UNIWERSYTET JAGIELLWYDZIAŁ HOSTORYCZNOŃSKI
Y
INSTYTUT ARCHEOLOGII
Katarzyna Radnicka
FIGURKI CERAMICZNE Z NAKUM (PETEN, GWATEMALA)
W SZERSZYM KONTEKŚCIE KULTUROWYM
Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem
prof. Janusza K. Kozłowskiego
Kraków 2020
Rodzicom
PODZIĘKOWANIA
W tym miejscu pragnę wyrazić moje najszczersze podziękowania tym osobom, bez których pomocy i wsparcia moja praca i powstanie tej rozprawy nie byłoby możliwe.
Dziękuję Rodzicom za to, że w najważniejszym momencie mojej młodości pozwolili mi podążyć za pasją i wybrać drogę, która w przyszłości przyniesie mi radość i satysfakcję z pracy. Bez prawdziwego dopingu i oparcia, które miałam w Mamie oraz pamięci o Tacie i jego postawie nie miałabym sił dokończyć tego co kiedyś zaczęłam.
Serdeczne podziękowania kieruję do prof. Janusza K. Kozłowskiego za opiekę merytoryczną oraz promotorskie rady i kierownictwo na każdym etapie moich studiów,a dr hab. Jarosławowi Źrałce dziękuję za nieocenioną pomoc merytoryczną i duchową kiedy była mi bardzo potrzebna, za wszystkie pożyczone książki i podsunięte artykuły, za przyjaźń i za to, że zabrał mnie do Nakum kiedybyłam jeszcze „zieloną” studentką.
Dziękuję Bernardowi Hermesowi – „Jefe” – za wszystkie lekcje ceramiki i życia, za długie rozmowy we Flores i ojcowską opiekę.
Podziękowania składam wszystkim moim bliskim, przyjaciołom i znajomym
– archeologom i artystom – po obu stronach Oceanu za pomysły, pomoc oraz wysłuchiwanie wątpliwości i rozterek.
Na koniec dziękuję mojemu Łukaszowi – za to, że ani raz we mnie nie zwątpił,za miłość, jaką mnie obdarzył i za „zimne oko naukowca” kiedy najbardziej go potrzebowałam. Dziękuję Ci, kochany!
Praca powstała w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki pt. ”Nagranicy dwóch epok: okres protoklasyczny na Nizinach Majów w kontekściebadań w Nakum (Gwatemala)” 2014/14/B/ HS3/00534.
SPIS TREŚCI
Wstęp 1
CZĘŚĆ I
1.
Historia badań 5
2.
Chronologia figurek ceramicznych w kulturze Majów 10
2.1. Figurki w Okresie Preklasycznym 11
2.2. Figurki we Wczesnym Okresie Klasycznym 13
2.3. Figurki w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym 15
2.4. Figurki w Okresie Postklasycznym 17
3.
Technologia wytwarzania 19
3.1. Figurki pełne i puste w środku, modelowane i odciskane w formie 22
4.
Kontekst archeologiczny figurek 36
4.1. Znaleziska grobowe 37
4.2. Znaleziska w kontekście rytualnym 43
4.3. Znaleziska w kontekście mieszkalnym 46
5.
Gwizdki, okaryny i grzechotki 51
5.1. Grzechotki 51
6. 5.2. Okaryny i gwizdki 5.3. Małe instrumenty ceramiczne w ikonografii Funkcja i znaczenie figurek 53 61 62
6.1. Okres Preklasyczny 6.1.1. łodności 6.1.2. Kult p
rzodków 6.1.3. Wizerunki władców 6.1.4. Ofiary w wypełnisku budowli 6.1.5. Fragmentacja i enchainment 6.1.6. Figurki jako ekwiwalent ofiary z człowieka 6.2. Późny i Schyłkowy Okres Klasyczny6.2.1. Figurki w pochówkach 6.2.2. Kult domowy i zestawy figurek 63 63 64 65 67 68 70 75 75 76
6.2.3. Figurki i pielgrzymowanie 77
6.2.4. Małżeńskie figurki z doliny Ulua 77
6.2.5. Figurki jako zabawki dziecięce 78
6.2.6. Dystrybucja lokalna i centralna 80
CZĘŚĆ II
7.
Historia stanowiska i badań prowadzonych w Nakum 83
7.1. Nakum – opis stanowiska 85
7.2. Chronologia stanowiska 87
7.3. Polskie badania w Nakum 88
7.3.1. Sektor Południowy 88
7.3.1.1. Najważniejsze odkrycia Sektora Południowego 90
7.3.2. Sektor Północny 96
7.3.3. Peryferia stanowiska 105
8.
Figurki z badań Projektu Archeologicznego Nakum 106
8.1. Proweniencja figurek 107
8.1.1. F rki z Sektora Północnego 112
8.1.2. Figu
rki z Sektora Południowego 116
8.1.3. Figurki z peryferii stanowiska 118
8.2. Analiza zabytków według najważniejszych kategorii Katalogu 119
8.2.1. Katalog 119
8.2.2. Chronologia 122
8.2.3. Technologia wytwarzania 126
8.2.3.1. Figurki pełne i puste 130
8.2.3.2. Figurki modelowane w ręce i z formy 131
8.2.4. Masa ceramiczna 132
8.2.5. Masy ceramiczne wydzielone dla kompleksów ceramicznych w Nakum, użyte do wytwarzania figurek 135
8.2.5.1. Kompleks Chämach -Środkowy Okres Preklasyczny 900/800 – 700/600 B.C. 135
8.2.5.2. Kompleks ‘Ayim – Środkowy Okres Preklasyczny600 – 300 B.C. 135
8.2.5.3. Kompleks Tzutz – Późny Okres Preklasyczny300 – 100/50 B.C.
8.2.5.4. Kompleks Ajkok – koniec Późnego Okresu Preklasycznego i początek Wczesnego Okresu Klasycznego 100/50 B.C. – 250/300 A.D. 138 Kompleks Waj – początek Późnego Okresu Klasycznego
8.2.5.5.
8.2.5.6. 8.2.5.7. 600 – 700 A.D. Kompleks Sakan – Późny Okres Klasyczny 700-800 A.D. Kompleks Chumuk – Schyłkowy Okres Klasyczny 800 – 900/950 A.D. 138 139 140
Analiza figurek ceramicznych pod kątem zastosowania znanych mas
8.2.6. ceramicznych 141
8.2.7. Obecność angob i kolorowych farb 143
8.2.8. Forma – figurki i instrumenty muzyczne 145
8.2.9. Ikonografia 152
8.2.9.1. Figurki antropomorficzne 154
8.2.9.2. Figurki zoomorficzne 168
8.3. Podsumowanie 172
Spis ilustracji 176 Spis tabel 184 Bibliografia 186
CZEŚĆ III Katalog zabytków 210
WSTĘP
Figurki ceramiczne były produkowane przez człowieka niemal w każdejkulturze, w każdym rejonie gdzie dotarł człowiek i przyniósł swoje zwyczaje,model życia i wytwory rąk. Od najstarszych, pochodzących ze ŚrodkowegoPaleolitu figurek tzw. Wenus (Nelson 1990, Farbstein 2017), po dzisiejsze,
produkowane z plastiku lalki, modele i figurki świętych w bożonarodzeniowejszopce – figurki nieustannie są obecne w życiu ludzi. Ze względu na swoją formęsą szczególnie interesujące dla badaczy. Jak zauważyła Naomi Hamilton (1996)odzwierciedlają świadomość samego siebie – cechę typową jedynie dla człowieka,co sprawia, że są tak wyjątkowym wytworem rąk ludzkich na tle narzędzi czynaczyń. Figurki jako artefakty pozwalają uczonym na wgląd w sferę przyziemnejrodukcji przedmiotów, ze wszystkimi jej aspektami oraz możliwościamip
oznania jakie daje, ale też w znacznie bardziej subtelne kwestie wiązane ze sferą relacji międzyludzkich czy duchowości, które nie pozostawiające innych namacalnych świadectw bez figurek przepadłyby bezpowrotnie.
Naukowcy od lat prowadzą dyskurs czy figurki mogą być analizowane i podjakim kątem. Wszyscy się zgadzają, że nawet należy studiować figurki, natomiast sposób w jaki prowadzony namysł naukowy przybiera różne często odmiennekierunki, dyktowane niejednokrotnie aktualnymi trendami społecznymi (dobretego przykłady można znaleźć w przywoływanym przeze mnie powyżej tekście Noemi Hamilton z 1996 r.).
Problemem figurek ceramicznych, odkrywanych przez archeologów podczas badań wykopaliskowych badacze zajmują się od wielu lat, poruszając i studiując bardzo różne tematy – od utworzenia typologii, poprzez badanie podkątem past ceramicznych i sposobu wypału funkcji w społeczeństwie czy jako wskaźnik zmian socjalnych zachodzących w kulturze Majów na przestrzenidziejów, po bardziej abstrakcyjne tematy, związane ze sferą duchową i religijną.W wyniku tych badań powstawały wielkie analizy, opierające się nakilkutysięcznych kolekcjach, pochodzących z wieloletnich projektów badawczych,
W mojej pracy, postanowiłam skupić się na nieszczególnie spektakularnym zbiorze figurek, jaki został pozyskany podczas prac wykopaliskowychprowadzonych przez Projekt Archeologiczny Nakum, z Instytutu Archeologii UJ, w północnej Gwatemali, na położonym w rejonie nazywanym Nizinami Majów stanowisku Nakum, próbując przedstawić je na szerszym tle figurek znanych z innych stanowisk i przeanalizowanych przez innych uczonych.
Choć wszystkie zabytki z Nakum są zachowane szczątkowo, a ich(domniemana często) forma nie zaskakuje oryginalnością czy odmiennością od figurek z innych stanowisk, uznałam, że właśnie ta ich typowość będzie dobrąbazą wyjściową dla pewnego przyczynku do namysłu nad rolą figurki w kulturze Majów i jednocześnie opracowania materiałowego zespołu zabytków. Poprzez pryzmat figurek z Nakum starałam się przyjrzeć różnym aspektom funkcjonowania figurki w życiu Majów
Praca skonstruowana jest z trzech zasadniczych części. Na pierwsząskładają się rozdziały teoretyczne, poświęcone historii badań zagadnienia jakim są figurki ceramiczne w kulturze Majów (Rozdział 1), chronologii figurek oraz zjawiskom charakterystycznym dla poszczególnych okresów chronologicznych (Rozdział 2). W kolejnych rozdziałach zajmuję się technologią wytwarzania figurek na przestrzeni rozwoju kultury Majów (Rozdział 3), najczęstszymi kontekstami w jakich natrafia się na figurki lub ich szczątki (Rozdział 4), a wreszcie obecności wśród figurek instrumentów muzycznych takich jak gwizdki i grzechotki (Rozdział 5). Ostatnim, ale być może najważniejszym rozdziałem w pierwszej części pracy jest rozdział poświęcony funkcji i znaczeniu jakie były przypisane figurkom (Rozdział 6). W części pierwszej poruszam tematy ogólne, które można odnieść do większości figurek odkrytych podczas wykopalisk na ziemiach Majów, często powołuję się na analogie z pozostałych rejonów Mezoameryki czy innych rejonów świata.
Druga część pracy jest poświęcona figurkom pochodzącym z badań Projektu Archeologicznego Nakum (Rozdział 8), a szczegółowe opracowanie materiału poprzedziłam krótkim rozdziałem poświęconym historii miasta
Trzecią, najobszerniejszą część pracy stanowi katalog zawierający dokładną dokumentację każdego zabytku pochodzącego z badań ProjektuArcheologicznego Nakum, który może stanowić bazę dla badań porównawczych z innymi kolekcjami podobnych zabytków z rejonu. Katalog został ujęty w formę osobnych kart zabytków zawierających takie informacje jak pochodzenie, chronologia, opis czy dokumentację rysunkową i fotograficzną figurek.
CZĘŚĆ I
Rozdział 1
HISTORIA BADAŃ
Zagadnieniem figurek ceramicznych, obecnych na wielu stanowiskach Mezoameryki w materiale archeologicznym zajmowało się do tej pory wielubadaczy, chociaż nadal można powiedzieć, że temat nie został w pełni wyczerpany. Z roku na rok przybywa materiału do badań, pojawiają się nowe metody analiz oraz nowe spojrzenia poruszające wcześniej nierozważane aspekty figurek jako źródła dla badań kultury Majów.
Uwagę uczonych zwróciło to, że podobne w charakterze artefaktyodkrywano na terenie całej Mezoameryki w warstwach pochodzących z bardzo różnych czasów i kultur prehiszpańskich. Pierwsze figurki pojawiają się już w kontekście przejściowym między Okresem Archaicznym a Wczesnym Okresem Preklasycznym (ok. 3000 -2500 p.n.e.) na wyżynach meksykańskich, a stamtąd rozprzestrzeniły się szybko na szersze tereny (DeLance 2016:122, Rice 2005). I chociaż różniły się mocno formą i zapewne przeznaczeniem pomiędzyposzczególnymi ośrodkami czy kulturami sposób analizowania tych zabytków zazwyczaj jest podobny, wychodzący od cech fizycznych artefaktu do tak subtelnych kwestii jak funkcja i znaczenie symboliczne.
Figurki odkrywane są setkami na stanowiskach archeologicznych.Najczęściej zachowane fragmentarycznie, uszkodzone zachowują się w warstwach kulturowych wiązanych z domostwem – miejscach codziennej pracy czy domowych kapliczkach, w wypełniskach budowli, powstałych podczas wnoszenia monumentalnych lub niewielkich konstrukcji architektonicznych, a także w miejscach, których kontekst należałoby określić jako rytualny czysymboliczny, takich jak depozyty ofiarne, świątynie i pochówki (Triadan 2007, Gallegos 2009, Inomata i Triadan 2014).
Podróżnicy i badacze, których zainteresowanie skupiło się na ozostałościach kultur mezoamerykańskich, jeszcze w XIX w., niemal odp
oczątku dostrzegali obecność figurek wśród ruchomych zabytków pozostałych po nieistniejących już wtedy kulturach Mezoameryki. Już w 1838 r. w swoich pracach hrabia Jean-Frederic Waldeck wspominał o figurkach z gliny i ceramiki opisując wyspę Jaina i wyposażenie licznie odkrywanych tam grobów, a takżepóźniejsi badacze i podróżnicy jak Benjamin M. Norman, który w swojej pracy z 1843 „Rambler in Yucatan” zaprezentował pierwsze rysunki zabytkowych figurek (Peña Castillo 2003:74).
Na przestrzeni lat powstało wiele opracowań i typologii drobnej plastykifiguralnej. Z dzisiejszego punktu widzenia możemy uznać niektóre z tych wczesnych analiz za niekompletne lub opierające się na błędnych założeniach, niemniej należy pamiętać, że służąc jako baza w znaczący sposób przyczyniły się one do późniejszych, bardziej kompleksowych studiów wykorzystujących nowe technologie czy zdobycze świata nauk ścisłych, dostarczając nam dziś wielu informacji na temat życia społeczeństw Majów na całym obszarze przez nich zamieszkiwanym przez wiele setek lat.
Za pierwszą próbę systematyzacji można uznać opracowanie kolekcji figurek z Museo Nacional w Meksyku, której dokonał Leopoldo Bartes w 1888 roku. Wyróżnił on opierając się na formie zabytków, trzy typy stylistyczne przyporządkowując je odpowiednio Zapotekom, Toltekom i Majom, i już wtedyzwrócił uwagę na potrzebę przeprowadzenia analiz chemicznych masy ceramicznej (Peña Castillo 2003:74).
Pierwsze typologie „z prawdziwego zdarzenia” są efektem studiów takich badaczy jak George Vaillant z lat 30 XX wieku, który bazował na zabytkach preklasycznych ze stanowisk Centralnego Meksyku (Vaillant 1965; Halperin 2007:43; DeLance 2016:123;) czy Mary Butler, która opracowała szczegółowątypologię figurek wyciskanych w formie opierając się na zabytkach z PóźnegoOkresu Klasycznego pochodzących z rejonu rzeki Usumacinty (Butler 1935).Zmodyfikowana nieco później przez Clarence’a Haya, Miguela Covarrubiasa czy Frances Pratt (Christmas 2010:13) typologia Vaillanta dzieli figurki na typy i podtypy nazywając je kolejnymi literami alfabetu, przypisując poszczególne typy różnym okresom w chronologii Centralnego Meksyku. Nie jest wolna od europejskiego spojrzenia na ich stronę formalną określając niektóre z nich „czarującymi”, a inne „brzydkimi” (Lesure 2012:372) . Podobnie, choć bardziejobiektywnie swoje studia systematyzowali późniejsi badacze tacy jak Rosa Maria
Reyna Robles (1971), David Grove i Susan Gillespie (1991, 1984) czy Anne Cyphers Guillen (1993).
Praca Mary Butler była jedną z pierwszych kompleksowych prób ujęcia tematu figurek późnoklasycznych na ziemiach Majów. Jej typologia stała się bazą wyjściową dla wielu późniejszych analiz, takich jak opracowane przez Gordona Willeya (1972), Christophera Corsona (1976), Roberta i Barbarę Randsów (1965) czy innych (por. Halperin 2007, Horcajada Campos 2015, Sears 2016).
W tym początkowym zainteresowaniu figurkami jako źródłem archeologicznym skupiano się na ich formie i detalach dostrzegając je jako przejaw i wyznacznik przynależności kulturowej, świadectwo kontaktów i wymiany idei pomiędzy odległymi rejonami. Dobrym przykładem takiego ujęcia może być obserwacja podobieństw fomalnych jakie przejawiają zabytki preklasyczne znad Zatoki Meksykańskiej (olmeckie) oraz podobnie datowane figurki pochodzące z innych rejonów Mezoameryki (Cyphers Guillen 1993).
Wielu badaczy skupia się na formie zabytków jako nośniku informacji na temat codziennego życia Majów. Ich ikonografia traktowana jako odbicie kultury może być uzupełnieniem dla „twardych” danych pozyskanych w drodze wykopalisk, jednocześnie dostarczając badaczom danych nieco subtelniejszych,odnoszących się do symbolicznych i znaczeniowych sfer życia ludzkiego (Hamilton 1996: 281). Dodatkową zaletą figurek jako źródła jest to, że często treść, którą wyobrażają nie pokrywa się niemal wcale z tzw. sztuką oficjalną,znaną z rzeźbionych monumentów czy ceramiki kodeksowej. Dobrym przykładem jest popularne (kultura Majów, Dolina Ulua oraz Teotihuacan) przedstawienie kobiety trzymającej na ręku dziecko (Halperin 2007:46) lubfigurki przedstawiające ludzi przy wykonywaniu prac codziennych czy członków niższych warstw społecznych. W zasadzie poza malowidłami z kompleksu Chi’ikNaab’ w Calakmul, ukazującymi życie codzienne targowiska (Carrasco Vargas i Cordeiro Baqueiro 2012) oraz niektórymi graffiti wydrapywanymi na ścianach pomieszczeń pałacowych i świątynnych (Źrałka 2014) takie przyziemne sceny nie stawały się tematem sztuki wyższych sfer.
Drugim obok formy, niezwykle ważnym aspektem związanym z plastykąfiguralną jest jej funkcja. Pytanie o funkcję jest niejako pytaniem o sens istnienia tego typu artefaktów, także o ich znaczenie w życiu społeczności. Również naten problem badacze zwracali uwagę niemal od początku zainteresowania figurkami. Manuel Orozco y Berra (1880:359 za: Halperin 2007:48) zauważyłobecność głów figurek ceramicznych w pochówkach, wnioskując, że musiały odgrywać jakąś istotną, choć niejasną rolę w rytuałach pogrzebowych. Franz Blom sądził, że preklasyczne figurki-gwizdki mające formę zwierząt były używane podczas polowań, bo dźwięki które można było z nich wydobyćprzypominały dźwięki zwierząt które miały wyobrażać (Ricketson 1937:217,Velazquez Cabrera 2003), a Butler dostrzegła wieloraką funkcję rytualnączyniącą z opracowanych przez siebie figurek gwizdki używane podczas zdarzeń ceremonialnych, wota składane w ofierze i idole wyobrażające bóstwa domowe (Butler 1935).
Późniejsze studia obejmują szerszy wachlarz aspektów. Badacze zaczęli zwracać uwagę na kontekst archeologiczny w którym natrafiono na szczątki figurek, technologię produkcji, przynależność do znanych typów ceramicznych. Zaczęto się także posługiwać analogiami etnograficznymi i danymi etnohistorycznymi (Halperin 2007:48).
Jedną z najnowszych prac rozpatrujących figurki ceramiczne bardziej od strony technologii produkcji niż znaczenia kulturowego jest dysertacja Erin Sears (2016) dotycząca między innymi analizy składu chemicznego past użytych przy produkcji figurek z Cancuen w Gwatemali. Sears patrzy na figurki jak na artefakty, analizując bardzo ważny aspekt ich istnienia – proces produkcji. W ostatnich latach analizy petrograficzne oraz neutronowa analiza aktywacyjna(NAA) są bardzo chętnie wykorzystywane do badań m.in. figurek, wskazując miejsce ich pochodzenia.
Z czasem zaczęto postrzegać figurki jako możliwe źródło danych na tematzmian społecznych, politycznych i ekonomicznych jakie zachodziły w ośrodkachMajów na przestrzeni dziejów. O ile wcześniejsze analizy brały pod uwagę wymianę między ośrodkami czy nawet bardziej odległymi rejonami– we wczesnych typologiach zróżnicowanie formalne miało świadczyć o różnej przynależności kulturowej – o tyle nowsze badania, dzięki większemu naciskowi położonemu na wykopaliska prowadzone w strefach zamieszkiwania ludnościniższych warstw społecznych, rozpatrują kwestie ekonomii wewnętrznejośrodków (Halperin 2012).
Christina Halperin w swoich pracach zwraca uwagę na obecność i rolęfigurek w wymianie będącej odzwierciedleniem związków politycznych międz zależnymi od siebie ośrodkami Późnego Okresu Klasycznego, a także między
domami – czy też siedzibami rodów – w obrębie centralnego ośrodka Motul de San Jose w Gwatemali (Halperin 2007, 2014), podczas gdy George Lesure (1999) i Jean Lopiparo (2003, 2006) analizują jakie zależności rządziły produkcjąi dystrybucją figurek, odpowiednio w Paso de la Amada w Meksyku i Dolinie Ulua w Hondurasie.
Lynn Marie Ruschensky (2003) w swojej pracy próbuje dostrzec figurkijako formę czy też narzędzie reprezentacji, rekreacji i określenia roli płci w społeczeństwie Majów, podobnie jak Rosemary Joyce (2000), z kolei Lisa DeLance (2016) analizuje rolę figurek w tworzeniu więzi rodowych oraz zmianyjakim ta rola podlegała na przestrzeni czasu, a Patricia Horcajada Campos zastanawia się nad „życiem” figurki – od momentu powstania, przez użytkowaniei pełnione funkcje, aż po jej koniec (Horcajada Campos 2015).
Wymienione przeze mnie opracowania to oczywiście nie wszystkie studia poświęcone figurkom, a jedynie mój subiektywny wybór.
Nie ulega wątpliwości, że drobna plastyka figuralna, obecna wszędzie tam gdzie rozwijało się osadnictwo majańskie została dostrzeżona jako obfite źródłodanych na temat kultury Majów, co owocuje coraz częstszymi i bardziejdrobiazgowymi studiami nad kolekcjami z poszczególnych stanowisk oraz wyłonieniem się odrębnej specjalizacji badawczej w archeologii tego regionu.
Rozdział 2
CHRONOLOGIA FIGUREK CERAMICZNYCH W KULTURZE MAJÓW
Jak już wspominałam, figurki pojawiają się materiale zabytkowym od najstarszych warstw archeologicznych, wiązanych z osadnictwem preklasycznym w całej Mezoameryce aż po schyłkowe momenty kontaktu z Europejczykami,a nawet później. O figurkach używanych przez Majów na Jukatanie pisze Diego de Landa oraz współcześni etnologowie studiujący dzisiejszą kulturę Majów w różnych rejonach przez nich zamieszkiwanych. Niemniej, nie należy sądzić, żeich obecność w kulturze materialnej miała zawsze ten sam charakter. Zmiany,choć nie do końca jasne dla nas dzisiaj można dość łatwo prześledzić studiując materiał archeologiczny pochodzący z różnych stanowisk. Rzuca się w oczy fakt, że figurki w bardzo dużych ilościach były produkowane i używane w Okresie Preklasycznym. Ich szczątki setkami i tysiącami odnajdywane są na stanowiskach( np. La Blanca, La Victoria, Chalcatzingo czy Cahal Pech). We wczesnym Okresie Klasycznym w kulturze Majów nastąpiły zmiany, które – bezpośrednio lub pośrednio – zaowocowały znacznie mniejszą ilością figurek odkrywanychw materiale archeologicznym, co jest odzwierciedleniem zapotrzebowania na te przedmioty. Natomiast w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym następuje swoisty „renesans” figurki, choć w mocno zmienionej formie, technologii wytwarzania i zapewne też odmiennej funkcji.
W pozostałym ruchomym materiale archeologicznym, takim jak naczynia ceramiczne czy ozdoby z jadeitu i muszli równieżlub rzadsze występowanie poszczególnyc h obserwuje się okresowe częstsze dmiotów lub stylów
rodzajów przeartystycznych, w których je wykonano. Zjawisko to, najczęściej związane z wymianą handlową i ideologiczną z nieraz bardzo odległymi rejonami, można by ostrożnie nazwać zmiennością mody. Do dziś obserwuje się zapożyczenia w stroju, wyposażeniu domu czy stylu życia z często bardzo odległych sobie kultur. Jednak taka zmienność upodobań co do formy czy szczególnego rodzaju przedmiotu zazwyczaj dotyczy codziennych, przyziemnych sfer życia, natomiast zmiany w sferze religii czy sposobu odprawiania rytuału następują dużo wolniej.Ponieważ, jak powszechnie sądzi większość uczonych, figurki wykraczały swoją funkcją poza przedmioty ozdobne i w Okresie Presklasycznym są uważane za przedmioty związane z kultem, wydaje się, że zwykła zmienność mody ich nie dotyczy, a to swoiste „zniknięcie” w początkach Okresu Klasycznego należy wiązać ze zmianami natury społeczno-religijnej.
2.1. Figurki w Okresie Preklasycznym (1400 – 250/300 n.e.)
Wczesny Okres Preklasyczny na Ziemiach Majów związany jest z pierwszym osiadłym osadnictwem tzw. rejonu Mazatan w Meksyku i stanowiskami takimi jak Paso de la Amada czy Cantón Corralito. Choć samoMazatan zamieszkiwane było raczej przez ludność posługującą się językiem mixezoque, nazywaną Mokaya, a nie Majów, to jednak rozwój tego regionu miałbezpośredni wpływ na rozwój kultury Majów, od Środkowego Okresu Preklasycznego. O mieszkańcach tych wczesnych osad stosunkowo niewiele można dziś powiedzieć. Uczeni opierają się jedynie na efektach prac wykopaliskowych, a te dostarczają informacji, które jedynie pośrednio mówią
o strukturze społecznej czy wierzeniach. Z wczesnymi, wiązanymi z tzw. fazą Locona (1700-1550 p.n.e.) warstwami w Paso de la Amada można łączyć ozostałości boiska do rytualnej gry w piłkę, budynków wzniesionych dookołap
lacu oraz platformy na której usytuowane były rezydencje elitarne. Obecnośćstruktur wiązanych z elitą, oraz świadectwa rozbudowy ich przez kolejnych mieszkańców, zapewne potomków dziedziczących status społeczny rodzicówświadczy o rozwarstwieniu społecznym (Pool 2012:172). Jeszcze nieskomplikowanym, oddzielającym wodza i jego bliskich od pozostałychmieszkańców osady, które pojawiło się jako efekt uboczny współzawodnictwa poszczególnych jednostek, starających się zdobyć wpływy i prestiż podczas
wydawanych dla innych uczt (Clark i Blake 1994). To w tych warstwach archeologicznych pojawiają się już szczątki małych i pełnych figurek wyobrażających kobiety i dużych pustych figurek, pokrytych białą angobą (Źrałka Olko 2008:122). Dalszy rozwój regionu następował stopniowo w ciągunastępnych stuleci. Osadnictwo zaczyna skupiać się w większych osadach, rzadziej rozmieszczonych, a ludność nawiązuje stałe kontakty z mieszkańcami odległych
rejonów, takich jak ziemie zamieszkiwane przez Olmeków nad ZatokąMeksykańską. Wymiana handlowa mogła się opierać na kakao oraz sprowadzanych z dalszych ziem Majów obsydianu i jadeitu bardzo cenionego przez Olmeków, a jej efektem były zmiany w stylistyce naczyń i figurek, wykazujących wiele elementów charakterystycznych dla wytwórczości znadZatoki Meksykańskiej. Zapewne doszło też do fizycznej obecności Olmeków na wybrzeżu Pacyfiku, co jeszcze wzmogło zmiany i adaptację nowego stylu (Clark i Pye 2000). Od Środkowego Okresu Preklasycznego mówi się o intensywnym osadnictwie majańskim. Zarówno na wybrzeżu Pacyfiku, na Wyżynach Majóworaz na Nizinach pojawia się dużo bardziej intensywne osadnictwo,
o zhierarchizowanej strukturze. O wzroście kulturowym świadczą pierwsze monumentalne budowle, wnoszone w ośrodkach o charakterze proto-miejskim, takie jak świątynie, boiska do gry w piłkę i budynki przeznaczone na miejsca zgromadzeń. Pojawiają się groby w których zmarłych obdarzano przedmiotami luksusowymi, dostępnymi tylko dla uprzywilejowanych, świadcząc
o postępującym rozwarstwieniu społecznym. Władca skupiał w swoich rękach władzę świecką i duchową, będąc jednocześnie najwyższym kapłanem (Olko i Źrałka 2008:125-134).
Figurki ceramiczne były obecne na ziemiach Majów od początkuzidentyfikowanego majańskiego osadnictwa. Ich forma ulegała, rzecz jasna, zmianom, powodowanym upływem czasu czy miejscem pochodzenia, oraz tym, żekażdy artefakt był wyjątkowy, lepiony przez innego wytwórcę, a nawet jeśli więcej figurek wychodziło spod jego rąk, każda była wyjątkowa; jednak generalnie cechuje je duże podobieństwo formy i treści przedstawień. Na przestrzeni całego Okresu Preklasycznego, obejmującego czasy od pierwszych osad osiadłej ludności,po kryzys polityczno-kulturowy go kończący Majowie zamieszkujący różne ośrodki i rejony wytwarzali i używali niewielkich rozmiarów ceramiczne figurkiprzedstawiające głównie postaci ludzi przy czym zdecydowanie częściej kobiet niżmężczyzn (Triadan 2007). Często wyobrażano ich w podobnej pozie – osobysiedzącej z rękoma opartymi na udach lub stojącej z szeroko rozłożonymi rękoma
– podobnie formowano rysy twarzy, ozdoby włosów itp. Wykonywano je stosując metodę modelowania w ręce, z grudek i wałeczków gliny zlepianych w całość, którą następnie pokrywano warstwą jednolitej, często polerowanej angoby.
Detale twarzy, stroju czy nakrycia głowy żłobiono i wygniatano ostrym narzędziem lub paznokciem. Kontekst znalezienia szczątków wielu z tych figurek sugeruje, że również w podobny sposób były używane i wyrzucane kiedy przestawały pełnić swoją funckję. Znaczna większość tych zabytków pochodzi z wypełnisk budowli, do których trafiały już połamane na małe kawałki. Niemal zawsze głowy oraz kończyny są oddzielone od korpusu i nigdy nie znajdują się w pobliżu. Dlatego w wykopach badających jedynie wycinek z całości budowlinatrafia się z reguły na fragmenty pochodzące z różnych zabytków,niepozwalające na zrekonstruowanie z nich całości. Uczeni (DeLance 2016) sądzą, że na podstawie uszkodzeń jakim uległy figurki można wysnuć przypuszczenie
o intencjonalnym rozbijaniu tych małych przedmiotów. Wygląda na to, żenieodłącznym elementem istnienia figurki antropomorficznej w Okresie Preklasycznym było jej rozbicie – szczególnie oddzielenie głowy od ciała – a następnie rozmieszczenie jej fragmentów możliwie daleko od siebie, co najczęściej odbywało się poprzez rozrzucenie rozbitych szczątków. Wszystkie te obserwacje prowadzą do wniosku, że antropomorficzne figurki ceramiczne w Okresie Preklasycznym pełniły jakąś istotną funkcję, najpewniej związaną ze sferą wierzeń i rytuałów, która nie uległa dużym przekształceniom na przestrzeni setek lat, podczas gdy model państwa i system społeczny zmienił się znacząco.
2.2. Figurki we Wczesnym Okresie Klasycznym (250/300 – 600 n.e.)
Po wielu wiekach rozwoju jaki nastąpił w czasie Okresu Preklasycznego, kiedy to kultura Majów z prostych wiosek, rządzonych przez wodza, zapewne niewiele bogatszego od pozostałych mieszkańców przekształciła się w skomplikowany system państwowy, z liczną warstwą arystokracji, dostojnikówi urzędników i dworskich oraz rodziną władcy skupiającego w swoich rękach władzę administracyjną i duchową. Jednak jakieś, nie do końca dla nas dziś jasne wydarzenia spowodowały, że na Wyżynach Majów doszło do najazdu z zewnątrz,który zaowocował zniszczeniem rozwiniętych ośrodków na południu takich jak Kamilanjuyu czy Chalchuapa (Popenoe de Hatch 2002). Regres kulturowy
objawiający się m.in. zniszczeniem przez niepiśmiennych najeźdźców zabytków noszących znaki pisma, zaowocował przesunięciami ludności, niepokojami i załamaniem kulturowym rozkwitających ośrodków na Nizinach. Kryzys końcaOkresu Preklasycznego dotknął również strefę Nizin Majów, gdzie stare, dużeośrodki takie jak El Mirador czy Nakbe straciły na znaczeniu i zostały częściowo opuszczone, a ich miejsce zajęły nowe – Tikal i Calakmul – które będąc w konflikcie, zdominowały rozwój polityczny i gospodarczy kolejnych wieków (Olko i Źrałka 2008:147, Sharer i Traxler 2006). Zmiany jakie nastąpiły na przełomie Późnego Okresu Preklasycznego i Wczesnego Okresu Klasycznego,dotknęły również sferę rytualną. O ile kultura materialna, architektura czyhierarchia społeczna mają swoje korzenie w Późnym Okresie Klasycznym,rozwijając je tylko i udoskonalając, o tyle w sferze wierzeń czy też ich rytualnejstronie musiały nastąpić trudne do uchwycenia zmiany, objawiające się m.in.odejściem od wytwarzania figurek antropomorficznych i rytualnego ich
niszczenia. Wczesny Okres Klasyczny jest dla badaczy drobnej plastyki figuralnej okresem pustki materiałowej. W warstwach z tego czasu niemal wcale nie natrafiasię na figurki, a jedynie niekiedy są to nieliczne zabytki przypominające formą te starsze preklasyczne lub wręcz pochodzące z tamtego czasu, albo tak jak w przypadku szczególnego grobu nr 2 w Yaxuna i znalezionej w nim dużej, pustejw środku figurki nazywanej przez uczonych La Muñeca, są to wyjątkowe przedmioty łączące cechy stylistyczne i symboliczne pochodzące z odległegoTeotihuacan oraz lokalne wytwórstwo i styl zdobniczy (Ardren 2002:84-83).Najwyraźniej, figurki modelowane w glinie i wypalane straciły na znaczeniu wraz zodrodzeniem kultury Majów po niepokojach końca Okresu Preklasycznego. Z drugiej strony, brak figurek ceramicznych w warstwach wczesnoklasycznych
wcale nie musi oznaczać, że Majowie całkiem porzucili wytwórstwo i użytkowaniemałych przedstawień człowieka, ani że rzeczywiście zmiany w materialnej stronie rytuałów były tak diametralne i związane z przejściowym czasem międz wydzielonymi przez uczonych okresami Preklasycznym i Klasycznym. Należy
brać pod uwagę możliwość, że figurki wykonywano z materiałów, które nie przetrwały w warstwach archeologicznych, a powód tego miał źródło w sferze np.ekonomicznej, a nie religijnej. Można posłużyć się tu analogią do małych przedmiotów wotywnych ofiarowywanych w kościołach katolickich w podzięce za uzdrowienie, gdzie w zależności od czasu, miejscowej tradycji i zamożności
2.3. Figurki w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym (600 – 900/950 n.e.)
Niemniej, po ponad dwóch stuleciach figurki ceramiczne, choć w zupełnie zmienionej formie znowu zajęły ważne miejsce w kulturze materialnej MajówPóźnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego, pojawiając się w materiale archeologicznym aż po Okres Postklasyczny, przy czym figurki późno i schyłkowoklasyczne nie wykazują często właściwe żadnych różnic w produkcji
– używano tych samych technik, tych samych mas ceramicznych co powoduje, żeniekiedy niemożliwe jest dokładne wydatowanie zabytku jeśli nie posiada on kontekstu archeologicznego. Są też znane zabytki, które wykazują wspólne cechy dla obydwu okresów, tworzące raczej mieszankę niż zupełnie nowy styl, odstarszych odróżniające się nieco większymi rozmiarami, detalami ubioru czy uczesania (Halperin 2017:519). Figurek późno/schyłkowoklasycznych na niemal wszystkich stanowiskach jest bardzo dużo – jak już nieraz wspominałam – archeolodzy natrafiają na ich fragmenty w przeróżnych kontekstach archeologicznych, w częściach miast i budowlach o bardzo różnych funkcjach. Znaczna część figurek to puste w środku, masowo produkowane instrumenty muzyczne, których front odciskano w formie, a tył doklejano formując pusty korpus i ustnik instrumentu. Wykonane były z surowej, niepokrytej angobą ceramiki, niekiedy ozdabiane farbą (często niebieską) nakładaną na figurkę po wypale, co powodowało, że często takie malowanie zachowało się jedynie w szczątkowej formie do naszych czasów. Repertuar przedstawień obejmowałzarówno figurki antropo jak i zoomorficzne, a figurki były popularne, używane przez dużą część społeczności zamieszkujących dane miasto, a na ich szczątkinatrafia się w kompleksach mieszkalnych zarówno wiązanych z arystokracją jak i ulokowanych na peryferiach stanowisk, mieszkaniach ludności rzemieślniczej.Ta popularność występowania i niekiedy brak poszanowania z jakim traktowano te przedmioty może świadczyć o tym, że wraz z „powrotem” figurek do kultury materialnej zatraciły one swój preklasyczny sakralny czy też rytualny charakter, stając się przedmiotami codziennego użytku. np. instrumentami używanymi w domu czy zabawkami dla dzieci. W tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, że z całą pewnością interpretacja obecności figurek w życiu codziennym Majów nie jest taka łatwa i jednoznaczna oraz, że jedna funkcja (np. zabawki) wcale nie wykluczała zupełnie innej (np. przedmiot związany z kultem). Jednocześnie należy postrzegać figurki jako przedmioty użytku codziennego i związane z kultem i rytuałami. Ich obecność w pochówkach czy świątyniach nie może być inaczej interpretowana, bo jak wiadomo przedmiot nawet najzwyklejszy, nie
będący sam w sobie obiektem kultu, darowany osobie zmarłej jako jejwyposażenie na drogę w zaświaty przyjmuje rolę symboliczną. Trudno dostrzec jasny powód dla którego figurki znów znalazły ważne miejsce w kulturze materialnej w Późnym Okresie Klasycznym, dlaczego po latach nieobecnościznalazły się na nowo wśród przedmiotów, którym nadawano znaczenie nie tylkoużytkowe. Jedną z odpowiedzi może być przypuszczenie, że tak naprawdę figurkinigdy nie wyszły z użycia tylko przez jakiś czas, we Wczesnym Okresie Klasycznym wytwarzano je z materiałów nietrwałych – takich jak drewno, surowa glina, wosk czy nawet tkanina. To oczywiście tylko przypuszczenie. Istnieje kilka przykładów zachowanych do naszych czasów przedmiotów wykonanych z południowego Tabasco (Eckholm 1964), inna statua również ukazująca siedzącego mężczyznę pochodząca z jaskini w pobliżu stanowiska Ek Xux w Belize (Stuart i Housley 1999) czy znaczniej liczniejsze postklasyczne figurki, wśródktórych warto wymienić 18 figurek antropomorficznych odkrytych w cenote w Chichen Itza (Coggins i Ladd 1992) czy wreszcie szczególnie interesujący zabytek jakim jest drewniana późnoklasyczna figurka odkryta w jaskini Xmuklebal Xheton w południowym Belize (Prufer et al. 2003). Jednak wszystkie te wspomniane znaleziska są tylko pośrednią wskazówką, że wcześniej również wykonywano figurki z drewna. Jak dotąd nie natrafiono na żaden zachowany przykład, który byłby datowany na Wczesny Okres Klasyczny lub wcześniej.
2.4. Figurki w Okresie Postklasycznym (900/950 – ok. 1500 n.e.)
O tym, że praktyka wytwarzania i użytkowania figurek przetrwała kontakt z europejskimi konkwistadorami świadczą wzmianki na jakie natrafiamy w dziele biskupa Jukatanu, Diego de Landy pt. Relación de las cosas de Yucatan, który opisując zwyczaje religijne Majów pisze:
„Poza świątyniami publicznymi, główni kapłani i ważni ludzie mają kaplice i figurki bóstw w domach dla prywatnych modlitw i ofiar (…) Mają nieliczne bożki z kamienia i małe figurki z pewnego drzewa, ale najwięcej maja ich z gliny (…). Dobrze wiedzą, że figury te są ich dziełem i są martwymi przedmiotami bez obecności w nich bóstwa, bardziej mają je we czci ze względu na to, co przedstawiają i dlatego że wykonali je w bardzo uroczysty sposób, zwłaszcza te drewniane”, „(…) a wszystko to trzymano w wielkim szacunku i czci w kapliczkach domowych razem z innymi bożkami” (Landa
2006:120-121, 139).
Ważną wzmianką jest też opis zwyczajów pogrzebowych Majów jukatańskich Okresu Postklasycznego, którego częścią bywają małe figurki wkładane do grobu:
„Chowają ich wewnątrz domów lub na ich tyłach, wkładając do grobu niektóre figurki bożków, a jeśli to był kapłan, także kilka jego ksiąg” (Landa
2006:138).
Z kolei u Bernardina de Sahagún, franciszkańskiego zakonnika działającego w centralnym Meksyku, w jego dziele Rzecz z dziejów Nowej Hiszpanii czytamy:
“W wigilię tego święta zanosili obręcze do rzeki lub źródła aby je umyć, i kiedy je nieśli, grali im na gwizdkach z wypalonej gliny lub z muszlachślimaków morskich” (Sahagún 2007:174).
Oprócz wzmianek u Landy i innych kronikarzy, archeolodzy dysponująpostaklsycznymi zabytkami, świadczącymi o zmianach jakie zaszły w stylistyce i technologii wytwarzania figurek w tym czasie. Figurki postklasyczne to często duże, puste w środku przedmioty, które w odróżnieniu od starszych,późnoklasycznych nie są instrumentami muzycznymi (Halperin 2017:525). Formowane tak, aby dało się je ustawić na płaskiej powierzchni, od spodu maja spory otwór, a niekiedy też małe otwory w górnych partiach służące prawdopodobnie do zawieszania. Styl w jakim ukazywano postacie ludzi i zwierząt charakteryzuje większa ostrość linii, i swoboda w traktowaniu detali oraz proporcji, dominują przedstawienia kobiet. Figurki były odciskane w formie i modelowane w ręce, a całość figurki zazwyczaj pokrywano warstwą angoby przed wypaleniem, rzadko natomiast spotyka się ślady niebieskiej farbynakładanej na wypalony już przedmiot.
Rozdział 3
TECHNOLOGIA WYTWARZANIA FIGUREK
Figurki ceramiczne, tak licznie odkrywane na stanowiskach mezoamerykańskich, wiązanych z różnymi kulturami oraz chronologią sięgającą od Wczesnego Okresu Preklasycznego po Okres Postklasyczny wymagały od wytwórcy takiej samej wiedzy dotyczącej przygotowania i postępowania pasty ceramicznej jak przy wytwarzaniu naczyń, a ponadto doskonałego wyczucia formy, obserwacji postaci ludzkiej w detalu i ruchu i umiejętności przełożenia tego co widzi oko, na to co można ulepić dłońmi.
Pod względem jakości ceramika wytwarzana w Mezoameryce, zwłaszcza w szczytowym rozwoju np. kultury Majów jest ceramiką doskonałej jakości.Naczynia, które przetrwały do naszych czasów, jeżeli tylko nie były narażone na uszkodzenia mechaniczne są twarde, świetnie wypalone, a ich powierzchnia jestgładka i zachowuje żywe barwy użytych angob i farb.
Majańscy rzemieślnicy pracowali nie używając koła garncarskiego, a naczynia powstawały przy użyciu metody budowania formy z wałeczków lub płatów gliny, które były łączone i zagładzane na łączeniach, tak, że na gotowej formie nie było ich widać. Już same formy jakie nadawano naczyniom, niekiedy bardzo wyszukane i skomplikowane świadczą o wysokich umiejętnościachobróbki gliny. Kolejnym świadectwem jest wypał naczyń – niewiele z nich, a jeślijuż to przeznczonych do użytku kuchennego nosi ślady wypału w postaci ciemnych plam powstających w wyniku miejscowego dostępu tlenu dopowierzchni naczynia i depozycji węgla w tym miejscu (Miller 1999:192,Rice 1987:155). Najwyższe mistrzostwo osiągnęli ceramicy produkujący polichromowane naczynia zdobione scenami z życia wyższych sfer społeczeństwa. Naczynia polichromowane były wykonywane z doskonale przygotowanej gliny. Niekiedy glina nadaje się do użycia od razu po wydobyciu, jednak zazwyczaj potrzebne jest poddanie jej długotrwałemu procesowi przygotowywania przez usunięcie zanieczyszczeń, miażdżenia, przesiewania,a wreszcie szlamowania i dołowania kiedy glina zostawała wymieszana z wodą i pozostawiona na dłuższy czas aby cięższe i większe cząsteczki opadły na dno,a drobniejsze zebrały się w górnych warstwach (Rice 1987:118, Santacreu 2014:68). Po odseparowaniu gliny o drobnej frakcji dodawano do niej domieszkęschudzającą mającą na celu poprawienie plastyczności masy oraz większąkontrolę nad procesem kurczenia się podczas suszenia oraz bardziejrównomierne rozprowadzanie ciepła i zwiększoną odporności na odkształcaniepodczas wypału (Reents Budet et al. 1994:210, Leach i Denhert 2013:25-26). Domieszką może być wiele substancji, od mineralnych takich jak piasek, tłuczone skały czy pył wulkaniczny, przez mielone muszle i ceramikę, po organiczne takiejak włókna roślinne, odchody zwierzęce lub nawet krew (Rice 1987:118-119). Domieszka stosowana przez ceramików majańskich zazwyczaj była mineralna,w postaci piasku kwarcowego, pyłu wulkanicznego lub mielonej ceramiki (Rice 2013). Gotowe, zbudowane techniką wałeczkową lub z płatów gliny formy były następnie gładzone, malowane kolorowymi angobami, niekiedy polerowane i suszone. Angoby czy tzw. slip, który służył do pokrywania powierzchni naczynia
jednolitym kolorem oraz do malowania niekiedy bardzo skomplikowanych scen uzyskiwano przez mieszanie bardzo delikatnych, drobnoziarnistych kolorowychglinek z wodą lub poprzez dodawanie do takiej angoby-bazy pigmentu pod postacią różnobarwnej ochry, tlenków żelaza lub sadzy (Reents-Budet 2000:248). Jedynie niebieską farbę stosowano po wypale ponieważ tzw. błękit majański (azul maya, maya blue) uzyskiwano mieszając komponenty mineralne (palygorskit)z organicznym indygo, które uległoby zniszczeniu poddane wysokim temperaturom pieca (Arnold 2005:51, Arnold et al. 2008:151-152). Drugim po przygotowaniu pasty ceramicznej elementem niezbędnym do uzyskania naczynia świetnej jakości jest odpowiedni sposób wypału wysuszonych czerepów naczyń. Aby ceramika mogła osiągnąć takie stopień utwardzenia i nieprzepuszczalności powinna być wypalona w temperaturze miedzy 700 a 900º Celsjusza (Rice 1987:156-158, Santacreu 2014:87-108). Osiągnięcie takich temperatur jest możliwe nawet w otwartym palenisku, wymaga to jednak dużych ilości opału oaz doskonałej kontroli przebiegu wypału.
Wydaje się, że Majowie wypalali swoją ceramikę w dużych, otwartych paleniskach, usytuowanych poza osiedlami ludzkimi. Można to łatwo wytłumaczyć gęstym dymem, który towarzyszy spalaniu dużych ilości materiału opałowego (Rice 1987:156). Poza jednym odkryciem interpretowanym jako pozostałości pieca do wypału ceramiki na stanowisku Copan w Hondurasie (Abrams i Freter 1996) i dwóch (lub trzech) pochodzących również z Hondurasu,z Cerro Palenque (Lopiparo i Hendon 2009: 60-61) przyjęło się przekonanie, żeMajowie nie stosowali często podobnych konstrukcji. A jeśli przyjąć, że paleniska lokowane były poza osiedlami to prawdopodobieństwo, że ich pozostałości w postaci nagromadzonego popiołu zostaną odkryte podczas badań archeologicznych jest bardzo niewielkie (Fry 2013:76). Kwestia obecności pieców do wypału ceramiki oraz sposobu kontroli wypału w otwartych paleniskach jesttematem na osobną rozprawę dlatego nie będę się zagłębiać bardziej w te rozważania, a to o czym wspomniałam do tej pory wystarczy przy studiach nad figurkami ceramicznymi.
Znacząca większość figurek, pochodzących z różnych stanowisk, została
wykonana z identycznej lub bardzo podobnej pasty ceramicznej jak te
przygotowywane dla wytwarzania wysokiej jakościowo ceramiki polichromowanej. Dlatego można przypuszczać, że przedmioty te powstawały w tych samych warsztatach albo przynajmniej z użyciem tej samej gliny oraz wypalano je w tych samych piecach co naczynia. Wskazuje na to m.in. ich jakość sugerująca, że zostały wypalone w wysokiej temperaturze, a brak lub niewielka ilość plam wypałowych świadczy o tym, że za wypał figurek odpowiadała osoba doskonale znająca swoje rzemiosło.
Mówiąc o figurkach ceramicznych oraz sposobie ich produkcji trzeba powiedzieć o ważnych cechach technologicznych wpływających na ich formę oraz mniej kategorycznie związanych z chronologią tych drobnych artefaktów. Mam na myśli określenie podczas analizowania danego zabytku czy posiada on pełne czypuste wnętrze oraz czy został w całości ulepiony w ręce czy wytwórca przy modelowaniu kształtu posłużył się gotową formą. Oczywiście obie te kwestie są bardziej złożone i wielu rzemieślników, czy po prostu osób wytwarzających przedmioty z ceramiki na użytek domowy, na własny sposób formowało figurki,co prowadziło czasem do sytuacji, w której określając aspekty technologiczne musimy użyć określenia „mieszane”. Najprostszym i najbardziej uogólniającym podziałem jest ten mówiący, że figurki modelowane w ręce o pełnym korpusie i kończynach były używane i wytwarzane w Okresie Preklasycznym, natomiast dla Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego typowe są figurki o pustym korpusie, których front odciskany był w formie, a następnie doklejano do niego plecy i dno. Niemniej takie uogólnienie nie zawsze odpowiada rzeczywistości.
3.1. Figurki pełne i puste w środku, modelowane i odciskane w formie
Pierwszym kryterium, które zostanie omówione jest uformowanie głównie korpusu figurki. Pierwsze małe figurki ceramiczne, które pojawiły się na terenach Mezoameryki mają pełne, ulepione często z jednego kawałka gliny korpusy do których doklejone są lub wyciągnięte z nich pełne kończyny i głowa (ryc. 3.1.). Drobne detale, takie jak usta, nos, uszy czy ozdoby głowy i ciała formowano przez doklejanie małych, uformowanych odpowiednio bryłek lub wałeczków pasty ceramicznej; oczy, palce stóp i dłoni kształtowano odciskając w mokrej glinie narzędzia, żłobiąc różnej głębokości dołki i wgłębienia. Niekiedy do modelowaniaostaci ludzkiej używano organicznego stelaża (ryc. 3.2.), który ulegał spopieleniup
odczas wypału figurki, zostawiając puste przestrzenie wewnątrz kończyn(głównie nóg), jednak w tym wypadku nadal mówimy o figurce pełnej, ponieważ wspomniane puste przestrzenie są niejako efektem ubocznym sposobu modelowania (Horcajada 2015: 110). Artefakty wymodelowane w ten sposóbmają zazwyczaj mocno uproszczoną, schematyczną formę.
Ryc. 3.2. Figurka modelowana na stelażu organicznym, za: Horcajada 2015: fig.
2.44
Pozbawione są szczegółowych detali ciała, a proporcje są mocno zachwiane. Ta ostatnia kwestia wynika tylko po części ze sposobu modelowania i wielkości, wydaje się, że przerysowywanie pewnych cech fizycznych (np. przesadnie szerokie biodra figurek z Tlatilco czy nieproporcjonalnie duże głowy)miało głębsze znaczenie symboliczne. Pomiędzy rejonami Mezoameryki i kulturami z nimi wiązanymi można dostrzec szereg różnic stylistycznych w wykonaniu tych małych artefaktów. Różnie traktowana są detale stroju,nakrycia głowy czy atrybuty, niektóre pozycje ciała są chętniej przedstawiane podczas gdy inne mniej, w zależności od rejonu, część zabytków jest malowana a inne pozostawiono surowe (ryc. 3.3.). Niemniej można dostrzec pewien wspólny dla wszystkich ogólny sposób postrzegania postaci człowieka. Figurki modelowane w ręce, przejawiające stylistyczne uproszczenie formy były najpopularniejsze w Okresie Preklasycznym. Odkrywane są na wielu stanowiskach setkami, a nawet tysiącami, zazwyczaj rozbite na fragmenty i wrzucone do wypełniska budowli.
Ryc. 3.3. Przykłady figurek typu „Cpochodzących ze stanowiska Chalcatzingo, za: Cyphers Guillén 1993: fig. 3.
Sporną kwestią jest to czy działo się tak w wyniku zużywania się figurek, które jak uszkodzone trafiały wraz z innymi odpadkami do wypełnisk budowli czy może wiązało się to z jakimś celowym działaniem mającym głębsze znaczenie duchowe czy rytualne. Figurki pełne, chociaż są forma dominującą w Okresie Preklasycznym wytwarzano również w późnych etapach Okresu Klasycznego.
Bardzo ciekawym przykładem są zabytki o ruchomych kończynach (zapewne przypominające „laleczki” z Teotihuacan albo z wyspy Jaina; ryc .3.4.), na jakie w dość dużej ilości natrafiono na stanowisku Cancuen w Gwatemali, choć
W Schyłkowym Okresie Klasycznym pojawiają się również dość szczególne zabytki w postaci figurek zwierząt na kółkach, które najpewniej były dziecięcymizabawkami. Łapy zazwyczaj czteronożnego zwierzęcia w dolnych partiach miały wykonany niewielki otwór do którego mocowano małe ceramiczne kółeczko dając zabawce większą mobilność (Sears 2016, Halperin 2017:525; ryc. 3.6.).
Ryc. 3.6. Przykład figurki przedstawiającej zwierzę, którego łapy były zaopatrzone w kółka, za: Halperin 2017: fig. 5h
Figurki puste w środku, czy też o pustym korpusie pojawiają się w Okresie Preklasycznym, choć znaczenie rzadziej niż pełne. Szczególnym typem są tzw.Hollow Babies czyli duże, niemal naturalnej wielkości figurki wyobrażające (zazwyczaj dość realistycznie) siedzące małe dziecko, spotykane na terenach od Środkowego Meksyku po ziemie zamieszkiwane przez Olmeków (Blomster 2002, Bristow Woodward 2013). Duża część tych zabytków przejawia pewne zaburzenia proporcji twarzy, takich jak mocno skośne oczy czy „jaguarze” wykrzywione usta – cechy typowe dla sztuki olmeckiej, jednak ich korpusy, często doskonale oddają pulchne ciało niemowlęcia, świadcząc o bardzo wysokich umiejętnościach artystycznych rzemieślnika. W całości puste, o dość cienkichściankach, z niewielkimi otworami w uszach, pępku czy ramionach, którymi uciekało powietrze z kurczącej się podczas procesu schnięcia gliny. Inne puste w środku preklasyczne zabytki to znajdywane niekiedy ceramiczne okaryny, którym nadano formę zwierzątek m.in. ptaków (ryc. 3.7.). Silniej natomiast, puste figurki ceramiczne kojarzone są z Późnym i Schyłkowym Okresem Klasycznym kiedyprodukcja figurek-instrumentów przybiera masową wręcz skalę. Puste figurki powstawały albo przez odpowiednie modelowanie placka gliny albo przez drążenie wnętrza pełnego przedmiotu kiedy glina była jeszcze mokra.
Ryc. 3.7. Puste gwizdki modelowane w ręce pochodzące ze stanowiska Motul de San Jose w Gwatemali, za: Halperin 2014: fig. 5.2
Trzeci sposób, mocno rozpowszechniony w późniejszych okresach polega na odciskaniu placka gliny w formie (ryc. 3.9.), tak aby nadać mu pożądany kształtfrontu figurki, a następnie na doklejeniu drugiego placka już bez ornamentówtworząc plecy i płaskie dno. (ryc. 3.8.).
Ryc. 3.8. Prosta okaryna, której front odciśnięto w formie, w przekroju widoczna pełna głowa za: Halperin 2014: fig. 5.1
Miejsce łączenia dwóch płatów gliny zagładzano tak, że „szef” nie był widoczny na zewnątrz. O jego istnieniu świadczą rozbite artefakty pozwalające zajrzeć do wnętrza i dostrzec miejsce łączenia tych dwóch elementów konstrukcyjnych,podobnie jak ślady po narzędziu którego używał ceramik do wpychania gliny w głąb formy (Halperin 2014:145). W momencie łączenia dwóch części wytwórca w konywał też ustnik gwizdka w wystającym do tyłu „ogonie” figurki oraz wy
cinał lub wypychał narzędziem otwory palcowe w jej plecach. Głowa figurki,czasem osadzana na czopie była pełna (Sears 2017, Halperin 2014:147; ryc. 3.11).
Zastosowanie form przy modelowaniu tych drobnych artefaktów pozwoliło na znacznie zwiększenie ich produkcji, a figurki stały się przez to przedmiotamidużo bardziej popularnymi i zapewne też mniej kosztownymi, a jednocześnie pozwalało na tworzenie przedmiotów o bardzo drobn ch detalach, jak np. figurki z Lagartero (ryc. 3.12.). Ceramicy mogli tworzyć obrazy
kombinowane, składającesię np. z tego samego korpusu, ale różnych głów a także powtarzać wielokrotniejeden obraz, lub z istniejącej figurki tworzyć formę do produkcji kolejnych (Halperin et al. 2009:381).
Ryc. 3.10 Sześć z ośmiu gwizdków (a-f) pochodzących z grobu 2 (EC-Burial 2) w Pacbitun, których fronty wykonano przy uzyciu tej samej formy; za: Cheong2014: fig. 6
Ryc. 3.13. Przykłady par figurek, których głowa została odciśnięta w jednej formie, ale nakrycie głowy i ozdoby już nie, za: Halperin 2007: fig. 6.10.
Zastosowanie form powodowało też, że znacznie mniej wyspecjalizowanirzemieślnicy mogli wytwarzać przedmioty nieróżniące się od tych, które wyszłyspod ręki mistrza. Późno i schyłkowoklasyczne figurki bywały też w całości lepione w ręce, i ta technika wymagała już znacznie większych umiejętnościplastycznych oraz kontrolowania procesu schnięcia figurki, której elementy miały różną grubość (Halperin 2014:144-145). Do pustego korpusu, w którym kształtowano elementy instrumentu (ustnik, otwory palcowe) doklejanoosadzaną na czopie łowę, kończyny, elementy stroju i atrybuty uformowane z wałeczków i grudek g
liny, odpowiednio gładzonych i modelowanych, dodatkowo ozdabianych odciskanymi, żłobionymi i nacinanymi ornamentami. Najwięcej tegotypu zabytków pochodzi z cmentarzyska na wyspie Jaina (ryc. 3.14.), w stanie Campeche w Meksyku. Puste figurki późno i schyłkowoklasyczne bardzo częstobyły równocześnie instrumentami muzycznymi – okarynami lub grzechotkami.
Ryc. 3.14. Wojownik i dama, figurki z wyspy Jaina, www.research.mayavase.com
Zaopatrzone w ustnik i otwory palcowe jako okaryny pozwalały na uzyskanie co najmniej kilku różnych tonów, prezentując również bardziej skomplikowaną i obfitą w detale ikonograficzne formę (ryc. 3.16).
Ryc. 3.15. Figurki z grobu 39 z El Peru-Waka, MUNAE Guatemala, fot. Rocky Lopez.
Natomiast grzechotki nie miały tak dużych otworów jak otwory palcowe, a jedyniejeden lub dwa małe, które pozwalały uchodzić zamkniętemu w środku powietrzukiedy figurka się kurczyła podczas schnięcia gliny (ryc. 3.17.). Wytwórca zamykał w jej wnętrzu małe gliniane kuleczki, które wypalały się razem z rzechotką. W materiale archeologicznym zachowało się znacznie mniej g
rzechotek,a przynajmniej mniej zostało zidentyfikowanych. Należy pamiętać, że znaczna większość figurek nie zachowuje się w całości a jedynie w często bardzo uszkodzonych fragmentach. O ile okarynę czy gwizdek można rozpoznać pocharakterystycznych cechach takich jak ustnik, otwór zadęciowy czy otworypalcowe o tyle rozbita grzechotka traci swój najbardziej charakterystyczny element w postaci ceramicznych kulek ze środka.
