INSTYTUT ZOOLOGII CZESŁAW JURA, HENRYK GŁĄB ROZWÓJ ZOOLOGII PRZED UTWORZENIEM INSTYTUTU ZOOLOGIA W OBRĘBIE MEDYCYNY I HISTORII NATURALNEJ (1780-1863) oologia długo nie była wykładana jako samodzielna dziedzina wiedzy. Od powstania Uniwersytetu Jagiellońskiego do roku akademickiego 1779/1780 niektóre wiadomości o zwierzętach podawane były przez profesorów medycyny na wykładach omawiających sporządzanie i stoso wanie leków, w skład których wchodziły, prócz roślin i minerałów, „przeróżne preparata zwierzęce”. Właściwa historia zoologii jako nauki rozpoczęła się wraz z reformą kołłąta-jowską. Hugo Kołłątaj, delegowany przez Komisję Edukacji Narodowej w 1777 r. do zreformowania Akademii Krakowskiej, powołał w 1780 r. w Kolegium Fizycznym profesora historii naturalnej, tym samym ustanawiając Katedrę Chemii i Historii Naturalnej, w obrębie której podjęto wykłady z zakresu nauk przyrodniczych, w tym zoologii, jako przygotowanie do właściwych studiów medycznych. Zakres działalności tej Katedry oficjalnie określiła Instrukcja Komisji Edukacji Narodowej, w ostatecznej wersji opracowana w 1791 r. W rozdziale XVIII wprowadzono punkt 4 dotyczący nauk przyrodniczych, który brzmiał: „kurs historii naturalnej dzieli się na 3 obszerne królestwa, zoologię, mineralogię i botanikę”. Datę ogłoszenia instrukcji można uznać za formalne wprowadzenie zoologii jako odrębnej dziedziny wiedzy do programu nauczania na krakowskiej uczelni. Dalsze losy historii naturalnej były skomplikowane. W roku akademickim 1803/1804, gdy Kraków pozostawał pod pierwszymi rządami austriackimi, przeprowadzono zmiany organizacyjne na uczelni. Zamiast dwóch kolegiów utworzono cztery wydziały: Teologii, Prawa, Lekarski i Filozoficzny, przedmioty przyrodnicze podporządkowano medycynie, historia naturalna wykładana była na Wydziale 140 Czesław Jura, Henryk Głąb Lekarskim. Po dwóch latach, w roku akademickim 1805/1806, powstała odrębna Katedra Historii Naturalnej na Wydziale Filozoficznym. Na Wydziale Lekarskim nauczano historii naturalnej szczegółowej, a na Filozoficznym — uniwersalnej. W 1809 r. Kraków znalazł się w obrębie Księstwa Warszawskiego. W tym samym roku Kołłątaj przeprowadził nową reformę. Zniesiono na jej podstawie Katedrę Historii Naturalnej na Wydziale Lekarskim. Wykłady historii naturalnej na Wydziale Filozoficznym po tej drugiej reformie trwały tylko trzy lata. W roku akademickim 1812/1813 Katedra Historii Naturalnej została zlikwidowana, a na jej miejsce utworzono dwie nowe: Botaniki i Zoologii oraz Mineralogii i Geologii. Przez następne 21 lat, tj. za czasów Księstwa Warszawskiego, a po 1815 r., za rządów Wolnego Miasta Krakowa, aż do roku akademickiego 1833/1834, historia naturalna w spisach wykładów nie występuje. Po powstaniu listopadowym zaborca narzucił uniwersytetowi nowy statut {Statut Organiczny), na podstawie którego zniesiono Katedry Botaniki i Zoologii oraz Mineralogii i Geologii, a na Wydziale Lekarskim przywrócono Katedrę Historii Naturalnej. W spisie wykładów na rok akademicki 1834/1835 znajdujemy notatkę, że historia naturalna obejmuje botanikę, zoologię i mineralogię, a na każdy z tych przedmiotów wyznaczone są oddzielne godziny wykładowe. Ze spisu wykładów na rok akademicki 1840/1841 dowiadujemy się, że na Wydziale Lekarskim historia naturalna wykładana jest oddzielnie dla słuchaczów medycyny i oddzielnie dla słuchaczów filozofii. Po likwidacji Wolnego Miasta Krakowa (1846), od roku akademickiego 1847/1848, w zakresie wykładów historii naturalnej nastąpiła istotna zmiana: odłączona została botanika, którą przejęła oddzielna katedra, a pozostałą część nazwano: „Pbysiografia universalis, mineralogia i zoologia”. Byt tego nowego przedmiotu był stosunkowo krótki. Od roku akademickiego 1850/1851, po reformie studiów uniwersyteckich przeprowadzonej w Austrii, przedmioty przyrodnicze na UJ zostały przeniesione z Wydziału Lekarskiego na Filozoficzny, a historia naturalna zniknęła na zawsze. Niewiele wiadomo, w jakim zakresie była wykładana zoologia w ramach kursów historii naturalnej, botaniki z zoologią czy fizjografii ogólnej, gdyż profesorami odpowiednich katedr byli lekarze, chemicy, mineralodzy oraz botanicy, nigdy zoolog. Nie prowadzili oni także badań w zakresie zoologii. Jedynie Ludwik Zej-szner (1805-1871), ostatni profesor historii naturalnej (ściśle: fizjografii, mineralogii i zoologii 1848-1850), pozostawił prace z zakresu paleozoologii. W 1850 r., kiedy to zniesiono historię naturalną, na Wydziale Filozoficznym powołano Katedrę Zoologii i Anatomii Porównawczej. Powołanie tej jednostki nie od razu wprowadziło istotną zmianę w uprawianiu zoologii, gdyż nie było odpowiednio wyszkolonego zoologa. Do 1855 r. zoologię wykładał L. Zejszner, który objął Katedrę Fizjografii i Mineralogii. Poza tym wykładali Niemcy: zoolog Oskar Schmidt (1823-1886) (dwa lata), a po jednym roku lekarze Kamil Heller i Karol Briil. W latach 1861-1863 wykładał tam Ignacy Rafał Czerwiakowski (1808-1882), profesor botaniki. Era rozwoju zoologii rozpoczęła się dopiero 29 kwietnia 1863, kiedy to Katedrę Zoologii i Anatomii porównawczej objął Maksymilian Siła-Nowicki (1826-1890), Polak, zoolog, miłośnik przyrody, nauczyciel gimnazjalny ze Lwowa. INSTYTUT ZOOLOGII 141 b) Kolegium Fizyczne (Collegium Physicum) — obecnie Collegium Kołłątaja, ul. św. Anny 6, siedziba katedr zoologii do 15)64 r.: a) fronton budynku, b) dziedziniec Collegium Physicum — now the Kołłątaj Collegium, 