, że konferencja założycielska rozpocznie się 15 kwietnia 1945 r. w San Francisco i że prawo do uczestnictwa w niej będą miały kraje walczące z III Rzeszą, jak również te, które wypowiedzą wojnę Niemcom nie później niż 1 marca 1945 r. W czasie konferencji jałtańskiej rząd sowiecki zobowiązał się przystąpić do wojny z Japonią w dwa do trzech miesięcy po zakończeniu wojny z Niemcami. Warto dodać, iż już w czasie konferencji w Teheranie w 1943 r. Stalin zobowiązał się podjąć walkę z Japonią, o ile USA dokonają inwazji na wyspy japońskie od strony Pacyfiku. Wysunął jednak przy tej okazji swoje warunki: zachowanie istniejącego stanu w Mongolskiej Republice Ludowej, zwrot ZSRS wyspy Sachalin wraz z wyspami do niej przylegającymi, umiędzynarodowienie portu Dalnyj (Dalian) i ponowne wydzierżawienie Port Arthur (Liishun) jako sowieckiej bazy marynarki wojennej. Zakładano również wspólną z Chinami eksploatację Kolei 180 Rozdział KII Wiosną 1945 roku Hurley bez skutku próbował doprowadzić do porozumienia KMT z KPCh w sprawie udziału chińskiej delegacji rządowej na konferencji założycielskiej Organizacji Narodów Zjednoczonych⁴⁴². Dnia 5 marca 1945 roku Republika Chińska, USA, Wielka Brytania i ZSRS wystąpiły w charakterze państw inicjatorów, zapraszając na 25 kwietnia 1945 roku do San Francisco 76 państw do udziału w Konferencji Narodów Zjednoczonych w Organizacji Międzynarodowej. 26 czerwca na zakończenie konferencji przyjęto Kartę Narodów Zjednoczonych. Weszła ona w życie z dniem 24 października, po jej ratyfikacji przez Republikę Chińską, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Związek Sowiecki i większość państw uczestniczących w konferencji. 10 stycznia 1946 roku odbyła się pierwsza inauguracyjna sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Wschodniochińskiej i Południowomandżurskiej. Wyspy Kurylskie miały zostać oddane Związkowi Sowieckiemu. ⁴⁴² W lutym 1945 r. Zhou Enlai w depeszy do Harleya wystąpił z żądaniem zaproszenia na konferencję do San Francisco delegacji KPCh jako rzeczywistego reprezentanta narodu chińskiego. Propozycja ta nie została zaakceptowana, pomimo to w skład delegacji chińskiej na konferencję do San Francisco wszedł jeden komunista - Dong Biwu (G. Jaszuński, op. cit., s. 118). Republika Chińska była jednym z państw założycieli Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). 30 października 1943 r. Republika Chińska, Związek Sowiecki i Wielka Brytania podpisały Deklarację moskiewską, oświadczając: „uznajemy konieczność utworzenia w jak najszybszym czasie powszechnej organizacji międzynarodowej, opierającej się na zasadzie suwerennej równości wszystkich miłujących pokój państw i otwierającej członkostwo dla każdego państwa, małego i wielkiego, dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego” (cyt. za Hung-dah Chiu, The Fight of the Republic of China and its 21 Million Chinese Peoples, maszynopis, s. 2, [za:] M. Burdelski, W. Dziak, Republika Chińska na Tajwanie a ONZ, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1998, s. 8). Prace przygotowawcze rozpoczął Departament Stanu USA w czerwcu 1942 r. i kontynuował je do lata 1944 r. Negocjacje prowadzono później w Dumbarton Oaks. Obrady podzielono na dwie tury: pierwsza od 21 sierpnia do 28 września 1944 r., z udziałem ZSRS, Wielkiej Brytanii, USA, i druga, od 29 września do 7 października 1944 r. z udziałem Republiki Chińskiej, Wielkiej Brytanii i USA. Na rozmowy do Dumbarton Oaks Republika Chińska przysłała siedem propozycji do rozważenia: zgodnie z pierwszą propozycją spory międzynarodowe powinny być rozstrzygane zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego; według drugiej państwa powinny być zabezpieczone przed agresją, powinny też mieć zagwarantowaną pełną terytorialną integralność i polityczną niepodległość; trzecia propozycja dotyczyła próby określenia terminu „agresja” i umieszczenia go w Karcie ONZ; czwarta mówiła o stworzeniu międzynarodowych sił wojskowych służących akcjom przeciw agresorom; piąta o kodyfikacji prawa międzynarodowego; szósta dotyczyła uznania obowiązkowej jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości; ostatnia propozycja dotyczyła uznania znaczenia współpracy w zakresie edukacji i kultury jako formy promocji porozumienia i pokoju pomiędzy narodami. Propozycje pierwsza, piąta i siódma zyskały poparcie Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRS. Pozostałe zostały przedstawione konferencji założycielskiej Narodów Zjednoczonych w San Francisco w 1945 r. Zob. China and United Nations (Raport a Study Group set up by the China Institute of International Affairs), New York: published for Carnegie Endowment for International Peace by the Manhattan Publishing Company, 1959, s. 31-33, [za:] M. Burdelski, W. Dziak, op. cit., s. 8-10. \Oojna z najeźdźcą japońskim (1937-1945). Drugi Zjednoczony 1'ront 181 Waszyngton pod koniec wojny wyraźnie już popierał Chiang Kai-sheka. W Chinach Hurley skutecznie eliminował swoich przeciwników⁴⁴³, głosząc konieczność wspierania Rządu Narodowego za wszelką cenę⁴⁴⁴. Dziełem Hurley a było nakłonienie prezydenta Roosevelta do swojej propozycji nieudzielania pomocy wojskowej komunistom, jeżeli nie wyrazi na to zgody sam Chiang. W styczniu 1945 roku Mao Zedong i Zhou Enlai byli gotowi na wyjazd do Stanów Zjednoczonych. Chcieli zostać tam przyjęci jako reprezentanci największej partii chińskiej. Przesłanie to jednak nie dotarło do najwyższych władz w Waszyngtonie, gdyż zostało zablokowane przez Hurley a. Na konferencji prasowej z 2 kwietnia 1945 roku Hurley oświadczył, że rząd amerykański nie zamierza udzielać pomocy wojskowej komunistom i będzie współpracował tylko z Kuomintangiem⁴⁴⁵. To stanowisko odzwierciedlało ówczesne obawy amerykańskiej opinii publicznej. Komunizm zaczęto postrzegać jako realne zagrożenie. Sformułowana przez Georgea Kennana, dyrektora Sztabu Planowania Politycznego w Departamencie Stanu, doktryna „powstrzymywania komunizmu” po II wojnie światowej legła u podstaw polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych wobec krajów socjalistycznych⁴⁴⁶. Na początku 1945 roku było już jasne, że Stany Zjednoczone będą popierać wyłącznie rząd Chianga. W kwietniu zmarł Roosevelt. Jego miejsce zajął Harry Truman, zwolennik nawiązywania ściślejszych kontaktów z Chiangiem. W połowie lat 40. w środowisku komunistów coraz częściej dyskutowano nad możliwościami podjęcia współpracy z Moskwą. 24 kwietnia 1945 roku, podczas VII Zjazdu KPCh, Mao w wygłoszonym referacie podziękował Związkowi Sowieckiemu za pomoc okazaną narodowi chińskiemu podczas wojny z Japonią. Nie ulega jednak wątpliwości, iż ten referat był w dużej mierze efektem rozczarowania polityką Stanów Zjednoczonych. W maju 1945 roku odbył się VI Kongres Partii Narodowej. Decyzje tam podjęte jasno wskazywały na to, iż wspólny sojusz dwóch chińskich partii przeszedł do historii. Zdzisław Góralczyk twierdził, że: „Chiang Kai-shek, mimo publicznych oświadczeń o dążeniu do porozumienia z KPCh, odrzucił ideę sojuszu lub koalicji ⁴⁴³ 30 marca 1945 r. do Waszyngtonu został odesłany Service. W grudniu poprzedniego roku Chiny opuścił Davies, przenosząc się do pracy w ambasadzie Stanów Zjednoczonych w Moskwie. ⁴⁴⁴ W środowisku komunistycznym Hurley nie miał najlepszych notowań. Mao w rozmowie z Zhu De powiedział o nim: „Ten facet to klown”. Pod takim też pseudonimem funkcjonował on później w Yańanie (R. Terrill, Mao..., s. 208). ⁴⁴⁵ Lost Chance in China. The World War II Despatches of John S. Service, red. J.W. Esherick, New York 1975, s. 387-388; Tang Tsou, Americas Failure in China, 1941-1950, Chicago 1964, s. 298, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 181-182. ⁴⁴⁶ X. The Sources of Soviet Condact „Foreign Affairs", lipiec 1947 oraz G.E Kennan, Memoirs 1925-1950, Toronto-New York-London, s. 374-378, [za:] M. Szczepański, op. cit., s. 11. Po II wojnie światowej USA postanowiły popierać i umacniać rząd Chianga jako „jedyny legalny rząd w Chinach” (Department of State, United States Relations with China, Washington 1949, s. 606--607, [za:] M. Szczepański, op. cit., s. 13). 182 Rozdział XII i w rzeczywistości dążył do jej zbrojnego zdławienia”⁴⁴⁷. Chiang nie miał zamiaru kontynuować współpracy z komunistami. Od jesieni 1944 roku rozmowy z przedstawicielami KPCh utknęły w martwym punkcie. Momentem zwrotnym stał się sprzeciw partii komunistycznej wobec propozycji rozwiązania własnych sił zbrojnych. W tym okresie niewłaściwie szacowano potencjał partii komunistycznej. Edwin A. Locke jr., specjalny przedstawiciel prezydenta Trumana ds. produkcji wojennej w Chinach, pisał w raporcie z 20 sierpnia 1945 roku: „Kuomintang, który dominuje nad życiem politycznym obszarów znajdujących się pod władzą Rządu Centralnego, jest obecnie powszechnie uważany przez masy chińskie za partię wielkich bankierów, kupców, obszarników i właścicieli przemysłu. Prestiż jej opiera się w większości na osobistej reputacji Chiang Kai-sheka. Reputacja ta sama z ledwością może zrównoważyć zmęczenie wojną narodu chińskiego i jego niezadowolenie ekonomiczne”⁴⁴⁸. Tego typu opinie umacniały pozycję Chianga. Korzystając z pomocy Amerykanów, generalissimus mógł bez przeszkód podjąć kolejną ofensywę. Siłę Kuomintangu miał w tym czasie wyrażać autorytet samego Chianga, jednak społeczeństwo, zmęczone wojną, poszukiwało czegoś nowego. Większość problemów w dalszym ciągu pozostawała nierozwiązana. ⁴⁴⁷ Z. Góralczyk, op. cit., s. 185. Podczas kongresu Kuomintang delegował siedmioosobowy zespół do negocjacji z komunistami. Pomiędzy 1 a 5 lipca 1945 r. przeprowadzono kolejne rozmowy, nie dały one jednak żadnych wymiernych rezultatów. ⁴⁴⁸ FRUS: China, 1945, s. 450, [za:] M. Szczepański, op. cit., s. 21. Rozdział Kill V?zno\Oienie NOojirę domowej Chinach (1945-1949). Amerykańskie poparcie dla Rządu Narodowego Po kapitulacji Japonii⁴⁴⁹ w Chinach doszło do wznowienia wojny domowej. W połowie lat 40. polityka amerykańska w Państwie Środka i polityka Chiang Kai-sheka zaczęły krzyżować się w wielu miejscach. Punktem stycznym tych działań było pragnienie wyeliminowania z Chin i innych krajów Azji Południowo-Wschodniej wpływów komunistycznych. Wrogiem stawała się nie tylko Komunistyczna Partia Chin, lecz także uchodzący za jej protektora Związek Sowiecki. Znany amerykański politolog polskiego pochodzenia, Zbigniew Brzeziński, następująco charakteryzował ówczesną sytuację: „Podobnie jak Sun Yatsenowi, tak i Chiangowi nie udało się przekuć resentymentów wobec przeszłości na skuteczną formułę kształtowania przyszłości. Wojna z Japończykami początkowo uczyniła z niego symbol oporu narodowego, ale później nadszarpnęła zarówno jego siły, jak i wpływ na masy. Nie potrafił przezwyciężyć dwóch plag: samodzielnie działających generałów i korupcji w szeregach własnej partii; jednocześnie jego gwiazda wielkiego patrioty stopniowo gasła. Zachwianie się Chianga pozwoliło pojawić się alternatywnej formie przemian - formule, która radykalniej wykorzystywała narodowe i społeczne frustracje Chin współczesnych, precyzowała je w wyraźniejszych kategoriach ⁴⁴⁹ W czasie konferencji w Poczdamie określono warunki, na jakich miała nastąpić kapitulacja Japończyków. W Deklaracji poczdamskiej, ogłoszonej 26 lipca, znalazł się bardzo ważny zapis: „Postanowienia Deklaracji kairskiej zostaną wykonane i suwerenność Japonii zostanie ograniczona do wysp Honsiu, Hokkaido, Kiusiu, Sikoku i tych mniejszych wysp, które my wyznaczymy” (Zbiór Dokumentów PISM, 1951, nr 9-10, s. 1543, [za:] A. Hal i marsk i, op. cit., s. 46-47). 28 lipca japoński rząd Kantaro Suzuki, będący pod silną presją wpływowych kół wojskowych, odrzucił Deklarację poczdamską. To dało pretekst Stanom Zjednoczonym do zrzucenia bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki. 14 sierpnia rząd japoński ogłosił bezwarunkową kapitulację. 2 września na pokładzie amerykańskiego pancernika „Missouri” podpisano akt końcowy kapitulacji Japonii. Stronę japońską reprezentowali Mamoru Shigemitsu, występujący jako przedstawiciel cesarza i rządu, oraz Yoshijiro Umezu jako przedstawiciel armii. Amerykanów reprezentował Douglas MacArthur. W deklaracji znalazł się zapis mówiący o powrocie Tajwanu pod zwierzchnictwo Chin. 184 Rozdział Kill doktrynalnych i opierała na bardziej zdyscyplinowanej i skuteczniej działającej organizacji politycznej. Ruch komunistyczny i Armia Czerwona, którym od czasu Wielkiego Marszu w połowie lat trzydziestych przewodził marksista rodzimego chowu, Mao Zedong, okazały się ideologicznie i organizacyjnie silniejsze w ostatecznym boju o kontrolę nad historycznym kształtem i filozoficzną treścią wielkiego przebudzenia powojennych Chin”⁴⁵⁰. W momencie zakończenia wojny z Japonią w Chinach pojawił się problem rozbrajania obcych wojsk, które nadal okupowały wschodnie obszary kraju. Korzystając z poparcia Amerykanów, Chiang postanowił rozwiązać tę kwestię na swój sposób. Decyzjami generalissimusa oraz generała Wedemeyera Japończycy mieli zachować broń do czasu przybycia sił kuomintangowskich. W myśl tego postanowienia nie mogły ich rozbrajać siły komunistyczne. 2 września 1945 roku wojska alianckie wydały rozkaz nr 1, na mocy którego wojska japońskie w Chinach (z wyjątkiem Mandżurii), na Tajwanie i w północnej części Indochin Francuskich miały złożyć broń wojskom generalissimusa⁴⁵¹. Decyzje te powodowały, że już po podpisaniu kapitulacji wojska japońskie nadal zachowywały broń. Prezydent Truman w swoich pamiętnikach wyjaśniał to w następujący sposób: „Było dla nas oczywiste, że jeśli powiemy Japończykom, aby natychmiast złożyli broń i pomaszerowali na wybrzeże, wówczas cały kraj byłby zajęty przez komunistów [...]. Dlatego poinformowaliśmy Japończyków, aby zostali na miejscu i utrzymywali porządek [...]. Decyzja o wykorzystaniu Japończyków została powzięta wspólnie przez Departament Obrony i Departament Stanu i zaakceptowana przeze mnie”⁴⁵². Z tej wypowiedzi wynika jasno, iż zagrożenie komunizmem traktowano w Waszyngtonie bardzo poważnie. Amerykanie w połowie lat 40. przerzucili do Chin Środkowych i Północnych swoje oddziały wojskowe, które miały wspomagać Chianga w przejmowaniu poddających się Japończyków⁴⁵³. Pod naciskiem Amerykanów generalissimus podjął decyzję o zaproszeniu na rozmowy do Chongqingu przedstawicieli parti komunistycznej z Mao Zedongiem na czele. W sierpniu do Yananu przybył Patrick Hurley, by zabrać przywódców komunistycznych na rozmowy⁴⁵⁴. 10 października, po czterdziestu trzech dniach negocjacji, Mao i Chiang podpisali dokument, który nie rozwiązywał żadnej z zasadniczych kwestii. Nie było mowy o rządzie koalicyjnym, nie powiedziano nic o przyszłości ⁴⁵⁰ Z. Brzeziński, Wielkie bankructwo. Narodziny i śmierć komunizmu w XX wieku, przeł. K. Tarnowska, A. Konarek, Instytut Literacki, Paryż 1990, s. 162. ⁴⁵¹ R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 89. ⁴⁵² H.S. Truman, Year of Decisions, 1945, vol. 1, Suffolk 1956, s. 378, [za:] M. Szczepański, op. cit., s. 31. ⁴⁵³ Do końca września 1945 r. na te tereny przerzucono drogą lotniczą 140 tys. żołnierzy Ku-omintangu. Do końca października ponad 53 tys. żołnierzy amerykańskiej piechoty morskiej uczestniczyło w kontrolowaniu Tianjinu, Beipingu i innych ważnych ośrodków w Chinach Północnych. Większość z liczącej 1200 tys. żołnierzy armii japońskiej w Chinach poddała się wojskom podległym rządowi w Chongqingu (W. Rodziński, Historia Chin, s. 671). ⁴⁵⁴ Mao po raz pierwszy w życiu wsiadł wówczas do samolotu (R. Terrill, Mao..., s. 211). ^Ozno^ienie '¿»ojm? domowej Chinach (1945-1949)... 185 Armii Czerwonej, nie podjęto również żadnej decyzji co do kształtu ustrojowego nowego państwa. To było ostatnie spotkanie Chianga i Mao. Nigdy później nie uścisnęli już sobie dłoni, nigdy też nie wypowiadali się o sobie w tak przyjaznym tonie, jak w Chon-gqingu⁴⁵⁵. Przywódcy dwóch partii rozstali się w pokojowych nastrojach, jednak była to tylko cisza przed burzą, która wkrótce miała nadejść. Rozmowy nie przyniosły żadnych rezultatów, bo ich też przynieść nie mogły. Od dłuższego czasu obaj przywódcy nie ufali sobie wzajemnie. Przeświadczeni o swojej sile nie mieli zamiaru dzielić się władzą. Chiang mówił do swoich doradców, iż: „Na niebie nie może być dwóch słońc”. Z kolei Mao powiedział później o generalissimusie: „Chiang Kai-shek utracił duszę i jest zwyczajnym trupem, któremu nikt już nigdy nie uwierzy”⁴⁵⁶. Podczas zjazdu KPCh w 1945 roku Mao dał wyraz swoim ambicjom, twierdząc: „My komuniści nigdy nie ukrywaliśmy ani nie maskowaliśmy naszych politycznych celów. Naszą przyszłością albo, inaczej mówiąc - ostatecznym programem jest wprowadzić Chiny do królestwa socjalizmu i komunizmu; to zostało postanowione i to nie może budzić wątpliwości”⁴⁵⁷. Negocjacje pomiędzy KMT i KPCh były kontynuowane w następnych miesiącach, jednak skłonność obu stron do kompromisu była coraz mniejsza. 14 sierpnia 1945 roku Chiang Kai-shek podpisał Układ o przyjaźni ze Związkiem Sowieckim⁴⁵⁸, co usuwało praktycznie możliwość zaangażowania się Rosjan po stronie komunistów chińskich. Mając dodatkowo poparcie ze Stanów Zjednoczonych, Chiang już wówczas był zdecydowany podjąć zbrojną ofensywę przeciwko siłom Mao. Warto zaznaczyć, iż zarówno Chiang, jak i Amerykanie będący w Chinach posiadali niewystarczającą wiedzę o liczebności i faktycznej sile bojowej armii komunistycznej. O lekceważeniu sił przeciwnika dobitnie świadczy wypowiedź będącego na miejscu Alberta Wedemeyera z jesieni 1945 roku, kiedy w sprawozdaniu złożonym szefom połączonych sztabów twierdził, że siły komunistów są w Ameryce wyolbrzymiane i nie powinno być obaw w tej materii. W innym raporcie stwierdził, ⁴⁵⁵ Dzień przed powrotem do Yananu Mao udał się do opery na zaproszenie Chianga. W połowie przedstawienia uczestników spektaklu zelektryzowała wiadomość, iż do zaparkowanego przed teatrem samochodu Mao oddano strzały. Śmierć poniósł jeden z doradców przewodniczącego. Mao niewzruszony pozostał na miejscu. Po zakończeniu spektaklu przywódcy zebrali się na pożegnalnym przyjęciu, w którego trakcie Mao wzniósł toast za zdrowie Chianga (ibidem, s. 212-213). ⁴⁵⁶ Ibidem, s. 213. ⁴⁵⁷ O.E. Clubb, 20 th Century China, New York-London 1972, s. 111, [za:] M.Bankowicz, Demokraci i dyktatorzy..., s. 238-239. Warto zaznaczyć, iż komuniści w 1945 r. kontrolowali obszar o łącznej powierzchni 500 tys. km², na którym zamieszkiwało 95,5 min ludzi (M. Banko-wicz, op. cit., s. 239). ⁴⁵S W układzie znalazły się zapisy mówiące o podjęciu wspólnych walk przeciw Japonii, aż do jej całkowitego pokonania. Przewidywano również rozszerzenie współpracy gospodarczej. Układ był jednak sukcesem Związku Sowieckiego, rząd chiński wyraził zgodę na wydzierżawienie Sowietom baz w Dairenie i Port Arthur (]. Polit, op. cit., s. 52). 186 Rozdział Kill że siły Chianga zdecydowanie górują nad komunistycznymi'¹⁵⁹. W Rządzie Narodowym uparcie wierzono, że pomoc wojskowa i finansowa napływająca ze Stanów Zjednoczonych rozwiąże większość problemów. 14 września 1945 roku prezydent Truman w rozmowie z szefem gabinetu Chianga, Song Ziwenem, wyraził w imieniu rządu amerykańskiego gotowość wsparcia Chin w rozwoju sił zbrojnych niezbędnych do utrzymania wewnętrznego spokoju i bezpieczeństwa. Prezydent USA wspomniał wtedy o objęciu kontrolą wyzwolonych obszarów Chin, w tym Mandżurii i Tajwanu⁴⁵⁹ ⁴⁶⁰. Zakończenie wojny z Japonią oznaczało powrót Tajwanu pod zwierzchnictwo Chin. Trwające 50 lat panowanie Japończyków na wyspie zostało zakończone. Jeszcze przed wydaniem rozkazu nr 1 władze kuomintangowskie powołały władze prowincji Tajwan i dowództwo garnizonu tej prowincji. Obydwa stanowiska objął gen. Chen Yi⁴⁶¹. 25 października 1945 roku w Tajpejskiej Auli Publicznej odbyła się uroczystość kapitulacji tajwańskiego podokręgu wojskowego. Nowy gubernator prowincji Tajwan gen. Chen Yi powiedział wówczas, że „od dnia dzisiejszego Tajwan jest terytorium Chin, a wszystkie ziemie i mieszkańcy przechodzą pod jurysdykcję Rządu Narodowego Republiki Chińskiej”. W praktyce oznaczało to przejście pod władzę Kuomintangu. 25 października ustanowiono Dniem Odzyskania Tajwanu⁴⁶². Tego też dnia na wyspie wprowadzono chińskie ustawodawstwo. 12 stycznia 1946 roku przywrócono obywatelstwo chińskie wszystkim Chińczykom zamieszkującym Tajwan i Peskadory. Przejęcie władzy nad Tajwanem miało duże znaczenie dla władz chińskich, które wcześniej wielokrotnie podkreślały strategiczne znaczenie wyspy. Stosunki między Kuomintangiem a Komunistyczną Partią Chin pod koniec 1945 roku uległy wyraźnemu pogorszeniu. 20 listopada Chiang nie wydał zgody na zwołanie Politycznej Konferencji Konsultatywnej. W odpowiedzi na to z Chongqin-gu wyjechał Zhou Enlai. Rozmowy zostały zerwane. Nie pomogła nawet obecność przedstawicieli amerykańskich przy stole rokowań. 26 listopada 1945 roku Hurley, ⁴⁵⁹ The „Amerasia" Papers. A Clue to the Catastrophe of China, vol. 1, s. 102-103, [za:] S. Głą-biński, op. cit., s. 117. We wrześniu 1945 r. oddziały na obszarze Mandżurii podległe dowództwu KPCh liczyły 30-50 tys., natomiast w styczniu 1946 r. nowo zorganizowana Zjednoczona Armia Demokratyczna pod przewodnictwem Lin Biao liczyła już 300 tys. Zob. W. Rodziński, Historia Chin, s. 672. ⁴⁶⁰ U.S. Relations with China, s. 939, [za:] M. Szczepański, op. cit., s. 46. ⁴⁶¹ Chen Yi utworzył połączony organ administracyjno-wojskowy, który miał przejąć prowincję. 5 października 1945 r. na wyspie wylądowały dwa regimenty wojsk KMT (200 urzędników i 12 tys. żołnierzy). 17 października dotarły one do stolicy, tydzień później z Szanghaju przybył Chen Yi (R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 89). ⁴⁶² Ibidem, s. 89-90. W Białej księdze Departamentu Stanu znalazł się zapis następującej treści: „Ludność miejscowa, która przez 50 lat znajdowała się pod panowaniem obcego zaborcy, powitała wojska chińskie jak oswobodziciela. W okresie okupacji japońskiej największą nadzieją ludności było ponowne zjednoczenie z Chinami kontynentalnymi” (United States Relations with China -with Special Reference to the Period 1944-1949, Washington 1949, s. 923, [za:] A. Halimarski, op. cit., s. 47). V)zno>»Jienie >»Jojn^ domowej Chinach (1945-1949)... 187 w wyniku nacisków z Waszyngtonu, złożył rezygnację ze swojej misji w Chinach⁴⁶³. Była to nie tylko klęska osobista Hurleya, lecz także porażka całej dyplomacji Stanów Zjednoczonych. Jego miejsce zajął gen. George C. Marshall, dotychczasowy szef Kolegium Połączonych Sztabów. 27 listopada został mianowany specjalnym wysłannikiem prezydenta USA w Chinach w stopniu ambasadora⁴⁶⁴. Głównym celem jego misji było doprowadzenie do ugody zwaśnionych partii i zjednoczenie całych Chin pod przywództwem Chianga⁴⁶⁵. Warto zaznaczyć, że w Waszyngtonie przeważyła koncepcja kontynuowania dostaw sprzętu wojskowego do Chin. Ważnym celem Marshalla było wsparcie sił Kuomintangu opanowujących tereny zajmowane przez Japończyków, łącznie z Mandżurią⁴⁶⁶. W grudniu 1945 roku sprawa chińska była przedmiotem obrad podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych ZSRS, USA i Wielkiej Brytanii w Moskwie. W czasie posiedzenia ustalono treść wspólnego komunikatu, w którym mówiono o konieczności stworzenia zjednoczonych i demokratycznych Chin oraz o przerwaniu wojny domowej. Mocarstwa zobowiązały się do nieingerowania w wewnętrzne sprawy Państwa Środka. ZSRS i Stany Zjednoczone potwierdziły swoją „całkowitą zgodę odnośnie do pożądanej ewakuacji z Chin wojsk sowieckich i amerykańskich w możliwie krótkim czasie, zgodnym z wypełnieniem przez nie zobowiązań i odpowiedzialności”⁴⁶⁷. Warto zauważyć, że wojska sowieckie wycofały się z Mandżurii ⁴⁶³ White Paper, s. 112, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 210. ⁴⁶⁴ Ibidem, s. 214. ⁴⁶³ Zasadnicza instrukcja prezydenta Trumana przekazana Marshallowi brzmiała następująco: „przekonać rząd chiński, by zwołał narodową konferencję przedstawicieli głównych nurtów politycznych mającą na celu zjednoczenie Chin i jednocześnie zaprzestanie działań wojennych, zwłaszcza w północnych Chinach” (Truman do Marshalla. 15 XII 1945. United States Relations with China (White Paper), Washington 1949, s. 605, [za:J J. Polit, op. cit., s. 51-52). W Waszyngtonie z dużą nadzieją oczekiwano wiadomości z Chin. Trzy miesiące wcześniej Stalin w rozmowie ze specjalnym wysłannikiem prezydenta USA, Harrym Hopkinsem, powiedział, że „żaden przywódca komunistyczny nie ma dość sił, by zjednoczyć Chiny” (Hopkins do Trumana, 28 V 1945, telegram zamieszczony w: R.E. Sherwood, Roosevelt and Hopkins. An Intimate History, New York 1950, vol. II, s. 553, [za:] J. Polit, op. cit., s. 52). ⁴⁶⁶ W październiku i listopadzie z pomocą amerykańską przetransportowano 150 tys. wojsk kuomintangowskich do Mandżurii Południowej. To posunięcie ułatwiło Chiangowi rozpoczęcie ataku na Mukden, który ostatecznie został opanowany przez jego wojska 12 grudnia. Zajęcie całego Północnego Wschodu było w tym okresie jeszcze niemożliwe, przeszkodę stanowiły obecne w tym regionie wojska sowieckie. Pertraktacje z Rosjanami doprowadziły do uzgodnień, iż wycofają się one w kwietniu 1945 r. Na miejscu pozostały wojska amerykańskie liczące w tym czasie 113 tys. żołnierzy. Dzięki ich wsparciu 58 dywizji KMT (747 tys. żołnierzy) zostało odpowiednio wyszkolonych i wyposażonych w broń i inny sprzęt wojskowy (zob. W. Rodziński, Historia Chin, s. 673). Wspierane przez wojska amerykańskie siły Chianga zdołały do końca 1945 r. opanować linię kolejową Longhai łączącą Lianyunzhang z Baoji oraz terytoria leżące na południe od niej. Na północ od tej linii wojska kuomintangowskie zajęły tylko miasta Beiping i Tianjin, a także częściowo linie kolejowe biegnące do południowo-zachodnich granic Mandżurii i łączące Beiping z Datongiem i Baotou. ⁴⁶⁷ Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza. 1945 god, Moskwa 1949, s. 161-162, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 50-51. 188 Rozdział Kill dopiero w maju 1946 roku. Do tego czasu zdołały zabrać ze sobą większość dających się zdemontować urządzeń, które pochodziły z nowych zakładów przemysłowych zbudowanych przez Japończyków⁴⁶⁸. Po ogłoszeniu nominacji Marshalla ówczesny przedstawiciel komunistów w Chongqingu, Wang Bingnan⁴⁶⁹, poinformował ambasadę USA, iż KPCh jest gotowa kontynuować rozmowy w ramach Politycznej Konferencji Konsultatywnej. W połowie grudnia do Chongqingu przybyła siedmioosobowa delegacja komunistów z Zhou Enlaiem na czele⁴⁷⁰. Pod koniec miesiąca do miasta przyjechał także Marshall. Negocjatorzy skupili się na dwóch najważniejszych kwestiach: zaprzestaniu wojny domowej i zwołaniu Politycznej Konferencji Konsultatywnej. W wyniku rozmów doprowadzono w ciągu tygodnia (3-10 stycznia 1946 roku) do przerwania wojny domowej we wszystkich prowincjach Chin, z wyjątkiem Mandżurii⁴⁷¹. 10 stycznia rozpoczęły się obrady PKK, w której skład weszli przedstawiciele różnych partii politycznych oraz bezpartyjni. Celem Konferencji było wprowadzenie systemu konstytucyjnego, zwołanie Zgromadzenia Narodowego, utworzenie rządu koalicyjnego, a także ujednolicenie armii. Z inicjatywy Marshalla powstał Komitet Trzech, w którym znaleźli się gen. Zhang Zhizhong, Zhou Enlai i sam George Marshall. Nowy organ reprezentował trzy siły: KMT, KPCh i Stany Zjednoczone. Marshall w tym układzie miał pełnić rolę rozjemcy i mediatora, a zarazem przewodniczącego⁴⁷². 10 stycznia podpisano Porozumienie w sprawie bezwarunkowego i natychmiastowego zawieszenia broni i przywrócenia komunikacji w kraju, wypracowane przez Komitet Trzech. W okresie 10-31 stycznia Polityczna Konferencja Konsultatywna podjęła szereg uchwał, znanych pod nazwą „pięciu rezolucji”⁴⁷³, które określały zasadnicze kwestie związane z organizacją państwa. 25 lutego podpisano porozumienie O podstawach reorganizacji wojskowej i integracji wojsk komunistycznych z armię narodową⁴⁷⁴. ⁴⁶⁸ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 306. ⁴⁶⁹ Wang Bingnan (1908-1988) pełnił funkcję ambasadora w Polsce od marca 1955 r. do kwietnia 1964 r. W okresie jego urzędowania w ambasadzie w Warszawie były prowadzone tajne negocjacje chińsko-amerykańskie. ⁴⁷⁰ W składzie delegacji znaleźli się m.in. Dong Biwu, Ye Jianying, Deng Yingchao, Lu Dingyi (Z. Góralczyk, op. cit., s. 218). ⁴⁷¹J. Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945-1994, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1994, s. 63. ⁴⁷² Do kontroli przestrzegania porozumienia o rozejmie powołano Wykonawczą Kwaterę Główną (Executive Head-quarters) w Pekinie składającą się z przedstawicieli trzech stron. Kwaterze podlegała Sekcja Operacyjna (Operations Section). Zob. Z. Góralczyk, op. cit., s. 219. ⁴⁷³ Rezolucje dotyczyły następujących zagadnień: 1. organizacji rządu; 2. programu politycznego przebudowy narodowej; 3. kwestii wojskowych; 4. Zgromadzenia Narodowego; 5. rewizji projektu Konstytucji z 1936 r. {ibidem, s. 219-220) ⁴⁷⁴ Porozumienie zakładało integrację obu armii. Wojska KMT miały zostać zredukowane do 50, a komunistyczne - do 10 dywizji. Wojska obu stron miały zostać rozmieszczone w pięciu podstawowych regionach Chin, z uwzględnieniem sfer wpływów politycznych KMT i KPCh {ibidem, s. 220). Teksty wszystkich zawartych porozumień zob. White Paper, s. 136-142 i 609-626. VJzno'oOienie \j3ojn'? domowej Chinach (1945-1949)... 189 W lutym i marcu Komitet Trzech wizytował Chiny Północne. 4 marca członkowie Komitetu przybyli do Yananu, gdzie doszło do spotkania Marshalla z Mao Zedongiem. Przewodniczący podziękował wówczas stronie amerykańskiej i samemu Marshallowi za wysiłek włożony w negocjacje. Jednocześnie zadeklarował chęć współpracy przy realizacji wcześniejszych postanowień. Były to jednak tylko puste słowa. Mao w żaden sposób nie zamierzał podporządkowywać się przyjętym wcześniej dyrektywom⁴⁷⁵. 11 kwietnia 1946 roku Stany Zjednoczone zdecydowały się na ograniczenie personelu Amerykańskiej Grupy Obserwatorów Wojskowych w Yananie do jednego oficera i dwóch szeregowców. Ostatni szef Dixie Mission, pułkownik Ivan D. Yeaton, w Raporcie końcowym z 15 kwietnia 1946 roku pisał, że w przypadku fuzji KMT z KPCh (co jest mało prawdopodobne i komuniści mało w to wierzą) ci ostatni wygrają otwartą rywalizację polityczną z Kuomintangiem i przejmą w ten sposób kontrolę nad całymi Chinami⁴⁷⁶. Relacja człowieka przebywającego w Yananie była bardzo wymowna. Dostrzegał on możliwość przejęcia władzy przez komunistów. Zwracał również uwagę na więzy łączące to ugrupowanie ze Związkiem Sowieckim. Wypracowane w ciągu kilku miesięcy porozumienia pomiędzy dwiema opozycyjnymi partiami nigdy nie doczekały się realizacji. Chiang Kai-shek nie był szczególnie zainteresowany redukcją swoich oddziałów. Również komuniści nie mieli zamiaru ograniczać swoich sił. Chiang domagał się w pierwszej kolejności przeprowadzenia reorganizacji armii. Reforma systemu politycznego miała zostać odłożona na później. Na to rozwiązanie nie godzili się z kolei komuniści, domagając się w pierwszej kolejności przeprowadzenia reform systemowych, a dopiero potem zmian w zakresie wojskowości. W czasie negocjacji KPCh sukcesywnie rozszerzała swoje wpływy na wsiach. 4 maja 1946 roku partia przystąpiła do likwidacji majątków obszarniczych i podziału ziemi pomiędzy chłopów na zajmowanych terenach⁴⁷⁷. Po 1946 roku KPCh powróciła do reformy rolnej, zarzuconej w 1937 roku z chwilą utworzenia jednolitego frontu. „Reforma rolna oznaczała wywłaszczenie i neutralizację lub likwidację ⁴⁷⁵ Zawarte porozumienia nie oznaczały, że Waszyngton zrezygnował ze swojej polityki popierania Chiang Kai-sheka. W raporcie dla prezydenta Trumana George Marshall wystąpił z wnioskiem o utworzenie amerykańskiej wojskowej grupy doradczej przy armii kuomintangowskiej. Poinformował jednocześnie, że gen. Albert Wedemeyer rozpoczął już organizowanie takiej grupy w Nankinie (FRUS: China, 1946, 1946, s. 426-429, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 224). 13 lutego Truman zaakceptował ten plan, a 25 lutego wydał sekretarzowi stanu zalecenie rozpoczęcia negocjacji z rządem nankińskim w sprawie utworzenia tysiącosobowej Amerykańskiej Doradczej Grupy Wojskowej w Chinach (US Military Advisory Group to China). Zob. White Paper, s. 339. Po reorganizacji we wrześniu 1948 r. występowała ona pod nazwą Joint United States Military Advisory Group - JUSMAG, zob. FRUS: China, 1946, t. X, s. 826, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 224. Dowództwo nad grupą objął gen. Wedemeyer. Rozpoczęła ona swoją działalność w Nankinie 19 marca 1946 r. ⁴⁷⁶ Obszerne fragmenty tego raportu w: FRUS: China, 1946, t. IX, s. 777-778, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 228. ⁴⁷⁷ J. Kukułka, op. cit., s. 63. 190 Rozdział Kill ekonomicznego i społecznego wpływu obszarników i innych miejscowych potentatów oraz odpowiednie awansowanie aktywistów spośród biednego chłopstwa, które pod kierunkiem KPCh mogło przystąpić do dalszych reform”. Głównym celem tej akcji było zdobycie na wsi poparcia dla wojsk komunistycznych w całych północnych Chinach⁴⁷⁸. Warto podkreślić, że KPCh już w 1942 roku określiła główne założenia polityki rolnej. Na terenach wyzwolonych wprowadzano mechanizmy gospodarki kolektywnej w postaci grup pomocy wzajemnej. Tworzono także spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu. W 1943 roku w Specjalnym Regionie Pogranicznym funkcjonowało ponad sto tzw. społecznych przedsiębiorstw przemysłowych. Powstawały tam również małe, lokalne zakłady produkcyjne i remontowe⁴⁷⁹. Na przełomie 1945 i 1946 roku Waszyngton prowadził podwójną politykę wobec Państwa Środka. Z jednej strony umacniano siły wierne Kuomintangowi poprzez dostawy sprzętu wojskowego, z drugiej nie rezygnowano z prób mediacji podejmowanych przez Marshalla. Naciskano na Chianga, by ten wyraził zgodę na przeprowadzenie reform wewnętrznych. John King Fairbank tak określał ówczesne cele Amerykanów w Chinach: „Faktycznie mieliśmy dwa odmienne cele: naciskanie przywódców Kuomintangu, aby przeprowadzili reformy ograniczające ich autokratyczną pozycję i umożliwiły wewnętrzny pokój, a jednocześnie umacnianie reżimu kontrolowanego przez Kuomintang jako krok naprzód w kierunku osiągnięcia stabilizacji politycznej w Azji Wschodniej”⁴⁸⁰. Wydaje się, iż najlepszym rozwiązaniem, według koncepcji Amerykanów, miało być stworzenie rządu koalicyjnego z zachowaniem uprzywilejowanej pozycji Chianga. Wsparcie finansowe dla jego rządu miało utorować mu drogę do pełni władzy w przyszłości. Od grudnia 1945 roku Kuomintang koncentrował swoje wojska w rejonie Chin Północno-Wschodnich. W połowie marca następnego roku doszło do walk w okolicach Mukdenu z oddziałami komunistycznymi. Zjednoczona Armia Demokratyczna okazała się trudnym przeciwnikiem dla sił kuomintangowskich. Do maja wojska Chianga zajęły zaledwie jedną piątą obszaru Mandżurii. 6 czerwca dowództwo wojskowe Kuomintangu wstrzymało działania wojenne. Wcześniej, 29 maja, Marshall zaapelował do Chianga o przerwanie walk, składając jednocześnie stosowne wyjaśnienia Zhou Enlaiowi w Chongqingu w związku z zaistniałą sytuacją. Zhou odpowiedział, że „w tym momencie stanęliśmy w przełomowym momencie w historii Chin”⁴⁸¹, dając do zrozumienia, że komuniści nie wierzą już w żadną możliwość porozumienia z Kuomintangiem. 23 czerwca w rozmowie z Marshallem Zhou oskarżył Stany Zjednoczone o prowadzenie „podwójnej polityki” w Chinach, polegającej na popieraniu Kuomintangu z jednej strony i odgrywaniu roli mediatora z drugiej⁴⁸². ¹⁷⁸ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 310. ⁴⁷⁹ W. Kański, op. cit., s. 31. ⁴⁸⁰ J.K. Fairbank, The United States and China, Harvard 1972, s. 310, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 231. ⁴⁸¹ B. Crozier, op. cit., s. 293. ⁴⁸² Ibidem. V?znoxOienie sJojny domoxOej Chinach (1945-1949)... 191 Dzień wcześniej Mao, po raz pierwszy od końca wojny, wygłosił publiczne oświadczenie określające politykę amerykańską w Chinach. Wskazał, iż pomoc USA dla Komintangu w okresie wojny antyjapońskiej była w rzeczywistości wykorzystywana do atakowania i blokowania terenów wyzwolonych. Pomoc Amerykanów udzielaną Chiangowi w Chongąingu określił mianem aktywnej, zbrojnej interwencji w wewnętrzne sprawy Chin, prowadzącej do wojny domowej⁴⁸³. Niemożność przełamania impasu negocjacyjnego doprowadziła Marshalla do wystąpienia z wnioskiem do prezydenta Trumana o mianowanie nowego ambasadora. Zgłoszona kandydatura gen. Alberta Wedemeyera nie zyskała akceptacji KPCh. W związku z tym Marshall musiał wycofać się z popierania tej osoby. 10 lipca Senat USA, na wniosek prezydenta Trumana, nominował na to stanowisko drugą osobę wskazaną przez Marshalla, dr. Leightona J. Stuarta, rektora amerykańskiego Uniwersytetu Yanjing w Pekinie. W Waszyngtonie liczono, iż powołując Stuarta, uda się przełamać impas w prowadzonych rozmowach. Stuart miał duże doświadczenie i gruntowną znajomość problematyki chińskiej. W chwili nominacji miał 70 lat⁴⁸⁴. Rozmowy prowadzone z udziałem Marshalla i Stuarta trwały do listopada 1946 roku, jednakże równolegle wojska Kuomintangu i Komunistycznej Partii Chin prowadziły regularną walkę. Pod względem liczebności armii zdecydowanie dominowały te pierwsze, które dysponowały siłą 4300 tys. żołnierzy (w tym około 2000 tys. regularnych oddziałów) wobec 1200 tys. żołnierzy (w tym około 610 regularnych oddziałów) sił komunistycznych. Kuomintang sprawował władzę nad obszarami zamieszkiwanymi przez 300 min ludzi, podczas gdy pod kontrolą komunistów znajdowało się tylko 100 min⁴⁸⁵. Kuomintang miał również przewagę w sprzęcie wojskowym i lotnictwie. W lipcu wojska Chianga zajęły znaczne obszary w północnych i środkowych Chinach. 10 sierpnia 1946 roku gen. Marshall i ambasador USA w Chinach we wspólnym oświadczeniu przyznali, że mediacja amerykańska nie odniosła skutku, nie zapobiegła rozszerzaniu się wojny domowej w Chinach⁴⁸⁶. W sierpniu wystąpili oni z kolejnymi propozycjami, które miały przyczynić się do zażegnania kryzysu, jednakże ani Kuomintang, ani KPCh nie były skłonne do kompromisu. Również apele prezydenta Trumana do Chiang Kai-sheka, by ten poszukiwał nowych dróg rozwiązania ⁴⁸³ W. Rodziński, Historia Chin, s. 675; Z. Góralczyk, op. cit., s. 233. ⁴M Kulisy swojej nominacji Stuart przedstawił w pamiętniku. Zob.: J.L. Stuart, Fifty Years in China. The Memoirs of John Leighton Stuart. Missionary and Ambassador, New York 1954, s. XIV (introduction) i 165-166; FRUS: China, 1946, t. IX, s. 1298, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 236. ⁴⁸⁵ An Outline History of China, s. 687. Plan strategiczny Naczelnego Dowództwa KMT zakładał podjęcie szeregu ofensyw skierowanych przeciw Okręgom Wyzwolonym z użyciem 2 min ludzi. Zasadniczym ich celem było zniszczenie sił zbrojnych komunistów, nazywanych od tej pory Chińską Armią Ludowo-Wyzwoleńczą (ChALW). Chiang liczył na szybkie rozwiązanie militarne. Cała kampania miała, jego zdaniem, trwać od trzech do sześciu miesięcy (W. Rodziński, Historia Chin, s. 676). ⁴⁸⁶ U.S. Relations with China, s. 648-649, [za:] M. Szczepański, op. cit., s. 53-54. 192 Rozdział Kill problemów, nie odnosiły skutku. Pomimo fiaska negocjacji Amerykanie nie rezygnowali z finansowego wspierania Rządu Narodowego⁴⁸⁷. 10 października wojska kuomintangowskie zajęły Zhangjiakou. Następnego dnia generalissimus podjął decyzję o zwołaniu w następnym miesiącu Zgromadzenia Narodowego. Jednocześnie zaproponował komunistom negocjacje na warunkach bardziej dla nich niekorzystnych. KPCh wyraziła zdecydowany sprzeciw wobec tej decyzji, stopniowo redukując liczbę swoich negocjatorów w Nankinie i innych miastach. Komuniści odmawiali negocjacji pod presją militarną, żądając przerwania ofensywy wojsk kuomintangowskich. 21 października Zhou przybył z Szanghaju do Nankinu. Następnego dnia oświadczył Stuartowi, iż strona komunistyczna odrzuca żądania Kuomintangu. Jednocześnie odmówił udziału przedstawicieli KPCh w obradach Zgromadzenia Narodowego. 18 listopada opuścił Nankin, udając się do Yana-nu. W stolicy narodowców pozostał tylko Dong Biwu, jednak nie mógł on w żaden sposób wpłynąć na zmianę sytuacji. Wspólne rozmowy faktycznie dobiegły wówczas końca⁴⁸⁸. Trwające od stycznia do listopada negocjacje nie dały żadnego rezultatu. Nowe Zgromadzenie Narodowe, w składzie którego zabrakło przedstawicieli KPCh, zebrało się 15 listopada 1946 roku. Chiang Kai-shek został wybrany na prezydenta republiki. Przyjęto nową konstytucję, która weszła w życie 1 stycznia 1947 roku⁴⁸⁹. Marshall przebywał w Chinach do początku stycznia 1947 roku. 3 stycznia prezydent Truman wezwał go do powrotu do Stanów Zjednoczonych. W przeddzień wyjazdu Marshall powiedział w publicznym wystąpieniu, że wzajemne podejrzenia pomiędzy KMT i KPCh stanowiły „największą przeszkodę na drodze do pokoju”. Potępił działania militarne i ekstremistyczne obu stron, które doprowadziły do fiaska negocjacji⁴⁹⁰. Stwierdzał, że odpowiedzialność za wybuch wojny domowej pono ⁴⁸⁷ 28 czerwca 1946 r. rząd amerykański podpisał z Chiang Kai-shekiem umowę o kontynuacji dostaw wojskowych w ramach programu Lend-Lease Act. W 1946 r. do Chin dostarczono broń o wartości 781 min dolarów. W sierpniu podpisano umowę o dostawach amerykańskiego demobilu wojennego dla Chin. Amerykanie sprzedali swoje „nadwyżki wojenne” znajdujące się na Oceanie Spokojnym o łącznej wartości 2 mld dolarów za sumę 175 min dolarów. Dodatkowo Amerykanie dostarczali Kuomintangowi sprzęt i żywność przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA). Zob. United States Relations with China, with spécial Reference to the Period 1944-1949, Washington 1949, s. 340, 342, 1048, 1051, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 53-54. 4 listopada 1946 r. w Nankinie rząd Republiki Chińskiej podpisał ze Stanami Zjednoczonymi traktat o przyjaźni, handlu i żegludze, który wszedł w życie 30 listopada 1948 r. Traktat otwierał Chiny na gospodarczą, społeczną i polityczną ekspansję USA. ⁴⁸⁸ 4 grudnia Dong Biwu przekazał Marshallowi pismo od Zhou Enlaia z prośbą o przekazanie go Chiang Kai-shekowi. W liście przedstawiono warunki, na jakich komuniści byli skłonni wznowić negocjacje z KMT, jednak postulaty KPCh były nie do przyjęcia dla drugiej strony (Z. Góralczyk, op. cit., s. 247-248). ⁴⁸⁹ J. Kukułka, op. cit., s. 64. ⁴⁹⁰ M.A. Stoler, George C. Marshall. Soldier-Statesman of the American Century, Twayne Pub-lishers, Boston 1989, s. 150. NOzno^ienie >&>ojTV? domowej Chinach (1945-1949)... 193 szą same Chiny. Była to swego rodzaju amerykańska wersja krachu negocjacyjnego. 8 stycznia Marshall ostatecznie opuścił Chiny. W Stanach Zjednoczonych powierzono mu stanowisko sekretarza stanu, które objął 21 stycznia. Jeden z członków personelu ambasady amerykańskiej, autor biografii gen. Stilwella, zauważał analogie pomiędzy działaniami Marshalla a jego poprzednikami. Podkreślał, że w Stanach Zjednoczonych brakowało jasnej wizji co do przyszłości Chin. To stanowiło - jego zdaniem - fundamentalny problem, z jakim Amerykanie nie potrafili sobie poradzić⁴⁹¹. Niepowodzenie misji Marshalla spowodowało wycofanie się Amerykanów z Komitetu Trzech i Wykonawczej Kwatery Głównej pod koniec stycznia 1947 roku. 11 marca z Yananu odwołano ostatnich przedstawicieli grupy amerykańskich obserwatorów wojskowych z płk. Johnem K. Sellsem na czele⁴⁹². Z Chin Północnych wycofano jednocześnie oddziały piechoty morskiej⁴⁹³. W marcu 1947 roku została ogłoszona „doktryna Trumana”⁴⁹⁴, której głównym celem stało się „powstrzymywanie komunizmu”⁴⁹⁵. Posunięcia Amerykanów budziły sprzeciw Związku Sowieckiego. ⁴,¹ Ibidem, s. 151. ⁴⁹² FRUS: China, 1946, t. X, s. 723, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 257. ⁴⁹³ Wojska amerykańskie na terenie Chin, po zakończeniu ewakuacji Japończyków, liczyły 12 tys. żołnierzy. W okresie szczytowym w Chinach przebywało 133 tys. żołnierzy amerykańskich (White Paper, s. 694, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 257). ⁴⁹⁴ „Doktryna Trumana” oznaczała program polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych, który został zawarty w orędziu prezydenta Harryego Trumana do Kongresu z dnia 12 marca 1947 r. Głównym założeniem programu było udzielanie pomocy państwom „zagrożonym przez komunizm". Doktryna ta była wyrazem dążeń USA do ugruntowania swojej pozycji politycznej i ekonomicznej w świecie (Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. XI, PWN, Warszawa 1963, s. 665). ⁴⁹⁵ Wraz z ogłoszeniem doktryny rząd Chianga został objęty kolejnymi programami dostaw uzbrojenia. Warto zaznaczyć, iż w Waszyngtonie nie brakowało ludzi, którzy sugerowali wycofanie się z Chin. Na przykład George Kennan postulował wspieranie Japonii i Filipin jako głównych ośrodków amerykańskich na Dalekim Wschodzie, przy jednoczesnym zakończeniu zaangażowania USA w Chinach (M.A. Stoler, op. cit., s. 171). 26 maja 1947 r. Amerykanie uchylili embargo na dostawy broni ze Stanów Zjednoczonych do Chin, wprowadzone dziesięć miesięcy wcześniej (FRUS: China, 1947, t. II, s. 833-834, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 263). Na przełomie lipca i sierpnia w Chinach przebywał gen. Wedemeyer, który miał na miejscu określić warunki, na jakich USA miały udzielać Państwu Środka pomocy. W raporcie do prezydenta Trumana z 19 września wyraził przekonanie o potrzebie utrzymania Chin w amerykańskiej strefie wpływów. Jego opinia była wynikiem obawy przed wypełnieniem tej luki przez wrogi Związek Sowiecki. Wedemeyer informował o „postępującym rozszerzaniu strefy kontroli i przeważających wpływów” ZSRS na Dalekim Wschodzie. Zauważał również niebezpieczeństwo zbliżenia komunistów chińskich ze Związkiem Sowieckim. Podkreślił, iż Stany Zjednoczone potrzebują Chin, ale wolnych od wpływów komunistycznych, gdyż Chiny pod władzą KPCh „będą nastawione wrogo wobec Stanów Zjednoczonych” (United Stałeś Relations..., s. 809-810, aneks 135, [za:] Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 62-63). Mimo apeli Wedemeyera administracja Trumana nie zdecydowała się na zwiększenie pomocy dla Kuomintangu. 194 Rozdział XIII Na forum ONZ delegacja sowiecka niejednokrotnie potępiała poczynania USA, argumentując, iż stanowią one ingerencję w wewnętrzne sprawy Chin⁴⁹⁶. Na wiosnę 1947 roku wojska narodowców wznowiły ofensywę przeciwko komunistom. Mao mawiał, że: „Gdy dwóch nie potrafi się porozumieć, muszą walczyć”⁴⁹⁷. 18 marca kuomintangowcy zdobyli stolicę Rejonu Pogranicznego - Yanan⁴⁹⁸. Sukcesy Chianga na polu bitwy wkrótce jednak dobiegły końca. W maju 1947 roku Lin Biao, naczelny dowódca sił komunistycznych, przeprowadził reorganizację swoich wojsk. W rezultacie podjęta przez komunistów ofensywa doprowadziła do zajęcia niemal całej Środkowej Mandżurii. Zacięte walki toczyły się w okolicach Mukdenu. 4 lipca Chiang oficjalnie ogłosił, iż komuniści znajdują się „w stanie rebelii przeciwko państwu”⁴⁹⁹. Wojskom rządowym udało się opanować prowincję Shandong. Komuniści nie dali jednak za wygraną, podejmując w drugiej połowie września wielką ofensywę w Mandżurii. Po miesiącu rozbili oni niemal doszczętnie rządową 49. Armię. Należy podkreślić znaczenie tego faktu - w Mandżurii znajdowały się najlepsze oddziały nacjonalistyczne, wyszkolone przez Amerykanów i przerzucone tam na przełomie 1945 i 1946 roku. Wojska te walczyły wcześniej z Japończykami na obszarze Birmy. Przeprawa na terytorium Mandżurii oznaczała dla nich diametralną zmianę klimatyczną. W mroźnej Mandżurii oddziały kuomintangowskie były całkowicie pozbawione wsparcia logistycznego. Niewielkie dostawy docierały tylko drogą lotniczą. W konsekwencji komuniści, przejmując linie komunikacyjne, mogli z łatwością zacieśniać stopniowo pierścień wokół tych wojsk. Warto odnotować, że na stronę Mao przeszła prawie cała armia byłego Cesarstwa Mandżukuo, licząca 75 tys. ludzi⁵⁰⁰. ⁴⁹⁶ W marcu i kwietniu 1947 r., podczas sesji moskiewskiej Rady Ministrów Spraw Zagranicznych, ZSRS domagał się zaprzestania interwencji amerykańskiej w Chinach. Poproszono również o przedstawienie informacji na temat realizacji moskiewskiego porozumienia trzech mocarstw z grudnia 1945 r. w kwestii chińskiej. Uczestnicy tamtego spotkania zobowiązali się przedstawić odpowiednie dokumenty do 1 kwietnia 1947 r. Podczas wymiany dokumentów na początku kwietnia rząd sowiecki argumentował, że wycofanie obcych wojsk z terytorium Państwa Środka było jednym z podstawowych punktów porozumienia z 1945 r. Podkreślono przy tej okazji, że ostatnie oddziały sowieckie opuściły Chiny 3 maja 1946 r. Po stronie Amerykanów stanął wówczas Chiang Kai-shek, który zaprotestował przeciw rozpatrywaniu sprawy wycofywania wojsk USA z Chin przez Radę Ministrów Spraw Zagranicznych. Oskarżył jednocześnie ZSRS o nadmierną ingerencję w wewnętrzne sprawy Chin (J. Kukułka, op. cit., s. 64). ⁴⁹⁷ R. Terrill, Mao..., s. 214. ⁴⁹⁸ Uciekający z miasta Mao cudem ocalił swoje życie. Samoloty nacjonalistów zaatakowały kolumnę ewakuacyjną, jeden z pocisków przebił dach dżipa, którym jechał przywódca komunistów (D. Wilson, The Peoples Emperor Mao. A Biography ofMao Tse-tung, New York 1979, s. 258, [za:] J. Po lit, op. cit., s. 52). ⁴⁹⁹ Chiang powołał Główną Kwaterę do Zdławienia Bandytyzmu. Porażki w Mandżurii spowodowały, że większość dowódców wojsk rządowych została odwołana, na ich miejsce Chiang powołał młodych generałów. Zob. M. Bankowicz, Chińska wojna domowa 1945-1949, „Mówią Wieki” 1996, nr 4/5 (443/444), s. 33. ⁵⁰⁶ J. Polit, op. cit., s. 55-56. VJzno'Jienie oj trę domowej »0 Chinach (1945-1949)... 195 10 października 1947 roku Naczelne Dowództwo ChALW wydało Deklarację Chińskiej Armii Ludowo- Wyzwoleńczej, autorstwa samego Mao Zedonga. Dokument określał zasady prowadzenia walki z siłami kuomintangowskimi. Wzywano w nim do obalenia Chiang Kai-sheka i wyzwolenia Chin. Mao zaapelował do Amerykanów o wycofanie obcych wojsk z chińskiego terytorium⁵⁰¹. W połowie grudnia komuniści zaatakowali linie obronne wojsk rządowych w okolicach Mukdenu. Wojna o panowanie w Mandżurii weszła w decydującą fazę. Już 25 grudnia Mao oświadczył: „Chińska ludowa wojna rewolucyjna osiągnęła teraz punkt zwrotny”⁵⁰². Narodowcy w opinii większości społeczeństwa stanowili zamkniętą elitę. Lud nie rozumiał niektórych posunięć rządu. Jednym z przykładów mogło być pozostawienie przez pewien okres broni w rękach Japończyków. Dla ogromnej części ludności to Japończycy stanowili największe zagrożenie. Spór Kuomintangu z KPCh był dla większości społeczeństwa całkowicie niezrozumiały. Oparcie się na społeczności wiejskiej było jedną z zasadniczych przyczyn zwycięstwa KPCh. Jak twierdził biograf Mao, Ross Terrill: „Komuniści mieli za sobą ludność; narodowcy mieli tylko terytoria”. Amerykański obserwator wojskowy stwierdził, że w 1947 roku „siedemdziesiąt procent chłopów w północnych Chinach sprzyjało komunistom”⁵⁰³. W listopadzie 1947 roku Chiang Kai-shek zarządził przeprowadzenie wyborów do parlamentu. 