Rozdział 4
KONTEKST ARCHEOLOGICZNY FIGUREK
W archeologii niezwykle ważną kwestią jest kontekst odkrycia znaleziska.Warstwa osadowa, inne szczątki kulturowe znajdujące się w niej, czy miejsce zdeponowania w obrębie warstwy potrafią nam wiele powiedzieć o funkcji i historii danego przedmiotu. Zaburzenie tego pierwotnego układu lub wyrwanie zabytku z kontekstu pozbawia go w dużej części jego wartości naukowej. W studiach nad drobną plastyką figuralną kontekst znalezienia również możedostarczyć wielu informacji pozwalających na właściwe zinterpretowanie funkcjiartefaktu jaką pełnił będąc w użyciu.
Jak już wspomniałam we wstępie, figurki ceramiczne są licznie znajdowane na stanowiskach archeologicznych w całej Mezoameryce, niemal od pierwszych warstw wiązanych z obecnością człowieka w tej części świata. Z regułyzachowane fragmentarycznie, prezentują bardzo szeroki wachlarz stylistyczny, ikonograficzny i artystyczny i pochodzą z bardzo różnych kontekstów archeologicznych (Sears 2017). Znaczna ich większość odkrywana jest w wypełniskach budowli, które były rzebudowywane i rozbudowywane na przestrzeni lat. Trafiały tam razem z p
otłuczonymi naczyniami ceramicznymi,nierzadko też zniszczonymi narzędziami krzemiennymi czy zabytkamikościanymi tworząc wraz z kamieniami, ziemią i zaprawą gruz służący do zasypywania pustych przestrzeni wypełniska. Choć zapewne wiele z tychartefaktów trafiło do wypełniska jako odpadki, istnieją pewne przesłankimówiące o rytualnym charakterze takich praktyk, szczególnie w OkresiePreklasycznym (DeLance 2016, Cyphers Guillen 1984, Rayna Robles 1971), któryzostanie osobno omówiony w dalszej części pracy.
Zasadniczo można wydzielić kilka rodzajów kontekstu archeologicznego w jakim natrafiono na szczątki figurek na stanowiskach Majów. Są odkrywane w miejscach związanych z życiem prywatnym, takich jak wnętrza domostw, domowe kapliczki czy śmietniska łączone ze strukturami mieszkalnymi, oraz
w miejscach kultu i szeroko rozumianej sfery sacrum takich jak depozyty ofiarne
związane ze świątyniami czy pochówki.
4.1. Znaleziska grobowe
Część figurek pochodzi ze znalezisk grobowych. Zostały złożone wraz ze zmarłym jako elementy jego wyposażenia na drogę w zaświaty. Najbardziej znanym przykładem takich praktyk, jednocześnie zupełnie wyjątkowym jest wyspa Jaina położona u wybrzeży meksykańskiego stanu Campeche,
o powierzchni mniejszej niż 1 km2, będąca miejscem pochówku, rodzajem nekropolii dla członków elity związanych z niezidentyfikowanym ośrodkiem lubośrodkami w rejonie Puuc i/lub Chenes. Wieczny spoczynek znajdowali turównież członkowie mniej uprzywilejowanych warstw społecznych (McVicker 2012, Miller 1999:158, Prager 2006:308-309).
Ryc. 4.1. Typowy pochówek z wyspy Jaina, wśród wyposażenia naczynie przykrywające głowę zmarłego oraz figurka ułożona wzdłuż ramienia,
za: McVicker 2012: fig. 4
Szacuje się, że na wyspie znajduje się ok 20 tysięcy pochówków,w większości są to proste groby ziemne, z których przebadano do tej pory nieco ponad tysiąc. W niemal każdym z nich zmarłemu oprócz „standardowego” wyposażenia takiego jak misa ceramiczna przykrywająca głowę, towarzyszyła jedna lub więcej figurek ceramicznych, ułożonych w okolicach klatki piersiowej lub w dłoniach (ryc. 4.1.). Wszystkie groby z figurkami datowane są na Późny i Schyłkowy Okres Klasyczny (Prager 2006:308). Figurki z Jaina cechuje ogromną dbałość o detal, a także wysmakowana stylistyka czyniąca z wielu z nich niezwykle subtelne dzieła sztuki. Lepione w ręce lub odciskane w formie, puste w środku instrumenty (okaryny, gwizdki lub grzechotki) lub pełne figurki, wyobrażają kompletny przekrój przez społeczeństwo (choć wydaje się, że więcej jest figurek dostojników czy nawet władców), dostarczając informacji na temat ubioru i uczesania, sposobu zdobienia ciała (widoczne skaryfikacje twarzy lub tatuaże), ale też codziennych zajęć (tkaczki, kobiety z dziećmi, muzycy, gracze w piłkę, pisarze, wojownicy czy członkowie elity ukazani w trakcie rytuału samookaleczenia) czy nawet chorób (figurki wyobrażające karłów, garbusów lub ludzi z wielkimi, wzdętymi brzuchami), a wiele z nich ma formę bóstw czy postaci mitologicznych (np. Bóg Kukurydzy wyłaniający się z kielicha kwiatu). Część figurek ma nawet ruchome elementy takie jak zdejmowane nakrycia głowy, hełmy czy tarcze, a niektóre z nich być może były przyodziane w stroje z tkaniny i zdejmowane ozdoby1. Nigdzie poza wyspą nie natrafiono na ślad tego szczególnego zwyczaju obdarowywania każdego zmarłego figurkami na drogę w zaświaty choć znane są przypadki pojedynczych zmarłych wyposażanych w figurki (McVicker 2012:219). Jak dotąd nie natrafiono na związek między płcią pochowanego, a płcią postaci wyobrażonych w figurkach. Często figurkimęskie znajdywane są w grobach kobiet i odwrotnie. Być może wskazówką możebyć jedna z interpretacji, że są to wyobrażenia portretowe, bardzo konkretnychosób – przodków lub krewnych pochowanych osób (McVicker 2012). Inna interpretacja mówi, że figurki stanowiły części kompletów, układających się w scenki i wyobrażały nie tyle żyjące lub zmarłe prawdziwe osoby, co typowe role społeczne (Triadan 2007, Helperin 2007, Ruscheinsky 2003). 1
Wspaniałym źródłem ilustracji, gdzie można przestudiować tę mnogość wyobrażeńikonograficznych jest kolekcja zdjęć Justina Kerra dostępna na stronie:
http://www.mayavase.com
Wyjątkowym zupełnie odkryciem poza terenem Jukatanu jest zestaw 23 figurek znalezionych w pochówku królewskim nr 39, datowanym na Późny Okres Klasyczny w El Peru-Waka’, w Gwatemali (ryc. 4.2.). Władca tego ośrodkazostał złożony do grobu wraz z bogatym wyposażeniem, w skład którego wchodziły malowane naczynia ceramiczne, przedmioty z jadeitu, kości i muszli, a także tkaniny, z których niewielkie resztki zachowały się do dziś.
Ryc. 4.2. Dwie z dwudziestu trzech figurek z grobu 39 ze stanowiska El Peru-
Waka’ przedstawiające władcę i jego żonę, za: www.mesoamerica.tumblr.com
U stóp zmarłego znajdowały się 23 figurki, ułożone w kręgu (ryc. 4.3.), odtwarzając scenę dworską (Acuña 2010:5). Aranżacja figurek maodwzorowywać scenę ceremonii powrotu do życia czy też przejścia w zaświaty odprawianej przy zmarłym władcy. Jego postać ukazana została jako Bóg Kukurydzy klęczący w uległej pozie z rękoma skrzyżowanymi na piersi, nad którym góruje bóstwo pod postacią jelenia – byłby to way władcy, czyli duch opiekuńczy, zazwyczaj przybierający formę zwierzęcia – który zdejmuje ze zmarłego piętno śmierci przywracając go do życia. Świadkami tego obrzędu są nowy władca, jego małżonka, członkowie dworu (skrybowie, damy dworu i tancerki) oraz istoty nadprzyrodzone lub związane z innym wymiarem umiejscowione w centrum kręgu (szaman/szamanka, karły-bokserzy, karzeł z konchą i skryba-garbus), których zadaniem jest nadzorowanie i właściwe zrealizowanie rytuału we wszystkich jego detalach (Freidel i Rich 2017:101;Acuña 2010).
Ryc. 4.3. Ułożone w krąg figurki z grobu 39 in situ, fot. Varinia Matute
Znalezisk figurek w grobach – pojedynczych lub kilku w jednym pochówku – jest więcej. Żeby nie wymieniać wszystkich warto wspomnieć grób dziecka z Cancuen (ryc. 4.4.), w którym natrafiono na cztery figurki (ryc. 4.5.) i głowę piątej, która zapewne w tej formie została złożona do grobu wraz ze zmarłym dzieckiem (Sears 2017:233). Wszystkie figurki wyobrażają postacie męskie – wojowników i graczy w piłkę, a ułożone są naokoło ciała dziecka (Sears et al. 2005:748-9, Sears 2016:257). Podobne znalezisko pochodzi z Holmul. Odkryto tam grób dziesięcioletniego dziecka, pochowanego wraz z dwoma ceramicznymi fletami i czterema figurkami ułożonymi dookoła ciała, z których przynajmniej jedna wyobraża gracza w piłkę (Mongelluzzo 2011:122).W Pacbitun natrafiono z kolei na pochówek osoby dorosłej, którą wyposażono w aż dwanaście figurek. Co ciekawe osiem z nich wykonano z tej samej formy, nadając im kształt siedzącego korpulentnego mężczyzny, wszystkie były okarynami zaopatrzonymi w otwory i ustniki. Wśród pozostałych jedna na pewno, a druga najprawdopodobniej wyobrażały graczy w piłkę (Sears 2017:234-5, Cheong et al. 2014). Interesujący jest również pochówek młodej kobiety odkryty na stanowisku Yaxuna (ryc. 4.6.), którą pochowano z wyjątkowym zabytkiem w postaci figurki lokalnie wykonanej, ale noszącejwiele cech stylistycznych typowych dla kultury Teotihuacan (Ardren 2002:84-85).
Fig. 4. Plan pochówu 2/7 z ancuen, za: Horcajada Campos 20: fig. 2.20
Ponadto pochówek ten jest datowany na Wczesny Okres Klasyczny czyli moment kiedy figurki niemal w ogóle nie pojawiają się w materiale zabytkowym. Na podstawie wymienionych przeze mnie do tej pory przykładów mogłoby się wydawać, że figurki wkładano zmarłym na drogę w zaświaty jedynie w Okresie Klasycznym. Niemniej znane są również z wczesnych pochówków, np. z Cahal Pech (Zweig 2010:107) czy z dziecięcego grobu w Cuello (Halperin 2014:158).Szczególnym przykładem preklasycznego pochówku jest bogaty pochówek z Tak’alik A’abaj (ryc. 4.7.), gdzie w grobie wysokiego dostojnika, a najprawdopodobniej władcy wraz z bogatym wyposażeniem znalazło się sześćdużych (33-40 cm) ceramicznych figurek przedstawiających nagie kobiety (Horcajada 2015:25, Schieber i Orrego 2013:17-18).
Tego rodzaju zwyczaju – wkładania figurek do grobów, można też spotkać poza ziemiami Majów, np. w Mixteca Alta, w stanie Oaxaca (np. w San Jose Mogote) na podobne pochówki natrafiono w kontekście preklasycznym (Meissner et al. 2013, Marcus 1999).
4.2. Znaleziska w kontekście rytualnym
Kwestia rytualności lub świeckości innych kontekstów niż grobowy jestznacznie bardziej skomplikowana, choćby z powodu nie zawsze jasnej granicy oddzielającej majańskie sacrum od profanum.
O kontekście rytualnym wielu figurek mówią badacze omawiając znaleziska pochodzące niejednokrotnie z kontekstu domowego. Rozbieżność tę można tłumaczyć tym, że wielu badaczy zakłada, że figurki ceramiczne pełniływ świecie Majów więcej niż tylko jedną funkcję, a ponadto odkrycie ichszczątków w pomieszczeniach domowych wcale nie wyklucza ichrytualnego/sakralnego charakteru. Jak wiemy choćby z dzieła Diego de Landy,Majowie część praktyk religijnych czy rytualnych odprawiali w tzw. domowych kaplicach – miejscach, być może po prostu niszach umieszczonych w ścianach pomieszczeń mieszkalnych, specjalnie dedykowanych istotom nadnaturalnym, bóstwom opiekuńczym czy przodkom-opiekunom 2 . Część naukowców studiujących zagadnienie figurek ceramicznych sądzi, że były onewyobrażeniami lub nawet portretami prawdziwych osób, stając się idolami kultu przodków po ich śmierci (Marcus 2009). Co nie stoi jednak w sprzeczności z poglądem innych, widzących w figurkach zabawki dziecięce.
2
„Poza świątyniami publicznymi, główni kapłani i ważni ludzie mają kaplice i figurki bóstw w domach dla prywatnych modlitw i ofiar (…) Mają nieliczne bożki z kamienia i małe figurki z pewnego drzewa, ale najwięcej maja ich z gliny” „… a wszystko to trzymano w wielkim szacunku i czci w kapliczkach domowych razem z innymi bożkami” (Landa 2006:120, 139).
Dobry przykład na takie użytkowanie zwyczajnych, codziennychprzedmiotów można znaleźć w publikacji Freidela i Rich gdzie przywołują oni współczesny przykład szklanych kulek, popularnej zabawki wielu dzieci w Ameryce, które jednocześnie służą jako rodzaj kamieni (talking stones, light stones) czy też magicznych żetonów i są używane podczas rytuału mającego nacelu odczytanie przyszłości, odprawianego przez szamana Don Pablo de la Cruz w wiosce Yaxuna na Jukatanie (Freidel i Rich 2017:101).
O kontekście rytualnym trzeba również mówić w przypadku zabytków pochodzących z tzw. depozytów ofiarnych (ryc. 4.8.). Zazwyczaj składano w ten sposób przedmioty o szczególnym charakterze, takie jak ceremonialna ceramika, przedmioty jadeitowe, ekscentryki obsydianowe itp., ale też przedmioty bardziejzwykłe, które przez trafienie do takiego depozytu nabierały tego szczególnego charakteru. Depozytów zawierających figurki ceramiczne nie ma wiele na ziemiach Majów, niemniej znane są ofiary pochodzące ze stanowiska Comalcalco, w meksykańskim stanie Campeche. Natrafiono tam na przykłady plastykifiguralnej umieszczone w depozytach zawierających też m.in. szczątki ludzkie(Gallegos 2009:1054). O użytkowaniu figurek w kontekście rytualnym, w tym wypadku świątynnym, świadczyć mają liczne fragmenty figurek odkryte w ruinach wielu świątyń w Comalcalco, podczas wykopalisk w części ceremonialnej stanowiska, a różna frekwencja poszczególnych typów przedstawień w poszczególnych budynkach, ma świadczyć o zróżnicowanych praktykach religijnych do których te drobne przedmioty wykorzystywano (Gallegos 2009). Wczesny przykład figurki umieszczonej w depozycie ofiarnym wraz z rzecznymi muszlami pochodzi ze Środkowego Okresu Preklasycznego, ze stanowiska Cahal Pech w Belize (Peniche May et al. 2018:4). Również z tego stanowiska pochodzi ciekawy przykład depozytu będącego częścią pochówku,datowanego na Środkowy Okres Preklasyczny, gdzie szczątkom ludzkim, najwyraźniej wtórnie pochowanym towarzyszyły szczątki figurek ceramicznych (DeLance 2016:109-110, Awe 2013:38). Jest to dobry przykład na to, że podziałkontekstów znalezisk na kategorie jest często płynny i nie koniecznie potrzebny.
Z podobnym zagadnieniem mamy do czynienia w przypadku trzech schyłkowoklasycznych pochówków dziecięcych w Yaxha, gdzie szczątkom zmarłych dzieci towarzyszyły figurki ceramiczne, choć ze względu na sposób ich złożenia, Laura Gamez uważa, że raczej i dziecko i figurki były częścią jakiejśdziałalności rytualnej (Gamez 2013:136).
Szczególnymi rytuałami, których ślady zawierają często szczątki figurek są rytuały zakończenia (termination ritual) i rytuał poświęcenia (dedication ritual,rodzaj ofiary zakładzinowej) czyli działania o charakterze religijnym mające na celu uświęcenie jakiegoś miejsca i nadanie mu duszy (Boteler Mock 1998, Freidel 1998, Kunen et al. 2002) lub zakończenie użytkowania jakiegoś miejsca, wyłączenia go z przestrzeni społecznej oraz pozbawienie go duszy (Straight i Marken 2006; Farr i Arroyave 2007; Źrałka et al. 2014a). Charakterystyczną cechą, podobną dla obydwu tych rytuałów jest bardzo duża ilość porozbijanych naczyń ceramicznych, narzędzi krzemiennych itp. rozrzuconych na podłodze pomieszczenia lub przed wejściem do struktury tak, aby nigdy nie znajdowały się w tym skupisku wszystkie fragmenty jednego naczynia lub narzędzia.Niejednokrotnie również, pośród przedmiotów rytualnie niszczonych umieszczane były figurki (Ponciano i Pinto 2007; Triadan 2007, Inomata i Stiver 1998, Gamez 2013). Jednym z dobrych przykładów pozostawiania warstwy rozbitych naczyń w ostatnim akcie przed opuszczeniem budynku jest znalezisko z Tikal, gdzie w kompleksie Siete Templos, w jednym z takich depozytów natrafiono na szczątki 95 figurek. Podobny depozyt umieszczony na patio przed wejściem do jednego z budynków mieszkalnych w San Clemente, a wśród ogromnej ilości skorup naczyń ceramicznych znalazły się też szczątki dwustu pięćdziesięciu pięciu figurek (Halperin 2014:530-531). W przypadku ofiary zakładzinowej zdarzało się, że oprócz przedmiotów składano również ofiaręludzką, tak jak w przypadku depozytu N14-2 z El Peru-Waka (ryc. 4.9.), gdzie ludzki szkielet „wciśnięty” między kamienie formujące stopnie znajdował się w towarzystwie sporej ilości rozbitej ceramiki, kości zwierzęcych i szczątkówfigurki wyobrażającej jaguara (Eppich 2009).
Ryc. 4.9. Depozyt zakładzinowy N14-2 ze stanowiska El Peru-Waka, zawierający szczątki ludzki, duże ilości rozbitej ceramiki, narzędzi, kości zwierzęcych oraz
fragment figurki, za: Eppich 2009: fig. 6
Ostatnim rodzajem kontekstu rytualnego o jakim należy wspomnieć jest miejsce domowego kultu. Wydzielona część domostwa, czasem jedynie nisza czy niewielki ołtarz na którym składano ofiary bóstwom czczonym przez rodzinę. Szczątki figurek, na które natrafiano w domach w Okresie Preklasycznym, zarówno w domach mieszkańców peryferii miast jak i elit, mają świadczyć
o kulcie, w którym odgrywały znaczącą rolę (Arroyo 2004:91-92).
4.3. Znaleziska w kontekście mieszkalnym
Zabytkami pochodzącymi z kontekstu domowego nazywamy takie, które odkryto w kompleksach mieszkalnych, w przestrzeniach, których przeznaczenie było związane z życiem codziennym, takich jak przygotowywanie posiłków czy miejsca pracy tkaczek. Odkrycia tego typu znamy zarówno z peryferii miast zamieszkiwanych przez niższe warstwy społeczne, rzemieślników czy kupców,jak i z kompleksów pałacowych, przeznaczonych dla władcy ośrodka, jegorodziny, a także innych członków elity ośrodka. Chyba najbardziej kompletny i żywy obraz obecności figurek w domostwach Majów w Późnym Okresie Klasycznym przedstawia przykład Aguateki, miasta położonego w rejonie Petexbatun, w Gwatemali, którego mieszkańcy opuścili swoje domostwa nagle, w wyniku zbrojnej napaści na miasto, pozostawiając wiele przedmiotów codziennego użytku dokładnie w tych miejscach, w których były używane (Inomata i Stiver 1998).
Szczątki kilkuset figurek odkryto w obrębie kilku kompleksów mieszkalnych wiązanych z przedstawicielami lokalnej elity. Zabytki te znajdowały się in situ, porzucone na podłogach pomieszczeń, ale także w śmietniskach, które powiązano z poszczególnymi strukturami, do którychtrafiły przed napaścią i ucieczką mieszkańców miasta (Triadan 2007:272-3). W trakcie wykopalisk natrafiono na kilkadziesiąt kompletnych zabytków, które zostały w miejscu gdzie po raz ostatni ktoś ich używał, podczas gdy mieszkańcy w pośpiechu opuścili miasto. W pałacu królewskim (budowla M7-22) kilka figurek umieszczono w niewielkiej komnacie wraz z innymi przedmiotami
rytualnymi i zamurowano wejście, najwyraźniej planując powrót po te przedmioty (Triadan 2007:283). Taki sposób potraktowania figurek, umieszczenie ich w bezpiecznym miejscu wraz z innymi przedmiotami kultu
świadczy o wyjątkowym przeznaczeniu tych przedmiotów. Te konkretne figurkimiały znacznie większe znaczenie niż inne, które rozbite trafiły między odpadki.Nagłe opuszczenie ośrodka przez zamieszkującą je ludność, która uciekając przed najeźdźcami pozostawiła wiele przedmiotów tam gdzie były używane, daje nam nieocenioną pulę informacji na temat codziennego życia tych ludzi. Figurki, które w znacznej większości były gwizdkami lub okarynami znajdowały się w pomieszczeniach razem z innymi instrumentami muzycznymi – skorupami żółwia, ceramicznymi bębnami czy fletami, ale też często w towarzystwie przęślików, a także w jednym przypadku w pomieszczeniu interpretowanym
jako domowa kaplica (Inomata i Triadan 2014:15; Triadan 2007:284). Fragmenty figurek odkrywane licznie w przydomowych śmietniskach wskazują na częste niszczenie tych przedmiotów, które po prostu wyrzucano i zastępowano nowymi (Triadan 2007:284).
Innym przykładem stanowiska ukazującego badaczom „obraz zatrzymany w czasie” jest położone w departamencie La Libertad w Salwadorze Joya de Ceren, nazywana Pompejami Nowego Świata. Na stanowisku zachowały się całe kompleksy mieszkalne wraz z wyposażeniem po tym jak ludność porzuciławszystko uciekając przed pyłem wulkanicznym unoszącym się w powietrzu po wybuchu wulkanu Laguna Caldera, który przykrył miasto zachowując w całości wiele przedmiotów, które nie miałyby szansy na przetrwanie do naszych czasów w normalnych warunkach. Stąd również pochodzą znaleziska figurekceramicznych znajdujących się in situ, tam gdzie je przechowywano i pozostawiono. Podobnie jak w Aguatece, w Joya de Ceren również natrafiono na figurki w pomieszczeniach szeroko wiązanych z pracą kobiet, w pomieszczeniach mieszkalnych (Ruscheinsky 2003:61, 64) oraz w budowli, którą uważa się za miejsce gdzie rytuały odprawiał szaman (McKee 2002:35).
Większość zabytków drobnej plastyki figuralnej, które można wiązać z kontekstem domowym to szczątki artefaktów, przedmioty fragmentaryczne i uszkodzone, znajdowane w przydomowych śmietniskach lub nawarstwieniach powstałych w porzuconych domostwach. Można przypuszczać, że taki brak poszanowania szczątków przedmiotu zniszczonego świadczy o jego zwykłym, nie sakralnym charakterze (Halperin 2007).
W Okresie Preklasycznym o obecności figurek w domostwach, chociaż w nieznanym charakterze, świadczą fragmenty rozbitych zabytków znajdowane w przydomowych śmietniskach np. w Paso de la Amada (Lesure 1999:211). Po rozbiciu ich szczątki wyrzucono razem z innymi odpadkami, co możewskazywać na brak jakiegoś szczególnego znaczenia symbolicznego tych konkretnych przedmiotów lub w momencie kiedy uległy zniszczeniu.
Znaleziska związane z kontekstem domowym oprócz samych figurek często zawierają fragmenty uszkodzonych form wykorzystywanych przy ich produkcji. Fragmenty form z przydomowych śmietnisk i wypełniska domostw pochodzą
z Motul de San Jose (Halperin 2012:140, Halperin 2007), ze stanowisk w Dolinie Ulua (Lopiparo i Hendon 2009, Hendon 2014), Yaxha (Gamez 2010:939) innych.
Rozdział 5 ISTRUMENTY MUZYCZNE WŚRÓD FIGUREK CERAMICZNYCH
Wśród figurek ceramicznych odkrywanych na stanowiskach majańskich,zwłaszcza w Okresie Późno i Schyłkowoklasycznym znaczącą część stanowią instrumenty muzyczne takie jak gwizdki, okaryny (nazywane fletami naczyniowymi) i grzechotki.
Nadawano im przeróżne kształty, od zupełnie prostych w przybliżeniukulistych korpusów z otworem do zadęcia po skomplikowane, duże instrumentyz kilkoma otworami, uformowanym ustnikiem lub grzechoczącymi kulkami wewnątrz i bogatą w detale formą wyobrażającą bogato odzianego dostojnika lub nawet całą scenkę. Ze względu na fragmentar czny stan zachowania w warstwach wykopaliskowych, zdarza się, że instrumenty
te bywają mylone lub w ogóle nie rozpoznawane.
5.1. Grzechotki
Grzechotki jako instrument perkusyjny był bardzo chętnie wykorzystywany przezMajów – postać grającą na grzechotce lub grzechotce i bębnie podczas tańca dość często spotyka się w ikonografii, same figurki Późnego i Schyłkowego OkresuKlasycznego wyobrażają często osobę trzymającą w dłoniach grzechotki (ryc. 5.1).Jednak zawsze są to instrumenty o kulistym korpusie osadzonym na krótkiejrączce, identyfikowane przez badaczy jako marakasy czyli do dziś popularneinstrumenty wykonane z wysuszonego owocu tykwy, w którego wnętrzu znajdująsię wysuszone nasiona lub małe kamyczki wydające dźwięk przy potrząsaniu (Hammond 1972). Natomiast nie pojawiają się na przedstawieniachikonograficznych grzechotki ceramiczne, mające formę figurek, na które trafiają archeolodzy wśród odkrytego materiału, szczególnie wśród zabytków pochodzących z wybrzeża Campeche i wyspy Jaina, gdzie często nadawano imformę kobiety w bogatym stroju i nakryciu głowy (ryc. 5.2.). Odciśnięty w formiefront miał doklejoną resztę korpusu w postaci jednego płata gliny, wewnątrz umieszczano małe kuleczki z gliny, a w zgięciach łokci lub na plecach formowanomałe otworki mające odpowietrzyć kurczącą się figurkę podczas schnięcia gliny przed wypałem. Co ciekawe ten sam motyw ikonograficzny w innych rejonach częściej przyjmował formę okaryny (Halperin 2014:153; Corson 1976; Gallegos Gómora 2003).
Ryc. 5.1. Pochodząca z Nebaj figurka ceramiczna ukazująca mężczyznę grającego na dwóch marakasach, za: Halperin 2014: fig. 3.20d
5.2. Okaryny i gwizdki
Dużo liczniejszą grupę wśród zachowanych lub zidentyfikowanychinstrumentów stanowią ceramiczne okaryny i gwizdki. Ze względu na podobieństwo lub fragmentaryczność zachowania bywają mylone, a jednak warto zwrócić uwagę na cechy, które odróżniają jedne od drugich.
Klasyfikacja instrumentów muzycznych, która powstała w początkach XX w. w wyniku prac dwóch muzykologów niemieckich, Ericha M. von Hornbostela i Curta Sachsa (Sachs 1989), z uaktualnieniami jest stosowana do dziś. Wyróżnia ona kilkadziesiąt rodzajów fletów, w zależności od sposobu uformowania korpusu instrumentu, sposobu wydobycia dźwięku, obecności otworów ocznych, ustnika etc. Nie będę przytaczać tu całej klasyfikacji fletów,gdyż zupełnie mija się to z celem – systematyka wydziela ok. 80 rodzajów fletów. Na potrzeby opracowania figurek ceramicznych z Nakum przytoczę uproszczoną systematykę, bazującą na systemie Hornbostela-Sachsa, utworzoną przez Amy Benton (2010) na potrzeby jej opracowania aerofonów ceramicznych na wybranych stanowiskach majańskich w Belize, a która wystarczająco szczegółowo opisuje instrumenty majańskie.
Instrument, którego dźwięk powstaje poprzez skierowanie słupa powietrza na ostrą krawędź, a następnie wpada do ograniczonej przez korpus instrumentu przestrzeni, nazywany jest fletem, który może występować w różnych wariantach w zależności o tego jakim sposobem to powietrze trafia na krawędź oraz jak modyfikowany jest wydobywany dźwięk (ryc. 5.3.). Wydziela się więc instrumenty z ustnikiem (kanalikiem), którego dźwięk powstaje przez skierowanie strumienia powietrza, przez kanalik ustnika na krawędź otworu zadęciowego oraz nie posiadające ustnika, w których powietrze jest bezpośrednio kierowane na krawędź otworu przytkniętego do wargi grającego, emitujące jeden lub więcej dźwięków. Zmiana wysokości dźwięku możliwa jest dzięki obecności otworów palcowych (lub bocznych), rozmieszczonych na korpusie instrumentu, które grający zakrywa palcami lub odkrywa w celu skrócenia lub wydłużenia słupa drgającego we wnętrzu instrumentu powietrza.
1. Instrumenty dęte krawędziowe lub bez kanalika
1.1 Flety bez kanalika – flety o zadęciu krawędziowym
1.1.1 Flety bez otworów palcowych
1.1.2 Flety z otworami palcowymi
1.2 Flety z kanalikiem
1.2.1 Flety bez otworów palcowych
1.2.2 Flety z otworami palcowymi
Bazując na tym bardzo uproszczonym schemacie można wysnuć następujące wnioski i definicje: Gwizdek – instrument o zamkniętym końcu, emitujący pojedynczy dźwięk, posiadający ustnik.
Flet rurowy – instrument o otwartym końcu, o korpusie
cylindrycznym lub zwężającym się, emitujący więcej niż jeden
dźwięk, posiadający ustnik i otwory boczne (palcowe).
Flet naczyniowy – instrument o korpusie w przybliżeniu kulistym,
emitujący więcej niż jeden dźwięk, który powstaje za pomocą ustnika
lub otworu do zadęcia, posiadający otwory palcowe.
Flet naczyniowy z zadęciem krawędziowym – dźwięk powstaje przez dęcie bezpośrednio na krawędź otworu zadęciowego.
Flet naczyniowy z ustnikiem – okaryna – dźwięk powstaje przez skierowanie strumienia powietrza na krawędź otworu zadęciowego za pośrednictwem kanału ustnika.
Ryc. 5.3. Uproszczone schematy aparatu zadęciowego fletów
naczyniowych:
a) flet z zadęciem krawędziowym, b) flet z ustnikiem (kanalikiem)
Najliczniej znajdywane przez badaczy okaryny mają formę figurek antropomorficznych i zoomorficznych, przy czym wśród tych wyobrażających postać ludzką duża część to artefakty, których przód był odciskany w gotowej formie, a tył doklejony z jednego płata gliny, w którym formowano podłużny ustnik z kanalikiem, będący jednocześnie tylną podporą figurki, jakby „ogonem” dzięki któremu można było taki przedmiot postawić na płaskiej powierzchni (ryc. 5.4., ryc. 5.5.).
fot. autor
Chociaż ten sposób wytwarzania figurek-okaryn był najbardziej rozpowszechniony, zwłaszcza na Nizinach Majów, spotyka się też figurki będące instrumentami, których ustnik, otwór zadęciowy i otwory boczne zostały uformowane w inny sposób. Spotyka się instrumenty pozbawione dodatkowo uformowanego ustnika z kanalikiem, w postaci tylnej podpórki, a zamiast tego kanalik bywa uformowany bezpośrednio w korpusie figurki, poprzez wepchnięcie w głąb pustej przestrzeni korpusu figurki długiego i płaskiego narzędzia (ryc. 5.6., ryc. 5.8.). Powstały w ten sposób kanalik dochodzi do otworu zadęciowego, a strumień powietrza pada a jego krawędź tak samo jak w instrumentach z ustnikiem. Instrumentom takim nadawano formy zarówno zoomorficzne jak i antropomorficzne i często były to gwizdki nieposiadające dodatkowych otworówbocznych pozwalających na zmianę wysokości emitowanego dźwięku. Zazwyczaj
odciskanych w formie (ryc. 5.7.).
Ryc. 5.7. Gwizdek w formie krokodyla, którego ustnik w formie wąskiej szczeliny umieszony został na prawej tylnej łapie, a kanalik prowadzi powietrze na otwórzadęciowy poniżej na brzuchu, brak otworów palcowych; Metropolitan Museum of Arts, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/313335
Wśród gwizdków i okaryn spotyka się instrumenty całkowicie pozbawione odrębnego ustnika i kanału kierującego powietrze na krawędź otworu, a dźwięk wydobywa się z nich poprzez tzw. zadęcie krawędziowe kiedy grający przytykausta do krawędzi otworu i kieruje bezpośrednio powietrze na przeciwległą krawędź. Dość duża część tego typu instrumentów ma specyficznie uformowanykorpus, zbudowany z połączonych w kształt litery L pustych w środku kul, doktórych doklejone są elementy ikonograficzne takie jak kończyny czy części głowy wyobrażonej istoty. Zazwyczaj są to przedstawienia, które można określić jako nadnaturalne, ponieważ mieszają się w nich elementy antropo i zoomorficzne, atrójkulisty korpus jeszcze dodatkowo odbiera figurce cechy realistyczne. Naczubku głowy figurki umieszony jest otwór do zadęcia krawędziowego, czasem zaopatrzony w dodatkowy „kołnierz” dookoła, ułatwiający muzykowi oparcie warg i skierowanie powietrza w dobrą stronę. Po bokach kul korpusu wykonane są otwory boczne, często więcej niż dwa, pozwalające grającemu na zmianęwysokości emitowanego dźwięku (ryc. 5.9.).
na podobnym instrumencie, za: Sotelo Santos et al. 2015: fig. 1, 10, 11 i 12, z modyfikacjami autorki
Ostatnim rodzajem małych ceramicznych instrumentów dętych, o którym należy chociaż pokrótce wspomnieć są instrumenty podwójne (ryc. 5.10). Głównie wśród gwizdków zoomorficznych natrafia się na takie, które posiadają dwie komory rezonacyjne w jednym korpusie, dwa kanaliki oraz dwa otwory zadęciowe umieszczone w jednym ustniku, co powoduje, że grający w tym samym momencie wtłacza powietrze do dwóch kanalików jednocześnie, dzięki czemu gwizdek emituje dwa dźwięki w tym samym czasie. Różnica w wielkości komórrezonacyjnych powoduje, że emitowane dźwięki mają różną wysokość, choć zazwyczaj bardzo zbliżoną. W efekcie powstawało zjawisko akustyczne zwane dudnieniem, które dość nieprzyjemne dla ucha wywołuje wrażenie drgania dźwięku. Część zabytkowych instrumentów z Yaxchilan to instrumenty podwójne, którym nadano kształt żab. Emitowane przez nie dźwięki przypominały wysokością i drganiami śpiew żab, który można usłyszeć w tym rejonie w czasie pory deszczowej. Roberto Velazquez Cabrera (2003) uważa, że instrumenty te mogły być wykorzystywane podczas rytuałów związanych z deszczem ipłodnością.
Ryc. 5.10. Przykład gwizdka podwójnego, który najprawdopodobniej miał formę ptaka; zabytek w kolekcji prywatnej, fot. autorka
5.3. Małe instrumenty ceramiczne w ikonografii
Chociaż okaryny, gwizdki i grzechotki w formie figurek często trafiają w ręce uczonych jako efekt prac wykopaliskowych i nie ma wątpliwości, że byłypopularnymi przedmiotami, użytkowanymi przez znaczną część majańskich społeczeństw, nie spotyka się ich przedstawień w sztuce czy to bardzo oficjalnetakiej jak płaskorzeźbione stele i panele czy malarstwo ścienne czy mniej
oficjalnym, ukazującym często sceny z życia pałacu malarstwie na naczyniach ceramicznych3.
Przyczyny tego nie są jasne. Wydawać by się mogło, że tak popularnyinstrument powinien znaleźć się na jakimś przedstawieniu. Część badaczy uważa,że aerofony ceramiczne nie znalazły się na żadnym wyobrażeniu sceny pałacowejponieważ były użytkowane przez członków niższych warstw społecznych, a elityjeśli tworzyły muzykę, to chętniej posługiwały się ceramicznymi fletami rurowymi(Bourg 2005:49, Benton 2010:5). Temu założeniu wydaje się przeczyć odkrycie np. z Pacbitun (Healy 1988:30), gdzie w dwóch grobach wysoko urodzonychkobiet odkryto oprócz pięciu fletów, dwóch fletów-marakasów4i bębna, osiem okaryn o formach antropo i zoomorficznych, a także znaleziska in situ figurek-okaryn w pomieszczeniach pałacowych w Aguatece (Triadan 2007). Możliwe też,że okaryny i grzechotki nie znalazły miejsca w sztuce ukazującej życie dworskie ze względu na swoje rozmiary – tak małe przedmioty trudno byłoby wiernie oddać w malarstwie czy rzeźbie. Jednak ten argument wydaje się błędny. Wystarczyprzejrzeć naczynia zebrane w katalogu Kerra by dostrzec z jaką, niekiedy, precyzjąmalarze oddawali bardzo drobne detale rzeczywistości otaczającej władcę.
3 Tylko wśród grupy muzyków z Bonampak ukazany jest jeden (ostatni w procesji), któryw jednej dłoni trzyma małą grzechotkę, a w drugiej mały okrągły przedmiot, który przytyka doust. Jednak rysunek jest na tyle niewyraźny i schematyczny, że nie można z całą pewnościąpowiedzieć czy jest to gwizdek. Unikalnym pr kładem polichromowanego naczynia na którymbyć może przedstawiony jest gwizdek jest naczy
nie K1838 w Katalogu Kerra, ukazujące scenępolowania, w której jeden z myśliwych gra na krótki flecie lub gwizdku.
4 Jedyne w swoim rodzaju hybrydy – grzechotki, których komora rezonująca wykonanabyła z ceramiki, a w miejscu uchwytu znajdował się pojedynczy rurowy flet o kilku otworach palcowych.
Rozdział 6
FUNKCJA I ZNACZENIE FIGUREK CERAMICZNYCH
Zagadnienie funkcji i znaczenia przedmiotów w życiu jakiejś społeczności jest z reguły niełatwe i niejasne. Nawet jeśli mamy do czynienia z żywą ciąglekulturą, istniejącą społecznością, często wśród jej własnych członków nie ma zgody co do funkcjonalnego znaczenia jakichś przedmiotów. Wynika to po części z różnic w tradycji jakie objawiają się pomiędzy np. rodzinami, ale też z tego, żeniewiele jest przedmiotów używanych przez ludzi na jeden tylko sposób,a w takim wypadku, zawsze jedni będą kładli inny nacisk na któryś ze sposobówniż drudzy.
Pytanie o funkcję/funkcje artefaktów sprzed setek czy tysięcy lat,wytwarzanych przez kulturę po której zostały jedynie ślady, choćby i liczne to jednak ograniczone jako świadkowie, z góry zakłada jeśli nie brak odpowiedzi toodpowiedź bardzo ogólną i opartą w dużej mierze na prz puszczeniach.
Wydawać by się mogło, że określenie funkcji naczy
ń ceramicznych będzie znacznie prostsze niż figurek – w końcu naczynia służą zazwyczaj do przechowywania lub podawania jedzenia. Wystarczy jednak spojrzeć na naczynia w naszych własnych domach – ceramiczne misa wcale niekoniecznie służy tylkodo serwowania w niej potraw. Może być pojemnikiem na drobne przedmiotyw pomieszczeniu zupełnie oddalonym od kuchni, może służyć jako donica na roślinę czy wreszcie może być po prostu ozdobą stołu, nie mającą żadnego praktycznego przeznaczenia. Można by wymieniać w nieskończoność zastosowania dla naczyń w dzisiejszym domu i nie ma powodu, dla którego niemiałoby się tak dziać również w świecie starożytnych Majów. Mając na uwadze to,że naprawione naczynie (a ślady „szycia” rozbitej ceramiki przez Majów można znaleźć w materiale archeologiczn m) traci swoje właściwości pojemnika nieprzepuszczającego wilgoci należy
się spodziewać, że jego funkcja ulegała zmianie. I skoro ceramiczna misa może nastręczać tylu problemów w interpretacjijej funkcji można się spodziewać, że przedmiot o znacznie mniej intuicyjnymprzeznaczeniu jak figurka będzie trudniejszy w analizie.
O to jaką naprawdę funkcję pełniły figurki badacze spierają się od lat. I wydaje się, że stwierdzenie jakie wysunął Robert Rands w swoim artykule poświęconym figurkom z Wyżyn Majów (Ekholm 1979:186), że figurki były prawdopodobnie używane na wiele sposobów, choć dość lapidarne, jest w rzeczywistości esencją naszej wiedzy na temat tych drobnych przejawów sztukiplastycznej. Reszta to mniej lub bardziej udane spekulacje bazujące na analizach
i analogiach.
Przy interpretowaniu funkcji figurek należy cały czas mieć na uwadze szczątkowość źródeł do poznania ich rzeczywistego znaczenia. Ilość subtelnychinformacji i znaczeń jakie ze sobą niosły figurki, a które przepadły wraz z ich wytwórcami jest ogromna, a kontekst odkrycia czy metody produkcji to często tylko słabe poszlaki, które mogą zaprowadzić badacza w zupełnie niewłaściwą stronę.
Dobrym przykładem posługuje się Richard Lesure kiedy w swoich rozważaniach o analizie ikonograficznej figurek przywołuje hipotetyczny przykład kiedy w ręce archeologa przyszłości trafia dużo figurek przedstawiających MatkęBoską z Gwadelupy i Chrystusa ukrzyżowanego. Interpretowanie przez pryzmat takiego przykładu podziału ról społecznych mogłoby znacząco odbiegać od znanejnam rzeczywistości (Lesure 2002:591-592).
W tym miejscu należy też zaznaczyć, że rozważania o funkcji figurek nie mogą traktować ich wszystkich jednakowo. Chociaż jest to nadal wiedza niekompletna, to jednak wiemy na tyle dużo o społeczeństwie Majów i zmianach jakim ulegało na przestrzeni dziejów, by nie pokusić się o „wkładanie do jednego worka” figurek z Okresu Preklasycznego i figurek późnoklasycznych. Dlatego też w mojej pracy ich funkcja będzie omawiana osobno, w formie wypunktowanych zagadnień, a jeśli istnieją jakieś analogie między tymi dość jednak odległymimomentami w czasie to będzie to wyraźnie podkreślone.
6.1. Okres Preklasyczny
6.1.1. Kult płodności
Popularnym motywem wśród interpretacji masowych znalezisk figurek ceramicznych pochodzących z okresu Preklasycznego było dostrzeganie w nich świadectw praktykowania tzw. kultu płodności zarówno w wersji kultu płodności agrarnej jaki i płodności kobiety. Laurette Séjourné (1952) widziała w figurkach przedmioty o charakterze magicznym, które reprezentowały istotynadprzyrodzone, związane z uprawą kukurydzy (w długich włosach figurekdostrzegła symbolicznie przedstawione kolby kukurydzy). Późniejsi badacze(Baéz-Jorge 1998, Otis Charlton 2001) dostrzegali w figurkach symboliczne przedmioty o znaczeniu magiczno-rytualnym, które reprezentują ideę kobiecejroli jako dawczyni pożywienia (kukurydza, uprawa) i życia (matka), używane podczas kultu domowego. Badacze drugiej połowy XX w. (Coe 1965) ten rodzajfigurek określali jako symbole płodności i uniwersalnego kultu bogini-matki.Interpretacja taka wpasowała się dobrze w ówczesny trend w nauce, szukającyetapu w dziejach ludzkości kiedy „era mężczyzny” była poprzedzana przezmatriarchat lub przynajmniej egalitaryzm płci, z dominującym żeńskim bóstwem pod postacią bogini płodności (Gimbutas 1982, 2001, Christmas 2011:3).Wyobrażenia nagich kobiet, wiązane z kultem płodności ziemi/człowieka bywałteż utożsamiany z osiadłym, rolniczym trybem życia, a obecność takich figurek wmateriale archeologicznym miała być dowodem na taki właśnie styl (Gillespie 1993: 212). Ann Cyphers Guillen w żeńskich urkach z Chalcatzingo widzi wyobrażenia różnych etapów ciąży i uważa, że fig
urki tego typu były używane przez kobiety podczas rytuałów związanych z płodnością, przebiegiem ciążyi rozwiązania, a także dojrzewaniem i inicjacją dziewczynek (Cyphers Guillen 1990, 1992, 1993).
6.1.2. Kult przodków
Figurki antropomorficzne Okresu Preklasycznego bywają rozpatrywane w kontekście rytuałów związanych z kultem przodków. Największą zwolenniczkątej teorii jest Joyce Marcus skupiająca się na badaniach figurek Wczesnegoi Środkowego Okresu Preklasyczengo w rejonie Doliny Oaxaca (Marcus 2009). Jej studia przeprowadzone zostały w oparciu o setki fragmentów małych figurek antropomorficznych odkrytych w warstwach wiązanych z domostwami i pomieszczeniami codziennej pracy wykonywanej głównie przez kobiety podczas gdy w budynkach i pomieszczeniach użyteczności publicznej, związanych raczejz zajęciami mężczyzn nie natrafiono na figurki. Opierając się na studiach
entohistorycznych, archeologicznych, ikonografii i analogiach kultur z innych
rejonów świata Marcus zaproponowała, że to kobiety wytwarzałyantropomorficzne figurki ceramiczne aby następnie służyły im podczasdomowych rytuałów, w których to kobiety właśnie prosiły duchy przodków
o wsparcie lub poradę. Figurki reprezentujące konkretne zmarłe osoby odgrywałyrolę komunikatora ze zmarłymi podczas aranżowanych scenek, które niekiedyw nienaruszonym stanie odkrywane przez archeologów stanowią rytuał zatrzymany w czasie (Marcus 1978, 2009).
6.1.3. Wizerunki władców
Jedną z ciekawszych interpretacji figurek ceramicznych pochodzących z warstw preklasycznych jest teza mówiąca o tym, że były one nie wotami czysymbolami/reprezentacjami bóstw płodności, ale portretami żyjących osób.Oczywiście z punktu widzenia kultury zachodniej nie można mówić o portretachkiedy obraz jest tak schematyczny i tak mało zindywidualizowany jak figurki preklasyczne. Jednak należy pamiętać, że dla ludzi posługujących się tzw. mentalnością pierwotną (Dominiak 2015) przedmiot symbolizujący jakieś zjawisko lub osobę rzeczywiście był tym zjawiskiem lub osobą. Nie musiał byćdokładnym, portretowym powiedzielibyśmy, odwzorowaniem, żeby pełnić takąfunkcję. Osoby spod których rąk wychodziła taka figurka „portretowa”,potomkowie zmarłych, których miała ona reprezentować oraz sam zmarłydoskonale wiedzieli, o kogo chodzi i to było najważniejsze, a w sferze wizualnejwystarczyło zawrzeć znane wszystkim charakterystyczne detale takie jak ozdobywłosów, nakrycie głowy czy wyjątkowo charakterystyczne cechy fizjonomii.Szczególnymi zwolennikami takiej inter retacji są David Grove i Susan Gillespieopierający swoje wnioski na badaniach p
rowadzonych na licznej kolekcji figurek antropomorficznych odkrytych na stanowisku Chalcatzingo w meksykańskim stanie Morelos (Grove i Gillespie 1984). Wśród małych, pełnych figurek ceramicznych, przedstawiających często niemożliwe do zidentyfikowania postacie znajduje się spora grupa zabytków wykazujących znacznie większe niżinne zindywidualizowanie elementów twarzy czy stroju pozwalające nautworzenie własnej typologii tych figurek, w oparciu o typologię Vaillanta (Harlan i Gillespie 1987, Gillespie 1993). Można wyróżnić różne typy przedstawień, których cechy fizjonomii w połączeniu z charakterystycznymi ozdobami tworzą niepowtarzalny zestaw, pozwalający zidentyfikować różneprzedstawienia tej samej osoby. Stąd wniosek, że mamy do czynienia ze szczególnym typem figurek portretowych. Co ciekawe – wiele wskazuje na to, żejedynie głowa nosiła cechy pozwalające odróżnić wyobrażone osoby, podczas gdyciało było bardzo typowe i schematyczne, nie noszące żadnych cech indywidualnych. Wszystkie odkryte na stanowisku figurki są intencjonalnie zniszczone tak, że ich głowy i często kończyny zostały oddzielone od korpusu.Badacze zwrócili uwagę, że pewne cechy fizyczne – takie jak np. szpiczasty podbródek, duże wypukłe oczy czy wystające zęby powtarzają się, ale albo pojedynczo albo jeśli więcej niż jedna to zawsze w tym samym zestawie. Teobserwacje skłoniły ich ku przypuszczeniu, że mają do czynienia z figurkami portretowymi, a nie syntetycznym przedstawieniem postaci człowieka. W przypadku figurek z Chalcatzingo udało się nawet połączyć dwa rodzaje figurek z monumentalnymi przedstawieniami władców znanymi ze stanowiska (Grove i Gillespie 1984:30-31). Do podobnych wniosków doszedł Jaime Awe (1992,2013), który dostrzegając pewne podobieństwa w figurkach z Cahal Pech do figurek z Chalcatzingo uważa, że są one przedstawieniami władców czy założycieli rodów i odgrywały ważne role w kulcie przodków. To, że wszystkie odkryte figurki są pokawałkowane ma świadczyć o ich rytualnym niszczeniu, które miało uwolnić ducha przodka, którego dana figurka wyobrażała w momencie kiedy jegowsparcie już nie było żyjącym potrzebne lub gdy na jego miejsce wchodzili następcy (DeLance 2016:136). Rozproszenie figurek wyobrażających władcę w Chalcatzingo – odkrywano je zarówno w obrębie budowli elitarnych jak i peryferyjnych – świadczy o tym, że kult władcy był szeroko praktykowanym, przez całą społeczność, a nie tylko najbliższe otoczenie (Grove i Gillespie1984:32). Natomiast z chwilą śmierci czczonego władcy konieczne było „zabicie” również jego wyobrażeń, uwolnienie sił, które będące małym odpryskiem sił prawdziwej osoby również musiały być uwolnione. Ten sposób traktowaniawizerunku jest analogiczny do zwyczaju niszczenia z chwilą śmierci władcy rzeźbi stel, które go wyobrażały, w celu uwolnienia z nich energii czy też duszy (Grove 1981). Nie oznacza to jednak, że zmarły władca odchodził w zapomnienie. Po
nadprzyrodzonym a swoimi potomnymi, dostarczycielem deszczu i urodzaju5.
6.1.4. Ofiary w wypełnisku budowli
Na ich szczątki archeolodzy trafiają od pierwszych badań archeologicznychna terenie całej Mezoameryki, na większości stanowisk których datowanie sięga Okresu Preklasycznego – od Doliny Meksyku po Niziny Majów i dalej na południe,po Kostarykę -niekiedy licząc je w tysiące. Wszystkie mają wspólne cechy, które się obserwuje na całym tym obszarze. Najczęściej są to niewielkie, pełne zabytki, ulepione w ręce, wyobrażające postaci ludzkie o mniej lub bardziej wyraźnych cechach określających płeć i indywidualną fizjonomię, a niekiedy nieco większe, puste w środku. Oczywiście figurki z różnych regionów różnią się między sobą w detalach, sposobie formowania ciała, części twarzy czy ukazanej pozy, przy zachowaniu zasadniczych cech wspólnych dla całego obszaru.
Badacze (Coe 1961, Lesure 1999, Awe 2013) zajmujący się tematyką figurek preklasycznych, często podobnie, niejako przy okazji prowadzenia studiów nadcałością materiału pozyskanego podczas wykopalisk, zastanawiali się nad pełnioną przez te przedmioty funkcją. Pośrednio poprzez analizę ikonograficzną,stworzenie często typologii dla kolekcji z danego stanowiska śledzili wzorce związane z figurkami – od kontekstu odkrycia do typowych uszkodzeń.
Kiedy zbierze się obserwacje szeregu naukowców (Grove i Gillespie 1984, Arroyo 2004, DeLance 2016), prowadzone na przestrzeni kilku dziesięcioleci można dostrzec jedną zasadniczą cechę wspólną – wielkie ilości figurek ceramicznych Okresu Formatywnego były intencjonalnie niszczone. Szczególnie dobrym tego obrazem są głowy, odłamane od reszty ciała, ale często pozostające w całości, a nie rozbite na mniejsze fragmenty. Co prawda szyja figurki jest jejnajsłabszym punktem, jednak gdyby zabytki te ulegały przypadkowym zniszczeniom można by natrafić na więcej rodzajów uszkodzeń, również
5
Przykładem takiego ubóstwionego władcy jest postać wyobrażona na reliefie tzw. Monumentu 1 – człowiek zasiadający u wejścia do jaskini otoczony kroplami deszczu, którego atrybuty – nakrycie głowy i berło – sugerują, że wyobrażono człowieka, a nie bóstwo (Grove i Gillespie 1984:33).
w obrębie głowy lub korpusu. Zatem za słuszne należy uznać przypuszczenie, żefigurki te były celowo łamane w określonych miejscach, a następnie ich części wrzucano do wypełniska, dbając o to by części jednego artefaktu nie znalazły sięblisko siebie (DeLance 2016:170). Jedną z interpretacji takiego traktowaniafigurek antropomorficznych jest tzw. rytuał zakończenia (termination ritual),którego ważnym elementem było rytualne „uśmiercanie” przedmiotów,omieszczeń czy całych budowli (Stross 1998). Możliwe, że figurki kiedyp
rzestawały pełnić swoją, nie do końca jasną rolę, zostawały „uśmiercane”, a ich szczątki jako rytualne odpady wrzucano do wypełniska nowej budowli (DeLance 2016:169). Jaime Awe (1992) uważa, że figurki były materialnym ucieleśnieniemduchów przodków, których czas funkcjonowania był ograniczony, a kiedydobiegał końca figurkę niszczono aby ducha uwolnić, zaś szczątki przedmiotu niebędącego już świętym, wyrzucano. Podobnie Christina Zweig (2010) uważa, żeobecność rozbitych figurek w wypełnisku budowli oznacza, że trafiły tam wraz z innymi odpadkami, a funkcje związane z rytuałami pełniły w prywatnych przejawach religijności kiedy były jeszcze w całości. Rozbite usuwano jakoniespełniające dłużej swojego zadania.
6.1.5. Fragmentacja i enchainment
Jednym z powtarzających się spostrzeżeń uczonych badających problem figurek ceramicznych jest odnajdywanie ich we fragmentach. Jasnym jest – mówiąc w uproszczeniu – że po setkach lat zalegania w warstwach ziemi delikatne przedmioty ceramiczne ulegają zniszczeniu, pod naciskiem nawarstwionej ziemi i innych osadów, przepływającej przez nie wody czy przesuwania nawarstwień,które następuje w wyniku naturalnych procesów erozyjnych, nie mówiąc
o ingerencji ludzkiej w późniejszych czasach. Niemniej badacze zwrócili uwagę nafakt, że wiele figurek ceramicznych nosi ślady intencjonalnego łamania i niszczenia. Co ciekawe, ślady takich praktyk obserwuje się na zabytkach z Mezoameryki, figurkach Hohokam z południowego zachodu Ameryki Północnejczy rejonów Arktyki, wysp Greckich, Mezopotamii czy neolitycznych figurkach europejskich (Insoll 2017), a nawet japońskich figurkach łowców-zbieraczy z tradycji Jomon na terenach dzisiejszej Japonii (Hudson i Aoyama 2007).
Rozbijanie figurek ceramicznych podczas rytuału o nieznanym przebiegu, przeprowadzane przez wyznaczoną do tego celu osobę, posiadającego niezbędne umiejętności i narzędzia „łamacza figurek” (figurine knapper, Bailey 2017:828), miało zapewne więcej niż jeden symboliczny cel. Jednym z nich był enchainment. O zjawisku tym pisze szeroko John Chapman (2000, Chapman i Gaydarska 2007)
tłumacząc je jako istnienie szczególnej, metafizycznej więzi między przedmiotami i ludźmi, którzy ich używają, a także innymi ludźmi, którzy biorą udział w rytuale podczas którego dany przedmiotu (w tym wypadku figurka) ulega fragmentacji,a oddziaływanie jest skierowane w dwie strony – ludzie oddziałują na przedmiot, ale i przedmiot oddziałuje na ludzi. Więź nie kończy się wraz ze zniszczeniem przedmiotu, a jedynie się zmienia, nabiera nowych znaczeń i mocy, kiedy człowiekpołączony jest więzią z wieloma fragmentami zniszczonego przedmiotu. Dodatkowo Chapman twierdzi, że figurki wyobrażające ludzi były szczególnie formą łączącą pokolenia przodków z ich potomkami, a ich rozbijanie i rozpraszanie było symbolicznym podkreślaniem więzi między przodkami,a pozostałymi członkami grupy krewniaczej również na płaszczyźnie pomiędzy żyjącymi, którzy brali udział w tym samym rytuale niszczenia figurek przedstawiających przodków i rozpraszania ich szczątków w różnych częściach zamieszkiwanego osiedla (De Lance 2016:17). Lisa DeLance uważa, że przykładem tego zjawiska są szczątki figurek preklasycznych licznie odnajdywane w wypełniskach budowli na stanowisku Cahal Pech w Belize. W przeciwieństwiedo niektórych badaczy (Walker 1995), którzy we fragmentach naczyń i figurek znajdujących się w wypełnisku widzą jedynie porytualny odpad, DeLance uważa, że nawet po zniszczeniu niosły one ze sobą symboliczne znaczenie na co wskazuje choćby to, że zniszczone w identyczny sposób figurki znalazły się również w depozytach ofiarnych oraz pochówkach wysoko urodzonych osób (DeLance 2016:13). Umieszczenie fragmentów rozbitych celowo figurek antropomorficznych mogło być aktem uświęcenia procesu budowy i samej budowli oraz mogło oznaczać symboliczne wsparcie społeczności dlaprzedsięwzięcia, która dzieląc z budowlą „ciała” przodków łączyła się z budowlą i budową jako aktem. W ten sposób powstawała szczególna więź pomiędzy przodkami, żyjącymi oraz otaczającym ich materialnym światem (w tym wypadku wnoszoną budowlą).
6.1.6. Figurki jako ekwiwalent ofiary z człowieka
Wspomniane już wcześniej intencjonalne niszczenie i zjawisko enchainment prowadzą do wniosku o funkcjonowaniu preklasycznych figurek antropomorficznych jako ekwiwalentu ofiary ludzkiej . Na pojedyncze kończyny,korpusy czy głowy licznie natrafia się w preklasycznych warstwach na obszarze całej Mezoameryki. Przy pobieżnej obserwacji tych fragmentów można dostrzec pewien wzorzec ich niszczenia – oddzielano głowę od tułowia, kończyny, łamano korpus w połowie – a określeniem opisującym ten proces, które się nasuwa jestrozczłonkowanie. Tak samo jak dzielone na części było ciało ludzkie podczas rytualnej ofiary.
Kwestia ofiary ludzkiej w kulturze Majów jest skomplikowana
i wielowarstwowa. Praktykowana przez wiele stuleci na ogromnym obszarze.
Ofiara z ludzkiej krwi była niezwykle znaczącym rytuałem w wierzeniach Majów.Można by rzec, że kluczowym. Bogowie musieli być karmieni świętym pierwiastkiem k’uh obecnym we krwi i wtedy – w dużym uproszczeniu – zachowywali przychylność dla ludzkości, podtrzymywali istnienie światai obdarowywali powodzeniem w walce z wrogiem, obfitymi zbiorami, płodnością etc. (Freidel et al. 2001: 202-207, Tiesler i Cucina 2007). Czasem wystarczyła ofiara samookaleczenia dokonana przez władcę i/lub jego najbliższych, podczas której spalano nasączony krwią papier6 aby w ten sposób ucieszyć bóstwa. Czasem jednak taka ofiara była niewystarczająca, a bogowie domagali się najwyższej możliwej ofiary – ludzkiego życia. Zazwyczaj były to wyjątkowe okazjetakie jak objęcie tronu przez nowego władcę czy budowa świątyni, a ofiarą byłjeniec pojmany podczas wojny. Niemniej, do tak ważnej ceremonii przeznaczano człowieka o wyjątkowo wysokiej pozycji społecznej – dostojnika, członka rodziny królewskiej, a najlepiej samego władcę wrogiego ośrodka. Wojowników i niższych rangą jeńców przeznaczano do pracy, jako niewolników (Sharer i Traxler 2006:752).
6
Przebieg takich rytuałów znamy choćby z płaskorzeźbionych zabytków kamiennych, jaksłynne nadproża 16 i 24 z Yaxchilan czy malowideł w Bonampak gdzie ze szczegółami wyobrażono podobna scenę, ale znaleziska kolców płaszczki w kontekstach depozytów ofiarnych z Okresu Preklasycznego (np. depozyty ofiarne z Budowli 99 w Nakum; zob. Źrałka et al. 2014:95) poświadczają starszy rodowód tych ofiar i wierzeń.