6 św. Anny St, the seat of departments of zoology up to 1964: a) front view, b) court 142 Czesław Jara. Henryk Głąb Kolegium Fizyczne (Collegium Physicum) — obecnie Collegium Kołłątaja, ul. św. Anny 6, siedziba katedr zoologii do 19(54 r.: c) wnętrze pracowni hydrobio-logicznej, d) sala ćwiczeniowa Collegium Physicum — now the Kołłątaj Collegium, 6 św. Anny St, the seat of departments of zoology up to 1964: c) hydrobi-ological laboratory, d) students’ laboratory INSTYTUT ZOOLOGII 143 ZOOLOGIA JAKO SAMODZIELNA DZIEDZINA WIEDZY DO I WOJNY ŚWIATOWEJ (1863-1917) Maksymilian Siła-Nowicki, już jako profesor zoologii, otrzyma! jeden pokój w budynku Kolegium Fizycznego (Collegium Physicum) przy ul. św. Anny 6, ponadto do Katedry należał Gabinet Zoologiczny (zob. podrozdział: Muzeum Zoologiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 183-185), zajmujący trzy sale na piętrze w tylnej części budynku. Dopiero w 1871 r., kiedy Zakład Anatomii Opisowej przeniósł się do nowego gmachu przy ul. Kopernika, Katedra otrzymała kolejne pomieszczenia. W 1873 r. wybudowano gmach dla Katedry Chemii, a w 1881 r. biura administracji uniwersyteckiej przeniesiono do nowej siedziby w Collegium Novum. Nowicki otrzymał wówczas większość pomieszczeń w dolnym lewym skrzydle Kolegium Fizycznego. Profesor Maksymilian Siła-Nowicki rozwijał badania faunistyczne z wielkim zaangażowaniem i pasją. Postępowały one wolno, gdyż oddzielenie studiów przyrodniczych od medycznych aż do 1900 r. nie było całkowite, a profesor był obciążony ogromną liczbą zajęć dydaktycznych. Rozporządzeniem Ministra Oświaty (K.u.U. Minister fur Kultur und Unterricht) z dnia 1 czerwca 1852 profesorowie Wydziału Filozoficznego obowiązani byli do wykładania studentom medycyny przedmiotów, w tym zoologii, pięć godzin tygodniowo w półroczu letnim. Rozporządzenie z dnia 14 czerwca 1859 wprowadziło ponadto obowiązek wykładania zoologii słuchaczom farmacji, trzy godziny tygodniowo, także w półroczu letnim. Ulgę profesorom Wydziału Filozoficznego przyniósł rok akademicki 1871/1872, gdy obok profesorów zaczęli wykładać też docenci. W 1900 r. przeprowadzono reformę studiów medycznych i wykładane przez profesorów Wydziału Filozoficznego kursy botaniki i zoologii zastąpiono biologią ogólną. Dopiero po kilkunastu latach prof. Maksymilian Siła-Nowicki stworzył krakowską szkołę zoologiczną z ukierunkowaniem faunistycznym, która znalazła międzynarodowe uznanie. Sam uprawiał głównie entomologię, ale zajmował się także ochroną zwierząt, największe zasługi położył dla ochrony świstaka, kozicy i niepylaka apollo. Od 1868 r. zaczął wydawać podręczniki zoologii, od elementarnych do akademickich. Odegrały one w rozwoju szkolnictwa w Galicji ogromną rolę, gdyż były jednymi z pierwszych polskich opracowań, z polską terminologią i nomenklaturą zwierząt. Po 1875 r. poświęcił się głównie sprawom rybactwa. W 1879 r. założył Krajowe Towarzystwo Rybackie. Prowadził intensywną akcję zarybiania wód Galicji. Światową sławę zdobył jego uczeń Władysław Kulczyński (1854—1919), znawca pająków. Jego monografię pająków Węgier (1891-1896) oceniono jako jedno z najdonioślejszych ówczesnych osiągnięć faunistycznych. M. Siła-Nowicki nie rozwijał mikroskopowych i eksperymentalnych kierunków badań, powszechnie wówczas uprawianych w Europie, gdyż zoologia była niedoinwestowana. Profesor miał do pomocy w Katedrze tylko woźnego, który jednocześnie obsługiwał Katedrę Mineralogii i Geologii, 144 Czesław Jura, Henryk Głąb Praca M. Nowickiego O świstaku (1865), karta tytułowa i rycina The paper by M. Nowicki O świstaku [About Marmot} (1865), title page and drawing a z aparatury — jeden mikroskop. W rozwijaniu faunistyki pomocny był mu Gabinet Zoologiczny. W 1890 r. prof. M. Siła-Nowicki przeszedł na emeryturę. Katedrę po nim objął jego uczeń Antoni Wierzejski (1843-1916). W 1892 r. Katedrę Zoologii i Anatomii Porównawczej rozdzielono na dwie: Zoologii z Gabinetem Zoologicznym oraz Anatomii Porównawczej. Kierownictwo pierwszej otrzymał Antoni Wierzejski, a drugiej Kazimierz Kostanecki (1863-1940), wcześniej prosektor anatomii w Giessen. A. Wierzejski przeniósł ruchomości Katedry Zoologii na pierwsze piętro budynku Kolegium Fizycznego, a Katedra Anatomii Porównawczej zajęła pomieszczenia w prawym skrzydle na parterze. Kazimierz Kostanecki po dwóch latach przeszedł na Wydział Lekarski i Katedrę Anatomii Porównawczej objął Henryk Hoyer jun. (1864-1947), podobnie jak K. Kostanecki wychowanek uniwersytetów niemieckich, głównych ośrodków nowoczesnych badań zoologicznych uprawianych w Europie w drugiej połowie XIX w. Od przybycia do Krakowa K. Kostaneckiego i H. Hoyera rozpoczął się złoty okres zoologii na uniwersytecie. Zaczęto kształcić na europejskim poziomie i sku- INSTYTUT ZOOLOGII 145 Praca M. Nowickiego Kozica (1868), karta tytułowa i rycina The paper by M. Nowicki Kozica [Chamois] (1868), title page and drawing piać na uczelni wybitnych zoologów. Antoni Wierzejski był biegły w technikach mikroskopowych, co nie było mocną stroną polskich zoologów pod koniec XIX w. Jego nowoczesne podejście do zagadnień zoologicznych wyraziło się wprowadzeniem do wykładów zagadnień z embriologii zwierząt, których nikt w Polsce przed nim nie uwzględniał. W czasie kierowania katedrą stworzył szkołę morfologii bezkręgowców. Jego najwybitniejszymi uczniami byli: Alfred Lityński, Edward Lubicz Nie-zabitowski, Stanisław Minkiewicz, Kazimierz Simm, Ludwik