29 marca 1948 roku w Nankinie nowe Zgromadzenie Narodowe wybrało go na prezydenta Republiki Chińskiej. Otrzymał 2430 głosów. Przeciwko jego kandydaturze głosowało 369 posłów. Warto dodać, że posłów z regionów ogarniętych wojną domową zwyczajnie mianowano⁵⁰⁴. Pod pretekstem tłumienia „rebelii komunistycznej” 10 maja Chiang zażądał specjalnych uprawnień na dwa lata⁵⁰⁵. ⁵⁰¹ W dokumencie komuniści określili podstawowe założenia dotyczące polityki armii oraz partii. Wskazywali na konieczność obalenia rządu Chianga i ustanowienia w jego miejsce koalicyjnego rządu demokratycznego. Dalej mówili o konfiskacie kapitału urzędniczego, rozwoju przemysłu i handlu, poprawie warunków bytowych pracowników i pracodawców, zniesieniu systemu wyzysku feudalnego, zagwarantowaniu praw i autonomii mniejszościom narodowym. Ponadto zapowiedzieli, iż nie będą uznawać żadnych układów podpisanych przez rząd kuomintangowski ani zaciągniętych przez niego długów (An Outline History of China, s. 697; pełny tekst deklaracji zob. Selected Works of Mao Tse-tung, vol. IV, s. 147-153). ⁵⁰² W styczniu w Hongkongu uformował się dysydencki Rewolucyjny Komitet Kuomintangu, który wyrazi, swoje poparcie dla KPCh, tym samym komuniści zyskiwali zwolenników nawet w samym KMT. Zob. „Mówią Wieki”, 1996, nr 4/5 (443/444), s. 33-34. ⁵⁰³ R. Terrill, Mao..., s. 217. ³⁰³ B. Crozier, op. cit., s. 311. ⁵⁰⁵ Warto zaznaczyć, że specjalne uprawnienia zostały rozciągnięte w maju 1950 r. na wyspę Tajwan, pomimo że tam nie było rebelii komunistycznej. Obowiązywały one na Tajwanie do maja 1991 r. Wraz ze specjalnymi uprawnieniami wkrótce zarządzono wprowadzenie stanu wyjątkowego (ogłoszono go 20 maja 1949 r.) oraz 160 innych przepisów obowiązujących „w okresie rebelii komunistycznej”. Powstała Narodowa Rada Bezpieczeństwa, która miała zająć się sytuacjami wyjątkowymi, wprowadzono zakaz zgromadzeń i tworzenia nowych partii politycznych. Na scenie politycznej pozostały tylko dwie niewielkie partie: Partia Młodych Chin i Socjaldemokratyczna Partia Chin, które miały bardzo małe poparcie społeczne. Zniesiony został Stały Komitet Centralny, 196 Rozdział XIII Pod koniec 1947 roku z Ameryki napłynęły kolejne środki finansowe zasilające Rząd Narodowy⁵⁰⁶. Pomoc amerykańska była jednak tylko kroplą w morzu potrzeb Kuomintangu. Wydatki wojenne rządu nacjonalistycznego sięgały 70% ogólnych wydatków budżetowych. W 1948 roku deficyt budżetowy wyniósł 900 miliardów yuanów. W połowie 1948 roku dochody stanowiły zaledwie 5% ogólnej sumy wszystkich wydatków budżetowych. W tej sytuacji rząd zdecydował się wypuścić na rynek wielką ilość papierów bankowych, co doprowadziło w krótkim czasie do hiperin-flacji⁵⁰⁷. Kryzys finansowy i spadek produkcji powodowały, że Chiang tracił poparcie wspierającej go do tej pory klasy średniej. Dostawy sprzętu, które napływały ze Stanów Zjednoczonych, zasilały przede wszystkim stronę komunistyczną. Wojskowi kuomintangowscy w tej sytuacji często wymieniali broń za żywność. Dezercja i przechodzenie na stronę wroga były powszechne w przypadku Kuomintangu. Korupcja, inflacja i nepotyzm prowadziły do załamania gospodarczego. Produkcja przemysłowa i rolnicza spadała w gwałtownym tempie. W grudniu 1946 roku około 60% fabryk w Szanghaju nie kontynuowało produkcji. Do lipca 1947 roku produkcja rolnicza spadła o 10-40%, w zależności od regionu kraju. Witold Rodziński stwierdził, że inflacja zachowywała się wówczas jak „latawiec, któremu urwał się sznurek”⁵⁰⁸. Do końca 1947 roku liczebność wojsk kuomintangowskich zmniejszyła się o blisko dwie trzecie w stosunku do pierwotnego stanu. Najczęściej przechodzili oni na stronę wroga. W połowie 1948 roku KPCh skupiała ponad 3 min ludzi. 2,5 min spośród nich należało do Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. Armia ta była po a w jego miejsce powołano Centralną Komisję Reformy, która miała zreformować partię tak, aby zapewnić władzę kierownictwu ściśle powiązanemu z Chiangiem (R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 96). ⁵⁰⁶ 27 października Stany Zjednoczone zawarły z rządem KMT umowę o udzieleniu pomocy gospodarczej w ramach programu UNRRA o wartości 27,7 min dolarów (WFite Paper, s. 367). Pomoc USA udzieloną Chinom kuomintangowskim w ramach programu UNRRA źródła amerykańskie oceniają na 660 min dolarów. Zob. W. Awarin, Walka o Ocean Spokojny, Warszawa 1954, s. 268-270, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 270). W tym czasie Departament Stanu wyraził zgodę na to, by amerykańska grupa Doradcza Wojsk Lądowych otworzyła na Tajwanie ośrodek szkoleniowy dla armii KMT. W listopadzie na czele grupy stanął gen. Dawid G. Barr (White Paper, s. 348, 324, [za:] ibidem). W ramach dostaw nadwyżek towarowych sprzedano również demobil wojenny Stanów Zjednoczonych z wysp Pacyfiku warty 26,5 min dolarów (FRUS: China, 1947, t. VII, s. 932, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 270). 18 lutego 1948 r. prezydent Truman wystąpił do Kongresu z propozycją przyznania Kuomintangowi pomocy w wysokości 570 min dolarów na okres 15 miesięcy. 18 kwietnia 1948 r. Kongres uchwalił Ustawę o pomocy dla Chin. Suma pomocy wyniosła 463 min dolarów na 12 miesięcy, jednocześnie wydzielono kwotę 125 min dolarów jako dar, którym KMT mógł dysponować wedle własnego uznania (White Paper, s. 372, 389, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 271, 274). ⁵⁰⁷ Relacja pomiędzy fabi (jednostką pieniężna) a dolarem amerykańskim w styczniu 1948 r. kształtowała się na poziomie 178 tys. do 1, a w sierpniu tego samego roku już 11 088 tys. do 1. Gwałtowanie rosły ceny artykułów żywnościowych. Cena ryżu w samym Szanghaju wzrosła ponad czterdziestotrzykrotnie pomiędzy styczniem a sierpniem 1948 r. Zob. An Outline History of China, s. 709. ⁵⁰⁸ W. Rodziński, Historia Chin, s. 678. VJznO'dienie -^Jojm} domowej Chinach (1945-1949)... 197 dzielona na siły połowę, regionalne i partyzanckie⁵⁰⁹. W marcu 1948 roku wojska rządowe poniosły olbrzymie straty w prowincji Shaanxi. W kwietniu komuniści zdołali odbić symbol chińskiego ruchu komunistycznego - miasto Yan’an. 19 czerwca zajęli Kaifeng, stolicę prowincji Henan. Od drugiej połowy 1948 roku rozpoczął się, używając terminologii Olivera Edmunda Clubba, autora książki 20th Century China, tzw. armagedon Kuomintangu⁵¹⁰. Jesienią 1948 roku komuniści, przeważający już liczebnie nad wojskami kuomin-tangowskimi, rozpoczęli trzy decydujące kampanie⁵¹¹. 1 września 1948 roku z inicjatywy KPCh powołano Rząd Ludowy Chin Północnych. Wojska komunistyczne, liczące wówczas 700 tys. żołnierzy, pod dowództwem Lin Biao, wspomagane przez 1600 tys. chłopów pracujących w transporcie i na tyłach, 15 października zdobyły miasto Jingzhou w Mandżurii. Pięć dni później poddał się Changchun. Wojska rządowe walczące na północnym wschodzie zostały odcięte od Chin Północnych. 1 listopada padł Shenyang (Mukden), tym samym całe Chiny Północno-Wschodnie znalazły się pod kontrolą komunistów⁵¹². Histeryczne apele Chianga oraz ambasadora Stuarta do Waszyngtonu o zwiększenie pomocy napotykały coraz większy opór. Sekretarz stanu USA, George Marshall, stwierdzał, że „bezpośrednia interwencja zbrojna” byłaby sprzeczna z tradycyjną polityką USA wobec Państwa Środka⁵¹³. 1 listopada 1948 roku w wyborach prezydenckich zwyciężył ponownie Harry Truman, co oznaczało kontynuację dotychczasowej polityki. Klęskę poniósł kandydat republikanów, Thomas E. Dewey, zwolennik interwencji zbrojnej w Chinach. Na przełomie 1948 i 1949 roku wojna domowa weszła w decydującą fazę. W listopadzie 1948 roku rozpoczęła się największa kampania wojsk komunistycznych Huai-Hai. 1 listopada padł Mukden, stanowiący ostatni punkt oporu w Mandżurii. W tych działaniach wzięło udział około 600 tys. żołnierzy Armii Polowej Niziny Centralnej i Armii Polowej Chin Środkowych, nadzorowanych przez specjalny Komitet Frontowy KPCh, na czele którego stał Deng Xiaoping. W tym samym czasie Armie Ludowo-Wyzwoleńcze Chin Północnych i Północnego Zachodu rozpoczęły natarcie na Kałgan, Beiping i Tianjin. 24 grudnia został opanowany Kałgan. 14 stycznia 1949 roku poddał się Tianjin. Z kolei 31 stycznia oddziały ALW wkroczyły do ⁵⁰⁹ R. Terrill, Mao..., s. 224. ⁵¹⁰ O.E. Clubb, op. cit., s. 289, [za:] M. Bankowicz, op. cit., s. 239. Amerykanie, widząc kryzys rządu KMT, próbowali podjąć pewne kroki zmierzające do uzdrowienia tej sytuacji. W marcu 1948 r. ambasador Stuart rozważał koncepcję zastąpienia Chianga innym „silnym człowiekiem” oraz obsadzenia pozostałych głównych stanowisk rządowych nowymi, mniej skompromitowanymi ludźmi. Wydaje się jednak, iż w tym okresie już żaden „nowy człowiek” nie był w stanie odmienić losów wojny (White Paper, s. 273-274, 868 i 875, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 276). ⁵¹¹ Były to kampanie: Liaoxi-Shenyang (2 września-2 listopada 1948 r.), Huai-Hai (7 listopada 1948 r.-lO stycznia 1949 r.) oraz Beiping-Tianjin (5 grudnia 1948 r.-31 stycznia 1949 r.). Zob. W. Rodziński, Historia Chin, s. 682. ⁵¹² Ibidem, s. 682-683. ⁵¹³ Szerzej na ten temat zob.: PRUS: China, 1948, t. VII, s. 570; W. Awarin, op. cit., s. 279, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 279. 198 Rozdział XIII Beipingu, przemianowanego wkrótce na Pekin. Miasto zostało poddane bez walki. Kuomintangowski generał Fu Zuoyi przyjął ultimatum komunistów⁵¹⁴. Następujące po sobie klęski spowodowały zmianę nastawienia samego Chian-ga. 1 stycznia 1949 roku, w noworocznym wystąpieniu, zaproponował KPCh rozpoczęcie negocjacji. Wyraził jednocześnie gotowość do podania się do dymisji⁵¹⁵. Odpowiedzią Mao było orędzie prasowe z okazji Nowego Roku 1949 Doprowadzić rewolucję do końca, w którym ostro zaatakował zarówno Kuomintang, jak i Stany Zjednoczone, wzywając do obalenia rządu Chiang Kai-sheka⁵¹⁶. Nadzieje generalissimusa na pomoc ze strony mocarstw nie spełniły się⁵¹⁷. 14 stycznia Mao przedstawił osiem warunków, od spełnienia których uzależniał zawarcie układu pokojowego. Komuniści żądali bezwarunkowej kapitulacji wojsk kuomintangowskich. Mówili o likwidacji Rządu Narodowego. W jego miejsce proponowali utworzenie rządu koalicyjnego, oczywiście całkowicie zdominowanego przez komunistów. Żądano wydania „zbrodniarzy wojennych”. Ich listę otwierał Chiang i jego żona Song Meiling⁵¹⁸. 21 stycznia do dymisji podał się Chiang Kai-shek. Jego miejsce zajął dotychczasowy wiceprezydent Li Zongren. W tym samym dniu w Stanach Zjednoczonych urząd sekretarza stanu przejął dotychczasowy podsekretarz, Dean Acheson. Nowy sekretarz kontynuował politykę Marshalla, stojąc na stanowisku nieangażowania amerykańskich sił zbrojnych w wojnę domową w Chinach. Zwycięstwo komunistów stało się faktem. 1 kwietnia w Beipingu rozpoczęto negocjacje pokojowe. Stronę komunistyczną reprezentował Zhou Enlai. 21 kwietnia rząd nankiński odrzucił projekt porozumienia, zbudowanego w oparciu o wspomniane wyżej osiem warunków Mao. Nie ulega wątpliwości, że celem KPCh nie było już wówczas osiągnięcie porozumienia. Przyjęcie warunków oznaczałoby dla Kuomintangu przyznanie się do klęski. Trudno w tej sytuacji mówić o negocjacjach. Komuniści przedstawili listę żądań. W kwietniu armia komunistyczna przekroczy ⁵¹⁴ An Outline History of China, s. 708. ⁵¹⁵ Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996..., s. 261. Ch’ao-jan Wang pisał, iż prawdopodobnie duży wpływ na decyzje Chianga wywierały wtedy środowiska liberalne, wśród nich m.in. Sun Fo (syn Sun Yatsena), który od grudnia 1948 r. był premierem, Zhang Qun, Li Zongren oraz Bai Zhongxi (Nowożytna historia Chin, s. 242). ⁵¹⁶ Z. Góralczyk, op. cit., s. 281. ⁵¹⁷ Ostatniej deski ratunku Chiang Kai-shek upatrywał w stanowisku mocarstw, wystąpił więc 8 stycznia 1949 r. z notą do rządów USA, ZSRS, Wielkiej Brytanii i Francji z prośbą o pośrednictwo w negocjacjach pomiędzy KMT i KPCh w kwestii zakończenia wojny domowej. Inicjatywa ta nie zyskała akceptacji. Przeważyło stanowisko rządu sowieckiego, który odmówił ingerowania w wewnętrzne sprawy Chin. W sprawie wojny domowej w Chinach interweniował jeszcze minister spraw zagranicznych Australii na forum ONZ, jednak bez skutku (Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 70). ⁵¹⁸ Szerzej na ten temat zob. Selected Works of Mao Tse-tung, vol. IV, s. 315-319; treść ośmiu warunków KPCh zob. Ho Kan-czy, op. cit., s. 391-396; lista zbrodniarzy wojennych Kuomintangu opublikowana przez KPCh zob. FRUS; China, 1948, t. VII, s. 719-720, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 282. ^Ozno\0ienie \Oojny domowej Chinach (1945-1949)... 199 ła rzekę Jangcy, a 23 kwietnia zajęła Nankin, siedzibę Rządu Narodowego. Chiang i nowy prezydent zdołali zbiec z miasta w ostatniej chwili. Wojska komunistyczne opanowały Szanghaj 27 maja. W Stanach Zjednoczonych „utratę Chin” postrzegano jednoznacznie w kategoriach porażki⁵¹⁹. Wyrażano obawy, że KPCh będzie w przyszłości ważnym sojusznikiem ZSRS. Wydaje się, że rola Moskwy w zwycięstwie komunistów w Chinach nie była tak duża, jak powszechnie sądzono. Związek Sowiecki nie był zainteresowany stworzeniem w pobliżu swojego terytorium państwa, które mogło w późniejszym okresie rościć pretensje do przywództwa w świecie komunistycznym. Znany amerykański sinolog, John King Fairbank, pisał: „Reasumując, sądzę, że powinniśmy uznać zwycięstwo komunistów w Chinach za akt samookreślenia, a nie agresję z zewnątrz”⁵²⁰. W innym miejscu ten sam autor, usprawiedliwiając działania ówczesnych władz amerykańskich, wskazywał, że komuniści chińscy byli zaopatrzeni w broń albo przejętą od Japończyków, albo pochodzącą ze Stanów Zjednoczonych: „Amerykanie, zainwestowawszy tak wiele w wyszkolenie żołnierzy i w dostawy sprzętu wojskowego, byli rozgoryczeni rezultatami, jakie dały ich wysiłki. Na szczęście generał Marshall po kapitulacji Japonii spędził rok na próbach zapobieżenia wojnie domowej jako mediator w Chongąingu i Nankinie i orientował się w sytuacji. Powróciwszy do Stanów Zjednoczonych w roku 1947, zdołał jako sekretarz stanu powstrzymać Amerykanów przed zaangażowaniem się w super-Wietnam dla tłumienia chińskiej rewolucji. Amerykanie nie wstrzymali dostaw wojskowych, ale piechota morska wysłana do północnych Chin i mająca bronić ich przed Sowietami została wycofana. KPCh ostatecznie wygrała wojnę, używając broni japońskich żołnierzy, która po ich kapitulacji pozostała dzięki łaskawości ZSRS w Mandżurii, oraz broni dostarczonej przez Amerykanów i odebranej poddającym się żołnierzom Chianga. W roku 1949 nikt nie mógł zaprzeczyć, że Komunistyczna Partia Chin pod wodzą Mao Zedonga zawojowała Chiny w sposób uczciwy”⁵²¹. Kontrowersje wokół wojny domowej w Chinach oraz nasilająca się krytyka kół republikańskich spowodowały, że administracja Trumana postanowiła publicznie odpowiedzieć na stawiane jej zarzuty. 5 sierpnia 1949 roku opublikowano specjalne sprawozdanie Departamentu Stanu United States Relations with China (with special re-ference to the period 1944-1949)⁵²², które wyjaśniało założenia polityki amerykańskiej ⁵¹⁹ Większość republikańska w Kongresie USA ostro krytykowała administrację Trumana. Senator Styles Bridges z New Hampshire mówił: „Chiny prosiły o miecz, a my daliśmy im tępy kozik do obierania kartofli”. Z kolei kongresman z Massachusetts, John Kennedy (późniejszy prezydent), nawiązując do wojny na Pacyfiku, stwierdzał: „co nasza młodzież ocaliła, dyplomaci i prezydent zmarnowali”. Zob. W. Manchester, The Glory and the Dream. A Narrative History of America 1932-1972, vol. I, Boston-Toronto 1974, s. 601, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 282. ⁵²⁰ J.K. Fairbank [et al.], Next Step in Asia, Harvard University Press, Cambridge, MA 1949, s. 4, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 284. ⁵²¹ J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 312. ⁵²² Dokument ten znany jest również pod nazwą Biała księga o Chinach (The China White Paper). To sprawozdanie zostało opracowane z polecenia sekretarza stanu, D. Achesona, za zgodą 200 Rozdział Kill w Chinach. Stanowiło również komentarz do wyników wojny domowej w Państwie Środka. Biała księga była pewnym usprawiedliwieniem polityki USA wobec tego kraju. Amerykański publicysta Walter Lippmann pisał, iż dokument ten przedstawiał „dyplomatyczną klęskę - być może największą, jaką ten kraj (Stany Zjednoczone) kiedykolwiek poniósł”. Dalej mówił, że klęska Chiang Kai-sheka, „której nie mogliśmy zapobiec i od której nie mogliśmy się odciąć, stała się porażką Ameryki”⁵²³. Ważną częścią Białej księgi był List przewodni autorstwa Deana Achesona. W jego wstępie sekretarz stanu podkreślił, że podstawową zasadą polityki zagranicznej USA było nieingerowanie w wewnętrzne sprawy Chin. Winą za klęskę w wojnie domowej autor obarczył Kuomintang. Brak woli walki, nieudolność dowództwa politycznego i militarnego były, jego zdaniem, przyczyną upadku rządu narodowego w Chinach. Podkreślił, iż Stany Zjednoczone udzieliły KMT znacznej pomocy szacowanej na 3 mld dolarów⁵²⁴. Zdaniem Achesona rząd amerykański wybrał koncepcję udzielania pomocy Kuomintangowi w ustanawianiu jego władzy na jak największym obszarze. Autor podkreślił wysiłek włożony w negocjacje, które miały pojednać zwaśnione strony. Administracja Trumana opowiedziała się za taką właśnie koncepcją działań. Acheson wskazał jeszcze na dwie inne, których nie powzięto. Z jednej strony cho prezydenta Harryego Trumana. Źródła amerykańskie podają, iż głównym inicjatorem napisania Białej księgi był John F. Melby, pracownik Biura do spraw Dalekiego Wschodu w Departamencie Stanu, w latach 1944-1948 II sekretarz ambasady USA w Chinach. Inspiracją dla niego stał się artykuł Georga F. Kennana, opublikowany w kwartalniku „Foreign Affairs” w lipcu 1947 r., na temat polityki Stanów Zjednoczonych wobec ZSRS (tam pojawiła się koncepcja „powstrzymywania komunizmu”). Na podstawie tego artykułu Melby opracował podobny artykuł charakteryzujący politykę USA wobec Chin. Za radą Kennana i innych pracowników z Departamentu Stanu Melby rozszerzył swój artykuł, który stał się początkiem większego opracowania - Białej księgi. Obok Melbyego głównymi autorami opracowania byli m.in. Walter W. Butterworth - dyrektor Biura do spraw Dalekiego Wschodu; Phillip D. Sprouse - szef Wydziału Chińskiego w Biurze do spraw Dalekiego Wschodu; ambasador Phillip C. Jessup oraz Charles W. Yosst. Ostatecznej weryfikacji tekstu dokonał D. Acheson. Opracowanie liczyło 409 stron samego sprawozdania oraz zawierało w załącznikach teksty 186 dokumentów. Biała księga opisywała stosunki amerykańsko-chińskie od 1844 r. (traktat z Wangxia), główny nacisk położono jednak na lata 1944-1949. Integralną częścią dokumentu był List przewodni autorstwa Achesona (szerzej na ten temat zob. E.J. Kahn jr, The China Hands - Americas Foreign Service Officers and what Befell Them, New York 1974, s. 203-204; D. Acheson, Present at the Creation. My Years in the State Department, New York 1969, s. 302; dokumenty opublikowane przez Departament Stanu związane z przygotowaniami i koordynacją przygotowań do wydania Białej Księgi zob. FRUS: China, 1949, t. IX, s. 1365-1392, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 329-330). ⁵²¹ G. Jaszuński, Gra Waszyngton-Pekin, s. 114. ⁵²⁴ Wyliczenia KPCh wskazywały liczbę 5914 min dolarów (Selected Works of Mao Tse-tung, vol. IV, s. 448), historycy radzieccy podają sumę 6 mid dolarów (Najnowsza historia Chin 1917-1976, red. M.I. Sładkowskij, przeł. J. Urkowski, KiW, Warszawa 1976, s. 327), także źródła amerykańskie oceniają wartość pomocy udzielonej Chinom w latach 1941-1945 na sumę 6 mld dolarów (L.P. Van Slyke, Culture, Society, Technology in Sino-American Relations - Dragon and Eagle. United States-China Relations: Past and Future, New York 1978, s. 146, [za:] Z. Góralczyk, op. cit., s. 330-331). >jOzno\0ienie ■dojm? domowej Chinach (1945-1949)... 201 dziło o całkowite wycofanie się z Chin, a z drugiej - o podjęcie interwencji zbrojnej na dużą skalę, która miała na celu pokonanie komunistów. Warto zaznaczyć, iż w dokumencie tym nie pojawiło się ani jedno słowo krytyki na temat polityki amerykańskiej opisywanego okresu⁵²⁵. Pośrednio tylko autor Listu przyznał się do klęski w Chinach, twierdząc w przedmowie, iż „jest godnym pożałowania, ale niezbitym faktem, że złowieszczy wynik wojny domowej w Chinach leżał poza kontrolą rządu Stanów Zjednoczonych”⁵²⁶. W czasie ogłoszenia Białej księgi wojna domowa w Chinach dobiegała końca. 21 września 1949 roku w Pekinie, na dziesięciodniowej sesji, zebrała się Konferencja Konsultatywna, która przyjęła Wspólny program, uchwaliła Statut Rządu Ludowego Chińskiej Republiki Ludowej oraz wybrała nowy rząd. 1 października 1949 roku Mao Zedong, jako przewodniczący Rady Państwa, w otoczeniu swojej świty ogłosił na Placu Niebiańskiego Pokoju (Tiananmen) w Pekinie powstanie Chińskiej Republiki Ludowej⁵²⁷. 14 października armia komunistyczna wkroczyła do Kantonu. W grudniu 1949 roku opanowano kolejne prowincje południowe. Ostatnie odziały wierne rządowi nacjonalistycznemu zostały pokonane. 20 tysięcy żołnierzy KMT przedostało się do Birmy i Wietnamu. Chiang Kai-shek, widząc zbliżającą się klęskę, postanowił już wcześniej ewakuować centralne władze i wojska KMT na Tajwan. W sierpniu 1949 roku wydał polecenie przerzucenia na wyspę niektórych instytucji rządowych i trzystutysięcz-nego korpusu elitarnych wojsk lądowych. Ewakuowano również lotnictwo i liczącą 26 okrętów flotę wojenną⁵²⁸. Po upadku Kantonu w październiku władze nacjonalistyczne na krótko znalazły schronienie w Chongqingu. Potem zostały zmuszone ewakuować się do Chengdu, stolicy prowincji Sichuan. Ostatecznie 10 grudnia wylądowały na Tajwanie. Wraz z Chiangiem na wyspę ewakuowano 2 min uchodźców. Przewieziono tam także rezerwy złota i dewiz. Ostatnie niewielkie oddziały wierne Chiangowi walczyły na kontynencie do lat 60. Ucieczkę na Tajwan Chiang Kai-shek traktował jako przejaw chwilowej słabości. Świadczyła o tym jedna z jego rozmów z synem, Chiang Ching-kuo, któremu powiedział, że powrót na kontynent to tylko kwestia czasu. Wkrótce po ewakuacji na Tajwan mówił: „Będziemy tu trzy miesiące”⁵²⁹. Wydarzenia kolejnych lat pokazały, jak bardzo się pomylił. Chiang do końca swojego życia wierzył, że powrót na kontynent jest możliwy⁵³⁰. ⁵²⁵ Z. Góralczyk, op. cit., s. 330-332. ⁵²⁶ D. Ach es on, Letter of Transmittal, USRCh, s. XVI, [za:] J. Polit, op. cit., s. 60. ⁵²⁷ 2 października ChRL została oficjalnie uznana przez ZSRS. W następnej kolejności uczyniły to: Bułgaria (3 października), Polska, Czechosłowacja, Rumunia i Węgry (4 października), Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna (5 października), Mongolska Republika Ludowa (7 października) i Albania (21 listopada), zob. J. Kukułka, op. cit., s. 64-65. ⁵²⁸ M. Bankowicz, Chińska wojna domowa 1945-1949, s. 35. ⁵²⁹ B. Crozier, op. cit., 327. ⁵¹⁰ W orędziu noworocznym z 1 stycznia 1965 r. Chiang oświadczył ludności tajwańskiej: „mamy wystarczająco dużo siły, aby przezwyciężyć trudności: odzyskać utracony ląd. Przeto celem 202 Rozdział XIII 8 października 1949 roku Departament Stanu zorganizował konferencję w sprawie Dalekiego Wschodu. Kilka tygodni później, w specjalnym memorandum, podtrzymał swoje stanowisko dalszego nieingerowania w wewnętrzne sprawy Chin. 5 stycznia 1950 roku prezydent Truman wydał oświadczenie, w którym zadeklarował, że jego rząd będzie prowadził w stosunku do Chin tradycyjną politykę, opartą na zasadzie „otwartych drzwi”: „Rząd Stanów Zjednoczonych zawsze opowiadał się za poszanowaniem integralności terytorialnej Chin” i dlatego „zaakceptował wykonywanie chińskiej władzy zwierzchniej nad Tajwanem, kiedy po klęsce Japonii powrócił on do Chin”. „Stany Zjednoczone - mówił - nie pragną specjalnych praw i przywilejów albo ustanowienia w obecnym czasie baz na Formozie, nie mają zamiaru użycia swych sił zbrojnych do ingerowania w obecną sytuację. Rząd Stanów Zjednoczonych nie wkroczy na drogę, która doprowadziłaby do włączenia się do wojny domowej w Chinach. Podobnie rząd Stanów Zjednoczonych nie będzie dostarczał pomocy wojskowej lub udzielał rad chińskim siłom na Formozie”⁵³¹. Na początku lat 50. Centralny Rząd Ludowy ChRL poinformował, iż nie przyjmuje na siebie zobowiązań rządu kuomintangowskiego i nie będzie spłacał pożyczek zaciągniętych przez Chiang Kai-sheka w Stanach Zjednoczonych⁵³². Po przegranej wojnie domowej Kuomintang znalazł się w trudnym położeniu. Groźba zaatakowania wyspy przez wojska komunistyczne była całkiem realna. Latem 1950 roku obie strony rozpoczęły przygotowania do decydującego starcia. Celem komunistów było opanowanie Tajwanu i Peskadorów. W październiku 1949 roku ChRL zaatakowała wyspy Quemoy i Matsu. Te ataki zostały jednak odparte przez wojska kuomintangowskie. W kwietniu 1950 roku IV Armia Polowa pod dowództwem Lin Biao zajęła wyspę Hainan. W maju i czerwcu komuniści rozpoczęli intensywne przygotowania do inwazji na Tajwan. Te plany odłożono jednak na później, w związku z wydarzeniami na Półwyspie Koreańskim. 25 czerwca wybuchła wojna koreańska, co spowodowało, że sytuacja w regionie uległa całkowitemu przeobrażeniu. Zmianie uległ również status Tajwanu. naszej kontrofensywy i narodowej odbudowy jest nie tylko odzyskanie głównego lądu, ale także wyzwolenie chińskiej ludności od komunizmu” („China Yearbook”, roczniki 1965-1966, Taipei, s. 865, [za:] B. Sech, op. cit., s. 95). ⁵¹¹ American Foreign Policy 1950-1955, Basic Documents, Department of State, Publications 6446, Washington 1957, t. II, s. 2448-2449, [za:] A. Halimarski, op. cit., s. 56-57. ⁵³² Zdaniem Bronisława Secha była to jedna z głównych przyczyn nieuznawania zmian w Chinach przez rząd USA. Wpływ na nieuznawanie rządu ludowego miały w Stanach Zjednoczonych koła kongresowe przychylne Chiangowi. Dużą rolę odegrała także kampania antykomunistyczna zainicjowana przez senatora Josepha R. McCarthyego. Oprócz grup interesu (China Lobby) poparcie dla KMT deklarowali kongresmani skupieni w China Błock (głównie prawe skrzydło Partii Republikańskiej). Zob. B. Sech, op. cit., s. 70-71. Rozdział KTO Ucieczka narodov0cdiat” Deng Kiaopinga (1978-1989) Chiński Wielki Mur pełnił w przeszłości ważne funkcje, określając granice państwa. W pewnych momentach historycznych tracił jednak swoje znaczenie. Podbój Chin przez Mandżurów i ustanowienie nowej dynastii Qing spowodowało przesunięcie granic daleko na północ. W efekcie mur przestał odgrywać rolę, jaką przypisywano mu nieco wcześniej. Mur miał odgradzać Chiny od barbarzyńskich ludów, plemion koczowniczych wrogich cesarstwu. Następowało swoiste zamykanie się Chin na świat zewnętrzny. Wieści dochodzące stamtąd były albo ignorowane, albo wręcz pomijane. Podobnie można określać politykę chińską po ustanowieniu ChRL w 1949 roku. Do lat 70. Chiny odgrodziły się swoistym „murem” od reszty świata. Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero później, kiedy ChRL została przyjęta do ONZ i nawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi. Śmierć Mao Zedonga otworzyła drogę do władzy reformatorom. Przemiany zainicjowane przez Deng Xiaopinga pozwoliły Chinom odbudować nadwątloną pozycję w świecie. Jednocześnie komunizm w Państwie Środka zaczął ewaluować w całkiem nowym kierunku. Śmierć Mao Zedonga wywołała na chińskiej scenie politycznej chwilowe zamieszanie. Stopniowo ulegały osłabieniu wpływy osób zaliczanych do nurtu radykalnego. Jednocześnie rosło znaczenie kół reformatorskich. Po aresztowaniu Bandy Czworga na początku października 1976 roku nowym przewodniczącym Komunistycznej Partii Chin został Hua Guofeng. Była to jedna z tych postaci, które w zawrotnym tempie zrobiły karierę w chińskiej polityce. W ciągu zaledwie trzech lat, od momentu wejścia w skład Komitetu Centralnego i Biura Politycznego, dzięki wsparciu Mao, sięgnął on po najwyższe stanowiska w partii i państwie⁷⁰¹. Jego rządy stanowiły ⁷,¹¹ Hua Guofeng urodził się 1921 r. w Jiaocheng w prowincji Shanxi. W 1936 r. wstąpił do KPCh. W latach 40. kierował wydziałem propagandy w prowincjonalnym komitecie partyjnym. Blisko związany z Mao. Dzięki wsparciu swojego protektora w 1975 r. został wicepremierem i ministrem bezpieczeństwa publicznego. W kwietniu 1976 r. objął stanowisko p.o. premiera. Po śmierci Mao przewodniczący KC KPCh oraz Komisji Wojskowej (1976-1981). Pełnił także funkcję 254 Rozdział NNII w pewnym sensie uzupełnienie okresu maoistowskiego. Wiele elementów programowych w gospodarce było prostym nawiązaniem do schematów znanych już z przeszłości. Oczywiście były one budowane w opozycji do założeń proponowanych przez grupę reformatorów skupionych wokół Deng Xiaopinga. Hua reprezentował linię Mao, co potwierdziło jego wystąpienie podczas zjazdu partyjnego w sierpniu 1977 roku, kiedy określił Stany Zjednoczone i Związek Sowiecki mianem papierowych tygrysów. Jednocześnie wezwał do kontynuowania rewolucji w ramach dyktatury proletariatu* ⁷⁰². W czasie III Plenum KC, obradującego w dniach 16-21 lipca 1977 roku w Pekinie, Deng został zrehabilitowany. Objął wówczas stanowiska wiceprzewodniczącego KC, członka Biura Politycznego i Stałego Komitetu BP, wicepremiera oraz szefa Sztabu Generalnego ChALW. Miesiąc później, pomiędzy 12 a 18 sierpnia, podczas XI Zjazdu partyjnego dokonano zmian w statucie partii. W dalszym ciągu najważniejszym organem decyzyjnym pozostawał Stały Komitet składający się z przewodniczącego (Hua Guofeng) i czterech wiceprzewodniczących (Ye Jianying, Deng Xiaoping, Li Xiannian, Wang Dongxing). Powrót Denga znamionował istotne zmiany na szczytach władzy. Na początku 1978 roku rozpoczął się demontaż systemu maoistowskiego. Duże znaczenie w kontekście rozpatrywanych przekształceń miała armia. Wiele założeń programowych KPCh zostało odrzuconych, reforma objęła cały aparat partyjny. Na łamach prasy coraz częściej pojawiały się artykuły wzywające do podjęcia reform w kraju. 13 października w „Renmin Ribao” ukazał się tekst, w którym autor wyraził następującą tezę: „przy braku kontroli socjalistycznej demokracji partia degeneruje się, a jej przedstawiciele zmieniają w feudalnych tyranów”⁷⁰³. W grudniu podczas obrad plenarnych KC KPCh XI kadencji Deng przejął niepodzielną władzę nad partią. Podczas grudniowego plenum partyjnego w 1978 roku przyjęto program Denga dotyczący „czterech modernizacji”. Oznaczało to fundamentalne zmiany w dotychczasowym systemie gospodarowania. Rozpoczęła się dekolektywizacja rolnictwa. Zlikwidowano komuny rolne, a chłopi otrzymali ziemię w dzierżawę. W rzeczywistości komuny zlikwidowali sami chłopi, wykorzystujący osłabienie czy wręcz brak kontroli władz, co w późniejszym okresie zostało zaakceptowane przez władze, które narzuciły system „kontraktów rodzinnych”, czyli zobowiązań do wyprodukowania określonego asortymentu produktów rolnych w zamian za użytkowanie samorzutnie podzielonej ziemi komun. Polityka otwarcia (gaige kaifang) zapoczątkowała cały szereg reform w poszczególnych sferach życia. Wprowadzono niektóre elementy charakterystyczne dla gospodarek wolnorynkowych. Reformy objęły także politykę zagraniczną. Polityka otwarcia w sferze międzynarodowej (duiwai kaifang) wprowadziła istotne elementy do dotychczas stosowanej premiera (1976-1980). W latach 1982-2002, pomimo ostrej krytyki za działalność z czasów „rewolucji kulturalnej”, pozostawał członkiem KC. Zmarł 20 sierpnia 2008 r. ⁷⁰² L. Ladany, op. cit., s. 393. ⁷⁰³ B. Góralczyk, Pekińska Wiosna 1989..., s. 35. 1. Mapa polityczna Chin 2. Konfucjusz 3. Qin Shihuangdi 4. Cesarzowa Cixi 5. Li Hongzhang 6.Cesarz Guangxu 7. Kang Youwei 8. Liang Qichao 9. Ostatni cesarz Chin Puyi 11. Song Jiaoren 10. Pierwszy prezydent Republiki Chińskiej Sun Yatsen 12. Yuan Shikai 13. Chen Duxiu 14. Li Dazhao 16. Cai Yuanpei 17. Hu Shi 18. Michaił Borodin 19. Li Lisan 20. Wang Ming i Bo Gu 21. Chiang Kai-shek 22. Mao Zedong 23. Zhang Guotao i Mao Zedong 24-26. Dawne siedziby mieszkalne (yaodong) w Yan'anie 27-28. Krajobraz Yan'anu 29-30. Muzeum w Yan’anie 31-33. Muzeum w Yan’anie 34. Zhou Enlai 35. Zhang Wentian 36. Otto Braun 37. Edgar Snow 38. Agnes Smedley 39. Mao Zedong w Yan'anie 40. Miody Marszalek Zhang Xueliang 41. Chiang Kai-shek, Song Meiling oraz gen. Joseph W. Stilwell 42. Chiang Kai-shek, Franklin D. Roosevelt i Winston Churchill na konferencji w Kairze (1943) 43. Wspólny toast Mao i Chianga (Chongqing 1945) 44. Zhu De 45. Peng Dehuai 46-47. Plakaty propagandowe z okresu maoistowskiego 48. Plakat propagandowy z okresu maoistowskiego 49. Mao Zedong i Lin Biao 50. Liu Shaogi 51. Jiang Qing 52. Hua Guofeng 53. Deng Xiaoping 54. Masakra na placu Tiananmen (4 czerwca 1989) 55. Hu Yaobang 56. Zhao Ziyang 57. Jiang Zemin 58. Zhu Rongji 59. Hu Jintao 60. Wen Jiabao 61. Stały Komitet Biura Politycznego KC KPCh 62. Panorama nowej dzielnicy Pudong w Szanghaju 63. Chiang Ching-kuo 64. Lee Teng-huej 65. Chen Shui-bian 66. Ma Ying-jeou Polityka reform i „otwarcia na ś^iat” Deng Kiaopinga (1978-1989) 255 strategii. Chiny zaczęły forsować koncepcję świata z wieloma punktami odniesienia. Mao Zedong propagował wcześniej teorię zakładającą podział świata na trzy kręgi. Podczas rozmowy z jednym z przywódców Trzeciego Świata w lutym 1974 roku przedstawił jej schemat: „Uważam, że Stany Zjednoczone i Związek Sowiecki to pierwszy świat. Pośrednie - Japonia, Europa, Kanada - to drugi świat. Azja z wyjątkiem Japonii to trzeci świat. Cała Afryka to trzeci świat. Ameryka Łacińska to trzeci świat”⁷⁰⁴. Przewodniczący już wówczas wyraził swój sprzeciw wobec dwubieguno-wości w świecie, mówiąc, iż należy „Utworzyć najszerszy międzynarodowy jednolity front do rozbicia hegemonizmu i polityki wojny supermocarstw”⁷⁰⁵. W innym miejscu mówił: „Dwaj hegemoni - ZSRS i USA - są wspólnymi wrogami narodów całego świata, a ZSRS jest najniebezpieczniejszym źródłem nowej wojny”⁷⁰⁶. Na uwagę zasługiwało nowe rozłożenie akcentów. Amerykanie byli w tym czasie traktowani nieco łagodniej aniżeli Rosjanie. Mao w lutym 1976 roku stwierdził: „Stany Zjednoczone dążą do obrony posiadanych na świecie interesów, a Związek Radziecki dąży do ekspansji i nie ma sposobu, by to zmienić”⁷⁰⁷. W podobnym tonie wypowiadał się Hua Guofeng w lutym 1978 roku: „Ale jeśli chodzi o globalną sytuację na świecie, to strategiczne zadanie dla wszystkich narodów jest wspólne, polega ono na konsolidacji i rozszerzaniu międzynarodowego jednolitego frontu przeciw hegemonizmowi w celu przeciwdziałania polityce agresji i wojny realizowanej przez supermocarstwa, a zwłaszcza przez radziecki socjalimperializm, w dążeniu do opóźnienia wybuchu nowej wojny światowej”⁷⁰⁸. O narastającej niechęci do ZSRS świadczy fakt, że rząd chiński odmówił w 1980 roku przedłużenia wygasającego właśnie układu sojuszniczego oraz podjął decyzję o zbojkotowaniu odbywającej się w tym samym roku olimpiady w Moskwie. Wyrazem nieporozumień między Pekinem a Moskwą były również wydarzenia w Wietnamie w 1979 roku. Wstąpienie tego kraju do Rady Współpracy Polityki Gospodarczej oraz zawarcie układu sojuszniczego ze Związkiem Sowieckim miało jednoznaczny wydźwięk. W Chinach postrzegano to jako budowanie bloku antychińskiego w tej części świata. W rezultacie inwazja Wietnamu na Kambodżę w grudniu 1978 roku doprowadziła do natychmiastowej reakcji ⁷⁽M Teoria przewodniczącego Mao o podziale na trzy światy wielkim wkładem w marksizm-leni-nizm, „Renmin Ribao” 1977, 1 XI, [w:] Dokumenty polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej (1977), wybór i oprać. J. Rowiński, PISM, Zakład Krajów Socjalistycznych, Warszawa 1978, s. 108. ⁷⁰⁵ Ibidem, s. 155. ⁷⁰⁶ Ibidem, s. 125. ⁷⁰⁷ Ibidem, s. 132. ⁷⁰⁸ Sprawozdanie z pracy Rady Państwowej ChRL: Jednoczyć się i podjąć wysiłki w celu zbudowania silnego państwa socjalistycznego przedstawione na I sesji OZPL V kadencji przez przewodniczącego KC KPCh i premiera Rady Państwowej ChRL Hua Guofenga (fragment dotyczący polityki zagranicznej), Pekin, 26 II 1978, [w:] Dokumenty polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej (1978), wybór i oprać. J. Rowiński, PISM, Zakład Krajów Socjalistycznych, Warszawa 1980, s. 25. 256 Rozdział N^II Pekinu⁷⁰⁹. Dwa miesiące później, 17 lutego, wojska chińskiego Frontu Południowego przekroczyły granicę wietnamską. Trwająca do marca wojna wykazała liczne braki w wyposażeniu armii chińskiej. Nie dziwi w tej sytuacji fakt, że unowocześnienie armii stało się jedną z ważniejszych zasad programowych kierownictwa KPCh. Walki w Wietnamie nie doprowadziły do całkowitego rozbicia przeciwnika, mimo to 5 marca władze chińskie ogłosiły jednostronne przerwanie działań wojennych, ogłaszając osiągnięcie głównego celu, czyli usunięcie zagrożenia militarnego ze strony Wietnamu. Wojna miała jednak dla Pekinu zupełnie inne znaczenie. Można ją bowiem rozpatrywać przez pryzmat ogólnego konfliktu ze Związkiem Sowieckim. Poza licznymi werbalnymi deklaracjami Moskwa nie udzieliła żadnego wsparcia militarnego ani finansowego walczącym Wietnamczykom. Przeciwstawienie się dominacji ZSRS w tej części świata można z pewnością postrzegać jako sukces dyplomacji Pekinu. W latach 70. wraz z pogarszaniem się relacji z Moskwą poprawiał się klimat we wzajemnych stosunkach Chin ze Stanami Zjednoczonymi. 16 grudnia 1978 roku rządy obydwu państw podpisały Wspólny komunikat, w którym znalazł się zapis: „Stany Zjednoczone uznają rząd Chińskiej Republiki Ludowej za jedyny rząd chiński. Zgodnie z powyższym, naród amerykański będzie utrzymywał z narodem Tajwanu stosunki kulturalne, handlowe i inne, o charakterze nieoficjalnym”⁷¹⁰. 1 marca w Pekinie i Waszyngtonie dokonano otwarcia ambasad. W uroczystościach tych wzięli udział przedstawiciele najwyższych władz, w USA wiceprezydent Walter Mondale, a w Chinach wicepremier Deng Xiaoping. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych przez Chiny i USA oznaczało zmianę dotychczasowego układu w polityce światowej. Sojusz tych dwóch państw miał dla nich duże znaczenie, chociaż warto nadmienić, iż dało się zauważyć odmienne aspiracje i wizje takiego porozumienia. Z perspektywy chińskiej walka o przywództwo w świecie komunistycznym oraz później w Trzecim Świecie powodowała, że konflikt z Moskwą był czymś naturalnym. W Waszyngtonie przez długi okres próbowano rozgrywać „chińską kartę” w związku z rywalizacją ze Związkiem Sowieckim. Polityka ta pod koniec lat 70. uległa modyfikacjom. Wielu politologów zaczęło postrzegać Państwo Środka z innej perspektywy. Dostrzegano, że Chiny są zbyt wielkie oraz niezależne, by można było nimi swobodnie manipulować⁷¹¹. W takim tonie wypowiadał się Donald S. Zagoria: „Chinami nie może manipulować żadne z supermocarstw [...]”. W ten sposób Stany Zjednoczone odkryły w latach 80., że nie mogą „użyć Chin ⁷⁰⁹ Innym punktem zapalnym pomiędzy dwiema stronami w tym okresie była sprawa mniejszości chińskiej zamieszkującej Wietnam (ludności Hoa), która w 1978 r. masowo opuszczała ten kraj. Exodus objął 140-200 tys. osób (Z. Czarnotta, Z. Moszumański, Chiny -Wietnam, Wydawnictwo Altair, Warszawa 1995, s. 7, Największe bitwy XX wieku, t. 17). ⁷¹⁰ Dokumenty polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej (1978), s. 156. ⁷¹¹ R. Keatly, East Asia. The Recession Arrives, „Foreign Affairs” 1983, t. 61, nr 3, [za:] B. Góralczyk, Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Chin po normalizacji stosunków. 1979-1985, PISM, Warszawa 1987, s. 98. Polityka reform i „obdarcia na śsdial” Deng Kiaopinga (1978-1989) 257 przeciw Związkowi Sowieckiemu. Chiny nie są »kartą«, którą można manipulować w polityce wielkich mocarstw. One same są wielką potęgą, a ocena rangi tej potęgi w międzynarodowej polityce jest kwestią przyszłości. W ciągu kilku dziesięcioleci, prawdopodobnie do XXI wieku, Chiny same będą supermocarstwem”⁷¹². Michel Oksenberg, jeden ze znanych specjalistów od spraw chińskich, odpowiadający w Narodowej Radzie Bezpieczeństwa za tę kwestię w latach 1977-1980, podkreślał, że Chiny powinny, przy spełnieniu określonych warunków, odgrywać „centralną rolę w amerykańskiej polityce zagranicznej w najbliższej przyszłości”⁷¹³. Za prezydentury Ronalda Reagana polityka amerykańska obrała nowy kierunek. W przemówieniu z kwietnia 1984 roku Reagan określił główne założenia współpracy pomiędzy dwoma odmiennymi systemami: „Rozpoczęliśmy pisanie nowego rozdziału dotyczącego pokoju i rozwoju w historii naszych wzajemnych stosunków, która oznacza, iż Ameryka i Chiny będą podążały naprzód ramię w ramię (xieshou bingjin). Musimy zawsze realistycznie odnosić się do naszych wzajemnych stosunków, uwzględniając podstawowe różnice ideologiczne i instytucjonalne pomiędzy obydwoma naszymi społeczeństwami”⁷¹⁴. „Otwarcie na świat” doprowadziło do rozwoju kontaktów na wielu płaszczyznach z państwami Zachodu. Niewątpliwie dużym sukcesem dyplomacji chińskiej było porozumienie z Wielką Brytanią w sprawie Hongkongu zawarte 19 grudnia 1984 roku, a ratyfikowane 27 maja następnego roku. Już pod koniec lat 70. Deng Xiaoping sformułował słynną koncepcję „jedno państwo, dwa ustroje” jako zasadę przyszłego zjednoczenia Tajwanu oraz byłych koloni, Hongkongu i Makau, z Chinami. Deng, mówiąc w 1984 roku o kolonii brytyjskiej, oświadczył, iż „Cel ten, w moim przekonaniu, może być osiągnięty tylko w drodze stosowania koncepcji »jeden kraj - dwa ustroje«. Idea ta nie została sformułowana dziś. Rodziła się ona od wielu lat, a znalazła swoje odzwierciedlenie po III Plenum Komitetu Centralnego XI kadencji (w grudniu 1978 roku)”⁷¹⁵. Z uznaniem do tej koncepcji odniosła się premier ⁷¹² D.S. Zagoria, The Moscow-Beijing Detente, „Foreign Affairs” 1982, t. 61, nr 4, [za:] B. Góralczyk, Polityka Stanów Zjednoczonych..., s. 98-99. ⁷¹³ Oksenberg wymienił sześć warunków, na których powinna opierać się kooperacja Amerykanów z Chinami: „1. trzeba stale podkreślać, że nie dążymy do sojuszu z Chinami; 2. nie należy taktycznie wykorzystywać stosunków z Chinami przeciw ZSRS; 3. nie możemy manipulować Chinami i ZSRS przeciw sobie nawzajem; 4. nie możemy rozwijać stosunków z Chinami w ten sposób, by mogło to sprowokować sowiecką agresję na Chiny; 5. powinniśmy odpowiednio wkalkulować »czynnik chiński« w negocjacje rozbrojeniowe z Moskwą; 6. powinniśmy być zdyscyplinowani w swych komentarzach o Chinach” (M. Oksenberg, China Policy for the 1980's, „Foreign Affairs” 1980/1981, t. 59, nr 1, s. 305-322, [za:] B. Góralczyk, Polityka Stanów Zjednoczonych..., s. 90-91). ⁷¹'¹ Speech by American President Reagan at the Great Hall of the People, 27 IV 1984, [w:] Waig-uo lingdaoren kan Zhongguo (Foreign Leaders Perspective on China), red. Gai Zhaoquan, Wa-iyu jiaoxue yuyanjiu chubanshe, Beijing 2002, s. 12-13. ⁷¹⁵ Deng Xiaoping o koncepcji „jeden kraj - dwa systemy", „Beijing Review” 1984, vol. 27, nr 44, s. 16-17, [w:] Polityka zagraniczna ChRL 1984, dokumenty i materiały, wybór i oprać. J. Rowiński, PISM, Zakład Krajów Socjalistycznych, Warszawa 1987, s. 99. 258 Rozdział JOOII Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher, która określiła ją mianem bezprecedensowej, wskazując, iż nawet największe problemy mogą być rozwiązywalne⁷¹⁶. Formuła ta po raz pierwszy miała zostać zastosowana właśnie w odniesieniu do Hongkongu. Porozumienie chińsko-brytyjskie gwarantowało przejęcie zwierzchnictwa nad tym terytorium przez ChRL w 1997 roku. Formuła Denga zakładała spełnienie przez Chiny określonych warunków względem Hongkongu. Przez 50 lat od momentu przejęcia Hongkong miał utrzymać dotychczasowy ustrój kapitalistyczny. Ponadto miał być tam zachowany istniejący system społeczny, styl życia oraz pozycja na arenie międzynarodowej, z uwzględnieniem pozycji, jaką posiadał Hongkong, będąc znaczącym ośrodkiem finansowym. Deng mówił: „Nasze działania potwierdzają nasze słowa i nigdy nie będziemy uciekać się do wybiegów. Nie tylko przed 1997 r., lecz przez 50 lat później warunki w Hongkongu nie ulegną zmianie. 50 lat kapitalizmu nie przyniesie szkody systemowi socjalistycznemu na kontynencie”⁷¹⁷. Podobną strategię jak w przypadku Hongkongu zastosowano także wobec Ma-kau⁷¹⁸, kolonii portugalskiej. W sierpniu 1979 roku Portugalia i ChRL nawiązały stosunki dyplomatyczne. Określono wówczas, że Makau stanowi terytorium chińskie administrowane aktualnie przez Portugalię. W 1987 roku na mocy Wspólnej deklaracji, wydanej przez Lizbonę i Pekin, zadecydowano, że Makau powróci do Chin 20 grudnia 1999 roku. Na gruncie wewnętrznym zmiany dokonywały się stopniowo, przy zachowaniu wielu dotychczasowych elementów. W Chinach nie potępiono osoby Mao. Dopuszczenie do swobodnej krytyki zmarłego przewodniczącego mogło grozić pewnym załamaniem. Kwestionowanie jego dokonań mogło oznaczać uderzenie w same podstawy systemu. Deng Xiaoping potrzebował takiej ikony, jaką był Mao. Sam wielokrotnie przyznawał się do popełnionych w przeszłości błędów, dlatego dyskusja na temat poczynań przewodniczącego mogła odbywać się tylko w wyznaczonych granicach. Deng nie dopuścił do realizacji sowieckiego scenariusza. W połowie 1981 roku partia zrewidowała swoje stanowisko wobec Mao w Uchwale w sprawie niektórych zagadnień historii naszej partii od czasu powstania Chińskiej Republiki Ludowej. W tym dokumencie dokonano własnej oceny działalności przewodniczącego, podkreślając, że największe jego osiągnięcia miały miejsce do połowy lat 50. Wskazano, że jego dokonania z okresu wojny z Japonią i walki z Kuomintangiem znacznie przewyższały osiągnięcia z zakresu budowy gospodarki. W późniejszym okresie jego rozumienie historii miało przyczynić się do zbliżenia z USA. Z kolei jego „subiektywizm ⁷¹⁶ Speech by British Prime Minister Thatcher at the Signature Ceremony of the Joint Declaration on the Future of Hong Kong, 19 XII 1984, [w:] Waiguo lingdaoren kan Zhongguo, s. 354-355. ⁷¹⁷ Deng Xiaoping o koncepcji „jeden kraj - dwa systemy", s. 100. ⁷¹⁸ Miasto Makau zajmuje niewielki obszar o powierzchni niespełna 8 km² i zamieszkuje je ok. 0,5 min ludzi. Przeważającą społecznością są Chińczycy. Od XVI do XVIII w. Portugalczycy dzierżawili Makau od Chin, używając go jako portu handlowego. Makau pełniło ważną funkcję w obrocie gospodarczym z kontynentem, Japonią oraz innymi państwami regionu Azji i Pacyfiku. W 1887 r. Chiny przeniosły prawa własności tego portu na Portugalię. Polityka reform i „obdarcia na ś^iat” Deng Kiaopinga (1978-1989) 259 i utopijność” doprowadziły do „rewolucji kulturalnej”⁷¹⁹. Partia komunistyczna miała zachować w dalszym ciągu dominującą pozycję. Wszelkie reformy miały odbywać się pod jej kontrolą. W tym sensie podważanie autorytetu Mao czy, ujmując to zagadnienie nieco szerzej, krytyczne spojrzenie na cały czas miniony stanowiłoby podważenie pozycji dotychczasowych przywódców. W 1983 roku premier Chin, Zhao Ziyang, w odpowiedzi na pytanie zagranicznych korespondentów stwierdzał, że „idee Mao Zedonga pozostają główną wytyczną wszystkich działań Chin. Przeprowadzone obecnie w Chinach reformy mają właśnie na celu odrodzenie prawdziwych wartości idei Mao Zedonga. Ci, którzy nazywają te reformy »demaoizacją«, próbują zniekształcić fakty lub wiedzą zbyt mało o Chinach”⁷²⁰. Budowanie przyszłości miało być realizowane bez radykalnego odcięcia się od przeszłości. Proponując program Czterech Modernizacji, Deng nie miał na myśli reform ideologicznych, czyli tzw. piątej modernizacji. Potwierdzeniem tego mogły być ogłoszone w końcu marca 1979 roku „cztery podstawowe zasady”. Zgodnie z ogłoszonymi wówczas wytycznymi Chiny powinny podążać socjalistyczną drogą, przestrzegać dyktatury proletariatu, przywództwa partii oraz marksizmu-leninizmu. Te zapisy świadczyły jednoznacznie o tym, iż to KPCh miała pozostać jedyną realną siłą w państwie. Modyfikacje w ramach tej struktury mogły dokonywać się wyłącznie za jej przyzwoleniem. Deng dostrzegał konieczność zreformowania wewnętrznych struktur partyjnych. Należało zmierzyć się z licznymi problemami, takimi jak korupcja, nadużycia, zbyt rozbudowany aparat biurokratyczny. Wprowadzono zasadę podziału stanowisk. Istotnym posunięciem była polityka stopniowego odmładzania kadr partyjnych. Odniesiono się również do zagadnienia odchodzenia przedstawicieli partii na emeryturę⁷²¹. Przywiązywano duże znaczenie do sprawy edukacji nowych kadr. Warto podkreślić, że większość członków czterdziestomilionowej partii była niewykształcona, często niepiśmienna, co wynikało z faktu, iż większość z nich zasiliła szeregi partyjne w okresie „rewolucji kulturalnej”. Oblicza się, że zaledwie 4% członków KPCh miało wykształcenie wyższe, a 14% średnie. Przed 1981 rokiem tylko co czwarty wyższy funkcjonariusz w partii i we władzach miał ukończony college, podczas gdy w 1984 roku takie osoby stanowiły dwie trzecie ogółu członków⁷²² *. ⁷¹⁹ „Beijing Review” 1981, 6 VII, [za:] R. Terrill, Mao..., s. 477. ⁷²⁰ Konferencja prasowa premiera Rady Państwowej ChRL Zhao Ziyanga, Dar es-Salaam, 13 I 1983, [w:] Polityka zagraniczna Chińskiej Republiki Ludowej 1983. Dokumenty i materiały, oprać. J. Rowiński, PISM, rękopis, s. 73-74. ⁷²¹ W latach 1980-1985 ponad milion weteranów partyjnych przeniesiono na emeryturę. Podobny proces zachodził w wojsku, w 1985 r. zmniejszono stan liczebny sił zbrojnych, 40 oficerów sztabu generalskiego i 10% korpusu oficerskiego odeszło na emeryturę. W połowie tego roku zmniejszono liczbę wojskowych regionów ALW z istniejących 11 do siedmiu, jednocześnie redukując o połowę straszą kadrę oficerską. Znacznie zmalały wówczas wpływy wojskowych w KC KPCh (J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 380-381). ⁷²² Ibidem. W „Renmin Ribao” z marca 1985 r. podano, iż tylko 4% członków KPCh (liczącej wówczas 42 miliony osób) posiadało wykształcenie wyższe, 13,8% było absolwentami szkółśrednich, 262 Rozdział KX?II W następstwie zmian konstytucyjnych przyjętych przez Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych powołano do życia Państwową Centralną Komisję Wojskową jako organ władzy państwowej. Warto nadmienić, iż obok niej nadal funkcjonowała Centralna Komisja Wojskowa podległa partii komunistycznej, utworzona jeszcze w latach 20. Pod względem funkcji i zakresu działań komisje te są jednak niemal identyczne. Sprawa podwójnego członkostwa sprawia, że można mówić o swoistego rodzaju jedności w tym obszarze. Zarówno państwowej, jak i partyjnej CKW przewodniczy obecnie prezydent ChRL. Centralna Komisja Wojskowa kieruje siłami zbrojnymi kraju i wespół z rządem jest odpowiedzialna za obronność państwa. Charakterystycznym elementem chińskiego systemu państwowego stało się wykształcenie bardzo licznych powiązań pomiędzy kierownictwem cywilnym i wojskowym. W połowie 1983 roku przywrócono urząd przewodniczącego ChRL (prezydenta). 