Na przestrzeni czasów Majowie (i szerzej ludy Mezoameryki) praktykowaliofiarę z człowieka na wiele sposobów. Za jeden z najpopularniejszych uważa sięekstrakcję serca kiedy to żyjącej osobie otwierano klatkę piersiową za pomocą obsydianowego lub krzemiennego ostrza i wycinano serce co powodowałośmierć. Znane i praktykowane były też inne, często bardziej skomplikowane sposoby zadawania śmierci. Należy przypuszczać, że ich forma i zastosowanie zależały od powodu składania ofiary oraz bóstwa, które miało być nią uczczone,oraz sięgały głęboko w wierzenia i tradycję duchową. Pośród stosowanych metod zabijania ofiary można wymienić zdejmowanie skóry z ofiary, dekapitacja,strzelanie do ofiary rozpiętej na drewnianym rusztowaniu z łuku lub ciskanie wnią włóczni, wypatroszenie, wrzucenie do studni lub zrzucenie z wysokości czywreszcie rozczłonkowanie ciała (przypisy). Czasem stosowano więcej niż jeden z wymienionych sposobów na raz. Dowody na tę różnorodność rytualnegozabijania znajdujemy w sztuce – płaskorzeźbie, malarstwie ściennymi naczyniowym, w dokumentach historycznych spisanych przez hiszpańskichduchownych i konkwistadorów a wreszcie w materiale archeologicznym, gdzie natrafia się niejednokrotnie na szczątki ludzkie noszące ślady odcinania głowy,zdejmowania skóry czy dzielenia ciała na części (Kron 2014, Boteler Mock 1998a),a także na opisywane jako „problematyczne” w wielu opracowaniach depozyty cz
ochówki zawierające tylko pojedyncze szczątki – np. samą głowę, ramię czy
p
ojedynczą kość, depozyty zawierające tylko głowy lub żuchwy czy ewidentnebraki w szkielecie, świadczące o niekoniecznie zrozumiałych praktykachstosowanych na ciele zmarłego po śmierci.
Świadectwa składania ludzi w ofierze w sztuce datują się już od ŚrodkowegoOkresu Preklasycznego – na olmeckim stanowisku La Venta odkryto płaskorzeźbęukazującą dostojnika z tzw. głową-trofeum zawieszoną na piersi. Z podobnegoczasu pochodzi znany Monument 3 z San Jose Mogote w dolinie Oaxaca ukazującyokaleczonego jeńca z którego piersi sączy się krew (Flannery i Marcus 2003:2).Podobne w charakterze przedstawienia dały nazwę Świątyni Tancerzy w Monte Alban (Chinchilla 2014).
Również na stanowisku Chalcatzingo wiązanym z kulturą Olmeków odkryto dowody, które wskazują na to, że już na tak wczesnym etapie rozwojuspołeczeństw mezoamerykańskich funkcjonowały co najmniej trzy formy zabijania człowieka w ofierze: zatłuczenie pałkami, wypatroszenie/wycięcietrzewi i ekstrakcja serca. Co ważne, płaskorzeźby z Chalcatzingo dostarczająinformacji o symbolice takich ofiar, bazującej na połączeniu między władzą, a płodnością ziemi i deszczem (Lambert 2012: 100), co wpisuje wierzenia ludów Mezoameryki we wspólny dla wielu kultur nurt wierzeń w cudowną moc odrodzenia po śmierci, która jest konieczna dla dalszego istnienia życia (Ozyrys, Jezus, etc. – zob, Eliade 1988). Oczywiście zawsze trzeba mieć na uwadze, że mity do których odwołują się niejednokrotnie badacze znane są ze źródeł etnohistorycznych i ikonografii, które interpretujemy przez pryzmat znanej wersji mitu rozpoznając pasujące elementy. Na przestrzeni kilku tysięcy lat mit z całą pewnością ulegał przekształceniom, kładziony był nacisk na różne jego części, co z kolei miało odzwierciedlenie w praktykowanych rytuałach.
Źródłem ludzkiej ofiary najpewniej były wierzenia i mitologia, którą znamy w późnej, quicheańskiej wersji z Popol Vuh gdzie została opowiedziana historia stworzenia świata oraz historia tzw. Bohaterskich Bliźniaków i złożenia ich w ofierze przez Panów Podziemia, a także znaczenie gry w piłkę i odrodzenia po śmierci.
Wśród wymienionych praktykwspomniane zostało rozczłonkowanie pośmiertnego traktowania ciała ofiary
. Wspominają o nim Hiszpanie, istnieją archeologiczne świadectwa tej praktyki (zob. Tiesler i Cucina 2007), a fragment Popol Vuh dość dokładnie opisuje jak postąpiono z ciałami Panów Podziemi kiedyprzegrali oni finalny mecz z Bohaterskimi Bliźniakami. Odcięto im głowy, ręce i nogi, a następnie rozwleczono te części tak aby nie leżały blisko siebie. W Popol Vuh kwestia składania w ofierze przewija się w całej historii Bohaterskich Bliźniaków. Pierwszy raz o składaniu żywego człowieka w ofierze czytamy w momencie kiedy Hun-Hunahpu i Ixbalanque zostali pokonani przez Panów Podziemia i zostali zabici. Czytamy: „…zostaniecie zgładzeni, rozerwiemy was na kawałki i tu zostanie pogrzebana pamięć o was. Składamy was w ofierze”,a następnie odcięto głowę Hun-Hunahpu i zawieszono ją na drzewie. (Popol Vuh 1980:67). Drugi raz o ofierze czytamy gdy na jaw wychodzi ciąża Ixquic, córkijednego z Panów świata podziemnego. Za karę Panowie Podziemia postanawiajązłożyć dziewczynę w ofierze i każą swoim sługom przynieść sobie jej serce w naczyniu z tykwy, ale ci wypuszczają dziewczynę na ziemię, a zamiast jej serca przynoszą bryłkę żywicy drzewa smocza krew7 (Popol Vuh 1980:69). Kolejny raz akt składania w ofierze pojawia się dalej, kiedy synowie Hun-Hunahpu trafiają do Świata Podziemi po to aby wywieźć jego panów w pole i odzyskać kości ojca.Najpierw jest mowa o tym, że Panowie Xibalba zabijają drugich bliźniaków w ogniu a ich zmielone kości wrzucają do rzeki, a dalej o cudownie wskrzeszonych bliźniakach, którzy pokazują Panom Podziemia sztuczki – składają się nawzajem w ofierze i następnie przywracają do życia. Ofiara odbywa się tak: „po koleiodcięte zostały jego ręce i nogi, głowa oddzielona i odniesiona daleko, serce wyrwane z piersi i rzucone w trawę”. Panowie Podziemia zafascynowani też chcą żeby ich złożyć w ofierze i przywrócić do życia. Bliźniancy rzeczywiście ich zabijają, ale już nie wskrzeszają i tak źli Panowie Xibalba zostają pokonani,a Hunahpu i Ixbalanque stają się słońcem i księżycem (Popol Vuh 1980:94-100). Ostatnią formą ofiary ludzkiej o jakiej należy tu wspomnieć są ofiary z dzieci obecne w kulturze Majów i kulturach Mezoameryki przez wiele stuleci. Jednym z najstarszych świadectw tych praktyk są szczątki dwunastu noworodków odkryte na stanowisku El Manati, z których dziewięcioro było intencjonalnierozczłonkowanych. Autorzy badań szukają w nich śladów po rytualnym
kanibalizmie (Ortiz i Rodriguez 2000), natomiast inna teoria widzi w akcie
rozczłonkowania rytualne nawiązania agrarne – z podzielonej na części roślinywyrastają nowe (Christmas 2011:57).
Być może intencjonalne niszczenie i rozczłonkowywanie figurek antropomorficznych nie tyle symbolizowało złożenie w ofierze człowieka co realnie było takąfilozofa Jeana Bauofiarą. Posługując się (uproszczoną nieco) myślą francuskiego
drillarda zawartą w jego dziele Symulakry i symulacja (2005) symulakr nie jest kopią oryginału tylko staje się tym samym co oryginał, możnauznać, że figurka przedstawiająca człowieka, dla jej twórcy i użytkownika jestczłowiekiem. Człowieczeństwo nadaje jej intencja rzemieślnika i przeznaczeniedla którego powstaje oraz wiara użytkownika, że oto ma w ręce coś więcej niżuformowany kawałek wypalonej gliny. Człowiekowi współczesnemu, wychowanemu w tzw. cywilizacji zachodniej może być trudno zrozumieć świat wg zasad tzw. mentalności pierwotnej – terminu ukutego przez Luciena Lévy-Bruhla
7 Croton lechleri, roślina drzewiasta, której gęsta żywica o czerwono-brunatnym kolorze bardzo przypomina krew
(Dominiak 2015). Dla Majów rzeczą zupełnie oczywistą była wiara, że przedmiot przedstawiający czy reprezentujący coś, jakąś ideę jest tą samą ideą. Można to streścić do stwierdzenia, że ukształtowanie przedmiotu w formę człowieka nadaje mu prawdziwie człowieczeństwo, a figurka antropomorficzna staje siępełnoprawnym człowiekiem i jest nim nadal, nawet po podzieleniu (Geller 2012). Gliniana figurka podczas rytuału stawała się ofiarą, równorzędnie ważną z prawdziwym człowiekiem składanym na ołtarzu. Możliwe, że wczesne niezbyt liczne społeczności nie chciały czy też nie mogły sobie pozwolić na tracenie ludzi zdolnych do pracy przeznaczając ich na ofiary, może też system władzy nie wszędzie był jeszcze na tyle skrystalizowany żeby móc wyegzekwować takie poświęcenie od swoich ludzi lub w zależności od powodu i wagi ofiary składano figurkę lub człowieka. Na stanowiskach preklasycznych archeolodzy natrafiają na ślady będące świadectwem ofiary ludzkiej jak np. w Cuello czy Altun Ha (Kron 2014:32-33), jednak zazwyczaj mają one formę pochówku,a złożone w nim szczątki (mniej lub bardziej kompletne) noszą niekiedy ślady cięcia, a nie pojedyncze ludzkie kości znajdujące się w wypełnisku. Te różnice w pośmiertnym traktowaniu ciała człowieka i „ciała” figurki mogą być świadectwem różnychpowodów dla których składano ofiarę.
Z Okresu Preklasycznego i Klasycznego znane są przykłady ofiary zakładzinowej(dedication ritual) składanej m.in. z człowieka razem z pokawałkowanymi naczyniami ceramicznymi czy narzędziami; możliwe, że pojedyncze ludzkie kościodkryte w wypełnisku budowli X w Nakum (Kron 2014; Źrałka et al. 2016) razem z depozytem ofiarnym zawierającym naczynia są echem starych, preklasycznych rytuałów kiedy to do wypełniska powstającej budowli wrzucano rozczłonkowane „ciała” figurek aby uświęciły nową budowlę i tchnęły w nią swoją życiową energię (Stross 1998), tylko w tym wypadku zamiast figurek w ofierze złożono ludzi.Szczątki figurek późno i schyłkowoklasycznych odkrywane w wypełniskachbudowli zazwyczaj nie są interpretowane jako ofiary tylko jako odpadki, które trafiły tam wraz z innymi odrzuconymi, zniszczonymi przedmiotami by zagęścić wypełnisko budowli. Niemniej, to konstrukcja figurek późnoklasczynych sprawia,że nawet jeśli były intencjonalnie rozczłonkowywane nie można tego dostrzec w ich szczątkach, więc możliwe, że ta ostatnia interpretacja jest mylna.
6.2. Późny i Schyłkowy Okres Klasyczny
6.2.1. Figurki w pochówkach
Diego de Landa (Tozzer 1941:129) wspomina zwyczaj popularny wśród Majów żyjących na Jukatanie w dobie konkwisty: „… czcili idole z kamienia, gliny i drewna, które czynią własnymi rękami po to by prosić bóstwa o zdrowie i dobre zbiory. Chowają swoich zmarłych we wnętrzu lub na tyłach domu, wrzucając im do grobu niektóre z tych idoli” (tłum. autor).
Popularnym skojarzeniem kiedy mowa jest o figurkach majańskich są figurkibędące wyposażeniem grobowym pochodzące z wyspy Jaina, w stanie Campeche w Meksyku (Piña Chan 1968; McVicker 2012; Benavides Castillo 2011). Znane z wielu przedstawień i wystaw, ukazują niezwykle szeroki wachlarz wyobrażeń postaci ludzkiej w doskonałej, syntetycznej artystycznie formie. Biorąc pod uwagę ilość tych zabytków mogłoby się wydawać, że zwyczaj wyposażania zmarłych wfigurkę na drogę w zaświaty był powszechny w kulturze Majów, tymczasem poza rejonem wyspy, na Nizinach Majów znalezisk figurek w grobach jest stosunkowo niewiele. Poza Cancuen, gdzie natrafiono na 8 pochówków zawierających fragmenty figurek inne podobnie wyposażone groby pochodzą z Pacbitun, Holmulczy El Peru-Waka (Cheong 2013, Mongelluzzo 2011, Rich i Matute 2014). Analiza pochówków z figurkami w Cancuen wykazuje, że w ten sposób wyposażano głównie dzieci lub osoby młodociane i co ciekawe – figurki nie pochodziłyz miejsca w którym je znaleziono tylko z innego ośrodka, czasem wcale nie najbliższego sąsiada (np. Raxruja). Ze względu na wiek dzieci, a także na stan zachowania szczątków nie da się jednoznacznie powiedzieć, czy figurkami obdarowywane zmarłe osoby były częściej płci męskiej czy żeńskiej. Można najwyżej wnioskować po figurkach, które przedstawiają częściej osobyjednoznaczenie męskie – wojowników, dostojników czy graczy w piłkę. Równieżna podstawie konstrukcji pochówków i dodatkowego wyposażenia takiego jaknaczynia ceramiczne nie można jasno określić społecznej pozycji pochowanych osób. Natomiast to, że figurki zostały wyprodukowane w innych ośrodkach dlaErin Sears może oznaczać obecność migrantów, którzy przybywając do Cancuen zabierali ze sobą swoje cenne czy ulubione przedmioty (Sears 2016:225-235).
Mogłoby się wydawać, że więcej danych przyniosą pochówki z Jaina oferujące szerszy przekrój wiekowy pochowanych tam osób i większy wachlarz typów przedstawień. Niestety stan zachowania oraz sposób prowadzonych badań na wczesnym etapie prac i wzmożona aktywność rabusiów grobów szukających figurek spowodowały, że wiele informacji umknęło badaczom bezpowrotnie. Niezaobserwowano żeby jakiś typ figurek szczególnie był przeznaczony dla kobiet lub dzieci, a inny dla dorosłych mężczyzn (McVicker 2012).
Jeszcze innym przykładem jest słynny pochówek z El Peru-Waka, zawierający 23 figurki wyobrażające członków dworu z władcą, jego żoną,dostojnikami, tancerkami, a nawet karłem-bokserem i postacią zmarłego króla w objęciach swojego totemicznego zwierzęcia (Freidel i Rich 2017:104). Można w tym wypadku mieć całkowitą pewność, że osoby przedstawione w tym zestawie oraz sposób w jaki zostały ułożone w grobie ma znaczenie symboliczne.
6.2.2. Kult domowy i zestawy figurek
Na bazie takich znalezisk jak pochówek z El Peru-Waka, czy figurek pozostawionych przez uciekających mieszkańców z Aguateki oraz znacznie starszych depozytów ofiarnych pochodzących z Oaxaca (Diehl 2004, Marus 2009) archeolodzy doszli do wniosku, że figurki nabierały szczególnego znaczenia i mocy kiedy znajdowały się w tzw. zestawach. Grupa figurek przedstawiających ludzi (aczasem też zwierzęta) w różnym wieku, statusie społecznym i roli, mogła być niezbędnym rekwizytem przy odtwarzaniu rytualnych scenek, w sposób porównywany troszkę do dzisiejszych figurek świętych (Santos). Linda Schele (1997) uważała nawet, że takie scenki aranżowane przy pomocy figurek odgrywały podobną rolę w rejonie południowo-zachodnich Nizim Majów jak znane z innych terenów polichromowane naczynia zdobione często wyobrażeniem scen z życia dworu i władcy (McVicker 2012:219-220). Najbardziej spektakularne znalezisko figurek w grobie władcy El Peru-Waka wnosi nowe spojrzenie na rytuał pogrzebowy na wyspie Jaina. W zestawie, którym obdarowano zmarłego znajdują się wszystkie typy postaci (władca, wysoko urodzona dama, wojownik, ułomne błazny, gracze w piłkę etc.), które spotyka się w grobach z Jaina. Być może w przypadku pochówków z Campeche pojedyncza figurka stanowiła substytut całej scenki wykorzystywanej podczas prywatnychrytuałów domowych, na zasadzie enchainment kiedy część reprezentuje takąsamą wartość jak całość (McVicker 2012:222).
6.2.3. Figurki i pielgrzymowanie
Obserwacje zabytków na stanowisku Cancuen w Gwatemali pozwalająwysnuć szereg wniosków dotyczących funkcjonowania figurek. Erin Sears (2016)na podstawie analiz składu pierwiastkowego masy ceramicznej z której wytwarzano figurki doszła do wniosku, że pełniły one funkcje bardziej subtelnych przedmiotów wiązanych ze sferą duchową. Figurki z Cancuen pochodzą z różnych, często oddalonych od miasta stron co sugeruje, że były przedmiotem wymiany między ośrodkami, a także, że były wytwarzane w bezpośredniej bliskości wejść do jaskiń w rejonie Candelaria. Z małych stanowisk z tego rejonu pochodzi wiele przykładów figurek, których skład pierwiastkowy masy ceramicznej wskazuje miejsce gdzie zostały zrobione. Odkrywane są w kontekście rytualnym, np. w kompleksie jaskiń położonych w pobliżu stanowiska, które były miejscem kultu, w formie fragmentów lub kompletnych egzemplarzy. Nie ma pewności jaksię tam znalazły, jednak mało prawdopodobne jest, że wszystkie wpadły do znajdujących się w jaskiniach naturalnych studni przypadkowo. Zostały tam wrzucone, niekiedy dopiero po rozbiciu. Znaczące jest to, że trafiła tam figurkaprzedstawiająca postać możnego (władcy) w bogatym nakryciu głowy, której odpowiadającą formę znaleziono w Cancuen, w jednym z kompleksów mieszkalnych. Z drugiej strony figurki wykonane z gliny pochodzącej z okolic jaskiń odkryte w Cancuen mogą wskazywać na praktykowanie przez elity miasta religijnych pielgrzymek do miejsc kultu, skąd wracano z figurką jako pamiątką rytuałów, w których brano tam udział (Sears 2016:255-261).
6.2.4. Małżeńskie figurki z doliny Ulua
Szczególny aspekt funkcjonowania określonego typu figurek w społecznościach majańskich zamieszkujących tereny Doliny Ulua i Copan w dzisiejszym Hondurasie reprezentują późnoklasyczne podwójne figurki wyobrażające pary małżeńskie. Fronty tych figurek są odciskane w formach,a korpusy pełnią rolę instrumentów. Figurki wyobrażające kobietę i mężczyznęstojących bardzo blisko siebie (niekiedy tak blisko, że możliwe było ukazanie tylko jednej zausznicy pomiędzy ich głowami), o wyraźnie odrębnych cechachfizycznych i elementach stroju pozwalających łatwo zidentyfikować płeć każdejz postaci. W przypadku figurek odkrytych w Copan nakrycie głowy kobiety bywa na tyle wyjątkowe i charakterystyczne, że pozwala ją zidentyfikować jako osobę pochodzącą z Doliny Ulua (Hendon et al. 2014:53). Na terenach stanowiska Copanodkryto szczątki kilku podobnych zabytków i co ciekawe ich stylistyka, a takżemateriał z jakiego je zrobiono nie pochodzą z tego ośrodka tylko z położonegodalej na wschód rejonu Doliny Ulua. Odkryte zostały w różnych kontekstach – dwie pochodzą z dziecięcych grobów, inne ze śmietniska znajdującego się przypałacowym kompleksie mieszkalnym. Wszystkie pochodzą z mieszkalnej części miasta. Uczone badające problematykę tego rejonu doszły do wniosku, że mamydo czynienia z przedmiotami symbolicznymi, mającymi znaczenie magiczne,poświadczającymi w pewien sposób bliskie związki społeczne między oddalonymi od siebie ośrodkami, które zacieśniane były zapewne również poprzez zawieranemałżeństwa. Figurka pary małżeńskiej mogła być swego rodzaju symbolem zawartego związku, którego owocem było dziecko, które przedwcześnie zmarłeotrzymało w darze grobowym figurkę będącą pamiątką zawarcia małżeństwa przez jego rodziców, a także nawiązania więzi między dwoma miastami
(Hendon et al. 2014).
6.2.5. Figurki jako zabawki dziecięce
Ostatnim wartym rozpatrzenia poglądem na funkcję figurek jest przekonanie forsowane głównie przez Lynn M. Ruscheinsky (2003, Willey 1972:8), że figurki późnoklasyczne były w dużej mierze wytwarzanymi przez kobiety dziecięcymi zabawkami. Posługując się przykładami figurek
odkrytych na takich stanowiskach jak Aguateca, Joya de Ceren czy Copan, gdziezostały one znalezione tam gdzie porzucili je mieszkańcy, badaczka dostrzegaewną prawidłowość w tym, że na szczątki figurek-okaryn natrafiono w wielup
ozostałościach kompleksów mieszkalnych, nie tylko w obrębie pomieszczeń
reprezentacyjnych, ale też w miejscach gdzie znajdowały się magazyny żywności i kuchnie. W wielu odkryto również szczątki form do odciskania figurek co sugeruje ich domową produkcję, na własne potrzeby (Triadan 2007:285).Najlepszy przykład z Aguateki pochodzi z tzw. Domu Pisarza gdzie odkryto szereg (30 sztuk) figurek w małych pomieszczeniach gdzie pracowały kobiety natomiastw pomieszczeniach wiązanych z mężczyznami tylko dwie (Inomata 1995), co wg Ruscheinsky tylko potwierdza ich funkcję jako zabawek, w oparciu o źródła etnohistoryczne, mówiące o aktywnej roli mężczyzn w opiece nad dziećmi(Ruscheinsky 2003:94). Podobnie figurki pochodzące z Joya de Ceren czy Copan odkrywane były w „kobiecych” pomieszczeniach. Daniela Triadan obserwując repertuar przedstawień ikonograficznych wśród figurek z Aguateki wysnuła przypuszczenie, że nie były to portrety konkretnych osób tylko raczej zestandaryzowane przedstawienia człowieka w różnym wieku i pełniącego określoną rolę społeczną. W zestawach mogły pełnić funkcję nauki przez zabawę kiedy dzieci poznawały zasady rządzące społecznością w której rosły (Triadan2007:286). Poza dociekaniami opartymi na kontekście odkrycia i tematyce figurek dość jasną przesłanką za funkcją zabawek są znaleziska figurek zoomorficznych i antropomorficznych zaopatrzonych w kółka czy mające ruchome kończyny. Do łap ceramicznych zwierzątek przytwierdzane były małe ceramiczne kółka, zupełnie jak w dzisiejszych prostych zabawkach dla małych dzieci, a figurkiantropomorficzne mają kończyny przymocowane do ciała za pomocą sznureczków czy rzemyków, a czasem nawet kończyny ruchome w stawach (Sears 2016:405-408). Drugie interesujące spostrzeżenie dotyczy figurek antropomorficznych. W rejonie wyspy Jaina natrafiono na kilka zabytków
8
wyobrażających postać kobiecą zupełnie nagą. Oczywiście porównywanie ich dodzisiejszych lalek jest być może zbyt daleko idące, jednak wydaje się, że takiefigurki ubierano w ubrania uszyte z takiego samego materiału jak prawdziwe lub z czegoś innego co nie przetrwało na szych czasów. Nie można też wykluczyć, że
8 Przykłady takich zabytków – K3250 i K5781 – można obejrzeć w cyfrowym katalogu zdjęć Justina Kerra na http://research.mayavase.com/kerrportfolio.html. Niewykluczone jednak, że nagie figurki kobiet wyobrażają w rzeczywistości kobiety-jeńców, pochodzące z wysokich rodów (stąd ich wyrafinowane fryzury), podobne do
figurki znanej z kolekcji Yale University Art Gallery (por. McVicker 2012: fig. 11), a jedynym organicznym elementem był sznur wiążący ich dłonie.
w rzeczywistości figurki do ubierania pełniły zupełnie inną funkcję, nie związaną z dziecięcymi zabawami. Żeby się powołać na kolejną współczesną analogię – znamy figurki wyobrażające świętych, czy naturalnej wielkości Dzieciątka Jezus,które ubiera się w prawdziwe ubrania i towarzyszy temu rytualny ceremoniał. Pozbawione znanego nam kulturowego kontekstu mogłyby z powodzeniem być wzięte za zabawki.
6.2.6. Dystrybucja lokalna i centralna
Na ważny aspekt funkcjonowania figurek w życiu M ów zwróciła uwagęChristina Halperin w swojej pracy doktorskiej (2007), skupiaj
ąc swoje badania nakwestii produkcji i dystrybucji figurek w obrębie stanowiska i międzysąsiadującymi ośrodkami.
Na tej podstawie można stwierdzić, że (przynajmniej w Motul de San Jose i sąsiadujących stanowiskach) figurki wytwarzano w obrębie poszczególnychkompleksów mieszkalnych, niekiedy tych samych gdzie wytwarzano naczynia ceramiczne, jednak do produkcji figurek używano innych past ceramicz h niżdo naczyń (Halperin 2007: 324). Figurki pochodzą z kompleksów elitarnyc
h, aleteż z domostw identyfikowanych z niższymi warstwami, co może sugerować, żenie były przedmiotami luksusowymi zarezerwowanymi dla warstwy arystokracji,ale popularnymi, używanymi przez wszystkich mieszkańców ośrodka. Do podobnych wniosków doszła Jeanne Lopiparo (2006), która zauważyła, że nieistnieją dowody na centralną produkcję figurek na stanowiskach w Dolinie Ulua.Co ciekawsze, zauważyła ona, że figurki pochodzące z różnych domostw cechują odmienne elementy stylistyczne, szczególnie w przypadku nakryć głowy figurek antropomorficznych, coś jakby „totemiczne” poczucie tożsamości (Lopiparo 2006:158-161). Zupełnie odwrotnie, w Motul de San Jose i pobliskich mniejszychstanowiskach nie można zauważyć takiego sposobu identyfikacji poszczególnych rodów czy rodzin, a stylistyka i rodzaje masy ceramicznej pojawiają się w różnychdomowstwach czy nawet stanowiskach regionu (Halperin 2007:328). Dystrybucjafigurek mogła się odbywać na drodze wymiany umożliwionej przez istnienie kontrolowanych centralnie miejsc targowo-pielgrzymkowych (Freidel 1981)związanych z publicznymi wydarzeniami religijno-państwowymi, gdzie wytwórcy pochodzący z różnych warstw społecznych mogli udostępnić swoje wyroby innym. Równolegle zapewne funkcjonowała wymiana mniej oficjalna lub obdarowywanie się figurkami, np. na szczeblu elitarnych podarków
dyplomatycznych.
Już te dwa przykłady z odległych stanowisk pozwalają stwierdzić, że nie istniał jakiś pan-majański wzorzec dla istnienia i funkcjonowania figurek w kulturze Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego i tak naprawdę figurki należy za każdym razem rozpatrywać na nowo.
CZĘŚĆ II
Rozdział 7 HISTORIA STANOWISKA I BADAŃ PROWADZONYCH W NAKUM
Stanowisko archeologiczne Nakum jest położone w północno-wschodniej części departamentu Peten w Gwatemali, na terenie Parku Narodowego YaxhaNakum-Naranjo, w niedużej odległości od majańskich miast Yaxha (11km) i Tikal (25km w linii prostej), na dwóch naturalnych wzniesieniach terenu, nad brzegiem rzeki Holmul (Źrałka i Koszkul 2015:398; Źrałka et al. 2017:456). Określane jestjako ośrodek drugorzędny, zależny od swoich potężnych sąsiadów – Tikal i Naranjo. Wspomniane ośrodki przez większość Okresu Klasycznego (300 – 800 n.e.) znajdowały się po przeciwnych stronach w walce o wpływy i dominację nad południowymi Ziemiami Majów. Nakum pozostawało w strefie wpływów jednego z nich aż do Schyłkowego Okresu Klasycznego, kiedy to na skutek splotu różnychczynników większość dużych ośrodków regionu przeżywa upadek i wyludnienie (Źrałka et al. 2017:456, Źrałka i Hermes 2012:182).
Stanowisko zostało odkryte w 1905 roku przez francuskiego arystokratę i badacza hrabiego Maurice’a de Perigny, który stworzył i opublikował pierwsze plany miasta (Perigny 1909) jako efekt pobytu na stanowisku w latach 1905-1906 oraz 1909-1910. Kolejne ekspedycje pod kierownictwem Alfreda Tozzera i Raymonda Merwina z Peabody Museum Uniwersytetu Harvarda przyniosły dokładną mapę stanowiska wraz z planami najważniejszych budowli (Tozzer 1913). Przez wiele lat Nakum nie budziło zainteresowania badaczy, aż dopiero w latach siedemdziesiątych, po dwukrotnej bytności na stanowisku, Nicholas Hellmuth opublikował dwie prace, zawierające m.in. skorygowane plany miasta (Hellmuth 1975, 1976, 1992).
W 1989 r. prace ratownicze rozpoczęła grupa architektów z ramienia Instytutu Antropologii i Historii w Gwatemali (IDAEH), a od 1994 r. regularne badania wykopaliskowe w ramach Projektu Triangulo (Hermes 2002, Hermes i Calderón 2002, Quintana i Wurster 2002, Calderón et al. 2008), obejmującerównież strefy peryferyjne stanowiska (Hermes et al. 2005), w których po raz pierwszy wzięli udział studenci z Polski.
Badania oraz prace restauracyjne realizowane przez Projekt Triangulo w Nakum zakończyły się w 2008 r.
Ryc. 7.1. Plan Nakum ukazujący obydwa sektory stanowiska, wg. Quintana
i Wurster 2002, z poprawkami Departamento de Conservación y Rescate de Sitios
Arqueológicos Prehispánicos de Guatemala, Instituto de Antropología e Historia
Od 2006 do 2016 r. regularnie co roku, pod kierownictwem dr hab.Jarosława Źrałki odbywał się sezon badawczy polskiej misji z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod nazwą „Projekt ArcheologicznyNakum”. W 2017 i 2018 r. badacze z Krakowa prowadzili jeszcze prace w laboratorium Projektu, a obecnie przygotowywana jest publikacja rzedstawiająca wyniki badań (pierwszy tom autorstwa Bernarda Hermesap
oświęcony ceramice został opublikowany pod koniec 2019 r.).
7.1. Nakum – opis stanowiska
Miasto Nakum tworzą dwie oddzielone od siebie części, tzw. sektory – Północny i Południowy -połączone drogą zbudowaną na sztucznym nasypie (ryc. 7.1.). Oś jaką można wyznaczyć między północną a południową granicą monumentalnej zabudowy miasta wynosi ok 1 km długości, natomiast oś wschód-zachód ok. pół kilometra. Poza tą strefą rozciągają się tzw. peryferia miasta (Hermes et al. 2005, Hermes et al. 2006).
Sektor Północny został zbudowany wokół dużego placu (Plac Północny),ograniczonego od wschodu i zachodu kilkoma niskimi platformami, noszącymi zapewne na szczytach niezachowane do dziś budowle wzniesione z materiałównietrwałych. Pomiędzy długimi platformami po wschodniej stronie placu górujewysoka budowla świątynna w typie piramidy (Budowla X), która wraz z sąsiadującymi strukturami (platformy 103 i 105 oraz budowla 96) tworzyła kompleks typu Grupy E,W części północne pełniący rolę obserwatorium słonecznego.
j placu znajduje się szeroka platforma, na której szczycie usytuowana jest podłużna budowla pałacowa o wielu pomieszczeniach (Budowla W) oraz platforma na której wznoszą się budowle mieszkalne, o charakterze pałacowym (Budowla nr 99) i dwie mniejsze platformy. Całość tworzy tzw. GrupęPółnocną. Z południowej strony rozległy Plac Północny zamyka z kolei kompleks 14 budowli (najprawdopodobniej pełniących funkcje mieszkalne) wzniesionych na szerokiej platformie nazywany Grupą Wschodnią lub Grupą Merwina.
Dwie części miasta łączy ok 250m długości droga, nazwana DrogąPerigny’ego (Calzada Perigny) od nazwiska odkrywcy stanowiska; przy jejpołudniowo-zachodnim końcu znajduje się boisko do rytualnej gry w piłkę .
Sektor Południowy tworzy kilka placów – Plac Centralny, Plac Wschodni oraz Plac Południowowschodni otoczonych przez budowle mieszkalne i świątynne oraz górujący nad tą częścią miasta monumentalny Akropol.
Szeroki Plac Centralny od zachodu zamyka boisko do gry w piłkę, niewielka struktura o okrągłym rzucie (Budowla 12) oraz Budowla C, mająca charakter świątynny, podobnie jak Budowla B po północnej i Budowla A po wschodniej stronie placu. Od południa Plac Centralny zamyka długa Budowla D, będącastrukturą pałacową o 38 komnatach. Sąsiadujący Plac Wschodni od wschodu zamyka przysadzista Świątynia V. Kolejny plac – Południowo-Wschodni – przylega do wschodniej strony podstawy Akropolu. Od wschodu jest onograniczony przez największą budowlę świątynną w Nakum czyli Piramidę U, od północy przez mniejsze Budowle 34 i 35, a od południa przez Budowlę 33. Dalejna południe znajdują się mniejsze kompleksy mieszkalne, skupione wokół niewielkich placów – Patio 13 i 14.
Akropol tworzy system kompleksów mieszkalnych i pałacowych wzniesionych wokół 16 małych patio, usytuowanych na monumentalnej platformie o prostokątnym rzucie i bokach mierzących u podstawy blisko 100x150 m. Pałace zamieszkiwane przez władcę i elity Nakum różnią sięwielkością, układem i rozmiarami pomieszczeń oraz ilością budynków, tworząc razem mocno odseparowaną od reszty miasta przestrzeń (Quintana i Wurster 2002; Quintana 2014).
W środku Akropolu wznosi się wysoka platforma nazywana Akropolem Centralnym lub Wewnętrznym, zwieńczona przez pięć mniejszych budynków. W schyłkowym okresie klasycznym to tu mieszkał władca wraz z najbliższą
rodziną.Miasto Nakum nie ograniczało się, rzecz jasna, tylko do monumentalnego reprezentacyjnego centrum z pałacami i świątyniami. Prace na peryferiach stanowiska pozwoliły zlokalizować i zadokumentować 36 kompleksów mieszkalnych zajmowanych zarówno przez przedstawicieli majańskiej „klasy średniej” takich jak kupcy i rzemieślnicy, czy nawet niższych warstw lokalnejspołeczności (Hermes et al. 2005, Źrałka et al. 2012).
7.2. Chronologia stanowiska
Ślady najwcześniejszego osadnictwa w Nakum, datowane na środkowy Okres Preklasyczny (1000 – 300 p.n.e.) odkryto przede wszystkim w Sektorze Północnym, w najstarszych fazach konstrukcyjnych Budowli X i sąsiadujących z nią platform 103 i 105 (Źrałka et al. 2014:813) oraz nieco młodsze, w rejonie Akropolu w Sektorze Południowym i tzw. Grupy Merwina (Hermes 2002, Hermes i Calderón 2003). W późnym okresie preklasycznym (300 p.n.e. – 250 n.e.) większość kompleksów architektonicznych uległa przebudowie i rozbudowie, pojawiły się też nowe konstrukcje. W rejonie Akropolu wzniesiony zostaje kompleks triadyczny, typowy dla architektury tego okresu. Fasady trzech budowli tworzących ten zespół architektoniczny oraz fasada platformy na której jewzniesiono ozdobione były fryzem i maszkaronami, wyobrażającymi istoty mityczne, takie jak dwugłowy wąż wyłaniający się z paszczy krokodyla lub pysk jaguara (Calderón et al. 2008). Z kolejnym przedziałem czasowym – wczesnym okresem klasycznym (250 – 600 n.e.) należy łączyć kilka budowli w stylu taludtablero odkrytych na terenie Akropolu i otaczających największy dziedziniec tego kompleksu – Patio 1. Styl ten, charakterystyczny dla położonego w Centralnym Meksyku Teotihuacan pojawił się na ziemiach Majów wraz z podbojem ich terenów przez tamtejszych przybyszów pod koniec IV w. n.e. (Koszkul 2010, Koszkul et al. 2006).
W późnym okresie klasycznym (600 – 800 n.e.) Nakum uległo dalszej rozbudowie, lecz czas największego rozkwitu ośrodka to schyłkowy okres klasyczny (800 – 900/950 n.e.) kiedy to miasto uzyskało swój ostateczny kształt architektoniczny. Ten ostatni akt rozwoju miasta ma ogromne znaczenie dla całego regionu – w tym czasie, większość dużych ośrodków majańskich przeżywa stopniowy regres kulturowy i wyludnienie. Prawdopodobnie położenie Nakum nad rzeką Holmul, będącą dogodnym szlakiem handlowym i komunikacyjnym umozliwiło powstanie portu rzecznego i kontrolowanie handlu w rejonie przez ok.100 lat po upadku dominujących osrodkow takich jak Tikal czy Naranjo (Hermes 2002; Ź rałka 2008; Ź rałka, Hermes 2012).
7.3. Polskie badania w Nakum
Projekt Archeologiczny Nakum powołany został do życia przez dr hab. Jarosława Źrałkę i Wiesława Koszkula – badaczy z krakowskiego IA UJ od lat studenckich zainteresowanych kulturą i historią Majów. Po kilku latach starań udało im się rozpocząć samodzielne badania terenowe w Nakum w 2006 r. W ciągu dwunastu lat trwania Projektu zrealizowano szereg prac wykopaliskowych w obydwu Sektorach stanowiska, a następnie szczegółowe studia laboratoryjne pozyskanego materiału. Owocem tych prac był szereg publikacji naukowych (Koszkul et al. 2006, Koszkul 2010, Koszkul i Źrałka 2013,Źrałka i Hermes 2012, Źrałka et al. 2012, 2014, 2014a, 2015, 2017, 2018, Radnicka 2014, Rusek 2014 i in.), wystąpień na konferencjach oraz akcji popularyzatorskichna polu pozanaukowym takich jak prelekcje i wykłady dla młodzieży w szkołach i domach kultury czy wystawy zdjęć ukazujących codzienność pracy archeologa.
7.3.1. Sektor Południowy
Prace polskich archeologów w Sektorze Południowy początkowo skupiały się wokół budowli usytuowanych po wschodniej stronie Patio 1 w obrębie Akropolu. Większość budowli w tym miejscu została przebadana przez badaczygwatemalskich (Quintana i Wurster 2002; Hermes 2002; Hermes i Calderon 2003), pozawschodnią częścią placu i usytuowanymi tam stosunkowo niewielkimi budowlami -Piramidą 14 i 15 (ryc. 7.2.). Istniała przesłanka, że odkryte wcześniejprzez Proyecto Triangulo pozostałości budowli w stylu talud-tablero, będące świadectwem wpływów kultury Teotihuacan mogły otaczać całe Patio 1 (Hermes 2002; Koszkul 2010); pierwsze sezony badawcze skupiły się na weryfikowaniu tejtezy w okolicach narożnika pomiędzy budowlą D i piramidą 15. Drugim powodem realizacji w tym rejonie badań była weryfikacja hipotezy zakładającej, że jedna z nieprzebadanych dotąd budowli kryje grobowce dynastii rządzącej w Nakum.Wcześniejsze badania projektu gwatemalskiego nie przyniosły podobnych odkryć, a ponadto na kilku ważnych stanowiskach z rejonu to właśnie w budowlach zlokalizowanych po wschodniej stronie głównych placów odnaleziono królewskie grobowce (Becker 1971, 1999; Jones 1999; Chase i Chase 1987, 1994, 1998).
ropolu w ektorze Południowym z zaznaczonymi Budowlami 14 i 15, Proyecto Triangulo, IDAEH
Efektem kilkuletnich prac w obrębie Budowli 14 i 15 było rozpoznanie sekwencji architektonicznej tej części stanowiska, rozpoznanie charakteru i przeznaczenia niebadanych dotąd budowli oraz szereg niezwykle ciekawych odkryć, wśród których za najważniejsze można uznać odnalezienie dwóch nietkniętych grobów królewskich datowanych na Okres Protoklasyczny i Późny Okres Klasyczny, kilka interesujących depozytów ofiarnych z Późnego Okresu Klasycznego, pozostałości wczesnoklasycznej budowli w stylu talud-tablero,fragmenty częściowo zniszczonego fryzu modelowanego w stiuku, ukazującego scenę mitologiczną datowanego na Okres Protoklasyczny, wczesnoklasyczną konstrukcję z kanałem rytualnym oraz pozostałości budowli, której fasada wspierała się na kolumnach – kamiennych lub drewnianych – pochodząca z Późnego Okresu Klasycznego (Źrałka et al. 2012).
7.3.1.1. Najważniejsze odkrycia Sektora Południowego
W pierwszym sezonie badań, w 2006 roku Projekt Archeologiczny Nakum dokonał jednego ze swoich najbardziej spektakularnych i ważnych dla historiiregionu odkryć. W Budowli 15 natrafiono na kryptę grobową zawierającą nieobrabowany pochówek królewski datowany na ok. 700 r n.e. (Koszkul et al. 2007, Źrałka et al. 2012a). Było to pierwsze tego typu znalezisko w Nakum i Parku Yaxha-Nakum-Naranjo, gdyż większość stanowisk w tej części Ziem Majów przez całe lata była regularnie rabowana w celu wydobycia i sprzedania na czarnym rynku bezcennych zabytków kultury majańskiej (Źrałka et al. 2011:891).
Pochówek 1, usytuowany w centrum Budowli 15, został wkopany wtórnie w budowlę w Późnym Okresie Klasycznym, sięgając starszych faz konstrukcyjnych(Koszkul et al. 2007:812). W dużej (ponad 4m długości) komorze grobowej zostały złożone mocno dziś zniszczone szczątki osobnika o nieustalonej płci w towarzystwie bogatego wyposażenia grobowego, w skład którego wchodził m.in.kilkaset paciorków z jadeitu, korala i muszli, jadeitowy pektorał stanowiący część naszyjnika, dwie ceramiczne misy i malowany talerz z wyobrażeniem Tańczącego Boga Kukurydzy (Źrałka 2007, Źrałka i Koszkul 2010). Szczególnie pektorał i talerz zasługują na uwagę. Uformowany na wzór podłużnej muszli z jadeitu o lekko błękitnym odcieniu, po dwóch stronach ozdobiony jest rytą dekoracją.
Ryc. 7.3. Naczynia z Grobu nr , na pierwszym planie talerz z wyobrażeniem Tańczącego Boga Kukurydzy, fot. Projekt Archeologiczny Nakum.
Po wewnętrznej, wklęsłej stronie jest to wyobrażenie tzw. przodka czyli twarzy ludzkiej w skomplikowanym, rozbudowanym nakryciu głowy, otoczonej przez woluty symbolizujące dym lub płomienie, natomiast zewnętrzną, wypukłą stronę zdobi krótki tekst hieroglificzny, złożony z pięciu znaków. Treść napisu możnaodczytać jako „[to jest] pektorał/klejnot władcy Yaxha, o imieniu Ixim-Chan (Źrałka et al. 2011:897). Jego forma oraz surowiec z którego został wykonany sugerują, że wyszedł spod ręki rzemieślnika olmeckiego przed 600 r. p.n.e.,natomiast ryte ornamenty pochodzą z Wczesnego Okresu Klasycznego lub nawet Okresu Protoklasycznego (Źrałka et al. 2011:899). Prawdopodobnie był to klejnot rodowy przekazywany z pokolenia na pokolenie, który wreszcie spoczął w grobie wraz ze swoim ostatnim właścicielem, będącym być może, bezpośrednim potomkiem władcy, którego imię widnieje na pektorale (Źrałka et al. 2011:903-4). Drugim wyróżniającym się zabytkiem z Grobu 1 jest duży talerz ceramiczny wsparty na trzech pustych w środku nóżkach, z namalowanym w centralnej części Tańczącym Bogiem Kukurydzy. Stylistycznie naczynie to można przypisać do
tzw. Stylu Tancerza z Tikal, reprezentowanego przez nieco ponad 30 znanych
zab tków, wytwarzanych w Tikal lub sąsiednich ośrodkach. O wyjątkowości zaby
tku z Nakum świadczy kontekst odkrycia – raptem kilka innych talerzy odkryto podczas badań archeologicznych, podczas gdy większość pochodzi ze zrabowanych grobów o nieznanej lokalizacji, a obecnie znajdują się w prywatnych lub muzealnych kolekcjach (Mayer 2010; Reents-Budet 1994: 197–8; Boot 2003;Źrałka et al. 2011:894-5; Źrałka et al. 2012:4 PARI).
Osoba pochowana w Grobie 1 musiała być za życia bardzo znaczącą dla Nakum – władcą lub kimś blisko z władzą związanym – o czym świadczy zarówno wyposażenie jak i lokalizacja krypty, a także późniejsze praktyki rytualne, naktórych ślady natrafiono w późniejszych sezonach badawczych.
W okolicach pochówku odkryto kilka depozytów ofiarnych zawierających różne przedmioty z ceramiki, jadeitu i krzemienia, z których dwa niemal na pewno złożono równocześnie z ciałem zmarłego (Depozyty nr 3 oraz 11), natomiast ostatnia ofiara (Depozyt nr 4) jest o ponad sto lat młodsza co sugeruje, że pamięć
o pochowanej osobie była żywa przez następne pokolenia (Źrałka et al. 2012:10PARI, Źrałka et al. 2011:900-1).
Dalsze badania Struktury 15, przyniosły odkrycie kolejnego, starszegopochówku (Grób nr 2), usytuowanego kilka metrów poniżej Grobu 1.
oraz wa malowane naczynia stanowiące jej ary grobowe (b), fot. Wiesław Koszkul (a), Jarosław Źrałka (b)
Grób nr 2 zawierał dość dobrze zachowany szkielet starszej kobiety,któremu towarzyszyły dwa malowane naczynia złożone w niewielkiej krypcie wkopanej w najstarszą fazę architektoniczną Budowli 15, datowaną na tzw. Okres Protoklasyczny, czyli czas przejściowy między Późnym Okresem Preklasycznym a Wczesnym Okresem Klasycznym, datowany między I w p.n.e. a III w n.e. (Źrałka et al. 2012:15; Źrałka et al. 2011:901-2; Źrałka et al. 2008:568).
Druga z przebadanych przez Projekt Archeologiczny Nakum piramid – Budowla 14 – przyniosła nie mniej ciekawe odkrycia. Zanim struktura zyskała dzisiejszy kształt, w miejscu tym wznosiło się kilka mniejszych konstrukcji,
o skomplikowanym układzie, użytkowanych od końca Późnego Okresu Preklasycznego po Schyłkowy Okres Klasyczny (Źrałka et al. 2012:13). Z Okresem Protolasycznym należy łączyć fazę kiedy na niewysokiej platformie wzniesiono tzw. Budynek Fryzów (Edificio de los Frisos), którego fasadę zdobiła wymodelowana w stiuku mityczna scena z udziałem Bohaterskich Bliźniaków – Hunahpu i Xbalanque – oraz jakiejś istoty nadnaturalnej. Fryz został częściowoskuty, kiedy we Wczesnym Okresie Klasycznym na platformie wzniesiono
Ryc. 7.6. ryz przedstawiający Boskich Bliźniaków mityczną istotę pomięzy nimi, rys. Katarzyna Radnicka i Bogumił Pilarski
Budynek Czerwony (Edificio Rojo), a następnie Budynek Ukryty (Edificio Escondido) pełniący prawdopodobnie funkcję tymczasowej krypty grobowej (Źrałka et al. 2012:13, Źrałka i Koszkul 2015:405). Od północy i zachodu Budynek Czerwony był osłonięty wysokim murem, po którego szycie biegł kanał na wodę (Koszkul et al. 2009:779; Źrałka et al. 2011:14; Koszkul et al. 2013, i inne). Z biegiem czasu, powstał kolejny budynek, które o fasada była wsparta na kolumnach,az początkiem Późnego Okresu Klasyczneg
o całą platformę i wszystkie małe budynki przykryła bryła dzisiejszej Piramidy 14 (Źrałka i Koszkul 2015:403).
Na szczególną uwagę zasługuje wspomniany już kanał. Ma on formę wymodelowanej w kamieniu i stiuku rynny, biegnącej spomiędzy Budowli 14 i 15,by szczytem muru płynąć w stronę trapezoidalnej konstrukcji dostawionej do muru od strony Patio 1. Po ukośnym boku tej sztucznej, dodatkowej ścianki w której również wyżłobiona jest i wymodelowana w stiuku rynna, woda płynęłado stóp ściany, i dalej wzdłuż jej muru na południe. Prawdopodobnie kanał pełnił
dwie funkcje równocześnie – odprowadzał wodę gromadzącą się na platformie oraz odgrywał istotną rolę podczas rytuałów związanych z kultem wody. Trapezoidalna konstrukcja jest zapewne repliką tzw. „świętej góry” czyli miejscaskąd, wg mitologii Majów, przyszli pierwsi ludzie, skąd brało się dla nich
7.3.2. Sektor Północny
Przebadanie Sektora Północnego było od początku jednym z głównych założeń Projektu, w celu zweryfikowania teorii mówiącej o wyludnieniu tej częścimiasta w Schyłkowym Okresie Klasycznym i migracji ludności do SektoraPołudniowego, co miało być związane z rozkwitem miasta w momencie upadku wielu innych ośrodków.
Przed rozpoczęciem prac Projektu Archeologicznego Nakum, ta częśćstanowiska nie była badana wykopaliskowo (zrealizowano jedynie kilka wykopów sondażowych; Hermes et al. 1996, 1999).
W trakcie trwania Projektu przebadano: Grupę Północną z Budowlą 99,sąsiadującą budowlę pałacową (Struktura W) oraz niewielką platformę usytuowaną po wschodniej stronie Grupy Północnej, a także kompleks typu Grupy E, w skład którego wchodzi Budowla 96, Piramida X i dwie niskie platformy po jej północnej i południowej stronie – Budowle 103 i 105 oraz Budowę 108,która wraz ze 105 tworzyła boisko do gry w piłkę (Źrałka et al. 2014:813). W pierwszych latach trwania projektu wykopaliska prowadzone były w tzw.Grupie Północnej, na szczycie i u podstaw dużej platformy nazywanej Budowlą 99. W wyniku prac archeologicznych ustalono datowanie najstarszych faz tejplatformy na Późny Okres Preklasyczny (Źrałka et al. 2012:31, Koszkul et al. 2009),a najmłodsze pozostałości wiązane są ze Schyłkowym Okresem Klasycznym. W trakcie badań dokonano odkrycia dwóch depozytów ofiarnych związanychz Okresem Preklasycznym i Protoklasycznym (Depozyty nr 8 i 9), natomiast na szczycie platformy, na podłogach schyłkowoklasycznych budowli mieszkalnychodkryto pozostałości tzw. rytuału zakończenia (termiantion ritual) odprawianegoprzed opuszczeniem czy wyłączeniem z użytkowania jakiejś budowli (Źrałka et al. 2014:95). Spośród depozytów ofiarnych szczególnie interesująca jest Ofiara nr 9,datowana na Późny Okres Preklas czny, zawierająca cylinder ceramicznyz dwoma ceramicznymi dyskami zamy
kającymi jego otwory po bokach oraz 9 głów z niewypalonej gliny. Cylinder interpretowany jest jako najstarszy przykład
ula dla pszczół lub jego ceramiczna imitacja. Do dziś uli o podobnym kształcie,tylko wykonanych z drewna (wydrążonych z fragmentów pnia) używa się wśród indiańskich społeczności Majów Yucatec (Mayer 2010; Źrałka et al. 2014a; Źrałka et al. 2018). Głowy z niewypalonej gliny najpewniej wyobrażały postacie nadprzyrodzone lub bóstwa świata podziemnego. Jedynie cztery zachowały na tyle wyraźne cechy twarzy (np. zakrzywiony, wydatny nos bóstwa deszczu Chaaka), że można podjąć próbę ich identyfikacji, ale na związek z zaświatami, na które zgodnie z niektórymi przekazami mogło składać się 9 poziomów, wskazuje też ich ilość (Źrałka et al. 2014:96). Ceramicznemu ulowi i głowom towarzyszyły dwa jadeitowe paciorki oraz złamany kolec płaszczki – przedmiot używany Ryc. 7.9. Głowy z niewypalonej gliny wyobrażające czterech z dziewięciu bóstw nocy odkryte w Ofierze 9, fot. Jarosław Źrałka
w trakcie rytualnego upuszczania krwi (Źrałka et al. 2014a:96). Młodsza Ofiara 8, datowana na koniec Okresu Preklasycznego lub początki Okresu Protoklasycznego zawierała sześć fragmentów obrobionych kości, ceramiczne dyski, jadeitowy paciorek oraz odwrócone do góry dnem naczynie przykrywające kilkadziesiąt kulistych fragmentów wapienia, ziemię i piasek (Źrałka et al. 2008:567). Co interesujące obydwie ofiary, usytuowane jedna nad drugą,zawierały jadeitowy paciorek w kształcie głowy małpy.
W kolejnych latach prace skupiały się wokół Piramidy X, będącej centralną budowlą kompleksu typu Grupy E. Ostatnie badania dowodzą, że Piramida Xpowstała w Środkowym Okresie Preklasycznym formując kompleks typu Grupy E wraz z platformami 103 i 105 oraz budowlą 96 usytuowaną naprzeciwko, na Placu Północnym (Źrałka et al. 2016:209). Z czasem jednak, w Okresie Klasycznym funkcja świątyni uległa zmianie i budowla ta stała się miejscem pochówkuczłonków elity oraz miejscem oddawania im czci w rytuałach (Źrałka et al. 2016:208).
W ciągu kilku lat badań Budowla X została dość gruntownie przebadana, od podstawy i najwcześniejszej wersji architektonicznej po murowaną świątynię znajdującą się obecnie na szczycie. W obrębie budowli odkryto kilka pochówków,część o charakterze ofiarnym, zarówno osób dorosłych jak i dzieci. Wielu z nich towarzyszyły depozyty ofiarne i ślady odprawianych rytuałów związanych z kultem przodków takich jak palenie ognia i rozbijanie przedmiotów.Wyposażenie zmarłych pochodzi z różnych czasów, wskazując, że Piramida Xprzez wiele lat pełniła funkcję świątyni przodków, oraz że osoby tu złożone należały do elity Nakum (Źrałka et al. 2017:452). Również spore ilości fragmentów figurek antropomorficznych pochodzących z warstw preklasycznychpiramidy X, świadczą o rytualnym charakterze budowli oraz ceremoniach jakie towarzyszyły jej przebudowom.
Największym odkryciem w Piramidzie X był Pochówek 8, usytuowany pod posadzką wschodniej komnaty świątyni. Ponad komorą grobową, na płytach kamiennych tworzących jej sklepienie, natrafiono na kilkucentymetrową warstwę złożoną z odłupków krzemiennych, liczącą blisko 3000 sztuk. Podobne depozyty odkrywane były na innych stanowiskach w kontekście pochówków królewskich (Moholy Nagy 1997, Źrałka et al. 2017:464).
Ryc. 7.11. Grób nr 8 zaraz po odkryciu, fot. Jarosław Źrałka
Wewnątrz nieobrabowanej komory grobowej znajdowały się źle zachowane szczątki osoby w wieku 25 – 35 lat, o nieustalonej płci w otoczeniu 11kompletnych naczyń ceramicznych, spośród których dwa talerze były ozdobione malowidłami wyobrażającymi bóstwa (Źrałka et al. 2017:467). Cechy charakterystyczne naczyń pozwalają datować grób na okres przejściowy między
Ryc. 7.12. Naczynia wydobyte z Grobu nr 8, fot. Robert Słaboński
Wczesnym a Późnym Okresem Klasycznym (Źrałka et al. 2017:464). Wśród wyposażenia znalazły się też ekscentryki krzemienne, przedmioty służące skrybie(mały kościany stylus i niewielki rozcieracz), a w miejscu gdzie znajdowała się głowa zmarłego znaleziono jadeitowe inkrustacje zębów. Wszystkie te przedmioty świadczą o bardzo wysokim statusie osoby pochowanej – członka elity jeśli nie władcy (Źrałka et al. 2017:472-3, Źrałka et al. 2016:212). Potwierdzają to również wcześniejsze odkrycia pozostałości rytuałówzwiązanych z kultem przodków odprawianych w komnacie świątyni ponad grobem. Podłoga komnaty pokryta była grubą warstwą fragmentów potłuczonych naczyń ceramicznych i narzędzi krzemiennych wymieszanych z warstwą popiołu, a na murowanym podwyższeniu pełniącym funkcję ołtarza odkryto ślady ognia i rozbitą kadzielnicę. Prawdopodobnie były to pozostałości nie jednego a wielu ceremonii czczących przodków, które odbywały się tu między Późnym a Schyłkowym Okresem Klasycznym. Po ostatniej ceremonii, wejście do komnatyzostało zamurowane a świątynia opuszczona (Źrałka et al. 2017:463).
Prace w okolicach Piramidy X, a szerzej na Placu Północnym doprowadziłydo zidentyfikowania dwóch płaskorzeźbionych monumentów kamiennych. Jednym z nich jest Stela 4, zachowana tylko we fragmencie, ukazująca dolną część kroczącej postaci niosącej na plecach wiązkę trzciny lub pochodnię. Styl w jakim ukazana jest postać, detale i poza wyraźnie wskazują na Środkowy lub Późny Okres Preklasyczny, wykazując podobieństwa do zabytków znanych zarówno z Nizin jak i Wyżyn Majów. Zabytek ten jako jeden z najstarszych podobnych w regionie jednoznacznie sugeruje, że już w tak wczesnym okresie Nakum odgrywało znaczącą rolę w regionie (Helmke et al. 2018, Źrałka et al. 2018a).
Ryc. 7.13. tela 4 z Placu Północnego, fot. Katarzyna Leboch, rys. Simon Martin
Druga stela datowana jest na Schyłkowy Okres Klasyczny, zachowana we fragmencie ukazującym dwie postacie trzymające w dłoniach laskę i włócznię. Choć obie postaci ukazane są w tej samej skali, zapewne to ta gorzej zachowana, usytuowana po prawej stronie wyobraża władcę Nakum, a ta po lewej – jego wasala. Tekst hieroglificzny towarzyszący przedstawionym postaciom jest mocno zniszczony, jednak epigrafikom udało się go częściowo doczytać, wskazując dwie możliwe daty powstania zabytku oraz zidentyfikować jego treść ikonograficzną jako rodzaj tańca, w tekście określony jako ak’taj (Źrałka et al. 2018a).
Co ciekawe, fragment Steli 5 przykrywał zamknięte wejście do wyciętegow skale macierzystej tunelu, biegnącego na północ. Tunel łączy się z również wyciętym w skale rodzajem zagłębionego patio, którego poziom znajduje się ok. 2,2m poniżej obecnego poziomu placu. Symetryczna, kwadratowa w rzucie rzestrzeń zaopatrzona jest w wycięte w skale stopnie łączące „patio” z placem owyżej oraz ławy i podwyższenie przypominające ołtarz z niewielką niszą przyp
ółnocnej ścianie. Ślady na ołtarzu świadczą o wielokrotnym paleniu ognia w tymmiejscu. Do przestrzeni z ławami można było dostać się również tunelem, ale ze względu na jego wysokość trzeba było tę drogę pokonać na kolanach. Po długim
okresie użytkowania, całość została zasypana i przykryta wapienną podłogą, mniej więcej na początku Późnego Okresu Preklasycznego (Źrałka et al. 2015:1501). Najnowsze wyniki badań (Źrałka i Koszkul 2018) rozwiewają wątpliwości dotyczące przeznaczenia tego założenia – analiza konstrukcji i pozostawionych śladów takich
ołtarzu sugeru jak nawarstwienia popiołu po wielokrotnym paleniu ognia na
ją, że w rzeczywistości była to łaźnia parowa, uznawana za jedną z najstarszych zachowanych na ziemiach Majów. Na kamiennych ławach zasiadali ludzie biorący udział w rytualnej kąpieli, a na ołtarzu znajdowało się palenisko gdzie rozgrzewano kamienie, a następnie polewano je wodą by uzyskać parę. Nadmiar wody ze skroplonej pary odpływał niskim tunelem na zewnątrz.Ponieważ wycięte w skale macierzystej zagłębienie nie formowało sztucznejjaskini ze sklepieniem przypuszcza się, że górna część łaźni była wzniesiona z drewna, kamieni i zaprawy wapiennej pokrywającej szczelnie ściany tak aby nagromadzona para i ciepło nie mogło swobodnie wydostać się na zewnątrz.
Szeroko zakrojone prace zrealizowane w Sektorze Północnym przyniosły wiele nowych danych odnoszących się do zasiedlenia stanowiska, jego rozwoju we wczesnym etapie, a także sfery rytualnej i duchowej jego mieszkańców od najwcześniej
Badania wyszych po schyłkowe czasy.
kopaliskowe zrealizowane przez archeologów w Nakum skupiły się w kilku ważnych punktach miasta, docierając do pozostałości kulturowych,które uzupełniły znacząco stan wiedzy i rzuciły zupełnie nowe światło na historię miasta. Odkrycia grobowca królewskiego w Budowli 15 oraz pozostałych pochówków z bogatym wyposażeniem jednoznacznie umiejscawiają Nakum w grupie drugorzędnych, jednak ważnych ośrodków miejskich w rejonie,rządzonych przez lokalną dynastę, budujących swoje znaczenie zapewne na dostępie do szlaku komunikacyjnego jakim była rzeka Holmul oraz na związkach personalnych z silniejszymi sąsiadami czego dowodem może byćimię władcy Yaxha. Natomiast preklasyczne warstwy na kpektorał noszący
tóre natrafiono pod budowlami Sektora Północnego świadczą o tym, że już w pierwszych etapach zasiedlenia tej części ziem Majów, Nakum zajmowało istotne miejsce wśród innych ośrodków.
7.3.3. Peryferia stanowiska
Trzecim obszarem zainteresowań badaczy z Uniwersytetu Jagiellońskiego były tzw. peryferia stanowiska czyli strefa zamieszkiwana przez niżejpostawionych mieszkańców miasta, często identyfikowanych z rzemieślnikami, kupcami czy wręcz majańską „klasą średnią”. Prace wykopaliskowe skupiły się wobrębie niewielkiego kompleksu mieszkalnego położonego na zachód od Sektora Południowego, w ramach budowli 229 usytuowanej przy Patio 52. Podczas wykopalisk udało się określić formę badanej struktury, wydatować kompleks na Późny i Schyłkowy Okres Klasyczny oraz odkryćwewnętrznego urządzenia pomieszczeń w postaci kinteresujące pozostałościj ławy pokrytej
amienneczerwonym stiukiem, ściany pokrytej graffiti wyrytym w pokrywającym ją stiuku oraz elementów konstrukcji umożliwiającej zamykanie drzwi do komnaty.