Sitowski. A. Wierzejski podjął współpracę z K. Kostaneckim i razem prowadzili badania nad zapłodnieniem i rozwojem zarodkowym mięczaków (1895), które zyskały uznanie w całej Europie. Henryk Hoyer skupiał wokół siebie wielu początkujących badaczy i znakomicie nimi kierował, co wielokrotnie podkreślali w publikowanych wspomnieniach. Był podobnie jak Antoni Wierzejski biegły w technikach mikroskopowych. Opracował metodę wypełniania naczyń chłonnych włosowatych tuszem, którą posługiwano się przez dziesiątki lat w wielu pracowniach w badaniach układu chłonnego kręgowców. Był również twórcą szkoły morfologii kręgowców. Liczne prace H. Hoyera i jego uczniów nad układem chłonnym są powszechnie cytowane w podręcznikach. W pierw- 146 Czesław Jura, Henryk Głąb Karta z „Protokołów comiesięcznych posiedzeń naukowych zoologów" (1899-1904). Protokół z posiedzenia z 13 listopada 1899 A Page from ‘Protocols of every-months zoologists scientific sessions’ (1899-1904). Protocol from Session on 13 November 1899 szym i drugim dziesięcioleciu XX w. w Katedrze Anatomii Porównawczej, oprócz badań z zakresu anatomii, prowadzone były badania paleozoologiczne. Jan Stach (1877-1975) zajmował się filogenezą Tillodontia — wymarłych gryzoni. Eugeniusz Kiemik (1877-1921) badał duże ssaki kopalne, brał udział w opracowywaniu skamielin nosorożca włochatego (Rhinoceros antiquitatis\ okaz ten znajduje się obecnie we Lwowie), mamuta i innych szczątków fauny znalezionych w 1907 r. w Staruni. INSTYTUT ZOOLOGII 147 H. Hoyer opracował histologicznie znalezione części miękkie nosorożca, dobrze zakonserwowane w wosku ziemnym. Badania innych zoologów, jak Henryka Wielo-wiejskiego (1860-1924) w zakresie cytologii i embriologii owadów, Ludwika Sitow-skiego (1880-1947) nad pasożytniczymi owadami, Alfreda Lityńskiego (1880-1945) w zakresie fauny wodnej, przyniosły światową sławę zoologii krakowskiej. W 1898 r. zatrudniono Tadeusza Garbowskiego (1869-1940), zoologa i filozofa, asystenta słynnych austriackich zoologów — Karla Grobbena (zajmował się szczególnie mięczakami i skorupiakami) i Bertholda Hatscheka. Na Uniwersytecie Wiedeńskim T. Garbowski prowadził pionierskie badania w zakresie embriologii doświadczalnej, dzieworództwa i cytologii. Zatrudniony w Krakowie, przestał pracować w laboratorium, ale publikował rozprawy teoretyczne i stymulował ruch umysłowy tamtych czasów. W początkach XX w. szczególne uznanie znalazły badania Michała Siedleckiego (1873-1940), który po A. Wierzejskim kierował Katedrą Zoologii (w latach 1911--1939). Prowadził on pionierskie badania w zakresie parazytologii, cytologii i genetyki zwierząt. Jego prace nad cyklem rozwojowym zarodźca malarii (Plasmodium malariaé) umożliwiły innym badaczom poznanie pełnego cyklu życiowego tego pierwotniaka i pozwoliły na zapobieganie malarii. M. Siedlecki był jednocześnie podróżnikiem i pisarzem. Dużą poczytność miały jego fabularyzowane pamiętniki z podróży, szczególnie z tych na Jawę. Przyjaźnił się z wieloma ówczesnymi artystami i literatami krakowskimi, w tym ze Stanisławem Wyspiańskim. „Wyspiański wpadał do mnie czasami i siedział patrząc na moją robotę. W tym Zakładzie powstał ostatni wiersz Wyzwolenia!’ — zanotował w pamiętniku M. Siedlecki. Często bywał Wyspiański w Gabinecie Zoologicznym, gdzie wykonywał szkice głów ptaków. Podczas jednego z takich pobytów namalował obraz przedstawiający podział komórki, który długo służył jako pomoc dydaktyczna dla studentów na zajęciach z cytologii (od 1992 obraz znajduje się w Muzeum UJ). W pierwszych dziesięcioleciach XX w. zoologia wykazywała szczególną dynamikę rozwoju, co znalazło odbicie w uniwersyteckich formach organizacyjnych. W 1890 r. powstało przy Wydziale Filozoficznym Studium Rolnicze. Od zimowego półrocza 1900/1901 zoolodzy zaczęli na nim wykładać przedmioty mające związek z zootechniką, jak: zoologia ogólna, anatomia porównawcza zwierząt domowych, histología i fizjologia zwierząt, szkodniki zwierzęce, rybactwo. Wykładali przedmioty zoologiczne także później, kiedy w 1923 r. zamiast Studium utworzono Wydział Rolniczy. Po otwarciu w 1953 r. Wyższej Szkoły Rolniczej zatrudniono w niej własny personel w zakresie dyscyplin zoologicznych. W 1908 r. na Wydziale Filozoficznym powstała Katedra Antropologii. Kierownictwo Katedry objął Julian Talko-Hryncewicz (1850-1936) — pionier badań antropologicznych ludności przedhistorycznej, historycznej i współczesnej, zwłaszcza górali, a także metody badań ciągłych młodzieży. W złotym okresie zoologii uniwersyteckiej publikacje Kazimierza Kostaneckie-go, Henryka Hoyera, Antoniego Wierzejskiego, Michała Siedleckiego i ich współpracowników miały poważny oddźwięk w nauce światowej. Powstawały znaczące prace, mimo że warunki do badań nie były w tym okresie sprzyjające. Wiedeńskie 148 Czesław Jura, Henryk Głąb Prof. Michał Siedlecki, 1904. U dołu narysowany przez niego okaz stawonoga Prof. Michał Siedlecki, 1904. Below: Crustacean drawn by Siedlecki MICHAŁ SIEDLECKI (1 90 4) Ministerstwo Oświaty skąpiło nakładów na wszystko. Nabycie szafy wymagało wielomiesięcznych starań u władz w Wiedniu. Do wybuchu I wojny światowej Katedry Zoologii i Anatomii Porównawczej miały tylko po jednym mikroskopie z imersją. Katedra Zoologii otrzymała pełny etat asystenta dopiero w 1873 r. Drugi etat pomocniczy (demonstratora) uzyskały Katedry Zoologii i Anatomii Porównawczej dopiero w 1906 r. O kandydatów na stanowisko asystenta nie było łatwo, gdyż uposażenia