18 czerwca stanowisko to objął Li Xiannian* ⁷³⁴. Warto podkreślić, że nie było ono faktycznie obsadzane od 1968 roku, od czasu, gdy piastował je Liu Shaoqi⁷³⁵. organu. OZPL oraz Stały Komitet OZPL realizują władzę ustawodawczą. Deputowani (liczba ich nie może przekraczać 3 tys.) są wybierani w wyborach pośrednich na okres pięciu lat. Może być on przedłużony w sytuacjach nadzwyczajnych decyzją 2/3 ogólnej liczby członków Stałego Komitetu OZPL. Parlament działa w trybie sesyjnym. Do głównych zadań OZPL należą: wnoszenie zmian w konstytucji, nadzór nad przestrzeganiem konstytucji, uchwalanie ustaw z zakresu prawa karnego, cywilnego i in. konstytucyjnych aktów prawa państwowego, powoływanie i odwoływanie osób sprawujących najwyższe urzędy w kraju (przewodniczącego i wiceprzewodniczącego ChRL, premiera i członków Rady Państwowej, przewodniczącego Centralnej Komisji Wojskowej i członków CKW, przewodniczącego Najwyższego Sądu Ludowego, Prokuratora Generalnego Najwyższej Prokuratury Ludowej) zatwierdzanie planu rozwoju gospodarczo-społecznego, budżetu, zatwierdzanie planów związanych z utworzeniem prowincji, regionów autonomicznych i miast wydzielonych, specjalnych regionów administracyjnych, decydowanie o wojnie i pokoju. Wybory przewodniczącego ChRL odbywają się w formie tajnego głosowania. Wybranym może zostać tylko obywatel Chińskiej Republiki Ludowej, który ukończył 45 lat, posiada pełne czynne i bierne prawo wyborcze. Kadencja przewodniczącego ChRL trwa 5 lat (z możliwością reelekcji). Głównym organem wykonawczym jest Rada Państwowa, którą kieruje premier. Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi sprawuje Centralna Komisja Wojskowa. Na czele systemu sądownictwa stoi Najwyższy Sąd Ludowy. Z kolei Najwyższa Prokuratura Ludowa stanowi naczelny organ nadzoru prokuratorskiego. ⁷³⁴ Li Xiannian (1902-1992) - prezydent ChRL w latach 1983-1988. Od 1956 r. członek Biura Politycznego. W czasie „rewolucji kulturalnej” zachował dawne stanowiska. W 1973 r. był ministrem finansów. Pełnił funkcję wicepremiera. Po ustąpieniu ze stanowiska prezydenta został przewodniczącym Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Chin. Tę funkcję piastował do dnia swojej śmierci. Li był teściem późniejszego prezydenta ChRL, Jiang Zemina. ⁷³⁵ W czasie XII Plenum partyjnego w październiku 1968 r. Liu Shaoqi został usunięty z partii. Decyzja ta została podjęta w dosyć osobliwych okolicznościach. Trudno mówić o reprezentatywności tego forum z uwagi na fakt, iż wziął w nim udział zaledwie co trzeci członek Komitetu Centralnego. Po degradacji Liu jego kompetencje przejęli Dong Biwu (1886-1975) oraz Song Qingling (1893-1981; wdowa po Sun Yatsenie), którzy już od końca lat 50. pełnili funkcje wiceprzewodniczących ChRL. W latach 1972-1975 Dong Biwu został p.o. przewodniczącego. Ustawa zasadnicza z 1975 r. ostatecznie zniosła to stanowisko. Pomimo tego faktu, w 1981 r. Song Qingling uzyskała tytuł honorowej przewodniczącej ChRL. Polityka reform i „otwarcia na ś^iat" Deng Kiaopinga (1978-1989) 263 W Chinach po 1978 roku można było zauważyć wyraźne odejście od dotychczasowych wytycznych w zakresie gospodarowania. Zaproponowanie przez Denga reform oznaczało nową jakość w polityce chińskiej. Modernizacja kraju, wyrażająca się w maksymie „nieważne, czy kot jest biały, czy czarny, póki łowi myszy”, spowodowała stopniowe odchodzenie od założeń ideologicznych w gospodarce. Deng był autorem hasła „bogaćcie się”, co doprowadziło do tego, że z czasem w Chinach rozpowszechnił się kult pieniądza. Nacisk położono na rozwój przemysłu oraz nowych technologii. Nastąpiła decentralizacja systemu bankowego. Pojawienie się prywatnych przedsiębiorców wymuszało konieczność dokonywania zmian w tej materii. Udzielanie kredytów pozwalało podejmować inicjatywy inwestycyjne. Dominującą pozycję w tym systemie utrzymał Chiński Bank Ludowy⁷³⁶. Prof. Liu Guoguang, przedstawiciel nurtu reformatorskiego, wśród najważniejszych celów strategicznych rozwoju gospodarczego Chin wymieniał trzy płaszczyzny. Po pierwsze, odejście od pogoni za wzrostem gospodarczym na rzecz stopniowego zaspokajania potrzeb materialnych i kulturalnych narodu. Po drugie, podnoszenie, wcześniej nieuwzględnianej, efektywności ekonomicznej. Po trzecie, dążenie do równomiernego rozwoju poszczególnych dziedzin, w miejsce wcześniejszego nierównomiernego rozwoju preferującego tylko określone sfery⁷³⁷. Niewątpliwie duże znaczenie miało podjęcie współpracy gospodarczej z najbardziej rozwiniętymi państwami globu. Zmiany zaczęto też wprowadzać w innych dziedzinach. Warto jednak podkreślić, iż stopniowe wprowadzanie elementów wolnorynkowych odbywało się w sytuacji niesłabnącej roli państwa. Można przy tej okazji przywołać wspomniane wyżej tezy Deng Xiaopinga, określające rolę państwa i partii. Na początku lat 80. można było zaobserwować stopniowe odchodzenie od pryncypiów ideologicznych w gospodarce. Zdaniem Guo Rongxinga system gospodarczy ChRL przechodził sześć faz. Od 1949 do 1978 roku w Chinach funkcjonowała gospodarka planowa. Następnie od czasu III Plenum XI Zjazdu KC KPCh, uważanego za początek reform, do 1984 roku w ogólnej strukturze gospodarki centralnie planowanej pojawiły się nieliczne elementy rynkowe. W latach 1984-1987 funkcjonowała gospodarka towarowa z elementami centralnego planowania, a w końcu lat 80. (lata 1988-1989) socjalistyczna gospodarka towarowa. Kolejnym etapem było połączenie gospodarki planowanej z gospodarką rynkową (1989-1991). Od 1992 roku w Chinach rozwija się - zdaniem Guo - socjalistyczna gospodarka rynkowa⁷³⁸. ⁷,⁶ Obecnie w Chinach rynek usług bankowych podzielony jest pomiędzy cztery wielkie instytucje finansowe, Bank of China, China Construction Bank, Agriculural Bank of China oraz Industrial and Commercial Bank of China. ⁷³⁷ R. Sławiński, Teoria i praktyka reformy gospodarczej w ocenie ekonomistów chińskich, „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 1997, nr 11, s. 112. ;”Guo Rongxing, How the Chinese Economy Works: A Multiregional Overview, St Martins Press 1999, [za:] A. Bolesta, Chiny w okresie transformacji. Reformy systemowe, polityka rozwojowa i państwowe przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006, s. 39. 264 Rozdział KOH Istotnym czynnikiem rozwoju były odpowiednie rozwiązania w zakresie polityki inwestycyjnej. Polityka otwarcia i liberalizacja gospodarcza doprowadziły do podjęcia decyzji o utworzeniu Specjalnych Stref Ekonomicznych (SSE)⁷³⁹. Dyskusja o ich utworzeniu toczyła się od końca lat 70. Formalnie decyzję w tej sprawie podjęło w 1980 roku Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych. Należy podkreślić, że otwarcie w tym zakresie miało ograniczony charakter, dotyczyło tylko wybranych regionów i odnosiło się do określonych dziedzin. Strefy stały się miejscem, gdzie można było przeprowadzić swoisty eksperyment. Głównym celem ich tworzenia miało być przyciągnięcie obcego kapitału oraz tamtejszej technologii. W ciągu pierwszych kilku lat można było jednak zaobserwować powolny rozwój SSE. Dopiero pod koniec lat 80. nastąpił wyraźny zwrot w związku z planem zagospodarowywania wybrzeża. Zmiany zapoczątkowane na przełomie lat 70. i 80. miały duże znaczenie z uwagi na strukturę społeczeństwa chińskiego. Gwałtowny wzrost liczby ludności powodował, że pomimo wysokich wskaźników rozwoju gospodarczego stopa życiowa przeciętnego mieszkańca pozostawała na bardzo niskim poziomie. Na początku lat 80. liczba ludności przekroczyła miliard, by na początku lat 90. oscylować w granicach 1,2 mld⁷⁴⁰. Przeludnienie zostało określone mianem jednego z najważniejszych pro ⁷³⁹ Na terytorium ChRL istnieje pięć SSE. Trzy z nich (Shenzhen, Zhuhai i Shantou) zostały ulokowane decyzją Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych z sierpnia 1980 r. w prowincji Guangdong. Miesiąc później powstała SSE Xiamen w prowincji Fujian. W kwietniu 1988 r. powołano do życia piątą SEE, obejmującą swym zasięgiem całą wyspę Hainan. W SEE obowiązywały niższe podatki dla przedsiębiorstw oraz wolność gospodarcza w szerszym zakresie. W 1995 r. łączna wartość obrotów handlu zagranicznego SEE wyniosła 55 mid USD. W miastach otwartych stworzono strefy dla rozwoju technologiczno-gospodarczego. Mają one, na podobnych zasadach jak specjalne strefy, prawo do wprowadzania własnych uregulowań prawnych w zakresie działalności gospodarczej. W latach 1984-1993 powstały 32 strefy rozwoju technologiczno-gospodarczego. Obecnie działają już 54 takie strefy. W Chinach funkcjonują ponadto strefy wolnocłowe, państwowe strefy rozwoju przemysłowego zaawansowanych technologii, połączone gospodarcze strefy graniczne oraz strefy produkcji eksportowej. Uprzywilejowaną pozycję zajmuje także nowa strefa rozwoju Pudong w Szanghaju, która powstała na mocy decyzji Rady Państwa ChRL we wrześniu 1990 r. Wstąpienie Chin do Światowej Organizacji Handlu (WTO) w 2001 r. spowodowało konieczność określenia na nowo zasad funkcjonowania SEE. Rząd chiński zobowiązał się do realizowania na terytorium całego kraju zasady równości warunków handlowych (Specjalne Strefy Ekonomiczne w Chińskiej Republice Ludowej, Wydział Ekonomiczno-Handlowy Konsulatu Generalnego RP w Kantonie, Kanton, styczeń 2005). ⁷⁴⁰ W latach 1953-1954 liczbę ludności Chin szacowano na 586 min, w 1957 r. - na 630 min, w 1970 r. - na 820 min, a w 1974 r. już na 880 mln (J.K. Fairbank, Historia Chin, s. 381). Pierwszy spis ludności w ChRL przeprowadzono w 1953 r. Następne w 1964, 1982 i 1989 r. Według spisu z 1989 r. na terytorium ChRL zamieszkiwało ponad 1 133 682 501 osób („Renmin Ribao” 1990, 30 X, [za:] „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 1993, nr 6, Dylematy przeszłości i współczesności, s. 39). Od 2000 r. spisy przeprowadzane są w odstępach czteroletnich. Aktualnie Chiny zamieszkuje ponad 1,3 mid ludzi. W opinii Li Binga, ministra Komisji ds. Polityki Ludnościowej i Planowania Rodziny, w 2033 r. populacja Chin osiągnie poziom 1,5 mid. („China Daily” 2008, 23 X) [on-line] http://www.chinadaily.com.cn Polityka reform i „obdarcia na á'diat" Deng Kiaopinga (1978-1989) 265 blemów do rozwiązania. W maju 1979 roku na łamach „Renmin Ribao” napisano, że stanowi ono przeszkodę w realizacji procesu modernizacji i wdrażania nowych rozwiązań technologicznych⁷⁴¹. Zaczęto wprowadzać programy kontroli urodzeń oraz planowania rodziny. Polityka ta była już rozwijana od początku lat 70., choć wcześniej pojawiały się sygnały świadczące o trudnej sytuacji w tym obszarze⁷⁴². W ciągu następnej dekady jej realizacja nabrała tempa. Władze wprowadziły sztywny mechanizm ograniczający wzrost urodzin. Polityka określana mianem „2 +1” powoduje, że każde małżeństwo może mieć tylko jedno dziecko⁷⁴³. Niestosowanie się do tych przepisów grozi w Chinach poważnymi konsekwencjami, takimi jak grzywny, publiczne napiętnowanie, pozbawienie części przywilejów. Władze chińskie, uzasadniając tę politykę, wskazują na problemy, jakie mogą pojawiać się w związku z nadmiarem ludności, wśród najważniejszych wymieniając niedożywienie, bezrobocie i inne. Chiny wskazują na fakt, że dysponują zaledwie 7% areału światowych ziem uprawnych, a liczba ludności stanowi 20% światowej populacji. To w oczywisty sposób determinuje poczynania władz. Warto wspomnieć także o problemie, który wiąże się z realizacją tej polityki. W Chinach w ciągu ostatnich dziesięcioleci rodzi się zdecydowanie mniej dziewczynek aniżeli chłopców. Często dochodzi do usuwania niechcianych ciąż, a także porzucania noworodków płci żeńskiej. Zaburzenie równowagi demograficznej stało się pod koniec XX wieku jednym z największych problemów, przed jakimi stanęły chińskie władze. W najwyższych kręgach rządowych niejednokrotnie poruszano już te sprawy⁷⁴⁴. ⁷⁴¹ Przeludnienie przeszkodą w realizacji programu modernizacji, „Renmin Ribao” 1979, 15 V, [za:] „Acta Asiática Varsoviensia” (Warszawa) 1993, nr 6, s. 39. ⁷⁴² W 1956 r. chińscy intelektualiści, Ma Yinchu oraz Shao Lien, wskazywali, że gwałtowny wzrost liczby ludności może mieć negatywne skutki dla rozwoju społecznego. W 1957 r. Sun Benzen, prof, na Wydziale Geografii Uniwersytetu w Nankinie, obliczył, iż optymalna liczba ludności dla Chin nie powinna przekraczać 800 mln (K. Tomala, Dynamika wzrostu liczby ludności w ChRL, „Acta Asiática Varsoviensia” (Warszawa) 1993, nr 6, s. 42, 49). ⁷⁴³ W sierpniu 1979 r. w „Renmin Ribao” ukazał się artykuł Chen Muhua pt. Kontrola wskaźnika przyrostu jest decydującym elementem rewolucji czterech modernizacji, w którym autorka przedstawiła wytyczne dotyczące polityki demograficznej. Wysunęła wtedy formułę „2 + 1” jako model planowania rodziny. Postulowała ograniczenie wskaźnika przyrostu do 0,5% w 1985 r. i do 0% w 2000 r. („Renmin Ribao” 1979, 11 VIII, [za:] „Acta Asiática Varsoviensia” (Warszawa) 1993, nr 6, s. 49). Koncepcja Chen „2 + 1” zyskała usankcjonowanie prawne. Ten zapis znalazł się w prawie małżeńskim z 1981 r. oraz w ustawie zasadniczej z 1978 r. i 1982 r. (Liu Zheng, Renkou lilun wenti, Zhongguo Shehuikexue Chubanshe, Beijing 1984, s. 307-308, [za:] „Acta Asiática Varsoviensia” (Warszawa) 1993, nr 6, s. 49). ⁷⁴⁴ Pojawiła się także groźba, iż w pierwszej połowie XXI w. kilkadziesiąt milionów młodych Chińczyków nie znajdzie sobie żony. Zmniejszenie liczby rodzących się kobiet uznano pod koniec ubiegłego stulecia za jedną z największych plag trapiących współczesne Chiny, obok np. HIV czy katastrof ekologicznych. Chiny na początku obecnego stulecia dokonały licznych zmian w zakresie polityki rodzinnej. Stworzono odpowiednie instrumenty sprzyjające realizacji tej polityki, tj. wypłaty dodatkowych gratyfikacji w przypadku narodzin dziecka płci żeńskiej. Polityka ta jest obecnie realizowana głównie na wsi. 266 Rozdział XNII Karin Tomala zwróciła uwagę na bardzo istotną kwestię w zakresie rozpatrywania polityki ludnościowej. Jej zdaniem polityka urodzin ma zasadnicze znaczenie dla legitymizacji władz komunistycznych. W tradycji chińskiej mądre panowanie sprowadzało się do zapewnienia swoim poddanym bezpieczeństwa i dobrobytu. Tomala podkreślała, że przeprowadzenie polityki urodzin miało być dla władz „jedyną szansą zapewnienia rozwoju poprzez modernizację”⁷⁴⁵. W 2000 roku na terytorium Chin oficjalnie było zarejestrowanych 1 265 830 tys. mieszkańców. W dalszym ciągu większość społeczeństwa zamieszkiwała obszary wiejskie (63,78%). Zgodnie z ustaleniami ONZ populacja miast osiągnie w 2030 roku 884 miliony (59,1% ogółu mieszkańców Chin)⁷⁴⁶. W pierwszej połowie lat 80. władze komunistyczne przystąpiły w Chinach do wdrażania kolejnych elementów reformy gospodarki krajowej. W styczniu 1983 roku Komitet Centralny w pełni poparł proces dekolektywizacji na wsiach. Jednocześnie zostały rozwinięte zasady promowania rodziny z jednym dzieckiem⁷⁴⁷. Wprowadzano sukcesywnie nowe rozwiązania prawne. Podczas III Plenum XII Komitetu Centralnego w październiku 1984 roku przyjęto nowe mechanizmy wolnorynkowe przekształcające dotychczasową strukturę planowania ekonomicznego. Na początku 1985 roku Komitet Centralny wprowadził odpowiednie mechanizmy sprzyjające dalszej dekolektywizacji rolnictwa i upowszechnianiu elementów prywatyzacji w rolnictwie. W czasie VI Plenum XII KC we wrześniu 1986 roku wydano dokument Przewodnie zasady w budownictwie społeczeństwa socjalistycznego z rozwiniętą kulturą i ideologią. W styczniu 1987 roku ze stanowiska sekretarza generalnego KC ustąpił Hu Yaobang⁷⁴⁸. Obarczono go odpowiedzialnością za protesty studenckie z ostatnich ⁷,¹⁵ „Acta Asiática Varsoviensia” (Warszawa) 1993, nr 6, s. 43-44. ⁷⁴⁶ Ma Ke, Li Jun, Zhongguo Shangwu (China Business), China Intercontinental Press, Bei-jing 2004, s. 15-17. ⁷⁴⁷ Realizowana od końca lat 70. polityka jednego dziecka sprawiła, że w Chinach żyje obecnie ok. 90. min jedynaków. W 2005 roku zaczęto przyznawać świadczenia emerytalne w wysokości 1200 yuanów (148 dolarów) starszym parom, które posiadają wyłącznie córkę. Polityka taka ma zachęcić ludzi do posiadania potomstwa płci żeńskiej, z uwagi na rosnącą dysproporcję pomiędzy płciami („Gazeta Wyborcza” 2007, 19 I). ⁷⁴⁸ Hu Yaobang (1915-1989) od początku lat 30. w ruchu komunistycznym. Uczestnik Wielkiego Marszu. Piastował stanowiska komisarza politycznego w czasie wojny antyjapońskiej oraz wojny domowej. W latach 1952-1966 przewodniczył Komunistycznemu Związkowi Młodzieży Chińskiej. Członek KC KPCh (1956-1966,1977-1989). W okresie „rewolucji kulturalnej” represjonowany, w 1972 r. został zrehabilitowany. Cztery lata później ponownie odsunięto go od władzy, jednak po roku powrócił, obejmując kierownicze stanowisko w Wydziale Organizacyjnym i Propagandy KC. Blisko związany ze środowiskami reformatorów. Członek Biura Politycznego oraz Stałego Komitetu BP (1982-1987). W latach 1980-1987 sekretarz generalny KC. Usunięty w następstwie strajków studenckich z drugiej połowy 1986 r. Jego śmierć 15 kwietnia 1989 r. stała się pretekstem do manifestacji dla zwolenników przemian demokratycznych na placu Tiananmen. Polityka reform i „obdarcia na ś^iat" Deng Kiaopinga (1978-1989) 267 miesięcy. Jego miejsce zajął Zhao Ziyang⁷⁴⁹. W październiku podczas XIII Zjazdu KPCh Zhao Ziyang został zatwierdzony na stanowisku sekretarza generalnego. Z kolei Li Peng⁷⁵⁰ objął urząd p.o. premiera, wchodząc jednocześnie w skład Stałego Komitetu Biura Politycznego. W kwietniu 1988 roku został wybrany na premiera. W referacie wygłoszonym w trakcie zjazdu Zhao Ziyang określił najważniejsze wyznaczniki chińskiej transformacji. Wystąpienie to stanowiło podsumowanie przemian, które dokonały się w ciągu minionej dekady. Autor odniósł się także do tego, co zwykło określać się mianem socjalizmu z chińską specyfiką: „Socjalizm o chińskich cechach charakterystycznych to rezultat połączenia uniwersalnych zasad marksizmu za sprawą modernizacji Chin. Jest to naukowy socjalizm, który zapuścił głębokie korzenie we współczesnych Chinach. Jest to ideowa podstawa jedności poglądów i umocnienia zwartości wszystkich towarzyszy w naszej partii i całego narodu chińskiego, wielki sztandar prowadzący naprzód naszą sprawę”⁷⁵¹. Zhao wskazał na dwa momenty historyczne, które miały największy wpływ na ugruntowanie się cech charakterystycznych dla ruchu komunistycznego w Chinach, zwycięską rewolucję komunistyczną oraz okres po III Plenum KC KPCh ⁷⁴⁹ Zhao Ziyang (1919-2005), podobnie jak Hu Yaobang, już w latach 30. był związany z ruchem komunistycznym. W czasie wojen antyjapońskiej i domowej działał w prowincji Henan. W latach 60. pracował w Komitetach Prowincjonalnych partii w Henanie i Guangdongu. Tam objął stanowisko I sekretarza partii. W 1967 r. został zdymisjonowany ze stanowiska sekretarza partii w Guangdongu. W czasie „rewolucji kulturalnej” był represjonowany, zrehabilitowano go w 1971 r., następnie pracował na stanowiskach partyjnych i administracyjnych w Mongolii Wewnętrznej, Guangdongu i Sichuanie. Członek KC KPCh (1973-1989), BP (1977-1989), Stałego Komitetu BP (1982-1989). Jednocześnie piastował funkcje premiera ChRL (1980-1987) i sekretarza generalnego KC KPCh (1987-1989). Jeden z głównych inicjatorów programu reform i polityki otwarcia. W 1989 r. w następstwie wydarzeń na placu Tiananmen został usunięty ze wszystkich dotychczas zajmowanych stanowisk. Zhao sprzeciwił się wówczas siłowemu stłumieniu demonstracji. Od czerwca 1989 r. przebywał w areszcie domowym, pozostawał w nim do dnia swojej śmierci 17 stycznia 2005 r. W Hongkongu po jego śmierci na wspólnym czuwaniu zebrało się kilkanaście tysięcy ludzi, oddając hołd jego pamięci. ⁷⁵⁰ Li Peng, ur. w 1928 r. w Chengdu. Jego ojcem był znany pisarz rewolucyjny Li Shouxun, stracony przez policję Kuomintangu. Po śmierci ojca został adoptowany przez Zhou Enlaia. Na początku lat 40. znalazł się w Yańanie. Ukończył studia w Moskiewskim Instytucie Energetycznym, jednocześnie stał na czele Zrzeszenia Studentów Chińskich w Związku Sowieckim (1948-1955). W latach 60. i 70. piastował kierownicze stanowiska w zakładach energetycznych. W latach 1979-1983 pełnił funkcję ministra energetyki, potem objął kolejne urzędy: wicepremiera (1983-1987), p.o. premiera (1987-1988), premiera (1988-1998). Członek KC KPCh (1982-2002), Sekretariatu (1985-1987), BP (1985-2002), Stałego Komitetu BP (1987-2002). Pełnił jednocześnie funkcje przewodniczącego Państwowej Komisji Oświaty (1985-1988), Państwowej Komisji Reformy Struktury Ekonomicznej (1988-1990) oraz przewodniczącego OZPL (1998-2003). Li Peng odegrał istotną rolę w okresie pamiętnych wydarzeń na placu Tiananmen w 1989 r. Opowiadał się za siłowym rozwiązaniem tego problemu. Li należy do najbardziej niepopularnych polityków w społeczeństwie. '⁷| Zhao Ziyang, Drogą socjalizmu o chińskiej specyfice, KiW, Warszawa 1988, s. 54. Referat sprawozdawczy na XIII Zjeździe Komunistycznej Partii Chin wygłoszony przez Zhao Ziyanga 25 października 1987 r. został opublikowany na łamach dziennika „Renmin Ribao” 4 X 1987 r. 268 Rozdział X\>II XI kadencji⁷⁵². Zhao przedstawił wyczerpującą i kompleksową charakterystykę zjawiska, podkreślając odmienność cech obserwowanych w Państwie Środka. Wskazywał, iż wszelkie koncepcje należy dostosować do tamtejszego środowiska, uwzględniając tamtejsze warunki. Jedną z najważniejszych zasad tej wykładni było odejście od tradycyjnego marksizmu. Zhao mówił: „Budownictwo socjalizmu w takim ogromnym kraju Wschodu, jakim są Chiny, to novum w historii rozwoju marksizmu. Sytuacja, przed którą stoimy, nie pokrywa się z tym, co zakładali twórcy marksizmu, tj. zbudowanie socjalizmu na bazie wysoko rozwiniętego kapitalizmu, jak również różni się od tej, w jakiej się znalazły inne państwa socjalistyczne. Nie wolno mechanicznie powielać recept książkowych, nie wolno także kopiować obcego doświadczenia. Należy koniecznie brać za punkt wyjścia konkretne warunki naszego kraju, łączyć uniwersalne prawidłowości marksizmu z rzeczywistością chińską, w procesie działalności praktycznej przekładać drogę budowy socjalizmu o chińskich cechach charakterystycznych. W tym zakresie nasza partia ma wartościowe przemyślenia i ważne osiągnięcia. Jednocześnie przeżyła ona wiele niepowodzeń i porażek i musiała zapłacić za to wysoką cenę”⁷⁵³. Z wypowiedzi Zhao jasno można było wnioskować o odejściu od wielu założeń o podłożu ideologicznym, o czym świadczyło stwierdzenie, iż walka klasowa przestała być „główną sprzecznością”. Priorytetem stał się rozwój gospodarczy, walka z ubóstwem, uprzemysłowienie i unowocześnienie kraju⁷⁵⁴. Program reform zakładał odpowiednie przekształcenia w poszczególnych dziedzinach życia. Zhao wymieniał zasady, które powinny obowiązywać w trakcie realizacji tych przekształceń. Po pierwsze, wskazywał na konieczność rozwoju sił wytwórczych, podkreślając znaczenie procesu modernizacji. Po drugie, reformowanie kraju powinno odbywać się na wielu płaszczyznach. Po trzecie, z uwagi na postępujące procesy globalizacyjne należało kontynuować politykę „otwarcia na świat”. Autor w swej wypowiedzi wyraźnie odciął się od dawnych wyznaczników gospodarczych, mówiąc że: „ Autarkia prowadzi jedynie do jeszcze większego zacofania”. Tym samym zaznaczył konieczność rozwijania współpracy międzynarodowej jako niezbędnego elementu wyrównywania dystansu dzielącego Chiny od najbardziej rozwiniętych państw świata. Po czwarte, Zhao mówił o wszechstronnym rozwijaniu gospodarki planowej, w której dominującą rolę powinna odgrywać własność społeczna. W piątym punkcie została wymieniona demokracja polityczna, której budowę uznano za warunek wstępny utrzymania stabilizacji i jedności w państwie. Jednocześnie podkreślono konieczność dokonywania stopniowych przemian, krok po kroku. W domyśle to partia komunistyczna miała nadzorować przebieg tego procesu. Po szóste, została uwypuklona konieczność tworzenia kultury duchowej: „Przeprowadzana przez nas modernizacja, reformy i polityka »otwarcia na świat« są wielkim bodźcem ⁷⁵² Ibidem, s. 54. ⁷⁵³ Ibidem, s. 10. ⁷⁵⁴ Ibidem, s. 11. Polityka reform i „obdarcia na ś\0iał” Deng Kiaopinga (1978-1989) 269 do tworzenia socjalistycznej kultury duchowej, lecz jednocześnie stawiają jej bardzo wysokie wymagania”⁷⁵⁵. W referacie Zhao zostały określone cztery najważniejsze zasady, na których miała się opierać budowa państwa. Wśród nich zostały wymienione: konsekwentne opowiadanie się za drogą socjalistyczną, kierowniczą rolą partii, demokratyczną dyktaturą ludu, a także marksizmem-leninizmem oraz ideami Mao Zedonga. Te zasady zostały uzupełnione o dwa dodatkowe elementy. Miały one być realizowane w połączeniu z polityką reform oraz „otwarciem na świat”⁷⁵⁶. Dużą rolę w dokonujących się przemianach w zakresie gospodarczym miał odgrywać proces uprzemysłowienia oraz rozwój technologiczny. Zhao podkreślał konieczność sprzężenia reformy gospodarczej i politycznej, mówiąc, że „Bez reformy systemu politycznego reforma systemu gospodarczego nie zakończy się sukcesem”⁷⁵⁷. W tej kwestii to partia komunistyczna miała jednak zachować dominującą pozycję: „Celem reformy systemu politycznego i gospodarczego jest osiągnięcie, pod kierownictwem partii, w ustroju socjalistycznym, optymalnego rozwoju społecznych sił wytwórczych, pełnego ujawnienia wyższości i zalet socjalizmu”⁷⁵⁸. Potwierdzeniem ograniczonej liberalizacji w tej materii było wezwanie, by nie dopuszczać do rozszerzania się „wielkiej demokracji”, odnoszącej się do czterech wielkich swobód, tj. „wielkich debat, szerokich dyskusji, pełnego prezentowania poglądów, wywieszania gazetek wielkich hieroglifów”. We wrześniu 1980 roku zasady te usunięto z ustawy zasadniczej ChRL. Uprzednio zostały tam wprowadzone w 1975 roku i podtrzymane trzy lata później. Zhao Ziyang uzasadniał to stanowisko, mówiąc: „System Zgromadzeń Przedstawicieli Ludowych, wielopartyjny system współpracy i politycznych konsultacji, prowadzony pod kierownictwem Komunistycznej Partii Chin, podejmowanie decyzji opartych na zasadzie centralizmu demokratycznego i ich natychmiastowe urzeczywistnianie - na tym polega nasza specyfika i nasza przewaga”⁷⁵⁹. W zakresie reform politycznych podkreślono konieczność rozdziału funkcji organizacji partyjnych od państwowych organów władzy⁷⁶⁰. Połączenie tych dwóch sfer wielokrotnie stało się przyczyną nadużyć. Kwestia dokonania odpowiednich reform w tym zakresie była przedmiotem licznych debat. Postulowano rozwój samorządności, decentralizacji partyjnej oraz ograniczenia biurokracji. ⁵⁵ Ibidem, s. 12-13. ⁵⁶ Ibidem, s. 14. ⁵⁷ Ibidem, s. 33. ⁵" Ibidem. ⁵⁹ Ibidem, s. 34. ⁶⁰ Ibidem, s. 35. Rozdział TOOIII Ruch demokratyczrty \x> Chinach. Masakra na placu Tiananmen 4 czerwca 1989 roku Zmiany na szczytach władzy w drugiej połowie lat 80. były w znacznej mierze wynikiem wydarzeń wcześniejszych. Polityka związana z otwarciem i reformowaniem dotychczasowego systemu państwowego zainicjowana przez Deng Xiaopinga spowodowała, że społeczeństwo doszło do przekonania, iż w sferze politycznej również dojdzie do istotnych przekształceń. Już pod koniec lat 70. w Pekinie pojawiły się gazetki wielkich hieroglifów z hasłami demokracji oraz wprowadzenia zmian na płaszczyźnie politycznej. Wiosną 1979 roku Wei Jingsheng, elektryk z pekińskiego ZOO, przedstawiciel ruchu demokratycznego, wystąpił z programem uzupełnienia „czterech modernizacji” jeszcze jednym elementem, piątą modernizacją - demokracją. Spotkało się to z natychmiastową reakcją władz. Wen został aresztowany i skazany na 15 lat więzienia. Na wolność wyszedł we wrześniu 1993 roku, jednak po dwóch latach w listopadzie 1995 roku ponownie znalazał się w areszcie za rzekome próby obalenia rządu⁷⁶¹. Po wizycie Jiang Zemina w Waszyngtonie, w listopadzie 1997 roku, został zwolniony i deportowany do USA wraz z innym opozycjonistą Wang Danem. Przykład Weia dowodził, że władze nie zezwolą na szerszą liberalizację polityczną. Wkrótce po jego wystąpieniu w 1979 roku unicestwiono Mur Demokracji, na którym były wywieszane hasła programowe reformatorów w formie dazibao. Postępująca liberalizacja gospodarcza nie korespondowała z istniejącym systemem politycznym. Szczególnie aktywny ruch demokratyczny rozwijał się w środowiskach uniwersyteckich. Istotne zmiany, jakie zaszły pod koniec lat 70. w systemie edukacyjnym, sprzyjały rozwojowi bardziej świadomej swych praw części ⁷⁶¹ W 1996 r. Parlament Europejski uhonorował Wei Jingshenga nagrodą im. Andrieja Sacha-rowa na rzecz Wolności Myśli, przyznawaną w uznaniu zasług za walkę w obronie praw człowieka i na rzecz demokracji. Warto zaznaczyć, że w 2008 r. tuż przed Olimpiadą w Pekinie nagroda ta ponownie trafiła w ręce chińskiego opozycjonisty Hu Jia, który w listopadzie 2007 r. został skazany na 3,5 roku więzienia za podżeganie do obalenia władzy w Chinach. Pretekstem do aresztowania była telekonferencja przed Podkomisją Praw Człowieka Parlamentu Europejskiego. 272 Rozdział N'OUÏ społeczeństwa. W połowie lat 80. to właśnie te środowiska zainicjowały ruch na rzecz reform politycznych. W styczniu 1985 roku odbył się IV Narodowy Zjazd Stowarzyszenia Chińskich Pisarzy, w czasie którego jeden z uczestników, Hu Qili, wezwał do poszanowania wolności w sztuce i literaturze. Niemal w tym samym czasie w „Ren-min Ribao” z 3 stycznia pojawiło się hasło wskazujące, iż „czterem modernizacjom” musi towarzyszyć demokracja polityczna⁷⁶². Od września 1986 roku w poszczególnych miastach Chin zaczęły wybuchać z coraz większą mocą protesty studenckie. W ciągu następnych kilku miesięcy bunty rozszerzyły się na kolejne tereny. Do największych protestów doszło w Pekinie, Szanghaju, Wuhanie i Hefei. Jednym z najważniejszych skutków zainicjowanych przemian w państwie była stopniowa utrata przez partię kontroli nad chińskimi intelektualistami. „Otwarcie na świat” dało im możliwość konfrontacji z inną rzeczywistością poprzez studia za granicą czy członkostwo w międzynarodowych stowarzyszeniach. W tym sensie można mówić o swoistego rodzaju moralnym wsparciu, jakie uzyskiwali oni w środowiskach zachodnich intelektualistów⁷⁶³. To powodowało, iż chęć przeprowadzenia reform politycznych stawała się naturalnym wyzwaniem. Nieformalnym przywódcą ideologicznym protestujących studentów był profesor astrofizyki i równocześnie członek KPCh, Fang Lizhi. 30 grudnia 1986 roku Deng Xiaoping dał wyraźnie do zrozumienia, że utrzymanie kontroli Komunistycznej Partii Chin nad dokonującymi się przemianami stanowi kwestię zasadniczą. W założeniu Denga idee socjalizmu i demokracji są nierozerwalnie związane, o czym świadczyła jedna z jego wypowiedzi do towarzyszy partyjnych: „Musimy iść własną drogą i budować socjalizm dostosowany do chińskich uwarunkowań. Jest to jedyne rozwiązanie, które zapewni Chinom przyszłość. [...] Demokracja może rozwinąć się tylko stopniowo. Nie możemy kopiować zachodnich wzorów. Jeśli zaczniemy to robić, wprowadzimy zamieszanie. Burżuazyjna liberalizacja może raz jeszcze sprowadzić do kraju chaos. Burżuazyjna liberalizacja oznacza odrzucenie kierowniczej roli partii, a wówczas nie byłoby ośrodka, wokół którego mógłby się skupić miliard naszych mieszkańców, natomiast sama partia straciłaby wolę walki. A taka partia byłaby niczym innym, jak tylko jedną z wielu organizacji masowych”⁷⁶⁴. Potwierdzeniem słów Denga były działania wymierzone w głównych ideologów ruchu demokratycznego. W styczniu 1987 roku z szeregów partyjnych zostali usunięci: Fang Lizhi⁷⁶⁵, a także dwaj pisarze - Wang Ruowang oraz Liu Binyan. ⁷⁶² Chinese Society of the Eve of Tiananmen. The Impact of Reform, red. D. Davis, E.E Vogel, Harvard University Press, Cambridge, MA-London 1990, s. 312. ⁷⁶¹ Ibidem, s. 253-254. ⁷M B. Góralczyk, Pekińska Wiosna 1989..., s. 97. ⁷⁶⁵ Fang Lizhi po wydarzeniach z czerwca 1989 r. poprosił o azyl w ambasadzie Stanów Zjednoczonych w Pekinie. Po jego uzyskaniu pozostawał z żoną przez rok na terytorium ambasady, następnie wyjechał do USA. Ruch demokratyczny Chinach. Masakra na placu Tiananmen... 273 Śmierć Hu Yaobanga w połowie kwietnia 1989 roku stała się pretekstem dla zwolenników reform politycznych. Na placu Tiananmen w Pekinie wkrótce demonstrowało wiele tysięcy studentów. Władze stanęły w obliczu poważnego konfliktu. W partii ujawniły się dwie frakcje. Z jednej strony sytuowali się zwolennicy szerszej autonomii politycznej, a po drugiej - zwolennicy rozwiązań radykalnych. Hong Yung Lee wskazywał, że w latach 80. w KPCh ujawniły się cztery nurty myślenia. Do pierwszej grupy zaliczył tych, dla których przekształcenia polityczne miały stanowić wstęp do dalszych reform ekonomicznych. Tu umiejscowił Hu Yaobanga, który domagał się wprowadzenia demokratycznych reguł wewnątrz partii oraz odrzucał marksizm-leninizm jako system nieodpowiadający współczesnym uwarunkowaniom. Drugą grupę, utożsamianą z osobą Zhao Ziyanga, stanowili zwolennicy kontynuowania reform gospodarczych, z włączeniem reformy płac. Trzecia szkoła myślenia reprezentowana przez Deng Xiaopinga charakteryzowała się pragmatyzmem w zakresie ekonomii, z jednoczesnym twardym stanowiskiem w kwestiach politycznych. Do czwartej grupy Hong Yung Lee zaliczył ludzi związanych z Chen Yunem. Zwolennicy tego nurtu z jednej strony odrzucali maoistyczne metody mobilizacji ludności na rzecz rozwoju gospodarczego, a z drugiej propagowali jednak zachowanie przynajmniej podstawowej struktury państwowego planowania⁷⁶⁶. Chen Yun⁷⁶⁷, weteran Długiego Marszu, był uważany za najbardziej wpływowego obok Deng Xiaopinga człowieka pierwszej generacji weteranów. Jego śmierć w 1995 roku oraz Denga dwa lata później spowodowała zmiany w realizacji procesu reform. Widoczne było podobieństwo pomiędzy pierwszą i drugą grupą, podobnie jak pomiędzy trzecią i czwartą. Istotnym czynnikiem był element pokoleniowy. W oczach społeczeństwa to Hu Yaobang oraz Zhao Ziyang stali się prawdziwym symbolem dla demonstrujących studentów. W partii przeważali jednak zwolennicy siłowego rozwiązania problemu. Sytuacja wymykała się spod kontroli. W maju Zhao Ziyang złożył na ręce Denga dymisję z piastowanego przez siebie urzędu. 19 maja miało miejsce jego ostatnie publiczne wystąpienie, kiedy to wyszedł do głodujących studentów. Tego dnia zapadła decyzja o wprowadzeniu stanu wyjątkowego. W nocy z 3 na 4 czerwca doszło do najtragiczniejszych wydarzeń. Warto podkreślić, iż w Polsce w tym samym czasie zostały przeprowadzone wybory parlamentarne, stanowiące symboliczny akt odchodzenia od starego systemu. Masakra na placu Tiananmen została szeroko przedstawiona w zagranicznych mediach. W maju do Chin przybył sekretarz generalny KPZR, ⁷⁶⁶ Hong Yung Lee, op. cit., s. 409-411. ⁷⁶⁷ Chen Yun (1905-1995) działał w ruchu robotniczym. Uczestniczył w Wielkim Marszu. Był przedstawicielem delegacji komunistów przy Kuomintangu (1935-1937), członkiem KC od 1931 do 1987 r. W latach 50. był sekretarzem KC. W czasie „rewolucji kulturalnej” został poddany krytyce i odsunięty od zajmowanych stanowisk. Był członkiem BP (1934-1967, 1978-1987), pełnił także funkcje wiceprzewodniczącego KC KPCh (1956-1967, 1978-1982), sekretarza Centralnej Komisji Kontroli Dyscypliny, wiceprzewodniczącego Stałego Komitetu OZPL (1975-1979) oraz wicepremiera (1949-1966, 1979-1980). 274 Rozdział TOOIII Michaił Gorbaczow. To wydarzenie spowodowało, że do Pekinu przyjechało wielu zagranicznych korespondentów. Dzięki ich relacjom świat mógł zobaczyć 2-3 tys. głodujących studentów. Na placu w niektóre dni pojawiało się nawet milion osób. Negocjacje z demonstrantami nie zostały podjęte. Na plac Tiananmen wjechały czołgi Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. 4 czerwca otworzono ogień do demonstrantów. Symbolem wydarzeń czerwcowych stało się zdjęcie człowieka stojącego naprzeciw kolumny czołgów, które obiegło zagraniczne serwisy informacyjne. Według oficjalnych danych śmierć poniosło 200 demonstrantów, a kilka tysięcy zostało rannych. W ciągu następnych miesięcy aresztowano kolejne kilka tysięcy osób. Decyzja o rozwiązaniu siłowym była zwycięstwem twardogłowych działaczy partyjnych. W związku z zaistniałą sytuacją należało dokonać pewnych modyfikacji na szczytach władzy. Rozpoczęła się akcja czyszczenia własnych szeregów. Trwająca dwa lata kampania określana mianem qincha miała na celu weryfikację członków KPCh pod względem lojalności i poprawności ideologicznej. W Chinach nie mieliśmy zatem do czynienia z powtórzeniem scenariusza obserwowanego w Związku Sowieckim i Europie Środkowo-Wschodniej. Na początku lat 90. rozwiązano problem sukcesji po śmierci Denga. Do władzy zaczęli wtedy dochodzić towarzysze „trzeciej generacji”. Podczas IV Plenum KC KPCh 23 czerwca 1989 roku na stanowisko sekretarza generalnego partii został powołany Jiang Zemin⁷⁶⁸. Deng docenił zdolności organizatorskie i negocjacyjne Jianga⁷⁶⁹, który wkrótce stanął na czele partyjnej Centralnej Komisji Wojskowej oraz komisji państwowej sprawującej kontrolę nad armią. W 1993 roku Ogólnochiń-skie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych powierzyło mu funkcję prezydenta ChRL w miejsce Yang Shangkuna. Jiang uważany był za kontynuatora linii wytyczonej przez Denga, zarówno jeśli chodzi o przeprowadzane reformy gospodarcze, jak i rozwiązania systemowe. W czasie wspomnianego XIV Zjazdu KPCh, który odbył się w październiku 1992 roku, doszło istotnych zmian w składzie Stałego Komitetu ⁷⁶⁸ Jiang Zemin urodził się w 1926 r. w Yangzhou. Studiował na Wydziale Urządzeń Elektrycznych Politechniki Jiaotong w Szanghaju. W 1946 r. wstąpił do KPCh w Szanghaju, którą kierował wówczas Zhou Enlai. W połowie lat 50. wyjechał do Moskwy, gdzie odbył praktykę w zakładach samochodowych. W 1962 r. został dyrektorem Instytutu Naukowo-Badawczego Urządzeń Elektrycznych w Szanghaju. W czasie „rewolucji kulturalnej” został na krótko zdymisjonowany, później pełnił funkcje dyrektora Instytutu Energetycznego w Wuhanie, dyrektora Biura Departamentu Zagranicznego i Ministerstwa Przemysłu Maszynowego, wiceprzewodniczącego Państwowej Komisji Administracyjnej ds. Eksportu i Importu. Jego pozycja umocniła się po dojściu Deng Xiaopinga do władzy. W latach 1982-1985 był wiceministrem i ministrem przemysłu elektronicznego. Był zaangażowany w tworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych. W 1985 r. został merem Szanghaju, dwa lata później ustąpił z tego stanowiska, obejmując funkcję sekretarza partii w tym mieście. W latach 1987-2002 był członkiem Biura Politycznego, a w latach 1982-2002 członkiem KC. Na stanowisku sekretarza generalnego partii pozostawał od 1989 do 2002 r. Był przewodniczącym ChRL (1993-2003) oraz przewodniczącym Centralnej Komisji Wojskowej (1990-2004). ⁷⁶⁹ W czasie wydarzeń na placu Tiananmen w 1989 r. Jiang pełnił funkcję sekretarza partii w Szanghaju. Dzięki jego wysiłkom negocjacyjnym w Szanghaju nie doszło do demonstracji na wielką skalę, nie dochodziło również do siłowego rozpędzania tamtejszych demonstracji. Ruch demokratyczny Chinach. Masakra na placu Tiananmen... 275 Biura Politycznego KC. W gronie tego ścisłego kierownictwa partyjnego powiększonego do siedmiu osób (poprzednio pięć) znaleźli się Jiang Zemin (pełniący funkcję sekretarza generalnego), Li Peng, Qiao Shi, Li Ruihuan, Zhu Rongji, Liu Huaqing oraz Hu Jintao. Dojście Jianga do władzy oznaczało sukces „grupy Szanghajskiej”. Wraz z nim wiele stanowisk objęli w tym okresie partyjni działacze z Szanghaju. Jiang podjął próbę odbudowy wizerunku partii, czego potwierdzeniem było ogłoszenie walki z korupcją i nepotyzmem. Z drugiej strony w dalszym ciągu forsowano wprowadzanie radykalnych rozwiązań ekonomicznych i realizację polityki „otwarcia na świat”. Warto podkreślić, że w trakcie XIV Zjazdu partyjnego określono założenia budowy „socjalistycznej gospodarki rynkowej”, co umocniło wpływy środowiska reformatorów. Znamienny w tym względzie był wcześniejszy wyjazd Deng Xiaopinga do prowincji na południu, stanowiący symboliczny akt poparcia dla środowisk reformatorów. Na gruncie wewnętrznym niewątpliwym sukcesem władz komunistycznych i samego Jianga był powrót Hongkongu i Makau pod chińskie zwierzchnictwo. To wydarzenie pojmowano w Chinach w kategoriach prestiżowych znamionujących zakończenie pewnej epoki. W 1997 roku nastąpiło „przejęcie Hongkongu” na mocy chińsko-brytyjskiej umowy z 19 grudnia 1984 roku. Zgodnie z formułą „jedno państwo, dwa ustroje”, Chiny gwarantowały Hongkongowi utrzymanie przez 25 lat obecnego systemu gospodarczego i politycznego. W 1999 roku do Chin powróciło, na podobnych zasadach, Makau, dotychczasowa kolonia portugalska. Zarówno Hongkong, jak i Makau funkcjonują obecnie jako Specjalne Regiony Administracyjne. Koncepcja Deng Xiaopinga wkrótce została rozszerzona w formułę „jedno państwo, kilka ustrojów” i przedstawiona Tajwanowi jako propozycja przyszłego zjednoczenia. Nie ulega wątpliwości, iż terytoria te mają kolosalne znaczenie w związku z ich modernizacyjnym wpływem na Chiny. Hongkong jest dla Chin największym źródłem inwestycji zagranicznych. Połowa wszystkich przedsięwzięć w Chinach realizowanych z udziałem kapitału zagranicznego jest związana z kapitałem pochodzącym właśnie z Hongkongu. Ten region administracyjny to także najpoważniejszy pośrednik w handlu z ChRL. Stanowi ważny obszar działania dla chińskich banków. Aktywność gospodarcza Hongkongu koncentruje się głównie w rejonie delty Rzeki Perłowej. Plany integracyjne zakładają prace nad tworzeniem znacznie poważniejszego ośrodka wytwórczości. Dokument w tej sprawie podpisali w Kantonie w połowie 2004 roku szefowie administracji Hongkongu, Makau oraz przedstawiciele dziewięciu południowych prowincji Chin. Jednym z najważniejszych elementów postępującej integracji Hongkongu z Chinami było podpisanie porozumienia o zacieśnieniu współpracy gospodarczej. W rzeczywistości głównym celem obu stron pozostaje stworzenie podstaw wzajemnej strefy wolnego handlu. Chiny potrzebują kapitału oraz know-how z Hongkongu w zakresie zarządzania, marketingu, bankowości, dystrybucji oraz innych usług. Z kolei najbardziej wolnorynkowa na święcie gospodarka Hongkongu poszukuje nowych wyzwań w celu ugruntowania swojej pozycji. Rozdział TOOIII 276 19 lutego 1997 roku w godzinach wieczornych, w wieku 92 lat, zmarł Deng Xiaoping. To z jego osobą wiąże się zainicjowanie polityki „otwarcia na świat” oraz przeprowadzenie głębokich reform w gospodarce. W latach 90. Deng rzadko pojawiał się publicznie, jednak do dnia swojej śmierci pozostawał najważniejszą osobą w państwie. Niemal wszystkie decyzje przed realizacją musiały zyskać aprobatę przywódcy. Jego śmierć zamknęła pewien etap we współczesnej historii Chin. Deng był swojego rodzaju pośrednikiem pomiędzy starymi działaczami ukształtowanymi w czasach Wielkiego Marszu a politykami trzeciej i czwartej generacji. W chińskiej polityce zaczęło dominować młodsze pokolenie. Słynna grupa „Ośmiu Nieśmiertelnych”⁷⁷⁰ (Ba Da Yuan Lao), z którą wiąże się zainicjowanie programu reform gospodarczych w Chinach, przechodziła do historii. Do tej grupy zaliczano, oprócz Denga, także innych wpływowych działaczy partyjnych, którzy pełnili ważne funkcje państwowe od czasu zainicjowania programu zmian systemowych⁷⁷¹. Z tą grupą wiązano stopniowe realizowanie polityki zmieniającej chińską rzeczywistość. 15 stycznia 2007 roku zmarł ostatni przedstawiciel tej grupy, Bo Yibo⁷⁷² *. Warto podkreślić, iż pomimo zainicjowanych reform wewnętrznych oraz polityki „otwarcia na świat” Deng hołdował pewnym zasadom, które miały gwarantować utrzymanie dominującej roli jednej partii. W Chinach nie powtórzył się scenariusz znany z bloku sowieckiego. Partia pod jego przewodnictwem przeszła prawdziwą ewolucję, zmieniając swój dotychczasowy charakter. Już pod koniec lat 70. odcięto się od koncepcji walki klas i wielu założeń popularnych w epoce maoistowskiej. Podkreślono znaczenie rozwoju gospodarczego dla przyszłości kraju. Wprowadzając termin socjalistycznej gospodarki rynkowej, określono główne wytyczne na przyszłość, związane z rozwojem i modernizacją rolnictwa, przystosowaniem struktur ekonomicznych do gospodarki rynkowej oraz dalszym uprzemysławianiem kraju. Nacisk położono także na wdrażanie nowych rozwiązań i innowacji w gospodarce, szczególnie produktów IT i zaawansowanej technologii. Dokonania Denga zostały przyjęte na Zachodzie z dużym entuzjazmem. Tygodnik „Time” dwukrotnie, w 1978 i 1985 roku, wybrał go na człowieka roku. Dopiero wydarzenia z czerwca 1989 roku ⁷⁷⁰ Określanie grupy ośmiu działaczy starej generacji mianem „Ośmiu Nieśmiertelnych” było nawiązaniem do dawnej mitologii taoistycznej. Nieśmiertelni (Ba Lao) o imionach He Xiangu, Cao Guojiu, Li Tieguai, Lan Caihe, Lu Dongbin, Han Xiangzi, Zhang Guolao i Zhongli Quan stali się bohaterami licznych chińskich opowieści ludowych. ⁷⁷¹ Do „Ośmiu Nieśmiertelnych” byli zaliczani: Deng Xiaoping (1904-1997), Yang Shangkun (1907-1998), Chen Yun (1905-1995), Song Renqiong (1909-2005), Li Xiannian (1902-1992), Peng Zhen (1902-1997), Wang Zhen (1908-1993), Bo Yibo (1908-2007). ⁷⁷² Bo Yibo (1908-2007) wstąpił do KPCh w wieku 17 lat. Pozostawał najdłużej żyjącym członkiem partii. Po zakończeniu wojny domowej w Chinach był pierwszym sekretarzem KPCh w Biurze Chin Północnych. Pełnił urząd wicepremiera, przewodniczącego Komisji ds. Gospodarczych. Był członkiem KC oraz BP. W czasie „rewolucji kulturalnej” więziony wraz ze swoją rodziną (m.in. czwórką niepełnoletnich dzieci i żoną). Jego żona zmarła w więzieniu z powodu pobicia. Bo spędził w areszcie 15 lat. Był jednym z najgorętszych orędowników użycia siły wobec demonstrantów w czerwcu 1989 r. Ruch demokratyczny 'oO Chinach. Masakra na placu Tiananmen... 277 zmusiły zagranicznych komentatorów do innego spojrzenia na chińskie przywództwo. Większość krajów Zachodu wprowadziła wówczas embargo na dostawy broni do Chin. Deng niewątpliwie stał się symbolem reform systemowych w Chinach. Andrzej Bolesta słusznie zwracał uwagę na fakt, iż przeprowadzenie zmian w Chinach nie byłoby możliwe bez silnego przywództwa. Deng dawał z jednej strony gwarancje nienaruszalności interesów wpływowych członków KPCh, a z drugiej możliwość spełnienia oczekiwań większości narodu⁷⁷³. Wydaje się, iż Denga można określić mianem charyzmatycznego przywódcy. Jego autorytet w kontekście przeprowadzanych zmian miał fundamentalne znaczenie. Pomimo liberalizacji w sferze gospodarczej na gruncie ideologicznym nadal posługiwano się dawną retoryką. Budowa silnej władzy stanowiła odwołanie do rozwiązań znanych już z historii Chin. Mocne państwo miało stanowić o legitymizacji władz komunistycznych. Silnie zakorzeniony w świadomości społecznej sinocen-tryzm, czyli sytuowanie państwa w centrum świata, powodował, iż głównym dążeniem rządzących stało się zdobycie pozycji mocarstwowej. Próby ograniczenia roli Stanów Zjednoczonych na arenie międzynarodowej oraz hasła o konieczności przyłączenia Tajwanu do Chin miały potwierdzać ten tok myślenia. Podkreślano jedność wszystkich grup społecznych i ich silne więzi z aparatem partyjnym. Podczas uroczystości związanych z 50. rocznicą powstania ChRL Jiang oznajmił: „Będziemy przestrzegać zasadniczej linii i programu partii, by wykorzystując siłę wszystkich grup etnicznych w Chinach, budować socjalizm z chińskimi cechami. Będziemy dążyć do pokojowego zjednoczenia Tajwanu po udanym powrocie Hongkongu i Makau do macierzy. W polityce zagranicznej przeciwstawiać się będziemy hegemonizmowi i promować światową wielobiegunowość”⁷⁷⁴. Obradujący we wrześniu 1997 roku w Pekinie XV Zjazd KPCh zatwierdził koncepcję budowy socjalizmu z chińską specyfiką w zakresie przeprowadzanych reform gospodarczych oraz działań związanych z prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych. Istotnym rozwiązaniem tego zjazdu było uznanie różnych form własności w gospodarce. W tym czasie pojawiły się głosy, by przeprowadzanym rozwiązaniom w dziedzinie ekonomii towarzyszyły również zmiany polityczne⁷⁷⁵, jednak sugestie te nie znalazły szerszego poparcia w szeregach kierownictwa partyjnego. Podczas zjazdu partyjnego przyjęto cztery reformy, które dotyczyły kilku zasadniczych kwestii. Uznano zasadę państwa prawa. Ten zapis znalazł się także w znowelizowanej ustawie ⁷⁷¹ A. Bolesta, op. cit., s. 84. ⁷⁷,¹ „Rzeczpospolita” 1999, 2 X. ⁷⁷⁵ W „Renmin Ribao” ukazał się artykuł wiceprzewodniczącej Centralnej Szkoły Partyjnej, Wang Jiaqiu, w którym pisała, że „skoro dokonuje się przełomu w reformie gospodarczej, to niezbędne jest dostosowanie do zmian struktury politycznej, ze szczególnym uwzględnieniem zaprowadzania rządów prawa i stopniowego rozszerzania demokracji”. W 1997 r. można było mówić o demokratyzacji w ograniczonym zakresie. Rozwiązania tego typu, na zasadach eksperymentu, dotyczyły procedur wyborczych i obowiązywały w czterech wytypowanych prowincjach, w których przeprowadzano tajne wybory do samorządów wiosek („Rzeczpospolita” 1997, 12 IX). 278 Rozdział XX?III zasadniczej z 1999 roku. Pozytywnie oceniono eksperyment związany z przeprowadzaniem wyborów demokratycznych na wsi, postulując rozszerzenie ich zasięgu również na miasta. Podjęto decyzję o zreformowaniu przedsiębiorstw państwowych. Zmiany objęły administrację państwową, w tym obszarze wskazywano na konieczność zredukowania nadmiernie rozbudowanego aparatu administracyjnego⁷⁷⁶. Zjazd potwierdził pozycje reformatorów skupionych wokół Jiang Zemina i Zhu Rongji⁷⁷⁷. ⁷⁷⁶ Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku..., s. 122. ⁷⁷⁷ W Stałym Komitecie Biura Politycznego KC znalazły się obok Jianga (pozostającego na stanowisku sekretarza generalnego), w ustalonej kolejności następujące osoby: Li Peng, Zhu Rongji, Li Ruihuan, Hu Jintao, Wei Jianxing, Li Lanqing. Rozdział KIK Socjalistyczna gospodarka itynko^a. Demokracja z chińską specyfiką Pod koniec lat 90. doszło do zmian w ścisłym kierownictwie partyjnym. W marcu 1998 roku na urząd premiera został powołany Zhu Rongji⁷⁷⁸, utożsamiany z nurtem reformistycznym. Zastąpił na tym stanowisku mało popularnego w społeczeństwie Li Penga. W 1991 roku przybył on z Szanghaju do stolicy, obejmując urząd wicepremiera. Wprowadzane przez niego rozwiązania doprowadziły do ustabilizowania gospodarki państwowej oraz spadku inflacji. W latach 90. Chiny odnotowały znaczący wzrost gospodarczy. Zhu był głównym inicjatorem zabiegów Chin o uzyskanie członkostwa w Światowej Organizacji Handlu. ChRL formalnie stała się członkiem tej organizacji 11 grudnia 2001 roku. Pomimo kryzysu azjatyckiego w latach 1997--1998 chińska gospodarka szybko ograniczyła skalę negatywnych zjawisk. W latach 1990-2002 średnioroczny wzrost PKB wyniósł ponad 9%. Tabela 2. Kształtowanie się PKB Chin w latach 1991-2002 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2002 9,2% 14,2% 13,5% 12,6% 10,5% 9,6% 8,8% 7,8% 7,1% 8,0% 8,0% Źródło: Ma Ke, Li Jun, Zhongguo Shangwu (China Business), China Intercontinental Press, Beijing 2004, s. 63 ⁷⁷⁸ Zhu Rongji urodził się w 1928 r. w Hunanie. W 1949 r. wstąpił do KPCh. W latach 1952-1958 pracował w Państwowej Komisji Planowania. W czasie Wielkiego Skoku oraz „rewolucji kulturalnej” dwukrotnie został oskarżony o odchylenie prawicowe i zesłany do pracy na wsi. Pracował w ministerstwach Przemysłu Naftowego i Gospodarki. W latach 1987-1991 sprawował urząd mera w Szanghaju. Jiang Zemina oraz Zhu Rongji postrzega się jako inicjatorów głębokich przemian w mieście. Z Zhu wiąże się rozbudowę dzielnicy Szanghaju - Pudongu. Zhu zasiadał też w składzie KC KPCh (1987-2002) oraz w Stałym Komitecie Biura Politycznego KC KPCh (1992--2002). 