Rozdział 8 FIGURKI Z BADAŃ PROJEKTU ARCHEOLOGICZNEGO NAKUM
Figurki, które stały się przedmiotem moich badań pochodzą z trzech części stanowiska przebadanych częściowo przez zespół Projektu Archeologicznego Nakum: z Sektora Południowego, Północnego oraz położonych na południowywschód od Akropolu peryferii stanowiska. Analizowany przeze mnie materiałzostał pozyskany podczas wszystkich sezonów prac terenowych Projektu Archeologicznego Nakum, realizowanych pomiędzy 2006 a 2016 r.
Jak już wspominałam w rozdziale dotyczącym samego stanowiska (rozdział 7) uczeni sądzą, że Sektory Północny i Południowy są związane raczej z budowlami o charakterze ceremonialnym, takimi jak piramidy, na szczycie których znajdowały się poświęcone różnym bóstwom bądź przodkom świątynie, groby władców oraz miejsca kultu publicznego takie jak patia usytuowane u stóp piramid. We wspomnianych częściach miasta wzniesiono też co najmniej kilka kompleksów budowli o charakterze pałacowym, zamieszkiwanych zapewne przez władcę miasta, jego rodzinę i liczną arystokrację. Pozostałości skromnychkompleksów mieszkalnych wnoszonych z materiałów nietrwałych na niskich platformach, zamieszkiwanych przez członków niższych warstw społecznych, takich jak rzemieślnicy czy kupcy znajdują się w części tzw. peryferii, usytuowanych w niewielkim oddaleniu od monumentalnego serca miasta, ciągle słabo rozpoznanych archeologicznie.
Podczas wszystkich sezonów wykopaliskowych zrealizowano łącznie 23 operacje badawcze, zlokalizowane w wytypowanych przez uczonych częściach stanowiska, często skupione wokół jednej budowli, podzielone na suboperacje czyli pojedyncze wykopy o różnym charakterze. Można wśród nich wydzielić szerokopłaszczyznowe, najczęściej sytuowane na szczycie lub u stóp budowli, długie i wąskie wykopy odsłaniające ostateczne stadium architektoniczne budowli (tzw. trincheras), niewielkie lecz głębokie szyby sondażowe (pozos) i tunele skierowane do wnętrza budowli.
Na szczątki 275 figurek ceramicznych natrafiono w warstwach 60 wykopów, wyznaczonych i przebadanych w ramach 17 operacji.
Figurki pochodzą z warstw o różnym kontekście, choć w większości jest tokontekst wtórny; ani jeden zabytek nie został odkryty w warstwie związanejz pochówkiem czy depozytem ofiarnym. W większość są to warstwy wypełniskabudowli powstałe podczas rozbudowy w kolejnych etapach architektonicznych lub zawaliska oraz warstwy nagromadzone z czasem po opuszczeniu budowli przez jej użytkowników powstałe lub śmietniska znajdujące się w pobliżu budowli mieszkalnych. Jedynym odstępstwem od tej reguły są zabytki znalezione w silnie nasyconej ceramiką i innymi zniszczonymi artefaktami warstwie wiązanej z tzw. rytuałem zakończenia (termination ritual) czyli rytualnym zamknięciem i wyłaczeniem z użytkowania budowli lub jej pomieszczeń (Walker 1998) na szczycie Budowli 99, w Sektorze Północnym. Tam spora ilość figurek znalazła się w silnie nasyconej porozbijanymi naczyniami i zniszczonymi przedmiotami kamiennymi warstwie, pozostawionej na podłodze w rytualnym akcie porzuceniai wyłączenia z użytkowania struktur (Źrałka 2014a). Większość przebadanych podczas 10 lat badań wykopaliskowy
ch konstrukcji miała charakter sakralny – świątynie, kaplice grobowe, miejsca składania depozytów ofiarnych, pochówki ofiarne, boisko do gry w piłkę etc., a tylko część wiązana jest z budynkami mieszkalnymi.
Wszystkie zabytki ujęte w Katalogu figurek Projektu Archeologicznego Nakum są zachowane fragmentarycznie, prezentując zazwyczaj małą część całości rozbitej na wiele kawałków. Wielu z nich nie można jednoznacznie zidentyfikować pod kątem ikonograficznym czy formalnym lub jest to bardzo ogólne rozpoznaniebazujące na zabytkach analogicznych znanych z innych stanowisk lub kolekcjiprywatnych i muzealnych. Należy mieć na uwadze, że ze względu naniekompletność materiału podczas interpretacji mogło dojść do błędów przy rozpoznawaniu formy czy treści ikonograficznej.
8.1. Proweniencja figurek z Nakum
Dystrybucja odkrytych zabytków nie jest równomierna zarówno w czasie jak przestrzeni stanowiska, co samo w sobie już jest informacją na tematfunkcjonowania figurek w życiu Majów. Z Sektora Północnego pochodzi większa część kolekcji, licząca 193 zabytki, z Sektora Południowego 70 zabytków, natomiast 12 pozostałych odkryto na terenie częściowo jedynie przebadanych południowych peryferii stanowiska. Oczywiście te ilościowe dysproporcjewynikają również z ilości wykopów założonych i przebadanych w poszczególnychczęściach stanowiska oraz ilości nawarstwień i ich nasycenia zabytkami i nie odzwierciedlają bezpośrednio popularności figurek jako przedmiotów w danym
miejscu.
Sektor stanowiska Ilość figurek ceramicznych
Sektor Północny 193
Sektor Południowy 70
Peryferia 12
RAZEM 275
Tab. 8.1. Udział ilościowy figurek w trzech wydzielonych częściach stanowiska.
Analiza warstw z których pochodzą zabytki, poza warstwami wiązanymi z rito de terminación nie może powiedzieć nam nic bezpośrednio na temat funkcjonowania figurek w życiu codziennym mieszkańców Nakum. Jak jużwspominałam niemal wszystkie są warstwami wtórnymi, takimi jak zasypiska, zawaliska, wypełniska budowli powstałe przy przebudowach zawierające gruz i odpadki czy wręcz warstwy śmietniskowe. Szczątki figurek mogły tam trafić z różnych powodów i trudno nam dziś z całą pewnością rozstrzygnąć czy było to intencjonalne umieszczanie rytualnie uszkodzonych przedmiotów czy po prostu były one uważane za uszkodzone, nienadające się do dalszego użytku i zostały wyrzucone, choć znajomość zwyczajów rytualnych popularnych w poszczególnych okresach pozwala na ostrożną interpretację, w oparciu
o analogiczne znaleziska z innych stanowisk szeroko pojętego regionu Nizin Majów. Obserwacje dotyczące powodów dla których figurki trafiały do wypełnisk budowli, szczególnie w Okresie Preklasycznym zawarłam w rozdziale o funkcji
i przeznaczeniu figurek.
Prace wykopaliskowe prowadzone przez Projekt Archeologiczny Nakum realizowane były w trzech częściach stanowiska, z których dwie główne – Sektor Północny i Południowy – stanowiły w różnych momentach ceremonialne centrum miasta, miejsce gdzie rezydował włada, gdzie grzebano najwyższych dostojników, gdzie znajdowały się świątynie oraz administracyjne serce ośrodka. Pracamiobjęto kilka dużych piramidalnych budowli, na których szczytach znajdowały się wzniesione z kamienia lub materiałów organicznych komnaty świątynne – Budowle 14, 15 i U; kompleks budowli
rolę przy obserwacjach astronomicznych świątynnych pełniących zapewne ważną–
kompleks typu Grupy E, z Budowlą Xjako centralną piramidą, przylegającymi do niej platformami 103 i 105 oraz niską platformą 96 na placu; budowle mieszkalne zasiedlone w ostatnim momencie rozwoju miasta, na szczycie Budowli 99; boisko do rytualnej gry w piłkę;a wreszcie małe kompleksy mieszkalne usytuowane poza centrum miasta gdzietoczyło się życie niższych warstw społecznych.
Uwaga archeologów pragnących zbadać na wcześniejszą historię Nakum,skupiła się bardziej na Sektorze Północnym, słabiej
rozpoznanym wykopaliskowo w poprzednich dekadach, dlatego więcej wykopów było zlokalizowanych w tejczęści miasta. Intensywne prace prowadzone w obrębie Budowli X oraz najbliższych sąsiednich platform – Budowli 103, 105, 108 i 96 – tworzących jeden z najstarszych preklasycznych kompleksów typu Grupy E (Źrałka et al. 2017:469),służących do obserwacji astronomicznych i będących jednocześnie świątyniągrobową przedstawicieli elity miasta. To właśnie z tej części stanowiska pochodzi największa ilość fragmentów figurek ceramicznych, stanowiąca jednocześnie większość figurek preklasycznych. Pozostałe zabytki pochodzą z SektoraPołudniowego i tu z kolei najwięcej przykładów odkryto w wykopach penetrujących wypełnisko Budowli 14 i 15. Najkrócej, a co za tym idzie najmniejintensywnie badane były struktury ulokowane w kompleksach peryferyjnych, skąd też pochodzi najmniejsza ilość zabytków.
Ryc. 8.1. Orientacyjne rozmieszczenie poszczególnych prac wykopaliskowych, tzw. Operacji, w ramach Sektorów Północnego Południowego oraz Peryferii stanowiska, za: Quintana i Wurster 2002;
uzupełnienia autorki.
Część stanowiska Operacja Budowla/Grupa
Sektor Północny I Budowla X
II Budowla 96
III Budowla 99
IV Platforma Grupy Północnej
VII Budowla 102
IX Budowla 103
X Plac Północy, stela 4
XIII stela 5
XIV Budowla 105, 106, 108
XVI Budowla 103 (inna cześć niż Op. IX)
XVIII Grupa Merwina
XIX część południowa Placu Północnego
Sektor Południowy VI Budowla 14, 15, Patio 1
XI Plac Południowo-Zachodni
XII Budowla U
XVII stela D
XX Budowla 82
Peryferia XXII Budowla 229, Patio 52
Tab. 8.2. Rozmieszczenie wszystkich operacji wykopaliskowych w Nakum gdzie
natrafiono na szczątki figurek ceramicznych.
częściach
stanowiska pod kątem
Część stanowiska Ilość wykopów Ilość figurek Okres Preklasyczny Okres Późno i Schyłkowoklasyczny Okres Wczesnoklasyczny Inna/niepewna chronologia
Sektor N 39 193 150 40 - 3
Sektor S 18 70 5 56 2 7
Peryferia 3 12 - 12 - -
RAZEM 60 275 155 108 2 10
Tab. 8.3. Dystrybucja figurek w poszczególnychchronologii zabytków.
8.1.1. Figurki z Sektora Północnego
Jak już wspominałam na wstępie, więcej zabytków pochodzi z Sektora północnego stanowiska, gdzie na przestrzeni lat prowadzenia badań,zrealizowano więcej wykopów, choć z całą pewnością nie jest to jedyny powód.Wśród 193 zabytków pochodzących z północnej części miasta, aż 149 pochodzi z wczesnych etapów zasiedlenia stanowiska -Środkowego i Późnego Okresu Preklasycznego. Są to zabytki pochodzące niemal wszystkie z warstw wypełnisk budowli, a największą ich ilość – 61 sztuk – odkryto w warstwach Operacji I,której wykopy zlokalizowane były w obrębie Budowli X, będącej jedną z najważniejszych i jednocześnie najstarszych świątyń w tej części miasta,mieszczącej m.in. grób osoby wysoko urodzonej, pochowanej z bogatym wyposażeniem zachowanym w nienaruszonym stanie. Najstarsze fazy budowli powstały w Środkowym Okresie Preklasycznym, i tak też jest datowanych 49zabytków drobnej plastyki figuralnej. Wszystkie one wyobrażały postacie ludzkiesiedzące w rozkroku z rękoma opartymi na kolanach, lub siedzące/stojące z rękoma rozpostartymi na boki. W kilku przypadkach możliwe było określenie płci wyobrażonej osoby ponieważ zachował się fragment noszący wyraźne cechy płciowe takie jak piersi czy szerokie biodra (PANFIG/91, PANFIG/123, PANFIG/134,PANFIG/136, PANFIG/137,PANFIG/138, PANFIG/143), większość jednak to małe fragmenty kończyn, których nie sposób przypisać do żadnej płci (jak np. PANFIG/68). Szczególnie intersującym zabytkiem jest PANFIG/105, który zachował się w postaci nogi figurki, ułamanej mniej więcej na wysokości kolanapokryty pomarańczową gładką angobą, który być może jest fragmentem większej figurki pustej w środku, wyobrażającej siedzącą postać dziecka w typie olmeckim (tzw. hollow baby). Bardzo podobny typ reprezentuje 12 pozostałych figurek preklasycznych z Operacji I, datowanych na późniejsze etapy Okresu Preklasycznego. Jedynie 5 fragmentów figurek odkrytych w warstwach Operacji I pochodzi z Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego. Wszystkie są na tyle małe, że właściwie nie można określić ich formy. Większość figurek pozyskanych podczas prac w wykopach Operacji I można wiązać z warstwami wypełniska budowli X, jednak dwa z wykopów dostarczyły odkryć działalności o charakterze rytualnym. Suboperacja 1, zlokalizowana w najbliższej okolicy kamiennego ołtarza i steli pierwotnie ustawionych przez zachodnią fasadą Budowli X. Pod resztkami steli natrafiono na depozyt ofiarny zawierający kilkadziesiątkrzemiennych ekscentryków oraz ofiarny pochówek (Koszkul et al. 2007). Z tejsamej warstwy co ekscentryki i ludzkie szczątki pochodzą fragmenty 3 figurek. Być może one również były częścią praktyk rytualnych, choć ich różne datowanie (2 są preklasyczne, 1 późnoklasyczna) utrudnia interpretację. Jeden fragmentfigurki o formie przypominającej zabytki preklasyczne pochodzi natomiast z Suboperacji 6A, również łączonej z praktykami religijnymi i rito de terminación,odprawionym przy okazji wyłączenia z użytkowania w Późnym Okresie Klasycznym zachodniej komnaty świątyni usytuowanej na szczycie Struktury X.
W Operacji II, zlokalizowanej w obrębie Budowli 96 na Placu Północnym natrafiono na jedynie 7 fragmentów figurek, z czego 3 są datowane na Okres Preklasyczny, a pozostałe 4 na Późny/Schyłkowy Okres Klasyczny. W Operacji IIfigurki preklasyczne wyobrażały postacie ludzkie – zachowały się fragmenty kończyn i głowy (PANFIG/139), a figurki późnoklasyczne są zbyt fragmentaryczne i zniszczone żeby można było określić ich formę.
Operacja III, która badaniami objęła Budowlę 99, w najdalej na północ wysuniętej części Nakum przyniosła 28 zabytków określonych jako części figurek ceramicznych. 15 z nich jest datowanych na Późny i Schyłkowy Okres Klasyczny,11 na Okres Preklasyczny, a 2 na podstawie datowania warstwy, na moment przejściowy między Późnym Okresem Preklasycznym, a tzw. Okresem Protoklasycznym. 5 z późnoklasycznych figurek to resztki instrumentów w postaci zachowanych ustników. Połowa (8 sztuk) figurek późnoklasycznych to przedstawienia antropomorficzne niekiedy na tyle dobrze zachowanych, że można było zidentyfikować płeć przedstawionej osoby (PANFIG/12, PANFIG/17,PANFIG/31), 1 zabytek zoomorficzny (PANFIG/13) , reszta to fragmenty nieokreślone. 7 figurek preklasycznych to różne części zabytków antropomorficznych wśród których najciekawszy jest zabytek wyobrażający kobietę (PANFIG/125) w pozycji stojącej z szeroko rozłożonymi rękoma i nogami, 2zoomorficzne i 2 niezidentyfikowane. 1 figurka z przełomu Okresów Preklasycznego i Protoklasycznego wyobraża ptaka (PANFIG/75), a druga to najprawdopodobniej część figurki antropomorficznej o niecharakterystycznej, trudnej do określenia formie. 3 figurki (2 o formie preklasycznej i 1 późnoklasyczna) są wiązane z rytuałem zakończenia (rito de temianción), którymiał miejsce na podłodze jednej z budowli mieszkalnych wzniesionych na szczycieStruktury 99; pozostałe figurki pochodzą z wypełniska budowli. Trzy figurki
o nietypowym datowaniu na przełom między Okresem Preklasycznym,a Protoklasycznym (PANFIG/74, PANFIG/75, PANFIG/279) być może należywiązać z wcześniejszym epizodem rytualnym kiedy złożono młodszy (ofiara 8)z dwóch wyjątkowych depozytów ofiarnych zawierających zestaw przedmiotówzwiązanych m.in. z zaświatami i rytualnym upuszczaniem krwi. Możliwe, że i w tym przypadku figurki odgrywały w rytuale jakąś trudną do zrozumienia rolę.
W Operacji IV, której celem było rozpoznanie faz rozbudowy i datowania platformy Grupy Północnej natrafiono na 13 zabytków określonych jako drobna plastyka figuralna, z których 8 to zabytki późno/schyłkowoklasyczne, a 5 zostało wydatowanych na Okres Preklasyczny. Pośród figurek późnoklasycznych dwie zasługują na uwagę – jedna wyobrażająca sowę z okrągłymi wypukłymi oczami (PANFIG/208), haczykowatym dziobem i częściowo zachowanym uchem orazdruga, której nadano formę dostojnika (PANFIG/257) noszącego przepaskębiodrową z długim pasem zwisającym z przodu oraz szeroki naszyjnik,trzymającego dwie grzechotki w dłoniach zwiniętych w pięści, ułożonych w okolicy pasa. Z kolei w śród figurek preklasycznych wyróżnia się najlepiejzachowany przykład okaryny, której nadano formę nieznanego ptaka (PANFIG/230), o kulistym korpusie, z wyodrębnioną główką, małymi przypominającymi płetwy skrzydełkami i kółeczkiem („uszkiem”) na karkusłużącym do zawieszania instrumentu. Zabytek ma dobrze zachowane otwory boczne i polerowaną powierzchnię z brązowo-pomarańczowej angoby.
Operację VII stanowił niewielki sondaż usytuowany na wysuniętej na północ wąskiej Budowli 102. Jedyny zachowany fragment figurki pochodzi zeSchyłkowego Okresu Klasycznego i jest tak mały, że nie sposób określić jaką formę nadał figurce wytwórca.
Badania Budowli 103, położonej bardziej na południe i stanowiącej część tzw. kompleksu typu Grupy E, prowadzono w ramach Operacji IX. Znaleziono tam szczątki 37 figurek, z których raptem 1 pochodzi ze Sch łkowego OkresuKlasycznego. Pozostałych 36 to zabytki datowane na Środkowy
lub Późny Okres Preklasyczny. Większość z nich – 27 sztuk – to fragmenty figurek antropomorficznych, zazwyczaj wyobrażających postać ludzką siedzącą w szerokim rozkroku z rękoma opartymi na udach, z których zachowały się jedynie fragmenty kończyn lub korpusów.
Operacja XIII, zlokalizowana wokół pozostałości łaźni parowej orazfr entów Steli 5 usytuowanych na Placu Północnym Nakum, dostarczyłafragm
enty 13 figurek, z których 8 to zabytki preklasyczne, 4 późnoklasyczne a chronologii 1 nie udało się ustalić. Wśród figurek preklasycznych dominująprzedstawienia ludzi, a dwie figurki zoomorficzne (PANFIG/235 i PANFIG/238)są instrumentami muzycznymi. Podobne proporcje można zaobserwować wśródfigurek późnoklasycznych – jedna (PANFIG/224) to instrument, któremu nadanokształt ptaka. Dwie figurki (Panfig/94 i PANFIG/275) datowane naPóźny/Schyłkowy Okres Klasyczny i Okres Preklasyczny zostały odkryte w częściOperacji badającej wnętrze wyciętej w skale macierzystej rytualnej łaźni parowej.Nie można jednak stwierdzić czy znalazły się w tych warstwach z wyniku praktyk religijnych; raczej prawdopodobne jest, że ich obecność to wynik zasypania łaźnikiedy przestano ją już użytkować.
W Operacji XIV badającej nawarstwienia w niskich budynkach (Budowle106 i 108) tworzących usytuowane tuż obok kompleksu typu Grupy E (z BudowląX jako centralną piramidą) boisko do gry w piłkę, łącznie we wszystkich warstwach operacji natrafiono na resztki 22 figurek ceramicznych, wszystkich preklasycznych, z których znacząca większość (18 sztuk) została zaklasyfikowanajako zabytki ze Środkowego Okresu Preklasycznego, a pozostałe z Późnego OkresuPreklasycznego. Niemal wszystkie zabytki przedstawiały siedzące lub stojące postaci ludzkie, z rękoma opartymi na udach lub rozłożonymi na boki, zachowane w bardzo małym fragmencie. Jedna (PANFIG/72) szczególnie zasługuje na uwagęze względu na swoją formę. Zachowana część to noga, z uformowaną stopą i palcami, z szeroką bransoletą czy raczej ochraniaczem w kolanie. Wedługostrożnej interpretacji być może w całości zabytek ten przedstawiał gracza w rytualną piłkę.
Z Operacji XVI pochodzi tylko jeden preklasyczny zabytek w formie nogifigurki przedstawiającej siedzącego w rozkroku z rękami na kolanach człowieka.W południowo-wschodniej części Sektora Wschodniego, w tzw. Grupie Merwina prowadzono badania w ramach Operacji XVIII. Pochodzi stamtąd jeden
fragment figurki, w postaci samego ustnika gwizdka lub okaryny, bez żadnychcech mogących świadczyć o formie zabytku, odkryty w warstwie wypełniska budowli.
W południowej części Placu Północnego, na południowy wschód(Suboperacja 1) od Budowli 86 oraz na jej szczycie (Suboperacja 2), znajdowałysię wykopy Operacji XIX. W warstwach Suboperacji 1 odkryto dwa fragmenty figurek – jeden preklasyczny, a drugi późnoklasyczny. Zabytek preklasyczny (PANFIG/189) to fragment głowy, w którym szczególnie interesujący jestwypukły policzek ozdobiony trzema pionowymi żłobkami wykonanymipaznokciem. Interpretacja ikonograficzna tego fragmentu nie jest jednoznaczna;być może jest to przedstawienie istoty nadprzyrodzonej, człowieka ze skaryfikacjąlub kapłana, noszącego na twarzy skórę ściągniętą z człowieka złożonego w ofierze. W dalszej części szerzej rozwinę tę ostatnią interpretację. Być może, ze względu na tematykę figurki preklasycznej można przypuszczać, że odegrała jakąśrolę w praktykach rytualnych mających miejsce u stóp Budowli 86, jednak nie ma innych przesłanek które mogłyby potwierdzać taką interpretację.
Operacja XX, usytuowana na szczycie Budowli 82 przyniosła dwa małe fragmenty figurek antropomorficznych datowanych na Późny Okres Preklasyczny,pochodzące z wypełniska konstrukcji.
8.1.2. Figurki z Sektora Południowego
Sektor Południowy, choć w początkowych latach istnienia Projektu Archeologicznego Nakum był równie intensywnie badany obok bardzo znaczących odkryć takich jak nieobrabowany grobowiec królewski czy rytualny kanał na wodę, wśród mniej spektakularnych odkryć przyniósł szczątki tylko 70 figurek ceramicznych. Odkryte w wykopach prowadzonych w ramach czterechoperacji, w większości (56 sztuk) pochodzą z Późnego lub Schyłkowego Okresu Klasycznego.
Operacja VI to ponad 37 wykopów prowadzonych w różnych miejscach usytuowanych przy Patio 1, na północ od Akropolu Południowego. Prace w ramach operacji VI prowadzono w obrębie Budowli 14 i 15 (szyby sondażowe, tunele oraz wykop między obydwoma budowlami), na Patio 9 a także na samym Patio 1 i u stóp północno-wschodniego krańca Budowli D. Figurki pochodzą z wykopów badających nawarstwienia Budowli 14 i 15 oraz chronologię Patio 1 i
9. W warstwach Operacji VI odkryto 48 fragmentów różnych figurek, z których zdecydowana większość (38 sztuk) pochodzi z Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego, 7 zabytków datuje się na Wczesny Okres Klasyczny lub moment przejściowy między Wczesnym a Późnym Okresem Klasyczny, a pozostałe 3 przypisano do Okresu Preklasycznego. Większość (32 zabytki) figurek późnoklasycznych to przedstawienia antropomorficzne, zachowane w szczątkowej formie, a 6 jest zoomorficznych. 2 z 3 figurek preklasycznych to fragmenty zabytków antropomorficznych, ostatni (PANFIG/274) pozostaje niezidentyfikowany, choć istnieje sugestia, że może to być część figurki zoomorficznej w formie ptaka. Pozostałych 7 figurek datuje się na Wczesny Okres Klasyczny oraz przełom między Wczesnym, a Późnym Okresem Klasycznym; poza jedną wyobrażającą małpę (PANFIG/51) wszystkie prezentują nie dające się zidentyfikować formalnie fragmenty. Większość figurek (25) pochodzących z Operacji VI odkryto w powierzchniowych warstwach wykopów, co możeoznaczać, że znalazły się tam przypadkiem, jako przedmioty zagubione lubwyrzucone lub w efekcie przemieszania materiału pierwotnie znajdującego się na innej głębokości lub w innym miejscu (szczególnie może to dotyczyć trzech
figurek wydatowanych na Wczesny Okres Klasyczny i Okres Preklasyczny).
Pozostałe pochodzą z głębszych warstw wypełniska Budowli 14, 15, a także
Patio 1 i 9.
Operacja XI została zlokalizowana na Placu Południowo-Wschodnim, w pobliżu Budowli U (jej celem było przebadanie konstrukcji platformy Akropolu), dostarczyła 10 fragmentów figurek, z których 8 pochodzi z Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego, a chronologii dwóch nie udało się ustalić zcałą pewnością. Wśród późnoklasycznych figurek jest jeden fragment ukazujący głowę starego mężczyzny, z widocznymi zmarszczkami na czole i policzkach (PANFIG/34).
Operacja XII, zlokalizowana w obrębie Budowli U zawiera jedynie 2 fragmenty figurek, jeden datowany (na podstawie formy) na Okres Preklasyczny, a drugi późno/schyłkowoklasyczny, pochodzących z najmłodszych warstw wykopu, które znalazły się tam najprawdopodobniej przypadkowo, podczas procesu degradacji budowli i nie mają żadnego związku z jakąkolwiekdziałalnością ceremonialną.
Ostatnią operacją Sektora Południowego jest Operacja XVII, związana z badaniami prowadzonymi przy zachowanych fragmentach Steli D, usytuowanejpo północnej stronie Budowli D. W pobliżu steli natrafiono na fragmenty 10figurek ceramicznych, z których 9 pochodzi z Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego, a jedynie jeden z Okresu Preklasycznego. Wśród zabytków późnoklasycznych uwagę zwraca obecność dwóch figurek, którym nadano kształt sowy (PANFIG/228 i PANFIG/241). Pozostałe to bardzo małe fragmenty postaci ludzkich lub figurek o niezidentyfikowanej formie. Wszystkie figurki schyłkowo/późnoklasyczne pochodzą z warstwy humusu lub warstwy znajdującej się tuż poniżej, zdeponowanej pod najmłodszą wapienną podłogą (piso 1), skonstruowaną później niż stela D i sąsiadujący z nią ołtarz. Wydaje się,że figurki znalezione w bezpośrednim sąsiedztwie steli trafiły tam w wyniku jakiegoś nieznanego nam rytuału wymagającego rozrzucania i niszczenia figurek ceramicznych. Istotne znaczenie może też odgrywać ikonografia – dwie spośród figurek wyobrażają sowę, a trzy inne można zinterpretować jako wyobrażenie postaci dostojnika.
8.1.3. Figurki z peryferii stanowiska
Trzecim rejonem gdzie prowadzone były badania Projektu Archeologicznego Nakum był niewielki kompleks mieszkalny, usytuowany na południowy zachód od Sektora Północnego, wokół Patio 52. Figurki odkryte w liczbie 12 sztuk w tej części stanowiska wszystkie pochodzą z Operacji XXII, z warstw Budowli 229 i są datowane na Schyłkowy Okres Klasyczny. Trzy spośród figurek wyobrażają postać ludzką, zapewne dostojnika w pozycji siedzącejz podkurczonymi nogami i dłońmi opartymi na kolanach (PANFIG/204,PANFIG/223 i PANFIG/225) mają bardzo zbliżoną formę i wielkość. Jedna to fragment figurki kobiecej (PANFIG/248). Najciekawszym zabytkiem jest duży instrument, któremu nadano formę grubego mężczyzny, noszącego naszyjnik z pektorałem, przepaskę biodrową i szerokie bransolety. Jest to jedna z najbardziej kompletnych figurek jakie odkryto podczas badań Projektu Archeologicznego Nakum, choć rozbita na wiele fragmentów, z których nie zachowała się głowa dostojnika. Wszystkie figurki pochodzą z różnych warstw wypełniska budowli i wydaje się, że można je interpretować jako przedmioty porzucone, a nie pozostałości praktyk rytualnych.
8.2. Analiza zabytków według najważniejszych kategorii Katalogu
8.2.1. Katalog
Katalog figurek z Nakum został sporządzony w formie bazy danych specjalnie dla tego typu zabytków, z dbałością o to by znalazło się w nim możliwie jak najwięcej ważnych dla późniejszych analiz informacji na temat każdego zabytku. Składa się z 26 kategorii, które zawierają informacje na temat pochodzenia, datowania, produkcji, formy, przeznaczenia czy pobranych próbek,a także dokładny opis. Dla potrzeb prezentowanej pracy przygotowałam dlakażdej figurki rodzaj karty zabytku (ryc. 8.2), zawierającej wszystkie informacje umieszczone w katalogu w bardziej przejrzystej formie graficznej. Katalog został sporządzony w języku hiszpańskim jako część dokumentacji Projektu, kartyzabytków zaś w języku polskim na potrzeby niniejszego opracowania.
Ryc... Przyowa karta figurki w katalogu.
Każdy fragment figurki dostał swój unikatowy numer katalogow zawierający skrót PANFIG oraz kolejny numer od 1 do 280. W trakcie analizy
5 zabytków zostało usuniętych z katalogu jako reprezentujące inny rodzaj zabytku (np. ucho lub stopkpozostała niezmienionaa naczynia), natomiast numeracja pozostałych zabytków
. Po nadaniu numerów zabytki zostały wprowadzone do spisu zawierającego szczegółowe informacje zawarte w różnych kategoriachokreślających pochodzenie, chronologię, formę, technologię produkcji, pastę ceramiczną oraz prawdopodobne zastosowanie/przeznaczenie każdego zabytku,a także opis ikonograficzny. Odrębną częścią dokumentacji figurek było wykonanie rysunków, fotografii oraz w kilku przypadkach modeli 3D. Rysunki wykonano metodą tradycyjną – ołówkiem na papierze, następnie zeskanowano i opracowano rysunek w programie graficznym (Adobe Photoshop). Modele 3D sporządzono na bazie fotografii wykonanych ze wszystkich stron zabytku,a następnie opracowanych w programie komputerowym (Agisoft Metashape Professional) do modelowania 3D.
Katalog zabytków należących do kategorii drobnej plastyki figuralnejobejmuje na tyle mało obiektów, że uznałam przeprowadzanie szczegółowych analiz statystycznych za bezcelowe. Próba wydaje się zbyt mała, żeby uzyskane wyniki mogły wnosić jakieś szczególnie istotne dane. W to miejsce prezentuję możliwie szczegółowe obserwacje dotyczące udziału ilościowego poszczególnychkategorii w całym korpusie zabytków, takich jak np. proporcje ilości figurek wyobrażających ludzi w stosunku do zoomorficznych czy ilość instrumentów muzycznych na tle całości. Dane te przestawiam w formie ilościowej. Zakładam,że zgromadzone przeze mnie dane będą mogły kiedyś posłużyć przy bardziejogólnym opracowaniu zabytków tego typu z Nakum, np. łącznie z zabytkami projektu YAXA-BID.
Numer katalogowy składający się z liter PANFIG zawierających skrót nazwyProjektu oraz skrót słowa „figurka” oraz numeru porządkowego, nadawany był zabytkom sukcesywnie w miarę pozyskiwania ich podczas kolejnych sezonów wykopaliskowych. W Katalogu znalazło się 275 zabytków, ale numeracja sięga280 pozycji. Podczas analizy materiału 5 fragmentów ceramicznych zostało usuniętych z katalogu kiedy okazało się, że nie są w rzeczywistości fragmentami figurki lecz fragmentami naczynia. Numeracja początkowo nadana została zachowana. W jednym przypadku zametrykowano osobno dwie pasujące dosiebie części figurki, pierwotnie uznane za dwa różne zabytki, które po sklejeniu nazwano niższym numerem po anulowaniu wyższego numeru.
Lokalizacja określa Operację, wykop, odcinek i warstwę w której znaleziono figurkę, a także część stanowiska, w którym się znajduje
dana Operacja.
Wymiary zawierają wysokość zabytku, szerokość i długość, podane
w milimetrach.
Chronologia określa przybliżone, często uogólnione datowanie każdego zabytku. Technologia produkcji określa sposób w jaki wymodelowano każdy
przedmiot.
Rodzaj zabytku określa czy zachowany fragment to instrument muzyczny czy figurka.
Forma określa czy dany zabytek przedstawiał istotę ludzką czy zwierzę; jeśli identyfikacja nie była możliwa formę określano jakoniezidentyfikowaną.
Następujące kategorie opisują szczegóły zabytku takie jak: gatunek wyobrażonego zwierzęcia, płeć postaci ludzkiej, zachowaną część ciała, pozycję ciała, a wreszcie szczegółowy opis formy i stanu zachowania.
Część instrumentu podaje cechy diagnostyczne umożliwiająceidentyfikację zabytku jako instrumentu muzycznego. Pasta i kolor wg Munsella zawiera nazwę zidentyfikowanej pasty,kolor wg tabel Munsella oraz często dodatkowe uwagi dotyczące
uziarnienia czy domieszki.
Data, podpis i rysunek zawierają informację o tym kiedy odkryto figurkę i kto ją zametrykował oraz czy wykonano dla figurkidokumentację rysunkową.
W sekcji Uwagi wprowadzano czasem dodatkowe obserwacje, które nie pasują do żadnej z wcześniejszych kategorii, np. o stanie zachowania figurki, czy przypuszczenie że pomimo niezachowania cech diagnostycznych można zakładać iż była ona instrumentem, czy śladach użytych farb.
Uzupełnieniem katalogu jest dokumentacja graficzna w postaci rysunków wykonanych tradycyjnie ołówkiem na papierze, następnie zeskanowanychi w razie potrzeby wyczyszczonych w programie graficznym Adobe Photoshop.Każdy zabytek został również sfotografowany na czarnym tle z czarno-białą 10cmskalą (w przypadku bardzo małych fragmentów użyto mniejszej skali). Kilka wybranych zabytków (PANFIG/125, PANFIG/136, PANFIG/164, PANFIG/183,PANFIG/230, PANFIG/252) zostało dodatkowo zadokumentowanych przy pomocy modeli 3D. Na bazie kilkudziesięciu fotografii zrobionych z każdej strony zabytku na czarnym tle w programie Agisoft PhotoScan zostały utworzone modeletrójwymiarowe, dokładnie oddające formę zabytku, fakturę powierzchni oraz kolor i teksturę pasty ceramicznej, z której je wykonano.
W dalszej części omówię figurki z kolekcji Projektu Archeologicznego Nakum według najważniejszych kategorii ujętych w Katalogu.
8.2.2. Chronologia
Pierwszym etapem analizy figurek było określenie ich chronologii, w miarę możliwości precyzyjnie. Pierwszym kryterium oceny było datowanie ustalone wcześniej dla całej warstwy z której pochodzi zabytek, na podstawie charakterystycznych fragmentów ceramiki pochodzących z tej warstwy. Poodrzuceniu fragmentów zbyt zniszczonych oraz takich których nie da się przypisać do klasyfikacji z innych powodów, resztę można użyć do wydatowania warstwy. Drugim etapem jest rozpoznanie pasty ceramicznej, której użyto do ulepienia figurki, a ostatnim analiza technologii produkcji i formy każdegozabytku. Wszystkie te dane razem pozwalają na ustalenie z jakiego czasu pochodzifigurka, choć nie zawsze dokładnie. Ta trójstopniowa analiza chronologiczna umożliwia datowanie wielu zabytków, które są bardzo silnie zniszczone i zachowane w małym fragmencie.
Ryc. 8.3. Zestawienie fragmentów zachowanych głów figurek preklasycznychukazujące różne modelowanie i wykończenie powierzchni , fot. autorka
Występujące w katalogu skróty pochodzą od nazw okresów chronologicznych funkcjonujących w języku hiszpańskim:
Prcl Med – Środkowy Okres Preklasyczny 900/800 – 300 p.n.e.,
Prcl Trd – Późny Okres Preklasyczny 300 p.n.e. – 250/300 n.e.,
Cl Tmpr – Wczesny Okres Klasyczny 250/300 – 600 n.e.,
Cl Trd – Późny Okres Klasyczny 600 – 800 n.e.,
Cl Trm – Schyłkowy Okres Klasyczny 800 – 900/950 n.e.
W katalogu określeń chronologicznych pojawia się ich więcej niż w zaprezentowanych przeze mnie zestawieniach. Bierze się to stąd, żeujednoliciłam kategorie określające podobne datowanie np. „Clásico Tardío”,„Clásico Tardío/Terminal” „Clásico Terminal” i „Clásico Tardío y/o Terminal” czy “Preclásico Medio”, “Preclásico Medio/Tardío” oraz “Preclásico Tardío”. Podczas analizy figurek nie zaobserwowałam większych różnic w sposobie ich formowania czy różnorodności przedstawień na przestrzeni całego Okresu Preklasycznego, podobnie ma się rzecz w figurkami późno i schyłkowoklasycznymi. Również pasty ceramiczne użyte do ich produkcji wykazują wiele podobieństw między Środkowym a Późnym Okresem Preklasycznym oraz Późnym a Schyłkowym Okresem Klasycznym, i dlatego rozpatrywałam je w tych bardziej ogólnych datowaniach – Okres Preklasyczny ogólnie oraz Późny i Schyłkowy Okres Klasyczny jako jeden przedział czasowy. Choć uczeni na bazie drobnych detali rozróżniają figurki późno i schyłkowoklasyczne (Halperin 2017:519), zabytki z Nakum są zazwyczaj zbyt zniszczone żeby na bazie detali np. ubioru czy uczesania można było określić tę bardziej szczegółową chronologię. W katalogu bierze się ona z datowania warstw, z której pochodzą figurki, przy pomocy analizy materiału ceramicznego według systemu Type-Variety (Smith et al. 1960) bazującego w dużej mierze na analizie pasty ceramicznej, formy, sposobu wykończenia powierzchni i zdobieniu naczynia. W przypadku samych figurek system ten nie ma zastosowania, stąd też dużo trudniej jest o tak dokładne datowanie. W jednej z tabel ujęłam bardziej szczegółowe dane chronologiczne, ale w dalszej części pracy analizuję zabytki jako preklasyczne lub późnoklasyczne i schyłkowoklasyczne.
Operacja Sektor Ilość wykopów Ilość figurek Okres Preklasyczny Okres Późno / Schyłkowoklasyczny Inna/niepewna chronologia
I N 9 66 61 5 -
II N 3 7 3 4 -
III N 8 28 11 15 2
IV N 1 13 5 8 -
VI S 15 48 3 38 7
VII N 1 1 0 1 -
IX N 5 37 36 1 -
XI S 1 10 - 8 2
XII S 1 2 1 1 -
XIII N 4 13 8 4 1
XIV N 4 22 22 - -
XVI N 1 1 1 - -
XVII S 1 10 1 9 -
XVIII N 1 1 - 1 -
XIX N 1 2 1 1 -
XX P 1 2 2 - -
XXII P 3 12 - 12 -
RAZEM 60 275 155 108 12
W całej kolekcji 275 zabytków 155 z nich zostało wydatowanych jako preklasyczne. W tym 98 pochodzi ze Środkowego Okresu Preklasycznego, 21 z momentu przejściowego między Środkowym a Późnym Okresem Prekalsycznym, a 36 z Późnego Okresu Preklasycznego. Z Wczesnego Okresu Klasycznego pochodzą jedynie dwa zabytki, ale jest to tendencja znana z innych stanowisk (Triadan 2007, Halperin 2009). 108 fragmentów określono jako późno i schyłkowoklasyczne, przy czym jako poźnoklasyczne określono 8 figurek, 19 pochodzi z rzełomu Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego, a zeSchyłkowego p
ochodzi 81 zabytków. Chronologii pozostałych 10 figurek nie udałosię ustalić.
Tab. 8.4. Dystrybucja figurek w poszczególnych operacjach.
Op. Ilość figurek Prcl Med Prcl Med./ Trd Prcl Trd Cl Tmpr Cl Trd Cl Trd/ Trm Cl Trm Inna
I 66 49 3 9 - 1 2 2 -
II 7 1 2 - - - 3 1 -
III 28 3 1 7 1 2 12 2
IV 13 1 1 3 - 2 2 4 -
VI 48 1 2 2 2 7 29 5
VII 1 - - - - - - 1 -
IX 37 23 6 7 - - - 1 -
XI 10 - - - - 1 1 6 2
XII 2 1 - - - - - 1 -
XIII 13 - 4 4 - - 1 3 1
XIV 22 18 2 2 - - - - -
XVI 1 1 - - - - - - -
XVII 10 - 1 - - - - 9 -
XVIII 1 - - - - - - 1 -
XIX 2 - 1 - - - - 1 -
XX 2 - - 2 - - - - -
XXII 12 1 1 10
Tab. 8.5. Szczegółowe analizy chronologii zabytków z poszczególnych operacji .
8.2.3. Technologia wytwarzania
Figurki ceramiczne powstawały przy użyciu różnych metod modelowania ich kształtu w plastycznym materiale jakim jest glina. Sposoby modelowania zmieniały się wraz z czasem oraz preferencjami i zapotrzebowaniem. Najstarsze zabytki preklasyczne, wyobrażające głównie postaci ludzkie, o nie zawsze zróżnicowanych cechach płciowych, były mocno schematyczne, o zachwianych proporcjach ciała, umownie potraktowanych detalach. Mogło to wynikać z ich przeznaczenia, umiejętności czy upodobań rzemieślników, choć dziś trudno orzec co było główną przyczyną. We Wczesnym Okresie Klasycznym nastąpił swego rodzaju regres w tej dziedzinie wytwórstwa i sztuki, co zaowocowało tym, że z tego czasu nie pochodzą prawie żadne przykłady figurek. Najwyraźniej w znaczący sposób utraciły odgrywaną wcześniej rolę w życiu Majów, jednak nie ma pewności dlaczego tak się stało. Dopiero w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym figurki znowu zyskały na popularności, choć przyjęły zupełnieodmienną formę i zaczęto je produkować w inny sposób. Stąd w analizie drobnejplastyki figuralnej jednym z kryteriów jest zazwyczaj sposób modelowania,którego rozpoznanie może być znaczną pomocą przy datowaniu zabytku jeśli nie ma innych przesłanek co do wieku zabytku, takich jak datowanie warstwy, rozpoznana pasta ceramiczna czy forma.
Główny podział pod kątem technologii produkcji polega na rozróżnieniufigurek pełnych od pustych w środku oraz figurek modelowanych w całości w ręceod wyciskanych w formie. W rzeczywistości, zwłaszcza w przypadku zabytków późnoklasycznych i uszkodzonych identyfikacja sposobu formowania jest bardziej skomplikowana. Za figurkę pełną można uznać zabytek, który nie ma w środku żadnych pustych rzestrzeni, a przynajmniej zamierzonych przez wytwórcę, natomiast figurka p
usta w środku to taka, w której korpusie znajdujesię pusta przestrzeń, zaplanowana i wykonana przez twórcę. Figurkę pełną modelowano z grudki gliny poprzez ugniatanie i wyciąganie z niej elementówtakich jak głowa czy kończyny lub doklejanie kolejnych grudek lub wałeczków w celu ukształtowania drobniejszych detali wizerunku. Do wykonania najmniejszych detali takich jak oczy, nozdrza, palce czy części stroju i ozdobyużywano zaostrzonych narzędzi lub paznokci którymi żłobiono lub wygniatano podłużne linie albo dołeczki. Figurkę pustą tymczasem, formowano albo z płatów gliny do których doklejano części odciśnięte w formie lub w postaci małych wałeczków i kuleczek albo formowano pustą przestrzeń przez drążenie pełnegoprzedmiotu i ujmowanie ze środka nadmiaru gliny. Zarówno przedmioty
o pełnym korpusie jak i puste w środku w dzisiejszym rzemiośle modeluje się tak samo (Rada 1993:119-120). Figurki późno i schyłkowoklasyczne zazwyczaj miałyfront wyciśnięty w formie, do którego doklejano płat gliny formowany w ręcetworzący plecy i spód figurki. Niektóre zabytki z Nakum (np. PANFIG/258) nosząślady tego łączenia dw
widoczne we wnętrzu óch części w postaci niedokładnie zagładzonego „szwu” czy
instrumentu fałdki nakładających się na siebie płatów gliny.Czasem głowy były formowane osobno, np. przy użyciu innej formy i osadzane nakorpusie figurki za pomocą czopu (Sears 2017:223). Pierwsze kryterium – figurka pusta/pełna – jednocześnie wiąże się z drugim – modelowana w ręce/odciskana w formie. Nie zawsze pusta przestrzeń jest przeznaczona na komorę rezonującą instrumentu. Późnoklasyczne figurki wykonywane z drobnoziarnistej masyceramicznej, zazwyczaj zdobione bardzo drobnymi detalami, były często odciskane w formie. Aby detale ikonograficzne były widoczne używano gliny
o drobnej frakcji, z drobnoziarnistą domieszką w małej ilości. Taka delikatna glina jest znacznie bardziej podatna na pękanie podczas procesu schnięcia i kurczenia. Lepiej zachowuje kształt przedmiot o cienkich ściankach zbudowany wokół pustego wnętrza, które należy zaopatrzyć w drogę ujścia dla zamkniętego w środku powietrza (Rice 1987:67-68). Dlatego część zabytków tego typu ma gdzieś w ściance lub dnie niewielki otworki choć nie są to instrumenty muzyczne.Zdarzają się też figurki pełne (np. PANFIG/260), które mają we wnętrzu niewielkie puste przestrzenie, powstałe w momencie kiedy organiczny stelaż użyty przy formowaniu ulegał spopieleniu podczas wypału.
Analiza technologiczna figurek z Nakum objęła sposób modelowania każdego zabytku, identyfikację użytej pasty ceramicznej i zastosowanie pigmentów. Każdy fragment, który trafił do katalogu figurek pochodzących z badań Projektu Archeologicznego Nakum został dokładnie zwymiarowany,w celu ewentualnego oszacowania wielkości jaką zabytek mógł osiągać kiedy byłkompletny. Następnie przypisywano zabytek do dwóch kategorii: pełna/pusta oraz modelowana w ręce/odciskana w formie. Jak się okazało w trakcie analizy, mało fragmentów, zwłaszcza późno i schyłkowo klasycznych można było takłatwo i jednoznacznie określić. Z tego powodu zdecydowałam określać technologię produkcji w odniesieniu do zachowanego fragmentu, a niedomniemanej całości, tę informację umieszczając w dodatkowych obserwacjach dotyczących zabytku. Oczywiście przy podobnym założeniu, należy mieć na uwadze, że taka identyfikacja być może nie całkowicie odwzorowuje rzeczywistość. Figurka „pełna”, to taka która nie zachowała widocznejwewnętrznej powierzchni pustego korpusu. Określam tak również fragmenty takie jak kończyny, głowy czy atrybuty, odłamane od całości w takim miejscu, żenie zachował się żaden fragment korpusu, nawet jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie, że zabytek będąc w całości posiadał pusty korpus. Figurką „pustą” określam zabytek, który ma puste wnętrze, albo jest to kawałek pustego korpusu, z wyraźnie widocznymi dwiema powierzchniami – wewnętrzną i zewnętrzną.Początkowo wyróżniłam też kategorię „mieszana” określającą zabytek który prezentował obydwa typy, ale z biegiem studiów zrezygnowałam z takiego określenia. Właściwie wszystkie zabytki poźnoklasyczne mające pusty korpus czy to instrumenty czy po prostu puste w środku figurki – posiadają również wiele doklejonych elementów takich jak głowa, kończyny czy atrybuty, które de facto sąpełne (wykonane z wałeczków czy grudek masy ceramicznej). Zrezygnowałam zatem z takiego rozróżniania, ograniczając się do dwóch kategorii.
Drugim kryterium analizy technologii produkcji jest sposób modelowania figurki. Jak już wspominałam, zwłaszcza preklasyczne zabytki były lepione w ręce przez ugniatanie i wyciąganie grudki czy wałeczka gliny, a następnie odciskanie czy żłobienie wzorów za pomocą narzędzia lub paznokci i doklejanie małych elementów w celu ukształtowania drobnych detali plastycznych. Jest to najstarszy i najprostszy sposób nadawania kształtu plastycznej masie, co nie oznacza jednak,że uzyskiwane formy były wyłącznie proste. Doświadczony ceramik-rzeźbiarz umiał stworzyć małe przedmioty o niezwykłej precyzji i subtelności dDrugim sposobem, popularnym w późniejszych momentach rozwoju ketalu.
ultury Majów, a szczególnie w Okresie Późnoklasycznym i Schyłkowoklasycznym było odciskanie w formie. W ten sposób formowano fragmenty, takie jak głowy czy części korpusu, a także całe figurki (fronty) czy wręcz całe scenki ukazujące więcej niż jedną postać (np. wyobrażenia tzw. pary kochanków pod postacią młodej dziewczyny w objęciach starca, por. Taube i Taube 2009). Użycie formy powodowało, że bogatsze w drobne detale przedmioty można było produkować dużo szybciej i łatwiej, a co za tym idzie na większą skalę. W kolekcji zabytków Projektu Archeologicznego Nakum nie znajduje się ani jeden fragment formy służącej do produkcji figurek, ale znane są one z wielu innych ośrodków regionu (Halperin 2012, 2014). Proces nadawania kształtu glinie polega na bardzo dokładnym wciśnięciu miękkiej gliny do formy, tak aby nie powstały nigdzie pęcherzyki powietrza, a płat gliny dokładnie przylegał do powierzchni formy.Kiedy glina jest jeszcze miękka, choć nieco podeschnięta formowany płat gliny wyjmuje się z formy i po schropowaceniu krawędzi i nałożeniu glinianego lepika łączy się z pozostałymi częściami przedmiotu (Rada 1993:143).
Forma mogła służyć do kształtowania całego frontu figurki, bogatego w detale i ornamenty stroju, ale też zdarzało się, że figurka była swoistą kombinacją części odciskanych w różnych formach. Niekiedy na jednym stanowisku znajduje się figurki, które mają identyczną głowę osadzoną na różnych korpusach lub odwrotnie (Miller 1999:161, Halperin 2007).
Modelowanie za pomocą formy stało się popularne w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym, natomiast nie znaleziono żadnych dowodów na to, żefunkcjonowało wcześniej, w Okresie Preklasycznym.
8.2.3.1. Figurki pełne i puste
Podczas analizy korpusu figurek z Nakum starałam się określić technologię produkcji każdego skatalogowanego zabytku, rozpatrując wszystkie sposoby nadawania kształtu przedmiotom z gliny oraz cechy przedmiotu jaki w wynikutych zabiegów powstał. Starałam się określić czy zabytek kiedy był w całości należał do zabytków o pełnym czy pustym korpusie, czy ulepiony został całkowicie z użyciem rąk czy rzemieślnik posiłkował się formą lub formami przy nadawaniu kształtu. Obserwacje jakich można dokonać dla figurek z badań Projektu Archeologicznego Nakum prowadzą do wniosku, że o ile zabytki preklasyczne przyjmowały podobne kształty, przy użyciu zbliżonych sposobów modelowania, o tyle figurki późno i schyłkowoklasyczne przedstawiają znacznie bardziej skomplikowane relacje między formą, a sposobem jej nadawania.
Spośród 275 zabytków 159 określono jako posiadające pełen korpus i kończyny, natomiast 116 zabytków wykazuje cechy przedmiotu o pustym korpusie. Oczywiście w wielu wypadkach mówimy o bardzo małym fragmencie,często kończyny, który z powodzeniem mógł być po prostu pełną, doklejoną częścią do pustego korpusu. Nie sposób rozstrzygnąć takich wątpliwości, dlatego postanowiłam arbitralnie przyjąć określenie „pełna” jeżeli fragment nie nosi żadnych śladów po pustej przestrzeni korpusu, a „pusta” jeśli jest on zachowany, nawet w szczątkowej, ale pozwalającej się zidentyfikować formie. Można teżśmiało przyjąć założenie, w oparciu o studia porównawcze zabytków z tego okresu, że znaczna większość zabytków późno i schyłkowoklasycznych była pusta w środku.
8.2.3.2. Figurki modelowane w ręce i z formy
Analiza sposobu modelowania figurek również dostarcza nam danych zniekształconych przez fragmentaryczność ich zachowania. Jak już wspominałam, figurki wyciskane w formie nigdy nie były tak modelowane w całości, a jedynie ich front lub ważne elementy dekoracyjne, a plecy stopy czy nakrycia głowy modelowano w ręce i następnie łączono te elementy. Stąd biorą się zaburzenia dotyczące metody użytej przy kształtowaniu przedmiotu. Jako zabytek „z formy” określam tylko te figurki, które wykazują cechy wyciskania w formie, a pozostałe jako „modelowane w ręce”, ewentualnie „mieszane” jeżeli zachowany fragment zawiera części figurki, którym nadano kształt obydwoma opisanymi metodami. Figurek modelowanych w ręce znajduje się w kolekcji Projektu Archeologicznego Nakum 228, podczas gdy jedynie 48 określono jako wyciskane w formie, a 4 jakonoszące ślady obydwu technik. Jednak podobnie jak w przypadku zabytków pustych/pełnych należy zaznaczyć, że przedstawione tu proporcje są zaburzone i najprawdopodobniej znaczna ilość (o ile nie większość) zabytków późno i schyłkowoklasycznych w rzeczywistości przynajmniej częściowo była modelowana przy użyciu formy ceramicznej.
Proporcje ilościowe zabytków pełnych i pustych w środku.
Proporcje figurek o zastosowanych różnych technikach lepienia.
Pełna/pusta Ilość
Pełna 159
Pusta 116
Tab. 8.6.
Technika Ilość
Modelowana w ręce 228
Z formy 43
Mieszana 4
Tab. 8.7.
8.2.4. Masa ceramiczna
Ostatnim, choć pod pewnymi względami najważniejszym aspektem technologii produkcji była analiza masy ceramicznej (nazywanej też pastą), użytejdo pozwalająca na dokładniejsze datowanie zabytku, a czasem też ustalenie pochodzenia.
Identyfikacja masy ceramicznej użytej przy produkcji danego zabytku odbywała się na podstawie oględzin zabytku gołym okiem oraz przy pomocy szkłapowiększającego w celu rozpoznania jej koloru, rodzaju domieszki schudzającej,wielkości cząstek domieszki, a także ilości domieszki. Przy identyfikacji koloru posługiwałam się skalą Munsella. Następnie obserwacje te były porównywane z opisem ustalonych dla ceramiki z Nakum mas ceramicznych (Hermes 2019) odpowiednich dla datowania danego fragmentu.
Nawet pobieżne obserwacje pozwoliły na wysnucie wniosku, że figurki były
lepione zazwyczaj z pasty ceramicznej przeznaczonej na naczynia malowane
angobą. Do produkcji naczyń polichromowanych, które charakteryzują się niezwykłą gładkością i twardością (wytrzymałością i odpornością np. na wilgoć),używano gliny o bardzo drobnych ziarnach, do której dodawano domieszkęschudzającą, najczęściej mineralną, o frakcji większej niż ziarna gliny, nadającą masie ceramicznej właściwą strukturę odporną na pękanie podczas wysychania.Te mineralne dodatki zazwyczaj były naturalnymi domieszkami gliny, czyli nieco większymi od ziaren gliny fragmentami skały macierzystej (z której powstała glina) oraz innymi wtrąceniami mineralnymi, które wmieszały się w glinę podczas procesw erozji. Glina przeznaczona do produkcji naczyń polichromowanych była specjalnie przygotowywana w długotrwałym procesie dołowania. Glinę miesza się z wodą w wyniku czego cięższe frakcje opadają na dno, a bliżej powierzchni gromadzą się te drobne, najlepsze do produkcji naczyń doskonałej jakości.Następnie do takiej drobniutkiej glinki dodawano domieszki mające poprawić plastyczność masy i zwiększyć jej trwałość po wypaleniu, w czasie procesu suszenia miały dawać większą kontrolę nad kurczeniem się materiału i ułatwiać rozprowadzanie ciepła w masie ceramicznej podczas wypału i studzenia (Reents-Budet 2000:247, Reents-Budet et al. 1994:210, Rice 1987). Najczęściej były to domieszki mineralne, takie jak pokruszone skały, kalcyt, piasek kwarcowy, pył wulkaniczny oraz zmielona ceramika, a dużo rzadziej pokruszone muszle. W zależności od pochodzenia gliny i jej składu pierwiastkowego, temperaturywypału i domieszki ceramika uzyskiwała różne kolory, choć dominują szaro-brązowo-ceglaste.
Część figurek, choć mocno zniszczona nosi ślady kolorowych angob, którymimalowane były ich detale. Zazwyczaj są to drobne ślady w zagłębieniach, niewielemówiące o całości zabytku. W kilku przypadkach mamy do czynienia z dobrejjakości gładzoną (polerowaną) angobą pokrywającą cały fragment,przypominającą kolorem i wykończeniem angoby nanoszone na powierzchnie naczyń. Angoby, których używano do malowania ceramiki i figurek to mieszaninabardzo drobnoziarnistej glinki z dość dużą ilością wody i dodatkiem pigmentu,który stanowiły najczęściej tlenki żelaza (czerwony i czarny), magnezu i kobaltu (różowy i brązowy), a także ochra dzięki której uzyskiwano kolor żółtyi pomarańczowy (Reents-Budet 2000:248). Wreszcie kilka fragmentów nosi śladykoloru niebieskiego przez uczonych nazywanego maya blue – jedynego w swoim rodzaju barwnika pochodzenia mineralno-organicznego, przygotowywanego z mieszaniny wyekstrahowanego indygo lub liści indygowca (Indigofera suffruticosa) i pałygorskitu (minerału z gromady krzemianów), choć proces mieszania i proporcje składników do dziś nie są całkowicie poznane.Najprawdopodobniej błękit majański nanoszono na ceramikę już po wypale, gdyż poddany działaniu wysokiej temperatury tracił swoje właściwości kolorystyczne (Sanchez del Rio et al. 2011).
Pasty ceramiczne określone w trakcie analizy zostały wprowadzone do ceramologii majańskiej przez różnych badaczy, w wyniku pracy rz opracowaniukolekcji ceramiki z różnych stanowisk na Nizinach Majów. W p
rzy
padku każdejz past wspominanych w niniejszym opracowaniu, podano gdzie i kiedy po razpierwszy zostały opisane i opublikowane.
Zastosowana przeze mnie identyfikacja past ceramicznych wynika z powszechnie w archeologii ziem Majów używanego systemu Type-Variety (Typ-Odmiana) służącego do klasyfikacji wyrobów ceramicznych w poszczególnych okresach rozwoju kultury. System ten powstały w wyniku prac takich naukowców jak Gifford (1960), Smith, Willey i Gifford (1960), a także Sabloff i Smith (1960) w początkach drugiej połowy XX w., zaadaptowany szybko dla analizy ceramiki różnych stanowisk na Nizinach Majów m.in. Uaxactun (Smith i Gifford 1966) czy Altar de Sacrificios (Adams 1971), a także dużo nowszych szerokich opracowań materiału ceramicznego (Laporte 2007). Podział ceramiki na klasy, grupy, typy i warianty dokonywany jest na podstawie rozróżnienia past ceramicznych oraz wykończenia powierzchni naczynia, takiego jak gładzenie lub chropowacenie powierzchni, polewanie angobą, polerowanie, polichromowanie, żłobienie,doklejanie ornamentów plastycznych etc. System opierający się na analizie cech wizualnych ceramiki, choć krytykowany (Rice 2013, Smith 1979), dość dobrze sprawdza się przy analizie szerokiego wachlarza rodzajów naczyń ceramicznychpozwalając na uszczegółowione datowanie i określenie rejonu pochodzenia. W przypadku figurek ceramicznych nie może mieć zastosowania w oryginalnejformie. Patricia Horcajada Campos (2015) w swojej dysertacji zaproponowała zmodyfikowaną wersję systemu, dostosowaną do specyfiki badanego materiału.
W mojej analizie posługuję się podobnymi kryteriami przyporządkowania do klasy i grupy ceramicznej w ramach wydzielonych dla Nakum kompleksów ceramicznych (Hermes 2019), przy niemożności zastosowania dalszych, bardziejszczegółowych podziałów na typy i odmiany, bazujących na formie i dekoracji naczyń. Ponieważ figurki były inaczej wykańczane niż naczynia, bardzo często nie nakładano na ich powierzchnię angoby tylko albo zostawały surowe albo jedynie miejscami nakładano już po wypale barwnik niebieski, nie można zastosować wykończenia powierzchni zabytku przy określaniu jego chronologii. Ponadto w przypadku figurek brakuje kluczowych dla oznaczaniu typów i odmian elementów takich jak dekoracja i forma naczynia. Dlatego najczęściej było możliwe określenie jedynie grupy ceramicznej, a w niektórych przypadkach udałosię zidentyfikować tylko ogólną przynależność do klasy. Niektóre grupy ceramiczne były obecne w użyciu przez cały okres chronologiczny, z którym są związane (np. późno-schyłkowoklasyczna grupa Tinaja) co w typologii ceramiki Nakum oznacza więcej niż jeden kompleks ceramiczny.