były bardzo niskie. Asystenci zoologii czy anatomii porównawczej wytrzymywali na sta- INSTYTUT ZOOLOGII 149 Tablica przedstawiająca rozwój szczeżui narysowana przez M. Siedleckiego (lata 20. XX w.), powielona technik;) hektograficzną, używana jako materia! pomocniczy do ćwiczeń z zoologii A plate: Ontogenesis of Anodonta miitahilis drawn by M. Siedlecki (second decade of the 20th century), hectographic reprint, used by students of zoology in laboratory classes nowisku najczęściej tylko rok, wyjątkowo trzy lata, po czym przechodzili do lepiej płatnego szkolnictwa średniego. Wielu ówczesnych zoologów łączyło posadę nauczyciela z posadą asystenta (np. Władysław Kulczyński, Jan Stach). Możliwości uzyskania samodzielnego stanowiska na uniwersytecie były minimalne, a ciężkie warunki materialne i liczne obowiązki profesury (profesor wykładał, prowadził ćwi- 150 Czesław Jura, Henryk Głąb Roje barwnych motyli, na kwiecistej łące Wiodły swe korowody w letnie dnie gorące. Z kwiatu na kwiat, do góry i znowu do słońca Radując się swobodą i tańcem bez końca Bujały syte światła i jasnej wolności Szczęsne, bez trosk i w pełni motylej miłości. Raz wraz, któraś z samiczek składała jajeczka, Reszta wiodła korowód. Gonitwa, ucieczka, Picie z kwiatów nektaru i rozkoszy chwile Składały się na barwne to życie motyle. Ze złożonych jajeczek już potomstwo młode Miało się wnet wydostać na jasną swobodę, Już swojem nowem szczęściem cieszą się rodzice... Aż tu z jajek wyłażą brzydkie gąsienice! Rozpacz w rodzie motyli. „To mają być dzieci! ? „Toż z nich żadne na włosek w górę nie poleci, „Czołga się to, jak robak, ten pędrak włochaty, „Gryzie liście i śliną swą plugawi kwiaty... Karta z książki M. Siedleckiego Bajki (Kraków, 1923) wraz z ilustracją jego autorstwa A page frorn M. Siedlecki's book Fables (Cracow, 1923) with his drawing czenia, zajęcia terenowe, egzaminował, prowadził badania i działalność administracyjną) odstręczały od kariery naukowej. Uzyskanie niższych stopni naukowych nie wiązało się z żadnymi korzyściami materialnymi (docenci, jak i tytułami profesorowie byli z reguły nieopłacani). Z pensji profesorskiej bez zapomóg trudno było wyżyć. Potwierdza to liczba studentów. Do 1905 r. na studia zoologiczne zapisywało się od jednej do trzech osób, a bywały lata w ogóle bez studentów. Młodzież galicyjska wykazywała wyrachowanie w podejmowaniu studiów, kalkulowała, ile będzie posad w szkołach po zakończeniu wybranych kierunków i na tej podstawie zapisywała INSTYTUT ZOOLOGII 151 się na studia. Dopiero po 1905 r. pojawiła się na uniwersytecie młodzież z zaboru rosyjskiego (ponieważ nie istniały tam polskie uczelnie), cechująca się mniejszym praktycyzmem, i stąd na deficytowych dotychczas kierunkach przestano narzekać na brak kandydatów. Po 1900 r. sytuacja materialna pracowników katedr nieco się poprawiła, stopniowo zwiększała się więc i liczba stałych pracowników. Przed wybuchem I wojny światowej katedry liczyły już do dziesięciu stałych pracowników. W złotym okresie zoologii sprzyjające były jej pozamaterialne uwarunkowania. Ówczesne badania, nawet najbardziej nowatorskie, nie wymagały kosztownej aparatury i szczególnych urządzeń laboratoryjnych, toteż mogły się rozwijać mimo ograniczonych nakładów finansowych. Przed zoologami krakowskimi, którzy byli obywatelami Austrii, stały otworem ośrodki kształcenia w Austrii, Niemczech i w innych krajach. Stosunkowo łatwo można było otrzymać stypendia naukowe (państwowe i prywatne) na prowadzenie badań w różnych ośrodkach europejskich, a nawet na odbycie dalekich podróży naukowych (np. Michał Siedlecki dwukrotnie wyprawił się na Cejlon i Jawę). Często odwiedzano nadmorskie stacje zoologiczne, atlantyckie i śródziemnomorskie. Każdy zoolog miał prawo wstępu do bogatego Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu. Uczestnictwo w międzynarodowych zjazdach naukowych nie było problemem, uzyskanie dotacji przychodziło stosunkowo łatwo, a poza tym można się było poruszać, z wyjątkiem Rosji i Turcji, swobodnie po całej Europie, bez paszportów i dewizowych ograniczeń. W trakcie studiów i na co dzień w katedrach panowała prawdziwie naukowa atmosfera. Studia były pozbawione rygoru i kontroli. Wybór przedmiotów, na które w każdym semestrze należało się zapisać, należał do zainteresowanego. Nie kontrolowano obecności na wykładach, ale gdy student chciał uczestniczyć w seminarium lub ubiega, się o przyjęcie do jakiejś pracowni, musiał zdać odpowiednie kolokwium. Bardzo ważnym czynnikiem kształtującym osobowość przyszłych badaczy był klimat intelektualny panujący w ówczesnych pracowniach. Chętnie dzielono się wiedzą, służono radami i wskazówkami, wspierano inicjatywy. Młodsi pracownicy więcej korzystali z obcowania z bardziej doświadczonymi kolegami niż z obecności na wykładach. Uczniowie mieli dwóch - trzech mistrzów. Ciągła wymiana myśli (popularne były otwarte dyskusje dotyczące nowości naukowych), kontrola uzyskanych wyników, przenikanie się idei cechowały złoty okres zoologii uniwersyteckiej. Wybuch I wojny światowej wstrzymał postęp w zoologii na pięć lat. Profesorowie włączyli się w różne akcje humanitarne, a niektórzy studenci zostali wcieleni do wojska. OKRES MIĘDZYWOJENNY (1918-1939) W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości profesorowie nadal byli zajęci akcjami humanitarnymi. Poza tym kadra zoologów została bardzo osłabiona przez odejście wielu zdolnych uczniów profesorów Henryka