280 Rozdziat NIN Nacisk położono na unowocześnienie parku maszynowego przemysłu. Największą rolę odgrywał sektor przemysłowy oraz usługowy. Warto jednak podkreślić, że w Chinach w dalszym ciągu większość mieszkańców była zatrudniona w rolnictwie⁷⁷⁹. Bezrobocie w 2000 roku wyniosło 3,1%⁷⁸⁰. Charakterystyczną cechą handlu zagranicznego w latach 90. było utrzymywanie trwałej nadwyżki w bilansie handlowym⁷⁸¹. Ta sytuacja nie uległa zmianie również później⁷⁸². W ciągu tego dziesięciolecia wyraźnie można było zauważyć spadek udziału państwa w gospodarce, następował stały rozwój sektora prywatnego. Państwo przestawało być znaczącym dostawcą inwestycji w gospodarce. Większą rolę zaczęły odgrywać inwestycje prywatne oraz z zagranicy - warto w tym miejscu podkreślić znaczenie diaspory chińskiej, skupionej głównie w Azji Południowo-Wschodniej⁷⁸³. Dużą rolę odgrywały także inwestycje pochodzące z Tajwanu, Hongkongu oraz Makau. Władze zezwoliły na inwestycje w prowincjach wewnątrz kraju. Na początku lat 90. zniesiono wszelkie ograniczenia inwestowania w środkowych i zachodnich częściach państwa. W przypadku inwestycji pojawiają się jednak duże rozbieżności. Kapitał częściej lokowany jest w regionach wschodnich, w Specjalnych Strefach Ekonomicznych niż w Chinach Centralnych czy Zachodnich. Wynika to głównie z lepszej absorpcji środków finansowych i proporcjonalnie większej liczby ludności w tej części ⁷⁷⁹ Źródła PKB w latach 1990-2000 (w % całości): przemysł - 51%, usługi - 32,1%, rolnictwo - 16,3%. Struktura zatrudnienia (w % całości): rolnictwo - 65%, przemysł - 22%, usługi -13%. Dane te nie uwzględniały Hongkongu i Makau. Średnia roczna inflacja w latach 1996-2001 kształtowała się na poziomie 0,3%. Wśród najważniejszych partnerów handlowych Chin znalazły się Stany Zjednoczone, Japonia, Hongkong, kraje Europy Zachodniej. Zob. The Economist. Świat w liczbach 2003, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2003, s. 122-123. Masowy napływ siły roboczej do miast może doprowadzić do zmiany tej struktury. Ocenia się, że do 2020 r. aż 60% populacji będzie mieszkać w strefach zurbanizowanych. To oznacza wzrost o 20% w ciągu 20 lat („Gazeta Wyborcza” 2006, 6 XI). ⁷⁸⁰ The Economist. Świat w liczbach 2003, s. 122. W tej kwestii należy jednak uwzględnić bezrobocie ukryte. Na wsiach znajdują się duże nadwyżki siły roboczej. W miastach pojawia się problem tzw. robotników kontraktowych przybywających ze wsi do miast, pracujących na budowach, nie mających żadnych praw. W celu ograniczenia skali tego negatywnego zjawiska podejmowane są różne inicjatywy tworzenia lokalnego przemysłu na terytoriach wiejskich. ⁷⁸¹ W 1990 r. nadwyżka w handlu zagranicznym wyniosła 8,7 mld dolarów, w 1994 - 5,3 mld dolarów, w 1995 - 16,6 mld dolarów, a w 1996 r. 12,2 mld dolarów (China Latest Economic Sta-tistic, październik 1997, [za:] E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999, s. 176). ⁷⁸² W 2006 r. Chiny odnotowały rekordową nadwyżkę w handlu, która wyniosła 177,47 mld dolarów i była wyższa o 74% w porównaniu z rokiem poprzednim (w 2005 r. - 102 mld dolarów). W 2006 r. Chiny wyeksportowały towary o wartości 969,08 mld dolarów, a importowały towary o wartości 791,61 mld dolarów („Puls Biznesu” 2006, 7 XI; 2007, 10 I). [on-line] http://www.pb.pl ⁷⁸³ W Azji Południowo-Wschodniej zamieszkuje 80% chińskiej diaspory światowej (ok. 60 min osób). W 1980 r. oceniano potęgę finansową diaspory azjatyckiej na 100 mld dolarów, w tym samym czasie produkcja dóbr liczona jako PKB w różnych krajach Azji Południowo-Wschodniej wynosiła 200 mld dolarów (P. Picquart, Imperium chińskie. Historia i teraźniejszość chińskiej diaspory, przeł. I. Kałużyńska, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006, s. 111). Socjalistyczna gospodarka ttynko^a. Demokracja z chińską specyfiką 281 kraju⁷⁸⁴. Trudności dotyczą przede wszystkim prowincji o specyficznym ukształtowaniu terenu lub klimacie⁷⁸⁵. Polityka otwarcia sprawiła, że Chiny stały się krajem niezwykle interesującym dla turystów. Zdaniem analityków ze Światowej Organizacji Handlu, Chiny do 2020 roku mają stać się krajem najchętniej odwiedzanym przez turystów⁷⁸⁶. Pod koniec lat 90. kierownictwo partyjne przystąpiło do działań zmierzających do zmiany wizerunku KPCh. W lecie 1998 roku Jiang Zemin ogłosił decyzję o zakazie prowadzenia przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych przez armię chińską⁷⁸⁷. Silne powiązania struktur wojskowych z aparatem administracyjno-państwo-wym prowadziły do licznych nadużyć. Przyjęcie takiego rozwiązania wiązało się z próbami wyeliminowania tych negatywnych zjawisk z życia publicznego, szczególnie o charakterze korupcyjnym. Partia komunistyczna ewaluuje, nie stoi w miejscu. Nowe wyzwania sprawiają, że organizacja nie może stanowić zamkniętej kasty. Chiński politolog pracujący w Stanach Zjednoczonych, Pei Minxin, pisząc na łamach „Foreign Affairs”, zauważył, że w Chinach mamy do czynienia z postępującą erozją władzy. Skorumpowany i skostniały system polityczny nie jest w stanie sprostać wyzwaniom wolnorynkowym, a demokratyzacja jego struktur stanowi ogromne zagrożenia dla funkcjonowania państwa⁷⁸⁸. W listopadzie 2002 roku, podczas XVI Zjazdu KPCh władze dały do zrozumienia, że Chiny budują własny model demokracji, odpowiadający tamtejszej specyfice, dlatego nie może być mowy o powielaniu zachodnich wzorców. Przełomowym wydarzeniem zjazdu było otwarcie się partii na środowiska prywatnych biznesmenów. Koncepcja „Trzech Reprezentacji” była lansowana przez prezydenta Jianga już od dwóch lat. Głosił on, iż partia powinna być reprezentantem „najbardziej rozwiniętych sił produkcyjnych kraju, najbardziej rozwiniętej chińskiej kultury oraz fundamentalnych interesów zdecydowanej większości narodu chińskiego”⁷⁸⁹. Zapis ten ⁷⁸,¹ Na obszarach Chin zachodnich gęstość zaludnienia wynosi średnio od 2 do 100 osób na km², w centralnych ok. 200 osób, a we wschodnich od 400 do 2,2 tys. na km². W miastach gęstość zaludnienia niejednokrotnie zbliża się do 10 tys. na km² {Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku..., s. 87). ⁷⁸⁵ Wyjątkiem był z pewnością sukces związany z budową linii kolejowej biegnącej z miejscowości Golmud w prowincji Qinghai do Lhasy, stolicy Tybetu. Realizacja projektu, wartego 4,7 mid dolarów, trwała ponad cztery lata. Linia kolejowa liczy 1242 km (960 km biegnie na wysokości ponad 4 tys. metrów). Zob. Pekin-Lhasa w dwa dni, PAP, 17 X 2005. ⁷⁸⁶ W 2004 r. Chiny odwiedziło 41,76 min zagranicznych turystów, co oznaczało zyski w wysokości 5,7 mid dolarów. Zgodnie z raportem WTO w 2020 r. Chiny mają wyprzedzić Francję i stać się najchętniej odwiedzanym przez turystów krajem na świecie. Agencja Xinhua podała jednak, że cel ten prawdopodobnie zostanie osiągnięty już w 2017 r., kiedy według prognozy Chiny ma odwiedzić 137 min turystów (Chiny potęgą turystyczną, PAP, 4 XI 2005). ⁷⁸⁷ Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku..., s. 126. ⁷⁸⁸ „Rzeczpospolita” 2002, 19 X. ⁷⁸⁸ „Rzeczpospolita” 2002, 15 XI. 282 Rozdział XIK znalazł się w statucie partii. Teoria „Trzech Reprezentacji” wskazywała, iż partia powinna reprezentować interesy różnych grup społecznych, w tym także przedsiębiorców prywatnych. Takie rozwiązania nie dziwiły z uwagi na stale rosnący udział tego sektora w gospodarce krajowej. Podczas zjazdu nastąpiło swoiste powiązanie sfery prywatnej ze strukturami państwa, które miało w myśl nowych zapisów wspomagać jej rozwój. Jiang stwierdził, że: „Wraz z pogłębianiem reform, polityką otwarcia oraz rozwojem ekonomicznym i kulturalnym klasa pracująca w Chinach została powiększona przy jednoczesnej poprawie jej jakości. Klasa pracująca wraz z intelektualistami oraz rolnikami zawsze stanowiły główne siły upowszechniające rozwój zaawansowanych sił produkcyjnych, a także całego rozwoju socjalnego w naszym kraju. Pojawienie się w procesie zmian społecznych, przedsiębiorców, personelu technicznego zatrudnionych przez niepaństwowe przedsiębiorstwa naukowe i techniczne, menedżerów i personelu technicznego zatrudnianych w przedsiębiorstwach zagranicznych, właścicieli, prywatnych przedsiębiorców, pracowników pośrednictw, niezależnych profesjonalistów oraz przedstawicieli innych warstw społecznych powoduje, że wszyscy oni stają się budowniczymi socjalizmu z chińskimi cechami. Powinniśmy zjednoczyć się z ludźmi wszystkich warstw społecznych, które pomagają uczynić ojczyznę dobrze prosperującą i silną, popierać ich twórczego ducha, ochraniać ich ustawowe prawa i interesy oraz chwalić wybijających się w pracy, aby stworzyć rzeczywistość, w której wszyscy ludzie będą dobrze sytuowani, będą lepsi i będą żyć w harmonii. Musimy respektować pracę, wiedzę oraz innowacje. To powinno być najważniejszym wyznacznikiem polityki partii i państwa, aby w pełni urzeczywistniać wielkość społeczeństwa. Powinniśmy respektować i ochraniać tę pracę, która przynosi korzyści ludziom i społeczeństwu”⁷⁹⁰. Jiang zapewnił jednocześnie, że robotnicy, chłopi i wojskowi nadal stanowią „kręgosłup partii”⁷⁹¹. Nie ulega jednak wątpliwości, że nowy zapis w statucie partii stanowił wyraźne odstępstwo od dawnej tradycji, podkreślającej wyższość sojuszu robotniczo-chłopskiego. Dalszym krokiem wzmacniającym pozycję przedsiębiorców prywatnych w partii były nowe zapisy w ustawie zasadniczej. W marcu 2004 roku Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych przyjęło poprawki do konstytucji, mówiące o ochronie własności prywatnej oraz poszanowaniu praw człowieka. W czasie XVI Zjazdu KPCh doszło do zmian w kierownictwie partyjnym. W liczącym 356 osób Komitecie Centralnym większość stanowiły zupełnie nowe osobistości. Na polityczną emeryturę odszedł, zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami, Jiang Zemin, zachowując jedynie wpływy w strukturach wojskowych. Ze stanowiska przewodniczącego partyjnej Centralnej Komisji Wojskowej ustąpił we wrześniu 2004 roku, a ze stanowiska przewodniczącego Państwowej Centralnej Komisji Wojskowej w marcu 2005 roku. W Stałym Komitecie Biura Politycznego KC, powiększo- ⁷⁹⁰ Jiang Zemin Report at 16th Party Congress, „People’s Daily” 2002, 18 XI, [on-line] http:// www.english.people.com.cn ⁷⁹¹ Ibidem. Socjalistyczna gospodarka ttynko»3a. Demokracja z chińską specyfiką 283 nym do dziewięciu osób, pojawiły się nowe twarze⁷⁹². Hu Jintao⁷⁹³ pozostał jedynym z siedmiu najwyższych przywódców, który zachował miejsce w Stałym Komitecie BP KC. To właśnie on objął wówczas funkcję sekretarza generalnego partii. W 1992 roku Deng Xiaoping wyznaczył Hu na przywódcę Chin „czwartej generacji” i następcę Jiang Zemina. W 2003 roku Hu został przewodniczącym ChRL. Dwa lata później stanął na czele Centralnej Komisji Wojskowej KC KPCh oraz Państwowej Centralnej Komisji Wojskowej. Kilka miesięcy po zakończeniu zjazdu, w marcu 2003 roku, ze stanowiska premiera ustąpił Zhu Rongji. Zastąpił go Wen Jiabao⁷⁹⁴, jego bliski współpracownik. Działania podejmowane przez partię komunistyczną od początku lat 90. pozwoliły jej ugruntować swoją pozycję. Obecnie można mówić, że partia zyskała zupełnie nową legitymację do rządzenia krajem. Szybki rozwój gospodarczy ma doprowadzić do stworzenia największej potęgi ekonomicznej na świecie w 2050 roku⁷⁹⁵. Wydaje się, iż w ciągu najbliższych lat czynniki wewnętrzne będą sprzyjały utrzymaniu przez Chiny wysokiego tempa wzrostu gospodarczego oraz wysokiego poziomu inwestycji. Od początku lat 90. Chiny przystąpiły do realizacji wielkich programów inwestycyjnych i modernizacyjnych na gruncie wewnętrznym. Przykładem mogą być duże nakłady na infrastrukturę. Według planów chińskich analityków do 2010 roku sieć komunikacji drogowej ma zostać powiększona o 24 tys. km⁷⁹⁶. Innym przykładem może być budowa superszybkiej kolei, która połączy dwa wielkie ośrodki Chin, Pe- ⁷⁹² Obok Hu w skład Stałego Komitetu BP KC weszli (w następującej kolejności): Wu Bang-guo, Wen Jiabao, Jia Qinglin, Zeng Qinghong, Huang Ju, Wu Guanzheng, Li Changchun oraz Luo Gan. ⁷⁹¹ Hu Jintao urodził się 1942 r. w prowincji Jiangsu. Jest absolwentem Wydziału Inżynierii Wodnej Uniwersytetu Qinghua w Pekinie. Karierę polityczną rozpoczął w latach 80. w Jiangsu. W 1982 r. znalazł się w KC KPCh. W wieku 49 lat został najmłodszym członkiem Stałego Komitetu Biura Politycznego. Był przewodniczącym Komunistycznej Ligi Młodzieży. W latach 1985-1988 pełnił funkcję I sekretarza KP KPCh i komisarza politycznego Okręgu Wojskowego Guizhou, a w latach 1988-1992 - I sekretarza KP KPCh i I komisarza politycznego Okręgu Wojskowego Tybetu. Zarządzanie tymi obszarami zostało docenione przez Deng Xiaopinga, który w 1992 r. wyznaczył go na przywódcę Chin IV generacji i następcę Jiang Zemina. Od 1993 do 2002 r. był sekretarzem KC oraz dyrektorem Wyższej Szkoły Partyjnej. Od 1992 r. zasiada w Stałym Komitecie Biura Politycznego KC KPCh. W latach 1999-2004 był wiceprzewodniczącym Komisji Wojskowej KC KPCh, a od 2005 r. jej przewodniczącym. W latach 1999-2005 wiceprzewodniczący CKW, a od 2005 r. przewodniczący. Ponadto pełnił funkcję wiceprzewodniczącego ChRL (1999-2003), a od 2003 r. przewodniczącego ChRL. W 2002 r. został sekretarzem generalnym partii. ⁷⁹⁴ Wen Jiabao urodził się w 1942 r. w Beichen. W 1965 r. wstąpił do KPCh. Studiował w Pekińskim Instytucie Geologii. Był członkiem Stałego Komitetu KC KPCh w okresie urzędowania czterech kolejnych sekretarzy generalnych: Hu Yaobanga, Zhao Ziyanga, Jiang Zemina oraz Hu Jintao. ⁷⁹⁵ „China Daily” 2006, 22 V. ⁷⁹⁶ Obecnie Chiny mają 45 400 km dróg szybkiego ruchu. Tylko Stany Zjednoczone dysponują większą siecią dróg (w 2005 r. - 90 tys. km). W rolniczych regionach Chin wybudowano i naprawiono w ostatnim okresie ok. 260 tys. km dróg („China Daily” 2006, 30 XII). 284 Rozdział KIK kin i Szanghaj⁷⁹⁷. Jedną z największych inwestycji ostatnich lat była także budowa głównej zapory Trzech Przełomów na rzece Jangcy, gdzie w 2008 roku rozpoczęła działalność największa elektrownia wodna na świecie⁷⁹⁸. W ciągu najbliższych lat systematycznie powinien poszerzać się dostęp do rynku chińskiego, w dużej mierze będzie to wynik realizacji zobowiązań wynikających z przystąpienia Chin do WTO. Zgodnie z raportem o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych, przygotowanym przez Foreign Direct Investment Confidence (FDI) firmy konsultingowej A.T. Kearney, Chiny należą, obok Indii i Stanów Zjednoczonych, do najbardziej atrakcyjnych miejsc do inwestowania⁷⁹⁹. Wśród dużych inwestycji zagranicznych ostatniego okresu można wskazać działania rosyjskiego potentata gazowego Gazprom, który pod koniec 2006 roku rozpoczął budowę rurociągu prowadzącego z Zachodniej Syberii do Chin⁸⁰⁰. Szybki wzrost gospodarczy powoduje liczne problemy. Brak wystarczającej liczby własnych surowców naturalnych pociąga za sobą konieczność skierowania uwagi na zagranicę⁸⁰¹ *. Polityka surowcowa w znacznym stopniu determinuje rów- ⁷⁹⁷ Uruchomienie połączenia zaplanowano na 2010 r. Pociąg ma poruszać się na trasie liczącej 1320 km z prędkością 300km/h. Eksperci szacują koszt inwestycji na 18 mld dolarów („Puls Biznesu” 2007, 11 I). [on-line] http://www.pb.pl ⁷⁹⁸ Budowa zapory Trzech Przełomów to największy projekt energetyczny na świecie. Głównym celem twórców tej inwestycji ma być dostarczanie taniej energii, ważną kwestią jest także kontrolowanie wylewów Jangcy. W 1998 r. powódź w dorzeczu tej rzeki pochłonęła 4 tys. ofiar. W połowie 2006 r. zakończono prace związane z budową zapory stanowiącej część elektrowni, budowanej od 1993 r. Według oficjalnych informacji koszt operacji szacowany jest na 25 mld dolarów. Elektrownia w prowincji Hubei ma dostarczać 18 tys. megawatów prądu, co stanowi jedną dziesiątą zapotrzebowania kraju. Inwestycja ta jest krytykowana przez liczne środowiska ekologiczne na świecie. Trzy Przełomy należą do znanych atrakcji turystycznych Chin, po zakończeniu budowy mają zostać zalane („Puls Biznesu” 2006, 20 V). [on-line] http://www.pb.pl ⁷⁹⁹ Na obszarze Chin, Indii oraz Europy Środkowo-Wschodniej w najbliższym czasie będzie się koncentrować najwięcej inwestycji w badania i rozwój. Ponad 40% ankietowanych menadżerów planuje dokonanie tego typu inwestycji w tych regionach („Puls Biznesu” 2006, 9 V). [on-line] http://www.pb.pl ⁸⁰¹¹ Rurociągiem ma popłynąć 30 mld m³ gazu rocznie. Zgodnie z planem przewiduje się budowę dwóch nitek rurociągu, które połączą obydwa kraje. Mają one dostarczać 60-80 mld m³ gazu rocznie ze Wschodniej i Zachodniej Syberii. Wartość projektu, który ma zostać zrealizowany do 2011 r., jest szacowana na 11 mld dolarów („Puls Biznesu” 2006, 17 X). [on-line] Pod koniec października 2008 r. Chiny i Rosja podpisały w Moskwie porozumienie o budowie, przebiegającego przez chińskie terytorium, odcinka ropociągu Syberia-Pacyfik. Plany Rosji zakładają eksportowanie ropy naftowej tym rurociągiem do Chin, Japonii, Korei Południowej i Stanów Zjednoczonych. Projektowana przepustowość obejmuje 588 min baryłek ropy rocznie. („Puls Biznesu” 2008, 28 X). [on-line] http://www.pb.pl ⁸⁰¹ W 2020 r. Chiny będą potrzebowały 3,2 mld ton węgla, by zaspokoić potrzeby energetycz- ne. W 2006 r. popyt na węgiel był szacowany na ok. 2,25 mld ton. Niedostatki widoczne są także w przypadku ropy. W 2010 r. zapotrzebowanie wyniesie 320-350 min ton, z czego 150 min ton ma pochodzić z importu. W 2005 r. Chiny importowały 130 min ton ropy, w 2006 r. import ropy Socjalistyczna gospodarka ttynko^a. Demokracja z chińską spectyfiką 285 nież poczynania Chin na arenie międzynarodowej⁸⁰². Niedobór surowców naturalnych zmusza Chiny do szukania ich poza własnymi granicami. Ich własne zasoby pozostają na niewystarczającym poziomie. Z raportu Międzynarodowej Agencji ds. Energii (ELA), organu doradczego OECD, wynika, iż w ciągu najbliższych pięciu lat Chiny mogą stać się największym konsumentem energii na świecie, wyprzedzając USA. Do 2030 roku popyt na ropę może zwiększyć się ponad dwukrotnie i wynieść 16,5 min baryłek dziennie. W ciągu najbliższego ćwierćwiecza wzrost popytu na energię w Chinach wraz z Indiami ma stanowić niemal połowę z ocenianego na 55% wzrostu światowego. Autorzy raportu stwierdzili, iż głównym źródłem energii pozostaną surowce kopalniane, które w większości zaspokoją dodatkowy popyt. Najważniejszym surowcem energetycznym pozostanie ropa naftowa. Przewiduje się także wzrost popytu na węgiel. Na podstawie prognoz EIA można wnioskować, iż Chiny wespół z Indiami, aktualnie użytkujące razem 45%, będą wykorzystywać 80% dodatkowej produkcji tego surowca w 2030 roku⁸⁰³ ⁸⁰⁴. Chiny od początku lat 90. regularnie zwiększały swój udział w konsumpcji światowej energii, o czym świadczą odpowiednie wskaźniki w tym zakresie. Podczas gdy w 1991 roku to zapotrzebowanie stanowiło 9%, to w 2006 roku już 16%⁸⁽M. Problemem Chin jest również brak dostatecznej ilości ziem uprawnych i obszarów leśnych w stosunku do ogromnej liczby mieszkańców. Taki stan rzeczy wymusza podejmowanie określonych działań w sferze międzynarodowej. Chiny borykają się z wieloma niedogodnościami na gruncie wewnętrznym. Dyrektor Instytutu Ekonomii Chińskiej Akademii Nauk Społecznych, Li Jingwen, wskazał na kilka elementów kluczowych w tej materii. Wśród najważniejszych trudności wymienił koegzystencję starego i nowego systemu. W tym miejscu pojawia się problem zarządzania przedsiębiorstwami państwowymi. Obok państwowego sektora następuje rozwój prywatnych przedsiębiorstw. Po drugie wzrost gospodarczy nadal ma głównie charakter ekstensywny, struktura związana z dystrybucją sił i środków pozo-staje irracjonalna. Kolejna kwestia to wyroby rodzime - pojawia się tam problem zagospodarowania nadwyżek produkcyjnych oraz ich sprzedaży. Warto tu wskazać na wielką ilość towarów importowanych przez Chiny. Li zwrócił również uwagę na pogłębiające się różnice w rozwoju gospodarczym pomiędzy poszczególnymi regionami kraju. Rośnie liczba bezrobotnych, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Rośnie także dysproporcja zarobków pomiędzy obywatelami kraju. W Chinach jest widoczne zapotrzebowanie na wykwalifikowanych naukowców oraz techników. Z drugiej strony występuje nadmiar siły roboczej o niskich kwalifikacjach. Li wskazywał również wzrósł o kolejne 14,5% i przekroczył 1 mid baryłek („Puls Biznesu” 2006, 25 V; 2007, 11 I). [on--line] http://www.pb.pl ⁸¹¹² Szerzej na temat chińskiej polityki energetycznej i strategii pozyskiwania surowców naturalnych na przykładzie Afryki zob.: Ł. Gacek, Africa in the Chinese Diplomacy. The Struggle for African Natural Resources, „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 2007, nr 20, s. 19-33. „Puls Biznesu” 2007, 8 XI. ⁸⁰⁴ BP Statistical Review of World Energy 2007. 286 Rozdział KIK na kwestię zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Pojawiające się problemy wymagają długofalowych rozwiązań⁸⁰⁵. Największymi partnerami handlowymi Chin pozostają kraje Unii Europejskiej, Stany Zjednoczone, Japonia, Korea Południowa, Tajwan, Hongkong oraz kraje ASEAN. W tym gronie na specjalną uwagę zasługuje Tajwan, z którym pomimo licznych przeszkód o charakterze politycznym Chiny utrzymują rozległe kontakty gospodarcze. W 2006 roku wartość dwustronnej wymiany handlowej pomiędzy ChRL a Tajwanem po raz pierwszy w historii przekroczyła oficjalnie 100 mld dolarów. Obroty wzajemne wyniosły w 2006 roku 107,84 mld dolarów i były wyższe o 18,2% niż w roku poprzednim. W tym samym czasie wzrosła także wymiana osobowa. Tajwan odwiedziło 200 tys. Chińczyków z kontynentu, z kolei w Chinach gościło 4,4 min mieszkańców wyspy⁸⁰⁶. Warto podkreślić również nowy wymiar stosunków Chin z państwami Unii Europejskiej, które stały się największym partnerem handlowym Pekinu. Dla krajów unijnych Chiny, począwszy od 2003 roku, są drugim partnerem handlowym. W latach 2000-2006 wzajemne obroty handlowe wzrosły aż o 150%⁸⁰⁷. Charakterystycznym elementem tej wymiany jest ogromny deficyt po stronie państw UE. Podczas wizyty szefa Komisji Europejskiej José Manuela Barroso w Pekinie w listopadzie 2007 roku Chińczycy wyrazili zgodę na stworzenie „mechanizmu”, który pozowa-lałby rozwiązywać najtrudniejsze problemy we wzajemnych relacjach (m.in. związane z deficytem handlowym, trudnościami w dostępie do rynku chińskiego oraz ustawodawstwem chińskim dotyczącym własności intelektualnej). W opinii władz komunistycznych w Pekinie Unia Europejska mogłaby zmniejszyć deficyt poprzez sprzedaż do Państwa Środka większej ilości technologii wykorzystywanej w ochronie środowiska. Plany chińskie zakładają przeznaczenie w ciągu pięciu najbliższych lat 300 mld dolarów na ochronę środowiska i racjonalne wykorzystanie energii⁸⁰⁸. Kością niezgody we wzajemnych relacjach pozostaje w dalszym ciągu kwestia nało- ⁸⁰⁵ L i J i n g w e n, Reforma oraz polityka otwarcia przyniosły wielkie zmiany chińskiej gospodarce oraz społeczeństwu. Prognoza rozwoju gospodarki chińskiej (1996-2050), „Nowe Życie Gospodarcze” 1998, 23 VIII, nr 34. ⁸⁰⁸ „Puls Biznesu” 2007, 17 I. [on-line] http://www.pb.pl ⁸⁰⁷ Eksport unijny do Chin wzrósł w tym okresie z poziomu 26 mld euro do 64 mld euro. W tym samym czasie gwałtownie zwiększył się także import z Chin do krajów UE z poziomu 75 mld euro do 195 mld euro. Oznacza to, iż kraje UE notują ogromny deficyt w handlu z Chinami, w 2000 r. wynosił on 49 mld euro, podczas gdy w 2006 r. już 131 mld euro (warto zaznaczyć, że w tym roku wszystkie kraje UE odnotowały ujemny bilans w handlu z Państwem Środka). Do największych eksporterów unijnych do Chin należą: Niemcy (27 mld euro; 43%), Francja (8 mld euro; 13%), Włochy (6 mld euro; 9%). Wśród importerów czołowe pozycje zajmują: Niemcy (43 mld euro; 22%), Holandia (31 mld euro; 16%), Wielka Brytania (29 mld euro; 15%). Największy deficyt w handlu z Chinami w 2006 r. odnotowały: Holandia (28 mld euro), Wielka Brytania (24 mld euro), Niemcy (16 mld euro), Włochy (12 mld euro). Zob. Eurostat, 160/2007, 26 XI 2007, [on-line] http://www.epp.eurostat.ec.europa.eu. ⁸⁰⁸ „Rzeczpospolita” 2007, 29 XI. Socjalistyczna gospodarka rynkowa. Demokracja z chińską specyfiką 287 żonego na Chiny po 1989 roku embarga na dostawy broni⁸⁰⁹. Na tle poszczególnych krajów UE wymiana handlowa Polski z Chinami pozostaje na niskim poziomie. Według danych polskiego Ministerstwa Gospodarki w 2007 roku Polska notowała ujemne saldo w obrotach z Chinami. Wyniosło ono blisko 8,6 mld dolarów. Wśród najważniejszych polskich towarów eksportowych do Chin znajduje się miedź, związki chemiczne i maszyny specjalistyczne. W imporcie dominują produkty przemysłu elektromaszynowego, przemysłu lekkiego oraz wyroby metalurgiczne. Polska nie należy do znaczących inwestorów w Państwie Środka⁸¹⁰. Tabela 3. Wymiana handlowa pomiędzy Polską a Chinami (w min EUR) 2005 2006 Dynamika 2007 Dynamika 2005 = 100 2006= 100 Obroty 4 884,7 6 776,0 138,7 9 237,3 136,3 Eksport do Chin 472,7 606,9 128,4 721,5 118,9 Import z Chin 4 412,0 6 169,1 139,8 8 515,8 138,0 Saldo - 3 939,3 - 5 562,2 141,2 - 7 794,3 140,1 Źródło: Ministerstwo Gospodarki RP Stosunki z większością państw Zachodu układały się w ciągu ostatniego dziesięciolecia poprawnie. Warto zaznaczyć, iż wyraźnie zmienił się klimat wzajemnych relacji między Pekinem a Moskwą. Polityka konfrontacji ustąpiła miejsca na początku lat 90. polityce koncyliacji i współpracy. W latach 80. można było zauważyć pewne symptomy poprawy sytuacji. W maju 1989 roku w Pekinie gościł Michaił Gorbaczow. Dwa lata później nastąpiła rewizyta Jiang Zemina w Moskwie. Rozpad ZSRS zmusił chińskie kierownictwo do określenia na nowo strategii postępowania z potężnym sąsiadem. Na początku 1992 roku w Nowym Jorku doszło do spotkania premiera ChRL Li Penga i prezydenta Rosji Borysa Jelcyna. Rozmówcy wyrazili wówczas chęć rozwijania przyjaznych stosunków. W grudniu tego samego roku w Pekinie gościł Borys Jelcyn. Owocem tej wizyty było podpisanie deklaracji o wzajemnych stosunkach. Obydwa państwa zobowiązały się wówczas do niewchodzenia w sojusze, które byłyby skierowane przeciwko którejkolwiek ze stron. W tym samym czasie ministrowie "⁰’ W 2004 r. kraje Unii Europejskiej przedłużyły embargo. Od dziesięciu lat we Francji, Włoszech i Niemczech podejmowane są próby zniesienia tego zakazu. Szczególnie aktywne w tej kwestii są środowiska lewicowe wymienionych państw. W UE nie ma jedności w tej sprawie, orędownikiem utrzymania embarga są Stany Zjednoczone. ⁸¹⁰ Na chińskim rynku funkcjonuje zaledwie kilkanaście przedsiębiorstw z kapitałem polskim. Wśród nich należy wymienić m.in. Chińsko-Polskie Towarzystwo Okrętowe Chipolbrok, spółki Kopex, Kamax, Rafako. W 2006 r. Bioton uzyskał zgodę na sprzedaż insuliny ludzkiej w Hongkongu, według planów właścicieli firma ta w ciągu trzech lat zamierza zdobyć 15% chińskiego rynku insuliny. 288 Rozdział KIK spraw zagranicznych Chin i Rosji podpisali również memorandum w sprawie redukcji sił zbrojnych i broni ofensywnej wzdłuż wspólnej granicy. We wrześniu 1994 roku Jiang Zemin udał się w podróż do Moskwy. Na miejscu z jego ust padły bardzo znamienne słowa: „stosunki chińsko-rosyjskie winny być rozpatrywane i ukierunkowane tak, aby mając na uwadze najwyższe cele strategiczne, kierować nasz wzrok ku XXI stuleciu”⁸¹¹. W kwietniu 1996 roku w Pekinie, podczas spotkania głów państw, doszło do podpisania umowy ustanawiającej strategiczne partnerstwo pomiędzy Chinami a Rosją. Kolejnym krokiem było podpisanie 16 lipca 2001 roku w Moskwie „Traktatu o dobrosąsiedzkich stosunkach, przyjaźni i współpracy”. W dokumencie tym położono nacisk na konieczność współpracy w przeciwdziałaniu hegemonizmowi. Określono zasady transferu technologii i broni, jak również zasady współpracy w dziedzinie energetycznej. Warto podkreślić, że w miesiącu poprzedzającym podpisanie traktatu powołano do życia Szanghajską Organizację Współpracy (SCO). W tej organizacji znalazły się, obok Chin i Rosji, także Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan. Dodajmy, że status obserwatora w SCO posiadają takie kraje, jak Indie, Iran, Mongolia i Pakistan. Celem organizacji jest wszechstronna współpraca w zakresie rozwoju dobrosąsiedzkich relacji oraz pogłębianie współpracy w poszczególnych dziedzinach. Głównymi rozgrywającymi w ramach SCO pozostają oczywiście Chiny i Rosja. Wydaje się, iż właśnie to forum staje się platformą równoważącą wpływy tych dwóch państw. Warto podkreślić, iż z perspektywy Chin dostęp do środkowoazjatyckich złóż ropy naftowej i gazu odgrywa fundamentalną rolę. Współpracę w ramach SCO należy także rozpatrywać przez pryzmat wspólnych dążeń do ograniczenia wpływów Stanów Zjednoczonych w tym regionie. Na obraz wzajemnych stosunków chińsko-rosyjskich w znacznym stopniu wpływa wymiana gospodarcza oraz transfer technologii wojskowej. W 2007 roku wzajemne obroty handlowe osiągnęły wartość 48,16 mld dolarów⁸¹². Chiny odgrywają ważną rolę w światowym imporcie broni. W ubiegłych latach zakupiły, głównie w Rosji, wysoko zaawansowane technologicznie uzbrojenie, przeważnie samoloty oraz okręty⁸¹³. Można zauważyć, że w tych obszarach pojawia się wiele elementów ⁸¹¹ Rong Zhi, A review of Sino-Russian relations and their prospects, „Studia Diplomática” 1996, vol. XLIX, nr 4-5, s. 105, [za:] Rosja-Chiny. Dwa modele transformacji, red. K. Gawlikowski, R. Paradowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 26. ⁸¹² Rosyjski eksport do Chin wzrósł w tym czasie o 12,1% do poziomu 19,67 mld dolarów, z kolei import z Chin do Rosji wzrósł aż o 79,9% do sumy 28,48 mld dolarów („Novosti” 2008, 17 I, [on-line] http://www.en.rian.ru/russia). ⁸¹³ W 1996 r. Chiny podpisały porozumienie dotyczące współprodukcji myśliwców Su-27. Rosja dostarczyła ponadto wielozadaniowe myśliwce Su-30, rosyjskie niszczyciele Sovremenny, wyposażone w pociski manewrujące Sunburn, oraz okręty podwodne klasy Kilo. Transakcje objęły także inne systemy uzbrojenia oraz rakiety. W 2005 r. Rosja sprzedała Chinom 30 samolotów transportowych przeznaczonych do przewożenia ciężkich ładunków I1-76TD oraz osiem tankowców powietrznych Ił-78M. Wartość tych transakcji wyniosła ponad 1 mld dolarów. Podpisane zo- Socjalistyczna gospodarka ttynko^a. Demokracja z chiński) specyfiką 289 mogących stać się w przyszłości zarzewiem potencjalnego konfliktu interesów. Należy podkreślić, iż pomimo zbliżenia pomiędzy tymi krajami mamy do czynienia z dwoma różnymi punktami widzenia polityki zagranicznej, co powoduje, że rywalizacja wpisuje się we wzajemne stosunki. Relacje między Pekinem a Moskwą należy rozpatrywać z uwzględnieniem elementu amerykańskiego. Chiny prowadzą swoistego rodzaju grę, balansując pomiędzy tymi dwoma mocarstwami. Głównym problemem w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi pozostaje kwestia Tajwanu. Obok tego wątpliwości budzą także inne sprawy: prawa człowieka, kwestie ekologiczne, dostawy broni czy status Tybetu. Punktem zapalnym na przełomie XX i XXI wieku stały się dwa wydarzenia. W 1999 roku Amerykanie omyłkowo zbombardowali ambasadę ChRL w Belgradzie, co wywołało falę oburzenia w Pekinie. W kwietniu 2001 roku na wyspie Hainan w wyniku kolizji lądował amerykański samolot zwiadowczy EP-3. Pekin oskarżył wówczas Amerykanów o działalność szpiegowską i lądowanie bez zezwolenia na wyspie. Stany Zjednoczone zapowiedziały, że nie zaprzestaną lotów zwiadowczych wzdłuż granic Chin. W rezultacie władze chińskie odmówiły wydania samolotu. Dopiero 11 kwietnia Chińczycy uwolnili dwudziestoczteroosobową załogę amerykańskiego samolotu, internowaną na wyspie Hainan. Kilkanaście dni później, 26 kwietnia, prezydent USA George Bush w wywiadzie dla amerykańskiej telewizji ABC oświadczył, że Stany Zjednoczone podejmą wszelkie możliwe środki, by bronić Tajwanu w razie zaatakowania wyspy przez Chiny. Od czasu nawiązania stosunków dyplomatycznych z ChRL żaden prezydent amerykański nie składał tego typu oświadczeń. W odpowiedzi Pekin wysłał w kwietniu swojego ministra spraw zagranicznych Tang Jiaxu-ana do Moskwy w celu przedyskutowania spraw dotyczących współpracy wojskowej obu państw. W oczach przywódców w Pekinie USA zainicjowały konfrontacyjną politykę zarówno wobec Rosji, jak i Chin. Zdaniem przewodniczącego Komisji Spraw Zagranicznych Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, Zeng Jianhuia, w ostatnich latach stosunki między USA i ChRL wykazywały duże zróżnicowanie. Kilka miesięcy po rozpoczęciu rządów Busha nastąpiło pewne pogorszenie - główną tego przyczyną była sprzedaż Tajwanowi nowoczesnego uzbrojenia⁸¹⁴. Istotnym problemem we wzajemnych stosunkach pozostaje ujemne saldo Stanów Zjednoczonych w handlu z Chinami. Wartość wzajemnych obrotów pod koniec 2006 roku osiągnęła sumę 343 mld dolarów, przy czym deficyt USA oscylował na stało ponadto porozumienie na zakup od Rosjan silników odrzutowych AL-31FN za kwotę 1 mld dolarów oraz silników odrzutowych dla chińskich myśliwców FC-1 wartych 250 min dolarów (ibidem). W połowie 2004 r. Rosja zobowiązała się dostarczyć do Chin kilka dział przeciwlotniczych S-300 PMU-1 („Prawda” 2004, 22 IV, [on-line] http://www.pravda.ru. Rosja ponadto opracowuje szczegóły kontraktu z Chinami na dostawy systemu dalekiego zasięgu S-300 PMU-2 („Kommer-sant” 2007, 25 XII, [on-line] http://www.kommersant.ru). “N „Rzeczpospolita” 2001, 25 V. 290 Rozdział XIK poziomie ponad 232 mld dolarów⁸¹⁵. Problem ten był wielokrotnie konsultowany na forum Strategicznego Dialogu Gospodarczego⁸¹⁶. Współpraca między Chinami a Stanami Zjednoczonymi ma kluczowe znaczenie dla utrzymywania stabilności w Azji Wschodniej. Stanowisko Chin w kwestii Tajwanu od czasów zakończenia wojny domowej w 1949 roku pozostaje niezmienne. Zmianie uległ jedynie ton, w jakim są przedstawiane koncepcje przyszłego zjednoczenia wyspy z Chinami. Zbigniew Brzeziński porównał politykę Chin wobec Tajwanu do cierpliwego wywierania nacisku: „Utrzymując bezkompromisowe stanowisko w odniesieniu do międzynarodowego statusu Tajwanu i posuwając się nawet do celowego tworzenia napięć międzynarodowych, aby przekonać świat o swej determinacji w tej kwestii (tak jak w marcu 1996 r.), przywódcy chińscy prawdopodobnie zdają sobie sprawę, że jak na razie nie dysponują potęgą mogącą wymusić satysfakcjonujące rozwiązanie. Rozumieją również, że przedwczesne użycie siły doprowadziłoby tylko do autodestrukcyjnego starcia z Ameryką, a jednocześnie do wzmocnienia roli Stanów Zjednoczonych jako gwaranta pokoju w regionie. Ponadto sami Chińczycy przyznają, iż to, jak skuteczne okaże się wchłonięcie Hongkongu, w znacznym stopniu określi perspektywy ukształtowania się Wielkich Chin”⁸¹⁷. Zdaniem tego politologa Chiny stanowią wyzwanie dla Stanów Zjednoczonych, przede wszystkim w sensie geopolitycznym - za 20-30 lat staną się konkurencyjnym supermocarstwem⁸¹⁸. Szybki rozwój gospodarczy Chin wywołał zmiany w tamtejszej polityce obronnej. Trudno jednoznacznie wskazać na Chiny jako światową potęgę militarną. Dzisiejsza strategia zakładająca kreowanie układu międzynarodowego z wieloma punktami odniesienia sprawia, że Chiny pełnią istotną rolę w regionie Azji i Pacyfiku. W tym kontekście można mówić o nich raczej jako o mocarstwie regionalnym. Zgodnie z White Paper on Chinas National Defense in 2006 chińskie wydatki na zbrojenia w 2004 roku wyniosły 27,5 mld dolarów, a w 2005 roku 30 mld dolarów. Budżet na 2006 rok wyniósł około 35 mld dolarów. Autorzy dokumentu wskazywali, że Chiny w przeliczeniu na jednego mieszkańca wydawały na zbrojenia mniej aniżeli inne mocarstwa. Stanowiło to zaledwie 6,19% wydatków na zbrojenia Stanów Zjednoczonych, 52,95% Wielkiej Brytanii, 71,45% Francji i 67,5% Japonii. Na obronę przeznaczono w 2003 roku 7,74% wydatków budżetowych, w 2004 roku - 7,72%, a w 2005 roku - 7,29%⁸¹⁹. Te dane oczywiście nie uwzględniają innych przypadków finanso- ⁸¹⁵ USITC Data Web., W.M. Morrison, China-U.S. Trade Issues, CRS Report for Congress, 11 VII 2007, Congressional Research Service, s. 2. ⁸¹⁶ 29 września 2006 r. prezydenci Chin i USA podpisali deklarację w sprawie ustanowienia Strategicznego Dialogu Gospodarczego (Strategie Economic Dialogue - SED), który ma służyć rozwiązywaniu najważniejszych problemów dotyczących współpracy gospodarczej na najwyższym szczeblu. ⁸¹⁷ Z. Brzeziński, Wielka szachownica, przeł. T. Ważyński, Wydawnictwo Bertelsmann Media, Warszawa 1999, s. 173. ⁸¹⁸ „Gazeta Wyborcza” 2006, 20-21 V. ⁸¹⁹ Chinas National Defense in 2006, December 2006, [za:] Zhongguo Zhengfu Baipishu (2005--2006) (White Papers of Chinese Government), Information Office of the State Council of the People’s Republic of China, Foreign Languages Press, Beijing 2007, s. 597-654. Socjalistyczna gospodarka rynkoxOa. Demokracja z chińską specyfiką 291 wania sektora wojskowego. Jeden z najbardziej konserwatywnych znawców problematyki, David Shambaugh, stwierdził, że istotne staje się, obok wydatkowania, także pochodzenie środków finansowych. Podkreślił on, iż wojsko zawsze dysponowało innymi dodatkowymi źródłami dochodów (yusuanwai) i znaczną liczbą ukrytych kategorii wydatków w innych budżetach ministerialnych lub innych niejawnych rachunkach. W jego opinii budżet obronny Chin jest przynajmniej dwukrotnie wyższy aniżeli oficjalnie deklarowany“⁰. Chińska strategia obronna zakłada rozbudowę nowoczesnego uzbrojenia, także w przestrzeni kosmicznej. Warto podkreślić, iż Chiny uczestniczą w wielu przedsięwzięciach poza swoimi granicami. Od początku lat 90. blisko 6 tys. żołnierzy uczestniczyło w 16 różnych operacjach pokojowych organizowanych pod egidą ONZ. Pod koniec 2006 roku Chiny były zaangażowane w dziewięć tego typu programów. Uczestniczyło w nich prawie 1,5 tys. osób. Chińczycy są obecni w Kongu, Liberii, Sudanie, Libanie, Kosowie oraz na Haiti⁸²⁰ ⁸²¹ ⁸²². Współcześnie władze komunistyczne kontynują linię wytyczoną przez poprzedników w określaniu założeń własnej polityki zagranicznej i obronnej. Chiny w dalszym ciągu sprzeciwiają się wszelkim formom hegemonizmu i polityce siły w świecie. Za defensywnym charakterem polityki obronnej ma przemawiać fakt redukcji liczebności armii. Występując przeciwko proliferacji broni atomowej, Chiny podkreślają, iż ich polityka opiera się na założeniu, że nie użyją tej broni jako pierwsze (policy of no first use of nuclear weapons)¹¹²². Chiny unikają konfrontacji militarnej. Dyplomacja chińska zakłada działania długofalowe, które pozwolą jej ugruntować pozycję w świecie. Chiny systematycznie rozbudowują swój potencjał ekonomiczny, stąd na plan pierwszy są wysuwane hasła społeczne i gospodarcze. Sprawy militarne nie są już tak mocno eksponowane, co niewątpliwie stanowi novum w określaniu założeń chińskiej strategii rozwojowej. Partia komunistyczna w Chinach stopniowo ewoluuje, dostosowując się do nowych wyzwań. Dyrektor Centrum Chin paryskiej Szkoły Nauk Społecznych, Jean--Yves Chevrier, argumentował to następująco: „Do najstarszych chińskich znaków należy Wang - król. Symbol składa się z trzech poziomych kresek oznaczających: ziemię, społeczeństwo i władcę, którego reprezentuje kreska pionowa, łącząca pozostałe. Partia, łącząc stare tradycje, jeszcze feudalne, którym rewolucja nadała nowy sens, odnalazła nową legitymację. W syntezie można znaleźć uzasadnienie powrotu do kapitalizmu i własności prywatnej, odwrotu od ideologii, ale i odmowy wprowadzenia demokracji, nie należącej do chińskiej specyfiki. Tylko partia, powołując się na Konfucjusza, Mao i Billa Gatesa, może wprowadzić Chińczyków w nowe czasy”⁸²³. Trudno wyobrazić sobie wprowadzenie pełnej demokracji w warunkach chińskich. Odmienność kulturowa powoduje, że hasła traktujące o tym zjawisku zyskują różną treść. Dostrzegał to prezydent USA, Bill Clinton, kiedy odpowiadając na ⁸²⁰ D.L. Shambaugh, Modernizing Chinas Military. Progress, Problems, and Prospects, University of California Press, Berkeley 2003, s. 184. ⁸²¹ Chinas National Defense in 2006, s. 597-654. ⁸²² Ibidem. ⁸²³ „Tygodnik Powszechny” 2002, 17 XI, nr 46 (2784). 292 Rozdział NIK pytania studentów na Uniwersytecie Pekińskim 29 czerwca 1998 roku, powiedział: „Ludzie posiadają wolność wyboru, i musisz respektować wolności innych, którzy mogą podejmować decyzje odmienne od twoich. Nigdy nie będzie tak, że nasze systemy, nasze kultury czy nasze wybory będą identyczne. Ta rzecz czyni życie interesującym”⁸²⁴. W warunkach chińskich można mówić o zaadaptowaniu terminu, który jednak jest wypełniony inną treścią, uwzględniającą tamtejszą specyfikę. Na łamach dziennika „China Daily” poruszano ten problem, wskazując, że demokracja jest potrzebna, gdyż bez niej nie ma zinstytucjonalizowanej i skutecznej kontroli władz. Stanowi ona również istotne narzędzie walki z przejawami korupcji i pozwala ograniczać nadużycia ze strony władzy, organizującej wielkie przedsięwzięcia. Demokracja pozwala również wprowadzać do struktur biurokratycznych ludzi najlepiej wyedukowanych. Pisano, że „bez demokracji nie będzie szacunku dla ludzi. Mądrość i kreatywność stanowią rdzeń godności ludzkiej. Brak zachęt i wsparcia dla ludzkiej kreatywności i mądrości sprawi, że budowa nowoczesnego państwa pozostanie w sferze marzeń”⁸²⁵. Premier Wen Jiabao stwierdził, że „demokracja stanowi wartość wytworzoną przez ludzkość i owoc rozwoju cywilizacji. Jednak w różnych okresach historycznych i w różnych krajach demokracja została wprowadzona z użyciem odmiennych form i sposobów”⁸²⁶ ⁸²⁷. Takie podejście do tego zagadnienia stanowi wyraz sposobu myślenia Azjatów. Chiny są członkiem społeczności międzynarodowej, połączone są licznymi więzami zależności, jakie niesie proces globalizacji. Chiny poprzez udział w takich organizacjach, jak Światowa Organizacja Handlu, zobowiązały się znosić bariery w handlu, m.in. poprzez obniżenie ceł. Z tym związany jest także wymóg liberalizacji systemu rządzenia. Działania organizacji o globalnym zasięgu wymuszają określone zachowania państw na arenie międzynarodowej. Przykładem może być ochrona praw człowieka. W świecie zachodnim panuje przekonanie, iż tu powinny obowiązywać określone standardy. Podobnie w innych obszarach następuje proces ujednolicania reguł (np. ochrona środowiska naturalnego, idee demokratyczne). Chińczycy stoją na stanowisku, iż model wypracowany na Zachodzie nie musi w całości odpowiadać azjatyckiej specyfice. Podkreślają to szczególnie w kontekście przestrzegania praw człowieka, wskazując, iż model zachodni nie powinien być narzucany całemu światu jako obowiązujący^²⁷. W tym miejscu pojawia się koncepcja azjatyckich wartości. 21 maja 1996 roku w Waszyngtonie premier Malezji, Mahathir bin Mohammad, podczas XXIX Międzynarodowego Zebrania Rady Gospodarczej Basenu Pacyfiku, przedstawił tekst Debata o wartościach azjatyckich, w którym zwracał uwagę na od- ⁸²⁴ Remarks by American President Clinton to Students and Community of Peking University, 29 XI 1998, [za:] Waiguo lingdaoren kan Zhongguo, s. 184-185. ⁸²⁵ „China Daily” 2006, 7 III. ⁸²⁶ „The Times” 2006, 6 IX. ⁸²⁷ Szerzej na temat odmiennego pojmowania ochrony praw człowieka w Chinach: K. To m a -la, Chiny a prawa człowieka, „Azja - Pacyfik. Społeczeństwo - Polityka - Gospodarka” (Toruń) 1998,1.1, s. 53-65. Socjalistyczna gospodarka ltynko^a. Demokracja z chińską specyfiką 293 mienność świata zachodniego od krajów azjatyckich. Mając tego świadomość, należy podjąć próby zrozumienia się nawzajem: „Wzajemny szacunek wymaga akceptacji tego, że ci, którzy mają odmienne zdanie, niekoniecznie są w błędzie, czy są wręcz uosobieniem zła. Wzajemny szacunek wymaga pewnej, choćby minimalnej, pokory po wszystkich stronach. [...] Azjatyckie wartości pozostają wartościami azjatyckimi, a amerykańskie - amerykańskimi. Jednakże »te bliźnięta mogą się spotkać«. Z takiego spotkania może zrodzić się pewne zrozumienie i docenienie mądrości każdej ze stron, a nawet szczęśliwe połączenie tego, co mają dobrego, oraz odrzucenie tego, co jest złe czy wrogie”⁸²⁸. W podobnym tonie wypowiadał się amerykański politolog, Samuel Huntington, który podkreślał konieczność współpracy między cywilizacjami jako gwaranta pokoju i bezpieczeństwa⁸²⁹. Należy zwrócić uwagę, iż w przypadku Chin mamy do czynienia z przyjmowaniem wielu elementów z dorobku kultury zachodniej, jednak w warunkach chińskich ma miejsce pewna transformacja tych wartości. Zostają one zaadaptowane do szczególnej specyfiki tego kraju, są uzupełniane wartościami azjatyckimi. Chiny dostosowują się obecnie do pewnych standardów światowych, ale z jednoczesnym wniesieniem w ten układ własnego dorobku, będącego wyrazem tamtejszej kultury oraz tradycji. Brak realnej opozycji politycznej ułatwia partii komunistycznej przyjmowanie nawet trudnych rozwiązań. Obok niej na chińskiej scenie politycznej funkcjonują inne partie, ale ich znaczenie jest marginalne. W tej sytuacji partia rządząca może podejmować działania długofalowe, bez narażania się na krytykę ze strony przeciwników politycznych, ale równocześnie należy podkreślić brak kontroli ze strony wyborców. W związku z tym nie pojawia się tutaj potrzeba zabiegania o ich głosy i działania pod ich wpływem. Podejmowanie decyzji niepopularnych nie wiąże się z przełamaniem monopolu partii rządzącej. Taka sytuacja panowała przez długi czas na Tajwanie, gdzie do początku lat 90. Kuomintang pozostawał jedyną realną siłą polityczną. Działalność innych partii politycznych niemal do końca lat 80. była zakazana. To pozwalało KMT realizować trudne zadania, jednak z perspektywy czasu można powiedzieć, że wprowadzone rozwiązania, szczególnie w takich dziedzinach, jak gospodarka, edukacja czy technologia, pozwoliły na dokonanie prawdziwego cudu w tym zakresie. W ciągu niespełna półwiecza Tajwan znalazł się wśród największych potęg gospodarczych świata. Istotne jest, że KPCh skupia tylko 5% mieszkańców państwa (ponad 72 min członków w 2006 roku). Dużym problemem dla władz było pojawienie się alternatywy w postaci sekty Falungong⁸³⁰, która skupiała 70-100 min zwolenników. W Chinach "²" Mahathir bin Mohammad, Rozważania o wartościach azjatyckich (Debate on Asian Values), „Azja - Pacyfik. Społeczeństwo - Polityka - Gospodarka” (Toruń) 1999, t. II, s. 157-168. ⁸²,S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, przeł. H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2003. a'° Falungong (Obracając Koło Dharmy), znana także jako Falun Dafa (Wielkie Prawo Koła Dharmy), to organizacja, której członkowie praktykowali ćwiczenia umysłowe i fizyczne. Do Falungong należeli także przedstawiciele KPCh. Organizacja została zarejestrowana w 1992 r. przez Li Hongzhi. W kwietniu 1999 r. jego zwolennicy otoczyli rezydencję władz państwowych 294 Rozdział NIN wyraźnie zauważalny jest brak społeczeństwa obywatelskiego. Partia kontroluje zachowania społeczne. Dyskurs prowadzony przez środowiska intelektualne nie wykracza poza ustalone ramy. Ograniczenia dotyczą przepływu informacji oraz swobody wypowiedzi. Modernizacja dokonuje się pod kontrolą partii. To ona określa wytyczne w zakresie przeprowadzanych zmian. Uwaga społeczna koncentruje się głównie na rozwoju gospodarczym. Priorytetem staje się rozwój naukowo-badawczy* ⁸³¹. Wydaje się, iż to właśnie płaszczyzna ekonomiczna stała się w przypadku partii komunistycznej elementem integrującym społeczeństwo, wyznaczającym wspólny cel. Prognozy na najbliższe dziesięciolecia wydają się obiecujące. Li Jingwen zakładał sześcioprocentowy średni roczny przyrost PKB w latach 1991-2050. Do 2010 roku chińska gospodarka ma znajdować się w okresie „złotego wieku”. Następne dziesięciolecia do 2050 roku mają być czasem rozwiniętej gospodarki. Li zwracał uwagę na zmiany strukturalne, jakie powinny nastąpić w tym okresie. Powinien nastąpić spadek udziału rolnictwa (Działu I) z 27,1% w 1990 roku i 41,6% w 1995 roku do 7% w 2050 roku. Zmniejszeniu powinien ulec także udział przemysłu (Dział II) z 41,6% w 1990 roku i 49,1% w 1995 roku do około 37% w 2050 roku. Swój udział mają zwiększyć usługi (Dział III) z 31,3% w 1990 roku do około 56% w 2050 roku⁸³². Chęć budowy silnego państwa musi się opierać na mocnych podstawach gospodarczych. Max Weber mawiał, że „Każde działanie polityczne powinno być podporządkowane nadrzędnemu celowi, pewnej powszechnie zorientowanej idei, wykraczającej znacznie dalej poza chęć kreowania wyłącznie własnej osobowości politycznej, zdobycia i utrzymania władzy dla samej władzy”⁸³³. Gaetano Mosca twierdził, iż o stabilności systemu decyduje klasa polityczna. Oznacza to, iż ład polityczny i społeczny zależy od tego, czy klasa polityczna jest w stanie wcielić w tę strukturę jak najwięcej rywalizujących ze sobą grup społecznych mających odmienne cele. Kwestią zasadniczą było to, czy grupy te są w stanie zrezygnować ze swych partykularnych Zhongnanhai w Pekinie. Pierwsza seria aresztowań członków Falungong miała miejsce trzy miesiące później, jednocześnie wydano list gończy za Li Hongzhi (który od dwóch lat był już w USA). W lipcu 1999 r. władze zdelegalizowały Falungong. ⁸³¹ 9 lutego 2006 r. Rada Państwa zatwierdziła plan rozwoju naukowo-technicznego Chin. Założono wzrost wydatków na badania i rozwój do poziomu 2% PKB w 2010 r. i 2,5% PKB do 2020 r., obecnie wskaźnik ten wynosi 1,3%. Zakłada się, że do 2020 r. nauka i technologia będą generowały 60% wzrostu gospodarczego, a zależność od zagranicznych inwestycji technologicznych spadnie z obecnych 50% do poziomu 30%. Większość środków na ten cel ma pochodzić z budżetu państwa („China Daily” 2006, 10 II). Dziennik „Financial Times”, powołując się na dane OECD, podał, iż Chiny zajmują drugie miejsce wśród krajów przeznaczających najwięcej środków na badania i rozwój. Specjaliści szacowali wydatki z tego tytułu w 2006 r. na sumę 136 mld dolarów. W rankingu przewodzą Stany Zjednoczone z wydatkami na poziomie 330 mld dolarów. Warto odnotować, że Chiny wyprzedziły Japonię, której wydatki szacowane były na 130 mld dolarów („Puls Biznesu” 2006, 4 XII). [on-line] http://www.pb.pl ⁸³² Li Jingwen, Quaisu fazhan zhongde Zhongguo jingji (Szybki rozwój gospodarczy Chin), Beijing 1996, s. 107, [za:] „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 1997, nr 11, s. 118. ⁸³¹ M. Weber, Polityka jako zawód i powołanie, przeł. P. Egel, M. Wandę, wybrał, oprać, i wstępem opatrzył M. Dębski, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1989, s. 37. Socjalistyczna gospodarka ttynko'da. Demokracja z chińską spectyfiką 295 interesów na rzecz interesu ogólnego. Mosca mówił o formule politycznej jako tym elemencie, na którym opiera się władza. To ona miała zespalać rządzących z rządzonymi. Władza znajduje zatem uzasadnienie dla swoich poczynań, zarówno w sensie moralnym, jak i prawnym, co pozwala jej uzyskać akceptację społeczną. Można tu więc mówić o wypracowaniu przez rządzących ogólnych ram systemowych, które zyskują uznanie w oczach większości uczestników życia politycznego⁸³⁴. Inicjatorem wszelkich zmian w państwie ma być Komunistyczna Partia Chin. W październiku 2007 roku Hu Jintao podczas wystąpienia otwierającego obrady XVII Zjazdu KPCh zaznaczył, że wszelkie zmiany będą dokonywane pod przewodnictwem partii. Tym samym kierowanie się teoriami Mao Zedonga i Deng Xiaopin-ga oraz najważniejszymi regułami „Trzech Reprezentacji” Jiang Zemina ma stanowić podstawowy wyznacznik reformowania kraju. Nawiązanie do poprzedników ma jednoznacznie podkreślać stałe potrzymywanie zasady jedności partii⁸³⁵. W czasie XVII Zjazdu KPCh doszło do częściowej zmiany w składzie Stałego Komitetu Biura Politycznego KC. Na jego czele pozostał Hu Jintao. Swoje miejsca zachowało ponadto czterech działaczy, Wu Bangguo, Wen Jiabao, Jia Qinglin oraz Li Changchun. Do głosu doszli ludzie młodsi, przedstawiciele tzw. piątej generacji przywódców, Xi Jinping i Li Keqiang. Ten pierwszy pełnił wcześniej funkcję sekretarza partii w Szanghaju. Objęcie przez niego tego stanowiska w 2007 roku miało duże znaczenie w związku z wcześniejszą aferą korupcyjną w tym mieście. W marcu 2008 roku Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych zatwierdziło go na stanowisko zastępcy urzędującego prezydenta. Z kolei Li Keqiang to były sekretarz generalny Ligi Młodych Komunistów. Wprowadzenie tych dwóch nowych polityków do Stałego Komitetu Biura Politycznego KC oznaczało sukces grupy reformatorów, jak i samego Hu Jintao. Nowe kierownictwo to grupa technokratów, charakteryzująca się dobrym wykształceniem, najczęściej technicznym. Porównanie życiorysów przedstawicieli partii w Stałym Komitecie Biura Politycznego pokazuje wyraźnie, że obowiązują tu określone prawidłowości. Większość działaczy, z wyjątkiem Xi Jin-pinga i Li Keqianga, urodziła się na początku lat 40. i zasiliła szeregi partii jeszcze w latach 60. Podobne są również ścieżki edukacyjne oraz zawodowe wszystkich polityków, co obrazuje poniższe zestawienie. Tabela 4. Stały Komitet Biura Politycznego KC KPCh Ur. XII 1942, Jixi, Anhui; od IV 1964 w KPCh; inżynier (Wydział Inżynierii Wod- nej, Qinghua University w Pekinie); od 1992 w składzie Stałego Komitetu BP KC Hu Jintao KPCh; w 1. 