W przypadku części figurek nie udało się określić jakiej masy użyto do ich ulepienia. Wtedy jest ona określana jako „nieznana”, a jej charakter lub podobieństwo do znanych past opisane w dodatkowych uwagach. Datowanie takich zabytków opiera się tylko na datowaniu warstwy z której pochodzą, ewentualnie charakterystycznej jedynie dla jednego okresu formy figurki. Poniżej
entyfikowanychw Nakum, z jako użyte ukcjiigurek o pro ceramicznyc8 .
8.2.5. Masy Ceramiczne wydzielone dla kompleksów ceramicznych
w Nakum, użyte do wytwarzania figurek.
8.2.5.1. Kompleks Chämach – Środkowy Okres Preklasyczny 900/800 – 700/600 B.C.
Klasa Grupa
La Lila Bruñida Calam
Uaxactun sin engobe Achiotes
La Lila Bruñida: Calam (Culbert 1979)
Pasta: Tekstura średniouziarniona; domieszka – duża ilość popiołu wulkanicznego, kwarc, wapień, drobne cząstki miki; kolor od jasnokawowego (10YR6/3) przez jasnokawowo-żółtawy (10YR6/4) po bardzo jasnokawowy (10YR 7/3, 7/4, 8/3, 8/4)
Uaxactun sin engobe: Achiotes (Cullbert 1979)
Pasta czerwona B: średniouziarniona; domieszka – duża ilość ziaren kwarcu średniej wielkości, niekiedy cząsteczki miki; kolor od kawowo-czerwonawego (2.5YR5/4) przez czerwone (2.5YR/5/6) kawowo-jasnoczerwone (2.5YR6/4) jasnoczerwone (2.5YR6/6) i jasnokawowo-czerwonawy (5YR6/4)
8.2.5.2. Kompleks ‘Ayim – Środkowy Okres Preklasyczny 600 – 300 B.C.
Klasa Grupa
Flores Cerosa Juventud Boolay
8
Bernard Hermes w swojej pracy, zgodnie z nomenklaturą hiszpańskojęzyczną posługuje sięokreśleniem „pasta ceramiczna” stąd cytując jego określenia również będę je stosowała.
Pital
Flores Cerosa: Juventud (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A: średniouziarniona; domieszka – od średniej do dużej ilości dodrobnych i średnich ziaren kwarcu, popularna mielona ceramika, niekiedy drobne węgielki; kolor od kawowego (7.5YR5/2, 10YR5/3), przez szaro-różowawy (7.5YR6/2), jasnokawowy (7.5YR6/4, 10YR6/3), kawowo-żółtawy (10YR6/4)u bardzo jasnokawowy (10YR7/3, 7/4).
Pasta B: drobnoziarnista; domieszka – mała ilość drobnych i średnich ziaren kwarcu; w wielu wypadkach spotyka się ziarna miki oraz węgla; kolor od szarego (10YR5/1) przez kawowo-żółtawy (10YR6/4), jasnoszary (10YR7/2) po bardzo jasnokawowy (10YR7/3, 7/4).
Pasta C: drobnoziarnista; domieszka – niewielka ilość drobnych i bardzo drobnych ziaren kwarcu, rzadko drobiny węgla; kolor od czerwono-żółtego (5YR5/6), przez żółto-czerwony (5YR6/8, 7.5YR6/8) po kawowy (2.5YR5/4).
Flores Cerosa: Boolay (T.P.Culbert 1979)
Pasta A: średniouziarniona; domieszka – duża ilość ziaren kwarcu średniej wielkości, okazjonalnie mielona ceramika, mika i drobne węgielki; kolor od jasnokawowego (7.5YR6/4, 6/3) przez kawowo-szary (10YR5/2), szary (10YR6/1), kawowo-żółtawy (10YR5/6) i bardzo jasny kawowy (10YR7/3).
Pasta B: drobnoziarnista; domieszka – niewielka ilość drobnych ziarenkwarcu lub duża jeśli ziarna są bardzo drobne; kolor od czerowno-żółtawego (5YR4/6) przez kawowy (7.5YR4/4), ciemnoszary (10YR4/1, 5/1), jasnokawowy (10YR4/3), kawowo-czerwonawy (10YR5/6), jasny kawowo-żółtawy (10YR6/4)i bardzo jasny kawowy (10YR7/3, 7/4).
Flores Cerosa: Pital (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A: średniouziarniona; domieszka – duża ilość ziaren kwarcu i mielonej ceramiki wszystkich wielkości, niekiedy drobne węgielki; kolor od jasnego kawowo-czerwonawego (2.5YR6/3) przez kawowo-szarawy (10YR5/2), kawowo-czerownawy (10YR5/4), jasnokawowy (10YR6/3, 7/3) po jasnoczerwony (10YR6/6, 7/6).
Pasta B: drobnoziarnista; domieszka – duża ilość drobnych i bardzo drobnych ziaren kwarcu; kolor od czerwonego (5YR5/8), przez ciemnoszary (10YR3/1) po szaro-kawowy (10YR6/2).
Pasta C: drobnoziarnista; domieszka – średnia ilość ziaren kwarcu ziaren średniej wielkości; kolor bardzo jasny kawowy (10YR7/4).
8.2.5.2. Kompleks Tzutz – Późny Okres Preklasyczny
300 – 100/50 B.C.
Klasa Grupa
Paso Caballos Cerosa Polvero
Sierra
Uaxactun sin engobe Paila
Paso Caballos Cerosa: Polvero (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A: średniouziarniona; domieszka – średnia i duża ilość ziaren kwarcu każdej wielkości, trochę mielonej ceramiki; kolor od szarego (10YR5/1), przez kawowo-żółtawy (10YR6/4) po żółto-kawowy (10YR6/6).
Pasta B: drobnoziarnista; domieszka – niewielka ilość ziaren kwarcu, wapienia, mielonej ceramiki lub miki; kolor od bardzo ciemnego szarego (10YR3/1), przez szary (10YR5/1), kawowo-szary (10YR5/2) po jasny kawowy (10YR6/3).
Paso Caballos Cerosa: Sierra (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A: średniouziarniona; domieszka – duża i średnia ilość ziaren kwarcu, wapienia, mielonej ceramiki i drobin zwęglonych wszystkich wielkości; kolor od kawowo-czerwonawego (5YR5/4), jasny kawowo-czerwonawy (5YR6/4), przez czerwono-żółtawy (5YR6/8, 7.5YR6/8, 7/8), żółto-kawowy (10YR6/8) po bardzo jasny kawowy (10YR7/4). Często rdzeń fragmentu jest ciemniejszy.
Pasta B: drobnoziarnista; domieszka – mała ilość drobnych ziaren kwarcu i cząstek zwęglonych, czasem duża ilość drobnych ziaren domieszki; kolor od jasnego kawowego (7.5YR6/4), przez ciemnoszary (10YR4/1), jasnokawowy
Uaxactun sin engobe: Paila (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta: od średniouziarnionej do gruboziarnistej; domieszka – ziarna kalcytu, kwarcu oraz czerwone i zwęglone cząsteczki, występujące w dużych ilościach;kolor od szarego (7.5YRN4/) przez ciemnoszary (7.5YRN5/), ciemnokawowy (7.5YR5/4), jasnokawowy (7.5YR6/4), kawowo-szary (10YR5/2), cimny kawowy(10YR4/3) po kawowy (10YR5/3). Prawie nie występuje ciemny rdzeń.
8.2.5.4. Kompleks Ajkok – koniec Późnego Okresu Preklasycznego i początek Wczesnego Okresu Klasycznego 100/50 B.C. – 250/300 A.D.
Klasa Grupa
Peten Lustrosa Balanza
Peten Lustrosa: Balanza (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A: śreniouziarniona; domieszka – duża ilość ziaren kwarcu o średniej wielkości, niekiedy dużej, występują też ziarna w kolorze czerwonym; kolor od jasnego kawowo-czerwonawego (5YR6/3) po żółto-czerwonawy (7.5YR6/6).
Pasta B: drobnoziarnista; domieszka – bardzo mała ilość dużych ziaren kwarcu, niekiedy średnich lub małych; kolor szary (10YR5/1).
Pasta C: średniouziarniona; domieszka – duża ilość ziaren kwarcu średniej wielkości, okazjonalnie ziarna w kolorze czerwonym; kolor od czerwonożółtawego (5YR5/6, 5/8) po bardzo jasny kawowy (10YR7/3).
8.2.5.5. Kompleks Waj – początek Późnego Okresu Klasycznego 600 – 700 A.D.
Klasa Grupa
Peten Lustrosa Tinaja
Peten Lustrosa: Tinaja (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A: śreniouziarniona; domieszka – niewielka ilość ziaren kwarcu najczęściej małych, ale zdarzają się też średnie i duże, tak jak i czerwone; kolor od szarego (10YR5/1), przez jasny kawowo-żółtawy (10YR6/4), bardzo jasny kawowy (10YR7/3, 7/4) po żółty (10YR7/6).
8.2.5.6. Kompleks Sakan – Późny Okres Klasyczny 700 – 800 A.D.
Klasa Grupa
Peten Lustrosa Tinaja
Botifela
Uaxactun sin engobe Cambio
Peten Lustrosa: Tinaja (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A: drobnoziarnista; domieszka – niewielka ilość ziaren kwarcu rożnejwielkości (1-3%), a także możliwe cząsteczki pyłu wulkanicznego; kolor od żółtoczerwonawego (10YR6/6, 6/8, 7.5YR6/6 ) przez bardzo jasny kawowy (10YR7/3,7/4, 8/3, 8/4) po żółty (10YR7/6).
Pasta B: drobnoziarnista; domieszka – mała ilość dużych i średnich białychziaren, spotykane są też cząsteczki pyłu wulkanicznego; kolor od kawowego(7.5YR5/4) przez ciemnokawowy (7.5YR5/6, 6/8) po jasnokawowy (7.5YR6/4). Ceramika wykonana z tej past jest lepiej wypalona i twardsza. Możliwe, że jest to ta sama past co Pasta A, tylko o nieco innym ubarwieniu.
Pasta C: średniouziarniona; domieszka – średniezidentyfikowanego minerału wszystkich we wszystkich wielkościachnia ilość, ziaren
niekiedy występuje dodatek miki; kolor od jasno kawowo-czerwonawego (2.5YR6/4, 7.4) różowego (5YR7/3,7/4) po jasnokawowy (7/5YR6/4).
Pasta D: drobnoziarnista; domieszka – duża ilość drobnych ziaren białego niezidentyfikowanego minerału; kolor ciemnoszary (10YR4/1).
Peten Lustrosa: Botifela (R Smith i J. Gifford 1966).
Pasta A: drobnoziarnista; domieszka – brak, występują drobinki miki; kolor od jasnokawowego (7.5YR6/4) przez jasny kawowo-żółtawy (10YR6/4), żółtokawowy (10YR6/6) po bardzo jasny kawowy (10YR7/3, 7/4, 8/3, 8/4).
Pasta B: drobnoziarnista; domieszka – niewielka ilość bardzo drobnych ziaren, niekiedy wręcz pojedyncze ziarna białego minerału, być może kwarcu;kolor od czerwono-żółtego (5YR5/6) po żółto-czerwonawy (5YR6/8).
Pasta C: generalnie drobnoziarnista; domieszka – niewielka ilość drobnych ziaren kwarcu lub średnia ilość średniej wielkości ziaren tego samego minerału; kolor od różowego (5YR7/4, 7.5YR8/4) przez kawowo-żółtawy (10YR5/4) po jasnokawowy (10YR7/3, 7/4).
Uaxactun sin engobe: Cambio (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A: gruboziarnista; domieszka – średnia ilość średnich i dużych ziaren kwarcu; kolor od kawowo-czerwonawego (5YR5/4), przez żółto-czerwonawy (5YR6/8), jasnego kawowy (7.5YR6/4), ciemnoszary (10YR4/1), szary (10YR6/1), ciemny szaro-kawowy (10YR6/2) po bardzo jasnokawowy (10YR7/3).
Pasta B: średniouziarniona; domieszka – średnia ilość ziaren kwarcu w każdej wielkości; kolor bardzo jasny kawowy (10YR7/3, 7/4).
8.2.5.7. Kompleks Chumuk – Schyłkowy Okres Klasyczny
800 – 900/950 A.D.
Klasa Grupa
Peten Lustrosa Tinaja
Botifela
Uaxactun sin engobe Cambio
Peten Lustrosa: Tinaja (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasty A, B, C i D są identyczne jak w kompleksie Sakan.
Pasta E: średniouziarniona; domieszka – duża ilość średnich i drobnych
ziaren kwarcu; kolor jasny kawowo-różowawy (5YR6/4).
Peten Lustrosa: Botifela (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A i B: identyczne jak w kompleksie Sakan, jedyna różnica to obecność w bardzo niewielu przypadkach średniej wielkości ziaren kwarcu oraz cząsteczek zwęglonych.
Pasta C: średniouziarniona; domieszka – średnia ilość średniej wielkości
ziaren kwarcu; kolor od szarego (7.5YR5/1) po jasnokawowy (7.5YR6/4).
Uaxactun sin engobe: Cambio (R. Smith i J. Gifford 1966)
Pasta A i B: identyczne jak w kompleksie Sakan. W kompleksie Chumuk
drobne różnice w kolorze pasty.
8.2.6. Analiza figurek ceramicznych pod kątem zastosowania znanych mas ceramicznych.
Jak już wspominałam, podczas analizy figurek z Nakum w większości rz padków możliwe było zidentyfikowanie pasty ceramicznej, a na tej podstawie rzy
należność zabytku do klasy i grupy ceramicznej, czego wyniki przedstawięp
oniżej.
Wśród 275 zabytków należących do kolekcji figurek ceramicznych zidentyfikowano 12 różnych past ceramicznych, tożsamych z tymi używanymi do produkcji naczyń ceramicznych. W zdecydowanej większości były to pasty dobrejjakości, drobnoziarniste, przeznaczone do produkcji naczyń malowanych angobami; past identyfikowanych z ceramiką niemalowaną/niepokrywaną angobą, a kojarzonych raczej z naczyniami o przeznaczeniu kuchennym jestbardzo mały odsetek.
Niektóre (takie jak np. preklasyczna pasta Juventud czy używana w Schyłkowym i Późnym Okresie Klasycznym Botifela) występują licznie, reprezentowane przez znaczną ilość zabytków, ale pojawiają się też inne, znaczniemniej popularne, wyróżnione na bazie pojedynczych przykładów.
Pasta Calam jakkolwiek dość popularna przy wytwórczości ceramiki w Nakum, pojawia się tylko w jednym przypadku. Pasty Achiote w różnychodmianach użyto w przypadku czterech zabytków, podczas gdy pastę Juventud w aż 69 przypadkach. Podobną do Juventud, choć bardziej brązową pastę Boolayzastosowano 11 razy, a pastę Pital 25. Ostatnie trzy wymienione przeze mnie pasty mają zbliżoną strukturę i domieszkę schudzającą, różnią się jednak dość wyraźnie kolorem gliny. Późniejsze pasty Polvero, Sierra i Paila zastosowano odpowiednio 2, 7 i 2 razy, a znana z przełomu Okresu Preklasycznego i Klasycznego Balanza zidentyfikowałam tylko raz, co w zupełności odpowiada przytaczanemu już przeze mnie regresowi w produkcji i używaniu figurek ceramicznych w tym właśnie czasie. Wśród późno i schyłkowoklasycznych figurek26 można przypisać do grupy Tinaja w odmianach a i b, aż 76 powstało z pasty Botifela w odmianach a i b, a jedynie 4 bardzo silnie przypominają ceramikę robioną z pasty Cambio. W przypadku 47 zabytków nie udało się określić z jakiejasty korzystał ceramik przy modelowaniu, choć zaobserwowano pewnep
odobieństwa do past znanych z Nakum. Wszystkie te nieokreślone fragmentyulepiono z pasty dobrej jakości, drobnoziarnistej i dobrze przygotowanej, bardzo podobnej do znanych past przeznaczonych dla wytwórstwa ceramiki malowanej.
Pasta Chronologia ilość
Calam Środkowy Okres Preklasyczny 1
Achiote Środkowy Okres Preklasyczny 4
Juventud Środkowy Okres Preklasyczny 69
Boolay Środkowy Okres Preklasyczny 11
Pital Śrdokowy Okres Preklasyczny 25
Polvero Późny Okres Preklasyczny 2
Sierra Późny Okres Preklasyczny 7
Paila Późny Okres Preklasyczny 2
Balanza Okres Protoklasyczny 1
Tinaja Późny Okres Klasyczny 26
Botifela Późny Okres Klasyczny 76
Cambio Późny Okres Klasyczny 4
nieznana drobnoziarnista 47
Tab. 8.8. Pasty ceramiczne zastosowane przy produkcji figurek z Nakum.
8.2.7. Obecność angob i kolorowych farb
Niektóre figurki noszą ślady kolorowej angoby, którą były pomalowane.Najczęściej w zagłębieniach powierzchni, przy drobnych ornamentach lub przypół-wypukłych częściach stroju lub ciała kryją się drobne resztki delikatnychdrobnoziarnistych angob, które kiedyś pokrywał całość lub niektóre tylko partie figurki (ryc. 8.4.). Za pomocą kolorowych glinek malowano detale stroju lub części
twarzy, podkreślano biżuterię lub ozdoby z piór. Podobnie jak w przypadku naczyń tak i figurki pokryte slipem różniły się nieco wykończeniem powierzchni na przestrzeni dziejów. Na przykładzie figurek z Nakum można łatwo zauważyć,że zabytki preklasyczne były raczej w całości pokrywane stosunkowo grubą warstwą angoby w jednolitym kolorze, polerowanej przed wypałem, dlategonawet dziś, fragmenty te wykazują gładką o tzw. woskowym połysku, typową dla preklasycznej ceramiki powierzchnię. Figurki późno i schyłkowoklasyczne z reguły nie były okrywane angobami,a na ich powierzchni można natrafić raczejna pozostałości p
o częściowym malowaniu korpusu figurki po wypale. W tym czasie popularne było używanie niebieskiego barwnika w zdobieniu figurek.
Wiele szeroko znanych przykładów, np. z wyspy Jaina lub innych rejonów tofigurki wykonane z jasnej, surowej ceramiki (dziś nazwalibyśmy je wypalonymi na biskwit), które w niektórych strefach są ozdobione w łączniecharakterystyczną niebieską farbą. Część zabytków poźno i schy
łkowoklasycznych pomalowana jest wieloma różnymi kolorami, którymi wydobyto najdrobniejsze detale i ornamenty. Najlepszym chyba przykładem takiegotraktowania powierzchni są figurki z grobu 39 z El Peru-Waka (Acuña 2010, Halperin 2007:123), w całości pokryte farbami, dzięki którym uzyskano detale takie jak wzór na szatach, kolor ciała czy tatuaże na ramionach tancerek. Ponieważbłękit majański jest po części organicznym barwnikiem, zawierającym indygo,
ybędąc spieczonym razem z przedmiotem tak jak farby z angoby, nakładane przed wypaleniem i często polerowane, błękit był dużo mniej odporny na ścieranie i wszelkie inne uszkodzenia, choć jednocześnie jego odcień nie blaknął ani nie zmieniał się przez stulecia (Arnold 2005:51, Arnold et al. 2008:151-152). W Katalogu figurek Projektu Archeologicznego Nakum, 9 zabytków nosi wyraźneślady błękitnej farby, a 4 innych barw, między innymi czarnej, którymi pomalowana była powierzchnia przedmiotu (ryc. 8.5).
8.2.8. Forma – Figurki i instrumenty muzyczne
Zabytki skatalogowane jako fragmenty figurek ceramicznych poddane zostały szczegółowym analizom, badającym przeróżne ich aspekty. Jednym z nich była próba zidentyfikowania i zinterpretowania czy dana figurka nie mogła pełnić funkcji narzędzia dźwiękowego. Jak wiadomo z prac wielu uczonych badających kulturę Majów wśród figurek ceramicznych, zwłaszcza datowanych na późniejszeprzedziały czasowe, szczególnie Późny Okres Klasyczny znajduje się wiele instrumentów muzycznych. Modelowane techniką mieszaną, kiedy część korpusu
– zazwyczaj plecy – była formowana i lepiona w ręce, a przód, głowa czy niekiedy drobniejsze elementy były wyciskane w formie i doklejane do całości (ryc. 8.7), przyjmowały przeróżne kształty, od skomplikowanych scen figuralnych, poprzez pojedyncze postaci dostojników, graczy w piłkę, kobiet z dzieckiem na rękach (ryc. 8.6) czy koszem owoców na ramieniu przez formy zwierzęce do zupełnie prostych gwizdków w formie ptaszków o symbolicznie zaznaczonych cechach. Najczęściej spotykane są instrumenty dęte klasyfikowane przez archeologów jako gwizdki, okaryny lub flety kuliste, niejednokrotnie też spotyka się ceramiczne grzechotki uformowane na kształt figurki wyobrażające postać ludzką lubzwierzęcą, w której pustym wnętrzu umieszczono małe ceramiczne kuleczki, a także zabytki będące połączeniem obydwu typów. W materiale archeologicznym spotyka się najczęściej zabytki uszkodzone, zachowane fragmentarycznie, co nie pozwala nigdy na stuprocentową identyfikację. Można jedynie wnioskować napodstawie zachowanych cech diagnostycznych dla instrumentu – takich jak ustnik (ryc. 8.8.), otwory boczne (palcowe) czy zachowane kulki wewnątrz.
W przypadku gdy do rąk archeologa trafia jedynie fragment przedmiotu bywa, że określenie typu instrumentu, zwłaszcza dętego staje się niemożliwe. Nie da się określić czy zachowany fragment był częścią gwizdka czy bardziejskomplikowanej okaryny jeżeli posiada jedynie ustnik, część otworu zadęciowego czy okrągłą dziurkę, która mogła być otworem palcowym ale z powodzeniem mogła też służyć zupełnie innym celom.
Ryc. 8.6. Przykład gwizdka/okaryny którego front odciśnięto w formie nadając instrumentowi typową formę przedstawiającą kobietę z dzieckiem na ręku,zabytek YXFC-066 pochodzący z Yaxha, fot. autorka
Należy mieć na uwadze, że figurki schyłkowoklasyczne zazwyczaj były puste w środku – przy konstrukcji takiego przedmiotu wytwórca zazwyczaj wykonuje mały otwór przez który może uciekać powietrze z kurczącej się podczas schnięcia komory (o czym pisałam wcześniej w tym rozdziale). W innym razie mogłoby dojść do pęknięcia przedmiotu. Podobnie ma się rzecz w przypadku ceramicznych grzechotek – wystarczy, że instrument został rozbity i już drobne kulki znajdujące się w środku nie mogą dłużej być jednoznaczną wskazówką dla badacza. Zapewne dlatego tak niewiele majańskich instrumentów jest określanych jako grzechotki – jedynie egzemplarze ocalałe w całości.
Szczegółowe informacje instrumentologiczne dotyczące szczególnie gwizdków, ich klasyfikacji oraz budowy zawarłam w rozdziale 6, tutaj postaram się skupić jedynie na instrumentach z Nakum w odniesieniu niekiedy, do znanych przykładów lepiej zachowanych zabytków.
,
W Nakum niemal wszystkie figurki określone jako instrumenty przypisane są do kategorii „instrument” ponieważ ze względu na fragmentaryczność zachowania niemożliwe jest określenie czy np. zachowany ustnik był częścią gwizdka czy okaryny. Jedynie w kilku przypadkach można było dokonać dokładniejszej identyfikacji (PANIG/182, PANFIG/20, PANFIG/252, PANFIG/230). Zdecydowana większość instrumentów została tak określona na podstawie jednej diagnostycznej cechy czyli obecności ustnika (często jest to sam ustnik bez korpusu figurki), otworu bocznego (palcowego) lub otworu będącego częścią konstrukcji z ustnikiem, na którego krawędź kierowane jest powietrze. Żadna figurka nie została określona jako grzechotka.
Dla analizy figurek z Nakum założyłam, że jako „instrument” będę określać tylko te zabytki, które posiadają jednoznaczną, diagnostyczną cechę taką jakobecność ustnika, otworu zadęciowego, otworu bocznego, kulki ceramiczne w korpusie lub kilka tych cech jednocześnie. W niektórych przypadkach gdy nie mogłam z całą pewnością stwierdzić czy mam do czynienia z cechą diagnostyczną zabytek określałam jako „figurka/instrument” lub podobnie.
Podczas analizy korpusu zabytków należących do kategorii drobnej plastyki figuralnej 41 przykładów zostało określonych jako instrumenty bez wątpliwości.
Część Stanowiska Figurki Gwizdki/okaryny Niezidentyfikowane
Sektor Północny 158 27 8
Sektor Południowy 52 11 7
Peryferia stanowiska 6 3 3
RAZEM 216 41 18
Tab. 8.9. Stosunek ilościowy figurek iprzebadanych częściach stanowiska. instrumentów muzycznych w trzech
Wśród nich 22 zabytki posiadają zachowany w całości, fragmentarycznie lub więcej niż jeden otwór boczny (palcowy), zazwyczaj umieszczany na korpusie instrumentu, który służył do zmiany wysokości wydobywanego dźwięku poprzez
zakrywanie go palcem lub odkrywanie podczas gry.
16 spośród figurek posiadało ustnik lub też ustnik był jfragmentem instrumentu. Wszystkie zachowane ustni ki edynym zachowanym dość podobny
mająkształt, w przybliżeniu stożkowaty, z płaskim kanałem biegnącym przez całą długość stożka od owalnego, spłaszczonego otworu na końcu do prostopadle umieszczonego większego otworu zadęciowego, na którego krawędź padał strumień powietrza wdmuchiwany przez ustnik. Zazwyczaj ustniki takie były modelowane z tyłu figurki, tworząc rodzaj trzeciej podpórki tak że przedmiotmógł samodzielnie stać na płaskiej powierzchni, a w przypadku instrumentu mającego kształt ptaka był to ogon.
Jeden instrument, z którego (choć zachowany jest częściowo) można ciągle wydobyć dźwięk, najprawdopodobniej nie posiadał ustnika tylko sam otwór zadęciowy na czubku głowy zwierzęcia przypominającego pekari (PANFIG/20). Prawdopodobnie był to instrument zbudowany z trzech połączonych ze sobą na kształt litery L kulistych komór, do których dolepione były charakterystyczne części ciała zwierzęcia. Inny fragment (PANFIG/4) to być może fragment korpusu takiego instrumentu, jego środkowej komory (ryc. 8.9).
Ryc. 8.9. Przykład okaryny zbudowanej z trzech kulistych, połączonych komór rezonujących, z uformowaną prostą wargą zadęciową na czubku głowy; zabytek w kolekcji prywatnej oraz głowa pekari z Nakum (PANFIG/20) z otworem zadęciowym na głowie; fot. autorka
Wśród gwizdków/okaryn z Nakum znajduje się też jeden (PANFIG/12)interesujący przykład uformowania ustnika z kanałem nie w formie doklejonegopodłużnego „ogona” z tyłu figurki tylko poprzez wcięcie płaskiego otworu w głąb korpusu (ryc. 8.10). Figurka ta jest zabytkiem całkowicie modelowanym w ręce, której nadano formę mężczyzny w fartuszku siedzącego ze skrzyżowanymi nogami. Ustnik znajduje się na spodzie figurki, w miejscu pośladków, a częściowo tylko zachowany otwór zadęciowy na plecach, w okolicach pasa wyobrażonej postaci. Zabytek ten jest też dobrym przykładem do obserwacji metody wykonywania otworów poprzez wpychanie ostrego narzędzia do wnętrza figurki,co zostawia ślad w postaci fragmentu gliny przyklejonego do krawędzi.
Spośród cech instrumentu wymienionych przeze mnie jako diagnostyczne jedynie gliniane kuleczki wewnątrz korpusu grzechotki nie zachowały się. Bardzo możliwe, że któraś z figurek o pustym wnętrzu była grzechotką, ale ponieważ nie znaleziono żadnej na tyle kompletnej, że grzechoczące kulki zachowałyby się w środku nie można uznać obecności tego typu instrumentu w korpusie zabytków z Nakum. W materiale ceramicznym przetrwało kilka nóżek naczyń, które w pustym wnętrzu miały ceramiczne kulki, grzechoczące przy poruszaniu naczynia, jednaktrafiły one do klasyfikacji naczyń ceramicznych i nie będą tu omawiane.
Ryc. 8.10. Figurka (PANFIG/12) o ustniku uformowanym w korpusie bez doklejonego "ogona”, otwór zadęciowy w pasie postaci, fot. autorka.
Wśród 41 zabytków jednoznacznie określonych jako pozostałość instrumentu muzycznego niemal połowę – 18 sztuk – stanowią zabytki
o niemożliwej do określenia formie. Stanowią je głównie same ustniki oderwane od korpusów lub małe fragmenty tych ostatnich z otworem palcowym ale już bez cech antropo lub zoomorficznych. Figurki-instrumenty wyobrażające ludzistanowią jedną czwartą – 11 sztuk, a figurki zwierzęce niemal tyle samo – 10 sztuk.
W ikonografii figurek zwierzęcych dominują przedstawienia ptaków (6 sztuk), pozostałe to małpa (2), pekari (1) i jeleń (1), natomiast wśród figurek antropomorficznych pięć zidentyfikowano jako męskie. Jedna z nich wyobraża postać grubego mężczyzny z naszyjnikiem, bransoletami na nadgarstkach i zdobionym fartuszkiem, jedna to głowa karła o okrągłych wypukłych policzkachi skośnych oczach której nakrycie głowy jest jednocześnie ustnikiem gwizdka, a pozostałe ukazują postacie męskie w przepasce biodrowej w różnych pozach, jeden z nich dodatkowo nosi prawdopodobnie pas gracza w piłkę. Postać kobiecą zidentyfikowano w jednym fragmencie głowy z pięknie uformowanymi detalami,natomiast pozostałe instrumenty są zachowane w zbyt małych lub niecharakterystycznych częściach żeby można było określić płeć wyobrażonej osoby.
Jak wynika również z ogólnych obserwacji figurek na wielu innychstanowiskach, małe ceramiczne aerofony były bardziej popularne w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym niż we wcześniejszych epokach. Spośród 149 zabytków datowanych na Okres Preklasyczny, 19 to instrumenty, 20 instrumentów znajduje się w grupie zabytków schyłkowo i późno klasycznych liczących 107 sztuk, pozostałych nie udało się wydatować.
jące na Tab. 8.10. Cechy diagnostyczne instrumentu muzycznego pozwalaidentyfikację zabytku.
Diagnostyczna część instrumentu Ilość
ustnik 16
otwór zadęciowy 1
otwór boczny 22
ustnik i otwór boczny jednocześnie 2
gliniane kulki wewnątrz 0
8.2.9. Ikonografia
Ostatnim ważnym etapem analizy zabytków takich jak figurki ceramiczne jest przestudiowanie ich ikonografii. Choć dane, jakich takie studia dostarczają są mniej ściśle naukowe czy konkretne bo jednak dużo zależy od osobistejinterpretacji uczonego, niemniej wnoszą wiele do ogólnego poznania społeczeństwa, w którym je produkowano i użytkowano. W odróżnieniu dowcześniej omawianych kategorii analizy, studia ikonograficzne ukazują nam subtelniejsze aspekty drobnej plastyki figuralnej. Figurki ukazujące postaci ludzkie podczas różnych zajęć, noszące nieznane z innych przykładów sztukistroje, ozdoby czy nakrycia głowy, niekiedy wręcz całe scenki dają wgląd w tę sferę życia Majów, która nie została zarejestrowana w sztuce oficjalnej ani opisana na żadnym z rzeźbionych czy malowanych monumentów. Figurki zwierząt są odzwierciedleniem stosunku jaki mieli do nich Majowie – które były żywicielami, dostarczycielami piór, skór i kości, a które ceniono jako stworzenia łączące świat ludzi ze światem nadprzyrodzonym. Nieskończona różnorodność wyobrażeń pozwala nam na maleńki rzut oka na różnorodność życia ludzi w tej części świata.
Podczas analizy ikonograficznej, w pierwszej kolejności dokonałam podziałów pod kątem ukazanego motywu, na” antropomorficzne”, „zoomorficzne”, „nadprzyrodzone/bóstwa” (istoty o cechach niejednoznacznie ludzkich bądź zwierzęcych) i „niezidentyfikowane”. Część zachowanych fragmentów figurek to element stroju czy nakrycia głowy, będący w istocie wyobrażeniem przedmiotu nieożywionego, jednak w mojej analizie określam jejako antropomorficzne, ponieważ stanowiły kiedyś część całości ukazującej postać człowieka, a wprowadzenie osobnej kategorii „nieożywione” mogłoby zachwiać obserwacjami dotyczącymi udziału ilościowego różnych kategorii ikonograficznych. Opisany tak został tylko jeden zabytek (PANFIG/182), który defacto nie jest figurką lecz gwizdkiem o formie nieprzypominającej żadnej istoty żywej ani innego przedmiotu nieożywionego. Jest o instrument uformowany w kształt litery T, o poprzecznym cylindrycznym korpusie i krótkim ustniku w formie rurki, który prawdopodobnie na końcach korpusu miał szpiczaste „rogi”,dziś niezachowane.
W tym miejscu należy powiedzieć o możliwych nieścisłościach i zafałszowaniach identyfikacji ikonograficznej figurek. Jak już wiele razy zostało wspomniane, figurki z Nakum zachowane są w bardzo fragmentarycznym stanie,w większości są to bardzo małe cząstki całości. Bywa, że są to na tylecharakterystyczne partie, że można na ich podstawie wnioskować w przybliżeniu
o całości zabytku. Jednak wiele z nich to zaledwie ułamki, a rozpoznanie tego co mogły przedstawiać nastręcza sporo trudności. Nie ma stuprocentowej pewności,że fragment określony jako fragment należący do zabytku antropomorficznego jest nim w rzeczywistości. Bardzo możliwe, że jego ukształtowanie przywodzące na myśl badaczowi inny zabytek który już kiedyś widział, w rzeczywistości jest częścią czegoś zupełnie innego. Dobrym przykładem są np. małe fragmentykończyn, które zostały zidentyfikowane jako ludzkie, choć bardzo możliwe, że część z nich, zwłaszcza te stożkowato uformowane w rzeczywistości są nóżkami gwizdków w formie ptaków lub innych zwierzątek.
W wyniku wstępnych analiz zidentyfikowałam 186 figurek antropomorficznych, 24 zoomorficzne, 2 określiłam jako wyobrażenia bóstw czteż istot nadprzyrodzonych (bądź związanych ze sferą nadprzyrodzoną czy
duchową), a 63 fragmentów nie udało się zidentyfikować ze względu na zły stan zachowania bądź fragmentaryczność.
Część stanowiska Antropomorficzne Zoomorficzne „Kapłan” Nieożywione Niezidentyfikowane
Sektor Północny 140 16 2 1 33
Sektor Południowy 38 7 - - 25
Peryferia stanowiska 8 - - - 4
RAZEM 186 24 2 1 63
Tab. 8.11. Proporcje ilościowe różnych motywów ikonograficznych w różnych sektorach stanowiska.
Chronologia Antropomorficzne Zoomorficzne „Kapłan” Niezidentyfikowane Nieożywione
Preklasyczny 127 12 2 14 -
Późny Klasyczny 56 10 - 41 1
Niekreślony, Inna chronologia 3 2 - 7 -
RAZEM 186 24 3 61 1
Tab. 8.12. Proporcje ilościowe różnych motywów ikonograficznych w poszczególnych przedziałach czasowych
8.2.9.1. Figurki antropomorficzne
Najwięcej figurek (186) przedstawia postaci ludzi. Wykonano je różnymimetodami, z różnych past ceramicznych, ukazują człowieka w różnych pozach, wielkościach, w różnej stylistyce. Istnieje duża dysproporcja ilościowa pomiędzy figurkami antropomorficznymi preklasycznymi i późno/schyłkowoklasycznymi. Wynika to po pierwsze z ogólnej ilości figurek pochodzących z obydwu okresów,ale też zapewne z popularności różnych przedstawień, co z kolei prawdopodobnie miało źródło w funkcji jaką pełniły figurki w różnym czasie.
Stąd wśród 155 figurek preklasycznych aż 127 to wyobrażenia antropomorficzne, podczas gdy w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym na108 figurek około połowa (56) jest antropomorficzna.
Większość, zarówno wczesnych jak i późnych figurek antropomorficznychto małe fragmenty takie jak pojedyncze kończyny, częściowo zachowany tors czy korpus, w kilku przypadkach dobrze zachowana głowa lub jej fragment. Chociaż materiał jest mocno fragmentaryczny podjęłam próbę przygotowania zestawienia, w którym ujęty został ilościowy udział poszczególnych części ciała w wydzielonej grupie figurek antropomorficznych. Oczywiście w wielu wypadkach fragment figurki ukazuje więcej niż jedną część ciała, a ilość kombinacji jest bardzo duża. 23 figurki to w całości lub części zachowana głowa postaci ludzkiej. W zależności od chronologii są to wyobrażenia bardzo szczegółowe, niemal realistyczne, lub mocno zeschematyzowane, niepozwalającena określenie płci wyobrażonej osoby. W kilku przypadkach zachowały się drobne elementy takie jak ozdoby włosów czy zausznice, które mogą posłużyć przy analizie popularnego stroju czy uczesania w danym czasie, a nawet określenia płci. Z 23 głów, 15 datuje się na Okres Preklasyczny, a 8 na Późny i Schyłkowy Okres Klasyczny. W 14 przypadkach udało się ustalić, że zachowana głowa jest częścią figurki wyobrażającej postać kobiecą, a jedynie 2 najprawdopodobniej męską,przy 7 nieustalonych. Kilka szczególnie dobrze zachowanych główek preklasycznych (PANFIG/136, PANFIG/137, PANFIG/138, PANFIG/139, PANFIG/142, PANFIG/143, PANFIG/146, PANFIG/251) pozwala na nieco dalej
posunięte studia ikonograficzne. Wyobrażają one postacie o dużych skośnych oczach, wydatnym nosie i wargach, uszach ozdobionych dużymi okrągłymi nausznicami i włosach rozdzielonych na środku i ozdobionych rodzajem opaski z węzłem lub aplikacją. Podobne figurki spotyka się na wielu innych stanowiskach zasiedlonych w Okresie Preklasycznym (Yaxha, Tikal, Uaxactun czy Cuello, por. ryc. 8.11, 8.12).
Ryc. 8.11. Figurka datowana na Środkowy Okres Preklasyczny pochodząca ze stanowiska Nixtun-Ch’ich’, w departamencie Peten w Gwatemali, za: Pugh et al. 2019, fig. 7 https://www.clevelandart.org/art/1990.156, (b) NKF-1, Nakum, fot. B. Hermes,
Ryc. 8.12. Przykłady głów figurek antropomorficznych typowych dla Środkowego Okresu Klasycznego; (a) The Cleaveland Museum of Art., a b c (c) Yaxha, fot. autorka
56 figurek antropomorficznych zachowało się w formie fragmentu korpusu bądź samego torsu, bioder, brzucha czy pośladków, niekiedy z fragmentami kończyn. 39 zabytków można wiązać z Okresem Preklasycznym, a 17 z Późnym i Schyłkowym Okresem Klasycznym. Pod względem stylistycznym tak jak w przypadku głów, tak i korpusy ciał różnie były wyobrażane na przestrzeniczasów. Wczesne zabytki są z reguły spłaszczone, o schematycznie uformowanych czy wręcz jedynie symbolicznie zaznaczonych częściach ciała, co niekiedy nie pozwala na określenie płci wyobrażonej osoby. Figurki późno i schyłkowoklasyczne ze względu na odmienną technologię produkcji zupełnieinaczej ukazywały ludzkie ciało. W kilku przypadkach zachowany korpus figurkiprzedstawia jednocześnie ręce lub same dłonie oparte na kolanach lubskrzyżowane na piersi, ozdoby czy detale szat. Modelowanie z użyciem formy pozwalało na oddanie drobniejszych detali, będących jednocześnie mniejnarażonymi na utrącenie od całości, stąd zabytki późno i schyłkowoklasyczne często ukazują więcej detali w zachowanym niewielkim fragmencie.
60 fragmentów figurek zawiera ramiona, barki lub dłonie, czasem pojedyncze, oddzielone od korpusu, a czasem będące jego częścią. 42 z nich to figurki preklasyczne, a 18 późno i schyłkowoklasyczne. Podobnie jak w przypadku korpusów, torsów i cech charakterystycznych dla tej partii ciała wyobrażonych osób, kwestia rąk i dłoni zupełnie inaczej się przedstawia w przypadku figurek starszych i młodszych. Preklasyczne zazwyczaj były modelowane na bazie wałeczka gliny, doklejonego z jednego lub obydwu końców do korpusu, ale najczęściej nie na całej długości, podczas gdy zabytki późne to często figurki modelowane w formie, a jeśli w ręce to też zazwyczaj mają bardziejskonsolidowaną formę, w której części ciała są kształtowane w sposób który można by nazwać „reliefem” czy płaskorzeźbą.
Bardzo podobnie wygląda kwestia dolnych kończyn zachowanych w różnych fragmentach, często połączonych z tułowiem, zachowanym w większym lub mniejszym stopniu. Wśród 64 zabytków zawierających mniejszy lub większy fragment nogi, 39 pochodzi z warstw preklasycznych, 2 z warstw określonych jako przejściowe między Okresem Preklasycznym a Wczesnym Okresem Klasycznym, a 23 z Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego. Znowu zabytki preklasyczne to mocno uproszczone fragmenty modelowane na bazie wałeczka gliny doklejanego do korpusu, a wiele fragmentów późnych to same stopy wystające spod szaty lub nogi wymodelowane w stylu reliefowym przez odciskanie w formie. 18 zabytków zostało określonych jako „kończyna” ponieważ nie udało się ustalić z całą pewnością czy jest to ramię czy noga.
Ryc. 8.13. Figurki z Nakum (od lewej PANFIG/23 i PANFIG/148) przedstawiającekobietę trzymającą na rękach dziecko; fot. autorka
W niektórych przypadkach możliwe było określenie płci wyobrażonej osoby na podstawie charakterystycznych cech takich jak ubiór, uczesanie czy jakichśinnych elementów ozdobnych typowych dla jednej płci lub wyraźnie zaznaczonych różnic w formowaniu ciała, choć tu również należy zaznaczyć, żeistnieje spory margines błędu. 32 figurki wyobrażały postać kobiecą, z czego 2 trzymały na ręku dziecko (PANFIG/23 i PANFIG/148). W obydwu przypadkachsą to niewielkie fragmenty korpusu z zachowaną nogą dziecka opartą na ciele matki, sugerując, że w całości wyobrażały kobietę z małym dzieckiem siedzącym okrakiem na biodrze matki, podtrzymywanym przez nią jedną ręką (ryc. 8.13, por. ryc. 8.6). Interesujące jest to, że jedna z figurek (PANFIG/23) pochodzi z warstw późnoklasycznych, a druga (PANFIG/148) datowana jest na Okres Preklasyczny. Rzuca to światło na zależność programu ikonograficznego do formy oraz na istnienie pewnych uniwersalnych i nie ulegających zmianom na przestrzeniwieków typów przedstawień (ryc. 8.14).
Ryc. 8.14. Figurki wyobrażające kobietę z dzieckiem na ręku, pochodzące zróżnych stron Mezoameryki i różnych okresów; a) preklasyczna figurka z Tlatilco, https://puam
loris.aws.princeton.edu/loris/INV018116.jp2/full/full/0/default.jpg;
b) późnoklasyczna figurka w typie zabytków z wyspy Jaina,
https://www.dia.org/art/collection/object/seated-woman-child-53858
28 figurek najpewniej wyobrażało postacie męskie, ale jednak większość – 120 spośród wszystkich figurek antropomorficznych – zachowała się w takniecharakterystycznych fragmentach, że nie można określić płci przedstawionej osoby. Osobną kwestią, wartą przemyślenia jest to czy rzeczywiście wszystkie figurki, zwłaszcza w Okresie Preklasycznym były tak modelowane żeby dało się określić ich płeć. Obserwacja pozostałości figurek z Nakum lub innych stanowisk wykazuje, że wiele figurek miało ciała „neutralne” bez zaznaczonych cech płciowych. Istnieje możliwość, że mogły one być ubierane, jak dzisiejsze lalki dla dzieci, albo że w rzeczywistości miały wyobrażać dzieci, stąd brak cech płciowych oraz szczególne proporcje ciała, z dużą głową i grubymi krótkimi kończynami.Figurki późno i schyłkowosklasyczne zazwyczaj bardzo konkretnie ukazują postacie kobiece i męskie z cechami fizycznymi i różnego rodzaju atrybutami czy elementami stroju pozwalającymi na zidentyfikowanie płci przedstawionej osoby.
Część ciała Okres Preklasyczny Okres Późny/ Schyłkowoklasyczny Inna Chronologia Razem
Głowa 15 8 23
Tors/Korpus 39 17 56
Ramię/Bark 42 18 60
Noga 39 23 2 64
Kończyna 17 1 18
Tab. 8.13. Proporcje ilościowe zachowanych części ciała figurek
antropomorficznych.
Studia antropomorficznych figurek z Nakum pozwalają ustalić zestaw preferowanych przez Majów form tych przedmiotów. W Okresie Preklasycznym dominują schematyczne przedstawienia postaci ludzkich o krótkich, grubychkończynach, dużych głowach, spłaszczonych korpusach i często słabo zaznaczonych cechach płciowych i indywidualnych. Wśród 127 preklasycznychzabytków 23 zostały określone jako wyobrażenia kobiet (w tym jedna z dzieckiem), a 11 mężczyzn. Pozostałe zabytki to fragmenty kończyn, które zazwyczaj (poza jednym przypadkiem PANFIG/72, gdzie szeroki ochraniacz nanodze sugeruje, że należała ona do figurki przedstawiającej gracza w piłkę) nie pozwalają na identyfikację płci. W przypadku fragmentów korpusu (ryc. 8.15) niekiedy dość wyraźnie ukształtowane są szerokie kobiece biodra, zaokrąglony brzuch (PANFIG/123, PANFIG/129 czy PANFIG/134, to ostanie byc może jestwyobrażeniem kobiety w ciąży) czy wyraźne wypukłe piersi (PANFIG/125), z kolei figurki męskie (ryc. 8.16) odznaczają się szerokimi ramionami w stosunku do bioder i odmiennie uformowanym torsem (PANFIG/128, PANFIG/132, PANFIG/183, PANFIG/232). Jeden fragment (PANFIG/105) zasługuje na szczególną uwagę. Jest to niewielki fragment nogi pokrytej pomarańczowąangobą, pełny, ale z niewielkim wgłębieniem w centrum, sugerującym, że powyżej kolana noga była pusta w środku lub uformowana na drenianym stelażu. Fragment jest niewielki, ale zabytek w całości był z pewnością dużo większy odpozostałych figurek antropomorficznych i zapewne pusty w środku.
Ryc. 8.15. Fragmenty figurek (PANFIG/134 i PANFIG/123) przestawiających kobiety – charakterystyczne szerokie biodra i zaznaczony kształt brzucha; fot. autorka
Ryc. 8.16. Fragmenty figurek (PANFIG/128 i PANFIG/183) przedstawiających postacie męskie – szerokie barki, płaskie piersi, naszyjnik z pektorałem;
fot. autorka
Nie ma na to oczwywiście wystarczających przesłanek, ale można ostrożnie rozważyć stwierdzenie, że być może w całości była to figurka w typie tzw. Hollow baby, charaktrystycznego dla kulur znajdujących sie pod wpływami olmeckimi; podobny zabytek został odkryty na środkowopreklasycznym stanowisku La Blanca w Gwatemali (Bristow Woodward 2013), natomiast większość takichfigurek pojawia się na stanowiskach w rejonie Olmanu oraz Centranego Meksyku.Wspomniane znaleziska, będące swoistymi nośnikami idei czy przedmiotem kultu, są doskonałym świadectwem rozprzestrzeniania się wątkówmitologicznych i idących za tym wierzeń na coraz dalsze obszary Mezoameryki
(Blomster 2002).
Wśród figurek późo i schyłkowoklasycznych panuje znacznie większa różnorodność stylistyczna. Postać ludzka ukazana jest w bardzo różny sposób, w różnych pozach i sytuacjach, a cechy charakterystyczne dla różnych płci są wyraźnie uformowane rzadko pozostawiając pola dla wątpliwości. Wśród figurek z Nakum, 56 antropomorficznych zabytków określono jako późno i schyłkowoklasyczne, w czym 7 wyobrażało kobietę (w tym jedną z dzieckiem, PANFIG/23), 19 mężczyznę, a pozostałe 31 to fragmenty w postaci niecharakterystyczych części ciała lub stroju. Postaci kobiece (ryc. 8.17) wśród figurek z badań Projektu Archeologcznego Nakum to figurki kobiet noszących długie szaty sięgające stóp (PANFIG/22), z szerokim dekoltem, ukazującym częściowo piersi, noszące bransolety i naszyjniki z koralików (PANFIG/22, PANFIG/248, PANFIG/264). Suknie i ozdoby niekiedy malowane na niebiesko.
Wszystkie te przedstawienia mają wiele analogii w materiale zabytkowym z innych stanowisk (najbliższe przykłady pochodzą z Nakum i Yaxha gdzie odkryto szereg figurek kobiet, również z dzieckiem na ręku, o bardzo podobnej formie, zob. ryc. 8.6, 8.18, 8.19a, ).
Figurki przedstawiające mężczyzn to w większości zabytki ukazujące ich w pozycji siedzącej, ze skrzyżowanymi lub podkurczonymi nogami, z rękoma opartymi na kolanach lub skrzyżowanymi w różny sposób na piersi. Można dostrzec ozdoby takie jak bransolety i naszyjniki oraz strój w postaci przepaskibiodrowej ze zwisającym lub ułożonym na kolanach fartuszkiem. Wyjątkowo
Ryc. 8.18. Figurki YXFC-036 (w głębi) i YXFC-057 przedstawiające kobiety w sukniach odsłaniających dekolt pochodzące z Yaxha, dobrze zachowany niebieski barwnik; fot autorka
szczegółowo fragmenty stroju i ozdobny naszyjnik ukazują dwa fragmenty (PANFIG/25 i PANFIG/33) gdzie z detalami odwzorowano sposób wiązania ozdobnego pasa i wieloelementowy naszyjnik z pektorałem. Do szczególnie interesujących należą przedstawienia starego mężczyzny w kapeluszu (PANFIG/34) ze zmarszczkami na twarzy, karła (PANFIG/24), którego nakrycie głowy jest jednocześnie ustnikiem instrumentu czy stojąca figurka grubego dostojnika (PANFIG/252, jeden z najbardziej kompletnych zabytków)z pektorałem na piersi.
Podobnie jak w przypadku figurek kobiecych, tak i figurki męskie są bardzo podobne do późnoklasycznych figurek z innych stanowisk (ryc. 8.20). Już ta niewielka próba ukazuje, że późne figurki prezentowały znacznie szerszy repertuar przedstawień.
Ryc. 8.19. Figurka (NKFC-146) wyobrażająca dostojną kobietę w sukni odsłaniającejdekolt i kapeluszu o wysokiej główce i oryginalnie szerokim rondzie (a) oraz figurka dostojnika (NKFC-149) noszącego skomplikowane nakrycie głowy oraz naszyjnik składający się z trzech sznurów koralików i wieloelementowego pektorału (b);zabytki pochodzące z badań Proyecto Triangulo, fot. B. Hermes
Ryc. 8.20. Przykład zachowanej w całości figurki pochodzącej z Yaxha (YXFC-075) wyobrażającej postać dostojnika oraz analogiczne figurki z Nakum (PANFIG/221, PANFIG/31, PANFIG/225, PANFIG/204); fot. autorka
Zestawienie ilościowe figurek antropomorficznych o zidentyfikowanej Tab. 8.14.płci.
Płeć Okres Preklasyczny Okres Późno/ Schyłkowoklasyczny Inna Chronologia RAZEM
Kobieta 22 6 28
Kobieta z dzieckiem 1 1 2
Mężczyzna 11 19 30
Nieokreślony 93 30 3 126
Bóstwo 2 2
Razem 129 56 3 188
Wśród późnoklasycznych figurek antropomorficznych o nieustalonej płci wyobrażonej osoby znajduje się również kilka interesujących zabytków. Trzy silnie zniszczone kapelusze, z których jeden ma zachowaną wysoką główkę(PANFIG/6, PANFIG/10, PANFIG/216), przywodzą na myśl znane z innych stanowisk (np. Motul de San Jose) wyobrażenia kobiet w długiej szacie i podobnym kapeluszu, niosących na ramieniu kosz z jedzeniem, a także do znanych z unikatowych malowideł w kompleksie Chiik Naab’ w Calakmul, gdzie ukazano handlarzy na targu noszących kapelusze o wysokiej główce i szerokim rondzie (Carasco Vargas et al. 2009, por. ryc. 8.21).
Dwa fragmenty (PANFIG/23 i PANFIG/47) to niewielkie pozostałości po ozdobnych dekoracjach głowy, najprawdopodobniej z piór. Zachowały się w postaci płaskich nieregularnych „placków” z podłużnymi, równoległymi żłobkami, noszące ślady niebieskiego barwnika. Ozdoby w typie pęku długich piór quetzala nosili dostojnicy wysokiej rangi i władcy, co potwierdzają ich wizerunki znane z płaskorzeźb i malowanych naczyń. Podobnie jak dwa fragmenty głowy (PANFIG/15) z dobrze zachowaną warstwą farb, którymi oddano drobne detale takie jak oko ze źrenicą, ukazuje znany z płaskorzeźbionych stel sposób zdobienianosa przez przekłuwanie jego chrząstki i umieszczanie podłużnej ozdobywykonanej z jadeitu lub kości, często zakończonej po obu stronach kulistym
koralikiem.
Osobną kategorią, którą wyróżniłam podczas analizy figurek jest „kapłan”,czyli wyobrażenia istot o cechach ludzkich, ale ujętych w nietypowy sposób. W Katalogu znajdują się dwa takie zabytki (PANFIG/146 i PANFIG/189),datowane na Okres Preklasyczny. Obydwa przypadki to niewielkie fragmenty głowy, ukazujące oko, policzek i część nosa, a jeden zabytek ma również zachowane ucho z okrągłą nausznicą (ryc. 8.22). Oba fragmenty ukazują lekkoskośne podłużne oko, okrągły, wypukły policzek z podłużnymi, pionowymi żłobkami. Lepiej zachowany fragment (PANFIG/146) był pokryty kolorowymi angobami, z których czerwona zachowała się na całej powierzchni twarzy,a pomarańczowa w okolicach ucha wyobrażonej postaci.
Ryc. 8.22. igur(PANG/1G/1) wyobraające osoby noszące na twarzy skaryfikacje lub skórę zdartą z ofiary; fot. autor
Szczególne cechy fizyczne w formie podłużnych żłobków początkowo zinterpretowałam jako skaryfikacje, które można zaobserwować na innych figurkach, a to, że Majowie stosowali ten sposób zdobienia ciała wiemy również z
9
innych zabytków sztuki . Jednak ostatecznie wydaje mi się, że w obydwu wypadkach mamy do czynienia z wyobrażeniem szczególnego rodzaju ofiary ludzkiej, po części polegającej na tym, że z osoby złożonej w ofierze zdejmowano skórę i następnie jeszcze ciepłą zakładano na sprawującego ofiarę kapłana. Ten typ ofiary jest szerzej znany z kręgu kultur środkowomeksykańskich (azteckie bóstwo Xipe-Totec), jednak istnieją przesłanki, że praktykowany był również na ziemiach Majów (Źrałka 2014:169), zaś figurki z Nakum mają analogie na innych stanowiskach (Chinchilla 2014; zob. ryc.8.23). Idąc tropem takiej interpretacjipodłużne linie wyżłobione na policzkach symbolizują marszczenie się wiotkiej skóry jeńca założonej na twarz kapłana jak maska. Choć w świetle takiejinterpretacji może wydawać się niesłuszną wydzielanie osobnej kategorii zamiast pozostać przy określeniu „antropomorficzna”, jednak postanowiłam zastosować taki podział, żeby podkreślić szczególny charakter tych przedstawień, zahaczających o strefę wierzeń i rytuałów.
Ryc. 8.23. Głowa figurki z Cotzumalguapa w Gwatemali wyobrażającej kapłana z nałożoną na głowę i plecy skórą zdjętą z ofiary, za: Chinchilla 2014, fig. 3
Szczególnie dobre przykłady można znaleźć w kolekcji zdjęć figurek Justina Kerra, np. K2661 czy K5779, zob. też Gallegos Gómora et al. 2015.
8.2.9.2. Figurki zoomorficzne
Drugą grupą wydzieloną wśród figurek o dającej się zidentyfikować ikonografii są przedstawienia zwierząt. Proporcjonalnie taki temat jest dużo rzadziej wybierany niż przedstawienia antropomorficzne, niemniej nawet w niewielkiej próbie figurek zoomorficznych z badań Projektu Archeologicznego Nakum natrafiamy na bardzo różne gatunki zwierząt oraz różne sposoby ich modelowania.
W trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych w różnych sektorach Nakum, w materiale archeologicznym znalazły się 24 fragmenty zidentyfikowane jako część ceramicznej figurki zoomorficznej. Jak wszystkie inne zabytki tego typu są to niewielkie fragmenty, zawierające drobne detale pozwalające na określenie ich jako wyobrażenia zwierząt. W zestawie 14 zabytków to pozostałości figurek(nie zachowały się żadne elementy instrumentu muzycznego takie jak ustnik,otwór boczny czy zadęciowy etc.), a 10 to szczątki gwizdków lub okaryn.
12 zabytków pochodzi z warstw datowanych na wczesne etapy zamieszkiwania Nakum w Okresie Preklasycznym, 10 to dużo młodsze figurki z Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego, 1 zabytek wiązany jest z Wczesnym Okresem Klasycznym, a ostatni z tzw. Okresem Protoklasycznym. Dwie trzecie zabytków (16 sztuk) odkryto w Sektorze Północnym, a 8 w Sektorze Południowym. Żaden zabytek zoomorficzny nie pochodzi z Peryferii stanowiska. Większość (11 zabytków) figurek z Sektora Północnego to fragmenty preklasyczne, natomiast w Sektorze Południowym 7 figurek jest datowanych na Okres Późno i Schyłkowoklasyczny.
Wśród figurek określonych jako zoomorficzne dominują przedstawienia ptaków, z których większość to gwizdki/okaryny. Pozostałe gatunki zwierząt reprezentują pojedyncze zabytki, wyobrażające zarówno ssaki jak i gady. Poza ptakgłowyami wszystkie inne zwierzęta zostały rozpoznane na podstawie zachowanej
, która stanowi najbardziej charakterystyczną część ciała, szczególnie w przypadku schematycznego ujęcia reszty ciała, typowego dla tak niewielkich przedstawień figuralnych.
Wśród figurek przestawiających ptaki, znalazły się wyobrażenia ptaków,których przynależności gatunkowej nie udało się określić (10 zabytków) oraz trzy wyobrażenia sowy i jeden ptaka drapieżnego w typie harpii. Z dziesięciu figurek nieokreślonych ptaków 8 pochodzi z warstw preklasycznych. Wykazują one wiele podobieństw formalnych, takich jak sposób modelowania skrzydła z zaznaczonymi żłobkami paznokciowymi piórami, kulisty korpus czy rodzaj „uszka” przymocowanego na karku, służącego do zawieszania instrumentu. Wyobrażenia ptaków, które można rozpoznać jako sowę (3 zabytki – PANFIG/208, PANFIG/228, PANFIG/241, zob. ryc. 8.24) i harpię (1 zabytek – PANFIG/194) datowane są na Późny i Schyłkowy Okres Klasyczny. Chociaż w żadnym z tych młodszych zabytków nie zachował się charakterystyczny dlainstrumentu otwór ani ustnik, można przypuszczać, że jako zabytki puste w środku w rzeczywistości były gwizdkami bądź okarynami, co w pewien sposób byłoby obrazem ciągłości istniejącej pomiędzy formą a funkcją przedmiotu, od najwcześniejszych momentów zamieszkiwania Nakum. Podobne figurki pochodzą
z Yaxha i Nakum (ryc. 8.25) oraz innych stanowisk rejonu (Sears 2016, Horcajada Campos 2014).
Poza ptakami, do wyobrażeń występujących w więcej niż jednymprzykładzie należą figurki małp. W Katalogu znalazły się trzy zabytki określone jako obraz małpy (PANFIG/51, PANFIG/188, PANFIG/238), pochodzące z trzech różnych przedziałów czasowych – z Późnego Okresu Preklasycznego, Wczesnego Okresu Klasycznego i Schyłkowego Okresu Klasycznego. Każda z nich została wymodelowana w odmienny sposób, z na tyle wyraźnymi cechamicharakterystycznymi, że z łatwością można rozpoznać wyobrażone zwierzę.
Ryc. 8.24. Figurki (PANFIG/208 i PANFIG/241) wyobrażające sowę; fot. autorka
Zabytek preklasyczny ma uformowane „uszko” do zawieszania, podobnie jakgwizdki w formie ptaków oraz fragment otworu palcowego świadczącego o tym, że był to gwizdek lub okaryna. Zabytek wczesnoklasyczny również zachował część otworu służącego do zmiany wysokości emitowanego dźwięku.