Hoyera i Michała Siedle- 152 Czesław Jura, Henryk Głąb Okaz troci dunajcowej złowiony w Dunajcu w Nowym Targu, październik 1933- Na zdjęciu uczestnicy zorganizowanego przez M. Siedleckiego międzynarodowego zjazdu „Komisji Łososiowej". Od lewej profesorowie: T. H. Järvi (Finlandia), M. Siedlecki, W. J. M. Menzies (Szkocja), T. E. Pryce-Tannat (W. Brytania) i R. Southern (Irlandia) A bulltrout captured in Dunajec River near the town of Nowy Targ, October 1933- On the photo also members of the international meeting Salmon Commission’, organized by M. Siedlecki. From left professors: T. H. Jarvi (Finland), M. Siedlecki, W. J. M. Menzies (Scotland), T. E. Pryce-Tannat (G. Britain) and R. Southern (Irland) ckiego do różnych ośrodków w kraju (powstawały nowe uniwersytety i placówki naukowe), wówczas słabszych niż Kraków pod względem badań zoologicznych. Stąd w Krakowie w okresie międzywojennym nowoczesne kierunki badań, takie jak: genetyka, fizjologia czy biochemia zwierząt rozwijały się wolno. Profesorowie H. Hoyer i M. Siedlecki nie podjęli nowszej problematyki, zajmowali się syntezą swych dorobków. H. Hoyer, wraz z uczniem Zygmuntem Grodzińskim (1896-1982), opracował syntezę badań nad układem limfatycznym i krwionośnym ryb (1934). Duży rozgłos międzynarodowy przyniosły H. Hoyerowi badania zwierząt dyluwialnych znalezionych na terenie Polski, zakończone rozprawą Fauna dyluwialna Polski (1937). Z. Grodziński, po objęciu katedry po H. Hoyerze w 1934 r., kontynuował badania nad systemem naczyniowym i rozpoczął prace z zakresu embriologii, głównie na INSTYTUT ZOOLOGII 153 Wyprawa faunistyczna na Czarnohorę, 1924. Drugi od prawej Stanisław Smreczyrtski Faunistical expedition on the Czarnohora Mts., 1924. Second from right Stanisław Smre-czyński zarodkach ryb. Jan Stach porzucił problematykę paleozoologiczną (brał tylko udział w badaniach drugiego nosorożca kopalnego, znalezionego w Staruni w 1929 r.; obecnie w zbiorach Muzeum Przyrodniczego Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt Polskiej Akademii Nauk), zajął się fauną owadów bezskrzydłych i w tej dziedzinie zdobył światową sławę. Emil Godlewski junior, profesor katedry biologii i embriologii Wydziału Lekarskiego wydał znakomity podręcznik embriologii zwierząt (1924) na światowym poziomie. M. Siedlecki zajął się działalnością organizacyjną. W latach 1919-1921 kierował katedrą zoologii UJ, był rektorem i profesorem zoologii reaktywowanego Uniwersytetu Wileńskiego. Później organizował wiele placówek naukowych w odrodzonej Polsce, a także reprezentował Rząd Polski w Radzie Generalnej Międzynarodowego Biura Ochrony Przyrody w Brukseli. Julian Talko-Hryncewicz kontynuował badania antropologiczne rozpoczęte przed wojną. Po nim katedrę antropologii objął w 1933 r. Kazimierz Stołyhwo (1880-1966), który podjął wraz ze współpracownikami na szeroką skalę badania ludności województwa śląskiego. W okresie międzywojennym, podobnie jak przed I wojną światową, szczególnie dobrze rozwijało się kształcenie i przygotowywanie do prac badawczych 154 Czesław Jura, Henryk Głąb nowego pokolenia zoologów, które zaczęło podejmować nowoczesne kierunki badań. Sprzyjało temu lepsze wyposażenie katedr w aparaturę badawczą i literaturę naukową niż w okresie poprzednim. Sprzyjały także atmosfera intelektualna i sposób kształcenia studentów, podobne jak przed I wojną światową. Ponadto liczba studentów wybierających zoologię jako główny przedmiot studiów była większa (do 30 rocznie). Lepsze były uposażenia, pensja profesora należała do najwyższych w kraju. Józef Fudakowski (1893—1968) specjalizował się w entomologii i zoogeografii. Teodor Marchlewski (1899-1962), jako jeden z pierwszych w Polsce, wprowadził genetykę do systematyki, hodowli zwierząt i do typologii antropologicznej. Jan H. Marchlewski (1908-1961) rozpoczął badania eksperymentalne nad sztucznym rozrodem ptaków dzikich i podjął próbę ich udomowienia. Stanisław Skowron (1900-1976) rozwijał biologię rozwoju, ze szczególnym uwzględnieniem procesów regeneracji i transplantacji, a Stanisław Smreczyński (1899-1975) zajął się eksperymentalną mechaniką rozwoju i opisową morfologią owadów. Badania protozoologiczne M. Siedleckiego znalazły kontynuatora w osobie jego ucznia Henryka Raabego (1882-1951), który został uznanym specjalistą z zakresu fizjologii rozrodu pierwotniaków. Jan Zaćwilichowski (1890-1950) podjął badania nad unerwieniem skrzydeł owadów i ich zmiennością. Henryk Szar-ski (1912-2002), uczeń Michała Siedleckiego i Henryka Hoyera, a potem asystent Zygmunta Grodzińskiego, kontynuował tematykę badań mistrzów. Roman Wojtusiak (1906-1987), uczeń Tadeusza Garbowskiego i Michała Siedleckiego, rozwijał etologię. Współpracował z nim ornitolog i działacz ochrony przyrody Bronisław Ferens (1912-1991). Zbigniew Kawecki (1908-1981) specjalizował się w entomologii stosowanej. Jerzy Kreiner (1906-1972), asystent Katedry Anatomii opisowej UJ, rozpoczął badania nad neuroanatomią porównawczą mózgów kręgowców. W ekologii środowiskowej i hydrobiologii specjalizowali się: Józef S. Mikulski (1907-1989) (po 1945 r. profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu) i Mirosław Ramułt (1890-1975) (po 1945 r. pracownik Uniwersytetu w Edynburgu). W latach 1916-1920 przy Katedrze Zoologii działała stacja doświadczalna badająca szkodniki zwierzęce, zorganizowana i kierowana przez asystenta M. Siedleckiego — Ludwika Sitowskiego (do przejścia w 1919 r. na