1999-2004 wiceprzewodniczący Komisji Wojskowej KC KPCh, od 2005 jej przewodniczący; w 1. 1999-2005 wiceprzewodniczący CKW, a od 2005 przewodniczący; 1999-2003: wiceprzewodniczący ChRL, a od 2003 przewodni- czący ChRL; od 2002 sekretarz generalny partii. "M G. Mosca, The Ruling Class, McGraw-Hill Book Company, New York-London 1939. ⁸,⁵ „People’s Daily”, 2007, 15 X, [on-line] http:// www.english.people.com.cn 296 Rozdział XIK Ur. VII 1941, Feidong, Anhui; od IV 1964 w KPCh; inżynier (Wydział Elektroni- Wu ki, Qinghua University w Pekinie); od 1992: członek BP KC KPCh; w 1. 1995-2003 Bangguo wicepremier Rady Państwa; od 2002 w składzie Stałego Komitetu BP KC KPCh; od 2003 na czele Stałego Komitetu OZPL. Ur. IX 1942, Tianjin; od IV 1965 w KPCh; inżynier (Pekiński Instytut Geolo- Wen Jiabao gii); od 1997 członek BP KC KPCh; od 2002 w składzie Stałego Komitetu BP KC KPCh; od 2003 premier. Ur. III 1940, Baotou, Hebei; od XII 1959 w KPCh; inżynier (Wydział Elektryczny w Wyższej Szkole Energetyki w Hebei); od 1997 członek BP KC KPCh; od 2002 Jia Qinglin w składzie Stałego Komitetu BP KC KPCh; w 1. 1996-1999 burmistrz Pekinu; w 1. 1997-2002 sekretarz Komitetu Miejskiego KPCh w Pekinie; obecnie prze- wodniczący Narodowego Komitetu Chińskiej Politycznej Konferencji Konsulta- tywnej. Ur. II 1944, Dalian, Liaoning; od IX 1965 w KPCh; inżynier (Wydział Maszyn Li Elektronicznych, Instytut Technologiczny w Harbinie); od 1997 członek BP KC Changchun KPCh; od 2002 w składzie Stałego Komitetu BP KC KPCh; obecnie odpowiedzial- ny za publikacje partyjne oraz pracę ideologiczną. Ur. VI 1953, Fuping, Shaanxi; od I 1974 w KPCh, humanista (Szkoła Nauk Hu- manistycznych i Społecznych, Qinghua University w Pekinie); początkowo stu- Xi Jinping diował inżynierię chemiczną, potem zdobył stopnie naukowe w zakresie nauk społecznych i prawnych; członek XV i XVI KC KPCh; w 2007 na krótko został sekretarzem Komitetu Miejskiego partii w Szanghaju; od 2007 w składzie Stałego Komitetu BP KC KPCh; wiceprezydent. Ur. VII 1955, Dingyuan, Anhui; od V 1976 w KPCh; dr ekonomii (Szkoła Eko- Li Keqiang nomiczna w Uniwersytecie Pekińskim); członek XV i XVI KC KPCh; od 2007 w składzie Stałego Komitetu BP KC KPCh; wicepremier. He Ur. X 1943, Xiangxiang, Hunan, od I 1966 w KPCh; inżynier (Pekiński Instytut In- Guoqiang żynierii Chemicznej); od 2002 członek BP KC KPCh; od 2002 na czele Wydziału Organizacyjnego KC KPCh; od 2007 w składzie Stałego Komitetu BP KC KPCh. Zhou Ur. XII 1942, Wuxi, Jiangsu; od XI 1964 w KPCh; inżynier (Pekiński Instytut Pa- Yongkang liwowy); od 2002 członek BP KC KPCh; od 2007 w składzie Stałego Komitetu BP KC KPCh; obecnie minister bezpieczeństwa publicznego. Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.gov.cn oraz http://www.xinhuanet.com Od 2004 roku partia komunistyczna i stojący na jej czele Hu Jintao lansują koncepcję „Harmonijnego Społeczeństwa”. Stanowi ona obecnie główną zasadę rozwojową państwa chińskiego, co zostało potwierdzone w czasie zjazdu partyjnego w 2007 roku. Zgodnie z założeniami tej strategii celem władz jest budowa średnio zamożnego społeczeństwa i dokonanie odpowiednich przekształceń w ramach państwa socjalistycznego do 2020 roku. Od początku obecnego stulecia władze komunistyczne położyły duży nacisk na wyrównywanie różnic rozwojowych między regionami oraz między obszarami miejskimi i wiejskimi. Według danych Komisji Rozwoju Narodowego i Reform dochód roczny przypadający na jednego mieszkańca w mieście wyniósł 11,759 RMB w 2006 roku, z kolei w odniesieniu do mieszkańca wsi jest to zaledwie 3,587 RMB. Od momentu zainicjowania polityki reform pod koniec lat 70. różnice w dochodach corocznie się powiększają. W 1978 roku dochód Socjalistyczna gospodarka ltynko^a. Demokracja z chińską specyfiką 297 roczny mieszkańca miasta wynosił 343 RMB, a mieszkańca wsi 134 RMB⁸³⁶ *. Zgodnie z wizją rozwojową propagowaną przez partię komunistyczną to właśnie społeczeństwo ma stać się w większym stopniu beneficjentem szybko rozwijającej się gospodarki. Nie ulega wątpliwości, że pogłębiające się różnice w dochodzie i standardzie życia mogą prowadzić do nowych napięć społecznych i tym samym - do zakwestionowania pozycji rządzących. Na kontynencie partia komunistyczna nie pozostaje bierna, czego przykładem może być decyzja o otwarciu się na środowiska prywatnych przedsiębiorców. Można zauważyć zachodzące zmiany strukturalne. Ograniczeniu ulegają mechanizmy kontrolne, coraz więcej zadań przejmują samorządy lokalne. Pomimo komunistycznej retoryki widoczne jest wyraźne odejście od założeń czysto ideologicznych. Warto podkreślić postępujący proces oddzielania sfery rządowej od struktury partyjnej. Nowy mechanizm z pewnością ułatwia wdrażanie programu reform. Partia walczy z negatywnymi przejawami w życiu społecznym i politycznym, pomyślnie przeprowadzone reformy ekonomiczne mogą przyczynić się do wzmocnienia systemu politycznego. Prezydent Hu Jintao w przemówieniu z 9 stycznia 2007 roku, wygłoszonym w czasie sesji plenarnej, wezwał kadry kierownicze do budowy „zdrowej atmosfery” wokół kilku zasadniczych kwestii. Zwracając się do nich, mówił o starannym studiowaniu zachodzących zmian i odnoszeniu tego do rzeczywistości, a także o pomocy i wspieraniu mas społecznych. Wskazywał ponadto na konieczność prowadzenia uczciwego życia i należytego wypełniania swoich obowiązków przez działaczy partyjnych⁸¹⁷. Podczas sesji plenarnej został przyjęty dokument określający główne założenia w walce z korupcją. Zwrócono uwagę na pięć najważniejszych obszarów pojawiających się nadużyć: nielegalne umowy własności, nielegalne użytkowanie pojazdów, hazard, nielegalne inwestycje oraz nepotyzm⁸³⁸. Walka z korupcją stała się jednym ze sztandarowych haseł programowych Komunistycznej Partii Chin w nadchodzącym dziesięcioleciu⁸³⁹. Pozycja władz może wzrosnąć dzięki przewidywalnemu sukcesowi związanemu z przeprowadzeniem dwóch ogromnych imprez o zasięgu światowym, olimpiady w Pekinie w 2008 roku oraz wystawy Expo 2010 w Szanghaju. To drugie miasto stało się swego rodzaju symbolem przeprowadzanej w Chinach modernizacji gospodarczej. Ambicją władz jest, aby w 2020 roku to właśnie tam mieściło się światowe centrum gospodarcze i finansowe⁸⁴⁰. Warto jednak zaznaczyć, że w dalszym ciągu "¹⁶ „People’s Daily” 2007, 7 V, [on-line] http:// www.english.people.com.cn ”⁷ „Peoples Daily” 2007, 20 I. Ibidem. Duży wpływ na podjecie tak zdecydowanych kroków miały wydarzenia z Szanghaju. Urzędujący od 2002 r. na stanowisku mera miasta Chen Liangyu został posądzony w 2006 r. o sprzeniewierzenie kilkuset milionów dolarów, w rezultacie znalazł się w areszcie domowym. Jego miejsce zajął wtedy Han Zheng. W¹⁾ Zgodnie z danymi Szanghajskiego Biura Statystycznego PKB Szanghaju w 2006 r. wyniósł 132,4 mld dolarów (12% wzrostu w porównaniu z rokiem poprzednim). Wartość ogólnej wymiany handlowej w tym samym czasie wyniosła 227,5 mld dolarów (22,1% wzrostu w porównaniu 298 Rozdział KIK wiele spraw wymaga podjęcia stosownych kroków. Sposób przeprowadzania reform gospodarczych i systemowych będzie stanowił istotny element rozpatrywania przyszłości zarówno partii komunistycznej, jak i chińskiego państwa. z 2005 r.). Eksport osiągnął pułap 113,6 mld dolarów (wzrost o 25,2%), a import 113,9 mld dolarów (wzrost o 19,1%). Zob. „Shanghai Daily” 2007, 24 I. Rozdział XX Partia Narodowa na Tajwanie Po przegranej wojnie domowej Tajwan stał się schronieniem dla przedstawicieli Kuomintangu i 2 min uchodźców z kontynentu. W połowie 1950 roku w związku z wydarzeniami na Półwyspie Koreańskim Stany Zjednoczone włączyły Tajwan i Pe-skadory (Penghu Liedao) do amerykańskiego systemu baz, których celem miało być powstrzymywanie rozwoju komunizmu na Dalekim Wschodzie. Dzięki poparciu Waszyngtonu Republika Chińska aż do 1971 roku utrzymywała miejsce w Organizacji Narodów Zjednoczonych, występując tam jako reprezentant całych Chin. Warto wspomnieć, iż działaniom Amerykanów o charakterze politycznym towarzyszyła pomoc ekonomiczna, która w dużej mierze przyczyniła się do późniejszego sukcesu gospodarczego Tajwanu. Na początku 1950 roku zawarto porozumienie - Military Assistance Agreement, które regulowało kwestię rozlokowania amerykańskich baz na terytorium wyspy oraz udzielania pomocy militarnej wojskom Chiang Kai--sheka. W maju 1951 roku utworzono Wojskową Grupę Doradczą (Military Assistance Advisory Group - MAAG), która miała nadzorować proces modernizacji armii kuomintangowskiej. W latach 70. sytuacja Tajwanu na arenie międzynarodowej pogorszyła się. 1 stycznia 1979 roku Stany Zjednoczone i Chińska Republika Ludowa nawiązały stosunki dyplomatyczne. Tym samym USA odmówiły dalszego uznania władzom w Tajpej. Łagodząc nieporozumienia i spory stąd wynikające, prezydent USA Jimmy Carter w oparciu o memorandum z dnia 30 grudnia 1978 roku zgłosił do Kongresu projekt aktu prawnego Taiwan Relations Act (26 stycznia 1979 roku). Na mocy tej ustawy w stolicy Tajwanu został powołany Instytut Amerykański, którego zadaniem miało być podtrzymywanie stosunków między Waszyngtonem i Tajpej. Tajwańskim odpowiednikiem Instytutu Amerykańskiego na terytorium USA stała się Rada Koordynacyjna ds. Stosunków Północnoamerykańskich. Obydwie te instytucje od samego początku pełniły role quasi-ambasad. 10 kwietnia prezydent podpisał TRA, który miał obowiązywać wstecz od 1 stycznia 1979 roku. Został jednocześnie włączony do systemu prawa wewnętrznego Stanów Zjednoczonych. Ten akt prawny miał przyczyniać się do rozwijania kontaktów gospodarczych i handlowych pomiędzy USA i Tajwanem. W ustawie tej wyrażono 300 Rozdział XX nadzieję, że przyszłe zjednoczenie Chin dokona się w sposób pokojowy, na drodze wzajemnych konsultacji tajwańsko-chińskich. Tajwan i wyspy Penghu Liedao zostały określone w dokumencie jako odrębne jednostki geopolityczne. Stany Zjednoczone zobowiązały się ponadto dostarczać na Tajwan broń. Do dnia dzisiejszego TRA określa wzajemne relacje. W latach 80. sytuacja w regionie Azji i Pacyfiku ustabilizowała się. Pojawiły się pierwsze symptomy poprawy stosunków między Pekinem a Tajpej. Minął okres bezpośredniego zagrożenia ze strony Chin komunistycznych. Wzajemne relacje weszły w nowy etap, określany mianem konfrontacji pokojowej⁸⁴¹. Stany Zjednoczone w okresie prezydentury Ronalda Reagana propagowały zasadę „równych dystansów” wobec ZSRS i ChRL. W 1981 roku USA wyłączyły ChRL z listy nieprzyjaznych krajów komunistycznych i włączyły ją w skład przyjaznych krajów rozwijających się. Tym samym Chiny uzyskiwały dostęp do amerykańskiej technologii wojskowej⁸⁴². 17 sierpnia 1982 roku ogłoszono Wspólny komunikat, będący dziełem chińsko-ame-rykańskim, który wprowadzał ograniczenia w dostawach broni na Tajwan⁸⁴³. Te decyzje władze amerykańskie podjęły po deklaracjach ChRL o pokojowych zamiarach względem Tajwanu. Rządy Kuomintangu na Tajwanie po 1949 roku często są określane mianem „miękkiego autorytaryzmu”. Przeciwnicy mówią o „twardym autorytaryzmie”, szczególnie jeśli chodzi o okres od zakończenia wojny domowej w Chinach do lat 70. KMT był partią opartą na wzorcach leninowskich, posiadającą całą sieć organizacji pozwalających na infiltrację różnych środowisk opozycyjnych, jednak w przeciwieństwie do partii leninowskich KMT nie odwoływał się do zasady dyktatury proletariatu ani monopolu władzy partii komunistycznej. Warto również podkreślić, iż pomimo obecności idei socjalistycznych w ideologii KMT dostosował się on jednak do warunków gospodarki kapitalistycznej, na pierwszym miejscu stawiając własność prywatną i rynek, a na dalszym własność państwową i gospodarkę planową⁸⁴⁴. Autorytarne rządy Partii Narodowej, z uwagi na ciągłe zagrożenie militarne ze strony ChRL, miały w pewnym sensie uzasadnienie. Skupienie władzy w rękach przywódców jednej formacji pozwoliło na wyeliminowanie sporów międzypartyjnych co do kształtu polityki zagranicznej. Konieczne było utrzymanie jednolitej linii politycznej w stosunku do Chin kontynentalnych. W 1953 i 1958 roku doszło do najpoważniejszych zbrojnych incydentów, których obiektem stały się wyspy Kinmen ⁸⁴¹ W powojennej historii wzajemnych relacji pomiędzy Tajwanem i ChRL można wymienić trzy zasadnicze okresy: konfrontacji militarnej (1949-1978), konfrontacji pokojowej (1979-1986) oraz nieoficjalnej wymiany (od 1987 r.). Zob. Republika Chińska w zarysie, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 1999, s. 22. ⁸⁴² B. Sech, op. cit.,s. 232-236. ⁸⁴¹ W 1982 r. USA dostarczyły na Tajwan broń i sprzęt wojskowy o łącznej wartości 600 min dolarów. Administracja Reagana zapowiedziała w tym samym czasie, że w ciągu następnych lat eksport broni na Tajwan wzrośnie (w 1983 r. do kwoty 800 min dolarów, a w 1984 r. - do 780 min dolarów). Zob. „U.S. News and World Report” 1983, 25 IV, [za:] B. Sech, op. cit., s. 253. ⁸⁴⁴ J. Grzywacz, Procesy przemian demokratycznych na Tajwanie, s. 82. Partia Narodowa na Tajwanie 301 i Matsu. Dopiero w latach 70. sytuacja względnie się ustabilizowała. W ciągu następnych dziesięcioleci następowała zmiana wizerunku Partii Narodowej. Nie ulega wątpliwości, że w dużej mierze było to wynikiem wydarzeń na kontynencie i dojścia do władzy grupy reformatorów pod przewodnictwem Deng Xiaopinga. Pobyt na wyspie do połowy lat 70. był postrzegany przez Rząd Narodowy jako tymczasowy. W 1975 roku zmarł Chiang Kai-shek. Sukcesję po nim przejął jego syn Chiang Ching-kuo. Za życia Chiang Kai-sheka często głoszono hasła, że powrót na kontynent jest tylko kwestą czasu. Świadczył o tym choćby fakt, że wybory do Zgromadzenia Narodowego i Yuanu Ustawodawczego zostały w 1949 roku odłożone na czas nieokreślony. W tych organach zasiadali wyłącznie ludzie z kontynentu. Od 1969 roku odbywały się co prawda wybory uzupełniające, ale nie mogły one zasadniczo wpłynąć na istniejący tam układ sił⁸⁴⁵. Przez większość społeczeństwa wyspy cały Kuomintang oraz jego przywódcy byli postrzegani jako „obcy” czy „uciekinierzy z kontynentu”. Aparat władzy był traktowany jako narzucony z zewnątrz. Polityka realizowana przez tę partię względem rodowitej ludności Tajwanu wcale nie przyczyniała się do poprawy tego wizerunku. Przez długi czas istniał nieformalny podział społeczeństwa na yam oraz taro. Te dwa wyrazy miały określać pochodzenie etniczne danego człowieka. Yam oznaczało „tubylców tajwańskich”, którzy wielkimi grupami osiedlali się na wyspie, emigrując z Chin kontynentalnych w okresie od XVII do początku ubiegłego stulecia. Z kolei taro wskazywało na mieszkańców kontynentalnych, którzy przybyli na wyspę około 1949 roku⁸⁴⁶. Nowe władze nie traktowały Tajwanu jako swojej ojczyzny, a jedynie jako miejsce chwilowego pobytu. Powodowało to liczne rozbieżności. Przybysze z Chin stanowili zaledwie 15% populacji na wyspie, ale to oni uchwycili w swoje ręce ster rządów. Pozostałe 85% społeczności nie miało swoich przedstawicieli we władzach centralnych. Główne stanowiska w aparacie partyjnym i państwowym piastowali ludzie związani z Kuomintangiem. Dopiero w latach 70. nastąpiła zmiana tej niekorzystnej tendencji wraz z zapoczątkowaniem procesu określanego jako „tajwanizacja” KMT. Umożliwiono wtedy rodowitym mieszkańcom wyspy wstępowanie w szeregi partii rządzącej. Tajwańczycy szybko stali się dominującą siłą w partii pod względem liczebnym, jednak nadal najważniejsze urzędy pozostały w rękach starych elit. W grudniu 1969 r. odbyły się wybory uzupełniające w celu wyłonienia 15 delegatów do Zgromadzenia Narodowego oraz 11 członków Yuanu Ustawodawczego. Pomimo że na poziomie centralnym wybory zostały zawieszone, to na szczeblu lokalnym odbywały się bez zakłóceń. W lipcu 1950 r. rząd ogłosił przeprowadzenie pierwszych wyborów powszechnych do rad szczebla powiatowego i miejskiego. W sierpniu i październiku 1950 r. odbyły się wybory do władz powiatowych, na burmistrzów miejskich na prowincji, wójtów wsi i miasteczek, burmistrzów miast powiatowych oraz głównych zarządców dystryktów. Pierwsze wybory na członków Tajwańskiego Zgromadzenia Prowincji odbyły się w kwietniu 1957 r. W 1971 r. odbyły się kolejne wybory uzupełniające do ZN i YU (G. Yoong-kuang, Historia Tajwanu. Polityka, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 1999, s. 8). "⁴⁶ O. Chung [et al.], Historia Tajwanu. Społeczeństwo, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 2000, s. 2. 302 Rozdział NN To Partia Narodowa przez wiele lat sama kształtowała politykę Tajwanu, nie konsultując swych posunięć z opinią publiczną. Opozycja była pozbawiona możliwości wyrażania swoich poglądów. Z drugiej strony należy zauważyć, że zapewnienie stabilnego środowiska politycznego umożliwiło przeprowadzenie trudnych reform ekonomicznych. Zagraniczni kapitaliści natychmiast wykorzystali stworzoną szansę, liczba inwestycji na wyspie zaczęła rosnąć w zawrotnym tempie. Warto dodać, że na początku lat 50. Tajwan był zaliczany do grona państw Trzeciego Świata. Dopiero w latach 80. na wyspie zaistniały dogodne warunki do dokonania przemian w sferze politycznej. W dużej mierze było to wynikiem zmian, jakie zaszły na kontynencie, gdzie do głosu doszli zwolennicy reform. System polityczny, społeczny i gospodarczy na Tajwanie ewaluował w ciągu dziesięcioleci, zmierzając ku budowie państwa opartego na wartościach demokratycznych. Wiele rozwiązań ustrojowych było wynikiem przejęcia określonych wzorców ze Stanów Zjednoczonych oraz Japonii. Kolejnym czynnikiem, który wywierał korzystny wpływ na procesy demokraty-zacyjne, był z pewnością sukces ekonomiczny wyspy. Liczne badania pozwoliły sformułować wniosek, że rozwój społeczno-ekonomiczny stwarza dogodne warunki do istnienia „gry demokratycznej”. Jest to możliwe, ponieważ, po pierwsze, następuje obniżenie poziomu konfliktów, likwidacja ubóstwa i ograniczenie nierówności społecznej. Po drugie, rozwija się bardziej równomierna redystrybucja „środków politycznych”, czyli, jak twierdził Robert A. Dahl, wszelkich środków, za pomocą których każdy może wpływać na postawy innych. Do tych środków możemy zaliczyć czas, pieniądze, wiedzę, informację, stosunki, pozycję społeczną itd. Po trzecie wreszcie, następuje rozwój kultury, związany ze skróceniem czasu pracy, wzrostem wykształcenia, rozwojem materialnych środków rozpowszechniania kultury. Rozwój kultury ogólnej ma z kolei wpływ na kulturę polityczną⁸⁴⁷. Badania dowodzą, że demokracja lepiej rozwija się w krajach o wysokim poziomie gospodarczym. Niewątpliwie Tajwan w tej materii osiągnął już bardzo wiele. Tabela 5. Wzrost gospodarczy i zmiany strukturalne w przemyśle tajwańskim (w cenach z 1991 roku) Stopa Rolnictwo [%] Przemysł [%] Usługi [%] wzrostu Okres gospo- udział stopa udział udział stopa udział udział stopa udział darczego sektora wzro- w SWG sektora wzro- w SWG sektora wzro- w SWG (SWG) wPKB stu sek- wPKB stu sek- wPKB stu sek- [%] tora tora tora 1952- 7,93 28,18 6,17 1,74 23,87 9,76 2,17 48,04 8,54 4,02 -1962 1963- 10,00 14,49 3,06 0,55 35,91 14,00 4,75 49,60 9,41 4,70 -1980 S⁴⁷ G. Ulicka, Demokracje zachodnie. Zasady, wartości, wizje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 98-100. Partia Narodowa na Tajwanie 303 1952- 9,21 19,68 4,24 1,00 31,34 12,39 3,77 49,00 9,08 4,44 -1980 1981- 7,52 4,74 1,24 0,06 43,16 6,46 2,85 51,67 9,00 4,57 -1995 1952- 8,63 14,58 3,64 0,68 35,37 10,37 3,46 49,91 9,05 4,49 -1995 Źródło: Dochód narodowy Republiki Chińskiej. Tajpej, Generalny Zarząd Budżetu, Księgowości i Statystyki, Yuan Wykonawczy, Republika Chińska, [za:] Yu Tzong-shian, Historia Tajwanu. Gospodarka, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 1999, s. 7 Po II wojnie światowej Tajwan znalazł się w bardzo trudnej sytuacji, skutki wojeny były powszechnie odczuwane. Na gospodarkę tajwańską duży wpływ miał również masowy napływ ludności kontynentalnej na wyspę. Emigracja trwająca od 1946 roku osiągnęła apogeum w 1949 roku, po przegranej przez Kuomintang wojnie domowej. Sytuację Republiki Chińskiej pogorszyła decyzja Stanów Zjednoczonych o wstrzymaniu pomocy finansowej, wznowionej dopiero w 1950 roku w związku z wybuchem wojny koreańskiej⁸⁴⁸. Możliwość bezpośredniego ataku militarnego ze strony Chin kontynentalnych wpływała destabilizująco na sytuację gospodarczą wyspy. Wydatki militarne pochłaniały znaczną część budżetu. W lutym 1949 roku wprowadzono blokadę wybrzeży, tym samym wszelkie relacje walutowe z kontynentem zostały zerwane. 15 czerwca 1949 roku nastąpiła denominacja yuana tajwańskiego, jeden nowy (NTY) miał wartość 40 tys. starych yuanów tajwańskich⁸⁴⁹. Do początku lat 60. gospodarka Tajwanu opierała się przede wszystkim na rolnictwie⁸⁵⁰. Sektor ten aż do 1962 roku wytwarzał większą część produktu krajowego brutto. Po ewakuacji na wyspę władze kuomintangowskie musiały stawić czoło poważnym problemom. Inflacja i bezrobocie wzrosło do niebezpiecznych rozmiarów. Państwo posiadało niewielkie rezerwy walutowe. Równie ważnym problemem była M⁸ W latach 1951-1965 Stany Zjednoczone dostarczały na wyspę nadwyżki zbożowe w ramach programu pomocy dla Tajwanu. Członkowie Amerykańskiej Misji Pomocy (U.S. Aid Mis-sion) co roku przedstawiali Kongresowi do zatwierdzenia tzw. roczny Krajowy Program Pomocy udzielanej Tajwanowi. Najważniejszymi tajwańskimi instytucjami współpracującymi w zarządzaniu i realizacji programu U.S. Aid Mission były: Rada do spraw Stabilizacji Gospodarczej (utworzona w marcu 1951 r„ miała zajmować się kontrolą handlu i usług, polityką cenową oraz realizacją polityki monetarnej), Rada do spraw Pomocy Amerykańskiej (powołana do życia w 1948 r. na podstawie China Aid Act, w 1963 r. została przekształcona w Radę do spraw Międzynarodowej Współpracy Ekonomicznej i Rozwoju; ta instytucja międzyministerialna zajmowała się wdrożeniem amerykańskich programów pomocy), Wspólna Sino-Amerykańska Komisja do spraw Rekonstrukcji Rolnictwa (powołana w 1948 r., zajmowała się kwestiami związanymi z rolnictwem). W tym okresie (1951-1965) pomoc finansowa wyniosła 1,5 mld dolarów (100 min dolarów rocznie). Połowę tej sumy stanowiła pomoc wojskowa (R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 105). Ibidem, s. 102. »su w 1949 ᵣ ₐż 52,44% społeczeństwa trudniło się rolnictwem. Uprawiano głównie ryż, cukier, herbatę, kamforę oraz owoce (Hui-sung Tung, Land Reform in Free China, Taipei 1957, s. 194, [za:] R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 102). 304 Rozdział KK konieczność przeprowadzenia reformy rolnej⁸⁵¹. W pozostałych sferach gospodarczych rząd również przystąpił do działań naprawczych. Wprowadzono odpowiednie programy służące ochronie rodzimego przemysłu, zadbano szczególnie o rozwój nowych gałęzi przemysłu. Interwencjonizm państwa w okresie powojennym był znaczny, przykładem mogą być restrykcje nałożone przez KMT na tworzenie nowych fabryk. Zabezpieczano w ten sposób interesy pracowników. W latach 50. głównymi towarami eksportowymi Tajwanu były cukier, ryż, herbata, tekstylia. Największymi partnerami handlowymi w tym okresie były Stany Zjednoczone i Japonia. Na początku lat 60. Tajwan wszedł w okres powszechnie określany mianem „ery przemysłowej”. W tym czasie rząd kuomintangowski ogłosił przyjęcie 19 inicjatyw reformy finansowej i gospodarczej oraz ustawy o wspieraniu inwestycji⁸⁵². Stworzono odpowiednie warunki do promocji eksportu. Stabilne środowisko polityczne miało przyczyniać się do wzrostu inwestycji zagranicznych. Uzyskiwane wpływy do budżetu miały być przeznaczane na rozwój nowych gałęzi przemysłu. Stosunkowo niskie koszty płacy zachęcały inwestorów zagranicznych do otwierania swoich filii na terytorium wyspy. W ciągu dwóch dekad od zakończenia wojny domowej w Chinach tajwańska gospodarka zaczęła rozwijać się w błyskawicznym tempie⁸⁵³. Szybko rozwijał się sektor usługowy. W maju 1960 roku otwarto autostradę Wschód-Zachód. Kolejna autostrada, Północ-Południe, została otwarta w sierpniu 1971 roku. W grudniu 1961 roku został uruchomiony pierwszy na Tajwanie reaktor jądrowy. Trzy miesiące później otwarto pierwszą giełdę. W latach 1962-1964 Organizacja Narodów Zjednoczonych realizowała na wyspie Program Pomocy Technicznej. Kredytów na rozwój tajwańskiego transportu, rybołówstwa i przedsiębiorstw prywatnych udzielał Międzynarodowy Bank Rozwoju i Rekonstrukcji. Stowarzyszenie Rozwoju Międzynarodowego przeznaczyło znaczne sumy na rozwój gospodarki wodnej i systemów irygacyjnych. Z kolei rozwój tajwańskiej telekomunikacji, rolnictwa oraz przemysłu maszynowego był finansowany ze środków Specjalnego Funduszu. W grudniu 1968 roku na wyspie uruchomiono stację telekomunikacyjną. Tajwan wychodził z grona państw trzeciego świata, stając się dla wielu państw ważnym partnerem w regionie Azji i Pacyfiku. ⁸⁵¹ W czerwcu 1951 r. rząd przyjął dekret o dysponowaniu ziemiami publicznymi, który określał zasady korzystania z ziem publicznych przez rolników. Dekret miał na celu wspieranie indywidualnych rolników. W styczniu 1953 r. rząd przyjął program Ziemia oraczom, który przedstawiał zasady rozdziału ziemi uprawnej przez rolników pomiędzy dzierżawców. W wyniku reformy rolnej wielcy właściciele ziemscy uzyskali obligacje rolne warte 2,2 mld yuanów, a także akcje przedsiębiorstw przemysłowych o wartości 660 min yuanów (R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 103). ⁸⁵² Yu Tzong-shian, op. cit., s. 8. ⁸⁵³ W latach 50. średnioroczna stopa wzrostu PNB wyniosła 8,3%, w rolnictwie 6,4%, w przemyśle 11,5%. Wyraźnie obniżyła się stopa inflacji - do poziomu 8,6%. W latach 60. wskaźniki te uległy zmianom, PNB wyniósł 9,2%, stopa wzrostu produkcji rolnej spadła do poziomu 4,6%, a produkcja przemysłowa wzrosła do 15,9%, inflacja wyniosła tylko 4,9% (R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 106-107). Partia Narodowa na Tajwanie 305 Ważną cechą dynamiki rozwoju Tajwanu w latach 60. było wysokie tempo wzrostu nakładów inwestycyjnych, osiągnięte dzięki dużej podaży kapitału zagranicznego i krajowego. Duże wewnętrzne oszczędności umożliwiały realizację wysokiej stopy inwestycji w dochodzie narodowym, która była głównym źródłem wzrostu gospodarczego. Dodatkowo kapitał napływał ze źródeł zewnętrznych. Ważnym elementem rozwoju w latach 1950-1970 były niskie ceny energii. Od 1973 roku przystąpiono do budowy 10 wielkich obiektów infrastruktury. Zostały one ukończone w 1980 roku⁸⁵⁴. W październiku 1977 roku powstał pierwszy generator w elektrowni jądrowej. Wkrótce rząd przyjął „Dwanaście podstawowych projektów budowlanych”. Uzupełniały one projekty realizowane już w okresie wcześniejszym. W ramach tych 12 projektów zamierzano rozbudować przede wszystkim podstawową infrastrukturę oraz ciężki przemysł chemiczny. W latach 70. nastąpił dalszy rozwój kontaktów gospodarczych ze Stanami Zjednoczonymi. Na początku lat 80. na Tajwanie działało osiem filii banków amerykańskich, z kolei w USA funkcjonował bank tajwański - International Commercial Bank of China. W okresie 1970-1980 na wyspie zaczęły inwestować największe firmy amerykańskie, m.in. General Instruments, Zenith, IBM, Goodrich, General Motors, Ford, Pfizer, ITT, Textron, General Electric, Timex. Kapitał amerykański został ulokowany w najbardziej strategicznych gałęziach gospodarki tajwańskiej, tj. w przemyśle energetycznym, samochodowym, elektronicznym, rolnym, spożywczym oraz petrochemicznym. Tajwan z łatwością uzyskiwał kredyty u zachodnich partnerów, szczególnie w Stanach Zjednoczonych i Japonii. W okresie pomiędzy 1963 a 1980 rokiem można było zaobserwować największy w dotychczasowej historii Tajwanu wzrost gospodarczy⁸⁵⁵. Osiągnięcia te w dużej mierze wynikały z działań władz centralnych na rzecz edukacji⁸⁵⁶. Niewątpliwym sukcesem Tajwanu było to, iż pod koniec XX wieku posiadał on najwyższy na święcie wskaźnik studiującej młodzieży, powyżej 50%. Długofalowa polityka rządowa w sferze edukacji zapoczątkowana w latach 50. przyczyniła się w niemałym stopniu do tego, co zwykło się określać „tajwańskim cudem gospodarczym”. ⁸⁵¹ Wśród projektów budowlanych realizowanych w ramach tego programu znalazły się m.in. autostrada im. Sun Yatsena z Kaohsiung do Keelung, elektryfikacja kolei, budowa portów w Su Ao i Taichung oraz lotniska międzynarodowego Chiang Kai-sheka (ibidem, s. 107). ⁸⁵⁵ Dochód narodowy Tajwanu wzrósł z 6,5 mid dolarów w 1971 r. do 40 mid dolarów w 1980 r„ a dochód narodowy na jednego mieszkańca w tym samym czasie zwiększył się z 441 dolarów do 2271 dolarów. W ciągu tego dziesięciolecia (1971-1980) obroty handlowe Tajwanu z resztą świata wzrosły z 3,9 mid dolarów do 39,5 mid dolarów. Średnioroczna stopa wzrostu PNB w latach 70. wyniosła na Tajwanie 10,3%, z kolei inflacja wzrosła do poziomu 9,5% (ibidem, s. 107-108). *⁵⁶ W 1951 r. na oświatę przeznaczono 9,93% budżetu rządu centralnego, a w 1971 r. już 16,51%. W latach 80. (z wyjątkiem lat 1981-1982 oraz 1988 r.) wydatki na oświatę utrzymywały się na wysokim, ponad szesnastoprocentowym pułapie. W latach 90. wskaźniki te jeszcze wzrosły, dotacje budżetowe przeznaczane na rozwój oświaty kształtowały się na poziomie 17-19% (Wen--chyuan Hsieh, Yu-wen Chou, The Story of Taiwan. Education, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1999, s. 16-19). 306 Rozdział KK W latach 80. na Tajwanie w strukturze gospodarczej wyraźnie już dominował sektor przemysłowy i usługowy. Utrzymywano wysokie tempo wzrostu gospodarczego, średnioroczna stopa wzrostu w latach 80. wyniosła 8,3%. W 1988 roku PNB na głowę mieszkańca Tajwanu wyniósł 6333 dolarów, przekraczając granicę 6 tys. dolarów uznawaną przez Bank Światowy za poziom pozwalający zaliczyć dany kraj do grupy państw o wysokich dochodach. Warto dodać, że PNB na głowę mieszkańca w 1950 roku wynosił zaledwie 50 dolarów⁸⁵⁷. Pracochłonne gałęzie przemysłu zaczęły być zastępowane przez branże o dużym nasyceniu zaawansowanymi technologiami i kapitałem. W dużej mierze do owych transformacji przyczyniła się polityka rządu, który popierał plany rozwoju technologicznego na wyspie. Jednym z przejawów tych tendencji było stworzenie Naukowego Parku Przemysłowego Hsinchu. Gospodarka Tajwanu zaczęła opierać się w coraz większym stopniu na wysokiej technologii i produkcji. Na początku lat 90. społeczeństwo tajwańskie wkroczyło w erę postindustrialną. Najważniejszymi gałęziami tamtejszej gospodarki od kilku lat były sektor usługowy oraz wysoka technologia. Na wyspie stworzono przyjazny klimat do rozwoju produktów wysokiej technologii, co doprowadziło do tego, że z czasem zaczęto określać Tajwan mianem „zielonej krzemowej wyspy”. W 1987 roku 48% ogółu eksportu tajwańskiego stanowiły produkty niskiej technologii, a tylko 18% produkty wysokiej technologii wytwarzania. W latach 90. proporcje te całkowicie się odwróciły, w 1999 roku 41% eksportu Tajwanu stanowiły produkty wysokiej technologii wytwarzania, a niskiej zaledwie 17%⁸⁵⁸. W 1991 roku przyjęto sześcioletni plan budownictwa państwowego, który miał przyczynić się do wzrostu dochodu narodowego. Celem programu miało być powiększenie bazy przemysłowej. ⁸⁵⁷ R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 108-109. ⁸⁵⁸ Republika Chińska w zarysie, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 2000, s. 36-37. Tajwan pod koniec lat 90. był trzecim na świecie producentem sprzętu z zakresu technologii informatycznej. Zgodnie z danymi Instytutu Przemysłu Informatycznego Tajwan zajmował pierwsze miejsce w dostawie notebooków w 2000 i 2001 r. W pierwszej połowie 2001 r. tajwańskie firmy wyprodukowały 6,196 min sztuk notebooków o łącznej wartości 5,816 mid dolarów. Roczna produkcja wyniosła 13,094 min sztuk, co stanowiło 52,1% światowego zapotrzebowania. W 2000 r. produkcja notebooków wyniosła 12,707 min sztuk, co stanowiło 52,6% udziału w światowej produkcji. Wartość eksportowanych przez Tajwan notebooków to ponad 11 mid dolarów. Tajwańscy producenci rozszerzyli jednocześnie działalność na kontynencie oraz zwiększyli w swojej produkcji udział OEM. Te działania miały na celu dostosowanie się do wymagań rynkowych. Jeden z największych tajwańskich producentów notebooków, Quanta, wyeksportował 4,3 min notebooków i został w ten sposób największym producentem na świecie, wyprzedzając japoński koncern Toshiba. Zgodnie z danymi Market Intelligence Center (MIC) w 2000 r. Tajwan dostarczył około 15 min PC, co stanowiło 60% światowego rynku. Sprzedaż produkowanych na Tajwanie PC wzrastała stopniowo w związku z zamówieniami japońskich firm, Sony, Fujitsu, Toshiba, NEC czy Sharp. Zgodnie z danymi instytutu przemysłu informatycznego z 2 grudnia 2005 r. udział w rynku światowym tajwańskich notebooków wynosił 82,4%. Według szacunków tego instytutu w 2009 r. wielkość ta ma wzrosnąć do 90% (http://www.gio.gov.tw). Partia Narodowa na Tajwanie 307 Dekret o stanie wyjątkowym z 1949 roku wprowadził zasadę dominacji jednej partii. Działalność innych partii została zakazana⁸⁵⁹, brak opozycji uniemożliwiał prowadzenie walki politycznej. Dekret wprowadził szereg ograniczeń praw i wolności obywatelskich. Wolność słowa, wolność publikacji czy prawo do zgromadzeń uległy tymczasowo zawieszeniu. Wprowadzono zakaz organizowania strajków i demonstracji. Pomimo licznych ograniczeń większość przepisów zachowała moc prawną. Respektowano w większości swobody i prawa obywatelskie, w dalszym ciągu obowiązywał nakaz doprowadzenia aresztowanego przed oblicze sądu dla stwierdzenia legalności aresztu. Warto podkreślić, że dekret nie ustanawiał dyktatury wojskowej. Wprowadzono kontrolę wyjazdów i przyjazdów oraz uszczelniono wszystkie górskie i przybrzeżne linie obrony. Te działania podjęto w obawie przed komunistami, którzy mogli próbować rozpowszechnić swoją ideologię w społeczeństwie tajwańskim. "⁵⁹ Do 1986 r. na Tajwanie, oprócz KMT, funkcjonowały inne partie polityczne, ale nie miały one większego znaczenia. Wśród nich była Partia Młodych Chin, powstała w 1923 r. w Paryżu z inicjatywy chińskich studentów. Jej pierwszym przewodniczącym został Tseng Chi. Obok niej działała Demokratyczno-Socjalistyczna Partia Chin założona w 1946 r. w Szanghaju z inicjatywy intelektualistów chińskich. Nielegalnie działał Ruch na Rzecz Niepodległości Formozy cieszący się dużą popularnością w Stanach Zjednoczonych i Japonii. Ruch ten dążył do utworzenia „Niezależnego Państwa Formozańskiego” na Tajwanie (B. Sech, op. cit., s. 12-13). Rozdział KKI Powstanie systemu \3ieloparb?jnego na v>Jspie (1986-2007). Stosunki ponad Cieśniną Tajwańską Przekształcenia w sferze ekonomicznej doprowadziły pod koniec lat 80. do zmian politycznych. Swoje niezadowolenie coraz głośniej wyrażali kontestatorzy polityki Partii Narodowej. Wyższy status społeczny i ekonomiczny na wyspie przyczyniał się do wzrostu świadomości politycznej. Rozwój gospodarczy doprowadził również do zmian w rozwarstwieniu społecznym. Dynamicznie zaczęły rozwijać się klasy średnia i wyższa. Pojawiły się nieformalne grupy nacisku formułujące żądania wobec rządu. Rozwijał się ruch intelektualistów propagujący przeprowadzenie reform politycznych. Swoje poglądy zaczęli głosić profesorowie uniwersytetów na łamach prasy lokalnej, szczególnie „United Daily News” oraz „China Times”. Po wykluczeniu Tajwanu z ONZ i utracie poparcia USA i Japonii nastąpiło ożywienie w środowisku intelektualistów i studentów, domagających się liberalizacji politycznej. Dużą rolę w tym względzie odgrywało Towarzystwo Tajpej (Taipei Society), powołane przez kilku profesorów, głównie z Narodowego Uniwersytetu Tajwańskiego. Inne środowiska także zaczęły organizować się w tym czasie, przekształcając się wkrótce w potężne grupy nacisku⁸⁶⁰. Pierwsze ruchy polityczne i społeczne opozycyjne wobec Kuomintangu pojawiły się w latach 70. Wtedy ukazały się również pierwsze czasopisma krytykujące poczynania władz, pomimo obowiązywania ograniczającego wolność słowa dekretu o stanie wyjątkowym. W tym czasie miały miejsce także liczne demonstracje o charakterze politycznym⁸⁶¹. Oprócz wydawania pism politycznych i organizowania demonstracji opozycja przystąpiła do budowy niezależnych organizacji poza Kuomintangiem. ⁸⁶⁰ O. Chung, op. cit., s. 25-28. ⁸⁶¹ 19 listopada 1977 r. odbyły się wybory na urzędy sędziów okręgowych i burmistrzów miast. W okręgu Taoyuan kandydat KMT Ou Hsien-yu rywalizował z Hsu Hsin-liangiem, dawnym członkiem KMT, wydalonym z tej partii. Po przeliczeniu głosów pojawiły się wątpliwości co do uczciwości przeprowadzonych wyborów. Wywołało to niezadowolenie miejscowej społeczności, która otoczyła lokale wyborcze i podpaliła posterunek policji w Chungli. W grudniu 1979 r. 310 Rozdział NNI Głównym przeciwnikiem władz stały się siły opozycyjne tworzone przez lokalne osobistości polityczne. Określano ich mianem tangwai, czyli politycznych outsiderów. Była to organizacja o charakterze nieformalnym z uwagi na obowiązujący zakaz tworzenia nowych partii politycznych. 1 czerwca 1979 roku powołali oni do życia Biuro Tajwańskiej Koalicji Przedstawicieli Ludu Tangwai. Dzień później utworzyli Centralną Ligę Kandydatów na Parlamentarzystów. 24 sierpnia 1979 roku założyli pismo „Formosa Magazine”, które stało się rzecznikiem ruchu demokratycznego na Tajwanie. Filie gazety zaczęły powstawać na terytorium całej wyspy. Na lata 70. przypada początek powstawania ruchów opozycyjnych. Wydaje się, iż działo się to za cichym przyzwoleniem władz. Pomimo licznych ograniczeń, które formalnie nadal zachowywały moc prawną, opozycja mogła przystąpić do kształtowania swoich struktur i założeń programowych. Ruch opozycyjny jednoczył brak zgody na dominację w sferze politycznej jednej formacji. Wspólne żądania jednoczyły opozycję, domagano się zniesienia stanu wyjątkowego, nowych i całościowych wyborów do parlamentu i Zgromadzenia Narodowego, bezpośrednich wyborów prezydenta, gubernatora prowincji Tajwan, merów Tajpej i Kaohsiungu. W 1984 roku, pomimo formalnego zakazu, opozycjoniści utworzyli Stowarzyszenie na rzecz Polityki Publicznej. Wkrótce zaczęły powstawać pierwsze niezależne partie polityczne. Ich powstanie oraz współzawodnictwo pomiędzy nimi uważane są za najważniejsze wyznaczniki współczesnej demokracji⁸⁶² ⁸⁶³. Obok niezależnych ruchów politycznych powstawały także ruchy społeczne, które w dużym stopniu przyczyniły się do późniejszych zmian systemowych. Ruch społeczny był nierozerwalnie związany z aktywnością polityczną. Zdaniem Hsiao Hsin-huanga, profesora socjologii na Narodowym Uniwersytecie Tajwańskim i pracownika naukowego Instytutu Socjologii w Academia Sinica, „Pojawienie się na Tajwanie ruchów społecznych w latach 80. można zakwalifikować jako reakcję na rządy autorytarne, a nawet jako sprzeciw przeciwko obowiązywaniu stanu wojennego [...] Ruchy społeczne, które się wówczas pojawiły, skierowane były przede wszystkim przeciwko rządowi. Domagały się one rewizji jego polityki oraz rozluźnienia kontroli nad społeczeństwem”⁸⁶'. 29 marca 1986 roku, w czasie III Sesji Plenarnej XII Komitetu Centralnego KMT, przyjęto porozumienie w sprawie reform politycznych. Kilka dni później Chiang w Kaohsiungu, po wiecu zorganizowanym przez opozycję, która domagała się reform, doszło do starć pomiędzy demonstrantami i policją (G. Yoong-kuang, op. cit., s. 12). ⁸⁶² Robert A. Dahl wymienił następujące elementy stanowiące „proceduralne minimum” współczesnej demokracji: kontrolę polityczną nad decyzjami rządu konstytucja gwarantuje politykom pochodzącym z wyboru; urzędy obieralne są obsadzane w ramach regularnych i uczciwie przeprowadzonych wyborów (przymus jest niedopuszczalny); praktycznie wszyscy dorośli obywatele mogą uczestniczyć w tego typu wyborach; mogą także kandydować na wybieralne stanowiska; zapewnione są: możliwość wypowiadania się na temat szeroko rozumianych kwestii politycznych, bez groźby poniesienia za to kar; prawo do szukania alternatywnych źródeł informacji, prawo obywateli do tworzenia niezależnych stowarzyszeń i organizacji, w tym partii politycznych i grup interesu (R.A. Dahl, Polyarchy: Participation and Opposition, Yale University Press, New Haven 1971, s. 34). ⁸⁶³ O. Chung, op. cit., s. 17-18. Powstanie systemu ^ieloparbfjnego na v>}spie (1986-2007)... 311 Ching-kuo powołał dwunastoosobową grupę wewnątrz KMT w celu przygotowania projektu reform: nowych wyborów do Yuanu Legislacyjnego i Zgromadzenia Narodowego, autonomii lokalnej, zniesienia dekretu o stanie wyjątkowym, zezwolenia na tworzenie niezależnych organizacji społecznych, reform społecznych, reform socjalnych oraz przemian wewnętrznych w samym Kuomintangu. Punktem kulminacyjnym wcześniejszych wydarzeń stało się utworzenie Demokratycznej Partii Postępowej (DPP). 28 września 1986 roku w hotelu Grand ogłoszono tę wiadomość, pomimo że nadal obowiązywał zakaz zakładania i działalności partii politycznych. Powstanie partii opozycyjnej świadczyło o tym, że w KMT przewagę zyskali zwolennicy przemian. Dr Wei Yung, były przewodniczący Komisji ds. Badań, Rozwoju i Kontroli w ramach Yuanu Wykonawczego, stwierdził, że przygotowania do przyjęcia tych propozycji reform były czynione już przed sierpniem 1986 roku⁸⁶⁴. Można zatem wyrazić przypuszczenie, że Kuomintang już wcześniej zaakceptował utworzenie DPP. Pewne elementy charakterystyczne dla systemów demokratycznych można było zauważyć także wcześniej. Dobrym tego przykładem były z pewnością regularnie przeprowadzane lokalne wybory⁸⁶⁵. Wyrażanie własnych opinii nie pociągało w większości przypadków odpowiedzialności karnej. Obok wyborów na stanowiska w administracji lokalnej zaczęto organizować wybory na stanowiska wyższych urzędników państwowych. W listopadzie 1985 roku opozycjoniści zdołali obsadzić wiele ważnych stanowisk. W wyborach lokalnych na urzędników publicznych kandydaci tangwai zdobyli stanowiska: jednego sędziego powiatowego, 11 członków Zgromadzenia Prowincji, 11 członków rady miasta Tajpej oraz trzech członków rady miasta Kaohsiung. Opozycjoniści prowadzili kampanię jak legalnie działająca partia polityczna. Oblicza się, że kandydaci tangwai przed utworzeniem DPP dysponowali poparciem około 20% obywateli, posiadając najwięcej zwolenników wśród robotników, właścicieli małych przedsiębiorstw z miast i niewielkiej grupy intelektualistów⁸⁶⁶. 15 października 1986 roku Stały Komitet Centralny KMT uznał za priorytet zniesienie dekretu o stanie wyjątkowym oraz dekretu o zakazie zakładania nowych partii politycznych. Pierwszy z dekretów został zniesiony z dniem 15 lipca 1987 roku. Od 2 listopada tego samego roku obywatele Republiki Chińskiej uzyskali zgodę na odwiedziny krewnych na kontynencie. 1 stycznia 1988 roku wyrażono zgodę na rejestrację nowych czasopism. Zlikwidowano cenzurę. 11 stycznia 1988 roku Yuan Ustawodawczy przyjął III czytanie ustawy o zgromadzeniach i pochodach. Od tego momentu zmiany następowały już bardzo szybko. 13 stycznia zmarł główny architekt dokonujących w kraju się przemian, Chiang Ching-kuo. Jego śmierć zamknęła pewien okres w historii Republiki Chińskiej. W partii rządzącej już wcześniej do głosu zaczęli dochodzić rodowici Tajwańczycy. ⁸⁶⁴ G. Yoong-kuang, op. cit., s. 17. ⁸⁶⁵ Wybory nie odbyły się tylko w grudniu 1978 r., w związku z zaostrzeniem stosunków pomiędzy Tajwanem i Stanami Zjednoczonymi. ⁸⁶⁶ G. Yoong-kuang, op. cit., s. 17. 312 Rozdział NNI Chiang przed swoją śmiercią zastrzegł, że nikt z jego rodziny ani z armii nie może ubiegać się o wybór na najwyższy urząd w państwie, co niewątpliwie miało ogromne znaczenie dla przyszłości Kuomintangu. 3 lutego 1988 roku Stały Komitet Centralny KMT podjął decyzję o kontynuowaniu procesu reform. Tego dnia przyjął cztery zasady prawa o dobrowolnym odchodzeniu na emeryturę seniorów-parlamentarzystów. 7 lipca w czasie XIII Kongresu KMT przyjęto wspólne stanowisko w sprawie „bieżącej polityki dotyczącej Chin kontynentalnych”. Równocześnie wybrano nowego szefa partii, nominując na to stanowisko Lee Teng-hueja⁸⁶⁷. Po raz pierwszy w historii Kuomintangu najważniejszy urząd w partii objął rodowity Tajwańczyk. Lee Teng-huej pełnił wcześniej funkcje burmistrza Tajpej i gubernatora prowincji Tajwan, ale nie miał ugruntowanej pozycji w KMT. To wydarzenie można uznać za pewien symbol zmian w Republice Chińskiej. Dotychczas cała władza była skupiona w rękach ludzi przybyłych z kontynentu. Od lat 70. Tajwańczycy systematycznie budowali swoje wpływy w tej partii. Szybko postępująca w tym czasie „tajwanizacja KMT” doprowadziła do liczebnej dominacji Tajwańczyków w partii. Przejęcie władzy w Kuomintangu przez Lee Teng--hueja pokazało, że reformy objęły swym zasięgiem cały aparat władzy, wzrosła liczba rodowitych mieszkańców wyspy we władzach partyjnych. 20 stycznia 1989 roku Yuan Ustawodawczy przyjął III czytanie ustawy o organizacjach obywatelskich. DPP mogła wówczas zostać formalnie zarejestrowana. W grudniu 1989 roku odbyły się pierwsze, od czasu zniesienia stanu wyjątkowego, wybory uzupełniające do parlamentu. KMT zawarł sojusz z lokalnymi siłami politycznymi. DPP skierowała swój program głównie do inteligencji, niższych klas społecznych i grup dyskryminowanych w różny sposób. Nawoływała do przyspieszenia reform urzeczywistniających porządek demokratyczny na wyspie. Opowiadała się także za koniecznością przeprowadzenia referendum na temat przyszłego statusu Tajwanu⁸⁶⁸. Wybory niewątpliwie były sukcesem DPP, która dopiero zaczynała budować swoje zaplecze polityczne⁸⁶⁹. Już wówczas stała się ona tą siłą, która mogła ⁸⁶⁷ Lee Teng-huej urodził się w 1923 r. na Tajwanie. Studiował na Cesarskim Uniwersytecie w Kioto, w Japonii. Studia ukończył na Narodowym Uniwersytecie Tajwanu. Tam otrzymał w 1949 r. tytuł Bachelor of Science. Na Iowa State University uzyskał stopień magistra, a na Cornell University w Ithaca w stanie Nowy Jork otrzymał stopień doktora agrotechniki. W latach 1949-1965 wykładał na Narodowym Uniwersytecie Tajwanu, tam też uzyskał później profesurę. Był ekspertem Banku Spółdzielczego, konsultantem amerykańsko-tajwańskiej wspólnej komisji ds. rozwoju rolnictwa, ministrem skarbu, burmistrzem Tajpej (1978-1981), gubernatorem Tajwanu (1981-1984), a także wiceprezydentem Tajwanu (1984-1988). Prezydentem został po śmierci Chiang Ching-kuo w 1988 r. Pełnił funkcję przewodniczącego KMT. Był nominowany do Nagrody Nobla. ⁸⁶⁸ J. Grzywacz, Procesy przemian demokratycznych na Tajwanie, s. 87-89. ⁸⁶⁹ KMT uzyskał w wyborach 60% głosów, co dało mu 94 mandaty. Na DPP głosowało 28,2% wyborców, co przełożyło się na 21 zdobytych miejsc. Na pozostałych kandydatów oddano w sumie 11,8% głosów (14 mandatów). W wyborach uczestniczyło 72% obywateli uprawnionych do głosowania (http://www.cec.gov.tw; http://www.gio.gov.tw). Powstanie systemu v)ieloparh?jnego na ^?spie (1986-2007)... 313 stanowić alternatywę dla niezadowolonych z rządów KMT. Ten wynik wyborczy stwarzał nadzieję na przyszłość. DPP uzyskała możliwość inicjatywy ustawodawczej. Wybory pokazały, że społeczeństwo Tajwanu domagało się zmian, ale realizowanych stopniowo, o czym świadczył wynik KMT. Działania DPP nadal dla wielu obywateli były zbyt agresywne i radykalne. Polityka tej partii, postrzegana w kategoriach ostrych antynomii, nie okazała się w pełni skuteczna. W kwietniu 1991 roku Zgromadzenie Narodowe dokonało zmian w ustawie zasadniczej. Konstytucja zatwierdzona 25 grudnia 1947 roku, poza poprawkami wprowadzonymi przez Postanowienia tymczasowe obowiązujące podczas okresu rebelii komunistycznej w 1948 roku, nie była nowelizowana do początku lat 90. Pierwsza seria poprawek została wprowadzona 8 kwietnia 1991 roku, podczas I nadzwyczajnej sesji I Zgromadzenia Narodowego. 22 kwietnia dodano do ustawy zasadniczej dziesięć artykułów oraz usunięto Postanowienia tymczasowe obowiązujące podczas okresu rebelii komunistycznej. 1 maja prezydent zatwierdził Dodatkowe artykuły Konstytucji Republiki Chińskiej. Zmiany te były konieczne z punktu widzenia władz w Tajpej, które chciały odnieść się do faktu, że na kontynencie i na wyspie funkcjonowały dwie niezależne od siebie władze centralne. Stworzono legalną podstawę do przeprowadzenia wyborów do II Zgromadzenia Narodowego i II Yuanu Legislacyjnego. Zmiany w konstytucji doprowadziły do zmodyfikowania struktury rządu centralnego, powołano Narodową Radę Bezpieczeństwa, Narodowe Biuro Bezpieczeństwa oraz Centralną Administrację Osobową. Zatwierdzono prawa określające ustrój i funkcje tych trzech organów. Prezydent, na mocy Dodatkowych artykułów, uzyskał prawo wydawania dekretów o stanie wyjątkowym. Wprowadzono szereg regulacji określających stosunki pomiędzy ludnością Tajwanu a ludnością z kontynentu. Władzom Tajwanu zależało na podkreśleniu, że istnieją dwie oddzielne, niezależne od siebie jednostki polityczne. 18 kwietnia 1990 roku Stały Komitet Centralny KMT przyjął trzyetapowy plan wprowadzenia przepisów o dobrowolnym odchodzeniu parlamentarzystów-senio-rów na emeryturę. Najważniejszą jednak sprawą w 1990 roku był wybór prezydenta Republiki Chińskiej. Zgodnie z konstytucją tego wyboru miało dokonać Zgromadzenie Narodowe. Kandydatem Partii Nacjonalistycznej na to stanowisko został Lee Teng-huej. Wybór ten poprzedziły ostre tarcia w KMT. Opozycja partyjna domagała się od Lee rezygnacji z kandydowania, zarzucano mu między innymi aspiracje dyktatorskie. Obok Lee także Lin Yang-kang i Chiang Wei-guo, przyrodni brat Chiang Ching-kuo, stanęli do walki o fotel prezydencki. Niewiele brakowało, by wzajemne nieporozumienia doprowadziły do rozłamu, jednak zdolności negocjacyjne samego Lee pozwoliły tego uniknąć. Ostatecznie opozycja poparła Lee jako kandydata całego KMT. 31 marca 1990 roku Lee został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na urząd prezydenta ósmej kadencji. 