Ryc. 8.26. igurprzejfot. autorka
Pozostałe zwierzęta występują w Katalogu pojedynczo. Wśród pięciu ssaków znalazły się: coati czyli ostronos (PANFIG/13, zob. ryc. 8.26), jaguar lub inny przedstawiciel kotowatych (PANFIG/14), jeleń (PANFIG/19, zob. ryc. 8.26) oraz pekari (PANFIG/20). Wszystkie te figurki pochodzą z Późnego i Schyłkowego
Można by się pokusić o próbę określenia preferencji Majów co do rodzajów zwierząt przedstawianych w figurkach na przestrzeni dziejów Nakum, jednaknależy mieć na uwadze jak mała jest próba, którą dysponujmy. Podobne proporcje ilościowe figurek antropomorficznych do zoomorficznych można zaobserwować w innych kolekcjach, np. w Cahal Pech (DeLance 2016:151) czy La Blanca (Horcajada Campos 2014:304). Na bazie 24 figurek zoomorficznych z badań Projektu Archeologicznego Nakum można przyjąć założenie, że w czasach Preklasycznych Majowie chętniej używali figurek w formie nieokreślonychptaków, będących rodzajem instrumentu muzycznego zawieszanego być może na szyi podczas tańca czy polowania. W późniejszych czasach, w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym panowała znacznie większa różnorodność ikonograficzna, która oddaje zróżnicowanie świata zwierząt, z którymi współegzystowali Majowie. Wiele z tych stworzeń miało za zadanie żywić ludzi,niektóre były uważane za wysłanników bogów, wcielenia zwierzęcych duchów opiekuńczych wayob (Horcajada Campos 2014:116) i istoty uprzywilejowane, symboliczne. Niektóre były po prostu pożywieniem i dostarczycielami futer, piór itp., a inne były traktowane z wielką czcią, jedzenie ich mięsa było zarezerwowane tylko na szczególne, rytualne okazje, a futro czy pióra przeznaczone było dla najwyższych dostojników w państwie (Thornton i Emery 2016, Boileau 2014).
Gatunek zwierzęcia część ciała ilość
Coati głowa 1
jaguar/kot głowa 1
jaszczurka (gad) głowa 1
jeleń głowa 1
krokodyl głowa 1
małpa głowa 3
pekari głowa 1
ptak głowa; korpus; ogon 10 (w tym: 4 głowy, 5 korpusów, 5 skrzydeł/ogonów)
sowa głowa 3
harpia głowa 1
żółw głowa 1
8.3. Podsumowanie
Chociaż kolekcja figurek ceramicznych pozyskanych podczas badań Projektu Archeologicznego Nakum nie należy do bardzo licznych – 275 zabytków,na podstawie jej analizy można wysnuć pewne wnioski na temat ogólnych tendencji czy upodobań mieszkańców Nakum w kwestiach drobnej plastyki figuralnej.
Porównanie figurek pochodzących z badań Projektu ArcheologicznegoNakum z podobnymi zabytkami pozyskanymi podczas prac projektu YAXHA-BID oraz z innych stanowisk w regionie (Ucanal, La Blanca, Motul de San Jose, Cahal Pech) wykazuje wiele podobieństw. Zarówno w sferze formy zabytków, metod wykonania i chronologii (Horcajada Campos 2014, DeLance 2016, Sears 2016, Halperin 2009, 2017).
Niewykluczone, żczy nawet odległyc e część z egzemplarzy została przywieziona z innych miast
h rejonów ziem Majów. Badania fragmentów metodą neutronowej analizy aktywacyjnej (INAA) pozwalające rozpoznać skład i pochodzenie gliny użytej przy produkcji figurek wskazują, że na różnychstanowiskach natrafiano na figurki przywiezione z niekiedy odległych rejonów (Sears 2016, Hendon et al. 2014, Halperin 2007, 2014). Nie ma powodu, żeby w Nakum było inaczej. Bardzo prawdopodobne jest, że część spośród zabytków,których pasta nie została zidentyfikowana jako analogiczna z którąś ze znanych past używanych do wyrobu ceramiki na stanowisku, pochodzi z zewnątrz i trafiła do Nakum wraz z kupcami, jako podarunek wymieniony między członkami elit lubjako przedmiot symbolizujący pochodzenie nowych przybyszów (np. kobiet wchodzących w małżeństwo – zob. Hendon et al. 2014).
W przypadku figurek antropomorficznych datowanych na OkresPreklasyczny w Nakum spotykamy fragmenty typowych zabytków przedstawiających postacie ludzkie, o nie zawsze zaakcentowanych cechachokreślających płeć, ukazanych w pozycji stojącej lub siedzącej z szeroko rozstawionymi nogami i rozpostartymi rękoma lub dłońmi wspartymi nakolanach. Zachowane głowy wszystkie wykazują podobieństwa w postaci sposobu ukształtowania oczu, nosa, wydatnych warg, opaski na włosach. Figurki preklasyczne wykazują sporą jednolitość ikonograficzną i stylistyczną operując niewielką liczbą różnych ujęć postaci ludzkiej, przy jednoczesnym bardzoschematycznym ujęciu, ubogim w detale i właściwe proporcje ciała.
Figurki późnoklasyczne również są dość typowe. Reprezentują je przedstawienia dostojników, mężczyzn noszących przepaski biodrowe, naszyjnikii bransolety, niekiedy nakrycia głowy z piórami; kobiety w długich szatach,odsłaniających dekolt, niekiedy pomalowanych na niebiesko, niektóre noszące na głowie wysoki kapelusz o szerokim rondzie, inne z dzieckiem na ręku. Przedstawienia karła, starca, jelenia i sowy spotyka się niemal na każdymstanowisku zamieszkiwanym przez Majów w Późnym Okresie Klasycznym. Możnastwierdzić, że różnorodność przedstawień postaci ludzkiej w młodszych etapach rozwoju Nakum była dużo większa niż w Okresie Preklasycznym, a repertuarikonograficzny znacznie się poszerzył i urozmaicił. Człowiek przedstawiany był w różnych pozach, strojach i sytuacjach, a na podstawie detali stroju cz fryzurymożna określić czy wyobrażono arystokratę, wojownika czy
jeńca przeznaczonego na ofiarę.
Chociaż figurek zoomorficznych jest niewiele (24 zabytki) również wśród nich można dostrzec pewne tendencje czy preferencje ikonograficzne typowe dlaOkresu Preklasycznego oraz Późnego i Schyłkowego Okresu Klasycznego. Wczesne figurki reprezentują głównie gwizdki/okaryny w formie nieokreślonych ptaków, które można było zawiesić na szyi, natomiast młodsze zabytki cechujedużo większa różnorodność stylistyczna i ikonograficzna, prezentując szerszy wachlarz wyobrażonych gatunków, które dzięki większej dbałości
o charakterystyczne detale można dziś zidentyfikować.
Wreszcie końcową obserwacją jaka się nasuwa po przeanalizowaniu całego zespołu zabytków drobnej plastyki figuralnej jest typowość figurek z Nakum, na tle szerszego kontekstu zabytków tego typu pochodzących z innych stanowisk. Zarówno figurki preklasyczne jak i późno/schyłkowoklasyczne są typowe dla czasu w jakim powstały, pod kątem ikonografii czy technologii produkcji, choć równocześnie można pokusić się o stwierdzenie, że pod kątem technologicznym zestaw ten jest dość ubogi. Znamy znacznie więcej metod modelowania figurek10, jednak kolekcja figurek Projektu Archeologicznego Nakum zawiera tylko tereprezentujące technologie, które można by nazwać „podstawowymi”. W tym miejscu należy jednak mieć na uwadze, że analizowany zespół zabytków jeststosunkowo nieliczny, co może mieć znaczący wpływ na nieobecność w nim form do produkcji figurek czy przykładów bardziej „wyrafinowanych” technologii.
Podobne tendencje można zaobserwować wśród zabytków z badań Proyecto Triangulo w Nakum, na stanowisku La Blanca (Horcajada Campos 2014) czy Motul de San Jose (Halperin 2007, 2014, 2017). Figurki wczesne wykazują się prostotą i zestandaryzowaniem formy, figurki późne – dużą różnorodnością pod kątem formy i treści. Chyba w tym miejscu należy podkreślić, że nie dotarłam dowszystkich zabytków zgromadzonych podczas prac wykopaliskowych ProyectoTriangulo, chociaż byłyby one pierwszą bazą porównawczą dla materiału przeze mnie opracowywanego. Posiłkowałam się powszechnie dostępnymi zabytkami wystawionymi na ekspozycji muzealnej w Yaxha, ilustracjami i opisami zawartymi w innych publikacjach z tej dziedziny oraz informacjami ustnymi, udzielonymi miprzez badaczy znających ten materiał zabytkowy.
Oczywistym dość wydaje się wniosek, że ta „nieoryginalność” figurek z Nakum na tle innych stanowisk, wynikała bezpośrednio z przeznaczenia tych drobnych przedmiotów, które znacząco różniło się w Okresie Preklasycznym i Późnym/Schyłkowym Okresie Klasycznym, a także z kontaktów istniejących
Np. figurki z ruchomymi kończynami czy zwierzątka na kółkach oraz sposób osadzania na korpusie głów zaopatrzonych w stożkowaty czop (Sears 2016, 2017; Halperin 2017).
między poszczególnymi ośrodkami, dających możliwość wymiany dóbr, a także myśli i upodobań. Na przestrzeni wieków w świadomości i kulturze Majów nie rzetrwał powód i cel, dla których lepiono figurki. Są jeszcze obecne w warstwachp
ostklasycznych, choć już nie tak licznie jak w Późnym i Schyłkowym Okresie Klasycznym, o istnieniu „idoli w gliny i drewna” wspomina Diego de Landa (Landa 2006:120), jednak bez szczegółów, a późniejsze kontakty z Hiszpanami,narzucenie kultury europejskiej spowodowało, że w dzisiejszej kulturzematerialnej Majów raczej nie spotyka się figurek ceramicznych produkowanych na taką skalę. Jeśli już, to są to uniwersalne gliniane zwierzątka-gwizdki o bardzo prostej konstrukcji i niezbyt starannym wykonaniu, figurki postaci z szopki,
również modelowane z dużą prostotą i z reguły z przeznaczeniem na sprzedaż naktórymś z targów oferujących „tradycyjne rękodzieło” albo niezbyt udane kopie zabytków majańskich sprzedawane w sklepikach z pamiątkami.
Ryc. 8.28. Typowe pamiątki imitujące ceramikę majańską sprzedawane na wielu targowiskach w dzisiejszej Gwatemali, www.centralamrica.com
SPIS ILUSTRACJI
Ryc. 3.1
Figurka preklasyczna ze stanowiska Cuautemoc w rejonie Soconusco prezentująca typową dla Okresu Preklasycznego pozę i ozdobę głowy,
za: Rosenswig 2002 (fig. 10) 22
Ryc. 3.2
Figurka modelowana na stelażu organicznym, za: Horcajada 2015 (fig.2.44) 23
Ryc. 3.3
Przykłady figurek typu „C” pochodzących ze stanowiska Chalcatzingo, za: Cyphers Guillén 1993 (fig.3) 24
Ryc. 3.4
Figurka w tzw. stylu Campeche, której korpus został wymodelowany przy użyciu formy z ruchomymi kończynami, za: McVicker 2012 (fig. 17b) 25
Ryc. 3.5
Przykłady ramienia i dolnej części korpusu z otworkami do związywania poszczególnych części ruchomych figurki pochodzące z Cancuen w Gwatemali, za: Sears 2016 (fig. 5.9 i 5.10) 26
Ryc. 3.6
Przykład figurki przedstawiającej zwierzę, którego łapy były zaopatrzone w kółka, za:
Halperin 2017 (fig. 5h) 26
Ryc. 3.7
Puste gwizdki modelowane w ręce pochodzące ze stanowiska Motul de San Jose w
Gwatemali, za: Helperin 2014:147 (fig. 5.2) 27
Ryc. 3.8
Prosta okaryna, której front odciśnięto w formie, w przekroju widoczna pełna głowa, za: Halperin 2014:145 (fig. 5.1.) 28
Ryc. 3.9
Fragment formy do produkcji figurek wyobrażających parę małżeńską z Doliny Ulua w Hondurasie, za: Hendon et al. 2014 (fig. 6.28) 29
Ryc. 3.10
Sześć z ośmiu gwizdków (a-f) pochodzących z grobu 2 (EC-Burial 2) w Pacbitun, których fronty wykonano przy uzyciu tej samej formy; za: Cheong 2014 (fig. 6) 30
Ryc. 3.11
Przykłady głów figurek, które były osadzone przy pomocy czopa w szyi,
za: Sears 2017 (fig. 11.2) 30
Ryc. 3.12
Figurka z Lagartero ukazująca niezwykle skomplikowany wzór i detale stroju dostojnejkobiety, Museo Nacional de Antropologia 31
Ryc. 3.13
Przykłady par figurek, których głowa została odciśnięta w jednej formie, ale nakrycie
głowy i ozdoby już nie, za: Halperin 2009 (fig. 6.10) Ryc. 3.14 32
Wojownik i dama, figurki z wyspy Jaina, www.research.mayavase.com 33
Ryc. 3.15
Figurki z grobu 39 z El Peru-Waka, MUNAE Guatemala, fot. Rocky Lopez 34
Ryc. 3.16Mała okaryna w formie dostojnika z rozbudowanym nakryciem głowy, kolekcja prywatna; fot. autorka 35
Ryc. 3.17
Grzechotka z formy, widoczne na plecach małe otwory do odpowietrzania schnącej
figurki, Princeton University Art Museum, www. artmuseum.princeton.edu/collection 35
Ryc. 4.1
Typowy pochówek z wyspy Jaina, wśród wyposażenia naczynie przykrywające głowęzmarłego oraz figurka ułożona wzdłuż ramienia, za: McVicker 2012 (fig.4) 37
Ryc. 4.2
Dwie z dwudziestu trzech figurek z grobu 39 ze stanowiska El Peru-Waka’ przedstawiające władcę i jego żonę, za: www.mesoamerica.tumblr.com 39
Ryc. 4.3
Ułożone w krąg figurki z grobu 39 in situ, fot. Varinia Matute 40
Ryc. 4.4
Plan pochówku 2/7 z Cancuen; za: Horcajada Campos 2015(fig. 2.20) 41
Ryc. 4.5
Cztery kompletne figurki będące wyposażeniem z pochówku 2/7 z Cancuen;
za: Sears 2016 (fig. 7.5) 42
Ryc. 4.6
Rekonstrukcja pochówku nr 2 ze stanowiska Yaxuna na Jukatanie (za: Ardren 2002) oraz pochodząca z grobu figurka o cechach kultury Teotihuacan
(za: meosweb.com) 42
Ryc. 4.7
Bogato wyposażony grób władcy ze stanowiska Tak’ali Ab’aj oraz złożone w nim figurki
ceramiczne, fot. Kennet Garett, www.archaeology.com 43
Ryc. 4.8
Depozyt ofiarny ze stanowiska San Jose Mogote, w stanie Oaxaca w Meksyku, za: Marcus 2009 (fig. 2.4) 45
Ryc. 4.9
Depozyt zakładzinowy N14-2 ze stanowiska El Peru-Waka, zawierający szczątki ludzki,duże ilości rozbitej ceramiki, narzędzi, kości zwierzęcych oraz fragment figurki, za:
Eppich 2009 (fig.6) 47
Ryc. 5.1
Pochodząca z Nebaj figurka ceramiczna ukazująca mężczyzną grającego na dwóch
marakasach, za: Halperin 2014 (fig. 3.20d) 52
Ryc. 5.2
Grzechotka z wybrzeża Campeche ukazująca kobietę chroniącą małą postać mężczyzny; widoczne są otwory odpowietrzające na plecach, Brooklyn Museum,
https://www.brooklynmuseum.org/opencollection/objects/113063 53
Ryc. 5.3
Uproszczone schematy aparatu zadęciowego fletów naczyniowych: a) flet z zadęciem krawędziowym, b) flet z ustnikiem (kanalikiem) 55
Ryc. 5.4
Przykład typowej okaryny, której front odciśnięto w formie, a tył doklejono formując w podstawie figurki ustnik i wypychając otwory palcowe w górnej partii pleców figurki;zabytek w kolekcji prywatnej, fot. autorka 56
Ryc. 5.5
Okaryna z podłużnym ustnikiem, otworami na plecach; w przekroju widoczna konstrukcja ustnika, za: Halperin 2014 (fig. 5.6a) 56
Ryc. 5.6
Przykład w całości modelowanej okaryny w formie krokodyla, z ustnikiem oraz czterema otworami bocznymi; kolekcja prywatna, fot. autorka 57
Ryc. 5.7
Gwizdek o kształcie krokodyla, którego ustnik w formie wąskiej szczeliny umieszony został na prawej tylnej łapie, a kanalik prowadzi powietrze na otwór zadęciowyznajdujący się poniżej na brzuchu, brak otworów palcowych,
Metropolitan Museum of Arts, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/313335 58
Ryc. 5.8
Antropomorficzny gwizdek z wyspy Jaina, którego ustnik i kanalik uformowano w ramieniu wyobrażonej postaci oraz rekonstrukcja sposobu grania na podobnym instrumencie, za: Sotelo Santos et al. 2015 (fig. 1, 10, 11 i 12, z modyfikacjami autorki) 59
Ryc. 5.10
Przykład instrumentu, którego korpus składa się z trzech pustych w środku kulzaopatrzonych w otwór zadęciowy i otwory palcowe; zabytek w kolekcji prywatnej, fot. autorka 59
Ryc. 5.11
Przykład gwizdka podwójnego, który najprawdopodobniej miał formę ptaka; zabytek
w kolekcji prywatnej, fot. autorka 60
Ryc. 7.1
Plan Nakum ukazujący obydwa sektory stanowiska, wg. Quintana i Wurster 2002, z poprawkami Departamento de Conservación y Rescate de Sitios Arqueológicos Prehispánicos de Guatemala, Instituto de Antropología e Historia 84
Ryc. 7.2
Plan Akropolu w Sektorze Południowym z zaznaczonymi Budowlami 14 i 15; Proyecto Triangulo, IDAEH 89
Ryc. 7.3
Naczynia z Grobu nr 1, na pierwszym planie talerz z wyobrażeniem Tańczącego Boga Kukurydzy, fot. Projekt Archeologiczny Nakum 92
Ryc. 7.4
Pektorał z Nakum w otoczeniu innych jadeitowych ozdób pochodzących z grobu oraz rysunek Simna Martina ukazujący ryty oraz tekst hieroglificzny 94
Ryc. 7.5
Szczątki osoby pochowanej w starszym Grobie nr 2 w Strukturze 15 (a) oraz dwa malowane naczynia stanowiące jej dary grobowe (b), fot. Wiesław Koszkul (a), Jarosław Źrałka (b) 93
Ryc. 7.6
Fryz przedstawiający Boskich Bliźniaków i mityczną istotę pomiędzy nimi, rys. Katarzyna Radnicka i Bogumił Pilarski 94
Ryc. 7.7
Kanał na wodę biegnący po konstrukcji na fasadzie Budowli 14,
fot. Wiesław Koszkul 95
Ryc. 7.8
Cylinder ceramiczny z Ofiary 9 interpretowany jako ul pszczeli, fot. Robert Słaboński,rys. autorka 97
Ryc. 7.9
Głowy z niewypalonej gliny wyobrażające czterech z dziewięciu bóstw nocy odkryte w Ofiarze 9, fot. Jarosław Źrałka 98
Ryc. 7.10
Paciorki w kształcie głowy mały pochodzące z Ofiary 8 i 9, fot. Jarosław Źrałka 99
Ryc. 7.11
Grób nr 8 zaraz po odkryciu, fot. Jarosław Źrałka 100
Ryc. 7.12
Naczynia wydobyte z Grobu nr 8, fot. Robert Słaboński 101
Ryc. 7.13
Stela 4 z Placu Północnego, fot. Katarzyna Leboch, rys. Simon Martin 102
Ryc. 7.14
Stela 5, z zachowaną częściowo sceną tańca władcy miasta i jego wasala,
fot. Jarosław Źrałka 103
Ryc. 7.15
Wirtualny model łaźni parowej usytuowanej na Placu Północnym,
model 3D Piotr Kołodziejczyk 104
Ryc. 8.1
Orientacyjne rozmieszczenie poszczególnych prac wykopaliskowych, tzw. Operacji,w ramach Sektorów Północnego i Południowego oraz Peryferii stanowiska, za: Quintana i Wurster 2002; uzupełnienia autorki 110
Ryc. 8.2
Przykładowa karta figurki w katalogu 119
Ryc. 8.3
Zestawienie fragmentów zachowanych głów figurek preklasycznych ukazujące różne modelowanie, wykończenie powierzchni oraz tematykę, fot. autorka 123
Ryc. 8.4
Detal figurki PANFIG/15 ukazujący zastosowanie czerwonej, pomarańczowej i czarnej farby (angoby) do oddania detali twarzy, fot. R. Słaboński 143
Ryc. 8.5
Fragmenty figurek (PANFIG/23, PANFIG/26, PANFIG/49) ukazujące zastosowanie błękitnego barwnika maya blue, fot. autorka 144
Ryc. 8.6
Przykład gwizdka/okaryny którego front odciśnięto w formie nadając instrumentowitypową formę przedstawiającą kobietę z dzieckiem na ręku, zabytek YXFC-066 pochodzący z Yaxha, fot. autorka 146
Ryc. 8.7
Przykład typowej okaryny, której front odciśnięto w formie, a tył doklejono formując w podstawie figurki ustnik i wypychając otwory palcowe w górnej partii pleców figurki;zabytek w kolekcji prywatnej, fot. autorka 147
Ryc. 8.8
Przykład instrumentu z Nakum (PANFIG/164), ukazujący sposób w jaki uformowany został kanał wewnętrzny ustnika poprzez wepchnięcie paska gliny płaskim narzędziem do wnętrza komory rezonacyjnej, fot. autorka 147
Ryc. 8.9
Przykład okaryny zbudowanej z trzech kulistych, połączonych komór rezonujących,z uformowaną prostą wargą zadęciową na czubku głowy; zabytek w kolekcji prywatnejoraz głowa pekari z Nakum (PANFIG/20) z otworem zadęciowym na głowie;
fot. autorka 149
Ryc. 8.10
Figurka (PANFIG/12) o ustniku uformowanym w korpusie bez doklejonego "ogona”,otwór zadęciowy w pasie postaci, fot. autorka 150
Ryc. 8.11
Figurka datowana na Środkowy Okres Preklasyczny pochodząca ze stanowiska NixtunCh’ich’, w departamencie Peten w Gwatemali, za: Pugh et al. 2019, fig. 7 155
Ryc. 8.12
Przykłady głów figurek antropomorficznych typowych dla Środkowego Okresu
Klasycznego; (a) The Cleaveland Museum of Art., https://www.clevelandart.org/art/1990.156, (b) NKF-1, Nakum, fot. B. Hermes, (c) Yaxha, fot. autorka 156
Ryc. 8.13
Figurki z Nakum (od lewej PANFIG/23 i PANFIG/148) przedstawiające kobietętrzymającą na rękach dziecko; fot. autorka 157
Ryc. 8.14
Figurki wyobrażające kobietę z dzieckiem na ręku, pochodzące z różnych stron Mezoameryki i różnych okresów; a) preklasyczna figurka z Tlatilco, https://puam
loris.aws.princeton.edu/loris/INV018116.jp2/full/full/0/default.jpg;
b) późnoklasyczna figurka w typie zabytków z wyspy Jaina,
https://www.dia.org/art/collection/object/seated-woman-child-53858 158
Ryc. 8.15
Fragmenty figurek (PANFIG/134 i PANFIG/123) przestawiających kobiety – charakterystyczne szerokie biodra i podkreślony brzuch; fot. autorka 160
Ryc. 8.16
Fragmenty figurek (PANFIG/128 i PANFIG/183) przedstawiających postacie męskie – szerokie barki, płaskie piersi, naszyjnik z pektorałem; fot. autorka 160
Ryc. 8.17
Fragmenty figurek (PANFIG/248 i PANFIG/264) późnoklasycznych wyobrażających kobiety w sukniach odsłaniających dekolt; fot. autorka 162
Ryc. 8.18
Figurki YXFC-036 (w głębi) i YXFC-057 przedstawiające kobiety w sukniach odsłaniających dekolt pochodzące z Yaxha, dobrze zachowany niebieski barwnik; fot. autorka 162
Ryc. 8.19
Figurka (NKFC-146) wyobrażająca dostojną kobietę w sukni odsłaniającej dekolt i kapeluszu
o wysokiej główce i oryginalnie szerokim rondzie (a) oraz figurka dostojnika (NKFC-149) noszącego skomplikowane nakrycie głowy oraz naszyjnik składający się z trzech sznurówkoralików i wieloelementowego pektorału (b); zabytki pochodzące z badań Proyecto
Triangulo, fot. B. Hermes 163
Ryc. 8.20
Przykład zachowanej w całości figurki pochodzącej z Yaxha (YXFC-075) wyobrażającej postać dostojnika oraz analogiczne figurki z Nakum (PANFIG/221, PANFIG/31, PANFIG/225, PANFIG/204); fot. autorka 164
Ryc. 8.21
Przykłady postaci kobiecej noszącej na głowie kapelusz o wysokiej główce i szerokim rondzie; figurka (a) za: Gallegos Gómora et al. 2015, fig. s. 114 oraz fragment malowidła
(b) z Calakmul za: Carrasco Cordeiro 2002, fig. 8b 165
Ryc. 8.22
Figurki (PANFIG/146 i PANFIG/189) wyobrażające osoby noszące na twarzy skaryfikacje lub skórę zdartą z ofiary; fot. autorka 166
Ryc. 8.23
Głowa figurki z Cotzumalguapa w Gwatemali wyobrażającej kapłana z nałożoną na głowę i plecy skórą zdjętą z ofiary, za: Chinchilla 2014, fig. 3 167
Ryc. 8.24
Figurki (PANFIG/208 i PANFIG/241) wyobrażające sowę; fot. autorka 169
Ryc. 8.25
Figurki wyobrażające ptaki drapieżne pochodzące Yaxha (a) i Nakum (b) pochodzące z badań Proyecto Triangulo; fot. B. Hermes 170
Ryc. 8.26
Figurki przedstawiające coati (PANFIG/13) oraz jelenia (PANFIG/19); fot. autorka 170
Ryc. 8.27
Dwa przykłady figurek (PANFIG/238 i PANFIG/51) interpretowanych jakoprzedstawienia małp, fot. autorka 171
Ryc. 8.28
Typowe pamiątki imitujące ceramikę majańską sprzedawane na wielu targowiskach w
dzisiejszej Gwatemali, www.centralamrica.com 175
SPIS TABEL
Tab.8.1
Udział ilościowy figurek w trzech wydzielonych częściach stanowiska
Tab.8.2
Rozmieszczenie wszystkich operacji wykopaliskowych w Nakum gdzie natrafiono na
szczątki figurek ceramicznych
111
Tab.8.3 Dystrybucja figurek w poszczególnych badanych częściach stanowiska pod kątem chronologii zabytków Tab. 8.4Dystrybucja figurek w poszczególnych operacjach Tab.8.5Szczegółowe analizy chronologii zabytków z poszczególnych operacji 126 Tab. 8.6Proporcje ilościowe zabytków pełnych i pustych w środku Tab.8.7Proporcje figurek o zastosowanych różnych technikach lepienia Tab. 8.8 111 125 131 131
Pasty ceramiczne zastosowane przy produkcji figurek z Nakum 142
Tab. 8.9Stosunek ilościowy figurek i instrumentów muzycznych w trzech przebadanych częściach stanowiska 148
Tab. 8.10Cechy diagnostyczne instrumentu muzycznego pozwalające na identyfikację zabytku 151
Tab. 8.11
Proporcje ilościowe różnych motywów ikonograficznych w różnych sektorach
Stanowiska 153
Tab.8.12
Proporcje ilościowe różnych motywów ikonograficznych w poszczególnychprzedziałach czasowych 154
Tab.8.13
Proporcje ilościowe zachowanych części ciała figurek antropomorficznych 159
Tab. 8.14
Zestawienie ilościowe figurek antropomorficznych o zidentyfikowanej płci 166
Tab. 8.15
Gatunki zwierząt wyobrażonych przez figurki zoomorficzne 172
BIBLIOGRAFIA
Acuña, Mary Jane
2010 Proyecto Arqueológico El Perú-Waka’. Informe No. 8, Temporada 2010,
Informe entregado a la Dirección General del Patrimonio Culyiral y Natural de Guatemala, Guatemala, versión digital
Abrams, E. M., & Freter, A.
1996 A Late Classic lime-plaster kiln from the Maya centre of Copan, Honduras. Antiquity, 70(268), ss. 422–428.
Adams, Richard E.W.
1971 The Ceramics of Altar de Sacrificios, Papers of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, vol. 63
1991 Prehistoric Mesoamerica. Revised Edition, University of Ocklahoma Press: Norman and London
Ardren, Traci
2002 Death Became Her: Images of Female Power from Yaxuna Burials [w:] “Ancient Maya Women”, ed. Traci Ardren, Altamira Press
Arnold, Dean E.
2005 Maya Blue and Palygorskite: A second possible preColumbian source, Ancient Mesoamerica, vol. 16, ss. 51-62
Arnold, Dean E., Jason R. Branden, Patrick Ryan Williams, Gary M. Feinman i J. P. Brown
2008 The First direct evidence for the production of Maya Blue: rediscovery of a technology, Antiquity, vol. 82, ss. 151-164
Arroyo, Barbara 2004 Of Salt and Water: Ancient Commoners on the Pacific Coast of Guatemala
“”
[w:] Ancient Maya Commoners ed. Jon C. Lohse i Fred Valdez Jr., University of Texas Press, Austin
Awe, Jaime J.
1992 Dawn in the Land Between the Rivers: Formative Occupation at Cahal Pech, Belize and Its Implications For Preclassic Development in the Maya Lowlands, niepublikowana rozprawa doktorska, University of London
2013 Journey on the Cahal Pech Time Machine: An Archaeological Reconstruction of the Dynastic Sequence at a Belize Valley Maya Polity, Research Reports in Belizean Archaeology vol. 10 ss. 33-50.
Baéz-Jorge, Felix
1998 De la Mujer y la Tierra (Las figurillas femeninas del Preclasico y el pensamiento relogioso en Mesoamérica) [w:] „La Palabra y el Hombre, revista de la Universidad Veracruzana, Nueva época“, ss. 14-165, Universidad Veracruzana, Xalapa, Veracruz
Bailey, Doug
2017 Southeast European Neolithic Figurines: Beyond Context, Interpretation, and Meaning [w:] “The Oxford Handbook of Prehistoric Figurines” ed. Timothy Insoll,
Oxford University Press
Baudrillard, Jean
2005 Symulakry i symulacja, Wydawnictwo Sic!, Warszawa
Becker, Marshall
1971 Identification of a Second Plaza Plan at Tikal, Guatemala and its implications for ancient Maya social complexity, niepublikowana rozprawa doktorska, University of Pennsylvania.
1999 Excavations in residential areas of Tikal: groups with shrines, Tikal Report vol. 21, University of Pennsylvania Museum, Philadelphia
Blomster, Jeffrey P.
2002 What and Where is Olmec Style? Regional perspectives on hollow figurines in Early Formative Mesoamerica, Ancient Mesoamerica, vol. 13 nr 2, ss. 171-195. doi:10.1017/S0956536102132196
Boileau, Arianne
2014 Maya Exploitation of Animal Resources during the Middle Preclassic Period: An Archaeozoological Analyzis from Pacbitun, Belize, niepublikowana praca dyplomowa, Trent University, Peterborough, Canada
Boteler Mock, Shirley
1998, Prelude [w:] „The Sowing and Dawning. Termination, Dedication, and Transformation in the Archaeological and Etnographic Record of Mesoamerica“,ed. Shirley Boteler Mock, University of New Mexico Press, Albuquerque
1998a The Defaced and The Forgotten: Decapitation and Flying/Mutilation as a Termination Event at Colha, Belize [w:] „The Sowing and Dawning. Termination,Dedication, and Transformation in the Archaeological and Etnographic Record of
Mesoamerica“, ed. Shirley Boteler Mock, University of New Mexico Press,
Albuquerque
Bourg, Cameron Hideo
2005 Ancient Music Now with Sound, niepublikowana praca magisterska, Louisiana State University
Bristow Woodward, Hayley
2013 The Hollow Baby Genre: a Preclassic, Pan-Mesoamerican Tradition, niepublikowana praca magisterska, Universtity of Texas, Austin
Butler, Mary
1935 A Study of Maya Mouldmade Figurines, American Anthropologist: New Series vol. 37, ss. 636-672.
Calderón, Zoila, Bernard Hermes, Breitner González i Telma Tobar
2008 La Acrópolis Interior de Nakum, [w:] „XXI Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2007“ ed. Juan Pedro Laporte, Barbara Arroyo i Hector Mejía, ss.487-500, Museo Nacional de Arqueología y Etnología,Guatemala (wersja cyfrowa)
Carrasco Vargas, Ramón, Veronica A. Vasquez Lopez i Simon Martin
2009 Daily life of the ancient Maya recorded on murals at Calakmul, Mexico, PNAS, vol. 106, nr 46, ss. 19245 - 19249
Carrasco Vargas, Ramón i María Cordeiro Baqueiro
2012 The Murals of Chiik Nahb Structure Sub 1-4, Calakmul, Mexico [w:] „Maya Archaeology 2“, ed. Charles Golden, Steven Houston i Joel Skidmore, Precolumbian Mesoweb Press, San Francisco Chapman John,
2000 Fragmentation in Archaeology: People, Places and Broken Objects in the Prehistory of South-Eastern Europe, Routledge, Londyn
Chapman, John i Bisserka Gaydarska
2007 Parts and Wholes. Fragmentation in Prehistoric Context, Oxbow Books, Oxford
Chase, Diane Z. i Arlen F. Chase
1987 Investigations at the Classic Maya city of Caracol, Belize: 1985–87, [w:] “Pre-Columbian Art Research Institute Monograph 3”, Pre-Columbian Art Research Institute, San Francisco
1994. Maya veneration of the dead at Caracol, Belize, [w:] “Seventh Palenque round table, 1989”, ed. Merle Greene Robertson i Virginia M. Fields,: ss. 53–60, The Pre-Columbian Art Research Institute, San Francisco
1998. The architectural context of caches, burials and other ritual activities for the Classic period Maya (as reflected at Caracol, Belize), [w:] “Function and meaning in Classic Maya architecture”, ed. S. Houston, ss. 299–332, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington
Cheong, Kong F., Terry G. Powis, Paul F. Healy, Roger Blench i Linda Howie
2014 Recovering Music from Pacbitun, Belize: New Evidence for Ancient Maya Instruments [w:] “Ancient Maya Household and Social Identity in Belize, Research Reports in Belizean Archaeology vol. 11”, ed. John Morris, Jaime Awe, Melissa Badillo i George Thompson, Institute of Archaeology, Belize
Chinchilla, Oswaldo
2014 Flaying, Dismeberment, and Ritual Human Sacrifice on the Pacific Coast of
Guatemala, The PARI Journal, vol. XIV, nr 3, ss. 1-12
Christmas, Patricia S.
2011 Bearing Memory: Woman And Child Figurines from Tlatilco,
niepublikowana praca magisterska, Texas State University, San Marcos
Clark, John E. I Mary E. Pye
2000 The Pacific Coast and the Olmec question, [w:] „Olmec Art and Archaeology“,red. J.E. Clark i Mary E. Pye, ss. 217-251, National Gallery of Art, Waszyngton Coe, Michael D.
1965 The Jaguar’s Children: Pre-Classic Central Mexico, Museum of Primitive Art, New York.
1961 La Victoria. An Early Site on the Pacific Coast of Guatemala, Papers of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, vol. 53, Cambridge
Coggins, Clemency C., i John Ladd
1992 Wooden Artifacts [w:] „Artifacts from the Cenote of Sacrifice, Chi-chen Itza, Yucatan“, ed. Clemency C. Coggins, ss. 235–344, Memoirs ofthe Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, vol. 10, No 3, Harvard University, Cambridge
Corson, Christopher
1976 Maya Anthropomorfic Figurines from Jaina Island, Campeche, Studies in Mesoamerican Archaeology and Ethnohistory 1, Ballena Press, Ramona
Culbert, Patrick
1979 The ceramics of Tikal, Tikal Report 25B, niepublikowany maszynopis w posiadaniu Bernarda Hermesa
Cyphers Guillén, Ann
1993 Women, Rituals, and Social Dynamics at Ancient Chalcatzingo, Latin American Antiquity, Vol. 4, No. 3, ss. 209-224
1990 Figurillas femeninas del preclasico en CHalcatzingo, Guerrrero, Arqueologia 3, INAH, Mexico D.F.
1992 Chalcatzingo, Morelos, Estudio de ceramica y sociedad, IIA-UNAM, Mexico
D.F.
DeLance, Lisa LaVon
2016 Enchaining Kinship: Figurines and State Formation at Cahal Pech, Cayo, Belize, niepublikowana rozprawa doktorska, University of California, Riverside
Derilo Tway, Maria B.
2004 Gender, Context, and Figurine Use: Ceramic Images from the Formative Period San Andrés Site, Tabasco, Mexico, niepublikowana praca magisterska, Florida State University, Tallahassee
Diehl, Richard A.
2004 The Olmec: America’s First Civilization, Thames and Hudson, London
Dominiak, Łukasz M.
2015 Partycypacja i dyskurs. Mentalność pierwotna w badaniach Luciena Lévy-Bruhla, Zakład Wydawniczy „NOMOS”, Kraków
Durkheim, Emile
1990 Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, przekł. Anna Zadrożyńska, PWN, Warszawa
Ekholm, Gordon F.
1964 A Maya Sculpture in Wood [w:] „The Museum of Primitive Art: Studies Number Four“, Museum of Primitive Art, New York
Ekholm, Susanna M.
1979 The Lagartero Figurines. [w:] Maya Archaeology and Ethnohistory, ed. Norman Hammond i Gordon R. Willey, ss. 172-186, University of Texas Press, Austin
Eliade, Mircea
1988 Historia wierzeń I idei religijnych, tom I – III, tłumaczenie Stanisław Tokarski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa
Eppic, Keith
2009, Feast an Sacrifice at El Perú-Waka’: The N14-2 Deposit as Dedication, The PARI Journal, vol. X, no.2
Farbstein, Rebecca
2017 Paleolithic Central and Eastern Europe [w:] “The Oxford Handbook of Prehistoric Figurines” ed. Timothy Insoll, Oxford University Press, Oxford
Handbooks Online, doi: 10.1093/oxfordhb/9780199675616.013.034
Farr, Olivia Navarro i Ana Lucía Arroyave
2007 Un final macabro: La terminación ritual de la estructura M13-1 de El Perú-Waka’ [w:] “XX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006”, ss. 699-719, ed. Juan Pedro Laporte, Barbara Arroyo and Hector Mejía, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Flannery, Kent V. I Joyce Marcus
2003 The origin of war: New 14C dates from ancient Mexico, PNAS vol. 100, nr 20, doi_10.1073_pnas.1934526100
Freidel, David
1998 Sacred Work: Dedication and Termination in Mesoamerica [w:] „The Sowing and the Dawning” ed. Shirley Boteler Mock, University of New Mexico Press, Albuquerque
Freidel, David i Michelle Rich,
1981 The Political Economics of Residential Dispersion Among the Lowland Maya [w:] “Lowland Maya Settlement Patterns”, ed. Wendy Ashmore, ss. 371-382, School of American Research and University of New Mexico Press, Albuquerque.
2017 Maya Sacred Play: the View from El Peru-Waka [w:] “Ritual, Play and Belief, ”
in Evolution and Early Human Societies, ed. Colin Renfrew, Iain Morley i Michael Boyd, Cambridge University Press
Freidel, David, Linda Schele i Joy Parker 2001 Maya Cosmos. Three Tousand Years on the Shaman’s Path, Perennial
Fry, Robert E.
2013 Ceramic Resemblances, Trade, and Emulation: Changing Utilitarian Pottery Traditions in the Maya Lowlands [w:] Ancient Maya Pottery. Classification, Analysis, and Interpretation, ed. James John Aimers, University Press Florida
Gallegos Gómora, Miriam Judith
2003, Mujeres y hombres de barro: Figurillas de Comalcalco, Arqueologia Mexicana vol. 11(61), ss. 48-51 2009 Manufactura, iconografía y distribución de figurillas en Comalcalco, Tabasco.[w:] “XXII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2008”, ed. Juan Pedro Laporte, Barbara Arroyo y Hector Mejía, ss. 1051-1061, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Gallegos Gómora, Miriam Judith, Antonio Benavides Castillo i Ardiana Velasquez
Morlet
2015 Mayas. El lenguaje de la belleza, Instituto Nacional de Antropologia e Historia, Mexico
Gámez Díaz, Laura Lucía
2013 Cosmology And Society: Household Ritual Among The Terminal Classic Maya People Of Yaxha (Ca. A.D. 850-950), Guatemala, niepublikowana praca doktorska, University of Pittsbourgh
Geller, Pamela
2012 Parting (With) The Dead: Body Partibility as Evidence of Commoner Ancestor Veneration, Ancient Mesoamerica vol. 23, ss. 115-130,
Gifford, James
1976 Prehistoric Pottery Analysis and the Ceramics of Barton Ramie in the Belize Valley. Memoirs of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Vol. 18. Harvard University, Cambridge
Gimbutas, Marija
1982 The Goddesses and Gods of Old Europe: 6500-3500 BC, Myths and Cult Images, University of California Press,Berkeley. 2001 The Living Godesses, University of California Press
Graziano, Frank 2016 Images and Votive Offerings in Mexico, Oxford University Press
Grove, David C.
1981 Olmec Monuments: Mutilation as a Clue to Meaning [w:] “The Olmec andTheir Neighbours”, Dumbarton Oaks, Washington D.C., ss. 49-68
Grove, David C. i Susan D. Gillespie
1984 Chalcatzingo's Portrait Figurines and the Cult of the Ruler, Archaeology July/August, ss. 27-33, Archaeological Institute of America, New York
Halperin, Christina T.
2007 Materiality, Bodies, and Practice: The Political Economy of Late Classic Maya Figurines From Motul de San José, Petén, Guatemala niepublikowana praca doktorska, University of California, Riverside
2009 Figurines as Bearers of and Burdens in Late Classic Maya State Politics [w:] “Mesoamerican Figurines. Small-Scale Indices of Large-Scale Social Phenomena”, ed. Christina T. Halperin, Katherine A. Faust, Rhonda Taube i Aurore Giguet, University Press of Florida 2012 Figurine Economies at Motul de San Jose: Multiple and Shifting Modes of Valuation [w:] Motul de San José. Politics, History, and Economy in a Classic Maya Polity, ed. Antonia E. Foias i Kitty F. Emery, University Press of Florida
2014 Maya Figurines: Intersections between State and Household. University of Texas Press, Austin.
2017 Temporalities Of Late Classic to Postclassic (Ca. Ad 600–1521) Maya Figurines From Central Petén, Guatemala, Latin American Antiquity, vol. 28 nr 4, ss. 515-540, Cambridge University Press
Hamilton, Noemi
2001 The personal is political: Viewpoint, Can we interpret figurines?, Cambridge Archaeological Journal vol. 6 nr 2, ss. 281-307, Cambridge University Press
Hammond, Norman
1972 Classic Maya Music part I and II, Archaeology vol. 25, ss. 124-131, 222-228Archaeological Institute of America, New York
1989 The Function of Maya Middle Preclassic Pottery Figurines, Mexicon, vol. 11, nr 6, ss. 111–114, Verlag Anton Saurwein, München
Healy, Paul F.
1988 Music of the Maya, Archaeology nr 1/2, ss.24-31, Archaeological Institute of America, New York
Hendon, Julia A., Rosemary A. Joyce, i Jeanne Lopiparo
2014 Material Relations: The Marriage Figurines of Prehispanic Honduras, University Press of Colorado, Boulder
Helmke, Christophe, Simon Martin, Jarosław Źrałka, Bolesław Zych, Wiesław Koszkul, Magdalena Rusek i Juan Luis Velasquez
2018 Los monumentos monoliticos de Nakum, Guatemala, [w:] „XXXI Simposio de Investigaciones Arqueologicas en Guatemala, 2017“, ed. Bárbara Arroyo, LuisMéndez Salinas i Gloria Ajú Álvarez, ss. 851-866, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Hellmuth, Nicholas M.
1975 Nakum: A Late Classic Maya Ruin, Archaeology 28 (4), ss. 270-272,Archaeological Institute of America, New York
1976 Maya Architecture of Nakum, El Petén, Guatemala, F.L.A.A.R. Progress Reports, vol. 2, nr 1, Foundation for Latin American Anthropological Research 1992 A Report to IDAEH on four days research at Nakum, Foundation for Latin American Anthropological Research
Hermes, Bernard
2019 La ceramica del sitio maya Nakum, Peten, Guatemala, Serie cientifica: Monografias del Proyecto Arqueologico Nakum, vol. 2, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
2002 Síntesis preliminar de la ocupación prehispánica en el área central de Nakum, [w:] “Beiträge Zur Allgemeinen und Vergleichenden Archäologie, Vol.22”, ss. 277-285, Verlag Phillip von Zabern in Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Mainz.
Hermes, Bernard y Zoila Calderón
2002 La secuencia de ocupación prehispánica en Nakum, Peten, Guatemala: una visión preliminar, Estudios Latinoamericanos vol. 22, ss. 210-219, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa/Poznań
Hermes, Bernard, Jarosław Źrałka i Zoila Calderón
2005 Investigations on the Peryphery of Nakum: New Data on the Complex Settlement of the Maya Site, Mexicon vol. XXVII, Verlag Anton Saurwein, München
Hermes, Bernard, Jarosław Źrałka i Zoila Calderón
2006 La periferia de Nakum, Peten: Datos recientes sobre la complejidad urbana de un asentamiento [w:] XIX Simposio de Investigaciones Arqueologicas en Guatemala, 2005, red. J.P. Laporte, B. Arroyo i H. Mejía, ss. 990-1009, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Horcajada Campos, Patricia
2015 Imágenes de Barro. Las figurillas cerámicas mayas de La Blanca (Petén, Guatemala) en su contexto regional, niepublikowana praca doktorska, Universidad de Valencia
Hudson, Mark J. i Mami Aoyama
2007 Waist-to-hip ratios of Jomon figurines, Antiquity vol. 81, ss. 961-971, Institute of Archaeology, Durham University
Inomata, Takeshi
1995 Archaeological Investigations at the Fortified Center of Aguateca, El Peten, Guatemala: Implications for the study of the Classic Maya Collapse,
niepublikowana rozprawa doktorska, Department of Anthropology, Vanderbilt University
Inomata, Takeshi i Daniela Triadan
2014 In Life and Politics at the Royal Court of Aguateca: Artifacts, Analytical Data, and Synthesis, ed. Takeshi Inomata i Daniela Triadan, University of Utah Press.
Inomata, Takeshi i Laura R. Stiver
1998 Floor Assemblages from Burned Structures at Aguateca, Guatemala: A Study of Classic Maya Households, Journal of Field Archaeology, vol. 25, nr 4, pp. 431452, Taylor & Francis
Insoll, Timothy
2017 Miniature Possibilities? An Introduction to the Varied Dimensions of Figurine Research [w:] “The Oxford Handbook of Prehistoric Figurines” ed. Timothy Insoll, Oxford University Press, Oxford Handbooks Online, doi:10.1093/oxfordhb/9780199675616.013.001
Ivic de Monterroso, Matilde
2002 Resultados de los análisis de las figurillas de Piedras Negras, [w:]” XVSimposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2001” ed. Juan Pedro Laporte, Hector Escobedo i Barbara Arroyo, ss.480-494, Museo Nacional de
Arqueología y Etnología, Guatemala
Jones, Christopher
1999 Introduction, Excavations in residential areas of Tikal: groups with shrines (Tikal Report 21), ed. M. Becker, ss. 127–33, University of Pennsylvania Museum, Philadelphia
Koszkul, Wiesław
2010 Teotihuacan Contacts in the Northeastern Peten in the Early Classic Period [w:] „The Maya and their Neighbours. Internal and External Contacts Through Time“, ed. Laura von Broekhoven, Rogelio Valencia Rivera, Benjamin Fis i Frauke Sachs, Verlag Anton Saurwein, München
Koszkul, Wiesław, Bernard Hermes i Zoila Calderón
2006 Teotihuacan-related Finds from the Maya Site of Nakum,Peten, Guatemala. Mexicon vol. 28 (6), ss. 117-127, Verlag Anton Saurwein, München
2007 Proyecto Arqueológico Nakum: Resultados de la Temporada 2006 [w:] “XXSimposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006” ed. Juan Pedro Laporte, Barbara Arroyo y Hector Mejía, ss. 793-822, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Koszkul, Wieslaw, Jaroslaw Zralka, Bernard Hermes i Jari López
2009 Proyecto Arqueológico Nakum: Resultados de la Temporada 2008, [w:] XXII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2008 ed. por Juan Pedro Laporte, Barbara Arroyo y Hector Mejía, ss.777-790, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Koszkul, Wiesław i Jarosław Źrałka
2013 El manejo ritual y pra ́ctico del agua: el caso del Edificio 14 de Nakum, Guatemala, Contributions in New World Archaeology vol. 5, ss. 101–23, Polska Akademia Umiejętności, Kraków
Kron, Hope
2014 Human Sacrifice Among the Maya: An Analysis of Patterns in Belize, Totem: The University of Western Ontario Journal of Anthropology, vol. 14, nr 1, ss. 2945
Kunen, Julie L., Mary Jo Galindo i Erin Chase
2002, Pits and Bones. Identifying Maya ritual behavior in the archaeological record, Ancient Mesoamerica vol. 13, ss. 197-211, Cambridge University Press
De Landa, Diego,
2006 Świat Apocalypto (Relación de las cosas de Yucatan), tłumaczył Paweł Skibiński, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom
Lambert, Arnaud F.
2012 Olmec Ferox: Ritual Human Sacrifice”, Adoranten 2012, ss. 93-102
Laporte, Juan Pedro
2007 La secuencia ceramic del sureste de Petén: tipos, cifras, localidades, y la historia del asentamiento, Monografías Atlas Arqueológico de Guatemala,Direcció General del Patrimonio Cultural y Natural Ministerio de Cultura y
Deportes Laporte, Juan Pedro i Vilma Fialko
1995 Un reencuentro con Mundo Perido, Tikal, Guatemala, Ancient Mesoamerica, 6, ss. 41–94, Cambridge University Press
Leach, Simon, i Bruce Dehnert
2013, Simon Leach’s Pottery Hanbook, wyd. Stewart, Tabori and Chang, wersja cyfrowa epub
Lesure, Richard G.
1999 Figurines as Representations and Products at Paso de la Amada, Mexico, Cambridge Archaeological Journal 9, ss. 209-220, Cambridge Unversity Press
2002 The Goddess Diffracted: Thinking about the Figurine of Early Villages, Current Anthropology vol. 43, nr 4 (August/October), ss. 587-610, University of Chicago Press
2012 Figurine Fashions in Formative Mesoamerica [w:] “The Construction of Value in the Ancient World”, ed. John K. Papadopoulos i Gary Urton, The Cotsen Institute of Archaeology Press
Lopiparo , Jeanne i Julia A. Hedon
2006 Crafting Children: Materiality, Social Memory, and Reproduction of Terminal Classic House Societies in the Ulúa Valley, Honduras [w:] “The Social Experience of Childhood in Ancient Mesoamerica”, ed. Traci Ardren i Scott R. Hutson, ss. 133-168, University Press of Colorado, Boulder.
2009 Honduran Figurines and Whistles in Social Context. Preduction, Use, and Meaning on the Ulúa Valley [w:] “Mesoamerican Figurines. Small-Scale Indices of Large-Scale Social Phenomena”, ed. Christina T. Halperin, Katherine A. Faust,Rhonda Taube i Aurore Giguet, University Press of Florida
Marcus, Joyce
1978 Archaeology and Religion: A Comparison of the Zapotec and Maya, World Arcaheology 10 (2), ss. 172-91, Taylor & Francis
1999 Men’s and women’s ritual in Formative Oaxaca [w:] “Social patterns in Preclassic Mesoamerica”, red. M. Grove i R. Joyce, Dumbarton Oaks Research Library
and Collection, Waszyngton, ss. 67-96
2009, Rethinking Figurines [w:] “Mesoamerican Figurines. Small-Scale Indices of Large-Scale Social Phenomena”, ed. Christina T. Halperin, Katherine A. Faust,Rhonda Taube i Aurore Giguet, University Press of Florida
McKee, Brian R.
2002 Househod Archaeology and Cultural Formation Process: Eamples from the Cerén Site, El Salvador [w:] „The Archaeology of Household Activities“, ed. Penelope M. Allison, Routledge, London/New York
McVicker, Donald
2012 Figurines are Us? The Social Organization of Jaina Island, Campeche, Mexico, Ancient Mesoamerica, vol. 23(2), ss. 211-234, Cambridge University Press
Meissner, Nathan J., Katherine E. South i Andrew K. Balkansky.
2013 Figurine Embodiment and Household Ritual in an Early Mixtec Village, Journal de la Société des Américanistes 99, no. 1, ss. 7-43
Meyer, Karl-Herbert,
2009 Traditional Maya Beekeepers at Kiuic, Yucatán, Mexico, Mexicon 31 nr 5, ss. 98–101, Verlag Anton Saurwein, München
2010 Three Maya Unprovenanced "Tikal Dancer" Plates, Mexicon vol. 32, nr 5, ss. 97-102, Verlag Anton Saurwein, München
Miller, Mary Ellen
1975 Jaina Figurines: A Study of Maya Iconography, Princeton University Press, Princeton
1999 “Maya Art and Architecture”, Thames and Hudson
Moholy-Nagy, Hattula
1997 Middens, construction fill, and offerings: evidence for the organization of Classic Period craft production at Tikal, Guatemala, Journal of Field Archaeology vol. 24 nr 3, ss. 293–313, Taylor & Francis Mongelluzzo, Ryan William 2011 Experiencing Maya Palaces: Royal Power, Space, and Architecture at Holmul,
Guatemala, niepublikowana rozprawa doktorska, University of California, Riverside
Moreno, Teresa
2008 Associated Funerary Objects: Religious Votives [w:] “Human Remains. Guide for Museums and Academic Institutions, ed. Vicky Cassman, Nancy Odegaard i Joseph Powell, Altamira Press, Lanham, New York, Toronto, Plymouth UK
Munsell Soil Color Company 1992 Munsell soil color charts, Munsell Color Company, Baltimore
Nelson, Sarah M.
1990 Diversity of the Upper Paleolithic “Venus“ Figurines and Archeological Mythology, Archeological Papers of the American Anthropological Association, nr 2, ss: 11-22, doi:10.1525/ap3a.1990.2.1.11
Otis Charlton, Cynthia L.
2001 Hollow Rattle Figuries of the Otomba Area, Mexico, [w:] “The New World ”
Figurine Project, vol. 2, ed. Terrry Stocker i Cynthia L. Otis Charlton, Rrigham Younh University, Provo, Utah
Orozco y Berra, Manuel
1880 Historia antigua y de la conquista de México 2. Tip. de G. A. Esteva, México.
Ortiz, Ponciano i Maria del Carmen Rodriguez
2000 The Sacred Hil of El Manatí: A Preliminary Discussion of the Site’s Ritual Paraphernalia, [w:] „Olmec Art and Archaeology in Mesoamerica“, ss. 75 – 93
Peniche May, Nancy, Lisa DeLance i Jaime J. Awe
2018 The Middle Preclassic Figurines from Cahal Pech, Belize Valley, Ancient Mesoamerica vol. 30 nr 2, Cambridge University Press
Peña Castillo, Agustin
2003, Las figurillas de terracotta en el area maya, Los Investigadores de Cultura Maya, vol. 11, tom 1, Universidad Autónoma de Campeche
Périgny, Maurice de
1909 Villes Mortes de l’Amérique Centrale, Le Tour du Monde, vol.15, Paris
Pool, Christopher A. 2012 The Formation of Complex Societies in Mesoamerica [w:] The Oxford Handbook of Mezoamerican Archaeology, ss. 169-187, Oxford University Press Ponciano, Erick M. i Alba Estela Pinto
2007 Rito de terminación en la plaza principal de Aguateca: Epílogo de su ocupación durante el siglo IX, [w:] “XX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006” ed. Juan Pedro Laporte, Barbara Arroyo i Hector Mejía, ss. 720-736, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Popenoe de Hatch, Marion
2002 New perspectives on Kaminaljuyu, Guatemala: regional interaction during the Preclassic and Classic periods, [w:] “Incidents of archaeology in Central America and Yucatan: Essays in Honor of Edwin M. Shook”, red. M. Love, M.
Popenoe de Hatch I H. Escobedo, ss.: 277-296, University Press of America, Inc., Lanham, New York, Oxford
Prager, Christian
2006 Jaina – The Island Necropolis [w:] “Maya. Divine Kings of the Rain Forest”, ed. Nikolai Grube, Tandem Verlag GmbH
Prufer, Keith M., Phil Wanyerka i Monica Shah
2003 Wooden Figurines, Scepters, and Religious Specialists in Pre-Columbian Maya Society, Ancient Mesoamerica, vol. 14, ss. 219-236, Cambridge University Press
Quintana, Oscar
2014 Nakum – Ciudad Maya, Petén, Guatemala, Zeitschrift für Archäologie Außereuropäischer Kulturen vol. 6, ss. 145-246, Reichert Verlag
Quintana, Óscar i Wolfgang Wurster
2002 Un nuevo plano del sitio Maya de Nakum, Petén, Guatemala, Beiträge Zur Allgemeinen und Vergleichenden Archäologie, vol.22, pp.243-275, Mainz
Pugh, Timothy W., Evelyn M. Chan Nieto i Gabriela W. Zygadło
2019 Facelessh hierarchy at Nixtun Ch’ich’, Peten, Guatemala, Ancient Mesoamerica, ss. 1-13, DOI: https://doi.org/10.1017/S0956536119000105
Rada, Pravoslav 1993 Techniki ceramiki artystycznej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa
Radnicka, Katarzyna
2014 Arte portatil. Estudio preliminar de las fgurillas de Nakum [w:] “XXVII Simposio de Investigaciónes Arqueologicas en Gautemala 2013”, ed. Barbara
Arroyo, Luis Mendez Salinas i Andrea Rojas, Museo Nacional de Arqueologia y Etnologia, Guatemala
Rands, Robert L. i Barbara C. Rands
1965 Pottery Figurines of the Maya Lowlands [w:] “Handbook of Middle American Indians”, ed. Robert Wauchope, Middle American Research Institute, Tulane University, New Orleans
Reents-Budet, Dorie
2000 The Art of Classic Vase Painting [w:] “Maya: divine kings of the rain forest”,red. Nikolai Grube, Könemann
Reents-Budet, Dorie, Ronald L. Bishop i Barbara MacLeod
1994 Painting Styles, Workshop Locations and Pottery Production [w:] “Painting the Maya Universe: Royal Ceramics of the Classic Period”, Duke University Press Books
Reyna Robles, Rosa Maria
1971 Las figurillas preclasicas, niepublikowana praca dylomowa, Escuela Nacional de Antropologia e Historia, INAH, Mexico D.F.
Rice, Prudence
1987 Pottery Analysis. A Sourcebook, The University of Chicago Press/Chicago/London
2013 Type-Variety. What Works and What Doesn’t [w:] “Ancient Maya Pottery. Classification, Analysis, and Interpretation”, ed. by James John Aimers, University Press of Florida
Rich, Michelle, and Varinia Matute 2014 The Power of the Past: Crafting Meaning at a Royal Funerary Pyramid [w:] “Archaeology at El Perú-Waká: Ancient Maya Performances of Ritual, Memory,and Power”, ed. Olivia C. Navarro-Farr i Michelle Rich, ss. 66–84, The University of Arizona Press, Tucson
Ricketson, Edith Bayles
1937 Part II: The Artifacts [w:] “Uaxactun, Guatemala, Group E -1926 – 1931”, Carnegie Institution of Washington, Washington, D.C.
Robertson, Merle Greene
1985 “57 Varieties”: The Palenque Beauty Salon, [w:] “Fourth Palenque Round Table, 1980”, ed. Elizabeth P. Benson, ss. 29-44, Pre-Columbian Art Research Institute, San Francisco
Rosenswig, Robert M.
2002 Soconusco Formative Project, FAMSI report, http://www.famsi.org/reports/01052/01052Rosenwig01.pdf
Ruscheinsky, Lynn M.
2003 The Social Reproduction of Gender Identity through the Production and Reception of Lowland Maya Figurines, niepublikowana rozprawa doktorska, University of British Columbia
Rusek, Magdalena H.
2014, Greenstone artefacts from the Maya sie of Nakum, Peten, Guatemala, Contributions in New World Archaeology vol. 6, ss. 135-166, Polska Akademia
Umiejętności, Kraków
Sachs, Curt
1989 Historia instrumentów muzycznych, tłumaczenie Stanisław Olędzki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Warszawa
Sahagún, Bernardino de
2007 Rzecz z dziejów Nowej Hiszpanii. Księgi I, II, III, przekład Kamila Baraniecka i Marta Leszczyńska, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty
Sánchez del Río, Manuel, Antonio Doménech, María Teresa Doménech-Carbó, María Luisa Vázquez de Agredos Pascual, Mercedes Suárez i Emilia García-Romero
2011 The Maya Blue Pigment [w:] “Developments in Clay Science, vol 3. Developments in Palygorskite-Sepolite Research. A New Outlook on These Nanomaterials” ed. Emiliano Galan i Arieh Singer, ss. 453-480, Elsevier B.V.
Santacreu, Daniel Albero
2014 Materiality,Techniques And Society In Pottery Production. The Technological Study Of Archaeological Ceramics Through Paste Analysis, De Gruyter Open Ltd., Warsaw/Berlin
Schieber, Christa i Miguel Orrego
2013 Descubriendo el entierro real No.2 de Tak’Alik Ab’Aj [w:] “Antropología e Historia de Guatemala, Anuario de la Dirección General del Patrimonio Cultural y Natural”, ed. Patricia del Águila, ss.7-34, III Época
Schele, Linda 1997 Hidden Faces of the Maya, ALTI Publishing
Sears, Erin L.
2016 A Reflection Of Maya Representation, Distribution, and Interaction: Ceramic Figurines from the Late Classic Site of Cancuén, Petén Department, Guatemala, niepublikowana rozprawa doktorska, University of Kentucky
2017, Mesoamerica – Maya [w:] “The Oxford Handbook of Prehistoric Figurines, ed. Tomothy Insoll”, Oxford University Press
Sears, Erin L., Ronald L. Bishop i M. James Blackman
2005 Figurillas de Cancuen, Petén: El surgimiento de una perspectiva regional,[w:] “XVIII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2004” ed. Juan Pedro Laporte, Barbara Arroyo y Hector Mejía, ss.745-752, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala.