Uniwersytet Poznański). Tadeusz Garbowski w 1922 r. stworzył przy Katedrze Zoologii Zakład Psychogenetyczny, jedną z pierwszych w świecie placówek zajmujących się zoo-psychologią i etologią. ZOOLOGIA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939-1945) Wybuch II wojny światowej przerwał rozwój badań zoologicznych na kolejne pięć lat. Wśród stu kilkudziesięciu aresztowanych 6 listopada 1939 r. pracowników naukowych UJ znalazło się ok. dwudziestu związanych z naukami zoologicznymi, INSTYTUT ZOOLOGII 155 między innymi profesorowie i ich współpracownicy: Tadeusz Garbowski, Zygmunt Grodziński, Henryk Hoyer, Kazimierz Kostanecki, Teodor Marchlewski, Stanisław Maziarski, Józef Mikulski, Michał Siedlecki, Stanisław Skowron, Kazimierz Stołyhwo, Roman Wojtusiak. Uniwersyteckie laboratoria zoologiczne podlegały postępującej dewastacji, ale udało się uratować część cennej aparatury naukowej. Kilku pracowników uniwersytetu, m.in. dr Janina Janiszewska, mgr Halina Wojtusiakowa (żona wywiezionego do obozu koncentracyjnego doc. zoopsychologii Romana Wojtusia-ka), Leon Zabiegaj (woźny), wchodząc tylnym wejściem do budynku, uratowało prawie w całości mikroskopy i inną aparaturę katedr zoologicznych, a także część zbiorów bibliotecznych Zakładów Zoologii i Psychogenetyki. Ukrywali je na strychu budynku uniwersyteckiego przy ul. św. Anny 6. Część książek rozlokował u swoich znajomych botanik dr Bronisław Jaroń, który wypisywał antydatowane rewersy na osoby mieszkające poza granicami Rzeszy. Później został aresztowany i zginął w Oświęcimiu. Mikroskopy Katedry Anatomii Porównawczej uratowali: prof. Zygmunt Grodziński, dr Henryk Szarski i laborant Jan Wąsowicz, wynosząc je stopniowo do własnych mieszkań. Całą akcją kierował najpierw prof. Władysław Szafer (rektor podziemnego uniwersytetu), a po powrocie z obozu prof. Zygmunt Grodziński. W 1942 r. zorganizowano tajne nauczanie. Wykłady z zoologii prowadzili docent Józef Fudakowski i docent Jan Zaćwilichowski, a później, po powrocie z obozu, dołączył do nich prof. Zygmunt Grodziński oraz docenci: Józef Mikulski, Stanisław Skowron, Roman Wojtusiak. Profesor Grodziński, a prócz niego Stanisław Skowron, prowadził także wykłady z embriologii i parazytologii dla studentów tajnej medycyny. Pod kierunkiem Z. Grodzińskiego powstała w czasie okupacji jedna praca doktorska i osiem prac magisterskich. W zajęciach na konspiracyjnym Wydziale Rolniczym brało udział trzech zoologów: Józef Fudakowski, Józef S. Mikulski i Stanisław Skowron. Wykłady na tajnym uniwersytecie trwały dwa lata, a jego słuchacze kontynuowali studia po wojnie, zapisując się na drugi lub trzeci rok. ZOOLOGIA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ (1945-1963) Po II wojnie światowej zoologię krakowską dzielił duży dystans od zoologii światowej, gdzie dokonał się znaczący skok, zwłaszcza w metodach badawczych. Bezpośrednio po wojnie możliwości zakupu nowoczesnej aparatury prawie nie istniały. Zerwane zostały kontakty międzynarodowe. Straty kadrowe były duże. W obozie w Sachsenchausen zmarli profesorowie: Tadeusz Garbowski, Kazimierz Kostanecki i Michał Siedlecki. Wkrótce po zwolnieniu z tegoż obozu zmarł doc. histologii Paweł Łoziński (1883-1942). Część zoologów rozproszyła się po świecie i podjęła pracę w innych ośrodkach. Niemniej bezpośrednio po wojnie działalność 156 Czesław Jura, Henryk Głąb na Wydziale Filozoficznym podjęły wszystkie trzy Katedry istniejące w okresie międzywojennym: antropologii; Anatomii Porównawczej oraz Zoologii z Zakładem Psychogenetycznym i Gabinetem Zoologicznym. Przez dwa pierwsze powojenne lata studia w zakresie zoologii szły podobnym trybem jak przed wojną. Studenci zapisywali się na Wydział (nie było egzaminów wstępnych), a następnie wybierali kierunek przyroda ze specjalizacją zoologia. Studia trwały cztery lata i kończyły się egzaminem magisterskim. Obowiązywały wszystkich przedmioty podstawowe (matematyka, chemia, filozofia), a każda specjalizacja miała przedmioty specjalistyczne i pewną liczbę fakultatywnych. Studia były wolne, tzn. określony przedmiot można było studiować na dowolnym roku studiów. W 1945/1946 r. utworzono Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, do którego włączono z Wydziału Filozoficznego katedry przyrodnicze. Od tego roku obowiązywał egzamin wstępny na studia biologiczne obejmujące sześć specjalizacji, w tym zoologię. Po dwóch latach wprowadzono studia pięcioletnie i sztywny, obowiązkowy program opracowany przez Ministerstwo, w którym znalazły się obowiązkowe na poszczególnych latach studiów przedmioty. Pięć lat później, w 1951/1952 r., zlikwidowano Wydział Matematyczno-Przyrodniczy — powstał Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, a w jego skład weszły katedry zajmujące się przyrodą żywą (biologia) oraz nieożywioną (geologia i geografia). W latach 1951-1953 ten nowo utworzony Wydział prowadził w zakresie biologii tylko studia zawodowe trzyletnie. Aby uzyskać tytuł zawodowy magistra, studenci musieli się zapisywać na inne uniwersytety w kraju, prowadzące, obok trzyletnich, studia dwuletnie drugiego stopnia. Ponadto Wydział w tym samym czasie, ze względu na to, że jego kadrę dydaktyczno-naukową ówczesne władze oświatowe uważały za „niemar-ksistowską”, nie miał uprawnień do nadawania stopnia doktora w zakresie biologii. W 1956 r. otwarto na Wydziale pięcioletnie studia magisterskie w zakresie biologii (m.in. ze specjalizacją zoologia), z obowiązkowym