20 maja 1990 roku Lee został zaprzysiężony na sześcioletnią kadencję. Na stanowisko prezesa Rady Ministrów powołano gen. Hau Pei-tsuna, jednego z liderów frakcji opozycyjnej wewnątrz KMT. Decyzja ta była wynikiem pewnego kompromisu pomiędzy zwolennikami Lee reprezentującymi nurt 314 Rozdział KKI tajwański a opozycjonistami, wśród których przewagę miały nadal dawne elity. Nowy prezydent nie był jeszcze na tyle silny, by nie liczyć się ze swoimi przeciwnikami, posiadającymi rozległe wpływy nie tylko w samej partii, lecz także w całym aparacie administracyjnym. Przeciwko kandydaturze Hau ostro zaprotestowała DPP, jednak swoje niezadowolenie mogła wyrażać tylko werbalnie. Nie stanowiła jeszcze wtedy skutecznej przeciwwagi dla KMT. 21 maja 1991 roku ogłoszono zakończenie Okresu Mobilizacji Narodowej dla Zwalczania Rebelii Komunistycznej. 21 grudnia tego samego roku odbyły się wybory delegatów do II Zgromadzenia Narodowego. Były to pierwsze wybory, które miały przynieść odnowienie całego składu Zgromadzenia. W kampanii przedwyborczej najwięcej mówiono o przyszłym statusie wyspy. KMT głosił konieczność kontynuowania reform w celu osiągnięcia stabilizacji i dobrobytu. Po raz kolejny przywódcy tej partii podkreślili, że będą dążyć do zjednoczenia z Chinami kontynentalnymi, jednak nie określali ani terminu, kiedy zjednoczenie takie mogłoby nastąpić, ani warunków, na jakich miałoby się to dokonać. KMT chciał utrzymać przynajmniej 2/3 miejsc w Zgromadzeniu Narodowym, aby móc samodzielnie wnosić poprawki konstytucyjne. Kampanię DPP zdominowała sprawa niepodległości wyspy. Od samego początku członkowie tej partii głosili konieczność ogłoszenia niepodległości Tajwanu. Wybory zakończyły się zwycięstwem KMT, który zdobył większość miejsc w Zgromadzeniu⁸⁷⁰. Społeczeństwo wyraziło swoje obawy przed radykalizmem DPP. Wynik wyborczy z pewnością był dla niej dużym rozczarowaniem, jej ambicje sięgały znacznie wyżej. To dało impuls do zmian wewnątrz tej partii. Należało przede wszystkim zmienić strategię, przesunąć akcenty na kwestie, które najbardziej interesują społeczeństwo. Sprawa niepodległości była z pewnością zbyt mocno akcentowana, podczas gdy inne zagadnienia programowe niemal w ogóle nie były poruszane w kampanii. To stwarzało niepełny obraz partii, która chciała odebrać KMT monopol na władzę. Postrzeganie DPP przez społeczność wyspy jako partii skrajnej miało znaczący wpływ na jej wynik wyborczy. W okresie pomiędzy marcem a majem 1992 roku Zgromadzenie Narodowe zebrało się podczas sesji nadzwyczajnej w celu przygotowania kolejnych zmian w ustawie zasadniczej. 27 maja uchwalono osiem dodatkowych artykułów do konstytucji. Prezydent promulgował poprawki następnego dnia. Najistotniejsze zmiany dotyczyły statusu głowy państwa. Kadencja prezydenta i wiceprezydenta została skrócona z sześciu do czterech lat. Zmieniono także tryb powoływania na te urzędy. Do 1996 roku wyboru dokonywało Zgromadzenie Narodowe, od tej pory prezydent i wiceprezydent mieli być wybierani w głosowaniu powszechnym przez wszystkich obywateli Republiki Chińskiej na Tajwanie. Wprowadzono zapis, iż kandydat na sta ⁸⁷⁰ Zwycięski KMT uzyskał 67,7% głosów, co dało mu aż 254 mandaty w 325-osobowym ZN. Zaledwie 66 mandatów (23,3%) zdobyli przedstawiciele DPP. Pozostali kandydaci uzyskali łącznie 9% głosów, rozdzielając między siebie 5 mandatów (http://www.cec.gov.tw; http://www.gio. Powstanie systemu ssOieloparbJjnego na 'sO'fspie (1986-2007)... 315 nowisko prezydenta musi uzyskać poparcie większości społeczeństwa w uczciwie przeprowadzonych wyborach. Poprawki wprowadziły zasadę, że dana osoba może sprawować urząd prezydenta najwyżej przez dwie kolejne czteroletnie kadencje⁸⁷¹. Następne artykuły dotyczyły zmiany statusu Yuanu Kontroli. Z ciała parlamentarnego przekształcono go w quasi-organ sprawiedliwości. Rozszerzono także uprawnienia Yuanu Ustawodawczego, który uzyskał prawo do określania samorządności oraz innych praw związanych z tą materią w celu przyspieszenia procesu rozszerzania autonomii lokalnej. Następne poprawki dotyczyły ochrony praw kobiet, autochtonów i niepełnosprawnych oraz zagwarantowania praw mieszkańcom wysp Kinmen i Matsu. Obywatele Republiki Chińskiej mieszkający za granicą uzyskali zgodę na udział w życiu politycznym Tajwanu. Przemiany polityczne dokonujące się na wyspie doprowadziły do pewnego ożywienia w relacjach z Pekinem. W tym czasie pojawiły się sugestie co do możliwego zjednoczenia Chin w przyszłości. W związku z tą kwestią na Tajwanie opracowano dokument Wytyczne dla Zjednoczenia Narodowego (Guidelines for National Unification), który został przyjęty przez Radę Zjednoczenia Narodowego 23 lutego 1991 roku i zatwierdzony w później przez rząd Republiki Chińskiej. Wytyczne określone w dokumencie zakładały, iż ewentualne przyłączenie Tajwanu do ChRL powinno nastąpić w trzech fazach. Pierwsza - krótkoterminowa - koncentrowała się przede wszystkim na rozwijaniu wymiany gospodarczej. Druga - średnioterminowa - dotyczyła opracowania podstaw wzajemnego zaufania i współpracy. Z kolei trzecia faza - długoterminowa - odnosiła się do przyszłych konsultacji mających określać warunki, na jakich powinno nastąpić zjednoczenie. Proces zjednoczeniowy przebiega jednak bardzo powoli ze względu na duże różnice pomiędzy ChRL i Tajwanem. Odmienne systemy polityczne, dwie różne gospodarki i, najogólniej rzecz ujmując, inne style życia to główne przeszkody na drodze do zjednoczenia. Rozmowy od początku były niezwykle trudne z uwagi na stanowisko ChRL, która mimo przyjaznych gestów nie zrezygnowała ze swojej polityki „trzech nie”⁸⁷². Stosunki z kontynentem są określane na Tajwanie przez specjalny dokument Statute Governing the Relations Between the People of the Taiwan Area and the Mainland ⁸⁷¹ Kolejne poprawki do ustawy zasadniczej dokonane dwa lata później wzmocniły pozycję głowy państwa. 28 VII 1994 r. II Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło kolejną serię poprawek, prezydent podpisał je 1 VIII 1994 r. Określono w nich uprawnienia głowy państwa, wprowadzono szczegółowe regulacje dotyczące wyboru prezydenta i wiceprezydenta w wyborach powszechnych. Prezydent został wyposażony w prawo do wysuwania kandydatur na stanowiska przewodniczącego i członków komitetów następujących organów: Yuanu Kontroli, Yuanu Egzaminacyjnego i Yuanu Sądowego, oraz wysokich sędziów za zgodą Zgromadzenia Narodowego. Ograniczono uprawnienia premiera do kontrasygnaty dekretów prezydenta. ZN zyskało przewodniczącego i wiceprzewodniczącego. Obywatele Republiki Chińskiej zamieszkujący za granicą uzyskali prawo do udziału w wyborach prezydenckich. ⁸⁷² Polityka „trzech nie” wyraża się w następujących tezach: „nie” dla niepodległości Tajwanu, „nie” dla polityki dwóch Chin, czy też jednych Chin i jednego Tajwanu, oraz „nie” dla członkostwa Tajwanu zarówno w ONZ, jak i w innych organizacjach międzynarodowych. 316 Rozdział KKI Area, który został przyjęty we wrześniu 1992 roku. Zawiera on przepisy administracyjne, cywilne i karne, określa także prawa ludności znajdującej się pod kontrolą władz komunistycznych. Na początku lat 90. rząd Republiki Chińskiej powołał specjalne instytucje mające rozwijać współpracę z ChRL: we wrześniu 1990 roku powstała Rada Zjednoczenia Narodowego (The National Unification Council -NUC)⁸⁷³, w styczniu 1991 roku utworzono Radę ds. Chin Kontynentalnych Yuanu Wykonawczego (Executive Yuans Mainland Affair Council - MAC)⁸⁷⁴, a w lutym MAC zatwierdził powołanie Fundacji Wymiany przez Cieśninę (The Straits Exchange Foundation - SEF)⁸⁷⁵. 16 października 1991 roku nastąpiła reakcja kontynentu. ChRL powołała do życia Stowarzyszenie ds. Stosunków Pomiędzy Stronami w Cieśninie Tajwańskiej (The Association for Relations Across the Taiwan Strait - ARATS), na czele której stanął Wang Daohan. W kwietniu 1993 roku w Singapurze doszło do historycznego spotkania Koo Chen-fu (prezesa SEF) i Wang Daohana (ARATS). Było to pierwsze spotkanie na tak wysokim szczeblu od czasów zakończenia wojny domowej w Chinach. Uczyniono ważny krok w kierunku określenia podstaw wzajemnych stosunków. Zawarto szereg porozumień, m.in. w sprawie wymiany korespondencji. Nie miały one wprawdzie większego znaczenia, jednak sam fakt, że do takiego spotkania w ogóle doszło, należało uznać za ogromny sukces. Ustalono, iż podobne konsultacje odbędą się w przyszłości. Strona chińska nie zgodziła się jednak na to, by odbywały się one regularnie. Spotkanie w Singapurze zapoczątkowało serię rozmów pomiędzy stroną tajwańską a przedstawicielami Chin komunistycznych. Odbyło się siedem rund rozmów, głównie o charakterze administracyjnym. Podobnie jak podczas rozmów w Singapurze, tak i później nie doszło jednak do bardziej konkretnych ustaleń⁸⁷⁶. Dialog został jednak zainicjowany, co stwarzało pewną nadzieję na pokojowe uregulowanie wzajemnych nieporozumień. 19 grudnia 1992 roku odbyły się wybory do II Yuanu Ustawodawczego, które wzmocniły siłę DPP. Kuomintang uzyskał najwięcej głosów, jednak wyniki uznano ⁸⁷³ NUC funkcjonuje jako wielopartyjne ciało doradcze, formalnie pod kierownictwem przewodniczącego. Kadencja członków NUC wynosi jeden rok. Głównym celem NUC jest wypracowanie jednolitego stanowiska w kwestii przyszłego zjednoczenia Chin. NUC podlega Kancelarii Prezydenta, pełniąc także rolę organu doradczego do spraw zjednoczenia narodowego przy prezydencie. ⁸⁷⁴ MAC jest formalnie agencją administracyjną Yuanu Wykonawczego, spoczywa na niej obowiązek planowania, koordynowania, oceny i realizacji rządowej polityki wobec ChRL. Jest ciałem decyzyjno-wykonawczym, na jej czele stoi prezes, dzieli się na siedem wydziałów i trzy oddziały. ⁸⁷⁵ SEF jest organizacją prywatną rozwijającą współpracę z kontynentem w sprawach technologii i biznesu. Na jej czele stoi prezes. SEF nie uczestniczy w dyskusjach o charakterze politycznym. Nadzór nad SEF sprawuje Rada ds. Chin Kontynentalnych. ⁹⁷⁶ Ważniejsze porozumienia dotyczyły rozwiązywania sporów dotyczących rybołówstwa oraz nielegalnych imigrantów. W sierpniu 1994 r. podczas rozmów Tang Shu-biena reprezentującego ChRL i Chao Jen ho, przedstawiciela Tajwanu, ustalono zasady odsyłania nielegalnych emigrantów, wymiany porywaczy samolotowych i statków oraz zbiegłych kryminalistów. Powstanie systemu •sJieloparbJjnego na vO^spie (1986-2007)... 317 w partii za klęskę. Odpowiedzialnością za ten stan rzeczy został obarczony premier Hau, który został przez prezydenta odwołany ze stanowiska w lutym 1993 roku. W jego miejsce Lee Teng-huej powołał Lien Chana⁸⁷⁷. Prezydent, pozbywając się jednego z najgroźniejszych konkurentów w partii, wyraźnie umocnił swoją pozycję. Lee był utożsamiany ze skrzydłem liberalnym, popierającym przemiany demokratyczne, w przeciwieństwie do konserwatystów skupionych wokół Hau, opowiadających się za centralistycznymi i autokratycznymi metodami kierowania partią. 18 sierpnia XIV Kongres Narodowy KMT wybrał Lee Teng-hueja na stanowisko przewodniczącego na następną kadencję⁸⁷⁸. W lipcu 1993 roku na scenie politycznej pojawiła się Nowa Partia (NP). Utworzyli ją członkowie wewnątrzkuomintangowskiej opozycji (frakcja Nowy Sojusz). Wśród założycieli znaleźli się dotychczasowi parlamentarzyści z KMT, tacy jak były minister finansów Wang Chien-shien oraz Chao Shao-kang. W gronie przywódców partyjnych znalazł się ponadto Yu Mu-ming oraz Chou Chuan. Programowo partia odwoływała się do idei Sun Yatsena. Głoszono konieczność walki z korupcją i upadkiem moralności klasy politycznej. Ważnym zadaniem partii miała być poprawa sprawności administracji państwowej. Zdaniem przedstawicieli NP należało dążyć do poprawy stosunków z ChRL, co w przyszłości miałoby doprowadzić do unifikacji⁸⁷⁹. NP opowiadała się za dopuszczeniem do władzy prawdziwych profesjonalistów, niezwiązanych partykularnymi interesami poszczególnych grup społecznych. NP była postrzegana jako partia ludzi z kontynentu, często określano ją mianem „przybyszów”⁸⁸⁰. Wybory lokalne stanowiły wstępną rozgrywkę przed wyborami do Yuanu Ustawodawczego, zaplanowanymi na 2 grudnia 1995 roku. Temu wydarzeniu towarzy ⁸⁷⁷ Lien Chan urodził się w 1936 r. W szeregi KMT wstąpił w 1969 r. Profesor nauk politycznych. Był ambasadorem Tajwanu w Salwadorze, piastował stanowisko ministra spraw zagranicznych (1988-1990) oraz gubernatora prowincji Tajwan (1990-1993). Był wiceprezydentem Republiki Chińskiej na Tajwanie (1996-2000), a później przewodniczącym Partii Narodowej (2000-2005). ⁸⁷⁸ Warto zauważyć, że poparło go wówczas aż 82,5% delegatów. Dotychczas szef partii był wybierany przez aklamację. Lee, jako pierwszy, został wybrany w tajnym głosowaniu. Utworzono cztery stanowiska zastępców przewodniczącego, wszystkie objęli zwolennicy prezydenta (Leksykon państw świata’94/95, oprać, zespół pod kier. M.B. Michalika, Wydawnictwo Kronika, Warszawa 1994, s. 109). ⁸⁷⁹ J. Grzywacz, Procesy przemian demokratycznych na Tajwanie, s. 188-189. ⁸⁸⁰ Pojawienie się NP miało znaczenie w związku z przeprowadzanymi po raz pierwszy w historii wyborami na gubernatora prowincji Tajwan oraz burmistrzów Tajpej (nie wybieranego od 1974 r.) i Kaohsiung (nie wybieranego od 1977 r.). W wyborach z 3 grudnia 1994 r. na gubernatora prowincji Tajwan i burmistrza Kaohsiung zwyciężyli kandydaci Kuomintangu, osiągając ogólny wynik 52,5% głosów. DPP uzyskała wynik 39,42% głosów. Jej kandydat Chen Shui-bian zwyciężył w wyborach na stanowisko burmistrza Tajpej. NP dostała zaledwie 7,7% głosów, ale jej kandydat Jaw Shau-kong, zajmując drugie miejsce w rywalizacji o fotel burmistrza Tajpej, zdołał pokonać ówczesnego burmistrza wywodzącego się z KMT, Huang Ta-chou (http://www.cec.gov.tw; http:// www.gio.gov.tw). 318 Rozdział XXI szyła stwarzająca atmosferę zagrożenia demonstracja siły ze strony Chin kontynentalnych, które rozpoczęły manewry wojskowe w Cieśninie Tajwańskiej. Wybory, podobnie jak wcześniejsze, zakończyły się zwycięstwem Partii Nacjonalistycznej⁸⁸¹, pokazały jednak siłę DPP, która stała się autentyczną przeciwwagą dla KMT. Zmiana strategii okazała się skuteczna, odejście od najbardziej radykalnych tez programowych na rzecz umiarkowanych zaowocowało względnie dobrym wynikiem wyborczym. W dniach 22-23 sierpnia 1995 roku odbyła się II sesja XIV Kongresu Narodowego KMT, w czasie której uzgodniono, że reprezentanci partii mogą typować kandydata na urząd prezydenta. Kandydatem KMT na stanowisko prezydenta Republiki Chińskiej IX kadencji został Lee Teng-huej. Przeciwko kandydaturze Lee protestowała opozycja wewnątrzpartyjna, zarzucająca mu odejście od idei Sun Yat-sena, związanie partii z kołami gospodarczymi i jej skorumpowanie, dążenie do niepodległości i nietolerowanie głosów krytyki⁸⁸². Początkowo Lee popierał kandydaturę Lin Yang-kanga, byłego przewodniczącego Yuanu Sprawiedliwości. Później sam zdecydował się jednak na uczestnictwo w wyborach, co wywołało niezadowolenie Lina i jego wystąpienie z Kuomintangu. Lin wystartował w wyborach prezydenckich na własną rękę, chociaż to nie on, ale Lee był najpoważniejszym kandydatem do zwycięstwa w pierwszych powszechnych wyborach prezydenckich. Dotychczasowy prezydent symbolizował reformy ostatnich lat, zarówno w sferze politycznej, jak i gospodarczej, dodatkowo cieszył się dużym poparciem przemysłowców. 20 lipca 1995 roku parlament uchwalił ustawę o wyborze i sposobach odwołania prezydenta⁸⁸³. Ostatecznie zarejestrowano czterech kandydatów. Byli to Lee Teng--huej wraz z Lien Chanem jako kandydatem na wiceprezydenta, rekomendowani przez KMT, niezależny kandydat Lin Yang-kang i Hau Pei-tsun, kandydat DPP Peng Ming-min i Hsie Chang Ting oraz niezależny Chen Lian i Wang Chang-fong. Kampania wyborcza została zdominowana w dużej mierze przez kwestie niepodległości wyspy oraz problem jedności Chin. Wybory prezydenckie odbyły się 23 marca 1996 roku. Reakcją Pekinu na to wydarzenie było ogłoszenie przeprowadzenia prób z pociskami rakietowymi. Ludność ⁸⁸¹ Kuomintang uzyskał 46,06% głosów, co dało mu 85 miejsc w stusześćdziesięcioczterooso-bowym YU. Zwycięstwo było tylko połowiczne, bo po raz pierwszy w historii KMT uzyskał poniżej 50% głosów. Swój stan posiadania KMT zmniejszył z 96 mandatów w 1992 r. Drugie miejsce zajęła DPP z wynikiem 33,17% głosów, co dało jej 54 mandaty. NP uzyskała 12,95% głosów i 21 mandatów (http://www.cec.gov.tw; http://www.gio.gov.tw). ⁸⁸² J. Grzywacz, Procesy przemian demokratycznych na Tajwanie, s. 191. ⁸⁸³ Ustawa mówiła, że partie obecne w parlamencie mogą wystawiać swoich kandydatów, z kolei niezależni kandydaci muszą zebrać podpisy co najmniej 1,5% obywateli uprawnionych do głosowania. Z obawy, że kandydat KMT może nie przekroczyć progu 50%, ustalono, że do wyboru prezydenta będzie wystarczyła względna większość. Ewentualna druga tura wyborów mogłaby wtedy przynieść zwycięstwo kandydatowi z opozycji (ibidem, s. 197). Powstanie systemu ssOielopartyjnego na wyspie (1986-2007)... 319 Tajwanu pierwszy raz w historii wybierała prezydenta w głosowaniu powszechnym. W wyborach zwyciężył bezapelacyjnie dotychczasowy prezydent Lee Teng-huej⁸⁸⁴. Równolegle z wyborami prezydenckimi odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego. Kuomintang nie osiągnął w tych wyborach tego, na co liczył, czyli 2/3 głosów, które uprawniałyby do samodzielnego dokonywania zmian w konstytucji. Co więcej, nie uzyskał nawet 50% głosów⁸⁸⁵. Podczas inauguracji swojej prezydentury 20 maja 1995 roku Lee powiedział: „Wkroczyliśmy w nową erę, w której suwerenność należy do ludu”⁸⁸⁶. Lee podkreślił, że jego zwycięstwo oznacza sukces demokracji i sukces wszystkich obywateli: „My na Tajwanie realizujemy chiński sen. Chińczycy XX wieku walczą o realizację pomyślności, majętności Chin oraz ideału suwerenności powszechnej sformułowanej przez dr. Sun Yatsena. Przez pięćdziesiąt lat tworzyliśmy na terytoriach Tajwanu, Peskadorów, Kinmen i Matsu »cud gospodarczy« i zrealizowaliśmy podziwianą przez świat reformę demokratyczną”⁸⁸⁷. Na Tajwanie w ciągu niespełna dziesięciu lat w pełni zostały ukształtowane mechanizmy i instrumenty pozwalające społeczeństwu świadomie wpływać na polityczną reprezentację. Od początku lat 80. na Tajwanie sukcesywnie rozszerzano katalog uprawnień obywatelskich. Zapisy konstytucyjne wprowadziły wolność prasy, słowa, zebrań i zrzeszeń. Warto też odnotować wprowadzenie państwowego prawa kompensacyjnego, wolnego wyboru obrońcy dla oskarżonego w procesach karnych i podczas dochodzenia oraz reformę administracyjną więziennictwa. Rząd wprowadził również zasadę, że urzędnik chcący pracować na stanowisku publicznym musi zdać odpowiednie egzaminy. Szczegółowe przepisy w tej materii ustala Yuan Egzaminacyjny. Wprowadzone przez niego prawo o neutralności miało służyć stworzeniu całkowicie bezstronnej służby cywilnej. Rozszerzono uprawnienia obywateli, wprowadzając możliwość składania skarg i wniosków. Uzyskali oni także prawo do inicjowania dochodzeń sądowych. Powszechne jest składanie skarg i wniosków przed Yuanem Legislacyjnym, Yuanem Wykonawczym oraz urzędem prezydenta. Zmiana artykułu 100 k.k. ograniczyła znaczenie terminu „rebelia” do rzeczywistego zaangażowania w obalenie rządu. Artykuł ten umożliwia swobodne wypowiadanie się o niepodległości wyspy. W ustawie zasadniczej pojawiło się wiele zapisów regulujących ochronę praw ekonomicznych i socjalnych. W dziedzinie edukacji i kultury konstytucja gwarantuje możliwość otrzymania wykształcenia, ochronę prawa do nauczania "M Lee uzyskał 54% poparcia. Drugie miejsce zajął Peng Ming-min (21,13%). Na dalszych miejscach uplasowali się: kandydat NP, Lin Yang-kan (14,9%), oraz Chen Lian (10%). Frekwencja wyborcza wyniosła 76% (http://www.cec.gov.tw; http://www.gio.gov.tw). ⁸⁸⁵ Jego poparcie wyniosło 49,68%, co dało 183 mandaty w trzystutrzydziestoczteroosobowym ZN. Pozostałe partie, DPP i NP, uzyskały odpowiednio 29,85% głosów (99 mandatów) i 13,67% głosów (47 mandatów). Na resztę kandydatów oddano ogółem 6,8% głosów (5 mandatów). Zob. ibidem. ⁸⁸⁶ Lee Teng-hui, Road to democracy. Taiwan’s Pursuit of Identity, PHP Institute, Inc., Japan 1999, s. 60. ⁸⁸⁷ Ibidem, s. 197-198. 320 Rozdział XXI i pisania. Edukacja i kultura należą do dziedzin od lat najlepiej finansowanych z budżetu państwa. Ważnym wydarzeniem świadczącym o zmianie nastrojów w najnowszej historii było wyrażenie przez rząd żalu za incydent z 28 lutego 1947 roku, w czasie którego śmierć poniosło wielu mieszkańców wyspy. Dzień 28 marca ustanowiono dniem narodowym upamiętniającym śmierć ofiar z 1947 roku. 23 lutego 1997 roku ustalono, że dzień 28 lutego stanie się świętem państwowym. Kolejnym etapem dokonywanych zmian systemowych była zorganizowana przez rząd w grudniu 1996 roku Konferencja Poświęcona Rozwojowi Narodowemu. Osiągnięto porozumienie w wielu kwestiach ważnych z punktu widzenia rozwoju demokracji na wyspie⁸⁸⁸. W połowie lat 90. Tajwan przystąpił na arenie międzynarodowej do ofensywy dyplomatycznej mającej na celu wzmocnienie jego pozycji względem władz ChRL. W lipcu 1994 roku rząd tajwański wydał dokument programowy Stosunki między obiema stronami Cieśniny Tajwańskiej, w którym czytamy: „Pojęcie »jednych Chin« odnosi się do Chin jako historycznej, geograficznej, kulturowej i rasowej jednostki (entity). Podział Chin na terytoria zarządzane przez dwa rządy po każdej ze stron Cieśniny Tajwańskiej jest zjawiskiem czasowym i przejściowym w historii Chin, a wspólne wysiłki obu stron w sposób nieunikniony wprowadzą znowu Chiny na drogę zjednoczenia [...] Rząd Republiki Chińskiej zajmuje zdecydowane stanowisko, broniąc koncepcji »jednych Chin«, a jest przeciwny koncepcjom »dwojga Chin« lub też »jednych Chin i jednego Tajwanu«. Równocześnie jednak, biorąc pod uwagę, że podział na dwie części podzielone przez Cieśninę Tajwańską jest faktem politycznym oraz historycznym, Rząd Republiki Chińskiej także utrzymuje, że obydwie strony powinny być w pełni świadome, iż każda z nich sprawuje jurysdykcję w stosunku do jej terytorium i że powinny one współistnieć jako dwa podmioty prawne (legał entities) na arenie międzynarodowej. Co się zaś tyczy ich stosunków wzajemnych, są to stosunki dwu oddzielnych terytoriów jednych Chin, a w konsekwencji mają one naturę »wewnętrznych« czy też »wewnątrzchińskich« [...] Przyjmując założenie »jednych Chin a dwu równorzędnych podmiotów politycznych« dla określenia stosunków między obu stronami w Cieśninie Tajwańskiej, Rząd Republiki Chińskiej ma nadzieję, że stosunki te będą się rozwijały w kierunku pokojowym, pragmatycz ⁸⁸⁸ Zwiększono uprawnienia głowy państwa, prezydent uzyskał możliwość powoływania premiera bez zatwierdzenia władzy prawodawczej oraz prawo do rozwiązywania parlamentu. Ustalono, że struktura i działanie rządu prowincjonalnego zostaną usprawnione, a wszystkie wybory szczebla prowincjonalnego zostaną zawieszone. Osiągnięto porozumienie pomiędzy KMT, DPP i NP w kwestii statusu Republiki Chińskiej na Tajwanie. Ustalono, że Republika Chińska jest suwerenną jednostką od 1912 r. Po utworzeniu ChRL obszary po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej stały się odrębnymi jednostkami politycznymi. Stosunki ChRL i Republiki Chińskiej powinny być więc postrzegane jako międzynarodowe, a nie jako stosunki pomiędzy rządami, centralnym na kontynencie i lokalnym na Tajwanie. Pruszono również kwestie reformy systemu sądownictwa, w celu podniesienia wiarygodności wymiaru sprawiedliwości, oraz wzmocnienia autorytetu rządu (G. Yoong-kuang, op. cit., s. 38-40). PoxOslanie systemu \Oieloparbfjnego na wyspie (1986-2007)... 321 nym i racjonalnym. Władze w Pekinie powinny uświadomić sobie, że jest to najwłaściwsza droga dla dążeń ku zjednoczeniu Chin [...] Podział Chin pod władzą dwu rządów jest wielkim nieszczęściem dla ludu chińskiego, choć w mniejszym stopniu dla Chińczyków na Tajwanie”⁸⁸⁹. Władze tajwańskie podjęły działania na rzecz uzyskania miejsca w strukturach Organizacji Narodów Zjednoczonych, powołując się na przykład Republiki Federalnej Niemiec i Niemieckiej Republiki Demokratycznej, które przez długi czas funkcjonowały jako dwie oddzielne jednostki państwowe w ramach tej organizacji. Pragmatyczna polityka zagraniczna miała na celu pozyskać jak najwięcej sojuszników dla tej sprawy na arenie międzynarodowej. Przez długi czas działania tego typu określano mianem „dyplomacji dolarowej”. W zamian za poparcie politycznych dążeń Tajwanu poszczególne państwa uzyskiwały pomoc finansową i gospodarczą. Głównym obszarem zainteresowań Tajwanu była Azja Południowo-Wschodnia, choć oczywiście nie pomijano pozostałych kontynentów. Nazywano to polityką „golfową” lub „wakacyjną”. Prezydent Lee i premier Lien Chan odbyli w 1994 roku podróże, albo raczej „wizyty wakacyjne”, do wielu państw regionu, m.in. do Indonezji i Tajlandii. W kwietniu 1995 roku prezydent Lee Teng-huej zażądał od społeczności międzynarodowej, by uznała jego rząd za podmiot międzynarodowy. Potwierdził gotowość podjęcia rozmów na temat przyszłego zjednoczenia Chin na określonych warunkach. Podstawą powinno być uznanie przez władze ChRL faktu istnienia dwóch niezależnych jednostek państwowych. 8 kwietnia 1995 roku prezydent Lee przedstawił sześciopunktowy program rozwoju stosunków między Tajwanem i ChRL oraz usuwania różnić dzielących kontynent i wyspę⁸⁹⁰. 20 czerwca 1995 roku władze w Pekinie odroczyły na czas nieokreślony drugą rundę rozmów z przedstawicielami Tajwanu. Stanowisko władz komunistycznych było odpowiedzią na wizytę prezydenta Lee Teng-hueja w Stanach Zjednoczonych. 22 maja administracja Billa Clintona wydała mu wizę wjazdową. „Prywatna” wizyta Lee, która odbyła się w czerwcu, miała dla niego duże znaczenie, zważywszy na fakt, że rok wcześniej odmówiono mu wizy do USA. Kulminacyjnym punktem wizyty był odczyt na Uniwersytecie Cornell w stanie Nowy York w dniu 9 czerwca. Prezydent miał wykład na temat przebiegu i rozwoju procesu demokratycznego na wyspie oraz dążeń Tajwanu do pozyskiwania coraz szerszego poparcia międzynarodowego. J.F. Cooper, Words across the Taiwan Strait: A Critique of Beijing’s „White Paper" on China’s Reunification, University Press of America, Lanham, Md. 1995, s. 125, [za:] Tajwan w stosunkach międzynarodowych, s. 47. ⁸⁹⁰ Propozycje dotyczyły następujących zagadnień: „prowadzenia procesu zjednoczenia Chin w oparciu o sytuację rzeczywistą, uwzględniając istnienie dwóch odrębnych rządów; wzmocnienia dwustronnej wymiany w oparciu o wspólną chińską kulturę; popierania handlu i stosunków gospodarczych celem rozwijania obopólnie korzystnych i wzajemnie uzupełniających się związków; zapewnienia, że obie strony należą do organizacji międzynarodowych na równych prawach oraz tego, że przywódcy obu stron będą się spotykać na neutralnym gruncie; stosowania się do zasady rozwiązywania wszelkich sporów na drodze pokojowej, oraz wspólnego strzeżenia dobrobytu oraz popierania demokracji w Hongkongu i Makau” (Republika Chińska w zarysie, Taipei 1999, s. 23-24). 322 Rozdział KKI Podróż tę można było traktować jako część prowadzonej przez Tajwan polityki uniezależniania się od wpływów Chin kontynentalnych. Miały temu służyć także inne działania przywódców tajwańskich na arenie międzynarodowej. Prezydent Lee odwiedził wcześniej Amerykę Łacińską oraz państwa arabskie. Z jego ust padły wówczas ważne słowa: „Niezależnie od tego, czy politykę tę nazwiemy dyplomacją wakacyjną czy też dyplomacją gry w golfa, musimy pilnować, by piłka była w grze. W przeciwnym razie czeka nas fatalna przyszłość”⁸⁹¹. Na odroczenie rozmów chińsko-tajwańskich z pewnością miały wpływ także wizyty premiera Lien Chana w Europie. Gościł on w Austrii, na Węgrzech oraz w Czechach. W Pradze premier Tajwanu został przyjęty przez prezydenta Czech, Vaclava Havla. Pod koniec lipca 1995 roku prezydent Lee wystąpił z apelem o uznanie suwerenności władz Tajwanu. 28 lipca w wystąpieniu przed deputowanymi do parlamentu zasugerował, iż należałoby przedyskutować kwestię własnego programu nuklearnego. Już w 1988 roku Tajwan miał gotowy plan rozwoju nuklearnego, jednak musiał z niego zrezygnować pod wpływem presji opinii międzynarodowej. ChRL zawsze ostro wyrażała sprzeciw wobec planów dotyczących rozwoju programu atomowego na wyspie. W 1980 roku Pekin oświadczył, że w razie uzyskania przez Tajwan broni jądrowej wyspa musi liczyć się z chińską interwencją. W opinii rządzących broń atomowa miała służyć do obrony własnego terytorium. Warto zaznaczyć, że Tajwan jest sygnatariuszem Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. Raport Generalnego Biura Obrachunkowego Impact ofChinas Military Moder-nization in the Pacific Region podawał, iż stan liczebny sił zbrojnych dla ChRL i Tajwanu wynosił w 1995 roku odpowiednio 3030 tys. i 442 tys.⁸⁹². Pomimo tak dużych dysproporcji należy odnotować, że Tajwan posiadał znacznie bardziej zaawansowany sprzęt wojskowy aniżeli ChRL, korzystał z najnowszych technologii dostarczanych przez Stany Zjednoczone i Francję. Pekin w rozmowach z Tajpej nie zrezygnował ze swojej dotychczasowej strategii. Posługiwanie się groźbami i próby zastraszenia rodziły duże obawy wśród społeczeństwa tajwańskiego. Niezależny deputowany Chen Mao-sung tak określał postępowanie władz chińskich wobec Tajwanu: „Wyobraź sobie bardzo piękną dziewczynę, której grozi mężczyzna z pistoletem upierający się, że chce ją poślubić. Tak samo reżim ChRL chce zjednoczenia z nami”⁸⁹³. W 1997 roku wraz z przejęciem Hongkongu przez Chiny pojawiły się spekulacje na temat możliwości zjednoczenia Tajwanu z ChRL zgodnie z formułą Deng Xia-opinga „jedno państwo, dwa systemy”. Władze na wyspie wskazywały, że Tajwan posiada wszelkie uprawnienia do tego, by być postrzeganym jako suwerenne państwo, z uczestnictwem w organizacjach międzynarodowych i utrzymywaniem normalnych stosunków dyplomatycznych z innymi krajami włączenie. Przywódcy Tajwanu ⁸,¹ „Rzeczpospolita” 1995, 9 VI. ⁸⁹² Raport Generalnego Biura Obrachunkowego Impact of Chinas Military Modernization in the Pacific Region, czerwiec 1995, [za:] Z. Brzeziński, Wielka szachownica, s. 158. ⁸⁹³ „L’Express” 1997, 17 VII. Powstanie systemu 'dielopartyjnego na wyspie ( 1986-2007)... 323 powoływali się tu na art. 1 Konwencji o prawach i obowiązkach państw z Montevideo z 1933 roku, która wymieniała atrybuty, które musi posiadać państwo, tj. ludność, terytorium, rząd oraz zdolność zawierania stosunków z innymi państwami⁸⁹⁴. We współczesnym rozumieniu państwa jako systemu społecznego należy wziąć pod uwagę różne elementy. Władysław Szostak zwracał uwagę na te, które są charakterystyczne dla współczesnych państw: porządek społeczny (polityczny, państwowy), który określa uporządkowanie zachowań ludzi wewnątrz państwa; nadrzędna władza państwowa, która porządkuje działania ludzi, organizuje ludzi, czyli wszystkich mieszkańców terytorium określonego granicami państwa, a jej charakter decyduje, czy ludność określa się mianem poddanych czy obywateli. Kolejnym ważnym elementem jest terytorium. Granice państwa wyznaczają zasięg oddziaływania władzy państwowej. Cała społeczność przebywająca w obrębie tego terytorium podlega owej władzy. Niezwykle istotnym elementem jest suwerenność, czyli prowadzenie polityki w sposób niezależny. Tym samym państwo nie może podlegać władzy innego państwa. Władza państwowa „wykonuje niepodzielne zwierzchnictwo nad terytorium państwa”⁸⁹⁵. Wymienione czynniki charakterystyczne dla współczesnych państw można odnieść do Tajwanu. Wskutek polityki ChRL, wykluczającej możliwość utrzymywania stosunków dyplomatycznych jednocześnie z Pekinem i Tajpej, w grudniu 1999 roku Tajwan utrzymywał pełne stosunki dyplomatyczne zaledwie z 29 państwami. W tym gronie przeważały jednak takie kraje, których znaczenie we współczesnym świecie było stosunkowo niewielkie. Pomimo iż w sferze politycznej wzajemne relacje pomiędzy Tajwanem a innymi państwami napotykały opór, w dziedzinie szeroko pojętej ekonomii i kultury kontakty rozwijały się bardzo dobrze⁸⁹⁶. Obecnie biura tajwańskie znajdują się w stolicach poszczególnych krajów, jak i w miastach stanowiących ważne ośrodki handlowe. Placówki te funkcjonują pod takimi nazwami, jak: Taipei Representative Office, Taipei Economic and Cultural Office, Trade Mission of the Republic of China. Pomimo tej różnorodności w nazewnictwie biura te faktycznie sprawują podobne funkcje, pełniąc rolę quasi-ambasad lub konsulatów. Za ich pośrednictwem jest rozwijana współpraca w zakresie handlu, kultury i nauki. Tajwan dla większości państw jest atrakcyjnym partnerem gospodarczym, dlatego stworzono odpowiednie kanały kontaktowe, które nie naruszają stosunków z Pekinem. Dla przywódców komunistycznych z kontynentu Tajwan stanowi jedną w wielu chińskich prowincji. Już dzień po przejęciu Hongkongu prezydent ChRL Jiang Zemin zaapelował do Tajwanu, by poczynić „konkretne kroki” w kierunku unifikacji⁸⁹⁷, ⁸⁹⁴ Taipei-Washington Relations and the ROC’s Pragmatic Diplomacy, Questions and Answers, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1997, s. 1. ⁸⁹⁵ W. Szostak, op. cit., s. 19-20. ⁸⁹⁶ Do grudnia 1999 r. Republika Chińska otworzyła 98 placówek przedstawicielskich w 63 krajach, które oficjalnie odmawiają uznania dyplomatycznego władzom w Tajpej (Republika Chińska w zarysie, Taipei 2000, s. 18; http://www.mofa.gov.tw). ⁸⁹⁷ „The Charlotte Observer” 1997, 3 VII. 324 Rozdział KNI powtarzając zasadę „jedno państwo, dwa systemy”. Zaapelował do władz w Tajpej, by te rozważyły przykład Makau i Hongkongu. ChRL zaoferowała umowę „Hongkong plus”, zakładającą, że Tajwan zachowałby obecny system polityczny, wojsko i wice-prezydenturę⁸⁹⁸. Propozycja ta nie znalazła szerszego uznania na wyspie. Podkreślano, że stosowanie analogii do Hongkongu jest nieporozumieniem. Wskazywano, że Hongkong, w przeciwieństwie do Tajwanu, nigdy nie miał wybieranych organów państwowych, był jednocześnie zwykłą kolonią brytyjską. Przez prawie 50 lat w Chinach funkcjonowały dwie odrębne jednostki polityczne. W wywiadzie dla „Die Zeit” premier Lien Chan powiedział, że suwerenność nie może być przedmiotem dyskusji. Republika Chińska jest suwerennym krajem i dlatego nie można tej suwerenności negocjować. Odrzucił jednocześnie formułę Deng Xiaopinga. Na pytanie, czy model tajwański stanowi alternatywę dla modelu komunistycznego, odpowiedział, że Tajwan pokazuje całemu światu, iż Chińczycy mogą mieć demokratyczny rząd. Tajwan stanowi przykład dla komunistów, próbujących przekonać świat, że demokracja i zachodni sposób myślenia są sprzeczne z chińskim porządkiem społecznym. Premier, dostrzegając zależność między rozwojem gospodarczym i demokracją, wyraził nadzieję, że Chiny się zdemokratyzują. Na pytanie, czy wiek XXI będzie wiekiem Chin, Lien Chan odparł twierdząco, jednak zaznaczył, iż pojęcia „Chiny” nie można utożsamiać z ChRL, chociaż jest to dążenie Pekinu. Chiny są podzielone. Być może zjednoczenie nadejdzie, ale na razie jeszcze to nie nastąpiło. Lien Chan podkreślił, że Tajwan nie toleruje prób siłowego rozwiązania tej kwestii przez Pekin⁸⁹⁹. Zdaniem prezydenta Lee Teng-hueja zmiany w Chinach powinny nastąpić w wielu dziedzinach, wymieniał konieczność powolnego demokratyzowania Chin. Według niego rząd powinien podlegać kontroli prawnej. Zmiany strukturalne również są konieczne. Powinny one być długoterminowe, a nie dokonywane skokowo. Pekin powinien uregulować także stosunki z sąsiadami, w tym z Tajwanem. Polityka Tajwanu mogłaby ulec zmianie, gdyby Pekin zaprzestał ataków oraz przedsięwziął kroki w celu likwidacji sprzeczności. Lee Teng-huej zwrócił uwagę, że nie można ignorować systemu na kontynencie, trzeba stworzyć nowe płaszczyzny współpracy, jednak barierą pozostaje wojownicze nastawienie polityków ChRL. Główną przeszkodą jest hasło „jedne Chiny”. ChRL dąży do inkorporacji Tajwanu do tej wielkiej struktury, określanej mianem „jednych Chin”. Lee podkreślał konieczność prowadzenia dialogu i rozwijania współpracy przez cieśninę. Proces zjednoczeniowy wymaga zatem czasu i cierpliwości⁹⁰⁰. Wiceprezydent Lien Chan w wywiadzie dla CNN powiedział, że w Wytycznych... z 1991 roku władze Tajwanu przewidziały trzy fazy zjednoczenia Chin. Wyraził wówczas wiarę w to, że budowa zaufania i rozwój wymiany na wielu płaszczyznach ⁸⁹⁸ „The Journal of Commerce” 1997, 23 VI. ⁸⁹⁹ Premier Lien was interviewed by Dr. Gabriele Venzky, In Their Heatrts They Are Free, „Die Zeit” 1997, 2 V. ⁹⁰⁰ Lee Teng-hui, op. cit., s. 116-122. Powstanie systemu s>Oieloparb?jnego na ^spie (1986-2007)... 325 z ChRL pozwoli przejść do fazy wzajemnych konsultacji i w przyszłości do politycznej unifikacji. Lienowi nie chodziło tylko o zjednoczenie w sensie terytorialnym. Chiny powinny być zjednoczone w oparciu o takie zasady, jak wolność, demokracja, pomyślność. Lien Chan zaznaczył, że trzyma się zasady jednego kraju z dobrym systemem rządowym, a nie zasady jednego państwa z dwoma systemami⁹⁰¹. Chiny kontynentalne postrzegały przejęcie Hongkongu jako pewien etap, kończący chiński „wiek upokorzenia”, zapoczątkowany przegraną w wojnie opiumowej z zagranicznymi mocarstwami. Przejmując zwierzchnictwo nad Hongkongiem, władze chińskie podjęły próby przejęcia Tajwanu na podobnych zasadach. Nie dostrzegano odmienności tych obszarów. Jeden z wyższych urzędników Tajwanu prowadzących negocjacje z kontynentem (SEF), Lee Ching-ping, określił to w ten sposób: „Hongkong był brytyjską kolonią, tamta społeczność nie miała szansy powiedzieć Pekinowi - nie. [... ] My mamy prawo i siłę, żeby powiedzieć - nie”⁹⁰² ⁹⁰³. Negocjacje z władzami Chin kontynentalnych podzieliły społeczeństwo tajwańskie⁹⁰¹. Zwolennicy Kuomintangu w większości popierali proces zjednoczeniowy. W okresie prezydentury Lee w partii zaczęto głosić hasła, że Tajwan jest częścią Chin, ale nie Chińskiej Republiki Ludowej. Wszyscy politycy na Tajwanie podkreślali ciągłość Republiki Chińskiej istniejącej nieprzerwanie od 1912 roku. Inną niż KMT wizję przyszłości Tajwanu prezentowała Demokratyczna Partia Postępu, opowiadająca się za budową niepodległego Tajwanu. Przedstawiciel tej partii, Tsai Ming-hsien, mówił: „Tajwan jest Tajwanem, a Chiny są Chinami. Są tylko jedne Chiny i jeden Tajwan”⁹⁰⁴. DPP stała od początku na stanowisku, że istnieją dwa odrębne organizmy polityczne i gospodarcze, zatem dyskusja o zjednoczeniu nie ma większego sensu. W lutym 1998 roku władze Pekinu przesłały do Tajpej oficjalny list, w którym wyrażały zgodę na wznowienie przerwanych trzy lata wcześniej negocjacji. W kwietniu przedstawiciele SEF spotkali się ze swymi odpowiednikami z ARATS w Pekinie. Osiągnięto wówczas porozumienie w sprawie wszczęcia na nowo konsultacji przez ⁹⁰¹ B. Shaw, Live Interview of ROC Vice President Lien Chan, CNN, 30 VI 1997, [w:] After Hong Kong: Whither Taiwan?, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1998, s. 33-35. ⁹⁰² „Time” 1997, 7 VII. ⁹⁰³ Badania opinii publicznej zlecone przez MAC w czerwcu 1999 r. wskazały, że 36% respondentów popierało podejmowane przez władze kroki prowadzące do odprężenia w wymianie przez cieśninę, 15,6% respondentów wskazywało, że proces ten przebiega zbyt szybko, a 13,1% - że za wolno. W analogicznych badaniach z października 1999 r. wyniki przedstawiały się następująco: 39,7% respondentów określiło przebieg procesu jako właściwy, 15,1%, że przebiega on za szybko, a 11,3%, że za wolno. Zmiany odnotowano w badaniach przeprowadzonych w lutym 2000 r. (50,9% respondentów określiło, że proces postępuje właściwie, 8,8%, że za szybko i 21,9%, że za wolno). W badaniach z czerwca 2000 r. uzyskano odpowiednio następujące wyniki: 42%, 9,9%, 16,1%. W dodatku 75,1% zgadzało się warunkowo otworzyć bezpośrednie powiązania transportowe, bezwarunkowo zgodę wyraziło 13,1%, a tylko 0,5% zasugerowało, że rząd nie powinien otwierać takich powiązań (0,4% powiedziało, że to zależy od sytuacji). Zob. http://www.gio.gov.tw ⁹⁰⁴ „MF Dnes” 1997, 26 VI. 326 Rozdział KKI cieśninę. W tym samym miesiącu w Pekinie gościł prezydent USA Bill Clinton. Wyraził on wówczas swoje poparcie dla wznowionych negocjacji. Jednocześnie zaznaczył, że istnieją tylko jedne Chiny i formuła „trzech nie” nadal obowiązuje. Deklaracja Clintona spotkała się z pozytywnym przyjęciem w Pekinie, który złagodził swe twarde do tej pory stanowisko, wyrażając zgodę na wizytę prezesa SEF Koo Chen-fu w Chinach. Od 1949 roku, kiedy to Chiny zostały podzielone, nie było jeszcze na kontynencie negocjatorów tej rangi. Dwunastoosobowa delegacja pod przewodnictwem Koo Chen-fu, która przybyła do Chin w październiku, odwiedziła Szanghaj i Pekin. Ich partnerami w rozmowach byli negocjatorzy z ARATS z Wang Daohanem na czele. W czasie pobytu w Chinach Koo Chen-fu spotkał się także z prezydentem ChRL Jiang Zeminem, wicepremierem Qian Qichenem oraz dyrektorem Biura ds. Tajwanu przy Radzie Państwa Chen Yunlinem. W czasie spotkania w Szanghaju Koo Chen-fu i Wang Daohan osiągnęli porozumienie w sprawie zacieśnienia wzajemnych kontaktów. Wang wyraził zgodę na wizytę na Tajwanie w odpowiednim czasie. Podkreślono, że wymiana powinna być rozwijana na wielu płaszczyznach. Ustalono powołanie organizacji zajmujących się takimi sprawami, jak ochrona własności i bezpieczeństwo osobiste podróżujących obu stron. Mimo zgody w wielu kwestiach zabrakło jej w sprawach najważniejszych. Najtrudniejsze wciąż pozostało zdefiniowanie terminu „jedne Chiny”. Władze ChRL nie mogły pogodzić się tezą Tajwanu o istnieniu dwóch oddzielnych rządów. Co więcej, Pekin odmawiał w dalszym ciągu wyrzeczenia się użycia siły militarnej w celu zjednoczenia wyspy z kontynentem. Wiele kontrowersji w Pekinie wzbudziły wypowiedzi Lee Teng-hueja z końca lat 90., kiedy to określił on nowe zasady stosunków chińsko-tajwańskich. 9 lipca 1999 roku, w wywiadzie dla niemieckiej stacji radiowej „Deutsche Welle”, Lee Teng-huej scharakteryzował wzajemne stosunki jako „specjalne relacje pomiędzy państwami” (special state-to-state relationship). Prezydent przypomniał, że w 1991 roku Tajwan przestał rozciągać swą suwerenność nad całym kontynentem. Zaznaczył, że tak długo, jak Pekin i Tajpej utrzymywały, iż Tajwan jest częścią Chin, tak długo ChRL, Tajwan i USA mogły prowadzić politykę „jednych Chin”. Lee przypomniał, że poprawki konstytucyjne z 1991 roku (art. 10 Dodatkowych artykułów, obecnie art. 11) ograniczyły obowiązywanie konstytucji do terytorium Tajwanu oraz uznały legitymizację rządów ChRL na kontynencie. Jednocześnie Dodatkowe artykuły (art. 1-4) nakazywały, by członkowie Yuanu Legislacyjnego i Zgromadzenia Narodowego byli wybierani tylko z terytorium Tajwanu. Charakteryzowanie Tajwanu przez władze na kontynencie jako „zbuntowanej prowincji” miało być zdaniem Lee niewłaściwe z historycznego i prawnego punktu widzenia. Prezydent postulował działania na rzecz zwiększania wzajemnej wymiany, promocji dialogu i konsultacji. Jednocześnie zaznaczył, że Tajwan będzie kontynuował rozwijanie wartości demokratycznych i dbał o rozwój gospodarczy i rozszerzanie kontaktów ze społecznością międzynarodową. Po raz kolejny prezydent podkreślił, że Tajwan jest suwerenny i stosowanie analogii do Hongkongu i Macau, które były koloniami, Powstanie systemu \Oieloparb?jnego na ^spie (1986-2007)... 327 jest nieporozumieniem. Lee wyrażał nadzieję, iż doświadczenia Tajwanu mogą posłużyć jako katalizator modernizacji i demokratyzacji Chin kontynentalnych⁹⁰⁵. Odpowiedzią Pekinu na propozycję szerszego dialogu było jedynie żądanie wycofania zasady „specjalnych relacji między państwami” i zaakceptowanie przez Taj-pej formuły „jednych Chin”. Koncepcja Lee nie znalazła uznania w oczach przywódców ChRL. „The Economist” napisał wówczas, że jeśli Chiny chcą nakłonić Tajwan do zjednoczenia, to muszą zdobyć poparcie społeczeństwa Tajwanu. Ówczesne zachowanie ChRL było demonstracją, jak nie należy tego robić⁹⁰⁶. Od maja do lipca 1997 roku na Tajwanie trwały prace nad kolejnymi zmianami w konstytucji. 18 lipca 1997 roku Zgromadzenie Narodowe przyjęło nowe poprawki, prezydent podpisał je trzy dni później. Miały one na celu wzmocnienie rządu centralnego i zwiększenie efektywności administracji⁹⁰⁷. 9 listopada 1997 roku odbyły się wybory do władz lokalnych Tajwanu. Po raz pierwszy w historii KMT poniósł porażkę, a zwycięstwo odniosła DPP, która uzyskała aż 12 spośród 23 urzędów we władzach lokalnych. Kuomintang wygrał zaledwie w ośmiu powiatach. Kandydaci niezależni zwyciężyli w trzech pozostałych⁹⁰⁸. Wybory lokalne stanowiły wstęp do wyborów parlamentarnych, które zaplanowano na grudzień następnego roku. Zwyciężył w nich Kuomintang. Swoją silną pozycję potwierdziła także Demokratyczna Partia Postępu⁹⁰⁹. Warto dodać, że kandydaci tej partii zwyciężyli wcześniej w wyborach na stanowiska burmistrzów Tajpej i Kaohsiung. ⁹⁰⁵ Responses to Questions Submitted by Deutsche Welle (Voice of Germany) Lee Teng-hui, [w:] Getting Real, International Media Perspectives on the Special State-to-state Relationship Beetwen the ROC and the PRC, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1999, s. 26-33. ⁹⁰⁶ „The Economist” 1999, 24 VII. ⁹⁰⁷ Zmiany odnosiły się do Artykułów dodatkowych. Obecnie jest ich 11. Zreorganizowano Tajwański Rząd Prowincjonalny, wybory powszechne na gubernatora prowincji i członków Tajwańskiego Zgromadzenia Prowincji zostały odroczone, prezydent uzyskał prawo mianowania w miejsce TZP dziewięcioosobowej rady. Na mocy zmian konstytucyjnych prezydent bezpośrednio powołuje premiera, bez zgody Yuanu Ustawodawczego. Uchwalono, że rezolucja dotycząca impeachmentu prezydenta i wiceprezydenta nie będzie dłużej inicjowana przez Yuan Kontroli, lecz przez Yuan Ustawodawczy. Legislatura zyskała także moc prawną do uchwalania wotum nieufności dla premiera. Prezydent zyskał uprawnienia do rozwiązania Yuanu Legislacyjnego, gdyby premier został zmuszony do dymisji. Ustalono ponadto, że budżet na cele naukowe, edukacyjne i kulturalne, w szczególności „obowiązkowy budżet edukacyjny”, będzie miał priorytetowe znaczenie. ⁹⁰⁸ F. Buks, Wybory do władz lokalnych Tajwanu, „Azja - Pacyfik. Społeczeństwo - Polityka -Gospodarka” (Toruń) 1998,1.1, s. 249. ⁹⁰⁹ Kuomintang uzyskał 46,43% głosów, co dało mu 123 mandaty w dwustudwudziestopię-cioosobowym YU. Drugie miejsce zajęła DPP z wynikiem 29,56% (70 mandatów). Był to rezultat nieco słabszy niż trzy lata wcześniej, kiedy DPP uzyskała poparcie ponad 30% społeczeństwa. Swojego stanu posiadania z poprzednich wyborów parlamentarnych nie utrzymała także NP, z 21 mandatów pozostało jej zaledwie 11, głosowało na nią 7,06% wyborców. Na kandydatów niezależnych oddano łącznie 16,95% głosów (co dało 21 mandatów). Zob. http://www.cec.gov.tw; http:// www.gio.gov.tw. 328 Rozdział KKI W 2000 roku na Tajwanie odbyły się drugie w historii bezpośrednie wybory głowy państwa. Lee wcześniej wycofał się z kandydowania w wyborach. Podsumowując okres ostatnich dziesięciu lat, należy podkreślić rolę, jaką odegrał on w budowie ładu demokratycznego na Tajwanie. Pierwszym krokiem, który miał zbliżać do siebie ludzi, było propagowanie przez prezydenta pojęcia „nowego Tajwańczyka” (new Taiwanese). Jego zdaniem każdy mieszkaniec wyspy powinien być postrzegany jako nowy Tajwańczyk, bez względu na to, kiedy na nią przybył. Wszyscy zatem są władcami tej wyspy, gdyż każdy miał swój wkład w jej rozwój. W sierpniu 1995 roku, po zatwierdzeniu przez KMT na kandydata w wyborach prezydenckich, Lee powiedział, że jako przywódca państwa podtrzymuje ideał suwerenności powszechnej. Podkreślił, że zwolennikiem tej tezy był również dr Sun Yatsen. Dostrzegł jednak, iż w społeczeństwie nie ma jeszcze pełnego zrozumienia dla terminu „społeczność symbiotyczna” (symbiotic commimity). Tajwan to społeczność imigrantów. Zdecydowana część ludności, z wyjątkiem tych, którzy przybyli tu w czasach starożytnych, pochodzi z kontynentu. Prezydent zaproponował zatem koncepcję „nowego Tajwańczyka”, zaznaczając jednocześnie, iż istnieje nierozerwalny związek z Chinami poprzez wspólne dziedzictwo kulturowe. W związku z tym nie można zapominać o ideale zjednoczonych Chin⁹¹⁰. Lee wprowadził nowe pojęcie w celu eliminacji istniejących różnic, nadal żywych w świadomości społecznej. Budowa ładu demokratycznego na Tajwanie miała jednoczyć naród. W październiku 1998 roku Lee powiedział, że nie jest ważne, kiedy ktoś przybył na wyspę. Istotne jest to, że wszyscy mają równy wkład w jej rozwój i wszyscy ponoszą odpowiedzialność za jej przyszłość. Tajwan charakteryzuje duża zdolność do asymilacji nowych wzorów kulturowych i przyswajania ich w zgodzie z tradycyjnymi wartościami. Profesor Samuel Huntington, porównując systemy ustrojowe Tajwanu i Singapuru, powiedział, że po śmierci Lee demokracja na Tajwanie będzie prawie na pewno trwała, podczas gdy w Singapurze śmierć Lee Kuan Yewa może spowodować upadek tamtego systemu politycznego⁹¹¹. Wraz z odejściem Lee zakończył się definitywnie okres dominacji jednej partii. Na przełomie wieków na Tajwanie można już było obserwować prawdziwą polityczną grę pomiędzy wieloma ośrodkami walczącymi o wpływy wyborców. W wyborach prezydenckich 18 marca 2000 roku wystartowało pięciu kandydatów. Partię Narodową reprezentowali Lien Chan i Vincent Siew. Kandydatami DPP zostali Chen Shui-bian wraz z Hsiu Lien (Anette Lii). W wyborach wzięli udział także kandydaci niezależni: James Soong wraz z Chang Chau-hsiungiem oraz Hsu Hsin--liang z Chu Hui-liang. NP reprezentowali Li Ao oraz Fung Hu-hsiang. Wybory, pomimo gróźb i zarządzonej na kontynencie przez Jiang Zemina mobilizacji, miały spokojny przebieg. Zgodnie z przewidywaniami wybory przyniosły zwycię ⁹¹⁰ Lee Teng-hui, op. cit., s. 60-61. ⁹¹¹ Ibidem, s. 218-219. Powstanie systemu 'sOielopart'Jjnego na ^spie (1986-2007)... 