Séjourné, Laurette
1952 Una interpretación de las figurillas del Arcaico, Revista Mexicana de Estudios Antropologicos, vol. XIII nr 1, ss. 49-63
Sharer, Robert i Loa P. Traxler 2006 The Ancient Maya, 6th Edition, Stanford University Press
Siarkiewicz Elżbieta
1980, Popol Vuh. Księga Rady Narodu Qiche, tłumaczenie Halina Czarnocka i Carlos Marrodán Casas, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
Smith, Michael E.
1979 A Further Criticism of the Type-Variety Sytem: The Data Can’t Be Used, American Antiquity, vol. 44, nr4, ss. 822-826, Cambridge University Press Smith, Robert E. i James C. Gifford
1966 Maya Ceramic Varieties, Types, and Wares at Uaxactun: Supplement to Ceramic Sequence at Uaxactun, Guatemala, Middle American Research Institute, Tulane University
Smith, Robert E., Gordon Willey i James Gifford
1960 The Type-Variety Concept as a Basis for the Analysis of Maya Pottery, American Antiquity, vol. 25, nr 3, ss. 330-340, Cambridge University Press
Sotelo Santos, Laura Elena, Francisca Zalaquett Rock, Antonio Benavides Castillo i Socorro del Pilar Jimenez Alvarez
2015 Antiguas y nuevas noticias sobre una figurilla-silbato de Jaina Contextos, sonidos y formas, Esudios de Cultura Maya, vol. 46, Mexico
Straight, Kirk D. i Damien B. Marken
2006 Los depósitos de terminación del Templo XIX, Palenque, Chiapas. [w:] “XIX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2005” ed. Juan Pedro Laporte, Barbara Arroyo y Hector Mejía, ss. 441-449, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Stross, Brian
1998 Seven Ingredients in Mesoamerican Ensoulment: Dedication and Termination in Tenejapa [w:] „The Sowing and Dawning. Termination, Dedication, and Transformation in the Archaeological and Etnographic Record of Mesoamerica“,ed. Shirley Boteler Mock, University of New Mexico Press, Albuquerque
Stuart, George, i R.A. Housley
1999 A Maya Wooden Figure from Belize (Una figura de maderaproveniente de belice), Research Reports on Ancient Maya Writing vol. 42– 44, ss. 1–10
Taube, Rhonda i Karl Taube
2009 The Beautiful, the Bad and the Ugly. Aesthetics and Morality in Maya Figurines. [w:] “Mesoamerican Figurines. Small-Scale Indices of Large-Scale Social Phenomena”, ed. Christina T. Halperin, Katherine A. Faust, Rhonda Taube I Aurore Giguet, University Press of Florida
Thornton, Erin Kennedy i Kitty F. Emery
2016 Patterns of ancient animal use at El Mirador: evidence for subsistence, ceremony and exchange, Archeofauna vol. 25, Universidad Autonoma de Madrid, ss. 233-264
Tiesler, Vera i Andrea Cucina (ed.)
2007 New Perspectives on Human Sacrifice and Ritual Body Treatments in Ancient Maya Society, Springer
Triadan, Daniela
2007 Warriors, Nobles, Commoners and Beasts: Figurines from Elite Buildings at Aguateca, Guatemala, Latin American Antiquity, vol. 18, ss.269-293, Cambridge University Press
Tozzer, Alfred M.
1913 A Preliminary Study of the Prehistoric Ruins of Nakum, Guatemala: A Report of the Peabody Museum Expedition 1909-1910, Memoirs of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Vol.5, ss. 137-201, Harvard University, Cambridge
Vaillant, George Clapp
1965 Aztekowie z Meksyku: powstanie, rozwój i upadek narodu azteckiego,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
Velazquez Cabrera, R.
http0Yaxchilian’s clay frogs 203://www.geocities.com/rvelaz.geo/frogs/frogs.html pobrane: 16.05.2007
Victoria Cartwright
2014, The Importance of Musical Instruments to the Maya, UMASA Journal vol. 32, Journal of the University of Manitoba Anthropology Students' Association
Walker, Debra
1998 Smashed Pots and Shattered Dreams: The Material Evidence for an Early Classic Maya Site Termination at Cerros, Belize [w:] „The Sowing and the Dawning” ed. Shirley Boteler Mock, University of New Mexico Press, Albuquerque
Walker, William 1995 Ceremonial Trash? [w:] “Expanding Archaeology”, ed. James M. Skibo, William H. Walker i Axel E. Nielsen, ss. 67-79, University of Utah Press, Salt Lake
City.
Willey, Gordon R.
1972 The Artifacts of Altar de Sacrificios, Papers of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology vol. 64, Harvard University, Cambridge
1978 Excavations at Seibal: Department of Peten, Guatemala: Artifacts, Memoirs of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology vol. 14, nr 1, Harvard University.
Zweig, Christina L.
2010 The Formative Ceramic Figurine Collection from the Site of Cahal Pech, Cayo, Belize, niepublikowana praca magisterska, The University of Wisconsin-Milwaukee
Źrałka, Jarosław
2007 The Nakum Archaeological Project: Investigations on the Banks of the Holmul River, Guatemala, raport FAMSI, http://www.famsi.org/reports/06022/
Źrałka, Jarosław 2008 Terminal Classic Occupation in the Maya Sites Located in the Area of Triangulo Park, Peten, Guatemala, Prace Archeologiczne vol. 62,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków2014, Pre-Columbian Maya Graffiti. Context, Dating and Function, Alter, Kraków
Źrałka, Jarosław i Wiesław Koszkul
2010, New Discoveries About the Ancient Maya. Excavations at Nakum, Guatemala, Expedition vol. 52, nr 2, University of Pennsylvania Museom of Archaeology and Anthropology
Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul, Simon Martin i Bernard Hermes
2011 In the path of the Maize God: a royal tomb at Nakum, Peten, Guatemala, Antiquity vol. 85, ss. 890–908, Durham University
Źrałka, Jarosław i Bernard Hermes
2012 Great development in troubled times: the Terminal Classic at the Maya site of Nakum, Peten, Guatemala, Ancient Mesoamerica vol. 23 nr 1, ss. 161–87, Cambridge University Press
Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul i Bernard Hermes
2012 Nakum y su impoertancia en el Mundo Maya: resultados de los trabajos
realizados por el Proyecto Arqueologico Nakum entre 2006 y 2011, Contribution in New World Archaeology vol. 3, ss. 9-47, Polska Akademia Umiejętności, Kraków
Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul, Bernard Hermes i Simon Martin
2012a Excavations of Nakum Structure 15: Discovery of Royal Burials and Accompanying Offerings, The PARI Journal, vol. XII
Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul, Juan Luis Velasquez, Bernard Hermes I Katarzyna Radnicka
2014 Buscando a los primeros pobladores de Nakum: información preliminar sobre la ocupación del período Preclásico Medio. [w:] “XXVII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2013” ed. Barbara Arroyo, L. Méndez Salinas y Ana Rojas, ss. 813-822, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul, Katarzyna Radnicka, Laura Sotelo i Bernard Hermes
2014a Excavations in Nakum Structure 99: New Data on Protoclassic Rituals and Precolumbian Maya Beekeeping, Estudios de Cultura Maya vol. 44, ss. 85 – 114, Universidad Nacional Autónoma de México
Ź rałka, Jarosław i Wiesław Koszkul
2015, Archaeological evidence for ancient Maya water management: the case of Nakum, Petén, Guatemala. Antiquity vol. 89, ss. 397-416, Durham University
2018 Królewskie mauzoleum i rytualna łaźnia parowa Majów. Badania Projektu
Archeologicznego Nakum w Gwatemali, prezentacja wygłoszona podczas II
Komgresu Latynoamerykanistycznego im. Ignacego Domeyki, 16.12.2018 r.
Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul, Juan Luis Velásquez, Bernard Hermes,
Katarzyna Radnicka, Bogumil Pilarski i Magdalena Rusek
2015a Resultados de los recientes trabajos arqueológicos en Nakum, Guatemala,[w:] “XXVIII Simposio de Inves-tigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2014”,ed. Barbara Arroyo, Luis Méndez Salinas i Lorena Paiz, ss. 147-158, Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala
Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul, Varinia Matute, Bogumił Pilarski, Bernard
Hermes i Juan Luis Velasquez
2016 Burials, Offerings, Flints and the Cult of Ancestors: The Case of Nakum Structure X, Peten, Guatemala, Contributions in New World Archaeology vol. 10, ss. 207-250, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2017 From E-Group to Funerary Pyramid: Mortuary Cults and Ancestor Veneration in the Maya Centre of Nakum, Peten, Guatemala, Cambridge Archaeological Journal vol. 27 nr 3, ss. 451 – 478, Cambridge University Press
Źrałka, Jarosław, Christophe Helmke, Laura Sotelo i Wiesław Koszkul
2018 The Discovery of a Beehive and the Identification of Apiaries Among the Ancient Maya, Latin American Antiquity, vol. 23, nr 3, ss. 514-531, Cambridge University Press
Źrałka, Jarosław, Christophe Helmke, Simon Martin, Wiesław Koszkul i Juan Luis Velasuqez M.,
2018a The Monolithic Monuments of Nakum, Guatemala, The PARI Journal, ss. 1-28
CZĘŚĆ III
KATALOG
Katalog figurek pochodzących z prac Projektu Archeologicznego Nakum został przygotowany w formie bazy danych w programie Excel, tutaj podany w wersji kart poszczególnych zabytków, uzupełnionych o ilustrujące formę i stan zachowania rysunki i fotografie. Informacje zawarte w katalogu zawierają się w następujących wydzielonych kategoriach:
Numer katalogowy składający się z liter PANFIG zawierających skrót nazwy Projektu
oraz skrót słowa „figurka” oraz numeru porządkowego, nadawany był zabytkom
sukcesywnie w miarę pozyskiwania ich podczas kolejnych sezonów wykopaliskowych.
W Katalogu znalazło się 275 zabytków, ale numeracja sięga 280 pozycji. Podczas analizy
materiału 5 fragmentów ceramicznych zostało usuniętych z katalogu kiedy okazało się, że
nie są w rzeczywistości fragmentami figurki lecz fragmentami naczynia. Numeracja
początkowo nadana została zachowana. W jednym przypadku zametrykowano osobno
dwie pasujące do siebie części figurki, pierwotnie uznane za dwa różne zabytki, które po
sklejeniu nazwano niższym numerem po anulowaniu wyższego numeru.
Lokalizacja określa Operację, wykop, odcinek i warstwę w której znaleziono figurkę,
a także część stanowiska, w którym znajduje się dana Operacja.
Wymiary zawierają wysokość zabytku, szerokość i długość, podane w milimetrach.
Chronologia określa przybliżone, często uogólnione datowanie każdego zabytku.
Technologia produkcji określa sposób w jaki wymodelowano każdy przedmiot.
Rodzaj zabytku określa czy zachowany fragment należał do instrumentu muzycznego
czy figurki. Jeżeli istnieje przypuszczenie, że był to instrument jednak nie zachowała się
żadne cecha diagnostyczna zamieszczano stosowną adnotację.
Forma określa czy dany zabytek przedstawiał istotę ludzką („antropomorficzna”) czy
zwierzę („zoomorficzna”); jeśli identyfikacja formy b ła nimożliwa ze względu na stan
zachowania zabytku stosowano określenie „niezidenty
fikowana”.
Następujące kategorie opisują szczegóły zabytku takie jak: gatunek wyobrażonego
zwierzęcia, płeć postaci ludzkiej (K – kobieta, M-mężczyzna, D-dziecko, N –
niezidentyfikowana), zachowaną część ciała, pozycję ciała, a wreszcie szczegółowy opis formy oraz stanu zachowania zabytku.
Część instrumentu podaje cechy diagnostyczne umożliwiające identyfikację zabytku
jako instrumentu muzycznego.
Pasta i kolor wg Munsella zawiera nazwę zidentyfikowanej pasty, kolor wg tabelMunsella oraz często dodatkowe uwagi dotyczące uziarnienia czy domieszki. Data, podpis i rysunek (o ile zostały zanotowane przy metrykowaniu zabytku) zawierająinformację o tym kiedy odkryto figurkę i kto ją zametrykował oraz kto wykonanał dla figurki dokumentację rysunkową.W sekcji Uwagi wprowadzam czasem dodatkowe obserwacje, które nie pasują do żadnejz wcześniejszych kategorii, np. o stanie zachowania figurki czy śladach farb. Występujące w katalogu skróty pochodzą od nazw okresów chronologicznychfunkcjonujących w języku hiszpańskim:
Prcl Med – Środkowy Okres Preklasyczny 900/800 – 300 p.n.e.,
Prcl Trd – Późny Okres Preklasyczny 300 p.n.e. – 250/300 n.e.,
Cl Tmpr – Wczesny Okres Klasyczny 250/300 – 600 n.e.,
Cl Trd – Późny Okres Klasyczny 600 – 800 n.e.
Cl Trm – Schyłkowy Okres Klasyczny 800 – 900/950 n.e.
Wśród figurek z badań Projektu Archeologicznego Nakum nie natrafiono na fragmenty
figurek datowane na Okres Postklasyczny.
PANFIG/ 1
Op III Sub 3 Un 6 Lote 2 Bud 99 Sektor N
WYMIARY 29x30,5x19 CHRONOLOGIA Cl.Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/3
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA tors; ręce; kolana GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Tors ludzki ze skrzyżowanymi rękoma, przyciskającymi kolana (?) do piersi; zachowany jedynie przedni/górny fragment postaci.
Data 19.05.2006 Podpis P. Kurzawa Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 2
Op III Sub 9 Un 1 Lote 2 Bud 99 Sektor N
WYMIARY 31x24x14 CHRONOLOGIA Precl.Tard. RODZAJ ZABYTKU figurka? MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10R 5/8
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment z zachowaną dekoracją w postaci trójkątnych wgnieceń i podłużną, płaską, zaokrągloną aplikacją.
Data Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 3
Op VI Sub 6 Un - Lote 3 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 45x56x14 CHRONOLOGIA Cl.Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 7/2
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
UWAGI
OPIS
Fragment z zaokrągloną wypukłością ozdobioną niewielkimi, dość regularnymi wgłębieniami (pióra?, futro?), poniżej być może fragment opaski biodrowej (?).
Data 03.05.2006 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 4
Op VI Sub 24 Un 3 Lote 4 Bud 15 Sektor S
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 37x36x13 Cl. Term. gwizdek/okaryna Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta -antropomorficzna 10YR 7/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię; korpus
OPIS
Fragment kulistego instrumentu; widoczna prawa ręka, zgięta w łokciu i nadgarstku, ułożona na wydatnym brzuchu; w miejscu szyi zachowany ślad po miejscu gdzie do okrągłego korpusu doklejona była głowa; na czubku korpusu zachowany częściowo okrągły otwór boczny; być może fragment fletu składającego się z dwóch/trzech kulistych komór.
PANFIG/ 5
Op III Sub 5 Un 0 Lote 3 Bud 99 Sektor N
WYMIARY 51x49x20 CHRONOLOGIA Cl.Term. RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 7.5YR 6/8
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment tylnej części figurki, za zachowanym ustnikiem gwizdka/okaryny będącego jednocześnie tylną podporą figurki; ustnik "wyciągnięty" z korpusu.
Data 19.05.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 6
Op VI Sub 37 Un 2 Lote 1 Bud P.1 Sektor S
WYMIARY 21x44,5x16 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Zachowany fragment wyobraża kapelusz z wysoką główką i szerokim, płaskim rondem; od spodu zachowany ślad po miejscy w którym kapelusz był przyklejony do głowy postaci; podobne nakrycia głowy noszą figurki wyobrażające członków elity (Jaina, Motul de San Jose) ale też handlarze (freski z Ch'ikk Naab).
Data 28.03.2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 7
Op III Sub 3 Un 0 Lote 2 Bud 99 Sektor N
WYMIARY 47x42 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Tinaja a TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 5/6
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA plecy; ramiona; kolana GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment ukazuje siedzącą postać ze skrzyżowanymi nogami i rękoma; w plecach zabytku dwa prostokątne otwory, w dolnej części pozostałości ustnika "wyciągniętego" z płaszczyzny pleców; po bokach widoczne "szwy" powstałe podczas łączenia wyciskanego w fomie frontu z modelowanym tyłem.
Data 12/05/2006 Podpis P. Kurzawa Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 8
Op VI Sub 28 Un 2 Lote 2 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 29x44x18 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR 6/8
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Zachowany fragment wyobraża część potrójnego pasa noszonego przez graczy w piłkę i wspartą na nim lewą dłoń, ozdobioną potrójną (?) bransoletą z paciorków.
Data 11.06.2010 Podpis W. Koszkul Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 9
Op VI Sub 28 Un 2 Lote 9 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 37x29 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5YR 7/6
PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA stojąca CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment postaci ludzkiej (kobiety?) ukazujący dół spódnicy/szaty i wyłaniającą się spod niego lewą stopę, uformowaną bardzo prosto bez detali, w dnie zabytku słabo zachowany otwór (el.
ustnika).
Data 13.06.2010 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 10
Op VI Sub 28 Un 2 Lote 10 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 17x49x21 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR 6/8
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment w formie kapelusza o szerokim, płaskim rondzie bez wyodrębnionej główki, z zachowaną częścią głowy/fryzury osoby go noszącej; być może na czubku znajdowała się jakaś ozdoba – widoczny słaby ślad; podobne figurki z Jaina, Motul de San Jose-kobieta
Data 14.06.2010 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 11
Op VI Sub 28 Un 2 Lote 10 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 62x28x11 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 6/4
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA bok GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment figurki ukazującej prawdopodobnie przód postaci męskiej (?) -zachowany mały fragment przepaski biodrowej i zwisającego z przodu fartuszka; w górnej części widoczna mała część zagłębienia formującego pachę i ramię.
PANFIG/ 12
Op III Sub 4 Un -Lote 2 Bud 99 Sektor N
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 34x52x38 Cl. Term. instrument Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; mieszana -antropomorficzna 5YR 7/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU M -ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA pas; biodra; nogi; pośladki -
OPIS
Dolna część figurki wyobrażającej siedzącego ze skrzyżowanymi nogami mężczyznę; na kolanach ułożony fartuszek przepaski biodrowej połączony z szerokim pasem; od spodu figurki wąski poprzeczny otwór -ustnik gwizdka/okaryny, którego kanał skierowany jest na krawędź okrągłego otworu na plecach figurki; górna część zapewne pusta, służyła jako komora rezonująca.
Data 14.05.2007 Podpis
A. Danecki
Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 13
Op III Sub 2 Un - Lote a.p. Bud 99 Sektor N
WYMIARY 30x30x56 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Cambio TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA zoomorficzna MUNSELL 10YR
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA coati -ostronos
OPIS
Fragment wyobrażający głowę coati – ostronosa.
Data 17.05.2007 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 14
Op VI Sub 31A Un 12 Lote 3 Bud P.9 Sektor S
WYMIARY 34x39x22 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Tinaja a TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA zoomorficzna MUNSELL 10YR 5/6
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA głowa (pysk) GATUNEK ZWIERZĘCIA jaguar
UWAGI
figurka pokryta czerwonym slipem; możliwe, że figurka była pusta w środku -zachowana powierzchnia pustego wnętrza (?)
OPIS
Zachowany fragment wyobraża dolną część pyska zwierzęcia kotowatego (?), być może jaguara; widoczny nos i półotwarty pysk bez wyodrębnionych zębów; górna część głowy odłamana na wysokości oczu.
Data 18.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 15
Op VI Sub 31A Un 12 Lote 3 Bud P.9 Sektor S
WYMIARY 32x32x14 CHRONOLOGIA Cl.Trd/Trm RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Tinaja a TECHNOLOGIA z formy; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10 YR 5/6
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA głowa (twarz) GATUNEK ZWIERZĘCIA -
UWAGI
twarz pomalowana na czerwono, oko białe/kremowe z detalami (kontur, tęczówka) czarnymi, ozdoba nosa biała /kremowa
OPIS
Zachowany fragment przedstawia ludzką twarz -widoczne lewe oko, nos, usta (wyodrębnione zęby), lewy policzek; po obu stronach nosa widoczne okrągłe ornamenty -podłużna ozdoba noszona w przekłutej chrząstce nosa, zakończona kulkami/paciorkami?
Data 18.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 16
Op VI Sub 37 Un 2 Lote 2 Bud P.1 Sektor S
WYMIARY 22x46x34 CHRONOLOGIA Cl. Term RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 5/4
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA stojąca CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
zachowany fragment to dolna część figurki, dno (1/3 wielkości oryginalnej) i przód (prawa część) do wysokości ok 2 cm; widoczna bardzo słabo wyodrębniona prawa stopa
Data 31.03.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 17
Op III Sub 3 Un 4 Lote 2 Bud 99 Sektor N
WYMIARY 15x37x23 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 6/1
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA klęcząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA kolana; dłonie; nogi GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Niewielki fragment figurki przedstawiającej klęczącą/siedzącą ze skrzyżowanymi nogami postać mężczyzny; widoczny dolny fragment fartuszka zasłaniającego nogi oraz dłonie spoczywające na kolanach.
Data 18.05.2006 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 18
Op VI Sub 31A Un 9 Lote 1 Bud P.9 Sektor S
WYMIARY 34x18x7,5 CHRONOLOGIA Cl.Trd/Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 5/6
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
UWAGI
przednia część pokryta czerwonym slipem; być może coś podobnego do przedmiotów, które trzymały figurki służących/tancerek z El Peru-Waka
OPIS
Mały fragment w formie U-kształtnie złożonego wałeczka.
Data 12.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 19
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 42x42x66 Cl. Term. instrument Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; pusta zoomorficzna 10YR 6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa jeleń
OPIS
Zachowany fragment wyobraża głowę zwierzęcia o długim pysku, wypukłych oczach i wyodrębnionych nozdrzach (jeleń); na czubku głowy częściowo zachowany okrągły otwór boczny instrumentu; w górnej tylnej części głowy ślady po brakujących uszach.
PANFIG/ 20
Op VI Sub 18 Un Lote 8 Bud 14 Sektor S
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 37x39x48,5 Cl. Tard. instrument Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; mieszana -zoomorficzna 10YR 7/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa pekari
OPIS
Zachowany fragment wyobraża głowę zwierzęcia -pekari -z wypukłymi oczami o podłużnych szparach w miejscu źrenic, niewielkich zaokrąglonych uszach (prawe uszkodzone), dość krótkim pysku zakończonym płaskim ryjem o okrągłych nozdrzach; na czubku głowy okrągły otwór, podobny w dolnej części -otwory instrumentu; zapewne głowa była rezonatorem, połączona być może z drugą komorą rezonującą? (głowa pusta -ryj pełny)
Data 29.05.2008 Podpis W. Koszkul Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 21
Op VI Sub 11B Un 1 Lote 3 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 42x16x8 CHRONOLOGIA Prc/Cl.Tmp RODZAJ ZABYTKU figurka? MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 5/8
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Podłużny, zagięty fragment z trzema wzdłużnymi żłobkami (środkowy głębszy), przy jednym końcu rozszerza się, a żłobki rozchodzą się na boki.
Data 13.06.2011 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 22
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 64x67x30 Cl.Trd/Term. figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; pusta antropomorficzna 5YR 5/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ K stojąca - CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA stopy -
INSTRUMENTU
OPIS
Dolny, przedni fragment figurki przedstawiającej najprawdopodobniej kobietę; zachowana do wysokości poniżej pasa spódnica/suknia ozdobiona szerokim pasem z niedużymi podłużnymi wgłębieniami ułożonymi w "słupki" po trzy, okalającym miejsce w którym spod brzegu szaty wyłaniają się stopy (lewa uszkodzona); suknia ozdobiona 8 wypukłymi, okrągłymi aplikacjami (chociaż w rzeczywistości nie naklejone tylko z formy), każda z dołkiem na środku
PANFIG/ 23
Op VI Sub 37 Un 2 Lote 2 Bud P.1 Sektor S
WYMIARY 67x44x12 CHRONOLOGIA Cl.Trd/Term RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/4
PŁEĆ K; D POZYCJA CIAŁA stojąca CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA tors; ręka; noga GATUNEK ZWIERZĘCIA -
UWAGI
suknia, korale i bransoleta na lewej ręce pomalowane na niebiesko, ciało na czerwonopomarańczowo
OPIS
Przednia, górna część figurki przedstawiającej wysoko urodzoną kobietę, w sukni do połowy odsłaniającej piersi; widoczna lewa ręka ułożona pod biustem na brzuchu, prawa (zachowana tylko dłoń) przytrzymuje dziecko siedzące okrakiem na biodrze matki (zachowana tylko dolna część nogi).
Data 28.03.2012 Podpis W. Koszkul Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 24
Op VI Sub 37 Un 2 Lote 2 Bud P.1 Sektor S
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 69x40x16 Cl.Trd/Trm gwizdek/okaryna Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL mieszana; pusta -antropomorficzna 10YR 7/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU M -ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa -
OPIS
Zachowany fragment wyobraża głowę karła, z wysokim nakryciem głowy, będącym jednocześnie ustnikiem instrumentu; mongoidalne, miękkie rysy twarzy; okrągłe wypukłe policzki; skośne oczy.
Data 28.03.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 25
Op VI Sub 37 Un 2 Lote 2 Bud P.1 Sektor S
WYMIARY 28x36x18 CHRONOLOGIA Cl.Trd/Term RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; mieszana POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR 6/6
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA pas GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Zachowany fragment wyobraża przewiązany "tobołek", być może element odzieży (jak japoński pas obi); widoczny szeroki pas z przywiązanym do niego "na krzyż" kwadratowym el., węzeł z dwoma frędzlami na końcach sznurka.
Data 28.03.2012 Podpis W. Koszkul Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 26
Op VI Sub 28 Un 2 WYMIARY 41x27x8 CHRONOLOGIA Cl. Term RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 3 Bud 14 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR 7/6 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment w formie płaskiego, łukowato wygiętego "placka" z trzema szerokimi żłobkami dzielącymi zabytek na cztery części, każda z wąskim głębokim żłobkiem po środku; prawdopodobnie element nakrycia głowy -pióropusza, być może jednego z dwóch wygiętych na boki (druga strona gładka).
Data 11.06.2010 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 27
Op XI Sub 1 Un 3 Lote 3 Bud P.SE Sektor S
WYMIARY 28x18x7 CHRONOLOGIA Intd/Cl.T/T RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 7/3
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
UWAGI
być może fragment figurki antropomorficznej -wojownicy w strojach z piór, futer itp. (Jaina, Aguateka, San Jose)
OPIS
Mały fragment w formie nieregularnej, w części grubszej cały pokryty niewielkimi okrągłymi dołkami, w "dolnej" części widoczny wąski rowek
Data 12.04.2012 Podpis B. Pilarski Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 28
Op I Sub 1 Un - Lote 4 Bud X Sektor N
WYMIARY CHRONOLOGIA 31x24x51 Cl. Term TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta -
RODZAJ ZABYTKU figurka/instrument? FORMA antropomorficzna
MASA Botifela b MUNSELL 10YR 7/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA N stojąca CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA stopa -
CZĘŚĆ otwór
INSTRUMENTU
OPIS
fragment przedstawiający lewą stopę i część spodu; płytkie wgłębienia zaznaczające palce; być może fragment otworu instrumentu?
Data 05.2006 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 29
Op VI Sub 28 Un 2 Lote 6 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 76x51x18 CHRONOLOGIA Cl. Term RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 8/4
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment o kształcie przypominającym złożone ptasie skrzydło, całe pokryte niewielkimi wystającymi podłużnymi elementami, układającymi się w nieregularne linie (jak wypukłości na skórze krokodyla).
Data 12.06.2010 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 30
Op VI Sub 22 Un 1 Lote 7 Bud 15 Sektor S
WYMIARY 36,5x25x7,5 CHRONOLOGIA Cl. Term RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR 6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Mały fragment z dwoma okrągłymi, spłaszczonymi aplikacjami z dziurką w środku; być może fragment PANFIG/22? albo bardzo podobnego zabytku odciśniętego w tej samej formie.
Data 24.06.2011 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 31
Op III Sub 3 Un 4A Lote 2 Bud 99 Sektor N
WYMIARY 31x25x11 CHRONOLOGIA Cl. Term RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR 8/2
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA klęcząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA tors; ręce; kolana; brzuch GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment małej (w całości mogła mieć ok. 4,5-5 cm) figurki wyobrażającej mężczyznę siedzącego z podkurczonymi/skrzyżowanymi nogami, rękami skrzyżowanymi na piersi, dłońmi na ramionach; widoczny zaokrąglony brzuch i przepaska biodrowa z fartuszkiem spoczywającym na kolanach.
Data 18.05.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 32
Op VI Sub 28 Un 2 Lote 8 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 27x21x46 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 8/4
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA stojąca CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment dość dużego zabytku w formie stopy lewej stopy ludzkiej, zachowanej do wysokości kostki; szczegółowo wymodelowane palce (4) i podbicie
Data 13.06.2010 Podpis K. Radnicka Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 33
Op VI Sub 37 Un 1 Lote 2 Bud P.1 Sektor S
WYMIARY 29x27x7 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors
INSTRUMENTU
OPIS
Fragment figurki wyobrażającej postać dostojnika; widoczny bogaty naszyjnik złożony z trzech sznurów paciorków (2 złożone z okrągłych paciorków, 1 z kwadratowych płytek) z ozdobą (pektorałem) zawieszoną pod spodem, złożona z dwóch podłużnych, poziomo ułożonych rurek zakończonych okrągłymi paciorkami, połączonych pionowymi rurkami; pod zawieszką
widoczny fragment pasa/opaski biodrowej.
Data 20.03.2012 Podpis M. Rusek Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 34
Op XI Sub 1 Un 3 WYMIARY 34x26x16 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud P.SE Sektor S TECHNOLOGIA z formy; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/3 CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Głowa figurki wyobrażającego starego mężczyznę w nakryciu głowy z małym rondem; widoczne zmarszczki na czole, wypukłe policzki, na lewym słabo widoczne pionowe żłobki (skaryfikacja?)
Data 31.03.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 36
Op XI Sub 1 Un 3 Lote 4 Bud P.SE Sektor S
WYMIARY 34x27x12 CHRONOLOGIA Cl.Term. RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 7/3
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment o niedającym się zidentyfikować kształcie; otwór wykonany wąskim płaskim przedmiotem.
Data 31.03.2012 Podpis M. Koszkul Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 37
WYMIARY CHRONOLOGIA 21x21x4 Cl. Term. TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA instrument Botifela b FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 10YR 7/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ --otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA --
INSTRUMENTU
OPIS
Fragment o niedającym się zidentyfikować kształcie; część okrągłego otworu.
Data 31.03.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 38
Op XI Sub 1 Un 3 Lote 4 Bud S Sektor S
WYMIARY 26x21x4 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Botifela b TECHNOLOGIA ?; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 7/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment o niedającym się zidentyfikować kształcie.
Data 31.03.2012 Podpis M. Koszkul Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 39
Op XI Sub 1 Un 3 Lote 4 Bud P.SE Sektor S
WYMIARY 16x15x14 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 7/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment o niedającym się zidentyfikować kształcie; okrągły guzek.
Data 31.03.2012 Podpis M. Koszkul Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 40
Op VI Sub 8 Un - Lote 14A Bud 14 Sektor S
WYMIARY 27x23x17 CHRONOLOGIA Proto/Cl.Tmp RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 5 YR 6/8
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment o niezidentyfikowanym kształcie; poprzeczne zgrubienie na podłużnym pionowym
elemencie.
Data 07.06.2011 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 41
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 38x29x40 Cl. Term. figurka/nóżka Cambio TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna -antropomorficzna 10YR 7/1
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
Fragment w formie głowy, ukazujący twarz o okrągłych głębokich oczach i brodzie ; włosy opadają w pięciu częściach z podłużnymi żłobkami na końcach (zaznaczone włosy); z tyłu jeden z kosmyków jest lekko podniesiony, jak kucyk, pod którym znajduje się otwór służący do
zawieszania figurki
Data 10.06.2007 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 42
Op IX Sub 2 Un 1 Lote 6 Bud 103 Sektor N
WYMIARY 20x19 CHRONOLOGIA Prcl.Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Sierra TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 5/8
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Mały fragment (sam koniec) kończyny.
Data 17.06.2010 Podpis B. Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 43
Op IX Sub 2 Un 1 Lote 6 Bud 103 Sektor N
WYMIARY 20x20 CHRONOLOGIA Precl.Tard. RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Sierra TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 5YR 5/6
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Ustnik gwizdka/okaryny.
Data 17.06.2010 Podpis B. Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 44
Op I Sub 12 Un 3 Lote 10 Bud X Sektor N
WYMIARY 28x12 CHRONOLOGIA Prcl Trd/Cl RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Cambio TECHNOLOGIA modelowana; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 5YR
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ --- CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA --
INSTRUMENTU
OPIS
Krótka rurka z kołnierzem (poobijanym); być może fragment akcesorium trzymanego przez figurkę?
Data 09.04.2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 45
Op IV Sub 3 Un Lote 3 Bud P.GN Sektor N
WYMIARY CHRONOLOGIA 27x22x17 Cl. Term. TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; mieszana -
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Botifela b FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 5YR6/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
Nie dający się określić fragment, być może stopa wystająca spod szaty.
Data 12.05.2006 Podpis J. Źrałka Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 46
Op VI Sub 8 Un - Lote 1 Bud 14 Sektor S
WYMIARY 38x43x9 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 7/8
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Trudny do określenia fragment trzema "fałdkami" -być może to wydatny brzuch i pas albo oko z powieką dużej figurki.
Data 11.05.2007 Podpis U. Zielińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 47
Op VI Sub 8 Un Lote 1 Bud 14 Sektor S
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 34x11x34 Cl. Term. figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna -antropomorficzna 10YR 6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment pióropusza -widoczny szerszy fragment głowy/fryzury w miejscu gdzie pióropusz łączył się z głową; kilka wzdłużnych rowków zaznaczających pióra, po obu stronach.
Data 11.05.2007 Podpis U. Zielińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 48
Op VI Sub 8 Un -WYMIARY 60x21 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud 14 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/4 CZĘŚĆ CIAŁA ręka GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment kończyny (być może ręki), lekko zagiętej.
PANFIG/ 49
Op VI Sub 28 Un 2 WYMIARY 28x15x11 CHRONOLOGIA Cl. Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 11 Bud 14 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 7,5YR 7/6 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment o nieokreślonej formie, być może część wyposażenia figurki ludzkiej (tarcza…?); Vkształtne wcięcie.
PANFIG/ 50
Op VI Sub 13 Un -WYMIARY 40x26x9 CHRONOLOGIA Cl.Trd/Trm RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Cambio PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 3 Bud 15 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 5YR 6/6 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Owalny, spłaszczony fragment z 4 nacięciami wzdłuż; być może akcesorium figurki; po wewnętrznej stronie wgłębienie wielkością pasujące do kciuka.
Data 15.06.2011 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 51
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 65x49x30 Cl. Tmpr instrument Balanza TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta zoomorficzna 2.5YR 5/1
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa małpa
OPIS
Fragment kulistego instrumentu w formie głowy małpy; widoczne lewe ucho, okrągłe mocno odstające, w formie "ślimaka"; cienka wyżłobiona linia na granicy twarzy; w dolnej części, pod brodą część okrągłego otworu instrumentu.
Data 14.06.2010 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 52
Op III Sub 2 Un - Lote 5 Bud 99 Sektor N
WYMIARY 33x35x17 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina TECHNOLOGIA modelowana; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA zoomorficzna MUNSELL 7.5YR 7/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA żółw
OPIS
Fragment głowy żółwia, z zachowanym lewym silnie wystającym kulistym okiem, zadartym nosem z pionowymi nozdrzami, pyskiem "dzióbkiem" i podkowiastym otworem gębowym.
Data 16.05.2008 Podpis A.Danecki Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 53
Op II Sub 2 Un - Lote 2 Bud 96 Sektor N
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 43x37x18 Cl. Term. gwizdek/okaryna Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta -niezidentyfikowana 7.5YR 4/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment o niedającym się określić kształcie; zachowany częściowo okrągły otwór instrumentu.
Data 12.05.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 54
Op IV Sub 1 Un - Lote 6 Bud P.GN Sektor N
WYMIARY 29x32x11 CHRONOLOGIA Cl Trd/Trm RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 7.5YR 6/6
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment o niedającym się określić kształcie; widoczny niewielki guzek, żłobek itp..
Data 22.05.2006 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 55
WYMIARY CHRONOLOGIA 18x53x49 Cl. Term TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA instrument Botifela b FORMA MUNSELL antropomorficzna 7.5YR 6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N stojąca otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA stopa
INSTRUMENTU
OPIS
Mały, dolny fragment figurki ukazujący prawą stopę wystającą spod szaty; palce zaznaczone płytki rowkami; w dnie część okrągłego otworu zadęciowego instrumentu.
Data 25.05.2006 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 56
Op VI Sub 4 Un - Lote 2 Bud 15 Sektor S
WYMIARY 14x48x44 CHRONOLOGIA Cl.Term. RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Botifela b TECHNOLOGIA z formy; pusta POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5YR 6/6
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA stojąca CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Mały, dolny fragment figurki ukazujący prawą stopę wystającą spod szaty; palce zaznaczone płytki rowkami; w dnie część okrągłego otworu zadęciowego instrumentu; bardzo podobna do PANFIG/55.
Data 25.05.2006 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 57
WYMIARY CHRONOLOGIA 34x42x14 Cl. Term. TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Botifela b FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 10YR 6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
Trudny do określenia fragment, zapewne element ubioru lub jakiegoś atrybutu figurki; jeden poziomy rowek i cztery dochodzące do niego od dołu ukośne, równoległe.
Data 11.05.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 58
WYMIARY CHRONOLOGIA 48x54x11 Cl.Term. TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Botifela b FORMA MUNSELL antropomorficzna 10YR 6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
UWAGI
otwór?
OPIS
Trudny do interpretacji fragment, być może plecy figurki.
Data 11.05.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 59
Op VI Sub 31A Un 9 WYMIARY 31x7x10 CHRONOLOGIA Cl.Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud P.9 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR 7/2 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment w formie cienkiego wałeczka zakończonego zgrubieniem (doklejoną spłaszczoną kulką) zdobionym 8 poprzecznymi/ukośnymi żłobkami.
PANFIG/ 60
Op VI Sub 31A Un 6 WYMIARY 46x9 CHRONOLOGIA Cl.Term. RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela a PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud P.9 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 5YR 5/6 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Lekko esowato wygięty wałeczek z ceramiki; być może ręka figurki albo element przedmiotu nieożywionego będącego fragmentem/wyposażeniem figurki; widoczne miejsce w którym fragment był przyklejony do większej całości.
PANFIG/ 61
Op VI Sub 6A Un -WYMIARY 44x9 CHRONOLOGIA Cl.Tmpr/Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Sierra PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud 14 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 5YR 6/1 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
UWAGI
pomalowana na czerwono, z czarnym wzorem w formie wzdłużnych linii po bokach, po obu stronach "kulki" czarne punkty
OPIS
Podłużny fragment, z jednej strony złamany, z drugiej zaokrąglony na końcu, od spodu ślad po odłamaniu od większej całości; bliżej grubszego końca kuliste zgrubienie.
PANFIG/ 62
WYMIARY CHRONOLOGIA 57x13x3 Cl.Term. TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka? Botifela b FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 5YR 6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
Lekko zagięty, wzdłuż przełamany fragment pustej w środku ceramicznej rurki (bardzo cienka ścianka) być może kończyny figurki?
Data 07.05.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 63
Op III Sub 7 Un 16 WYMIARY 29x13 CHRONOLOGIA Precl.Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Sierra PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5 YR 6/6 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Mały fragment kończyny, być może ręki o stożkowatej formie, po wewnętrznej stronie owalne wgłębienie, być może formujące dłoń.
Data 2008 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 64
Op I Sub 1 Un 3 WYMIARY 37x30 CHRONOLOGIA Precl.Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Paila PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 4/4 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment kończyny (zapewne nogi), dość dużej, "grubej" figurki, widoczne dwa poprzeczne zagłębienia/fałdki -pod kolanem i pośladkiem?
Data 07.05.2008 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 65
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 36x22x16 CHRONOLOGIA Precl.Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Achiote rojo PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 14/15 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 5YR 4/6 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
niewielki fragment, z jednej strony spłaszczony, z drugiej wypukły, wygięty -być może fragment ramienia?
PANFIG/ 66
Op I Sub 22 Un 3 Lote 10 Bud X Sektor N
WYMIARY 44x17x10 CHRONOLOGIA Prcl Trd In RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Sierra TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/4
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Stożkowaty, ukośnie ścięty na węższym końcu fragment kończyny.
Data 10.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 67
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 52x15 CHRONOLOGIA Prcl Trd In RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 10 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/4 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Podłużny fragment kończyny (trudno powiedzieć czy ręka czy noga) figurki, z jednej strony zachowane wgłębienie w miejscu gdzie fragment łączył się z korpusem.
Data 10.04.2012 Podpis B. Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 68
Op I Sub 15 Un 3 WYMIARY 35x25x18 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Boolay PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 4/2 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment kończyny; w górnej części widoczny fragment zagłębienia przy pośladku (?).
Data 01.04.2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 69
Op I Sub 15 Un 3 WYMIARY 42x17 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 8/2 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; bark GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment ramienia; widoczna zagięta część barku i górna część ramienia.
Data 01.04.2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 70
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 61x51x9 Prcl Med figurka Juventud TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta antropomorficzna 10YR 5/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
Trudny do określenia fragment być może część korpusu; zachowane wybrzuszenie, element przypominający małżowinę uszną i zagłębienie (jak pępek u innych figurek), to może też być tył głowy, a ta uchopodobna forma to zausznica.
Data 01.04.2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 71
Op VI Sub 28 Un 2 WYMIARY 45x27x11 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Polvero PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud 14 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 5/2 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Stożkowaty, ukośnie ścięty na węższym końcu fragment kończyny, w górnej części dodatkowa szeroka opaska, układająca się w poprzek kończyny (bransoleta?); grubszy koniec zachował wewnętrzna powierzchnię pustego korpusu figurki, lekko ugiętą co sugeruje kulisty korpus.
Data 13.06.2010 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 72
Op XIV Sub 1 Un 5 WYMIARY 50x26x19 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA stojąca CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 8 Bud j.de p. Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR 5/4 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
UWAGI
Mamom
OPIS
Noga figurki przedstawiającej mężczyznę (gracza w piłkę?); wyraźnie uformowana stopa z czterema podłużnymi żłobkami formującymi palce; w górnej części silnie pogrubiona, z głębokimi pionowymi żłobkami (ochraniacz w kostce, bransoleta).
Data 29.04.2012 Podpis E.Rodas Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 73
Op I Sub 1 Un 4 WYMIARY 37x18 CHRONOLOGIA Prcl Tard RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5Y 6/1 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Noga figurki przedstawiającej siedzącą w dużym rozkroku postać, z rękami opartymi na kolanach/udach; blisko ukośnie ściętego końca zachowany niewielki fragment ręki z widocznymi trzema wgłębieniami zaznaczającymi palce
Data 19.05.2006 Podpis A.Danecki Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 74
Op III Sub 8 Un 8 WYMIARY 67x34x21 CHRONOLOGIA PrclTrd/Proto RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 6 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5Y 5/1 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
UWAGI
widoczne podłużne ślady wygładzania; zachowany ślad czerwonej i czarnej farby; czarny wzór po "wewnętrznej" stronie, przypominający poziomo ułożoną literę H, zachowaną w połowie (…), czerwony barwnik powyżej tworzy rodzaj opaski
OPIS
Fragment dużej figurki, zapewne kończyna; przepołowiona wzdłuż.
Data 2008 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 75
Op III Sub 8 Un 8 Lote 6 Bud 99 Sektor N
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 55x33 Prcl Trd/Proto figurka nieznana TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna zoomorficzna 10YR 7/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa ptak
OPIS
Fragment figurki przedstawiającej głowę ptaka -widoczny dziób, oczy i grzebień na głowie (?); głowa złożona na skrzydle/ciele.
Data 2008 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 76
Op I Sub 5A Un -WYMIARY 50x20 CHRONOLOGIA Cl Trd/Term RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 6/1 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment kończyny -zapewne ręka; lekko wygięta, z cieńszej strony uformowane palce (?).
PANFIG/ 77
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 40x27x9 ClTrm/PrclTrd figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta antropomorficzna 7.5YR 6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga
INSTRUMENTU
OPIS
Stożkowata (butelkowata…) mocno zwężająca się nóżka, pusta w środku; po jednej stronie lekko spłaszczona, po drugiej wybrzuszona.
Data 17.05.2008 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 78
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 54x19 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 12 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/4 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; bark; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Lewa (?) ręka figurki, zachowana do miejsca gdzie ramię przechodzi w bark; po wewnętrznej stronie lekkie wgłębienie (fałdka w skórze), na cieńszym końcu okrągłe wgłębienie (pasujące do opuszka palca) formujące wnętrze dłoni.
Data 15.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 79
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 60x21 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 5/1 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
bardzo podobna do PANFIG/78; trochę dokładniej uformowana dłoń z przewężeniem w
nadgarstku
Data 26.03.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 80
Op XIV Sub 1 Un 8 WYMIARY 49x20 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/6 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Noga figurki przedstawiającej siedzącą w dużym rozkroku postać, z rękami opartymi na kolanach/udach; wyodrębniona, zadarta do góry stopa; mocno spłaszczona od spodu, ślad w miejscu gdzie przyklejona była ręka.
Data 26.04.2012 Podpis E.Rodas Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 81
Op I Sub 15 Un 3 WYMIARY 48x15 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 10 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/3 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
UWAGI
pokryta jasnym/kremowym slipem, w zagłębieniu łokcia i pachy widoczny ślad czerwonej farby; być może fragment formy wyobrażającej postać z rękami ułożonymi na brzuchu (jak ta w ciąży z Kaminaljuyu)
OPIS
Lewa ręka figurki, zgięta w łokciu, uformowana zagłębienie pachy, płytki żłobek w poprzek dłoni i cztery głębokie nacięcia wyodrębniające palce.
PANFIG/ 82
Op IX Sub 2 Un 1 WYMIARY 51x17 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 3/1 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Ręka figurki, lekko zwężająca się w stronę dłoni, której wnętrze jest słabo zaznaczone okrągłym wgłębieniem; być może zaznaczone też palce.
Data 17.06.2010 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 83
Op IX Sub 2 Un 1 WYMIARY 31x15 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR 5/6 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Stożkowata kończyna figurki, lekko ukośnie ścięta na końcu.
Data 17.06.2010 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 84
Op IX Sub 2 Un 1 Lote 7 Bud 103 Sektor N
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 27x16 Prcl Trd gwizdek/okaryna Juventud TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna -niezidentyfikowana 7.5 YR 5/1
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU --ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA --
OPIS
Ustnik gwizdka/okaryny.
Data 17.06.2010 Podpis M. Rusek Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 85
Op I Sub 12 Un 3 Lote 13 Bud X Sektor N
WYMIARY 63x24x22 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5 YR 2.5/1
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA stojąca CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Noga figurki (być może prawa), mocno wyodrębniona i uformowana stopa, jedno wgłębienie na czubku stopy zaznaczające palce, uformowana pięta; prawdopodobnie figurkę można było postawić.
Data 13.04.2012 Podpis B. Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 86
Op I Sub 12 Un 3 Lote 13 Bud X Sektor N
WYMIARY 55x20 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5 YR 6/2
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Prawa noga figurki przedstawiającej siedzącą w dużym rozkroku postać, z rękami opartymi na kolanach/udach; noga z uformowaną stopą, zagłębieniem pod kolanem, "wklęsłym" pośladkiem, lekko zgięta w kolanie do środka; ślad po miejscu w którym była przyklejona ręka.
Data 13.04.2012 Podpis B. Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 87
Op XIV Sub 2 Un 1 Lote 4 Bud boisko Sektor N
WYMIARY 37x25x63 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 3/2
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Prawa noga figurki przedstawiającej siedzącą w dużym rozkroku postać, z rękami opartymi na kolanach/udach; noga z uformowaną stopą, zagłębieniem pod kolanem, "wklęsłym" pośladkiem, lekko zgięta w kolanie do środka; ślad po miejscu w którym była przyklejona ręka.
Data 01.05.2012 Podpis J.L. Velasquez Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 88
Op IV Sub 2 Un 0 Lote 15 Bud p.GN Sektor N
WYMIARY 29x16 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/6
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Drobny fragment lewego ramienia figurki, tuż przy barku; lekko wygięta.
Data Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 89
Op I Sub 12 Un 3 Lote 12 Bud X Sektor N
WYMIARY 37x21 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR 6/8
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA szyja GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Trudny do określenia fragment, być może szyja.
Data -Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 90
Op I Sub 12 Un 3 Lote 12 Bud X Sektor N
WYMIARY 59x25x13 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 5/1
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Prawa noga figurki przedstawiającej siedzącą w szerokim rozkroku postać; lekko skośnie ścięta na końcu stopa; w 2/3 od czubka palców uformowana fałdka, formująca wewnętrzną stronę
kolana.
Data -Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 91
Op I Sub 12 Un 3 Lote 12 Bud X Sektor N
WYMIARY 46x43x46 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU instrument MASA Pital fina TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR 7/6
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA pas; nogi; kolana; ręka; dłoń; pośladki GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Dolny, prawy fragment instrumentu mającego formę postaci męskiej siedzącej ze skrzyżowanymi/podkurczonymi nogami, opierającej prawą rękę na kolanie; szeroki trójdzielny pas (gracza w piłkę?); w dnie i z boku, za ręką okrągłe otwory instrumentu
Data Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 92
Op I Sub 12 Un 3 Lote 12 Bud X Sektor N
WYMIARY 40x50 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/1
PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA korpus; biodro GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment dość dużego zabytku; część korpusu w okolicach biodra; zachowane wgłębienie/wybrzuszenie formujące pośladki.
Data -Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 93
Op I Sub 12 Un 3 Lote 12 Bud X Sektor N
WYMIARY 101x43x23 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/2
PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA siedząca CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA noga; pośladek; pas GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
lewa noga dużej figurki, zapewne przedstawiającej stojącą kobietę; zachowana do wysokości pasa i poniżej kolana; wyraźnie wyodrębniony pośladek, zagłębienie/fałdka pod kolanem; na biodrze podłużny otwór skierowany w głąb figurki, ale nie mający wylotu
PANFIG/ 94
Op IX Sub 1 Un 2 Lote 4 Bud X Sektor N
WYMIARY 42x27x42 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR 7/4
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment figurki bardzo "grubo" wykonanej; lewa stopa z trzema pionowymi nacięciami formującymi palce i jednym poziomym nad nimi.
Data 26.05.2008 Podpis E. Jarosz Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 95
Op IX Sub 1 Un 2 Lote 3A Bud 103 Sektor N
WYMIARY 32x53x40 CHRONOLOGIA Cl Trm RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Tinaja a TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR6/4
PŁEĆ -POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA -GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment będący być może nakryciem głowy (?); szeroki, stożkowaty, owalny w kapelusz.
Data 16.06.2010 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 96
Op III Sub 2 Un -WYMIARY 18x42x35 CHRONOLOGIA Cl Trm RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Botifela b PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 10YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment o niedającym się określić kształcie; być może część nakrycia głowy (?).
Data 07.05.2006 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 97
Op X Sub I Un 12 WYMIARY 31x24x52 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - Lote 3 Bud 12 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/4 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Prawa noga postaci siedzącej w rozkroku z rękami wspartymi na udach/kolanach; uformowane zagięcie kolana oraz trzy owalne wgłębienia w miejscu gdzie kończyły się palce dłoni; noga była zgięta w kolanie do środka; ułamana tuż za kolanem; od spodu w okolicach kolana lekko spłaszczona.
Data 15.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 98
Op I Sub 12 Un 3 Lote 12 Bud X Sektor N
WYMIARY 30x15 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR7/2
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Końcówka kończyny, zapewne ręki (lewej?); owalne wgłębienie przy czubku formujące zagłębienie dłoni.
Data 15.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 99
Op I Sub 12 Un 3 Lote 12 Bud X Sektor N
WYMIARY 43x14 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/3
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Ręka figurki, być może lewa (?),figurki w formie postaci siedzącej w rozkroku z rękami opartymi na kolanach; palce uformowane głębokimi śladami po paznokciu.
Data 15.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 100
Op I Sub 12 Un 3 Lote 12 Bud X Sektor N
WYMIARY 61x19x8 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR8/4
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Lewa noga figurki wyobrażającej siedzącą w szerokim rozkroku postaci; silnie zwężająca się ku końcowi, zaznaczone wgłębienie pod kolanem, wyodrębniona mała stopka.
Data 13.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 101
Op IV Sub 3 Un - Lote 4 Bud platforma GN Sektor N
WYMIARY 51x15 CHRONOLOGIA Prcl Med/Tdr RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/2
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Prawa (?) ręka figurki, stojącej z rozpostartymi rękami (?); dłoń uformowana przez małe okrągłe wgłębienie.
Data 12.05.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 102
Op XIV Sub 1 Un 8 WYMIARY 52x27x35 CHRONOLOGIA Prcl Med/Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR5/8 CZĘŚĆ CIAŁA noga; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment figurki wyobrażającej siedzącą w rozkroku postać z rękami opartymi na kolanach; zachowane połączenie ręki z nogą; palce zaznaczono czterema dołkami od paznokcia; spód nogi lekko spłaszczony.
Data 27.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 103
Op XIV Sub 1 Un 8 WYMIARY 40x24 CHRONOLOGIA Prcl Med./Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/1 CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Noga figurki, być może stojącej (?); koniec lekko skośnie ścięty i wyciągnięty tworząc stopę, niewielkie wgłębienie na czubku (palce?).
Data 27.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 104
Op I Sub 13 Un 1 Lote 14 Bud X Sektor N
WYMIARY 39x20 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/4
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Ręka /dłoń figurki; wnętrze dłoni wykonane za pomocą okrągłego wgłębienia; na czubku dłoni dwa pionowe wgłębienia tworząc trzy palce.
Data 2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 105
Op I Sub 13 Un 1 Lote 15 Bud X Sektor N
WYMIARY 61x31x20 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5YR6/4
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA -
UWAGI
czerwono-pomarańczowy slip, ciemna plama wypałowa;
możliwe, że jest to fragment dużej pustej w środku figurki w typie „hollow baby”
OPIS
Prawa (?) noga figurki stojącej; wyodrębniona stopa z zagłębieniem od spodu; wzdłuż nogi widoczne linie od zagładzania gliny; maleńki ślad po zagłębieniu pod kolanem, praktycznie na wysokości załamania; od kolan figurka (a przynajmniej nogi) puste w środku.
Data 10.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 106
Op I Sub 6A Un 1 WYMIARY 35x20 CHRONOLOGIA Prcl Med/Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5Y5/4 CZĘŚĆ CIAŁA noga; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Lewa noga figurki wyobrażającej siedzącą w szerokim rozkroku postać, z rękami opartymi na kolanach/udach; lekko ukośnie ścięta na końcu; widoczny mały fragment ręki połączonej z nogą.
Data 2013 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 107
Op XIV Sub 1 Un 5 Lote 15 Bud boisko Sektor N
WYMIARY 44x21 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/4
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA bark; ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Bark i fragment ramienia figurki (prawy?).
Data 23.04.2012 Podpis E. Rodas Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 108
Op XIV Sub 1 Un 5 WYMIARY 55x25x12 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 15 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR3/3 CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Prawa noga figurki wyobrażającej siedzącą w rozkroku postać, z rękami opartymi na kolanach/udach; stopa "wyciągnięta" i wychylona, noga lekko ugięta do środka w kolanie; ślad po miejscu w którym przyłączona była ręka.
Data 23.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 109
Op XIV Sub 1 Un 5 Lote 15 Bud boisko Sektor N
WYMIARY 38x14 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/6
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment kończyny; lekko zagięty (ręka ?).
Data 23.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 110
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 23x15 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 9 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Stożkowaty, lekko wygięty koniec ręki figurki siedzącej w rozkroku i opierającej dłonie na kolanach (?), niewyraźne wgłębienia formujące palce.
Data 01.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 111
Op I Sub 12 Un 3 Lote 9 Bud X Sektor N
WYMIARY 32x11 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR6/6
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Fragment ręki z dłonią; nadgarstek zaznaczony poprzecznym nacięciem; palce pięcioma głębokimi nacięciami pionowymi na końcu ręki; zapewne fragment figurki wyobrażającej postać siedzącą z rękami na kolanach.
PANFIG/ 112
Op VI Sub 3C Un 4 WYMIARY 52x29x13 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud 15 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR2/2 CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Lewa noga figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku, z rękami opartymi na kolanach (?); lekko ugięta do środka w kolanie; mała fałdka zaznaczająca wewnętrzną stronę kolana; ślad po miejscu gdzie przyklejona była ręka; od spodu ukośnie ściętej stopy płytkie okrągłe wgłębienie.
Data 06.05.2009 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 113
Op I Sub 12 Un 1 Lote 11 Bud X Sektor N
WYMIARY 56x17 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR8/2
PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA -CZĘŚĆ INSTRUMENTU - CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA -
OPIS
Prawa ręka figurki, z wyraźnie uformowana dłonią -cztery podłużne żłobki paznokciowe, wymodelowany osobno kciuk, okrągłe wgłębienie formujące wnętrze dłoni; ręka zachowana do barku (?).
Data 12.04.2011 Podpis K. Radnicka Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 114
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 60x45x42 Pecl Trd figurka Juventud TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta zoomorficzna 10YR7/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa krokodyl
OPIS
Głowa i fragment torsu figurki przedstawiającej istotę o cechach ludzko-zwierzęcych; głowa gada (krokodyla?), z grzebieniem na czubku głowy i na karku wykonanym dołkami paznokciowymi; wydłużony pysk, oczy podłużne z lekkimi wgłębieniami w kącikach i centralnym okrągłym wgłębieniem; na szyi naszyjnik w formie spłaszczonego wałeczka ozdobionego dołkami paznokciowymi; korpus figurki pusty.
Data 16.05.2007 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 115
Op XIV Sub 1 Un 5 WYMIARY 76x53x26 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 14 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/3 CZĘŚĆ CIAŁA tors; plecy; brzuch GATUNEK ZWIERZĘCIA
UWAGI
być może była to siedząca figurka (ślady po nogach) z wyciągniętymi na boki rękami (ślady po rękach)
OPIS
Korpus figurki przedstawiającej mężczyznę (?); zachowany tors, brzuch i plecy; w miejscu pępka i sutków okrągłe, bardzo głębokie dołki; łagodne wgłębienie wzdłuż kręgosłupa; kończyny i głowa odłamane.
Data 23.04.2012 Podpis E.Rodas Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 116
Op XIV Sub 1 Un 5 WYMIARY 65x23 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 14 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR6/8 CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Prawa noga postaci siedzącej w rozkroku z rękami wspartymi na udach/kolanach; noga była zgięta w kolanie do środka; na kolanie widoczny fragment dłoni z dwoma nacięciami formującymi palce; od spodu lekko spłaszczona; udo puste w środku.
Data 23.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 117
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 51x38x24 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 12 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR4/6 CZĘŚĆ CIAŁA tors; pierś GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Lewa część torsu figurki wyobrażającej kobietę (?); delikatnie zaznaczona pierś z okrągłym głębokim dołkiem.
PANFIG/ 118
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 37x31 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 12 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR7/1 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Część nogi figurki (udo), z zachowanym małym fragmentem miejsca w którym udo przechodzi w korpus.
PANFIG/ 119
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 39x26 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 15 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/1 CZĘŚĆ CIAŁA pośladek GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
fragment prawego pośladka figurki wyobrażającej postać siedzącą w szerokim rozkroku; zachowana spodnia część, od góry ubita
PANFIG/ 120
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 42x27x42 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 15 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR7/2 CZĘŚĆ CIAŁA noga; pośladek GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Lewa część uda i kawałek pośladka figurki siedzącej w rozkroku; lekko spłaszczona od spod.
PANFIG/ 121
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 41x29x14 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 15 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR7/4 CZĘŚĆ CIAŁA noga; pośladek GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Lewa część uda i kawałek pośladka figurki siedzącej w rozkroku z rękami opartymi na udach/kolanach; lekko spłaszczona od spodu; uformowane zagięcie pod kolanem; ślad po miejscu gdzie przyklejona była dłoń; prawdopodobnie nóżka lekko zagięta do środka.
PANFIG/ 122
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 53x30 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 15 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/1 CZĘŚĆ CIAŁA udo; łono GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Prawe udo i część wzgórka łonowego figurki wyobrażającej kobietę być może siedzącą (?); dość głębokie żłobki oddzielające nogę od korpusu, pod brzuchem i pod kolanem.
PANFIG/ 123
Op I Sub 13 Un 1 Lote 15 Bud X Sektor N
WYMIARY 49x47x24 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI -FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR7/4
PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA pas; pierś GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Dolna część korpusu figurki przestawiającej kobietę; owalny otwór w miejscu pępka; lewa pierś zaznaczona delikatnym łukowatym żłobkiem; podłużne łagodne wgłębienie wzdłuż kręgosłupa; na środku pleców okrągły płytki dołek.
PANFIG/ 124
Op XIV Sub 1 Un 5 WYMIARY 49x55x21 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 6 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR6/4 CZĘŚĆ CIAŁA korpus; ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Górna część korpusu figurki przedstawiającej postać mężczyzny; zachowane częściowo lewe ramię, uniesione w stronę twarzy; sutki zaznaczone dwoma owalnymi wgłębieniami niesymetrycznie rozmieszczonymi; plecy lekko wygięte do przodu.
Data 17.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 125
Op III Sub 9 Un 1 WYMIARY 89x70x29 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA stojąca CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/1 CZĘŚĆ CIAŁA korpus, ramię, nogi GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Figurka przedstawiająca kobietę z rozłożonymi szeroko na boki rękami i nogami; brakuje głowy, lewej ręki; końca prawej ręki i prawej stopy; lewa stopa wymodelowana i zadarta do góry; zaznaczone okrągłe, lekko spłaszczone piersi i okrągły pępek; słabo zaznaczony trójkąt łonowy; wymodelowane pośladki.