tzw. centralnym programem studiów (obowiązującym na wszystkich krajowych uniwersytetach), i przywrócono mu uprawnienia do nadawania stopnia doktora. Studiowanie według obowiązkowego centralnego programu trwało do roku akademickiego 1990/1991, kiedy to wprowadzono nowy program oparty na punktacji. Prof. Bronislaw Jasicki (1907-1992) w Collegium Iuridicum, 1959 Prof. Bronislaw Jasicki (1907-1992) in the Collegium Iuridicum, 1959 INSTYTUT ZOOLOGII 157 W 1953 r. połączono katedry zoologiczne w Zespół Katedr Zoologii. Zespół był nieformalną jednostką, nie miał podstaw administracyjno-prawnych. Mimo reorganizacji zoologia nadal znajdowała się na wysokim miejscu w Polsce (podobnie jak przed I i II wojną światową) w zakresie antropologii, anatomii, histologii, embriologii porównawczej i doświadczalnej oraz etologii. KATEDRA ANTROPOLOGII W Katedrze Antropologii kontynuowano prace nad ludnością Śląska (Kazimierz Sto-łyhwo, kierownik Katedry do 1960 r.), wpływem czynników genetycznych i środowiskowych na rozwój ontogenetyczny człowieka (Eugenia Stołyhwo, 1894—1965, kierownik Katedry w latach 1960-1964; Bronisław Jasicki, 1907-1992, kierownik Katedry w latach 1964-1977), biomorfozą i trendem sekularnym (Paweł Sikora 1912-2002, kierownik Katedry w latach 1977-1982), etnogenezą i dziedziczeniem cech morfologicznych człowieka (Krzysztof Kaczanowski, kierownik Katedry w latach 1982-2009), populacje przedhistoryczne i historyczne Polski Południowej, badania fizykochemiczne kości i zębów (Henryk Głąb, kierownik Zakładu od 2009). W 1968 r. ze zgromadzonych zbiorów osteologicznych utworzono przy Katedrze Muzeum Antropologiczne, w którego posiadaniu jest bardzo cenny, unikatowy w skali europejskiej zbiór materiałów kraniologicznych (Ainowie, Papua, Mongołowie), a także m.in. deformowane czaszki z Peru i Boliwii. KATEDRA ANATOMII PORÓWNAWCZEJ Kierownik Katedry Anatomii Porównawczej Zygmunt Grodziński kontynuował przedwojenną problematykę badawczą. Zdobył on pozycję światowego autorytetu w zakresie anatomii układu krążenia kręgowców, ponadto zajmował się wpływem różnych czynników na fizjologię serca we wczesnych stadiach on-togenezy ryb i rozwijał badania nad właściwościami morfologicznymi i fizjologicznymi żółtka jaj kręgowców. Miał wielu uczniów, potem profesorów na różnych wyższych uczelniach. W 1967 r. Katedrę objął Henryk Szarski, który zajął się głównie zagadnieniami dotyczącymi ewolucji kręgowców i badaniem rozmiarów komórek, też w aspekcie ewolucyjnym. W oparciu o własne badania opracował, do dziś powszechnie uznawaną, teorię o monofiletycznym pochodzeniu płazów. Ogłosił szereg syntetycznych prac z zakresu ewolucji. Dużym osiągnięciem będącym owocem jego badań nad ewolucją płazów było sformułowanie teorii o ewolucyjnym znaczeniu sprzężeń zwrotnych dodatnich. Inne ważne osiągnięcie H. Szarskiego, łączące badania doświadczalne z rozważaniami teoretycznymi — to odkrycie odwrotnej zależności między intensywnością metabolizmu i wielkością komórek u badanych gatunków, a w konsekwencji także zawartością niekodującego DNA. Dzięki tym pracom H. Szarski stał się jednym z pionierów badań porównawczych nad zawartością DNA, co teraz jest ważną dziedziną szybko rozwijającej się genomiki. Jego współpracownicy: Wanda 158 Czesław Jura, Henryk Głąb Byczkowska-Smyk, Michał Jakubowski (kierownik Katedry w latach 1985-1993), Andrzej Jasiński (1932-1980), Wincenty Kilarski, uczniowie Zygmunta Grodziń-skiego, kontynuowali badania nad unaczynieniem kręgowców. Wincenty Kilarski (kierownik Katedry w latach 1982-1985), po objęciu w 1986 r. Zakładu Cytologii i Histologii, rozwijał badania porównawcze dotyczące ultrastruktury i funkcji komórek mięśniowych kręgowców. Uczniowie Henryka Szarskiego znacznie poszerzyli tematykę badawczą Katedry. Lucyna Witalińska (kierownik Zakładu w latach 1994-2009) zajęła się zależnością pomiędzy rozmiarami komórek a ich budową submikroskopową. Wojciech Witaliński (kierownik Zakładu od 2009 r.) analizuje spermatogenezę roztoczy, Jan Rafiński (1943-2003) badał zmienność genetyczną w obrębie populacji kręgowców, bezkręgowców i niektórych roślin, Jacek Metody Szymura zajmuje się mechanizmami powstawania i utrzymywania się stref mieszańcowych u płazów, Barbara Płytycz (od 1988 r. kierownik Zakładu Immunologii Ewolucyjnej) zajęła się immunologią. W latach 1955-1966 działała w Katedrze Pracownia Cytofizjologii, w której badano metabolizm komórek zwierzęcych. Kierował nią Andrzej Pigoń (w 1966 r. wyjechał do USA, następnie do Szwecji i tam podjął pracę). KATEDRA ZOOLOGII Katedrę Zoologii po Michale Siedleckim objął na jeden rok Józef Mikulski (1945). Skupił się w niej spory zespół zoologów lwowskich (m.in. Gustaw Poluszyński i Kazimierz Sembrat, którzy w 1947 r. przeszli do Uniwersytetu Wrocławskiego). Badania z zakresu entomologii stosowanej, rozpoczęte przed wojną, kontynuował Zbigniew Kawecki (zatrudniony w 1947 r.; w 1952 r. objął kierownictwo Katedry Zoologii na Wydziale Rolniczym UJ). Zatrudniona w 1947 r. Krystyna Zaćwi-lichowska (1924-1969) prowadziła badania nad układem nerwowym owadów. W 1952 r., w okresie „błędów i wypaczeń”, bezpodstawnie oskarżona o antyko-munizm i rasizm, została zwolniona z pracy. Od 1946 r. kierował Katedrą Stanisław Smreczyński (w 1973 r. za jego kierownictwa Katedrę Zoologii przekształcono w Zakład Zoologii Systematycznej i Zoogeografii). W tym czasie prowadził wyłącznie badania nad fauną ryjkowców i stał się