329 stwo Chen Shui-bianowi i Anette Lii⁹¹². Klęskę poniósł kandydat Kuomintangu⁹¹³. Partia opozycyjna przejęła najważniejszy urząd w państwie, w październiku stanowisko premiera objął także przedstawiciel DPP, Chang Chun-hsiung. Wybory prezydenckie były sukcesem nie tylko Chena, lecz także Jamesa Soon-ga. Partia założona przez niego w 2000 roku stała się trzecią największą siłą polityczną na Tajwanie. Utworzenie Partii „Naród Pierwszy” (PNP) zmieniło układ sił w Yuanie Ustawodawczym⁹¹⁴. Na Tajwanie dominowały w latach 90. dwie partie, KMT i DPP⁹¹⁵. Trzecia siła, w postaci NP, okazała się tworem niezbyt trwałym, szybko jej miejsce zajęła PNP, pod przewodnictwem popularnego Jamesa Soonga, byłego członka KMT. W kwietniu 2000 roku w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych było zarejestrowanych 91 partii politycznych, jednak ich wpływ na życie polityczne był stosunkowo niewielki⁹¹⁶, faktycznie dominowały dwie duże partie. Po zwycięskich wyborach Chen Shui-bian podkreślił, że będzie promował wartości demokratyczne w regionie Azji i Pacyfiku oraz po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej. Zapowiedział, że warunkiem stabilizacji ładu demokratycznego będą dobre stosunki z kontynentem. Chen mówił o rozwijaniu współpracy na wielu poziomach. Podkreślał, że dialog sprzyja pokojowi i stabilności w regionie. W swoim przemówieniu zaprosił Jiang Zemina, Zhu Rongji i Wang Daohana do złożenia wizyty na Tajwanie⁹¹⁷. Ta wypowiedź prezydenta świadczyła o pewnej modyfikacji dotychczasowego stanowiska. Hasła niepodległości nie były już tak mocno akcentowane w polityce prezydenta Chena i samej DPP. Chen zaznaczył, że pokojowe uregulowanie stosunków z ChRL będzie priorytetem jego rządu. Oświadczył jednocześnie, iż liczy ⁹¹² Chen Shui-bian został najmłodszym prezydentem w historii Republiki Chińskiej. Urodził się 18 lutego 1951 r. na Tajwanie. W 1974 r. ukończył studia na Narodowym Uniwersytecie Tajwanu. Zajmował stanowiska burmistrza Tajpej (1994-1998), członka YU (1989-1994), radnego w Radzie Miasta Tajpej (1981-1985). Wiceprezydentem z ramienia DPP została Anette Hsiu-lien Lii. Urodziła się w 1944 r. na Tajwanie. Ukończyła LL.M., Harvard University School of Law (1978), LL.M., Comparative Law, University of Illinois at Urbana-Champaign (1971). Zajmowała stanowiska sędziego powiatowego w powiecie Taoyuan (od 1997 r.) oraz członka YU (1993-1996). ⁹¹³ Na przedstawiciela DPP głosowało 39,3% wyborców. Tuż za nimi uplasował się James Soong z poparciem 36,8%. Klęskę poniósł kandydat KMT, Lien Chan, dla którego poparcie wyniosło zaledwie 23,1%. Niezależny Hsu Hsin-liang uzyskał 0,6% głosów. Bardzo małe poparcie miał kandydat NP, Li Ao - tylko 0,1%. Frekwencja wyborcza była bardzo wysoka i wyniosła 82,69% (http:// www.cec.gov.tw;http://www.gio.gov.tw). ⁹¹⁴ Po wyborach z lipca 2000 r. Kuomintang ze 114 mandatami utrzymał nieznaczną większość w YU. DPP zachowała 66 mandaty. PNP z 17 mandatami stała się trzecią siłą, wyprzedzając NP, która zdobyła zaledwie dziewięć mandatów. Pozostałe 11 miejsc w YU zajęli kandydaci innych partii lub kandydaci niezależni (http://www.cec.gov.tw; http://www.gio.gov.tw). ⁹¹³ KMT pomimo spadku poparcia nadal był partią zdecydowanie najliczniejszą, zrzeszającą w 1999 r. 2,67 min członków. Dla porównania opozycyjna DPP liczyła tylko 150 tys. członków, a NP - 78 tys. (http://www.kmt.org.tw, http://www.dpp.org.tw, http://www.np.org.tw). ⁹¹⁶ Republika Chińska w zarysie, Taipei 2000, s. 17. ⁹¹⁷ Victory Speech upon Being Elected lOth-Term President of the Republic of China by Chen Shui-bian, 18 III 2000, „ Foreign Affairs”. Taiwan’s Robust Democracy, May-June 2000. 330 Rozdział KNI na przyjęcie Chin do Światowej Organizacji Handlu, jak i na nawiązanie normalnych stosunków handlowych pomiędzy ChRL i USA. 20 maja Chen zaznaczył, że jako prezydent musi przestrzegać konstytucji, dbać o to, aby suwerenność, bezpieczeństwo kraju i dobro obywateli były przestrzegane. W związku z powyższym zapowiedział, że w czasie swojego urzędowania nie będzie głosił hasła niepodległości wyspy, jeśli Chiny powstrzymają się od użycia siły militarnej. Zobowiązał się do utrzymania dotychczasowej nazwy kraju. Zaznaczył jednocześnie, że nie będzie domagał się włączenia do konstytucji doktryny Lee Teng-hueja o „specjalnych stosunkach pomiędzy oboma państwami” oraz nie przeprowadzi referendum w sprawie przyszłego statusu wyspy. Prezydent powiedział, że państwa po obu stronach cieśniny powinny wyznawać zasadę „pojednania w duchu dobrej woli, aktywnej współpracy oraz trwałego pokoju”. W takim też tonie utrzymana była jego propozycja „wspólnego zastanowienia się nad przyszłością jednego państwa chińskiego” skierowana do władz w Pekinie ⁹¹⁸. W tym czasie parlament tajwański uchwalił zniesienie obowiązującego od 50 lat całkowitego zakazu bezpośredniej wymiany handlowej oraz połączeń transportowych i pocztowych pomiędzy wyspą a kontynentem. Do tego czasu Tajwan utrzymywał kontakty gospodarcze z ChRL za pośrednictwem stron trzecich. Pomimo kryzysów politycznych we wzajemnych stosunkach współpraca gospodarcza nigdy tak naprawdę nie została zakłócona. Przemiany demokratyczne na wyspie z przełomu lat 80. i 90. spowodowały, że inwestorzy tajwańscy zaczęli rozszerzać zakres swojej działalności, coraz częściej lokując kapitał na terytorium Chin. Prezydent Lee Teng-huej zawsze podkreślał, że „tajwańskie doświadczenie” lub inaczej „tajwański model” nie ogranicza się wyłącznie do ludzi zamieszkujących Tajwan, ale odnosi się do wszystkich Chińczyków. Jego zdaniem to właśnie może być podstawowym modelem zjednoczonych Chin⁹¹⁹. Od początku lat 90. inwestycje Tajwanu na kontynencie szybko wzrastały. Już w 1995 roku Chiny stały się największym rynkiem zagranicznym Republiki Chińskiej. Ich wzajemne obroty przekroczyły rok później sumę 11 mld dolarów, bez handlu pośredniego rejestrowanego jako handel strony trzeciej. W 1997 roku przedsiębiorcy z Tajwanu zainwestowali na kontynencie ponad 30 mld dolarów, handel dwustronny osiągnął wówczas sumę 22,7 mld dolarów⁹²⁰, a w Chinach funkcjonowało około 35 tys. firm z wyspy. Warto odnotować, że 20 tys. firm zarejestrowanych w Hongkongu zainwestowało w Chinach 18 mld dolarów. Na papierze wymiana z Hongkongiem wyniosła w tym czasie 16,5 mld dolarów, ale faktycznie 13 mld dolarów z tej sumy było realizowane w Chinach⁹²¹. Pośrednictwo Hongkongu miało bardzo duże znaczenie dla strony chińskiej i tajwańskiej. Wymiana handlowa z wy ⁹¹⁸ Taiwan Stands Up: Advancing to an Uplifting Era,Inauguration Speech, 20 V 2000, [za:] New Era of Peace and Prosperity, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 2001, s. 16-17. ⁹¹⁹ Lee Teng-hui, op. cit., s. 124. ⁹²⁰ „The Los Angeles Times” 1997,1 VII. ⁹²¹ „The Guardian” 1997, 23 VII. Powstanie systemu 'cOieloparbJjnego na ^spie (1986-2007)... 331 korzystaniem pośredników pozwalała przede wszystkim odsunąć na bok polityczne bariery. Od początku lat 90. tajwańskie koła gospodarcze zaczęły wywierać nacisk, by ograniczyć polityczne przeszkody we wzajemnych stosunkach chińsko-tajwań-skich⁹²². Firmy z Tajwanu najczęściej inwestowały na następujących obszarach: Guangdong, Shenzhen, Xiamen, Fujian, Kanton oraz w Specjalnej Strefie Ekonomicznej. Współpraca gospodarcza od lat 90. rozwijała się bez większych przeszkód. Wartość wymiany handlowej w 2003 roku wyniosła 46,32 mid dolarów, a wartość inwestycji tajwańskich w Chinach kontynentalnych - 4,59 mid dolarów. Firmy tajwańskie inwestowały na kontynencie przede wszystkim w elektronikę i produkty elektryczne, metale oraz chemikalia. 24 kwietnia 2000 roku III Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło kolejne poprawki do ustawy zasadniczej. Dzień później swój podpis pod nimi złożył prezydent. Znacznie zredukowano uprawnienia samego Zgromadzenia Narodowego⁹²³. Wybory parlamentarne z 30 listopada 2001 roku przyniosły zwycięstwo Demokratycznej Partii Postępu, która stała się pierwszą siłą w Yuanie Ustawodawczym. Zdobywając 33,38% ogólnej liczby oddanych głosów, zwiększyła swój stan posiadania z 66 do 87 mandatów. Kuomintang z poprzednich 110 zachował jedynie 86 mandatów⁹²⁴. Z tego wynikało, iż „pierwsza siła” uzyskała przewagę zaledwie jednego głosu. Kuomintangowi nie pomogła krytyka posunięć rządu. DPP nie przeszkodziło nawet to, iż Tajwan pierwszy raz od niepamiętnych czasów stanął w obliczu kryzysu ⁹²² Jedną z głównych przyczyn przenoszenia się firm tajwańskich na kontynent były wysokie koszty pracy na wyspie. W 1991 r. stawka godzinna dla robotników przemysłowych na Tajwanie wynosiła 4,42 dolara za godzinę, w 1975 r. było to zaledwie 0,40 dolara, w 1985 r. - 1,50 dolara, a w 1990 r. - 3,95 dolara. Dodatkowo trend ten został wymuszony przez wysokie ceny gruntów, brak siły roboczej oraz nakazy ekologiczne. W ciągu pięciu lat (1987-1992) firmy tajwańskie zainwestowały w Chinach ponad 20 mld dolarów. W 1994 r. na kontynencie działało już 7,5 tys. przedsiębiorstw przemysłowych założonych z udziałem kapitału tajwańskiego. W 1992 r. udział Tajwanu w PNB całych Chin wyniósł 33,6% (Leksykon państw świata, s. 110, 308). ⁹²³ Od tej pory Zgromadzenie Narodowe miało być zwoływane tylko w przypadku wnoszenia poprawek do ustawy zasadniczej oraz w sytuacji postawienia prezydenta w stan oskarżenia. Procedurę impeachmentu w stosunku do prezydenta i wiceprezydenta miał inicjować Yuan Ustawodawczy. Zgromadzenie Narodowe musi zająć się tą kwestią w ciągu trzech miesięcy od dnia złożenia petycji w tej sprawie przez Yuan Legislacyjny. W sprawach dotyczących zmian w konstytucji lub zmian granic terytorialnych Republiki Chińskiej, zaproponowanych przez Yuan Ustawodawczy, Zgromadzenie Narodowe musi się zebrać najpóźniej w ciągu trzech miesięcy po upływie sześciomiesięcznego okresu od podania tej informacji do publicznej wiadomości. Trzystu delegatów Zgromadzenia Narodowego jest wybieranych na zasadzie reprezentacji proporcjonalnej. Zgromadzenie Narodowe sprawuje swe funkcje na podstawie Artykułów dodatkowych do Konstytucji i kończy obrady w ciągu miesiąca od zwołaniu sesji (Republika Chińska w zarysie, Taipei 2000, s. 13). ⁹²⁴ KMT poniósł klęskę, zdobywając tylko 28,56% głosów. Niewątpliwy sukces odniósł James Soong, charyzmatyczny przywódca, którego partia PNP uzyskała aż 18,57% głosów. W parlamencie znalazła się także utworzona na czas wyborów Tajwańska Unia Solidarności, która zdobyła 7,76% głosów. NP uzyskała zaledwie 2,61% głosów, pozostałe partie i niezależni 9,12% (http:// www.cec.gov.tw;http://www.gio.gov.tw). 332 Rozdział KKI gospodarczego. W prognozach na ostatni kwartał 2001 roku przewidywano spadek gospodarczy, a liczba bezrobotnych sięgnęła 0,5 min. KMT oraz inne partie opozycyjne wobec DPP krytykowały zamrożenie rok wcześniej największej inwestycji zagranicznej, budowy czwartej elektrowni nuklearnej. Pogarszał się klimat inwestycyjny, firmy masowo przenosiły swe inwestycje na kontynent⁹²⁵. Te trudności gospodarcze nie wpłynęły jednak w dużym stopniu na obraz DPP i prezydenta Chena w oczach obywateli. Nowy parlament zasadniczo różnił się od poprzedniego, najsilniejsze były w nim trzy ugrupowania: DPP, KMT oraz PNP. W ciągu następnych lat Demokratyczna Partia Postępu utrwaliła swoją pozycję w tym układzie politycznym. Wybory potwierdziły, iż Kuomintang przeżywa poważny kryzys. Niewątpliwie na obraz tej partii w znacznym stopniu rzutowały sprawy historyczne. Po ustąpieniu Lee ze stanowiska szefa partii w Kuomintangu zaczęli przeważać zwolennicy opcji prochińskiej. Nowym przewodniczącym KMT został Lien Chan. Powrót do tradycyjnej polityki wobec Chin kontynentalnych powodował, że partia traciła kolejne punkty w sondażach wyborczych. Protesty Lee niewiele pomogły, w rezultacie został on usunięty z KMT. W sierpniu 2001 roku KMT ogłosił otworzenie swojego biura w Pekinie, co potwierdzało kierunek, w jakim zamierzał podążać. Klęskę wyborczą poniosła także Nowa Partia, jej wynik był zdecydowanie poniżej oczekiwań. Rolę trzeciej siły przejęła Partia Naród Pierwszy pod przewodnictwem Jamesa Soonga. Warto zwrócić uwagę także na dobry wynik wyborczy powstałej 12 sierpnia 2001 roku partii popieranej przez byłego prezydenta Lee Teng-hueja - Tajwańskiej Unii Solidarności (TUS). Republika Chińska na Tajwanie nie zaprzestawała też działań na rzecz poprawy swojej sytuacji międzynarodowej. Działania Chińskiej Republiki Ludowej zmierzające do izolacji rządu w Tajpej powodowały, że Tajwan posiadał jedynie ograniczoną zdolność do czynności prawnych na arenie międzynarodowej. Polityka władz Tajwanu często bywa określana mianem „pragmatycznej”. To ekonomia stała się w ciągu ostatnich dziesięcioleci tym ogniwem, który łączy Tajwan ze światem zewnętrznym. Pomimo braku dialogu politycznego współpraca gospodarcza z większością krajów rozwija się bez większych przeszkód. Sukcesy Tajwanu w tej dziedzinie wprawiają w zdumienie⁹²⁶. Według danych za 2003 rok Republika Chińska na Tajwanie była ⁹²⁵ Ibidem. ⁹²⁶ W 2003 r. PKB Tajwanu wyniósł 286 mld dolarów, a PNB - 295,6 mld dolarów (PNB na jednego mieszkańca - 13 139 dolarów). W strukturze PKB największą rolę odgrywały usługi (67,63%), przemysł (30,57%) oraz rolnictwo (1,80%). Wskaźnik wzrostu gospodarczego, pomimo licznych trudności, wyniósł 3,33%. Ogólna suma wymiany handlowej wyniosła 271,5 mld dolarów, z kolei wielkość eksportu i importu odpowiednio - 144,2 mld dolarów i 127,3 mld dolarów. Głównymi rynkami eksportowymi były: Hongkong (19,7%); Stany Zjednoczone (18%); Chiny (14,9%); Europa (14,2%); ASEAN (12,1%) oraz Japonia (8,3%). Z kolei głównymi dostawcami towarów importowanych były: Japonia (25,6%), ASEAN (13,7%), Stany Zjednoczone (13,2%), Europa (12,8%) i Chiny (8,6%). Inwestycje zagraniczne na Tajwanie wyniosły 3,58 mld dolarów, a inwestycje zagraniczne Tajwanu - 3,97 mld dolarów (http://www.cbc.gov.tw; http://www.gio. Powstanie systemu '«Jieloparbjjnego na -^spie (1986-2007)... 333 siedemnastą pod względem wielkości gospodarką świata, ponadto była piętnastym eksporterem i posiadała trzecie co do wielkości rezerwy zagraniczne na świecie⁹²⁷. W 2001 roku Tajwan znacznie wzmocnił swoją pozycję na arenie międzynarodowej poprzez wstąpienie do Światowej Organizacji Handlu (WTO), zrzeszającej najpotężniejsze gospodarki świata. Wstąpienie do WTO pozwoliło Tajwanowi jeszcze silniej zintegrować się ze światową gospodarką. Starania o członkostwo w tej organizacji trwały 12 lat. W tym czasie przeprowadzono konsultacje z ponad 30 partnerami handlowymi w sprawie przyszłego przystąpienia. Republika Chińska prowadziła negocjacje również z głównymi członkami WTO. Kandydatura Tajwanu została zatwierdzona na IV konferencji ministerialnej w Doha. Tajwan stał się członkiem tej organizacji dzień później aniżeli ChRL. Jeden dzień zwłoki był wynikiem nacisków ze strony władz w Pekinie. Tajwan funkcjonuje w WTO pod nazwą Perma-nent Representation of the Separate Customs Territory of TPKM (Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu). Prezydent Chen Shui-bian stwierdził, że członkostwo w WTO jest ważnym wydarzeniem znamionującym powrót Tajwanu do międzynarodowej społeczności⁹²⁸. Obok silnych więzów z USA i Japonią Tajwan położył szczególny nacisk na rozwój kontaktów gospodarczych z państwami europejskimi, szczególnie z Unią Europejską. Już w 1999 roku handel dwustronny pomiędzy Europą i Tajwanem osiągnął poziom 37,9 mld dolarów, co stanowiło 16,3% całości obrotów handlu zagranicznego wyspy⁹²⁹ ⁹³⁰. 20 marca 2004 roku odbyły się kolejne wybory prezydenckie na Tajwanie. W tych wyborach liczyło się tylko dwóch kandydatów - walczący o reelekcję Chen Shui-bian rywalizował z kandydatem Kuomintangu wspieranym przez Partię Naród Pierwszy, Lien Chanem. Chen zwyciężył w wyborach różnicą zaledwie 30 tys. głosów⁹¹⁰. Wraz z wyborami prezydenckimi odbywało się referendum, w którym Tajwańczycy odpowiadali na dwa pytania: czy wyspa powinna zwiększyć swój potencjał obronny w obliczu stałego zagrożenia ze strony Chin kontynentalnych oraz czy obywatele wyspy ⁹²⁷ Na koniec 2007 r. Tajwan zajmował czwarte miejsce na świecie pod względem posiadanych rezerw walutowych (za Chinami, Japonią, Rosją). Ich łączna wartość była szacowana na 270,311 mld dolarów (http://www.roc-taiwan.org.pl). ⁹²B http://www.gio.gov.tw. ⁹²⁹ R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 151. Wartość dwustronnej wymiany handlowej pomiędzy Tajwanem a Unią Europejską wyniosła w 1999 r. 33,5 mld dolarów. W okresie 1952-2001 kraje europejskie zainwestowały na Tajwanie łącznie 5,63 mld dolarów, zajmując trzecie miejsce za Stanami Zjednoczonymi (10,98 mld dolarów) i Japonią (9,47 mld dolarów). Najwięcej na Tajwanie zainwestowały: Holandia, Wielka Brytania, Niemcy, Szwajcaria oraz Francja. Dane z czerwca 1999 r. wskazywały, że Tajwan zainwestował w Europie 1,11 mld dolarów. Firmy tajwańskie (w liczbie 594) dokonały największych inwestycji na terytorium Wielkiej Brytanii, z kolei Holandia stała się ich podstawową bazą marketingową („Taipei Journal” 2001, 12 I, s. 28, [za:] R. Sławiński, Historia Tajwanu, s. 152). ⁹³⁰ Chen uzyskał 50,11% głosów, Lien 49,89% (http://www.cec.gov.tw; http://www.gio. gov.tw). 334 Rozdział KKI chcą dialogu z Pekinem. W referendum większość społeczeństwa poparła plany rządowe, odpowiadając twierdząco na zadane pytania⁹³¹. Wybory pokazały jednak, iż na tajwańskiej scenie politycznej nastąpiła silna polaryzacja, stosunek do Chin kontynentalnych całkowicie podzielił społeczeństwo. Nie ulega wątpliwości, że zwolennicy „zielonych”, czyli DPP, w większości opowiadali się za kontynuacją polityki uniezależniania się na arenie międzynarodowej od ChRL, w przeciwieństwie do wyborców „niebieskich”, jak określano KMT oraz TUS. W tym przypadku dość silne powiązania z Chinami, szczególnie o podłożu historycznym, powodowały, że wizja przyszłej współpracy z Pekinem rysowała się zdecydowanie odmiennie. Tabela 6. Tożsamość narodowa mieszkańców Tajwanu Rok 1992 2000 Określający się jako Chińczycy 44% 14% Określający się jako Tajwańczycy i Chińczycy 37% 39% Określający się jako Tajwańczycy 17% 43% Źródło: Rada ds. Chin Kontynentalnych, Yuan Wykonawczy Wyniki wyborów parlamentarnych z 11 grudnia 2004 roku potwierdziły podział społeczeństwa na dwa bloki. „Niebiescy” (KMT, PNP) zdobyli 114 z 225 miejsc, z kolei „Zieloni” (DPP, Związek Solidarności Tajwanu (ZST) oraz Bezstronna Unia Solidarnościowa (Non-Partisan Solidarity Union - NPSU) - 101 miejsc⁹³². Demokratyczna Partia Postępu uzyskała również najlepszy wynik w wyborach do Zgromadzenia Narodowego 14 maja 2005 roku, co pozwoliło jej w dalszym ciągu sprawować rządy na Tajwanie⁹³³ *. Wybory pokazały, iż Kuomintang musi poszukać nowych sposobów pozyskiwania zwolenników. Już w okresie prezydentury Lee Teng-hueja w partii ścierały się ze sobą różne frakcje. Można było zauważyć spore rozbieżności w ich poglądach na kształt polityki zagranicznej. Działaczy tego ugrupowania wyraźnie podzieliła kwestia budo ⁹³¹ Na pierwsze pytanie 6 511 216 obywateli odpowiedziało „tak”, 581 413 odpowiedziało „nie”. W drugiej kwestii poparcie swoje wyraziło 6 319 663 obywateli, negatywnie odniosło się do niej 545 911 głosujących (http://www.cec.gov.tw; http://www.gio.gov.tw; http://www.roc-taiwan. org.pl). ⁹³² Według danych Centralnej Komisji Wyborczej w wyborach wzięło udział 59% wyborców, do głosowania było uprawnionych 16,55 min osób, głosowało 9,79 min osób. KMT uzyskał 32,83% głosów, PNP - 13,90%, DPP - 35,72%, ZST - 7,79%, NPSU - 3,63%. Pozostałe partie i niezależni uzyskali łącznie 6,13% głosów (ibidem). ⁹³³ DPP uzyskała 42,52% głosów (127 mandatów). Jej najgroźniejszy rywal, KMT - 38,92% (117 mandatów). Wśród pozostałych partii na uwagę zasługiwały także wyniki ZST - 7,05% (21 mandatów) oraz PNP - 6,11% (18 mandatów). Frekwencja wyborcza wyniosła zaledwie 23,35%, co było zaskakującym wynikiem, zważywszy, że w 1996 r. wyniosła ona 76,21% (ibidem). Powstanie systemu 'oOieloparbfjnego na (1986-2007)... 335 wania wzajemnych stosunków z kontynentem. Objęcie kierownictwa w Kuomintan-gu przez Lien Chana symbolizowało powrót do tradycyjnej polityki wobec Pekinu. Świadczyła o tym wizyta Liena na kontynencie pod koniec kwietnia 2005 roku. Była to pierwsza wizyta tak prominentnego polityka tajwańskiego od czasu przeniesienia władz Republiki Chińskiej na wyspę. Po przyjeździe do Nankinu Lien powiedział, że budowa „pomyślnej przyszłości wzajemnych korzyści i pokoju” po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej jest „powszechną troską nas wszystkich”, dlatego „jesteśmy gotowi zrobić wszystko dla pokoju i stabilizacji ponad Cieśniną Tajwańską”⁹³⁴. Warto zaznaczyć, że Lien nie wyrażał opinii całego społeczeństwa. Reprezentował obóz opozycyjny. W przeciwieństwie do DPP Kuomintang podkreślał bliskie więzy łączące go z kontynentem. Lien w rozmowie z prezydentem ChRL, Hu Jin-tao, powiedział: „opierając się na życzliwości i zaufaniu [...] powinniśmy koniecznie unikać konfrontacji i zderzeń. To, czego chcemy, to koncyliacja i dialog”⁹³⁵. Przebywając w Szanghaju, Lien Chan podkreślał silne więzy łączące Tajwan z Chinami. Warto podkreślić, iż właśnie w tym mieście pracowało i mieszkało w tym czasie około 300 tys. Tajwańczyków. Lien określił ich mianem „pionierów umożliwiających osiągnięcie pomyślnej przyszłości w Cieśninie Tajwańskiej”⁹³⁶. W podobnym duchu wypowiadał się w maju przewodniczący Partii Naród Pierwszy, James Soong, który gościł w Chinach tuż po Lienie: „Nie jesteśmy zwolennikami niepodległości Tajwanu, gdyż to przyniosłoby nam tylko wojnę i klęskę”⁹³⁷. James Soong podkreślał rolę tajwańskich biznesmenów w rozwijaniu współpracy w Cieśninie Tajwańskiej⁹³⁸. Podczas spotkania ze studentami w Uniwersytecie Qin-ghua w Pekinie powiedział, że „pokój stanowi powszechne pragnienie po obydwu stronach Cieśniny Tajwańskiej”. Wzajemne zrozumienie może w przyszłości doprowadzić do przełamania impasu we wzajemnych relacjach⁹³⁹. W lipcu w Chinach gościł jeszcze jeden prominentny polityki tajwańskiej sceny politycznej, przywódca Nowej Partii, Yok Mu-ming. W czasie swojego pobytu na kontynencie opowiedział się za krokami zmierzającymi do zjednoczenia kraju⁹⁴⁰. Warto podkreślić, że w tym ⁹¹⁴ „Shanghai Daily” 2005, 27 IV. ⁹,⁵ „China Daliy” 2005, 30 IV-IV. ⁹³⁶ Zgodnie z danymi agencji prasowej Xinhua w Szanghaju zostało przyjętych ok. 6 tys. tajwańskich projektów inwestycyjnych o wartości 12 mid dolarów („Shanghai Daily” 2005, 2 V). Tajwańskie firmy inwestowały głównie w specjalnych strefach ekonomicznych, przykładem może być prowincja Guangdong, gdzie współpraca gospodarcza rozwijała się w bardzo szybko. Obrót wzajemny pomiędzy tą prowincją a Tajwanem wyniósł w 2004 r. 30,19 mid dolarów. Na terytorium tej prowincji do końca marca 2005 r. funkcjonowało 18 710 tajwańskich przedsiębiorstw inwestycyjnych („China Daily” 2005, 20 V). ⁹³⁷ „Shanghai Daily” 2005, 9 V. ⁹³⁸ Agencja Xinhua podała, że od 1979 do 2004 r. tajwańscy biznesmeni zainwestowali na kontynencie ponad 500 mid dolarów. Pośrednia wymiana wyniosła od końca lat 70. ok. 400 mid dolarów. Tylko w 2004 r. wartość wymiany poprzez cieśninę wyniosła 78 mid dolarów (ibidem). ⁹³⁹ „China Daily” 2005, 12 V. ⁹¹,¹ „China Daily” 2005, 9-10 VII. 336 Rozdział NKI samym czasie prezydent USA George Bush zapowiedział kontynuowanie dotychczasowej polityki amerykańskiej wobec Chin, wypowiadając się przeciw niepodległości Tajwanu⁹⁴¹. Wizyty opozycyjnych polityków tajwańskich na kontynencie znamionowały pewne odchylenie od dotychczasowego kursu. Potwierdziły brak wspólnej wizji kontaktów z kontynentem. Narastające rozbieżności pomiędzy dwiema dominującymi partiami na wyspie w znacznym stopniu wpływały na kształt polityki zagranicznej. W Kuomintangu w coraz większym stopniu zaczęła przeważać opcja rozwijania kontaktów z kontynentem, w przeciwieństwie do polityków Demokratycznej Partii Postępu głoszących całkowicie odmienny program. Następca Liana na stanowisku szefa KMT, Ma Ying-jeou, zapowiedział kontynuowanie współpracy swojego ugrupowania z KPCh. Po raz pierwszy od 1949 roku z Pekinu został nadesłany list od przywódcy KPCh z gratulacjami z okazji wyboru dla przewodniczącego Kuomintangu⁹⁴². Wypracowanie wspólnego stanowiska w sprawie określania wzajemnych relacji z Chinami kontynentalnymi budzi do dzisiaj sporo kontrowersji. Kwestia ta wyraźnie dzieli społeczeństwo wyspy. Dialog z ChRL niewątpliwie wymaga określenia nowych zasad uwzględniających racje wielu środowisk. Warto podkreślić w tym miejscu także rolę Stanów Zjednoczonych, które mogą w większym stopniu włączyć się w proces pokojowy w Cieśninie Tajwańskiej. Stosunki chińsko-tajwańskie ostatniego półwiecza należy rozpatrywać właśnie z uwzględnieniem stanowiska amerykańskiego. Trudno zatem wyobrazić sobie rozstrzygnięcie istniejących problemów bez udziału USA. W ciągu 2008 roku sytuacja w Cieśninie Tajwańskiej wyraźnie się poprawiła. Niewątpliwie na taki stan rzeczy wpływ miały wydarzenia na wyspie. 12 stycznia tego roku w wyborach parlamentarnych zdecydowanie zwyciężył Kuomintang, zdobywając 81 mandatów ze 113 możliwych. Klęskę poniosła Demokratyczna Partia Postępu, która uzyskała tyko 27 mandatów, po jednym miejscu przypadło Partii Naród Pierwszy, Bezstronnej Unii Solidarnościowej oraz kandydatowi niezależnemu⁹⁴³. Dwa miesiące później, 22 marca, w wyborach prezydenckich na wyspie zwyciężył kandydat Partii Narodowej, Ma Ying-jeou, zdobywając 58,45% głosów. Kontrkandydat z DPP, Frank Hsieh, uzyskał 41,55% głosów⁹⁴⁴. Warto zaznaczyć, że wraz z wyborami prezydenckimi przeprowadzono referendum zgłoszone przez DPP w sprawie ubiegania się o miejsce w ONZ pod nazwą „Tajwan”, drugie referendum w tej samej sprawie, zgłoszone przez Kuomintang, dotyczyło używania innej nazwy - Republi ⁹⁴¹ „China Daily” 2005, 9 VI. ⁹⁴² „China Daily” 2005, 19 VII. ⁹⁴³ Wybory odbywały się według nowych zasad. Na podstawie zmian w ustawie zasadniczej z 2005 r. zmniejszono liczbę osób zasiadających w parlamencie z 225 do 113, zwiększono liczbę okręgów wyborczych z 29 do 73 oraz wprowadzono nowy system wyborczy na zasadzie „jeden okręg, dwa głosy”. Parlamentarzyści są obecnie wybierani na cztery lata (poprzednio na trzy). Frekwencja w wyborach 2008 r. wyniosła 58,28% (http://www.cec.gov.tw; http://www.gio.gov.tw; http://www.roc-taiwan.org.pl). ⁹⁴⁴ Ibidem. Powstanie s^słemu ■»Jieloparbfjnego na sjtyspie (1986-2007)... 337 ka Chińska. Kwestia ta nie doczekała się rozstrzygnięcia ze względu na zbyt niską frekwencję⁹⁴⁵. W czasie kampanii wyborczej Ma Ying-jeou⁹⁴⁶ poświęcił wiele miejsca zagadnieniom gospodarczym, głosił konieczność wznowienia dialogu i zintensyfikowania wzajemnych kontaktów ekonomicznych z Chinami kontynentalnymi. Te deklaracje można było potraktować jako odpowiedź na propozycje złożone przez partię komunistyczną w czasie XVII Zjazdu w październiku 2007 roku. Prezydent Chin, Hu Jintao, mówił wówczas o możliwości wznowienia dialogu z władzami z Tajpej, jeśli będą dopełnione określone warunki. Chodziło o podtrzymanie zasady „jednych Chin”, których Tajwan jest częścią, oraz sprzeciw wobec aspiracji niepodległościowych Tajwanu⁹⁴⁷. Warto również podkreślić, że w lipcu 2007 roku podczas spotkania przedstawicieli Kuomintangu i Komunistycznej Partii Chin w Pekinie obie strony zadeklarowały konieczność zintensyfikowania wymiany nad Cieśniną Tajwańską oraz przestrzegania praw własności intelektualnej. To istotne zapewnienia z uwagi na wartość wzajemnych powiązań gospodarczych. Należy dodać, że Chiny obecnie są pierwszym partnerem handlowym Tajwanu⁹⁴⁸. Po wyborach prezydenckich na Tajwanie w połowie kwietnia 2008 roku w czasie regionalnego szczytu na wyspie Hainan doszło do bezprecedensowego spotkania Hu Jintao z wiceprezydentem elektem Tajwanu, Vincentern Siewem. Zarysowano wówczas perspektywę dalszej współpracy. Dwa miesiące później uczyniono kolejny krok: na kontynent przybyła kilkunastoosobowa delegacja tajwańska z szefem rządowej fundacji ds. współpracy zagranicznej na czele. Dwustronne rozmowy zaowocowały podpisaniem porozumienia w sprawie ustanowienia bezpośrednich połączeń lotniczych pomiędzy wyspą a kontynentem. Warto zaznaczyć, że zaledwie miesiąc po objęciu funkcji przewodniczącego Partii Narodowej, pod koniec maja, w Chinach gościł Wu Poh-hsiung. Korzystając z zaproszenia Hu Jintao, odwiedził trzy miasta, Nankin, Pekin i Szanghaj. Jego rozmowy z przedstawicielami partii komunistycznej koncentrowały się na uregulowaniach prawnych i polityce ochrony tajwańskich inwestycji na kontynencie⁹⁴⁹. Można zauważyć, ze klimat wzajemnych relacji uległ wyraźnej poprawie w porównaniu z okresem ośmiu wcześniejszych lat, kiedy na wyspie rządziła Demokratyczna Partia Postępu. Republika Chińska na Tajwanie boryka się współcześnie przede wszystkim z problemem określenia własnej tożsamości. Tajwan ma ograniczoną zdolność manewru ⁹⁴⁵ W lipcu 2007 r. władze w Tajpej złożyły po raz pierwszy wniosek o przyjęcie do ONZ pod nazwą „Tajwan”. Został on jednak oddalony przez Sekretariat ONZ. ⁹⁴⁶ Ma Ying-jeou, ur. 13 lipca 1950 r., uzyskał doktorat w zakresie nauk prawnych na Uniwersytecie Harvard w 1981 r. Minister sprawiedliwości (1993-1996), potem minister bez teki (1996--1997), burmistrz Tajpej (1998-2006), przewodniczący Kuomintangu w latach 2005-2007. ⁹⁴⁷ „People’s Daily” 2007, 15 X, [on-line] http://www.english.people.com.cn ⁹⁴⁸ „People’s Daily” 2007, 26 VII, [on-line] http://www.english.people.com.cn ⁹⁴⁹ „People’s Daily” 2007, 26 VII, [on-line] http://www.english.people.com.cn 338 Rozdział KKI we współczesnym świecie, co dodatkowo komplikuje sprawę. Ewolucja systemowa zapoczątkowana w połowie lat 80. doprowadziła do przełamania monopolu rządzącej przez pół wieku Partii Narodowej. Powstanie wielu partii opozycyjnych nie oznaczało jednak całkowitej zmiany w dotychczasowej strukturze, znaczące wpływy spośród ugrupowań opozycyjnych zdołała uzyskać jedynie DPP. W ciągu ostatnich 20 lat na wyspie wykształcił się model dwupartyjny. Trudno dziś określić, w jakim stopniu mamy do czynienia ze stabilnym systemem politycznym. Wydaje się, iż transformacja ustrojowa ciągle się dokonuje. Przemiany ustrojowe doprowadziły do wykształcenia się wielu elementów charakterystycznych dla współczesnych demokracji zachodnich, nie ulega jednak wątpliwości, iż od samego początku były one adaptowane w duchu tamtejszej tradycji. Polityka wewnętrzna Tajwanu z pewnością będzie w dalszym ciągu determinowana przez działania zewnętrzne. Wydarzenia na kontynencie w znacznym stopniu wpływają na wszelkie przeobrażenia na wyspie. Posłowie Jeżeli spojrzy się na całą XX-wieczną historię Chin, można dostrzec, iż związki z przeszłością zawsze były tam bardzo silne. Rodzime partie polityczne wielokrotnie nawiązywały w swoich działaniach do czasu minionego. Było to widoczne nawet w okresie „rewolucji kulturalnej”, w czasie której głoszono hasła niszczenia „czterech starych” elementów. Kształtowanie się systemu partyjnego w Państwie Środka miało specyficzny charakter. Po krótkim okresie parlamentaryzmu po ustanowieniu republiki nastąpił powrót do rządów silnej ręki. W okresie warlordyzmu rodziły się nowoczesne partie polityczne. Hasła pojawiające się w programach zarówno Kuomintangu, jak i Komunistycznej Partii Chin wzywały do zrzucenia obcego jarzma. Wskazywano na konieczność stopniowego unowocześnienia i modernizacji państwa. Chiny nie mogły pozostać z boku rozgrywających się w świecie wydarzeń. Brak reform wewnętrznych prowadził do uzależniania kraju od obcych mocarstw, podział państwa na strefy wpływów poszczególnych militarystów wojskowych powodował dalsze osłabienie państwa. Zarówno KMT, jak i KPCh powstały jako reakcja na niezadowolenie z istniejącego stanu rzeczy. Charakterystyczną cechą chińskich partii było silne i charyzmatyczne przywództwo. W przypadku KPCh taką funkcję pełnili Mao Zedong oraz Deng Xiaoping. Podobnie było w Kuomintangu, na którego czele stały także silne osobowości, Chiang Kai-shek, Chiang Ching-kuo czy współcześnie Lee Teng-huej. Partia komunistyczna odnalazła rodzime źródło inspiracji. Przez niemal 20 lat od momentu jej powstania świat ignorował lub nie dostrzegał realnego znaczenia tej siły. Zachód, określając chińskich komunistów mianem „czerwonych bandytów”, stosował proste mechanizmy klasyfikacji. Nawet w ZSRS nie dostrzegano wagi problemu. Wysłanie swoich przedstawicieli do Chin miało na celu przejęcie kontroli nad rozwijającym się ruchem. Wspólny front KMT i KPCh, tworzony przy współudziale Rosjan, miał przyczynić się do stworzenia względnie trwałego mechanizmu wpływania na chiński ruch komunistyczny. Przeciwstawne interesy dwóch chińskich partii powodowały, 340 Posłowie że sojusz nie miał najmniejszych szans powodzenia. Kolejne próby rozciągnięcia kontroli nad KPCh przez przedstawicieli Kominternu także nie dały rezultatu. W pracy tej został zebrany wystarczający materiał, by potwierdzić tezę postawioną we wstępie, iż komuniści chińscy stworzyli system dostosowany do uwarunkowań własnego kraju, nie kopiując wzorów z innych państw. Odmienność wynikała przede wszystkim ze specyfiki tego ogromnego państwa. Głównym zapleczem dla tego ruchu była wieś. KPCh w dużej mierze była partią chłopską. Masy proletariackie nie odgrywały tu nigdy tak ważnej roli, jak w innych krajach komunistycznych. Chiny były w przeważającej mierze krajem rolniczym. Decydujący wpływ na to miały struktura geograficzna oraz struktura zatrudnienia. Tworząc zręby programowe nowego ruchu, jego przywódcy uwzględniali dorobek przeszłości. Komunizm w warunkach tego kraju zyskał cechy typowo chińskie. Można nawet zakwestionować, czy w istocie mamy tam do czynienia z prawdziwym komunizmem. Pomimo przyjętej terminologii KPCh łączyła, i nadal łączy, elementy charakterystyczne dla różnych prądów umysłowych. Po okresie współistnienia dwóch tendencji w ramach tego ruchu w początkowym okresie, ścierania się przedstawicieli Kominternu oraz rodzimych działaczy, nastąpiła gruntowna zmiana. W okresie Wielkiego Marszu ostatecznie zostały wyeliminowane obce wpływy. Mao Zedong mógł wówczas triumfować. Grupa „dwudziestu ośmiu bolszewików” stanowiąca narzędzie oddziaływania Związku Sowieckiego i Międzynarodówki Komunistycznej utraciła wpływy. Wzorowanie się na sowieckich modelach w zakresie gospodarowania czy polityki państwa miało charakter wyłącznie doraźny. Od momentu utworzenia Chińskiej Republiki Ludowej zaczął narastać konflikt z potężnym sąsiadem. Spór dotyczył nie tylko organizacji wewnętrznej państwa, lecz także strategii polityki zagranicznej. W Chinach na masową skalę rozprzestrzenił się kult Mao Zedonga. Przewodniczący partii zajął miejsce przynależne niegdyś cesarzom. Po jego śmierci do głosu doszli reformatorzy. Wydaje się, iż władze komunistyczne szybko dostosowały się do nowych wyzwań. System tworzony przez ZSRS i państwa Europy Środkowo--Wschodniej stał się niewydolny pod względem gospodarczym. W Chinach nie obserwowaliśmy czegoś podobnego. Zainicjowana pod koniec lat 70. polityka reformowania kraju oraz „otwarcia na świat” powodowała konieczność innego spojrzenia na tamtejsze kierownictwo partyjne. Ideologia ustąpiła miejsca pragmatycznej polityce. Chińskie władze przekształciły się w grupę technokratów uwzględniających założenia rynkowe. Partia komunistyczna, pozostając jedyną realną siłą w państwie, musiała dokonać zwrotu w dotychczas realizowanej polityce. Podstawą legitymizacji władzy stała się zmiana wizerunku rządzących. Kierownictwo partyjne podjęło próbę organizacji społeczeństwa wokół wspólnego przedsięwzięcia, tą płaszczyzną stało się zintegrowanie działania na rzecz budowy potęgi państwa. Warto zastanowić się nad fenomenem tego zjawiska. Partia komunistyczna, obecna w chińskiej polityce od niemal 100 lat, sukcesywnie ugruntowywała swoją pozycję. Proces modernizacji powoduje, że państwo nieustannie się zmienia. Nikt dziś nie mówi o walce klasowej. Dawna ideologia ustąpiła miejsca racjonalnej poli- Posłowie 341 tyce dostosowanej do wyzwań czasu. Coraz bardziej widoczne jest nawiązywanie do starych tradycji. Już od początku lat 80. można było zaobserwować renesans konfucjanizmu. Ta ideologia dotycząca sposobu organizacji i funkcjonowania państwa została wprzęgnięta do strategii rozwojowej Chińskiej Republiki Ludowej. Widać to na przykład w organizowaniu wszystkich obywateli wokół wspólnej wizji przyszłości kraju. Potwierdza się w tym miejscu wielokrotnie przywoływana opinia, że nie można zrozumieć XX-wiecznej historii Chin bez ciągłego odwoływania się do przykładów z przeszłości. W ciągu ostatnich 20 lat Chiny stały się jednym z głównych rozgrywających we współczesnym świecie. Po załamaniu się systemu dwubiegunowego Stany Zjednoczone pozostały jedynym mocarstwem. Chiny odgrywają obecnie rolę mocarstwa regionalnego, propagując strategię wytworzenia układu z wieloma punktami odniesienia. Wydaje się, iż jest to jednak założenie dotyczące wyłącznie czasu teraźniejszego. Rozwój gospodarczy oraz towarzyszące mu zmiany systemowe w Państwie Środka powodują, iż w ciągu najbliższych dziesięcioleci to właśnie Chiny staną się realną przeciwwagą dla USA. Założenia chińskiej polityki zagranicznej współcześnie opierają się na nowej podstawie. Można mówić o prawdziwej ekspansji dyplomatycznej, szczególnie w zakresie współpracy gospodarczej. Chiny działają w coraz większym stopniu w Afryce, walcząc o tamtejsze zasoby energetyczne. Rozpoczęły podobną ofensywę także w innych częściach świata, w Zatoce Perskiej, w byłych republikach kaukaskich czy w Ameryce Południowej. Jeżeli uwzględnić całą Azję Południowo-Wschodnią, stanowiącą niejako naturalne pole chińskiej ekspansji, z łatwością można dostrzec, że już pojawia się nowa potęga światowa. To wielotorowe działanie stanowi przygotowanie do realizacji aspiracji wielkomocarstwowych. Chińska gospodarka rozwija się w szybkim tempie⁹⁵⁰, jednak pomimo liberalizacji w tej sferze na płaszczyźnie politycznej przełom nie nastąpił. Zauważalny jest brak społeczeństwa obywatelskiego. O demokracji w rozumieniu zachodniej kultury można mówić jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Dojście do władzy młodych, jak na chińskie warunki, i wykształconych działaczy partyjnych zmieniło wizerunek partii komunistycznej. Wydaje się niemal pewne, iż rozwój ekonomiczny będzie stymulował dalsze zmiany polityczne, jednak ten proces będzie postępował - moim zdaniem - bardzo powoli. Do głosu powinni dochodzić dobrze przygotowani fachowcy. Te dwa obszary muszą ze sobą współistnieć, by państwo rozwijało ⁹⁵⁰ W 2006 r. chińska gospodarka rozwijała się w tempie 10,7%, odnotowując wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim (w 2005 r. PKB wyniósł 10,4%). Nadwyżka handlowa Chin wzrosła w 2006 r. o 74%, produkcja przemysłowa o 16,6%, a konsumpcja o 13,7%. Inflacja wyniosła 1,5%. W przypadku populacji miejskiej dochód rozporządzalny na głowę wzrósł w 2006 roku o 12,1%. W ujęciu realnym wzrósł o 10,4%, co jest wynikiem o 0,8 punktu procentowego wyższym aniżeli w 2005 r. Dochód populacji wiejskiej wzrósł o 10,2%, a realnie o 7,4%, czyli o 1,2 punktu procentowego w porównaniu z rokiem poprzednim (dane Państwowego Biura Statystycznego, „China Daily” 2007, 25 I). 342 Posłowie się we właściwym kierunku. Oczywiście przekształcenia tego typu wymagają czasu i cierpliwości. Pewnym źródłem inspiracji jest oczywiście Tajwan. Zjednoczenie wyspy z kontynentem może stać się kolejnym etapem przekształceń politycznych w Chinach. Obecna odmienność systemowa tych dwóch obszarów stanowi główną barierę w prowadzonych rozmowach. Chiny, Hongkong i Makau wraz z Tajwanem mogą niedługo stanowić najważniejsze centrum gospodarcze świata. Niewątpliwie „chiński obszar gospodarczy” dominuje współcześnie w regionie Azji i Pacyfiku, stając się przeciwwagą dla Japonii. Można powiedzieć, że te cztery części utworzą najprawdopodobniej w przyszłości jeden wielki organizm polityczno-gospodarczy. Przywiązanie do wspólnych wartości, tradycji, kultury czy języka powoduje, że istnieje szeroka płaszczyzna porozumienia. Warto wspomnieć tu także o diasporze chińskiej na świecie. Niewątpliwie stanowi ona pokaźną siłę, która również może stymulować niektóre procesy w Azji Wschodniej. Na zakończenie warto podkreślić, iż Chiny na nowo odkrywają swoją kulturę. Można powiedzieć, iż „duch przeszłości” przenika współczesną rzeczywistość. Obok starego funkcjonuje nowe, przykładem mogą być duże miasta, w których w otoczeniu zabytków starożytnej kultury usytuowane są nowoczesne budowle. „Duch starej kultury” przenika również życie codzienne w Chinach. Państwo Środka zawsze było państwem dużych kontrastów - także obecnie niewiele się w tej materii zmieniło. Bibliografia I. Dokumenty, publikacje źródłowe, pamiętniki: After Hong Kong: Whither Taiwan?, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1998. Anchee Min, Czerwona Azalia. O życiu i miłości w Chinach, przeł. Madaliński M., Wydawnictwo Prima, Warszawa 1996. BP Statistical Review of World Energy 2007, Christof Riihl, 12 June, 2007. Braun O., Chińskie zapiski 1932-1939, przeł. Kozaczuk W., Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1976. Bush G., Gold V., Patrząc w przyszłość. Autobiografia, przeł. Rutkowska J., Kowalski S., Wydawnictwo Topos, Gdańsk 1990. Chang Kuo-t’ao, Autobiography. The Rise of the Chinese Communist Party, 1921-1938, University Press of Kansas, Lawrence 1972. Deng Rong, Deng Xiaoping and the Cultural Revolution. A Daughter Recalls the Critical Years, Foreign Languages Press, Beijing 2002. Dokumenty polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej (1978), wybór i oprać. Rowiński J., PISM, Zakład Krajów Socjalistycznych, Warszawa 1980. Dokumenty polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej (1977), wybór i oprać. Rowiński ]., PISM, Zakład Krajów Socjalistycznych, Warszawa 1978. Getting Real, International Media Perspectives on the Special State-to-state Relationship Beet-wen the ROC and the PRC, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1999. Foreign Affairs, Taiwan’s Robust Democracy, May-June 2000. Jung Chang, Dzikie łabędzie. Trzy córy Chin, przeł. Umińska B., Wydawnictwo Albatros Andrzej Kuryłowicz, Warszawa 2004. Konstytucje azjatyckich krajów socjalistycznych, red. Staszewski M.T., oprać. Zieliński E., Chruściak R., Instytut Krajów Socjalistycznych PAN, Warszawa 1986. Lee Teng-hui, Road to democracy. Taiwan’s Pursuit of Identity, PHP Institute, Inc., Japan 1999. Li Zhisui, Prywatne życie przewodniczącego Mao, przeł. Zaczyn Z., Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa 1994. 344 Bibliografia Mao Zedong, Dzieła wybrane, t. I-IV, tłum, z języka rosyjskiego, KiW, Warszawa 1953--1958. Mao Zedong, O zadaniach artysty i pisarza, tłum, z języka angielskiego, Czytelnik, Warszawa 1950. New Era of Peace and Prosperity, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 2001. „Polityka zagraniczna Chińskiej Republiki Ludowej 1983. Dokumenty i materiały”, oprać. Rowiński J„ PISM, rękopis. Polityka zagraniczna ChRL 1984. Dokumenty i materiały, wybór i oprać. Rowiński ]., PISM, Zakład Krajów Socjalistycznych, Warszawa 1987. Pu Yi, Byłem ostatnim cesarzem Chin, przeł. Mach J„ t. I-II, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1988. Questions and Answers about the Republic of China, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1998. Smedley A., China Fights Back. An American Woman with the Eighth Route Army, Foreign Languages Press, Beijing 2003. Smedley A., The Great Road. The Life and Times of Chu Teh, Foreign Languages Press, Beijing 2003. Snow E„ Red Star Over China, Grove Press, New York 1973. Ssu-yu Teng, Fairbank J.K., Chinas response to the West. A documentary survey 1839--1923, Harvard University Press, Cambridge, MA-London 1982. Stilwell J.W., The Stilwell Papers, Foreign Languages Press, Beijing 2003. Taipei-Washington Relations and the ROCs Pragmatic Diplomacy, Questions and Answers, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1997. Urbanowicz W, Ogień nad Chinami, Wydawnictwo Znak, Kraków 1963. USITC Data Web., W.M. Morrison, China-U.S. Trade Issues, CRS Report for Congress, July 11, 2007, Congressional Research Service. Władimirów P„ Dziennik z Rejonu Specjalnego Chin z lat 1942-1945, przeł. Olszowska J., KiW, Warszawa 1977. Waiguo lingdaoren kan Zhongguo (Foreign Leaders’ Perspective on China), red. Gai Zhao-quan, Waiyu jiaoxue yuyanjiu chubanshe, Beijing 2002. Wydarzenia w Chinach. Fakty i komentarze, wybór i oprać. Namiotkiewicz W, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975. Zagadnienia międzynarodowego ruchu robotniczego. Wybór dokumentów, z. I: 1956-1961, Warszawa 1963. Zhao Ziyang, Drogą socjalizmu o chińskiej specyfice, KiW, Warszawa 1988. Zhongguo Zhengfu Baipishu (1991-1995) (White Papers of Chinese Government), Information Office of the State Council of the Peoples Republic of China, Foreign Languages Press, Beijing 2000. Zhongguo Zhengfu Baipishu (1996-1999) (White Papers of Chinese Government), Information Office of the State Council of the Peoples Republic of China, Foreign Languages Press, Beijing 2000. Zhongguo Zhengfu Baipishu (2000-2001) (White Papers of Chinese Government), Information Office of the State Council of the Peoples Republic of China, Foreign Languages Press, Beijing 2002. Zhongguo Zhengfu Baipishu (2002-2004) (White Papers of Chinese Government), Information Office of the State Council of the Peoples Republic of China, Foreign Languages Press, Beijing 2005. Bibliografia 345 Zhongguo Zhengfu Baipishu (2005-2006), (White Papers of Chinese Government), Information Office of the State Council of the People’s Republic of China, Foreign Languages Press, Beijing 2007. II. Monografie, opracowania książkowe: Africa in Chinas Global Strategy, red. Kitissou M„ Adonis & Abbey Publishers Ltd., London 2007. Alden C., China in Africa, Zed Books, London-New York 2007. Allen F.L., Zaledwie przedwczoraj. Historia Ameryki lat dwudziestych, tłum. W. Madej, Wydawnictwo WIG- -Press, Warszawa 1999. The Chinese Economy under Deng Xiaoping, red. Ash R.F., Kueh Y.Y., Oxford University Press, Oxford-New York 1996. Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku. Przemiany polityczne i społeczne. Studia i szkice, red. Gawlikowski K., ISP PAN-Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004. An Outline History of China, red. Bai Shouyi, Foreign Languages Press, Beijing 2002. Bankowicz M., Demokraci i dyktatorzy. Przywódcy polityczni współczesnego świata, Krakowski Instytut Wydawniczy, Kraków 1993. Baradziej E., Jak Mao obalił Sukarno, Wydawnictwo Comandor, Warszawa 2004. Barteczko S., Przegrane bitwy Mao, KAW, Warszawa 1981. Batowski EL, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys historii dyplomatycznej. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1988. Bazylow L., Historia Rosji, t. II, PIW, Warszawa 1983. Berezowski M., Kariera Richarda Nixona, KiW, Warszawa 1975. Bernstein R., Munro R.H., The Coming Conflict With China, Knopf A.A. , New York 1997. Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne. Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1998. Blejer M., China. Economic Reform and Macroeconomic Management, International Monetary Fund, Washington, D.C. 1991. Bolesta A., Chiny w okresie transformacji. Reformy systemowe, polityka rozwojowa i państwowe przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006. India, China, Russia. Intricacies of an Asian Triangle, red. Boquerat G. , Grare F. , India Research Press, New Delhi 2004. Brzeziński Z., Wielka szachownica, przeł. Wyżyński T., Wydawnictwo Bertelsmann Media, Warszawa 1999. Brzeziński Z., Wielkie bankructwo. Narodziny i śmierć komunizmu w XX wieku, przeł. Tar-nowskaK.,KonarekA., Instytut Literacki, Paryż 1990. Burdelski M., Dziak W.J., Republika Chińska na Tajwanie a ONZ, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1998. Cabanowski M„ Tajemnice Mandżurii. Polacy w Harbinie, Muzeum Niepodległości, Warszawa 1993. Calvocoressi P., Polityka międzynarodowa po 1945 roku, przeł. Bolimowska-Garwac-ka W, KiW, Warszawa 1998. 346 Bibliografia Chang I., The Rape of Nanking. The Forgotten Holocaust of World War II, BasicBooks, New York 1997. Chen Ji an, Maos China and the Cold War, University of North Carolina Press, Chapel Hill 2001. Cheng Li, Chinas Leaders: The New Generation, Lanham, Rowman & Littlefield, 2001. Chi Ful in, Pressing Tasks of Chinas Economic Transition, Foreign Languages Press, Beijing 1996. Chi Ful in, Reform Determines Future of China, Foreign Languages Press, Beijing 2000. Chih-yu Shih, Reform, Identity and Chinese Foreign Policy, Vanguard Institute for Policy Studies, Taipei 2000. China: Progress and Reform Challenges, Organisation for Economic Co-operation and Development, Organisation for Economic Cooperation and Development, OECD Publishing, Paris 2003. China, the United States, and the Global Economy, red. Shuxun Chen, Wolf jr. Ch., Rand, Santa Monica, CA 2001. Chinas Economic Reform at the Turn of the Century, red. Chi Fulin, Foreign Languages Press, Beijing 2000. Chinas Economic Transformation Over 20 Years, red. Wang Mengkui, Foreign Languages Press, Beijing 2000. Chinese Society of the Eve of Tiananmen. The Impact of Reform, red. Davis D., Vogel E.F., Harvard University Press, Cambridge, MA-London 1990. Chiny. Przemiany państwa i społeczeństwa w okresie reform 1978-2000, red. nauk. Tomala K„ ISP PAN-Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001. Chiny w oczach Polaków do XX wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. nauk. Włodarski J., Wydawnictwo Marpress, Gdańsk 2001. Chung O. [et al.], Historia Tajwanu. Społeczeństwo, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 2000. Confucius, Dialogi konfucjańskie, przeł. Czyżewska-Madajewicz K., Kiinstler M.J., Tłumski Z., Ossolineum, Wrocław 1976. Crozier B„ The Man who lost China. The First Full Biography of Chiang Kai-shek, Angus & Robertson, London 1977. Czarnotta Z., Moszumański Z., Chiny-Wietnam, Wydawnictwo Altair, Warszawa 1995, Największe Bitwy XX Wieku, t. 17. Cziomer E., Zyblikiewicz L.W., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 2000. Czubiński A., Rewolucja Październikowa w Rosji i ruchy rewolucyjne w Europie lat 1917--1921, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1988. Deacon R., The Chinese Secret Service, Ballantine Books, New York 1974. Dahl R.A., Polyarchy: Participation and Opposition, Yale University Press, New Haven 1971. Davin D., Mao Zedong, przeł. Spirydowicz E., Wiedza Powszechna, Warszawa 2000. Dickson B.J., Democratization in China and Taiwan. The Adaptability of Leninist Parties, Claredon Press-Oxford University Press, Oxford, UK-New York 1998. Dickson B.J., Red Capitalists in China. The Party, Private Entrepreneurs, and Prospects for Political Change, Cambridge University Press, Cambridge, UK-New York 2003. Dittmer L., China Under Reform, Westview Press, Boulder 1994. Dmochowski T„ Interwencja mocarstw na Syberii i Dalekim Wschodzie (1918-1922), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000. Dziak W.J., Kim Ir Sen, Wiedza Powszechna, Warszawa 2001. Bibliografia 347 Dziak W.J., Stalin, stalinizm, stalinowcy. Studencka Oficyna Wydawnicza ZSP „Alma-Press”, Warszawa 1990. Dzieje Chin. Zarys, red. Szang Jüe, przeł. Dąbrowski B. [et al.], oprać., wstępem i przypisami opatrzył Rodziński W, PWN, Warszawa 1960. Dzwonkowski W, Rosja, Chiny, Mongolia w stosunkach dziejowych, 1.1, Wydawnictwo Instytutu Wschodniego, Warszawa 1937. Eberhard W., Symbole chińskie. Słownik. Obrazkowy język Chińczyków, przeł. Darda R., TAiWPN Universitas, Kraków 2006. Fairbank J. K„ Historia Chin. Nowe spojrzenie, przeł. Lechowska T., Słupski Z., Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 1996. Faligot R., Kauffer R., Służby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na świecie, przeł. Matuszyn-Stefańska M., Skawina K., Iskry, Warszawa 1998. Fenby J„ Generalissimo. Chiang Kai-shek and the China He Lost, Carroll & Graf, New York 2003. Feng Youlan, Krótka historia filozofii chińskiej, red. Bodde D., przeł. Zagrodzki M„ oprać. Skowroński T„ Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Fe wsmith J., Elite Politics in Contemporary China, Sharpe M.E., Armonk, N.Y. 2001. Foster S., Highlights in the History of Exploration and Trade in China, Foreign Language Press, Beijing, 2002. Gang Lin, Xiaobo Hu, China After Jiang, Stanford University Press, Chinago and Stanford 2003. Gawlikowski K„ Nowa batalia o Konfucjusza, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1976. Gelewski T.M.,Jalu 1894, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1995. Gilley В., China’s Democratic Future. How It Will Happen and Where It Will Lead, Columbia University Press, New York 2004. Głąbiński S., Ameryka patrzy na Chiny, KiW, Warszawa 1973. Góralczyk B., Pekińska Wiosna 1989. Początki ruchu demokratycznego w Chinach, Studio Wydawnicze Familia, Warszawa 1999. Góralczyk B., Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Chin po normalizacji stosunków. 