Data 27.05.2008 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 126
Op III Sub 9 Un 1 WYMIARY 21x15x10 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/2 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Stożkowata końcówka kończyny figurki.
Data 27.05.2008 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 127
Op III Sub 9 Un 1 WYMIARY 12x12 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/6 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Mały, środkowy fragment kończyny figurki, brak końca.
Data 27.05.2008 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 128
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 69x89x23 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 12 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/1 CZĘŚĆ CIAŁA tors; piersi GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Górna część korpusu figurki przedstawiającej kobietę; wyodrębnione piersi z okrągłymi wgłębieniami; podkreślona łukowatym zagłębieniem szyja a także rowek między piersiami; zaokrąglenie ramion sugeruje, że ręce były opuszczone.
Data 14.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 129
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 53x37x25 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 8 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antroporficzna MUNSELL 10YR6/2 CZĘŚĆ CIAŁA pas; brzuch GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Lewa połowa dolnej części korpusu figurki kobiety; widoczny okrągły pępek i niewielkie łukowate zagłębienie pod piersią (piersi nie ma); wzdłużne wgłębienie na plecach.
PANFIG/ 130
Op III Sub 7 Un 17 WYMIARY 53x40x21 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 3 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR8/6 CZĘŚĆ CIAŁA tors; piersi GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Korpus figurki wyobrażającej kobietę; niewielkie piersi z dużymi owalnymi otworami, prawdopodobnie okrągły pępek (złamana w tym miejscu), lekko wygięte do tyłu plecy.
Data 26.05.2008 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 131
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 45x45x21 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud Lote 12 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR7/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors
INSTRUMENTU
OPIS
Prawa połowa torsu figurki, być może męskiej(?), nie są wyodrębnione piersi (a przynajmniej nie widać na tym fragmencie); duże okrągłe zagłębienie zaznaczające sutek.
Data 2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 132
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 55x69x18 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud Lote 9 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR7/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors
INSTRUMENTU
OPIS
Tors figurki wyobrażającej mężczyznę (?); okrągłe otwory w miejscach sutków, delikatne zagłębienie w okolicach mostka.
Data 28.03.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 133
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 24x32x16 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 9 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR7/1 CZĘŚĆ CIAŁA bark GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Prawy bark figurki; mały fragment ramienia skierowany lekko do przodu.
PANFIG/ 134
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 56x55x24 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 12 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA nogi; pośladki; brzuch; łono GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Dolna część figurki wyobrażającej stojącą kobietę; złamana na wysokości kolan i pod biustem; brzuch lekko zaokrąglony (ciąża?); trójkąt łonowy zaznaczony mocnymi łukowanymi żłobkami przy udach; mocno cofnięty w stosunku do brzucha; pępek formie małego okrągłego otworu i otaczającego go odcisku rurki; góra pośladków zaznaczona podobnie jak łono -głęboki żłobkami; plecy lekko wygięte.
Data 28.03.12 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 135
Op I Sub 9 Un 2 WYMIARY 44x4423 CHRONOLOGIA Prcl Med/Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Boolay PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/1 CZĘŚĆ CIAŁA głowa; barki; tors; ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Górna połowa figurki wyobrażającej postać siedzącą z dłońmi opartymi na biodrach (?); mała bezkształtna głowa bez wyodrębnionej szyi; trzy dołki na korpusie zaznaczające pępek i piersi; zagięta prawa rączka, lewej brakuje.
Data 26.05.2008 Podpis J. Szymański Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 136
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 50x38x32 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 12 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR8/2 CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Głowa figurki kobiecej; duży wystający do przodu nos, podłużne oczy z centralnym głębokim okrągłym wgłębieniem, wystające wargi; wymodelowane uszy z okrągłymi zausznicami, na głowie zawój z odchodzącą na lewą stronę końcówką (jak skręcona chustka), z prawej strony głowy aplikacja; głowa z tyłu silnie spłaszczona.
Data 12.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 137
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 72x65x31 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 12 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR3/1 CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Głowa figurki ze skośnymi podłużnymi oczami, zawojem na głowie z ozdobą nad czołem; usta i nos ubite; głowa z tyłu silnie spłaszczona; okrągłe zausznice (uszu brak); wymodelowane
brwi/powieki.
Data 15.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 138
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 66x57x38 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 15 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/8 CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Głowa figurki z podłużnymi oczami, wydatnym nosem i wargami, zawojem na głowie z ozdobą nad czołem i okrągłymi zausznicami; tył głowy lekko wklęsły.
Data 10.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 139
Op II Sub 3 Un -WYMIARY 33x40x28 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital fina PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 i 2 Bud 96 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/8 CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Głowa małej figurki, z wydatnym nosem, zausznicami, zawojem na głowie w formie pojedynczego wałeczka; oczy i usta figurki uformowane przy pomocy czworokątnego w
przekroju patyczka - dwoma lub trzema (lewe oko) wgnieceniami.
Data 06.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 140
Op IX Sub 2 Un 1 WYMIARY 52x46x39 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/2 CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Dolna część głowy dużej figurki; widoczne usta z wyraźnie wymodelowanymi wargami (dolna ubita); zaokrąglony podbródek; praktycznie brak szyi; głowa z tyłu najprawdopodobniej spłaszczona.
Data 17.06.2010 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 141
Op IX Sub 2 Un 1 WYMIARY 67x30x27 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud Lote 7 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga
INSTRUMENTU
OPIS
Lewa noga figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku, z rękami opartymi na kolanach (?); lekko ugięta do środka w kolanie; ślad po miejscu gdzie przyklejona była ręka; brakuje
stopy.
PANFIG/ 142
Op XIV Sub 1 Un 5 WYMIARY 42x43x23 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote -Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10R4/8 CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
UWAGI
dużo
OPIS
Prawa część głowy figurki; o podłużnych, lekko skośnych oczach z wgłębieniami w kącikach i głębokim okrągłym wgłębieniem na środku; usta i nos ubite; wymodelowane ucho z okrągłą zausznicą, częściowo zachowany zawój na głowie z ozdobnym pasem (?) zdobiony małymi wgnieceniami; z tyłu spłaszczona.
Data 29.04.2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 143
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 58x43x45 Prcl Med instrument Boolay TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta antropomorficzna 10YR5/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU K otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
Lewa część głowy figurki; podłużne skośne oczy, z wymodelowaną powieką i brwią; środkowe wgłębienie i wgłębienia w kącikach dość płytkie; uformowane włosy z przedziałkiem na środku; lewa część zaznaczona pięcioma podłużnymi wyżłobieniami; uformowane ucho z okrągłą zausznicą; wydatny nos, z dziurkami od spodu; na czubku głowy częściowo zachowany okrągły otwór instrumentu.
Data 15.04.2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 144
Op III Sub 2 Un -WYMIARY 48x59x33 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Paila PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5YR5/8 CZĘŚĆ CIAŁA głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Głowa figurki (brakuje prawej części od wysokości oka); podłużne oko z okrągłym centralnym wgłębieniem, wydatny nos i usta, wymodelowane ucho; płaska z tyłu.
Data 08.05.2008 Podpis J.Źrałka Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 145
Op III Sub 2 Un -WYMIARY 42x41x16 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 2.5YR5/8 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment niecharakterystyczny.
Data 08.05.2006 Podpis J.Źrałka Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 146
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 51x43x25 Prcl Med figurka Juventud TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta kapłan 7.5YR7/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M/N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
INSTRUMENTU
twarz pomalowana na ciemnoczerwono; we włosach i za uchem ślad pomarańczowej/żółtej
OPIS
Fragment głowy istoty o cechach ludzko-nadprzyrodzonych; zachowane prawe podłużne oko z centralnym okrągłym wgłębieniem i wymodelowaną powieką; mocno wypukłe policzki; wysunięta do przodu żuchwa(?) z wykrzywionymi ustami; na policzku i nad okiem podłużne krótkie żłobki (blizny/ tatuaż/makeup); nos ubity; wymodelowane ucho z okrągłą zausznicą. Być może człowiek noszący maskę ze zdartej ludzkiej skóry?
Data 02.04.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 147
Op IX Sub 4 Un 1b WYMIARY 61x19 CHRONOLOGIA Prcl Med./Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 3 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/4 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment kończyny, być może figurki siedzącej w rozkroku z rękami opartymi na kolanach.
Data 16.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 148
Op IX Sub 4 Un 18 WYMIARY 42x31 CHRONOLOGIA Prcl Med/Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Sierra PŁEĆ K; D POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 3 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/4 CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment figurki wyobrażającej matkę z dzieckiem; zachowana ugięta w kolanie noga z wyodrębnioną stopą oraz duża dłoń podtrzymująca tę nogę pod kolanem; trzy żłóbki paznokciowe na dłoni formują palce.
Data 15.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 149
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 41x40x21 Prcl Med figurka Juventud TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta antropomorficzna 10YR6/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU K CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
Fragment twarzy figurki; zachowany nos (lekko zadarty), usta (górna warga, częściowo ubita), wewnętrzne kąciki podłużnych oczu z trzema dołkami i wymodelowanymi
powiekami/brwiami.
Data 17.05.2013 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 150
Op XIV Sub 3 Un 1 WYMIARY 41x16 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 8 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/2 CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA
UWAGI
OPIS
Noga figurki stojącej; uformowana stopa z wyodrębnioną piętą i trzema nacięciami formującymi palce.
PANFIG/ 151
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 33x21 Prcl Med/Trd instrument MASA fina TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana 10YR6/1
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
Ustnik gwizdka/okaryny, złamany w poziomie; zachowana wewnętrzna powierzchnia kanału wlotowego powietrza.
Data 16.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 152
Op IX Sub 5 Un 1 Lote 5 Bud 103 Sektor N
WYMIARY 23x31 TECHNOLOGIA modelowana; pełna CHRONOLOGIA Prcl Med/Trd POBRANE PRÓBKI RODZAJ ZABYTKU figurka/nóżka FORMA MASA Boolay MUNSELL 10YR5/2
PŁEĆ
CZĘŚĆ CIAŁA głowa
POZYCJA CIAŁA
GATUNEK jaszczurka
ZWIERZĘCIA
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
UWAGI
OPIS
Głowa zwierzęcia o podłużnych oczach (z trzema wgłębieniami), ubitym (podłużnym?) pysku i grzebieniu na głowie i karku (ptak? jaszczurka?).
PANFIG/ 153
Op IX Sub 4 Un 18 WYMIARY 50x51x18 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Achiote roja PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR5/4 CZĘŚĆ CIAŁA pośladki; udo GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Prawa dolna część figurki wyobrażającej postać ludzką siedzącą z szeroko rozstawionymi nogami; zachowany fragment dolnej części pleców i fragment uda, podłużne wklęśnięcie wzdłuż kręgosłupa, z przodu okrągły dołek w miejscy pępka; pośladek wydatny w tył, spłaszczony od spodu; noga złamana powyżej kolana.
PANFIG/ 154
Op IX Sub 4 Un 2 WYMIARY 34x25x15 CHRONOLOGIA Prcl Med/Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
UWAGI
mielona ceramika w domieszce
OPIS
Fragament kończyny figurki, zapewne ramienia (lekko wygięta).
Data 29.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 155
Op IX Sub 4 Un 18 WYMIARY 32x33x20 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4B Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/2 CZĘŚĆ CIAŁA biodro GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Mały fragment figurki kobiecej, w okolicy biodra (?).
Data 18.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 156
Op XIV Sub 3 Un 1 WYMIARY 41x58x18 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ M POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5YR4/1 CZĘŚĆ CIAŁA tors; bark; ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Górna część korpusu figurki wyobrażającej mężczyznę z rękami wyciągniętymi w bok/dół; zachowany prawy bark i część ramienia; okrągłe dołki zaznaczające piersi.
Data 23.05.2013 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 157
Op XIV Sub 3 Un 1 WYMIARY 45x17x11 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Połowa (wzdłuż) ręki figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku z rękami na kolanach/udach; trzy dołki panokciowe zaznaczające palce, pozioma linia zaznaczająca nadgarstek; niewielki romboidalny dołek na przedramieniu
Data 14.05.2013 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 158
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 41x39x22 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Boolay PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 3 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/2 CZĘŚĆ CIAŁA tors; bark; ramię; głowa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment lewej części torsu figurki; widoczny bark i część ramienia łukowato wygiętego w dół; duża okrągła zausznica na ramieniu ; częściowo zachowana głowa (płaska z tyłu).
Data 16.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 159
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 46x23 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 3 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment prawego ramienia figurki; łukowato wygięty; zachowany w połowie okrągły dołek zaznaczający pierś.
Data 16.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 160
Op XIV Sub 3 Un 1 WYMIARY 40x14 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/2 CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Część ramienia figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku z rękami opartymi na kolanach/udach.
Data 15.05.2013 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 161
Op IX Sub 5 Un 1 WYMIARY 32x19 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/3 CZĘŚĆ CIAŁA ramięl dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Część ręki figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku z rękami opartymi na kolanach/udach; poziomy żłobek zaznaczający nadgarstek; dwa niewielkie dołki paznokciowe formujące palce.
Data 16.05.2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 162
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 18x35x7 Prcl Med figurka/nóżka Juventud TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta zoomorficzna 10YR6/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga ptak
INSTRUMENTU
OPIS
Mały fragment korpusu(?) figurki z niewielkim stożkowatym guzkiem; być może nóżka naczynia?/fragment kulistego instrumentu w formie ptaka, z małymi guzkowatymi nóżkami.
Data 24.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 163
Op XIV Sub 3 Un 1 WYMIARY 34x41x17 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/3 CZĘŚĆ CIAŁA kończyna GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Kończyna niewielkiej figurki, stożkowato uformowana, lekko zagięta (w koloanie?), ze skośnie ściętym końcem; zachowany fragment korpusu(?) lub spódniczki(?).
Data 14.05.2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 164
WYMIARY CHRONOLOGIA 42x44x68 Prcl Med TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU instrument FORMA zoomorficzna
MASA Pital MUNSELL 10YR6/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA korpus; nogi; ogon ptak
INSTRUMENTU
OPIS
Fragment korpusu instrumentu mającego kształt zwierzątka z kulistym brzuszkiem, stojącego na dwóch stożkowatych nóżkach i wspierającego się na grubym ogonie (będącym ustnikiem gwizdka); zachowana część prawego skrzydła/łapy; być może gwizdek w kształcie sowy lub
innego ptaka.
Data 14.05.2013 Podpis J.Źrałka Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 165
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 51x32x20 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Boolay PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 6 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR4/6 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Część prawej nogi figurki przedstawiającej postać siedzącą w rozkroku z rękami opartymi na kolanach; spłaszczona od spodu; mały żłobek formujący wewnętrzne zagięcie kolana; ślad po miejscu gdzie przyklejona była ręka.
Data 24.05.2013 Podpis E.Rodas Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 166
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 59x31x18 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR5/4 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment ręki dość dużej figurki; poprzeczny żłobek zaznacza wewnętrzną stronę łokcia; silnie wyodrębniona częściowo zachowana dłoń z trzema głębokimi nacięciami formującymi palce; być może oparta na kolanie (?).
Data 17.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 167
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 48x19 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA kończyn GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment kończyny.
Data 17.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 168
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 48x18 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/2 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment ręki z dłonią; nadgarstek zaznaczony poprzecznym nacięciem; palce trzema głębokimi nacięciami na końcu ręki; zapewne fragment figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku z rękami na kolanach(?).
Data 17.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 169
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 46x18 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Pital PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 2.5Y6/3 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Fragment ręki figurki wyobrażającej siedzącą w rozkroku postać z rękami opartymi na kolanach/udach; trzema nacięciami zaznaczone palce
Data 17.03.2013 Podpis D.Diaz Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 170
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 37x18 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/2 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Prawa ręka figurki wyobrażającej stojącą (?) postać z wyciągniętymi rękami; poprzeczne lekkie wgłębienie zaznaczające wnętrze łokcia; głęboki olawny dołek formujący wnętrze dłoni (chwytającej coś?); wgłębienie na czubku dłoni formujące kciuk(?).
Data 17.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 171
Op IX Sub 4 Un 2 Lote 2 Bud 103 Sektor N
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 39x15 Prcl Med figurka drobnoziarnista TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna antropomorficzna 10YR5/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię
OPIS
Lewa(?) ręka figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku z rękami opartymi na kolanach/udach.
Data 12.05.2013 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
FOTOGRAFIE
PANFIG/ 172
Op IX Sub 4 Un 1B WYMIARY 37x54x24 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Achiote rojo PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA bark GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
prawdopodobnie bark figurki; łukowato wygięty; być może fałdka pod pachą(?)
Data 17.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 173
WYMIARY CHRONOLOGIA 73x55x68 Prcl Med TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU instrument FORMA zoomorficzna
MASA Juventud MUNSELL 10YR5/1
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga ptak
INSTRUMENTU
OPIS
Fragment kulistego instrumentu, zapewne o formie postaci ptaka; zachowana prawa noga z ochraniaczem(?) w kostce, wymodelowanym przy pomocy pięciu pionowych nacięć paznokciowych; nieco poniżej połowy korpusu wymodelowane skrzydło (płetwa…?) z pięcioma nacięciami paznokciowymi formującymi palce; z tyłu u dołu częściowo zachowany fragment
otworu
PANFIG/ 174
WYMIARY CHRONOLOGIA 42x36x12 Prcl Med TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA instrument Juventud FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 10YR5/1
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
fragment kulistego zabytku; zapewne część PANFIG/173; zachowana owalna aplikacja z podłużnym płytkim wgnieceniem; mały owalny otwór, być może otwór instrumentu
Data 15.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 175
Op IX Sub 5 Un 1 WYMIARY 56x33x26 CHRONOLOGIA Pecl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Boolay PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/1 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
lewa noga figurki o podobnej formie jak PANFIG/163; stożkowata, lekko ugięta w kolanie, skośnie ścięta na końcu z fragmentem spódniczki?
Data 15.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 176
Op IX Sub 5 Un 1 WYMIARY 71x25x15 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; bark GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
ręka figurki siedzącej w rozkroku? Z rękoma opartymi na kolanach/udach; zachowany fragment barku; bardzo długa!
Data 15.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 177
Op IX Sub 5 Un 1 WYMIARY 50x42x24 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR5/4 CZĘŚĆ CIAŁA korpus; biodro GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
lewa dolna część korpusu figurki wyobrażającej siedzącą(?) postać; okrągły głęboki dołek w miejscu pępka; podłużne wgłębienie wzdłuż kręgosłupa; częściowo zachowane biodro
Data 15.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 178
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU 53x56x42 Prcl Med instrument TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA modelowana; pusta bóstwo
MASA Juventud MUNSELL 10YR5/1
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
Fragment zabytku przypominający kadzielnicę -boczne doklejone "skrzydło" z okrągłym otworem (do zawieszania?), częściowo zachowaną aplikacją w formie "donuta" i aplikacją w formie owalnego płaskiego placka z dwoma poprzecznymi paznokciowymi żłobkami; po jednej stronie częściowo zachowany okrągły otwór instrumentu, po drugiej wymodelowane owalne zgrubienie z podłużnym zgrubieniem, z nacięciem paznokciowym wzdłuż (oko?)
Data 15.05.2013 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 179
WYMIARY CHRONOLOGIA 30x31x13 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka MASA fina FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 10YR5/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
fragment kulistego zabytku, z podłużną aplikacją w formie "złożonego na pół" wałeczka (albo wałeczka, który ma po obu strona wyżłobienia); na końcu aplikacji częściowo zachowane małe okrągłe dołeczki
Data 18.05.2008 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 180
Op VI Sub 37 Un 2 Lote 2 Bud Sektor S Patio 1
WYMIARY CHRONOLOGIA 44x36 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka MASA fina FORMA MUNSELL antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramiona; korpus
INSTRUMENTU
OPIS
zabytek przypominający formą małą matrioszkę; cylindryczny korpus z wymodelowanymi rękami, przytrzymującymi coś przy piersi (lewa ręka odbita); niezachowana głowa; być może
naczynie-miniatura
RYSUNEK
FOTOGRAFIE
PANFIG/ 182
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 24x35x32 Cl Trm instrument Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta nieożywiona 10YR7/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik; otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały instrument w formie T-kształtnej -wąski ustnik instrumentu, okrągły duży otwór na środku, cylindryczna komora rezonująca z małymi okrągłymi otworami po bokach; na jednym końcu komory wystający do góry stożkowaty "kolec", po drugiej stronie ubity; po przeciwległej do ustnika stronie odłamany "kolec"(?) który otoczony jest od góry wąskim lekko spłaszczonym wałeczkiem, od dołu płaską taśmą z centralną okrągłą aplikacją; od spodu instrumentu ślad w miejscu gdzie połączony był z jakąś większą całością; być może tworzył część nakrycia głowy?
Data 19.05.2006 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 183
Op XIV Sub 4 Un 1 WYMIARY 68x54x21 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina Lote 2 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA korpus; piersi
INSTRUMENTU
OPIS
fragment figurki wyobrażającej stojącego(?) mężczyznę; zachowany tors i częściowo brzuch z lekko podłużnymi owalnym dołkami zaznaczającymi piersi i pępek; podwójny naszyjnik z pektorałem (owalnym wisiorem) bez wyodrębnionych paciorków zwisający luźno na plecach
PANFIG/ 184
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 41x34x29 Prcl Med figurka Juventud TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta antropomorficzna 10YR5/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU K CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
fragment głowy (przedniej części) figurki ludzkiej z zachowanym dużym nosem, lewym okiem i ustami (dolna warga uszkodzona); oko uformowane przy pomocy podłużnego wgłębienia, z centralnym głębszym okrągłym; po stronie wewnętrznej widoczna wypukłość powstała przy formowaniu oka
PANFIG/ 185
Op XVI Sub 1 Un 1 WYMIARY 70x25(x23) CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Boolay PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 4 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
lewa noga figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku, z rękami opartymi na kolanach (?); lekko ugięta do środka w kolanie; mała "fałdka" zaznaczająca wewnętrzną stronę kolana; częściowo zachowana dłoń z palcami zaznaczonymi dołkami paznokciowymi; stopa z lekkim wgłębieniem formującym podeszwę
PANFIG/ 186
Op XII Sub 1 Un -WYMIARY CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 0 Bud U Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR3/3 CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
ręka figurki siedzącej w rozkroku? Z rękami opartymi na kolanach/udach; lekko zagięta w okolicach dłoni; brak uformowanych palców
PANFIG/ 187
WYMIARY CHRONOLOGIA 29x38x25 Prcl Med TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA instrument Juventud FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 7.5YR5/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
ustnik gwizdka/okaryny, zachowany niewielki fragment korpusu instrumentu; zachowana wewnętrzna powierzchnia skośnie uformowanego kanału wlotowego powietrza
PANFIG/ 188
Op XVII Sub 1 Un 1 Lote 1 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 48x36x37x Cl Trm figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta zoomorficzna 10YR6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa małpa
OPIS
fragment głowy (dolnej przedniej częsci) figurki przedstawiającej być może małpę(?); widoczne okrągłe wgłębienia zaznaczjącej nozdrza, znajdujące się na najbardziej wystającej części pyska; po obu stronach nosa widoczne "policzki", poniżej poziomo oformowany "pysk" (poziomy, z "uśmiechem")
PANFIG/ 189
WYMIARY 33x19x18 TECHNOLOGIA modelowana; pusta CHRONOLOGIA Prcl Med/Trd POBRANE PRÓBKI RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA MASA Juventud MUNSELL 10YR5/4
PŁEĆ
CZĘŚĆ CIAŁA głowa
POZYCJA CIAŁA
GATUNEK
ZWIERZĘCIA
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
UWAGI
OPIS
fragment głowy istoty o cechach ludzko-nadprzyrodzonych; zachowane prawe podłużne oko uformowane poprzez podłużne wgłębienie z drugim zaczynającym się w centum i wymodelowaną powieką; mocno wypukły policzek z podłużnymi pionowymi rowkami paznokciowymi; częściowo zachowany fragment nosa(?) Człowiek w masce ze zdartej ludzkiej skóry?
PANFIG/ 190
WYMIARY CHRONOLOGIA 51x18x42 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL antropomorficzna 10YR6/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA stopa
INSTRUMENTU
OPIS
lewa stopa figurki ludzkiej, z zachowanym fragmentem szaty; stopa zaokrąglona być może kiedyś z palcami zaznaczonymi pionowymi żłobkami
PANFIG/ 191
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 28x20x35 Prcl Trd figurka Juventud TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta zoomorficzna 7.5YR3/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa ptak
OPIS
głowa (pełna) pustej w środku figurki (gwizdek?) wyobrażająca ptaka; podłużne oczy z okrągłą głęboką źrenicą i dwoma zagłębieniami w kącikach; ubity dziób z poziomym żłobkiem wyobrażającym dwie części dzioba, podłużna ryta linia na czubku głowy od nasady dzioba do
karku; na karku wymodelowane uszko do zawieszania
Data 30.04.2014 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 192
WYMIARY CHRONOLOGIA 43x26 Prcl Trd TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka nieznana FORMA MUNSELL antropomorficzna 5YR4/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga
INSTRUMENTU
OPIS
lewa noga małej figurki wyobrażającej postać stojącą(?); stożkowata z zachowanym fragmentem pustego w środku brzuśca, lekko ścięta na czubku
Data 29.04.2014 Podpis M.Rudzińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 193
Op II Sub 5 Un 2 WYMIARY 23x24x41 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 22A Bud 96 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR4/3 CZĘŚĆ CIAŁA noga GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
lewa noga figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku, z rękami opartymi na kolanach (?); ułamana na wysokości kolana, górna powierzchnia zniszczona
Data 29.04.2014 Podpis M.Rudzińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 194
Op XIII Sub 3 Un 1 Lote 9 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 33x34x25 Cl Trd/Trm figurka Tinaja a TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL mieszana; pełna zoomorficzna 5YR5/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
głowa (pełna) pustej w środku figurki (gwizdek?) wyobrażającej ptaka drapieżnego, prawdopodobnie harpię; płaski tył, duże okrągłe wyłupiaste oczy i lekko ubity dziób, zachowane pióra na głowie zaznaczone przez żłobki paznokciowe; ułamana na wysokości szyi
Data 28.04.2014 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 195
Op XX Sub 1 Un 1 WYMIARY 32x16x25 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 12 Bud 82 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR5/8 CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały fragment, być może lewego ramienia (widoczne zagłębienie pachy?)
Data 06.05.2014 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 196
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 41x31x14 Cl Trd/Trm figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezientyfikowana 10YR6/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment zabytku o cylindrycznym kształcie (flet?), doklejony niewielki fragment o trójkątnym przekroju (uformowany poprzez doklejenie i „uszczypnięcie” cienkiego wałeczka
gliny)
PANFIG/ 197
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 33x41x26 Cl Trd/Trm instrument Tinaja a TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana 7.5YR5/3
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment pustego w środku instrumentu; zachowany lekko skośnie ścięty guzek (nóżka?) i fragment okrągłego otworu bocznego instrumentu umieszczonego tuż nad nim
Data 14.04.2014 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 198
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 41x31x15 Cl Trd/Trm figurka nieznana TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana 5YR3/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment zabytku o nieznanej formie; w dolnej partii listwa zdobiona dołkami
paznokciowymi (bransoleta?)
PANFIG/ 199
Op IX Sub 4 Un 7 WYMIARY 50x30x69 CHRONOLOGIA Pecl Med/Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 7 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 7.5YR6/6 CZĘŚĆ CIAŁA noga; stopa GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
lewa noga figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku, z rękami opartymi na kolanach (?); lekko ugięta do środka w kolanie; mała "fałdka" zaznaczająca wewnętrzną stronę kolanai; stopa z lekkim wgłębieniem formującym podeszwę, ubita na samym czubku; widoczne miejsce gdzie przyklejona byłą ręka oparta na kolanie; zachowana część tułowia (mniej więcej do osi pionowej) skośnie ułamanego
Data 05.05.2013 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 200
Op IX Sub 4 Un 6 WYMIARY 26x24x55 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 6 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR4/3 CZĘŚĆ CIAŁA noga; pośladek GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
prawa noga figurki przedstawiającej siedzącą w dużym rozkroku postać, z rękami opartymi na kolanach/udach; ułamana na wysokości kolana ; widoczne lekkie wgłębienie pod kolanem; płaski pośladek
Data 05.05.2014 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 201
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 31x16 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Boolay PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 14 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR4/2 CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Mały, zagięty fragment najprawdopodobniej kończyny figurki.
Data 2014 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 202
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 51x15x11 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Juventud PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 14 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 10YR6/4 CZĘŚĆ CIAŁA ramię GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
ręka figurki siedzącej w rozkroku? Z rękami opartymi na kolanach/udach; b. długa
Data 2014 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 203
Op I Sub 13 Un 1 WYMIARY 31x39x23 CHRONOLOGIA Pecl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina Lote 14 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA bark; plecy
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment figurki mężczyzny siedzącego z rozpostartymi ramionami (???) ; zachowana część w okolicach prawego barku, ułamana ręka i głowa; odłamana część torsu, zachowana powierzchnia pleców mniej więcej do linii kręgosłupa i poniżej łopatki
Data 2015 Podpis B.Hermes Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 204
WYMIARY CHRONOLOGIA 32x32x13 Cl Trd TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA antropomorficzna
MASA Botifela b MUNSELL
PŁEĆ M CZĘŚĆ CIAŁA nogi; kolana; pas; dłonie;
POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ GATUNEK ZWIERZĘCIA tors
INSTRUMENTU
OPIS
fragment figurki wyobrażającej postać dostojnika siedzącego z podwiniętymi nogami i rękami opartymi na kolanach; dłonie z zarysowanymi palcami; słabo widoczne bransolety, zarysowany wielorzędowy naszyjnik, w okolicach pasa lekkie "podcięcie" sugerujące brzeg fartuszka; niezachowane ramiona, głowa i tylna część
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 205
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 20x30x21 Cl Trd instrument Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; pusta antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA nogi; ręce; tors
OPIS
mały fragment figurki wyobrażającej postać dostojnika siedzącego z podwiniętymi nogami i rękoma skrzyżowanymi na piersi; widoczne wyodrębnione ręce, zgięte w łokciach i o złączonych dłoniach w okolicy mostka (lub schowane pod naszyjnikiem?), częściowo zachowany naszyjnik; spódniczka na kolanach ozdobiona równoległymi pionowymi delikatnymi żłobkami; na przełamie skorupy w okolicach brzegu pleców ślad po otworze bocznym instrumentu (?); ułamana głowa i spód oraz tył i lewy bok
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 206
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 45x40x31 Cl. Trd instrument Tinaja a TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
fragment instrumentu; zachowany ustnik i niewielka część komory rezonującej
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 207
WYMIARY CHRONOLOGIA 23x36x52 Prcl Trd TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka MASA fina FORMA MUNSELL antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga; stopa
INSTRUMENTU
OPIS
fragment figurki antropomorficznej wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku (?); zachowana lewa stożkowato uformowana noga, niewiele wyodrębniona z ciała, z niewielkim okrągłym dołkiem na czubku formującym wnętrze stopy; możliwe, że figurka miała ręce oparte na kolanach -uszkodzenie na górnej powierzchni nogi jakby coś się tam odłamało; zachowany niewielki przyległy fragment spodu
Data 2015 Podpis B.Hermes Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 208
WYMIARY CHRONOLOGIA 29x36x28 Cl Trd TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA zoomorficzna
MASA Botifela b MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa sowa
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
OPIS
fragment głowy figurki wyobrażającej sowę (tecolote) o antropomorficznych cechach "twarzy"; wyraźnie widoczne oczy uformowane w positaci okrągłych zagłębień z wypukłą gałką w centrum, zaznaczone zmarszczone nad nosem brwi, nos wystający i zaokrąglony, silnie zaznaczone kości policzkowe, widoczny fragment prawego sowiego ucha; zabytek ułamany na wysokości nieco poniżej ust i uszu
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 209
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 40x47x21 Cl Trm figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL mieszana; pusta antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały fragment ukazujący fragment potrójnego pasa (?) ze zwisającymi z niego 2 ozdobami (podłużne frędzle z owalnym zakończeniem i wgłębieniem na końcu); z lewej (?) strony zachowane częściowo płaskie "ucho", przypominające trochę imadło naczynia; tył zabytku zapewne płaski, zachowany w bardzo niewielkiej części
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 210
Op VI Sub 15 Un WYMIARY 19x22x11 CHRONOLOGIA Cl Tmpr/Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Tinaja a PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 1 Bud 15 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
maleńki fragment, z zachowaną w przybliżeniu kulistą (trójkątną) aplikacją z owalnym wgłębieniem w środku; być może ucho jakiegoś zwierzęcia lub oko potwora spaghetti…
Data 2011 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 211
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 40x18x33 Prcl Med/Trd figurka nieznana TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
fragment zabytku przypominający kadzielnicę -boczne doklejone "skrzydło" z doklejonym okrągłym "plackiem" z dwoma podłużnymi nacięciami (taki mały "chlebek"); tył figurki
prawdopodobnie kulisty
Data 2012 Podpis B.Golińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 212
Op XIV Sub 4 Un WYMIARY 49x14 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana Lote 3 Bud boisko Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię; dłoń
INSTRUMENTU
UWAGI
OPIS
prawa (?) ręka figurki siedzącej w rozkroku z rękami opartymi na udach; lekko zarysowane zgięcie łokcia, małe okrągłe wgłębienie przy cieńszym końcu markuje wnętrze dłoni (?)
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 213
Op IX Sub 6 Un -WYMIARY 46x15 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana Lote 3 Bud 103 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię; dłoń
INSTRUMENTU
UWAGI
OPIS
lewa ręka figurki wyobrażającej postać siedzącą z rękami opartymi na udach; łukowato zagięta; nieregularne wgłębienia przy cieńszym końcu zaznaczają palce
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 214
Op VI Sub 15A Un 2 WYMIARY 44x23x13 CHRONOLOGIA Cl Tmpr/Trd/Prt RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana Lote 2 Bud 15 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga
INSTRUMENTU
OPIS
fragment prawego uda figurki siedzącej w rozkroku (?); zachowana powierzchnia dolna, góra ułamana; złamana na wysokości kolana
Data 2011 Podpis B.Hermes Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 215
Op XXII Sub 1 Un 1 WYMIARY 37x24x13 CHRONOLOGIA Cl Trm RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Tinaja a PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 3 Bud 229 Sektor P TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały fragment o niedającym się określić charakterze, być może fragment nakrycia głowy (?); w formie półksiiężyca/łzy doklejonej do większej całości; trzy równoległe ukośne żłóbki
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 216
Op XXII Sub 1 WYMIARY 16x21 CHRONOLOGIA Cl Trm RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Tinaja a PŁEĆ K POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Un 1 Lote 4 Bud 229 Sektor P TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
fragment figurki dostojnika (możliwe, że raczej kobiety) w formie kapelusza z szerokim rondem i wysoką główką; rondo obite, główna ułamana; całość odłamana w miejscu gdzie kapelusz łączył się z głową
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 217
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 32x27x14 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina Lote 13 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA K CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment głowy figurki kobiecej (?); zachowana lewa górna ćwiartka z czołem, fragmentem oka uformowanego poprzez orągły dołek i linii włosów; tył głowy płaski
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 218
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 34x18x26 Cl Trd/Trm figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały fragment zabytku o zapewne kulistej formie, z zachowaną nogą w postaci podłużego wałeczka usytuowanego w poprzek figurki, ułamanego w połowie (?); być może był to instrument, ale nie zachował się żaden ślad otworów bocznych czy ustnika
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 219
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 25x25 Prcl Med instrument MASA fina TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
ustnika instrumentu; grubo wykonany; silnie stożkowaty
Data 2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 220
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 40x20 Cl Trm instrument Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
ustnik instrmentu; podłużny, silnie wystający z instrumentu; zachowany częściowo otwór dolny
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 221
WYMIARY 28x43x34 TECHNOLOGIA modelowana; pusta CHRONOLOGIA Cl Trm POBRANE PRÓBKI RODZAJ ZABYTKU figurka/nóżka FORMA niezidentyfikowany MASA Botifela b MUNSELL
PŁEĆ
CZĘŚĆ CIAŁA
POZYCJA CIAŁA
GATUNEK
ZWIERZĘCIA
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
UWAGI
bardzo silnie zerodowana
OPIS
fragment z zachowanym stożkowatą (zaokrągloną) aplikacją z małym okrągłym wgłębieniem z boku oraz dwoma równoległymi żłobkami na części "korpusu" (?)
Data 2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 222
Op XVII Sub 1 Un 1 Lote 1 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA 30x18x27 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA stopa
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment figurki ludzkiej (?); zachowana lewa stożkowata stopa słabo wyodrębniona z
korpusu
Data 2015 Podpis B.Hermes Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 223
Op XXII Sub 3 Un 4 i 5 Lote Bud 229 Sektor P humus
WYMIARY CHRONOLOGIA 44x29x15 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA antropomorficzna
MASA Botifela b MUNSELL czerwono-różowa
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA korpus; ręka; kolano
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
OPIS
fragment niewielkiego zabytku wyobrażającego postać dostojnika siedzącego z podkurczonymi nogami i dłońmi (obydwoma?) opartymi na kolanach; zachowana tylko lewa część korpusu z lewą ręką o wyraźnie zaznaczonych palcach; wyraźnie zaznaczona krawędź spódniczki; bransoleta składająca się z 5-6 rzędów paciorków; wielorzędowy naszyjnik na piersi
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 224
Op XIII Sub 7 Un 4 Lote 1 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA 33x43x49 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU instrument FORMA zoomorficzna
MASA Tinaja a MUNSELL 5YR5/10
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA korpus; nogi; ogon ptak
INSTRUMENTU
OPIS
fragment instrumentu (?) wyobrażającego ptaka (lub inne dwuno żne zwierzę, może być też ptak z ludzką głową); zavhowanz dolna część kulistego korpusu z dwoma stożkowatymi nóżkami, lekko ubitymi; do spodu doklejony ogon, który zapewne był ustnikiem gwizdka i
trzecim punktem wsparcia
Data 2016 Podpis K.Nowińska Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 225
WYMIARY CHRONOLOGIA 18x27x33 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA antropomorficzna
MASA Botifela b MUNSELL szaro-żółto-zielona
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA nogi; kolana; dłoń
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment figurki wyobrażającej postać dostojnika siedzącego z podwiniętymi nogami i rękoma opartymi na kolanach; zachowana prawa dłoń ze słabo zaznaczonymi palcami i niewielki fragment przylegający do dłoni; prawa część dna;
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 226
WYMIARY CHRONOLOGIA 44x51x33 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA antropomorficzna
MASA Botifela b MUNSELL pomarańczowo-szaro
zielona
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
UWAGI
OPIS
część głowy dużej figurki; zachowany stożkowaty i płaski z tył fragment czapki (?) z ozdobnym wałeczkiem który zapewne okalał całość na od uszu po czubek, zachowany jedynie po bokach z ubytkiem w części środkowej; zaznaczony brzeg czapki na czole; nie zachowana twarz
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
RYSUNEK
PANFIG/ 228
Op XVII Sub 1 Un 6 Lote 2 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA 29x49x44 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA zoomorficzna
MASA Botifela b MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa sowa
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
OPIS
fragment głowy figurki wyobrażającej sowę (tecolote) przypominającej raczej misia koalę…; zachowane prawe ucho, oko z powieką, dziób i zmarszczone "czoło"; ułamana na wysokości
dzioba i lewego oka
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 229
Op XIII Sub 6 Un 6 Lote 1 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 41x35x22 Cl Trm figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
fragment głowy figurki przedstawiającej postać ludzką; zachowana lewa część twarzy z okiem uformowanym przed rzy dołki; kulisty niewielki nos i silnie wystające do przodu usta; wypukłe czoło i zaznaczone długie włosy
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 230
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 42x32x50 Prcl Trd instrument Boolay TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta zoomorficzna szaro-różowa
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa; korpus skrzydło ptak
OPIS
fragment zabytku w formie ptaka; do kulistego korpusu doklejona głowa z długim, grubym dziobem i uszkiem do zawieszania na karku; oczy uformowane przez podłużne wgłębienie z centralną okrągłą "dziurką", podłużny żłobek na czubku głowy od dziobu w tył; zachowana prawa strona korpusu z otworem bocznym instrumentu i skrzydłem przypominającym płetwę z trzema podłużnymi żłobkami (prawdopodobnie na tych "płetwach" wspierał się stojąc; za otworem bocznym dwa ukośne równoległe żłobki na korpusie skierowane w dół i tył; częściowo zachowany drugi, symetrycznie rozmieszczony otwór boczny
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 231
Op XIII Sub 8 Un 4 i 5 Lote 7 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 20x30x33 Prcl Trd instrument MASA fina TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały fragment zabytku o nieznanej formie; część znajdująca się pomiędzy dwoma pustymi przestrzeniami (?); zachowane ślady po trzech otworach (do zawieszania, bocznych instrumentu?!); być może fragment naczynia (nóżka?)
PANFIG/ 232
Op XIII Sub 6 Un 1 i 2 Lote 11 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 45x57x17 Prcl Med/Trd figurka Achiote b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna antropomorficzna 5R6/10
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors; ramię
OPIS
fragment figurki wyobrażającej mężczyznę; zachowany płaski tors, z okrągłymi dołkami w miejscu piersi, ułąmany na wysokości pasa; częściowo zachowana prawa ręka skierowana w dół
o zaokrąglonym ramieniu
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 233
Op XIII Sub 7 Un 2 Lote 1 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 54x19x12 Prcl Med/Trd figurka MASA fina TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna antropomorficzna 5R5/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię
OPIS
lewa ręka figurki wyobrażającej postać siedzącą z rękami opartymi na udach; łukowato lekko wygięta;
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 234
Op XII Sub 7 Un 2 Lote 1 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA 28x16x31 Nieokreślona TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka MASA fina FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 2.5YR7/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment zabytku o pustym wnętrzu (zapewne gwizdka) o niedającym się określć kształcie; w 1/3 bocznej ścianki pionowe szerokie wgłębienie; z przodu dwa małe okrągłe
otworki
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 235
Op XIII Sub 7 Un 2 Lote 1 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 38x26x30 Prcl Med/Trd instrument MASA fina TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta zoomorficzna 7.5YR7/8
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa; korpus ptak
OPIS
fragment kulistego instrumentu w formie ptaka; zachowana część głowy (brakuje dzioba) z podłużnymi (zapewne) oczami i doklejonym na karku uchwytem do zawieszania; częściowo zachowany przyległy do głowy fragment korpusu z zaznaczonymi dwoma (?) podłużnymi żłobkami w dół, w okolicach uszka do zawieszania; okrągły otwór boczny instrumentu poniżej prawej strony głowy
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 236
Op XVII Sub 1 Un 7 Lote 1 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA 32x22x11 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Botifela b FORMA MUNSELL antropomorficzna 7.5YR7/10
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA dłoń
INSTRUMENTU
OPIS
malutki fragment figurki zapewne wyobrażającej postać dostojnika zachowana prawa dłoń oparta na ciele; widoczne dobrze 2-3 palców, reszta zatarta; słabo widoczne ślady po szerokiej bransolecie
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 237
WYMIARY CHRONOLOGIA 52x49x18 Pecl Trd TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka nieznana FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 5R6/14
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
fragment dużego zabytku o nieustalonej formie (może antropomorficzna?); część zaokrąglona i "wydęta", druga cześć bardziej płaska, oddzielone od siebie głębokim złobkem; część wypukła ozdobiona szeregiem złobków -w partii górnej pionowych i ukośnych stykających się z pierwszym z czterech poziomych; część płaska (pas?) ozdobiona jednym ukośnym żłobkiem "zwisającym" z poziomego
PANFIG/ 238
Op XIII Sub 8 Un 6 Lote 8c Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 27x27x47 Prcl Trd instrument Polvero, MASA fina TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta zoomorficzna 10R5/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
mały fragment instrumentu w formie małpy (?); zachowana prawa strona głowy z okrągłym łądnie wymodelowanym uchem umieszczonym z boku głowy oraz uszkodzonym okiem uformowanym przez odcinięcie kółeczka (rurka) i centralnego okrągłęgo dołka (patyczek); częściowo zachowane zawieszenie pzyklejone do karku; od spodu widoczna część kulistej komory rezonującej;
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 239
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 35x32x17 Cl Trd figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
fragament zabytku o nieustalonej formie; być może fragment kadzielnicy (bo duży)?; przypomina część wypukłęgo oka z powieką/oczodołem w formie wypukłego zgrubienia okalającego "oko"
Data 2016 Podpis J.Źrałka Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 240
WYMIARY CHRONOLOGIA 45x23x33 nieokreślona TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA antropomorficzna
MASA nieznana MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA nos
INSTRUMENTU
OPIS
nos dużej figurki; zadarty, okrągło zakończony; wyodrębniony z twarzy przy pomocy dwóch podłużnych dość głębokich żłobków wzdłuż nosa; dziurki utworzone przez dwa okrągłe dość głębokie dołki skierowane skośnie w dół i do środka; po prawej stronie jeden okrągły dokłek na wysokości "siodełka" (tam gdzie się zaczyna kulista chrząstka), po lewej blisko oczu (?) dwa podobne dołeczki, umieszczone jeden pod drugim
Data 2012 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 241
Op XVII Sub 1 Un 10 Lote 1 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA 38x32x33 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA zoomorficzna
MASA Tinaja a MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa sowa
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
OPIS
fragment figurki wyobrażającej sowę; zachowana prawa część; wypukłe oczy, z powiekami; mocno garbaty dziób i poziome "usta" pod spodem i mocno zaznaczone policzki; z boku głowy okrągły spłaszczony guzek -zausznica?; szpiczaste (ubite) ucho w formie obło-stożkowatej
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 242
Op XVII Sub 1 Un 7 Lote 2 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 37x26x10 Cl Trm figurka Tinaja a TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; pusta niezidentyikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały fragment zabytku o nieznanej formie; być może część ramienia?
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 243
Op XVII Sub 1 Un 6 Lote 2 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA 17x33x31 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA stopa
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment figurki wyobrażającej postać siedzącego dostojnika; zachowana prawa stopa, w formie wypukłego okrągłego "guza" i przyległa część dna
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 244
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 20x34x21 Cl Trm instrument Tinaja a TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
ustnik gwizdka; zachowany częściowo kanał, brak okrągłego otworu w którego krawędź uderza
powietrze
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 245
WYMIARY CHRONOLOGIA 22x57x30 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA dłonie
INSTRUMENTU
OPIS
prawdopodobnie fragment figurki przedstawiającej siedzącego dostojnika; zachowany sam dolny przód, łukowato wygięty, z delikatnie zaznaczonymi dłońmi(?) lub elementami stroju
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 246
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 39x27x8 Cl Trm figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
fragment figurki, być może antropomorficznej; widoczna lekko zagięta powierzchnia (jak powierzchnia szklanki…) i doklejony (?) do niej wałeczek ozdobiony poprzecznymi cienkimi nacięciami, wałeczek z jednej strony "wtarty" w powierzchnię
PANFIG/ 247
Op XVII Sub 1 Un 6 Lote 2 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 21x40x13 Cl Trm figurka Tinaja a TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały fragment wygięty, zaokrąglony, być może wałeczek doklejony do korpusu(?); widoczne poziome delkatne żłobki, być może zniszczenia; może ręka z dłonią ułożone na
korpusie/brzuchu
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 248
Op XXII Sub registro Un Lote Bud 229 Sektor P 1
WYMIARY CHRONOLOGIA 46x41x15 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL antropomorficzna 10R6/8
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ K CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors; ramię; dłoń
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment figurki wyobrażającej kobietę; zachowana część torsu - widoczny dekolt i krawędź sięgającej powyżej piersi sukni, część prawego ramienia i przedramienia ułożonego poziomo na brzuchu; dobrze widoczne uformowane palce dłoni
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 249
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 32x25x15 Cl Trd figurka/isnt? Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment przedstawiający ramię zgięte w łokciu, ręka ułożona na brzuchu; w zgięciu łokcia na korpusie okrągły otwór, może boczny instrumentu?
Data 2015 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 250
Op XIII Sub 8 Un 6 Lote 3 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 38x17x13 Prcl Trd figurka MASA fina TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię
OPIS
lewa (?) ręka figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku (?); zachowana do wysokości pachy/barku; lekko stożkowata, okrągła w przekroju, bez żadnych detali
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 251
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 68x53x29 Prcl Med figurka MASA fina TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU K CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
fragment głowy figurki wyobrażającej kobietę (?); widoczne lewe skośne oko uformowane typowo z trzema dołeczkami (centralny okrągły i większy); nos wyodrębniony dodatkowo "podcięciem" na linii od brwi w dół, ubity na czubku; górna warga zachowana, silnie wystająca, cienka; dolna ubita; usta doklejone w dodatkowo zaznaczonej dookoła nich żłobkiem strefie; włosy z naklejoną płaską, pod kątem zagiętą aplikacją (fryzura), dodatkowo ozdobione dołeczkiem w zagięciu aplikacji; ucho duże, doklejone, z zausznicą w formie spłaszczonego pierścienia; tył głowy zapewne płaski
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 252
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 90x72x71 Cl Trd/Trm instrument Tinaja a TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; pusta antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU M ustnik; otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA korpus; nogi; ramiona
OPIS
duża figurka wyobrażająca postać grubego mężczyzny, w przepasce biodrowej i z naszyjnikiem; ręce oparte na brzuchu; brak głowy
Data 2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 253
Op I Sub 12 Un 3 Lote 9 Bud X Sektor
WYMIARY
TECHNOLOGIA modelowana; pełna CHRONOLOGIA
Prcl Med POBRANE PRÓBKI RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA MASA Juventud MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors; ramię
INSTRUMENTU
OPIS
fragment figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku (?); zachowany niewielki fragment
torsu (?) i ramienia (???)
Data 2012 Podpis Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 254
Op VI Sub 37 Un 1 Lote 1 Bud Sektor S Patio 1
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 63x59x42 Cl Trm figurka (instr) Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL mieszana; pusta antropomorficzna 10YR7/4
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU K CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
OPIS
Fragment figurki przedstawiającej dostojnika/kobietę w kapeluszu o wysokiej główce i z szerokim rondem; zniszczona; rondo kapelusza ubite dookoła; zachowana tylna część głowy i mały fragment twarzy z zaznaczoną linią włosów; plecy doklejone do przodu, z lewej strony widoczny wałeczek powstały przy zaciskaniu/zaginaniu płata gliny z tyłu do przodu.
PANFIG/ 255
Op XVIII Sub 2 Un 7 Lote 7 Bud Grupa Sektor N Merwina
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 24x33x19 Cl Trm instrument Tinaja a TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
ustnik
PANFIG/ 256
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 35x25x12 Cl Trd/Trm instrument Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU ustnik CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
ustnik
PANFIG/ 257
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 63x35x24 Cl Trd/Trm instrument Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; pusta antropomorficzna 2.5Y9/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M otwór CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA korpus; nogi; ramię
INSTRUMENTU
OPIS
przednia część figurki wyobrażającej dostojnika? w długiej przepasce biodrowej z wiszącym na przodzie "ogonem" w kształcie ogona ryby; na wysokości pasa widoczne są dłonie, zwinięte w pięści, trzymające wiązanie przepaski?; częściowo widoczny naszyjnik w formie pojedynczego wałeczka; dobrze zachowana lewa ręka, zgięta w łokciu; prawa strona figurki uszkodzona; ubite stopy; wewnątrz zabytku zachowany bardzo szczątkowo ślad po otworze bocznym instrumentu w formie grudki gliny, wygładzonej, wepchniętej do środka jakimś narzędziem
Data 11.05.2016 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 258
WYMIARY CHRONOLOGIA 66x41x22 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL niezidentyfikowana 5YR8/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
fragment figurki o niezidentyfikowanej formie; zachowany fragment boku, miejsce gdzie sklejono przód i tył; dobrze widoczna jest technika lepienia -dwa płaty gliny zachodzące na siebie, sklejone na płasko, widoczne ślady po wciskaniu gliny w formę
PANFIG/ 259
WYMIARY CHRONOLOGIA 67x29x18 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL antropomorficzna 5YR5/8
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię
INSTRUMENTU
OPIS
niewielki fragment figurki przedstawiającej postać ludzką; zachowany prawy górny bok figurki, z wymodelowanym ramieniem, lekko zgiętym w łokciu; dłoń odbita; zagłębienie między ręką, a brzuchem uformowane przez delikatny żłobek
PANFIG/ 260
Op XIII Sub 7 Un 2 Lote 2 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA 39x22x53 Prcl Trd TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Boolay FORMA MUNSELL antropomorficzna 7.5YR4/2
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga
INSTRUMENTU
OPIS
cześć lewej nogi figurki wyobrażającej postać siedzącą w rozkroku; ułamana trochę poniżej kolana, zgięta w kolanie; widoczny ślad na udzie w miejscu gdzie przyklejona była dłoń;
PANFIG/ 262
Op XIII Sub 7 Un 2 Lote 1 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA 35x34x20 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Botifela b FORMA MUNSELL antropomorficzna 7.5YR8/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA korpus
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment instrumentu w formie postaci dostojnika o uproszczonej formie; zachowany dolny fragment przedniej cześci, z lewą krawędzią szaty, uformowanej przez żłobek wzdłuż wałeczka
PANFIG/ 263
Op XVII Sub 1 Un 6 Lote 2 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA 18x35x24 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL antropomorficzna 10YR7/6
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA stopa
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment figurki przedstawiającej postać ludzką w długiej szacie; zachowana prawa stopa w fprmie wystającego zaokrąglonego "guzka"
PANFIG/ 264
Op VI Sub 37 Un 1 Lote 1 Bud Sektor S Patio 1
WYMIARY CHRONOLOGIA 38x28x11 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Botifela b FORMA MUNSELL antropomorficzna 2.5YR6/12
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ K CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors; ramiona; dłoń
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment zabytku wyobrażającego wysoko postawioną kobietę; widoczny jest fragment torsu i sukni odsłaniającej piersi; ręce złożone na brzuchu jedna nad drugą; szerokie bransolety na nadgarstkach; dobrze widoczne palce prawej dłoni
PANFIG/ 265
WYMIARY CHRONOLOGIA 48x28x16 Cl Trm TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU MASA figurka Tinaja a FORMA MUNSELL antropomorficzna 7.5YR6/8
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
INSTRUMENTU
OPIS
fragment ozdobnego elementu stroju lub nakrycia głowy w formie szerokiego frędzla, jakby zakończenia zawiązanego pasa; część bardzo płaska, z zachowanym fragmentem pleców figurki; widoczne ślady lepienia -fragment odciśnięty w formie naklejony na płat gliny
PANFIG/ 266
Op I Sub 12 Un 3 WYMIARY 41x17x12 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL 5YR7/6 CZĘŚĆ CIAŁA ramię; tors; dłoń GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
Ramię figurki siedzącej w rozkroku; spodnia powierzchnia dłoni nierówna -ślad po tym, że dłoń była przyklejona do nogi; zachoowany mały fragment torsu (bardzo mały); ramię (ręka) lekko łukowato wygięte
PANFIG/ 267
Op IV Sub 3 Un -WYMIARY 22x24x32 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU instrument MASA nieznana PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU otwór Lote 9 Bud P. GN Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL 5YR7/6 CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
nóżka (ubity czubek?) zapewne gwizdka/okaryny w formie zwierzątka (ptaszka); częściowo
zachowany korpus kulisty korpus z niewielkim fragmentem otworu bocznego (?) instrumentu na spodzie
PANFIG/ 268
WYMIARY CHRONOLOGIA 28x41x53 Prcl Med TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pusta
RODZAJ ZABYTKU instrument FORMA zoomorficzna
MASA MASA fina MUNSELL N8
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA korpus; skrzydło ptak
CZĘŚĆ otwór
INSTRUMENTU
OPIS
fragment kulistego zabytku z "płetwą" ozdobioną 3 żłobkami paznokciowymi i 2 niekompletnie zachowanymi; zachowana część dużego okrągłego otworu z boku zabytku; ślady po miejscu gdzie doklejona była głowa, częściowo zachowany uchwyt do zawieszania (uszko); ptaszek
PANFIG/ 269
Op VI Sub 6 Un -WYMIARY 48x25x14 CHRONOLOGIA Cl Tmpr RODZAJ ZABYTKU figurka MASA nieznana PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 5 Bud 14 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL czarna/ciemnoszara CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
fragment aplikacji przyklejonej do czegoś kulistego; w formie podłużnej "pijawki" z doklejonymi 6 guzkami, w 3 rzędach po 2
Data 03.06.2015 Rysunek Katarzyna Radnicka
PANFIG/ 270
WYMIARY CHRONOLOGIA 54x16x30 Cl Trd TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI z formy; pusta
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA antropomorficzna
MASA Botifela b MUNSELL ciemnoszara
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA ramię; korpus; dłoń
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
OPIS
lewe ramię figurki z formy, z płaskimi plecami, wyobrażającego kobietę; w zagłębieniu między łokciem a korpusem ślad niebieskiego barwnika; silnie uproszczone szczegóły; dłoń bez zaznaczonych palców; blisko ramienia zachowany mały fragment brzegu sukni na piersiach
PANFIG/ 271
Op I Sub 15 Un 3 Lote 1 Bud X Sektor N
WYMIARY
TECHNOLOGIA modelowana; pełna CHRONOLOGIA
Prcl Trd24x13 POBRANE PRÓBKI RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA MASA MASA fina MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA kończyna
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment kończyny (pewnie ręki); być może złamanej w miejscu gdzie było zaznaczone zgięcie łokcia; dłoń odłamana
PANFIG/ 272
Op IV Sub 3w Un 7 WYMIARY 43x43x41 CHRONOLOGIA Prcl Trd RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Sierra a PŁEĆ N POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU Lote 2 Bud P. GN Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL pomarańczowa CZĘŚĆ CIAŁA noga; biodr GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
fagment figurki przedstawiającej postać ludzką; zachowane lewe udo (złamana w kolanie) oraz częściowo przepaska biodrowa -spódniczka z wałeczkiem w pasie i fartuszkiem (ułamanym); prawa noga odłamana
PANFIG/ 274
Op VI Sub 18 Un -WYMIARY 11x32x21 CHRONOLOGIA Prcl Med RODZAJ ZABYTKU figurka MASA Calam Lote 5 Bud 14 Sektor S TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA zoomorficzna MUNSELL ciemnoróżowa
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA skrzydło ptak
CZĘŚĆ
INSTRUMENTU
UWAGI
zapewne fragment kolejnego ptaszka-gwizdka; angoba ciemnobrązowa, wewnątrz żłobków fioletowa, Lila Burnished;
OPIS
maleńki fragment zabytku w formie samej "płetwy", podobnej do wcześniejszych kulistych gwizdków; element pierwotnie doklejony do czegoś kulistego; lekko wygięty; ozdobiony 9 podłużnymi żłobkami
PANFIG/ 275
Op XIII Sub 4 Un 3 Lote 1 Bud Sektor N stela 5
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 24x35x45 Prcl Med/Trd figurka Pital TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL modelowana; pełna antropomorficzna
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA noga
OPIS
fragment nogi figurki wyobrażającej siedzącą w rozkroku postać ludzką
FOTOGRAFIE
PANFIG/ 276
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 37x23x24 Cl Trm figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; pusta niezidentyfikowana
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ INSTRUMENTU CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA
OPIS
mały fragment zabytku, "architektoniczny"; z przodu delikatne żłobki jakby relief, we wnętrzu doklejony wałeczek wzmacniający -jakby masa zrobiła się zbyt cienka w tym miejscu i trzeba było poprawić
FOTOGRAFIE
PANFIG/ 277
Op VI Sub 37 Un 2 Lote 3 Bud Sektor S Patio 1
WYMIARY CHRONOLOGIA RODZAJ ZABYTKU MASA 41x33x19 Cl Trm/Trd figurka Botifela b TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI FORMA MUNSELL z formy; pusta antropomorficzna beżowo-czerwonawy
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ K CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA głowa
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment dużego zabytku; zachowany lewy policzek i część włosów, cześć naszyjnika z koralików pomalowanego na niebiesko (3 widoczne); włosy uformowane przez wąskie żłobki wzdłuż; częściowo zachowana ozdoba włosów (lub bardziej skomplikowana fryzura)
PANFIG/ 278
Op XVII Sub 1 Un 6 Lote 4 Bud Sektor S stela D
WYMIARY CHRONOLOGIA 32x43x18 Prcl Med/Trd TECHNOLOGIA POBRANE PRÓBKI modelowana; pełna
RODZAJ ZABYTKU figurka FORMA antropomorficzna
MASA MASA fina MUNSELL beżowo-czerwonawy
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ N CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors
INSTRUMENTU
OPIS
fragment torsu, zachowany kształt, miejsce gdzie była głowa i ramiona; brak piersi ani
jakichkolwiek innych cech charakterystycznych
FOTOGRAFIE
PANFIG/ 279
Op III Sub 8 Un 8 WYMIARY 35x42x16 CHRONOLOGIA Prcl Med/Trd/In RODZAJ ZABYTKU figurka MASA drobnoziarnista Lote 6 Bud 99 Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA antropomorficzna MUNSELL jasny szaro-różowy
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ M CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA tors
INSTRUMENTU
OPIS
mały fragment figurki przedstawiającej mężczyznę (?!), zachowana mała część naszyjnika z przodu, pektorał trochę niekształtny, fragment wiązania zwisający na plecach?
PANFIG/ 280
Op I Sub 4 Un -WYMIARY 41x27x11 CHRONOLOGIA Cl Trm RODZAJ ZABYTKU figurka MASA MASA fina Lote 1 Bud X Sektor N TECHNOLOGIA modelowana; pełna POBRANE PRÓBKI FORMA niezidentyfikowana MUNSELL
PŁEĆ POZYCJA CIAŁA CZĘŚĆ - CZĘŚĆ CIAŁA GATUNEK ZWIERZĘCIA -
INSTRUMENTU
OPIS
niezidentyfikowany fragment o trudnym do określenia kształcie