1979--1985, PISM, Warszawa 1987. Góralczyk Z., Komunistyczna Partia Chin a Stany Zjednoczone (lipiec 1921-czerwiec 1950), PWN, Warszawa 1981. Grabowska-Lipińska L, Strategia polityczna Chińskiej Republiki Ludowej wobec krajów Azji Południowo-Wschodniej w latach 1949-1976, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1995. Granet M., Cywilizacja chińska, przeł. i oprać. Künster M.J., PIW, Warszawa 1973. Groot G., Managing Transitions. The Chinese Communist Party, United Front Work, Corporatism, and Hegemony, Routledge, New York 2004. Gu Hongming, Zhongguoren dejingshen (The Spirit of the Chinese People), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, Beijing 2004. Gudosznikow L., Mechanizm polityczny Chin, przeł. Widłaszewski H., KiW, Warszawa 1979. Gumilow L., Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu, przeł. Michalski S., wyd. 2 popr., PIW, Warszawa 2004. Halimarski A., Sporo Tajwan, KiW, Warszawa 1986. Haliżak E., Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa, Żurawia Papers, z. 10, Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Sp. z o.o., Warszawa 2008. 348 Bibliografia Haliżak E., Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999. Haliżak E., Zmiana układu sił USA-Chiny a transformacja porządku międzynarodowego, Żurawia Papers, z. 7, Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Sp. z o.o., Warszawa 2005. Harrison J.P., The Long March to Power. A History of the Chinese Communist Party, 1921-72, Praeger Publishers, New York-Washington 1972. Historia polityczna Dalekiego Wschodu od końca XVI w. do 1945 r„ red. Żuków J., Skład-kowski M., Dubiński A., przeł. Jaźwińska H., PWN, Warszawa 1981. Hilska V., Dzieje i kultura narodu japońskiego. Krótki zarys, przeł. Gawłowski S., PWN, Warszawa 1957. Historical Perspectives on Contemporary East Asia, red. Goldman M., Gordon A., Harvard University Press, Cambridge, MA-London 2000. Hong Yung Lee, From Revolutionary Cadres to Party Technocrats in Socialist China, University of California Press, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1991. Hsia A., The Chinese Cultural Revolution, McGraw-Hill Book Company, London 1972. Hsi-sheng Chi, Warlord Politics in China, 1916-1928, Stanford University Press, California 1976. Hu Cziao-mu, Komunistyczna Partia Chin. Krótki zarys historyczny, przeł. Stawiński J„ Ki W, Warszawa 1952. Hu Shen, Agresija imperialisticzeskich dierżaw w Kitaje, Moskwa 1951. Hung-mao Tien, Yun-han chu, China Under Jiang Zemin, Lynne Rienner Publishers, Boulder, Colo 2000. Huntington S.P., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, przeł. Jankowska H., Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2003. Jaszuński G., Gra Waszyngton-Pekin, KiW, Warszawa 1972. Jaszuński G., Narodziny wieku. Czytelnik, Warszawa 1974. Jung Chang, Holiday J., Mao. The Unknown Story, Vintage Books, Londyn 2006. Kajdański E„ Korytarz. Burzliwe dzieje Kolei Wschodniochińskiej 1898-1998, KiW, Warszawa 2000. Kämpen T., Mao Zedong, Zhou Enlai and the Evolution of the Chinese Communist Leadership, Nordic Institute of Asian Studies, Copenhagen 1999. Konior J., Zagadnienie „grzechu” w kulturze chińskiej. Wydawnictwo WAM, Kraków 2006. Kański W, Chińska Republika Ludowa. Zarys rozwoju gospodarczego 1949-1969, KiW, Warszawa 1971. Kissinger H., Dyplomacja, przeł. Gąbiński S., Woźniak G., Zych L, Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa 1996. Knaus J.K., Ofiary zimnej wojny, przeł. Bażyńska-Chojnacka K., Wydawnictwo Amber, Warszawa 2000. Kołakowski L., Główne nurty marksizmu, cz. I: Powstanie, cz. II: Rozwój, cz. III: Rozkład, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001. Kuhn R. L., The Man who Changed China: The Life and Legacy of Jiang Zemin, Crown Publishers, New York 2004. Kukułka J., Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945-1994, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1994. Künstler M.J., Dzieje kultury chińskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Künstler M.J., Mitologia chińska. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Künstler M.J., Sprawa Konfucjusza, Iskry, Warszawa 1983. Bibliografia 349 La dany L., The Communist Party of China and Marxism, 1921-1985. A Self-Portrait, Hoover Institution Press, Stanford, Calif. 1988. Lamont-Brown R., Kempeitai -japońska tajna policja, przeł. Antosiewicz M., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004. Laozi, Dao de Jing, Waiyu jiaoxue yuyanjiu chubanshe, Beijing 1997. Le Bon G., Psychologia tłumu, przeł. Kaprocki B., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. Leonard M., What Does China Think?, Fourth Estate, London 2008. Lewicki S„ Pod znakiem chryzantemy. Z dziejów wywiadu japońskiego w latach 1890-1945, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987. Li Zezhong, Stosunki własności w Chinach, przeł. Sławiński R., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989. Lieberthal K., Governing China. Front Révolution Through Reform, W.W. Norton & Company, Inc., New York-London 1995. Lin Yutang, Shenghuo de yishu (The Importance of Living), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, Beijing 2003. Lin Yutang, Wu Guo yu wu min (My Country and My People), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, Beijing 2002. Lobman J., Chiny poprzez wieki, KiW, Warszawa 1962. Ma Ke, Li J un, Zhongguo Shangwu (China Business), China Intercontinental Press, Beijing 2004. Makowski K., Świat według Mao Zedonga. Doktrynalne podstawy chińskiej polityki zagranicznej (1949-1976), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006. Mały słownik religioznawczy, red. Poniatowski Z., Wiedza Powszechna, Warszawa 1969. Maoizm, red. Kosińska B„ Zakład Międzynarodowego Ruchu Robotniczego Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR, KiW, Warszawa 1973. Maoizm - ideowy i polityczny przeciwnik marksizmu-leninizmu, KiW, Warszawa 1975. Maryański A., Halimarski A., Chiny, PWN, Warszawa 1980. Markowa S.D., Maoizm a inteligencja. Problemy i wydarzenia (1956-1973), przeł. Szmiel B., PWN, Warszawa 1980. Marks K., Engels E, Manifest komunistyczny, KiW, Warszawa 1966. Maszlanka B., Cztery oblicza militaryzmu. Okruchy historyczne, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1971. Materski W, Bolszewicy i samuraje. Walka dyplomatyczna i zbrojna o rosyjski Daleki Wschód (1917-1925), PWN, Warszawa 1990. Meisner M., Mao’s China and After. A History ofthe People’s Republic, The Free Press, New York 1999. Mazurczak W, Kolonializm i wojna. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie II wojny światowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999. Michałek K., Na drodze ku potędze. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1861-1945, KiW, Warszawa 1994. Miedwiediew R.A., Chruszczów. Biografia polityczna, przeł. Zagórska W., Czytelnik, Warszawa 1990. Mitter R., Gorzka Rewolucja. Zmagania Chin z nowoczesnym światem, przeł. Białogórska T., PIW, Warszawa 2008. Montefiore S.S., Stalin. Dwór czerwonego cara, przeł. Antosiewicz M., Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2004. 350 Bibliografia Mosca G., The Ruling Class, McGraw-Hill Book Company, New York-London 1939. Mosher S.W., Hegemon. Droga Chin do dominacji, przeł. Kowalczyk M., Sprawy Polityczne, Wołomin 2007. Mowry G.E., The Era of Theodore Roosevelt and the Birth of Modern America 1900-1912, Harper and Brothers, New York 1958. Najnowsza historia Chin. 1917-1976, red. Sładkowskij M.I., przeł. Urkowski J., KiW, Warszawa 1976. Najnowsza historia świata 1945-1995, red. Patek A., Rydel J., Węc J.J., Wydawnictwo Literackie, 1.1- III, Kraków 1997. Nathan A.J., Gilley B., Chinas New Rulers. The Secret Files, The New York Review Books, New York 2002. Needham J., Wielkie miareczkowanie. Nauka i społeczeństwo w Chinach i na Zachodzie, przeł. Kałużyńska L, PIW, Warszawa 1984. New Perspectives on State Socialism in China, red. Cheek T., Saich T., Sharpe M.E., Armonk, N.Y. 1997. Nowożytna historia Chin, red. Sławiński R., Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2005. Od Mojżesza do Mahometa, red. Keller J., Iskry, Warszawa 1970. Olszewski H., Zmierczak M„ Historia doktryn politycznych i prawnych, Wydawnictwo Ars Boni et Aequi, Poznań 1994. Olszewski W, Chiny. Zarys kultury, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2003. Pacewicz P„ Pomiędzy myślą a rzeczywistością. Rewolucja społeczna jako zjawisko psychologiczne, PAN, Zakład Psychologii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983. Paine S.C.M., Imperial Rivals. China, Russia, and Their Disputed Frontier, M.E. Sharpe, Armonk, N.Y. 1996. Pajewski J., Historia powszechna 1871-1918, PWN, Warszawa 1978. Dutt R.P., Dokąd zmierzają Chiny?, przeł. Danecka E., KiW, Warszawa 1967. Paluch A.K., Konflikt, modernizacja i zmiana społeczna. Analiza i krytyka teorii funkcjonalnej, PWN, Warszawa 1976. Paone R.M., Evolving New World Order/Disorder. China-Russia-United States-NATO, University Press of America, Lanham 2001. Partie komunistyczne i robotnicze świata. Zarys encyklopedyczny, wstępem opatrzył Fry-lek R., Sujka B., Szafarz S, Zwolakowa M., KiW, Warszawa 1978. Pastusiak L., Półwieku dyplomacji amerykańskiej. 1898-1945, PWN, Warszawa 1974. Picquart P., Imperium chińskie. Historia i teraźniejszość chińskiej diaspory, przeł. Kałużyńska L, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006. Pimpaneau J., Chiny. Kultura i tradycje, przeł. Kałużyńska L, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2001. Polit J., Lew i smok. Wieka Brytania a kryzys chiński 1925-1928, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków 2006. Polit J., Smutny kontynent. Z dziejów Azji wschodniej w XX wieku, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2002. Radziwiłł A., Roszkowski W, Historia 1871-1945, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. Region Azji Centralnej jako obszar wpływów międzynarodowych, red. Bojarczyk B., Ziętek A., Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008. Bibliografia 351 Rigger S., Politics in Taiwan. Voting for Democracy, Routledge, London-New York 1999. Robinson T. W., Shambaugh D. L., Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, Clarendon Press, Oxford, England 1994. Rodziński W, Agresja amerykańska w Chinach w latach 1945-1949, KiW, Warszawa 1956. Rodziński W., Chiny w ogniu. Rewolucja w latach 1925-1927, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983. Rodziński W, Historia Chin, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992. Rojek W, Ekspansja mocarstw w Chinach i jej wpływ na rozwój stosunków międzynarodowych w latach 1895-1914, nakł. UJ, Kraków 1990. Rosja-Chiny. Dwa modele transformacji, red. Gawlikowski K„ Paradowski R., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001. Rowiński J., Jakubiec W., System konstytucyjny Chińskiej Republiki Ludowej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 6-7. Roy С., Мао Tse-tung. Krótki życiorys, tłum, z języka francuskiego, KiW, Warszawa 1951. Rumiancew A., Źródła i ewolucja „idei Мао Tse-tunga”, przeł. Krzymowska K., Kułakowska D., Radziszewski S., KiW, Warszawa 1974. Salisbury H.E., The Long March. The Untold Story, Harper&Row, Publishers, New York 1985. Sech B., Tajwan w polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych (1945-1982), PWN, Warszawa-Łódź 1986. Selden M., The Yenan Way in Revolutionary China, Harvard University Press, Cambridge 1971. Shambaugh D.L., Sandschneider E., Hong Zhou, China-Europe Relations: Perceptions, Policies and Prospects, Routledge, London 2007. Shambaugh D.L., Modernizing China's Military. Progress, Problems, and Prospects, University of California Press, Berkeley 2003. Shewmaker K.E., Americans and Chinese Communists, 1927-1945. A Persuading Encounter, Cornell University Press, Ithaca-London 1971. Sidichmienow W, Ostatni cesarze Chin, przeł. Abkowicz J., Sławiński R., Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1990. Sładkowski M., Chiny i Japonia, przeł. Głuchowski W, KiW, Warszawa 1975. Sławińska I. (Hu Peifang), Chińszczyzna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004. Sławiński M.R., Geneza Chińskiej Republiki Ludowej, Instytut Krajów Socjalistycznych PAN, Warszawa 1987. Sławiński M.R., Historia Tajwanu, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001. Słownik polityki, red. M. Bankowicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996. Słownik socjologii i nauk społecznych, red. Marshall G., przeł. Kapciak A. [et al.], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Snow E., The Pattern of Soviet Power, Random House, New York 1945. Sobolewska-Myślik K., Partie i systemy partyjne na świecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Specjalne Strefy Ekonomiczne w Chińskiej Republice Ludowej, Wydział Ekonomiczno-Handlowy Konsulatu Generalnego RP w Kantonie, Kanton, styczeń 2005. Stoler M.A., George C. Marshall. Soldier-Statesman of the American Century, Twayne Publishers, Boston 1989. Strong A.L., The Chinese Conquer China, Foreign Languages Press, Beijing 2003. Sunzi, Sunzi Bingfa (The Art of War), Waiyu jiaoxue yu yanjiu chubanshe, Beijing 1997. 352 Bibliografia Szczepański J., Reformy, rewolucje, transformacje, IFiS PAN, Warszawa 1999. Szczepański M., Stany Zjednoczone a Chiny, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1973. Szczepański M.S., Teorie zmian społecznych, cz. I: Teorie modernizacji, Uniwersytet Śląski, Katowice 1990, Skrypty Uniwersytetu Śląskiego nr 443. Szostak W., Współczesne teorie państwa, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 1997. Tajwan w stosunkach międzynarodowych, red. Haliżak E„ Fundacja Studiów Międzynarodowych, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1997. Taylor J., The Generalissimos Son. Chiang Ching-kuo and the Revolutions in China and Taiwan, Harvard University Press, Cambridge, MA-London 2000. Terrill R., Mao. Biografia, przeł. Głogoczowski J.M., Iskry, Warszawa 2001. Terrill R., The future of China. After Mao, Delacorte Press, New York 1978. The New Sinosphere. China in Africa, red. Wild L., Mepham D., Institute for Public Policy Research 2006. The Market Economy and China, red. Gao Shangquan, Liu Guoguang, Ma Junru, Foreign Languages Press, Beijing 1999. The Story of Taiwan. Science and Technology, National Science Council, Executive Yuan, Government Information Office, Taipei 2000. Historia nowożytna Chin, red. odp. Tichwinski S.L., przeł. Wolska M., KiW, Warszawa 1979. Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1984. Tseng W. [et al.], Economic Reform in China. A New Phase, International Monetary Fund Washington 1994. Tubielewicz J„ Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1984. Tyloch W, Bogowie czterech stron świata, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1988. Ulicka G., Demokracje zachodnie. Zasady, wartości, wizje. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. Unger J., Dittmer L., The Nature of Chinese Politics. From Mao to Jiang, M.E. Sharpe, Armonk, N.Y.-London 2002. Ven H.J. van de, From Friend to Comrade. The Founding of the Chinese Communist Party, ¡920-1927, University of California Press, Berkeley 1991. Ven H.J. van de, War and Nationalism in China, 1925-1945, Routledge, New York 2003. Wang J.C.F., Contemporary Chinese Politics. An Introduction, Prentice Hall, Upper Saddle River, N.J. 2002. Weber M., Polityka jako zawód i powołanie, przeł. Egel P., Wandę M., wybrał, oprać, i wstępem opatrzył Dębski M., Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1989. Weber M., Religion of China. Confucianism and Taoism, The Free Press, New York 1968. Webster D., Droga Birmańska. Wojna w Azji Południowo-Wschodniej 1941-1945, przeł. Baranowski M., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006. Wen-chyuan Hsieh, Yu-wen Chou, The Story of Taiwan. Education, Government Information Office of the Republic of China, Taipei 1999. Wesolowski W, Klasy, warstwy i władza, PWN, Warszawa 1980. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. II, PWN, Warszawa 1963. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. XI, PWN, Warszawa 1963. Władza i społeczeństwo: antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wybór i oprać. Szczu-paczyński J„ Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1995. Bibliografia 353 Wo-Lap Lam Willy, Chinese Politics in the Hu Jintao Era: New Leaders, New Challenges, M.E. Sharpe, New York 2006. Wolny A„ Wojna na Pacyfiku. Agresja japońska w latach 1931-1945, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971. Wong John, Yongnian Zheng, Chinas Post-Jiang Leadership Succession: Problems and Perspectives, World Scientific, New York 2002. Współczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, red. Sokół W, Żmigrodzki M., Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005. Wu Cheng en, Journey to the West, Foreign Language Press, Beijing 1995. Liu Xiaohong, Chińscy ambasadorzy. Wzrost profesjonalizmu w dyplomacji od roku 1949, przeł. Białogórska T., PISM, Warszawa 2005. Xiaowei Zang, Elite Dualism and Leadership Selection in China, Routledge, London 2004. Yiu-chung Wong, Deng Xiaoping to Jiang Zemin: Two Decades of Political Reform in the People’s Republic of China, Lanham, University Press of America, 2005. Yoong-kuang G., Historia Tajwanu. Polityka, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 1999. Yu Tzong-shian, Historia Tajwanu. Gospodarka, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 1999. The New Chinese Leadership. Challenges and Opportunities after the 16th Party Congress, red. Yun-han Chu, Chih-cheng Lo, Zhicheng Luo, Myers R.H., Cambridge University Press, Cambridge, UK-New York 2004. Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996. Historia konfliktów, red. Bartnicki A., KiW, Warszawa 1996. Żbikowski T., Konfucjusz, KiW, Warszawa 1960. Żbikowski T., Legendy i pradzieje Kraju Środka, Iskry, Warszawa 1978. III. Periodyki: „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 1997, nr 11. „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 2000, nr 13. „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 2001, nr 14. „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 2007, nr 20. „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 1996, nr 10, Afganistan-Chiny-Indie-Wietnam. „Acta Asiatica Varsoviensia” (Wrocław) 1989, nr 2, Ciągłość i zmiany. „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 1993, nr 6, Dylematy przeszłości i współczesności. „Acta Asiatica Varsoviensia” (Warszawa) 2004, nr 17, India-Malayasia. „Azja - Pacyfik. Społeczeństwo - Polityka - Gospodarka” (Toruń) 1998,1.1. „Azja - Pacyfik. Społeczeństwo - Polityka - Gospodarka” (Toruń) 1999, t. II. Leksykon państw świata ’94/95, oprać, zespół pod kier. Michalika M.B., Wydawnictwo Kronika, Warszawa 1994. Republika Chińska w zarysie, Rządowe Biuro Informacji, Taipei 1999. Republika Chińska w zarysie. Rządowe Biuro Informacji, Taipei 2000. The Economist. Świat w liczbach 2003, Wydawnictwo Studio ЕМКА, Warszawa 2003. 354 Bibliografia IV. Ważniejsze czasopisma: „Arcana” (Kraków) 1996. „China Daily” 2002-2008. „Die Zeit” 1997. „Gazeta Wyborcza” 1991-2008. „Issues & Studies” 2001. „L’Express” 1997. „MFDNES” 1997. „Mówią Wieki” (Warszawa) 1996. „Nowe Życie Gospodarcze” 1998. „Peoples Daily” („Renmin Ribao”) 2002-2008. „Przegląd Orientalistyczny” (Warszawa) 1966. „Puls Biznesu” 2006-2008. „Rzeczpospolita 1995-2008. „Shanghai Daily” 2005-2008. „The Charlotte Observer” 1997. „The Economist” 1999. „The Guardian” 1997. „The Journal of Commerce” 1997. „The Los Angeles Times” 1997. „The Times” 2006. „Time” 1997. „Tygodnik Powszechny” 2002. V. Ważniejsze adresy internetowe: http://www.apec.org http://www.apec-china.gov.cnhttp://ww.cbc.gov.tw http://www.cec.gov.twhttp://www.china.org.cn http://www.chinadaily.com.cn http://www.cia.gov http://www.dpp.org.twhttp://www.en.rian.ru http://www.english.gov.cn http://www.english.people.com.cn http://www.english.sina.com http://www.epp.eurostat.ec.europa.euhttp://www.fas.org http://www.gio.gov.twhttp://www.kmt.org.tw http://www.kommersant.ru http:// www.mof.gov.cn Bibliografia 355 http://www.mofa.gov.twhttp://www.mofcom.gov.cn http://www.news.xinhuanet.com/english http://www.np.org.twhttp://www.pbc.gov.cn http://www.pfp.org.twhttp://www.pism.pl http://www.pravda.ru http://www.roc-taiwan.org.plhttp://www.safe.gov.cn http://www.sdpc.gov.cn http://www.sectsco.org http://www.sinodefense.com http://www.stats.gov.cn http://www.taiwandocuments.org http://www.usinfo.state.gov http://www.washingtonpost.com http://www.wto.org Spis tabel Tabela 1. Zmiany wielkości obrotu towarowego pomiędzy Chinami a pozostałymi państwami w latach 1912-1918.................................65 Tabela 2. Kształtowanie się PKB Chin w latach 1991-2002.......................279 Tabela 3. Wymiana handlowa pomiędzy Polską a Chinami..........................287 Tabela 4. Stały Komitet Biura Politycznego KC KPCh............................295 Tabela 5. Wzrost gospodarczy i zmiany strukturalne w przemyśle tajwańskim.....302 Tabela 6. Tożsamość narodowa mieszkańców Tajwanu..............................334 Indeks nazvOisk Abaza Aleksy 34 Acheson Dean 198-201 Aleksander II 34 Aleksiejew Eugeniusz 34 Allen F.L. 78 Anchee Min 229 Armonk 116 Atkinson Brooks 177 Awarin W. 196-197 Bai Chongxi 100 Bai Shouyi 14, 110 Bai Zhongxi 198 Bakunin Michail A. 81-82 Bankowicz Marek 7, 105, 166, 185, 197 Bao Huiseng 83 Baradziej E. 226 Barnett A.D. 243 Barr Dawid G. 196 Barret David D. 175 Barroso José Manuel 286 Barteczko S. 214-215, 227, 233 Bartnicki A. 61 Batowski H. 78, 163 Bazylow L. 34, 70 Bau B.J. 79 Beetham David 54-55 Benton G. 117 Berezowski M. 245 Bergson Henri 142 Beria Ławrientij 204, 250 Bielów J. A. 51 Biezobrazow Aleksander 34 Bisson T.A. 135, 137, 164 Blucher (pseud. Galin) Wasilij K. 88, 93, 98, 102 Bodde D. 21 Bo Gu (właśc. Qing Bangxian) 113-115, 121- -122, 138, 141, 143-144, 150, 154 Bo Yibo215, 236, 276 Bogdo-Gegen 59 Bokuro Etugi 127 Bolesta Andrzej 263, 277 Borisow O. 222, 224, 233-234, 240 Borodin B.A. 165 Borodin (właśc. Gruzenberg) Michail 88-89, 98, 102, 115 Brandt C. 125 Braun Otto (pseud. Li De, Hua Fu, Albert List, Karl Wagner) 14,112,119-122,137- -141, 143-145, 149-152, 155, 164 Breżniew Leonid 223 Briand Aristide 79, 129, 131, 163 Bridges Styles 199 Brooks S.M. 36 Browder Earl 123 Bryan William 61-62 Brzeziński Zbigniew 183-184, 290, 322 Buchanan R.A. 127 360 Indeks nazwisk Buks F. 327 Burdelski M. 180 Bush George 243 Bush George W. 289, 336 Butterworth W. Walter 200 Cai Tingkai 138 Cai Yuanpei 67, 75 Calvocoressi, P. 204 Cao Kun 89, 97 Cao Rulin 76 Carlson Evans Fordyce 171 Carter Jimmy 245, 299-300 Ch’ao-jan Wang 198 Chang Chau-hsiung 328 Chang Chih-tung 31 Chang Chun-hsiung 329 Chang I. 167 Chang Shilin 90 Chang Sidney H. 165 Chang Yii-fa 30 Chao Jen-ho 316 Chao Shao-kang Chen Li-fu 165 Chen Yi 186 Chen Yung-fa 148 Chen Boda (Chen Po-ta) 136, 232, 238-240, 246 Chen Duxiu 65-68, 74, 83-84, 91, 98, 100, 102-103 Chen Guofu 107-108 Chen Jiongming 81 Chen Lian 318, 319 Chen Liangyu 297 Chen Lifu 107-108 Chen Mao-sung 322 Chen Muhua 265 Chen Qian 139 Chen Qimei 108 Chen Qitong 139 Chen Ronggui 249 Chen Shufan 64 Chen Shui-bian 317, 328-330, 332-333 Chen Silian 249 Chen Tanqiu 83 Chen Xilian 260 Chen Yi 92, 140,143-144, 223, 237, 245-246 Chen Yonggui 261 Chen Yun 141, 156, 251, 261, 273, 276 Chen Yunlin 326 Cheng Chui 134 Cheng Gongbo 83 Cheng Xiaoxu 134 Chennault Claire 171, 173-174 Chesnaux J. 70 Chevrier Jean-Ives 291 Chiang Ching-kuo 151, 201, 301, 310-313, 339 Chiang Kai-shek (Jiang Jieshi) 12, 15, 64, 88-89, 91-93, 97-102, 104-111, 118-120, 122-123, 127, 130, 134-138, 140-141, 146-153, 162, 165-169, 171-177, 181--187, 189-203, 206-207, 241, 243, 299, 301,339 Chiang Wei-guo 313 Chou Chuan 317 Chruszczów Nildta 221-223, 228 Chruściak R. 261 Chu Hui-liang 328 Chun ks. (Zaifeng) 29 Chung O. 301,309-310 Churchill Winston 174-175 Cixi 29, 32-33, 36-37, 39, 44-45 Clausewitz Karl von 117 Clinton Bill 291-292, 321, 326 Clubb Olivier Edmund 124, 168, 185, 197 Clymer K.J. 33 Cohen W.I. 124 Coolidge Calvin 100-101 Cooper J.F. 321 Crozier B. 166, 172, 190, 195, 201 Current R.N. 130 Currie Lauchlin 174 Czarnotta Z. 256 Czeriepanow Aleksandr 88 Cziczerin Gieorgij Wasiliewicz 72 Czubiński A. 70 Dahl Robert A. 302, 310 dAmato M. 218 dAnnunzio Gabriele 142 Dai Li 108 Daoguang 27 Davies John P. Jr. 173-175, 177-178, 181 Indeks nazwisk 361 Davin Delia 93-94, 140, 218, 221-222, 225, 228, 247, 251 Davis D. 272 Deacon R. 169 Dębski M. 294 Deng Bufang 236 Deng Enming 83 Deng Fa 141 Deng Lichun 261 Deng To 227 Deng Xiaoping 13, 141, 143-144, 197, 209, 213, 219-220, 227, 232, 235-236, 239--240, 246-250, 253-261, 263, 271-277, 283, 295, 301,322, 324, 339 Deng Yanda 102 Deng Yingchao 188, 261 Dewey Thomas E. 197 Dmochowski T. 72, 76, 77,90 Dong Biwu 83,180, 188, 192, 262 Dong Fuxiang 37 Dong Zhongshu 247 Dorn F. 167 Du Yuesheng 108 Duan Qirui63, 72, 73,81,97 Dubiński A. 72 Dulles Foster 207 Dutt R.P. 221 Duzdin Tilman 166 Dziak W. 180, 206 Dzwonkowski W. 34 Eberhard W. 116 Eisenhauer Dwight 174 Eisler Gerard 114 Engels Fryderyk 88-89, 229 Esherick J.W. 181 Ewert Arthur 121 Eyiti Matsusima 127 Fairbank John King 14, 20, 31-32, 34, 41, 43--44, 48, 54, 62, 66, 71, 75, 83-84, 88, 90, 108-109, 122, 125, 140-141, 144, 150, 157, 166, 168-169, 188, 190, 199, 208--210, 213, 218-219, 234, 240, 259, 261, 264 Faligot R. 108 Falkenhausen Alexander von 137 Fang Lizhi 272 Feng Guozhang 63-64 Feng Youlan 21, 23 Feng Yuxiang 97-98, 101, 107, 110 Ford Gerald 245 Franco Francisco 131 Fu Chongbi 246 Fung Hu-hsiang 328 Fu Sinian 75 Fu Zuoyi 198 Fulbright W.J. 176 Gacek Ł. 285 Gadkę R. 34 Gao Gang 209 Gai Zhaoquan 15, 257 Ganszyn G.A. 209 Gaponenko G. 90 Gates Bill 291 Gauss Clarence E. 175,177-178 Gawlikowski Krzysztof 22-23, 63,288 Gelewski Tadeusz Maria 28 Geng Biao 261 Gilbert Prentiss 130 Głąbiński Stanislaw 74,105, 176,179,186 Gold V. 243 Goldman M. 117 Gorbaczow Michaił 274, 287 Gordon A. 117 Góralczyk B. 73, 250, 254, 256-257, 272 Góralczyk Zdzisław 14, 35, 38, 99, 123-124, 154, 163, 171-174, 176, 178-179, 181--182, 187-189, 191-193, 196-201 Grabowska-Lipińska I. 223-224 Grew Joseph C. 162 Grzywacz Jarosław 22, 89, 300, 312, 317-318 Gu Hongming 14,18, 21 Gu Mu 249 Gu Shunzhang 108 Gu Weijun (Wellington Koo) 95 Gu Zhutong 139 Guangxu 32, 37, 39, 45 Gudosznikow L. 210 Guillermaz Jacques 70 Guo Moruo 224, 233 Guo Rongxing 263 362 Indeks nazwisk Hai Rui 227 Halimarski A. 175, 183, 186, 202, 224, 249 Halizak E. 22, 280 Hall G. Martell 172 Han (dynastia) 18 Han Zheng 297 Hanson Haldore 172 Harrison J.P. 99, 168 Hastings M. 206 Hatem George 154 Hau Pei-tsun 313-314, 317-318 Havel Vaclav 322 Hay John 33, 35 He Ganzhi (Ho Kan-czy) 163, 198 He Guoqiang 296 He Jian 139 He Kequan (Kai Feng) 141 He Long 113, 141, 165, 236 He Mengxiong 113 He Shuheng 83 He Yingqin 119, 166 He Zizhen 140 Hemingway Ernest 172 Hideki Tojo 161 Hin Sugiyama 38 Hindenburg Paul von 69 Hioki Eki 61 Hirohito 128 Holiday J. 84, 114 Holland R. 174 Hong Yung Lee 122, 156, 273 Hoover Herbert C. 130-131 Hopkins Harry Lloyd 174, 187 Hsiang-hsiang Wu 167 Hsiao Hsin-huang 310 Hsie Chang Ting 318 Hsiu Lien (Anette Lü) 328-329 Hsu Hsin-liang 309, 328-329 Hu Hanmin 107 Hu Jia 271 Hu Jintao 275, 278, 283, 295-297, 334, 337 Hu Qiaomu (Hu Cziao-mu) 98 Hu Qili 272 Hu Shen 33-34 Hu Shi 68, 75 Hu Yaobang 236, 260-261, 266-267, 273, 283 Hua Guofeng 228, 249-251, 253-255, 260--261 Hua Luogeng 224 Huang Hua 237 Huang Ju 283 Huang Kecheng 219 Huang Dazhou (Huang Ta-chou) 317 Huang Xing 47, 63 Huang Zunxian 31 Hughes Charles E. 78 Hui-sung Tung 303 Hull Cordell 164 Hung-dah Chiu 175,180 Huntington Samuel P. 293, 328 Hurley Patrick J. 176, 178-181, 184, 186-187 Iljin M. 222, 233-234, 240 Ioffe Adolf Abramowicz 87 Ishii Kikujiro 69 Jakubiec W. 53 Janson J. 90 Jaszuński G. 30, 35, 38, 177, 180, 200 Jaw Shau-kong 317 Jelcyn Borys 287 Jessup Phillip C. 200 Ji Denggui 249, 260 Jia Qinglin 283, 295, 296 Jiang Dengwen 139 Jiang Qing (właśc. Lan Ping) 232-233, 236, 239, 246-247, 249-251 Jiang Zemin 262,271,274-275,277-279,281 --283, 287-288, 295, 323-324, 326, 328--329 Jiaqing 27 Johnson Nelson J. 123 Ju Jiuli 249 Jung Chang 84, 114,217-218, 234-236 Jusupow Feliks, ks. 34 Kahn E.J. Jr 124, 200 Kajdański E. 29, 95 Kaliagin A.J. 165-166 Kalinin Michaił 135 Kang Sheng 156, 235, 238, 246, 249, 251, 260 Kang Youwei 29-32 Kański W. 109, 179, 190, 208, 226, 233, 239 Kapica M.S. 238 Karachan Lew Michajłowicz 72, 95 Indeks nazwisk 363 Kauffer R. 108 Kautsky Karl 82 Keatly R. 256 Kellog Frank B. 96, 101, 104, 129, 131, 163 Kennan George F. 181, 193, 200 Kennedy John 199 Kettler Klemens von 37-38 Kim II 206 Kim Ir Sen 205-207 Kirkup Thomas 82 Kissinger Henry 170, 206, 242, 244 Kita Ikki 80 Knox Philander Ch. 49 Kołakowski Leszek 57-58, 82, 103, 252 Kołoskow B.T. 224 Komorowski W. 87 Konfucjusz (Kong Fuzi, Confuciusz) 18-22, 145, 228, 246-247, 291 Konior J. 218 Koo Chen-fu 316, 326 Kostecki Andrzej M. 24 Krasnodębski Zdzisław 171 Kriebel Hermann 137 Kropotkin Piotr A. 81-82 Kiinstler M.J. 40 Kujbyszew (pseud. Kisanka) Nikołaj W. 98 Kukułka J. 188-189, 192, 194, 201 Kuo Fu 150 Kurdjukow l.F. 72 Kuropatkin A.N. 34 Kwiecień Z. 61 Ladany L. 14, 84-85, 91, 100, 102, 104, 111--112, 142, 236, 246, 254, 260-261 Lamont-Brown R. 132 Lamsdorff Włodzimierz 34 Lansing Robert 60, 62, 69 Lasswell Harold 55 Lauterschlager Stanton 172 Le Bon Gustaw 50-51 Lee Ching-ping 325 Lee Kuan Yew 328 Lee Teng-huej (Lee Teng-hui) 312-313, 317-319, 321-322, 324, 326-328, 330, 332, 334, 343, 339 Lenin Włodzimierz 70, 76-77, 81, 88, 102- ЮЗ, 223, 229 Levi W. 79 Levy Marion J. 11 Lewicki S. 80 Li Ao 328 Li Bing 264 Li Changchun 283, 295-296 Li Da 83 Li Dazhao 67, 71-72, 75, 82-83, 92, 101 Li Desheng 246 Li Fuchun 141, 226 Li Gongpu 149 Li Hanjun 83, Li Hongzhang 28-29, 33, 37, 42, 44 Li Hongzhi 293-294 Li Jiao 89 Li Jingwen 285-286, 294 Li Jishen 100 Li Jun 266, 279 Li Keqiang 295-296 Li Lanqing 278 Li Lisan 91, 102, 109, 111, 113-115, 119, 260 Li Peng 267, 275, 278-279, 287 Li Ruihuan 275, 278 Li Shouxun 267 Li Weihan 100, 102, 104 Li Xiannian 247, 249, 254, 261-262, 276 Li Yuanhong 63, 89 Li Zezhong 214 Li Zhisui 154, 228, 240-241, 246, 250-251 Li Zhuoran 141 Li Zongren 198 Liang Qichao 31-32 Liao Mosha 227 Liao Zhongkai 92 Lien Chan 317-318, 321-322, 324-325, 328, 332-334, 336 Lin Biao 141, 143, 145, 165, 173, 186, 194, 197, 202, 206, 209, 219, 227-228, 232, 234, 236-240, 242, 246-247 Lin Boqu 92, 153 Lin Yang-kang 313, 318-319 Lin Yutang 14, 19 Lindbergh, Charles 137 Lippman Walter 200 Litwinow Maksim 135 Liu Bocheng 141, 165, 261 Liu Binyan 272 364 Indeks nazwisk Liu Danian 99 Liu F.F. 167 Liu Guoguang 263 Liu Huaqing 275 Liu Qinren 72 Liu Renjing 83 Liu Shaoqi 83, 114, 141, 203, 210, 213, 219, 221, 223, 226, 232, 234-237, 239, 260, 262 Liu Tanian 99 Liu Zheng 265 Locke Edwin A. jr 182 Longyu 48 Lu Dingyi 188 Lu Diping 119 Lu Rongting 64 Lu Xun 67-68, 75,212, 235 Lu Zhonglin 97 Lu Zongyu 76 Ludendorff Erich 69 Luo Gan 283 Luo Ruiqing 232, 246 Lytton Victor 130, 132-134 Lariew W.J. 228 Lominadze Besso 102, 104 Ma Jipin 122 Ma Ke 266, 279 Ma Yinchu 265 Ma Ying-jeou 336-337 MacArthur Douglas 174, 179, 183, 205-207 Madison A. 63 Mahathir bin Mohammad 292-293 Makowski Krzysztof 225 Malik Jakow 207,241 Manchester W. 199 Mao Zedong (Mao Tse-tung) 13, 17, 25, 57, 67, 71, 80-83, 85, 91-95, 100, 104, 106--107, 109, 112-115, 117, 119-122, 124, 137-146, 150-159, 162, 164, 168-169, 171-173, 177-179, 181, 184-185, 189, 191, 194-195, 198-199, 200-201, 203--213, 215-229, 231-241, 243-255, 258--259, 269, 291,295, 339-340 Mao Zemin 143 Mao Zetian 143 Markowa S.D. 211, 228, 231 Marks Karol 81, 88-89, 229 Marshall George C. 187-193, 197-199 Marshall Gordon 10 Martin William 32 Maryański A. 224, 249 Maszlanka B. 129,151,161-162 Materski W. 77, 87-89 MazurczakW. 174 McCarthy Joseph R. 202 McCoy Frank R. 130 Melby John F. 199-200 Mencjusz (Mengzi) 18, 21-23 Michalik M.B. 317 Michałek Krzysztof 74, 135, 168 Miedwiediew R.A. 221-223 Mielichow G. 29, Mif Pawieł 91, 115 Mikołaj II 69 Minc I.I. 70 Ming (dynastia) 218, 227 Mondale Walter 256 Montefiore S.S. 204-205 Moore Wilbert E. 11 Morrison W.M. 290 Mosca Gaetano 294-295 Moszumański Z. 256 Mowry G.E. 35 Muromacewa Z.A. 211 Namiotkiewicz W. 15, 222 Napoleon I 27 Needham Joseph 17-18 Nelson Donald Marr 179 Nelson David 179 Neumann Heinz 104 Nie Rongzhen 92, 141, 144 Nie Yuanzi 235 Niemczinow W. 70 Nietzsche Fryderyk 75 Nikolski 83 Nimitz Chester W. 179 Nixon Richard M. 241-245 Oksenberg Michel 257 Olszewski H. 82 Indeks nazwisk 365 Olszewski Wiesław 19-20, 25, 136 Ou Hsien-yu 309 Pacewicz Piotr 50 Pajewski J. 27, 43 Paluch A.K. 11 Paradowski R. 288 Parsons T. 55 Pastusiak Longin 37-38, 62, 69, 101, 104, 128, 130, 133, 163-164 Patek A. 205, 224 Pawłów Paweł 88 Pawłów (pseud. Goworow) P.A. 93 Pei Minxin 281 Peng Bai 93, 110 Peng Chong 261 Peng Dehuai 93, 112-113, 120, 141, 155, 206, 218-219, 236 Peng Ming-min 318-319 Peng Shaobai 109 Peng Zhen 213, 232, 260, 276 Picquart P. 280 Pierełomow L.S. 247 Pimpaneau J. 18 Polit Jakub 167-168, 170, 173-174, 185, 187, 194, 201 Poniatowski Z. 20 Proudhon Pierre Joseph 82 Purcell Victor 38 Putna Witowt 88 Puyi (Pu Yi) 29, 36, 45, 48, 97, 131-132, 134--136 Qian Qichen 326 Qian Sanqiang 224 Qian Xuesen 224 Qiao Shi 275 Qin (dynastia) 17, 25, 247 Qing (dynastia) 8, 30, 32, 41, 49, 59, 253 Qing, ks. 37 Qing Bangxian 113 Qu Qiubai (pseud. Strachów) 92, 100, 104, 114, 260 Radziwiłł Anna 69 Rao Shushi 209 Razgon (pseud. Olgin) I.J. 98 Reagan Ronald 257, 300 Reinsch Paul Samuel 62, 74 Reischauer E.O. 243 Remer C.F. 138 Rodziński Witold 36, 38, 53, 60-61, 72, 80, 84-85, 88, 93,98, 100,102,108,112,119--120, 137-138, 165-166, 169, 184, 186--187, 191, 196-197, 237-238 Rogers William P. 242 Rojek W. 33 Rong Zhi 288 Roosevelt Franklin Delano 135, 162-164, 170-171, 174-179, 181 Roosevelt Theodore 35, 42-43 Root Elihu 79 Roszkowski Wojciech 69 Rowiński J. 14, 53, 255, 257, 259 RoyC. 109, 120 Rüchl Christof 131 Rumiancew Aleksiej 204, 216, 228 Rydel J. 205, 224 Rygaczow W.P. 98 Rylski Ignacy 114 Saich T. 116 Saito Hirosi 164 Sala D. 218 Salisbury Harrison E. 121,138, 141, 145 Sapożnikow B.G. 167 Scheean Vincent 123 Schram S.R. 124 Schwarz B. 125 Sech B. 14, 175, 201-202, 207, 242-243, 300, 306 Seeckt Hans von 137 Seidiro Usamii 127 Seishiro Itagaki 161 Sells John K. 193 Service John S. 173, 175-176, 181 ShaQianli 149 Shambaugh David L. 2, 91 Shao Lien 265 Shao Zhengmao 247 Peng Shaobai 109 Sharpe M.E. 116 Shaw B. 325 Shen Junru 149 Sherwood R.E. 187 366 Indeks nazwisk Shewmaker K.E. 171 Shi Alfred 129 Shi Huangdi 17, 25 Shi Liang 149 Shigemitsu Mamoru 183 Shin Wujun 156 Sidichmienow Wasilij 28-29, 36, 68 Siemionów Michaił 77 Siew Vincent 328, 337 Sihanuuk Norodom 246 Sikegi Toyama 127 Sima Qian 117 Siro Nohara 127 Skowroński T. 21 Slyke Lyman P. van 156, 200 Sładkowski M.I. 14, 32, 70, 72,105,128, 132--133, 136, 147, 179, 200,216 Sładkowskij, M.I. patrz: Sładkowski, M.I. Sławińska I. (Hu Peifang) 116 Sławiński Roman 14-15, 38, 48, 64, 70, 112, 134, 139, 164-166, 179, 184, 186, 196, 263, 303-304, 306, 333 Smedley Agnes 121, 151, 154 Smith Anthony D. 11 Smith Harrison 123 Sneevliet (pseud Maring) Hendricus 83 Snow Edgar 122-123,141,153-154,164,177--178, 205, 228,239, 241,244 Sokołow S.S. 87-88 Song Jiaoren 53 Song Meiling 104, 151, 198 Song Qingling 102,262 Song Renqiong 276 Song Ziwen 151, 186 Soong James 328-329, 332, 334 Sprouse Phillip D. 200 Stalin Józef 91, 102-103, 115, 175, 179-180, 187, 204-206, 221, 228-229, 235 Stern Manfred 121 Stiller 118 Stilwell Joseph Warren 171, 173-178, 193 Stimson Henry 129-131 Stoler M.A. 192-193 Strong Anna Louise 123, 172 Stuart Leighton J. 191-192, 197 Su Zhaozheng 104 Subandrio 225 Sukarno Ahmed 225 Sun Benzen 265 Sun Chuangfang 64 Sun Fo 198 Sun Jian 249 Sun Yatsen 15, 29, 40-42, 47-49, 52-54, 64, 71, 78, 81, 87-92, 95-97, 102, 179, 183, 262,317-319, 328 Sun Weishi 236 Sunzi 117-118 Suzuki Kantaro 183 Szczepański Jan 44, 50 Szczepański Marek S. 10, 176, 178, 181-182, 184, 186, 191 Szczupaczyński J. 51 Szostak Władysław 55, 323 Szumiacki Boris 76 Tan Chenlin 246 Tan Pingshan 92 Tan Sitong (Tan Ssu-tung) 31 Tanaka Giichi, 128 Tang Jiaxuan 289 Tang Jiyao 64 Tang Shu-bien 316 Tang Tsou 181 Tang Xiangming 63 Tang Yulin 110 Tao Xingzhi 149 Tao Zhu 260 Taylor J. 165 Teng Ssu-yu 14,31,41,66,71,75,88 Terril Ross 15, 17, 67, 82-83, 91, 93, 95, 100, 102, 115-116, 119-120, 142-143, 149, 157-159, 177, 181, 184, 194-195, 197, 205, 208, 213, 217, 220, 227, 244, 247, 250-251,259 Thatcher Margaret 258 Tichwiński S.L. 37, 41, 65 Tichwińskij S.L. patrz: Tichwiński S.L. Timothy Richard 32 Togo 43 Tomala Karin 30, 265-266, 292 Tong H.K. 166 Trocki Lew 102-103 Truman Harry S. 181-182,184,186-187,189, 191-193, 196-197, 199-200, 202, 205--207 Indeks nazwisk Tsai Ming-hsien 325 Tseng Chi 307 Tuchman B.W 171, 173 Twardy Tomasz 159, 217 Uchtomski E. 29 Ulicka G. 302 Umezu Yoshijiro 183 Urbanowicz Witold 171 Vincent John C. 173 Vogel E.F. 272 Wagner R. 167 Waldersee Alfred von 37 Wales Nym 154 Wallace Henry A. 175 Wan Li 236 Wang Bingnan 188 Wang Chang-fong 318 Wang Chien-shien 317 Wang Chong 247 Wang Dan T11 Wang Daohan 316, 326, 329 Wang Dongxing 254, 260 Wang Gangshang 224 Wang Hairong 244 Wang Hanbin 236 Wang Hongwen 246, 250-251 Wang Jiaqiu 277 Wang Jiaxiang 120, 141-142, 156, 246, 260 Wang Jingwei 83, 97-99, 101-102, 107, 110, 168 Wang Kangnian 31 Wang Ming (wlasc. Chen Shaoyu) 113-115, 138, 156 Wang Renzhong 261 Wang Ruowang 272 Wang Shi (Wang Szy) 125 Wang Zaoshi 149 Wang Zhen 249, 276 Weber Max 55, 294 Wedemeyer Albert C. 179, 185-186, 189, 191, 193 Wei Jianxing 278 Wei Jingsheng 271 Wei Yung 311 367 Wei Cizhu (Wej Cy-czu) 109 Wells H.G. 205 Wen Jiabao 283, 292, 295-296 Wen-chyuan Hsieh 305 Weng Tonghe 32 Wesolowski Włodzimierz 7 Wetzell Georg 137 Węc J.J. 205, 224 Wilbur Martin C. 51 Wilde Oscar 142 Wilson D. 194 Wilson Woodrow 63, 71, 74 Witte Sergiusz 34 Władimirów Piotr 157-158, 172-173, 177--178, 203, 232-233 Włodarski J. 28 Wojtinski Grigorij 82-83 Wolny A. 128-129, 135, 161 Wu Bangguo 283, 295-296 Wu Chengen 235 Wu De 260 Wu Guanzheng 283 Wu Guixian 249 Wu Han 227, 231-232, 236 Wu Peifu 64, 81 Wu Poh-hsiung 337 Wu Xiuquan 141 Xi Jinping 295-296 Xia (dynastia) 8 Xiang Ying 120, 140 Xiang Zhongfa 111, 114 Xiaohong Liu 142, 235, 237 Xie Fuzhi 260 Xiu Xiangqian 113 Xu Enzeng 114 Xunzi 18 Yan Xishan 64, 107, 110 Yang Chenwu 246 Yang Hucheng 148-149 Yang Rongguo 247 Yang Shangkun 141, 236, 260, 274, 276 Yang Zengxin 59-60, 110 Yao Wenyuan 232-233, 246, 250-251 Ye Jianying 154,171, 188, 246, 254, 261 Ye Ting 103, 112, 169 368 Indeks nazwisk Yeaton Ivan D. 189 Yen Fu31 Yongyi Song 248 Yoong-kuang G. 301, 310-311, 320 Yoshizawa Kenkichi 129 Yosst Charles W. 200 Yu Lijin 246 Yu Mu-ming 317 Yu Shude 92 Yu Tzong-shian 303-304 Yu-wen Chou 305 Yuan (dynastia) 8 Yuan Shikai 12, 42, 48-49, 51-54, 57-64, 71, 90 Yun Taijing 92 Zagoria Donald S. 256-257 Zeng Jianhui 289 Zeng Qinghong 283 Zhang Chunqiao 239, 246, 249, 250-251 Zhang Guotao 75, 83, 91-92, 100, 102, 120, 143, 145, 152 Zhang Hanfu 260 Zhang Naiqi 149 Zhang Qun 198 Zhang Tailei 102 Zhang Wentian (pseud. Luo Fu, Iwan Niko-lajewicz Ismailow) 114, 121-122, 141, 150, 152,219, 260, Zhang Xifo 109 Zhang Xueliang 110, 135-136, 148-149, 151 Zhang Zhidong 30-31 Zhang Zhizhong 188 Zhang Zongxiang 76 Zhang Zuolin 64,81,97, 101, 104, 107, 110 Zhao Ziyang 259-261, 267-269, 273, 283 Zhen Huan 63 Zhou (dynastia) 8 Zhou Buhai 83 Zhou Enlai 92, 98, 100, 102, 104, 114, 138, 141-144, 148, 150, 154, 165, 171-173, 180-181, 186, 188, 190, 192, 198, 206--207, 210, 213-214, 220, 225-226, 236--240, 244, 246-250, 267, 274 Zhou Zezong 74 Zhou Yi 122 Zhou Yongkang 296 Zhu De 103,112-113, 120,138-139, 141-142, 154-155, 171-172, 181, 210, 236, 248, 251 Zhu Rongji 275, 278-279, 283, 329 Zieliński E. 261 Zischka A. 80 Zmierczak M. 82 Zou Taofen 149 Żbikowski Tadeusz 20, 22 Żuków J. 72 Indeks naz\O geograficznych Afryka 31, 255, 285, 341 Aksai Chin 222-223 Aksu 60 Albania 201,243,248 Ameryka Łacińska 255, 322 Ameryka Południowa 341 Andamańskie Wyspy 170 Anhui 113, 137, 169, 295-296 Anyuan 83, 91 Atlantyk (Ocean Atlantycki) 35 Australia (Związek Australijski) 80, 129, 198, 207, 242 Austria (Austro-Węgry) 31, 37, 69, 322 Azja 35, 80, 128, 134, 147, 168, 205, 207, 255, 258, 300, 304, 328, 342 Południowo-Wschodnia 183, 280, 321, 332, 341 Wschodnia 78, 128, 148, 190, 290, 342 Babaoshan 251 Bajkał 76-77 Bandung 223 Baoan 148, 150, 153-154 Baoji 187 Baotou 187, 296 Barga 59 Bawaria 121 Beidaihe 224 Beichen 283 Belgia 38, 58, 78-79, 129 Belgrad 289 Berlin Wschodni 121 Birma 167, 170, 194, 201 Bliski Wschód 31, 237 Błagowieszczeńsk 89 Bruksela 163-164 Bułgaria 201 Cambridge 38 Celebes 170 Changchun 127-128, 132, 197 Changsha 113,123 Chicago 123, 163 Chengdu 201, 218, 222, 235, 267 Chiny Południowe 33, 47, 64, 76, 88, 94, 97, 103, 115, 120, 145,166, 275 Południowo-Zachodnie 64 Północne 12, 38, 64, 72, 91, 94, 96-97, 99, 110, 130, 148, 153, 167, 184, 187, 189, 191, 193, 197 Północno-Wschodnie 130, 136, 140, 187, 190, 197, 220 Północno-Zachodnie 164 Środkowe (Centralne) 12, 47, 94, 99, 107, 113,120, 184, 191,197, 280 Zachodnie 280 Chińska Republika Sowiecka 140, 142 Chongqing 113, 165-167, 171-175, 184-186, 188, 190-191,199, 201,232 370 Indeks naz'oJ geograficznych Chungli 309 Columbia 68 Cornel 68 Cuiheng 40 Czechosłowacja 129, 201 Czechy 322 Czerwone Morze 141 Czyta 77,89 Dąbie Shan 143 Dagu 37, 38 Dalian (Dalnyj, Dairen) 34,43,179,185,205, 223, 296 Damanskij 238 Datong 187 Dingyuan 296 Doha 333 Dominikana 131 Dumbarton Oaks 180 Egipt 237, 241 Ekwador 241 Europa 35, 49, 63, 74, 76, 82, 99, 144, 150, 169, 171, 207, 220, 255, 322, 332-333 Środkowo-Wschodnia 13, 274, 284, 340 Zachodnia 280 Feidong 296 Filipiny 37, 49, 170, 193, 206-207, 220 Formoza patrz: Tajwan (202) Francja 27, 33, 37, 44, 49, 53, 58, 65, 69, 73, 78-79, 83, 88, 98, 111,113,129,132, 136, 137, 142, 144, 170, 198, 220, 241, 281, 286-287, 290, 322, 333 Fujian 33, 61, 138, 264, 331 Fuping 296 Fushi148 Gansu 124,145, 153, 169 Genewa 129-130,134,223 Getynga 251 Golmud 281 Guangdong 40, 64, 81, 91, 103-104, 110, 264, 267, 331,335 Guangxi 64, 110, 135 Guangzhou 33 Guizhou 141, 283 Hai 197 Hainan 167, 202, 264, 289, 337 Haiti 291 Hajlar 59 Hangzhou 137 Hankou 48, 123-124, 162, 171-172 Hanyang 172 Hanyebing 61 Harbin 89, 128, 223, 296 Hawaje 40, 151, 170 Hebei 29, 133, 148, 166, 296 Hefei 272 Henan 97, 137, 166,197, 267 Hiroszima 183 Hiszpania 38, 131 Hokkaido 183 Holandia 38, 78-79, 286, 333 Hongkong 40, 97, 170, 195, 257-258, 267, 275, 277, 280, 286-287, 290, 321-326, 330, 332, 342 Honolulu 179 Honsiu 183 Huai (Huaihe) 65, 197 Huanggang 143 Huanghe (Żółta Rzeka) 33 Huangpu (Whampoa) 92, 97-98, 108, 142--143 Hubei 47, 100, 104, 113, 114, 284 Hunan 31, 47, 63,83, 100, 103-104, 113, 120, 137, 141,251,279, 296 Indie 31, 80,128-129,132, 222-223, 225, 241, 284-285, 288 Indochiny Francuskie 33, 167,184 Indonezja 225, 321 Iran 288 Irkuck 90 Irlandia 129 Ithaca 312 Jałta 179 Jangcy (Yangzi, Changjiang) 33, 61, 64, 99, 101, 140, 199, 234, 284 Japonia 12, 18, 28-33, 37, 41-44, 49, 53-54, 57-58, 60-66, 68-69, 71-81, 90-91, 104, 107, 110, 119, 125, 127-136, 138-139, 141-142, 146-152, 154-157, 161-177, 179, 181, 183-188, 193-194, 199, 202, Indeks nazvJ geograficznych 371 206-207, 245, 255, 258, 280, 284, 286, Kunming 33 290, 294, 302, 304-307, 309, 312, 332--333, 342 Jawa 170 Jiangsu 52, 113-114,119, 283, 296 Jiangxi 83, 97, 104, 107, 110, 113-116, 119--121, 137-138, 140-142, 146 Jianning 119 Jiaocheng 253 Jiaozhou 33, 60, 73 Jiaxing 83 Jilin 128 Jinan 60, 73, 80, 232 Jinggangshan 107, 112 Jinzhou 128, 136, 197 Jishui 143 Jixi 295 Jugosławia 241 Kaifeng 197,219 Kair 174 Kałgan 197 Kambodża (Kampucza) 242, 246, 255 Kamczatka 77 Kanada 129, 143, 242-243, 255 Kanton 28, 30, 40, 47, 64, 72, 81, 84-85, 87--93, 97-99, 105, 109, 123, 135, 167, 201, 211,219, 223, 275, 331 Kaohsiung 305, 310-311, 317, 327 Karaszar 60 Kaszgar 60 Kazachstan 288 Keelung 305 Kinmen 221, 300, 315, 319, 333 Kioto 312 Kirgistan 288 Kiusiu 183 Kobdo 59 Kongo 291 Korea 18, 28, 34, 43, 96, 129, 134, 142, 201, 204, 206, 209,218, 299, 302 Południowa 205-207, 284, 286 Północna 205-207 Koreański Półwysep 202, 299 Kosowo 291 Kuba 241 Kuqa (Kucza) 60 Kurylskie Wyspy 180 Lhasa 59, 281 Lianyunzhang 187 Liaoning 296 Liaotuński, Półwysep 34, 43 Liaoxi 197 Liban 291 Liberia 291 Linyi 117 Lizbona 258 Londyn 147, 153,237 Lu (księstwo) 18 Luanzhou 49 Luling 111, 113 Luohuan 162 Lushan 142, 162, 218, 239 Luzon 179 Lob Nor 224 Makau 257,258, 275, 277, 280, 321, 324, 326, 342 Malaje 220 Malediwy 243 Malezja 225 Mandżukuo 131-133,161,167-168,194 Mandżuria 33-34, 42-43, 61, 89, 96, 127-136, 147, 165, 174-175, 184, 186-188, 190, 194-195, 197, 199, 205,211 Manila 170 Massachusetts 199 Matsu 202, 221, 301, 315, 319, 333 Meksyk 89 Monachium 121 Mongolia 33, 42, 59, 87, 134, 143, 179, 201, 237, 240, 288 Wewnętrzna 58-59, 61, 128,133, 267 Zewnętrzna 58-59, 87, 95, 205 Montevideo 323 Moskwa 59, 70, 72, 76-77, 83-85, 87-91, 95, 98,100, 102,106, 111-115, 120-121,124, 138, 141-142, 144, 150-151, 154, 170, 172, 175, 178, 181, 187, 194, 199, 204--205, 220-224, 238, 240, 242, 255-256, 260, 274, 284, 287-289 372 Indeks naz'sO geograficznych Mukden (Shenyang) 107, 128, 130, 132, 187, 190, 194-195, 197, 204 Nagasaki 183 Nanchang 103-104, 112, 142, 251 Nankin 48, 87, 93, 99,100-101,104-105,110, 133, 135-137, 143, 145, 147, 149, 151, 155, 161, 164, 167-168, 172, 189, 195, 198-199, 264, 335, 337 New Hampshire 43, 199 Niemcy 33, 36-37, 43-44, 53, 58, 60, 65, 68--69, 71, 73-74, 78, 80, 129, 131-132, 137, 147, 169-170,179, 286-287, 321, 333 Nikolsk Ussuryjski 89 Ningdu 119 Ningxia 124, 153, 169 Norwegia 241 Nowa Zelandia 129, 207, 241 Nowy Jork 123, 153, 287,312 Oman 243 Omsk 90 Ondor Haan 143 Pacyfik (Ocean Spokojny) 34-35, 76, 78-80, 128, 147, 174, 179, 196, 199, 205-206, 258, 284, 290-291, 300, 304, 328, 342 Pakistan 288 Pamir 34 Paryż 60, 69, 73-74, 76, 80, 129, 134, 143--144, 307 Pearl Harbour 170-171 Pekin (Beijing, Beiping) 29, 37-38, 47-48, 52-53, 59-61, 63-65, 72-74, 77, 79, 81, 87, 89-90, 96-97, 101, 105, 107, 110,123, 132-133, 148, 161-162, 172, 184, 187--188, 191, 197-198, 201, 206, 209, 211, 213, 221-223, 225, 227, 231, 234-237, 239, 241-247, 250, 254-256, 258, 260, 271-274, 277, 279, 283-284, 286-289, 294-297, 300, 315, 318, 321-327, 330, 332-337 Perłowa Rzeka 275 Perska Zatoka 341 Peskadory (Penghu Liedao, Wyspy Rybackie) 28, 174-175, 186, 202, 205-206, 299-300, 319, 333 Piotrogród 70 Poczdam 183 Polska 14, 31, 129, 131, 188, 201, 273, 287 Południowe, Jezioro 83 Port Arthur (Liishun) 34, 43, 61, 127, 132, 179, 185, 205 Portsmouth 43 Portugalia 79, 258 Praga 322 Prusy 31, 117 Quemoy 202 Qinghai 281 Qingdao 49, 60, 73, 80,211 Qiqihar 128 Rehe 110 Republika Dalekiego Wschodu (RDW) 76--77 Riukiu 206 Rosja (Związek Sowiecki, ZSRS) 8-9, 13, 29, 31, 34-35, 37, 42, 49, 53, 58-59, 65, 69-72, 76-78, 80, 87-91, 93-96, 98-99, 102-103, 106, 111-115, 121-124, 127, 131-135, 138-139, 141-142, 150-151, 155-157, 161, 164-165, 170, 172, 174, 177-181, 183, 185, 187-189, 193-194, 198-201, 204-207, 210-211, 213, 215, 221-225, 237, 239-242, 245, 249, 252, 254-257, 273-274, 284, 287-289, 300, 333, 339-340 Ruijin 114, 120-122, 146, 220, 221 Rumunia 201 Sachalin 43, 179 Salwador 131, 317 San Francisco 179-180 Shaanxi 64, 124, 140, 143, 145, 148, 153-155, 162, 166, 169,197, 296 Shandong 33, 36, 60-61, 68, 73-74, 166, 194 Shanhaiguan 49, 135 Shantou 264 Shanxi 64, 253 Shenyang 197 Shenzhen 264, 331 Shimonoseki 28,175 Sichuan 63, 141, 143, 167, 201, 267 Sikoku 183 Singapur 170, 316, 328 Indeks naz'oO geograficznych Słowacja 131 Stany Zjednoczone (USA) 10, 13, 33-35, 37--38, 42-44, 48-49, 53, 58, 60-65, 68-69, 71, 73-74, 77-81, 87-89, 91, 96, 99-101, 104-105, 121-125, 127, 129-138, 141--142, 150, 153-155, 162-165, 168-207, 216, 222, 224, 241-245, 253-258, 271--272, 277, 280-281, 283-285, 287, 289--291, 294, 299-300, 302-305, 307, 309, 311, 321-322, 326, 330, 332-333, 336, 341 Su Ao 305 Sudan 291 Suzhou 142 Syberia 76-77, 80, 284 Szanghaj 28-29, 49, 61, 65-66, 82-84, 87, 89--90, 93, 97-100, 108-109, 112-115, 120--121, 123, 131-132, 138, 141, 148, 162, 167, 186, 196, 199, 211, 219, 223, 229, 231-233, 239, 245, 249-250, 264, 272, 274-275, 279, 284, 288, 295-297, 307, 326, 335, 337 Szwajcaria 333 Tadżykistan 288 Taichung 305 Tajlandia 321 Tajpej 241, 243-244, 299-300, 309-312, 317, 322-325, 327-328, 332, 337 Tajwan (Formoza, Republika Chińska na Tajwanie) 13-14, 28, 33, 68, 89, 96, 134, 151, 174-175, 179, 183-184, 186, 195--196, 201-203, 205-208, 221, 241, 242--245, 257, 275, 277, 280, 286, 289-290, 294, 299-307, 309-338, 342 Tajwańska Cieśnina 205, 242, 316, 318, 320, 328, 335-337 Tanggu 133 Tangshan 49, 250 Taoyuan 309, 329 Teheran 179 Tianjin 28, 37, 49, 61, 90, 131, 133, 142, 161 --162, 184, 187, 197,211,250, 296 Tokio 60, 71-72, 80, 129-130, 132, 136, 142--143, 164, 167-168 Tonkin 33 Toronto 143 Turcja 31, 43 373 Tuz-Buzaygyr 223 Tybet 59, 143, 145, 206, 220, 222, 281, 283, 289 Uliasutaj 59 Unia Europejska 286-287, 333 Urbana-Champaign 329 Urga 59 Urumqi 223 Ussuri 238 Uzbekistan 288 Wangxia 200 Warszawa 188, 242 Waszyngton 37,42, 69, 74, 77-78, 80-81,104, 124, 130-131, 135, 147, 163, 169-172, 174, 176-178, 181, 184, 187, 189-191, 193, 197, 204, 222, 240, 242, 244-245, 256, 271,291,299 Watykan 131 Wayaobao 139-140 Węgry 131, 201, 322 Wielka Brytania 32-33, 35, 37, 43-44, 49, 53, 58-60, 65, 69, 77-81, 87-89, 95, 99-101, 129, 131, 136-137, 163-165, 167, 170--171, 174-175, 178-180, 187, 198, 241--243, 257-258, 286, 290, 333 Wielki Kanał 65 Wietnam 18, 199, 201, 206, 220, 255-256 Władywostok 89 Włochy 37, 69, 78-79, 129, 131-132, 136, 147, 170, 242, 286-287 Wu (królestwo) 117 Wuchang 47, 172 Wuhan 99-102, 104, 167, 172, 219, 234, 272, 274 Wuxi 113, 296 Xian 142, 149-151, 154, 220 Xiamen 97, 264, 331 Xiangshan 40 Xiangtan 251 Xiangxiang 296 Xinjiang 59, 110, 145, 205, 222 Yan’an 124, 143, 146, 148, 151-156, 174-176, 179, 181, 184-185, 189, 193-194, 197, 212, 232, 236, 267 374 Indeks naz^O geograficznych Yangzhou 274 Yantai (Chefoo, Czyfu) 89 Yunnan 64, 251 Zabajkale 76 Zhangjiakou (Kałgan) 192,197 Zhangzhou 114 Zhejiang 48, 52 Zhili 36 Zhuhai 264 Zunyi 141-142, 144 Związek Południowej Afryki 129