jednym z najlepszych ich znawców na świecie, szczególnie gatunków palearktycznych. Podsumował wieloletnie badania własne prowadzone na terenie Polski opracowaniem kluczy (1965-1976) do oznaczania ryjkowców krajowych (6 tomów, ok. 1000 stron). Mimo że jego zainteresowania badawcze skupiały się na faunistyce, zachęcał swoich uczniów i współpracowników do podejmowania prac z zakresu morfologii i biologii rozwoju bezkręgowców i, mając ogromną wiedzę, umiejętnie nimi kierował. Odznaczał się szczególnym wyczuciem problemów, które proponował do podjęcia, i, co niezmiernie ważne, przyczyniał się niekiedy do sukcesu w pracy naukowej, podsuwając odpowiednie materiały pomocne w ich rozwiązaniu. Wskazując problemy, materiały i metody badawcze, stworzył fundamenty pod szkołę sy-stematyczno-morfologiczną bezkręgowców. Spośród jego uczniów 12 uzyskało INSTYTUT ZOOLOGII 159 tytuły naukowe profesora. Wiktor Micherdziński (1906-1980) zajął się systematyką roztoczy (w latach 1966-1976 był kierownikiem Muzeum Zoologicznego). Inni uczniowie: Bogusław Petryszak (1999-2007 kierownik Zakładu Entomologii oraz Stacji Górskiej Instytutu Zoologii UJ) i Janusz Wojtusiak (od 1979 kierownik Muzeum Zoologicznego UJ), skoncentrowali się na faunie owadów. Barbara Wę-glarska, Anna Krzysztofowicz (1925-2006), Czesław Jura (kierownik Zakładu Zoologii Systematycznej i Zoogeografii w latach 1969-1997, rozwinął badania morfologiczne i stworzył szkołę embriologii bezkręgowców), Jerzy Klag (w 1997 objął kierownictwo Katedry Histologii i Embriologii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach), Szczepan Biliński (kierownik Zakładu Zoologii Systematycznej i Zoogeografii od 1997 do 2005) skupili się na biologii rozwoju bezkręgowców. Barbara Węglarska zajmowała się ponadto biologią i systematyką niesporczaków, a Anna Czapik (kierownik Katedry Hydrobiologii w latach 1978-1980, 1991-1995) prowadziła badania w zakresie protozoologii. W 1981 r. Zakład Zoologii Systematycznej i Zoogeografii wzbogacił się o Stację Górską w Ochotnicy Górnej, której kierownikiem został Bogusław Petryszak. W 1999 r. z „grupy faunistycznej” Zakładu Zoologii Systematycznej i Zoogeografii wyodrębnił się Zakład Entomologii. Jego pierwszym kierownikiem został profesor B. Petryszak, a po nim w 2007 r. funkcję tę objął dr hab. Stanisław Knutelski (faunista, ekolog i biogeograf owadów, zajmujący się również ewolucją partenogenezy). W miejsce emerytowanego profesora B. Petryszaka została przyjęta w 2008 r. dr Dorota Lachowska-Cierlik pracująca wcześniej w Zakładzie Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie. Warto podkreślić, że w 2008 r. Stacja Górska UJ w Ochotnicy Górnej uzyskała nowy budynek do zajęć dydaktycznych i prac badawczych. W 2005 r. nastąpiła również zmiana kierownika Zakładu Zoologii Systematycznej i Zoogeografii — została nim profesor Teresa Szklarzewicz. W Zakładzie Psychogenetycznym, wchodzącym w skład Katedry Zoologii, Roman Wojtusiak (późniejszy kierownik Katedry Psychologii i Etologii Zwierząt) wraz z uczniami — Zofią Lenkiewicz (1920-1990) i Wincentym Harmatą (1933—2000) — rozwijali badania nad taktyzmami i etologią różnych grup zwierząt. Inni współpracownicy: Bronisław Ferens (brał udział w polskich wyprawach na Spitsbergen) i Jacek Wasilewski, zajęli się szeroko pojętą biologią ptaków. Rozpoczęte w okresie międzywojennym badania neuroanatomii mózgów kręgowców kontynuował Jerzy Kreiner i jego uczeń Adam Miodoński. POWSTANIE NOWYCH KATEDR Działalność katedr napotykała na różne trudności, jak niedoinwestowanie, tzw. okres łysenkizmu (zwany też nową biologią lub twórczym darwinizmem), hamujący głównie badania genetyczne, oraz wspomniane nieustające reorganizacje. Przez 15 lat po II wojnie światowej prowadzono na uniwersytecie badania z zakresu zoologii głównie klasycznymi metodami. Zwrot nastąpił w 1960 r., gdy Fundacja 160 Czesław Jura, Henryk Głąb Paderewskiego zakupiła dla Zakładu Anatomii Porównawczej (pierwszy w Polsce) mikroskop elektronowy. Począwszy od lat 60. XX w. zoolodzy zaczęli wyjeżdżać na staże zagraniczne, początkowo głównie dzięki Fundacji Rockefellera. Zapoznawali się z nowymi prądami w badaniach zoologicznych i z nowymi metodami. Poprawiło się także zaopatrzenie w aparaturę naukową i, począwszy od lat 60., zoologia uniwersytecka zaczęła coraz wyraźniej odrabiać straty. Najlepiej uwidoczniło się to w powstawaniu nowych struktur organizacyjnych zajmujących się badaniami zoologicznymi. KATEDRA EWOLUCJONIZMU W 1953 r., w ramach Zespołu Katedr Zoologicznych, powstała Katedra Ewolucjo-nizmu (przekształcona w 1958 r. w Katedrę Ewolucjonizmu i Genetyki Zwierząt). Stworzył ją i kierował nią przez cztery lata Teodor Marchlewski. W latach 1964—1995 kierownikiem była Halina Krzanowska (1926-2004), a od 1995 r. Józefa Styrna. KATEDRA FIZJOLOGII ZWIERZĄT W 1953 r. rozpoczęła działalność Katedra Fizjologii Zwierząt. Kierowali nią: Adam Kulczycki (1906-1984) — w latach 1953-1977, Józef Surowiak — w okresie 1977--1994, Zbigniew Dąbrowski od 1994 do 2006 r. Obecnie, od 2006 r., Katedrą kieruje Marian H. Lewandowski. W jej obrębie powołano później pracownie: Endokrynologii Zwierząt i Hodowli Tkanek (kierownik do 1997 r. — Stanisława Stokłosowa, od 1997 r. Barbara Bilińska), Hematologii i Toksykologii Zwierząt, przekształconą w 2003 r. na Pracownię Fizjologii Krwi i Układu Krwiotwórczego (kierownik do 2006 r. — Zbigniew Dąbrowski, a od 2006 dr hab. Lidia Mazur), Chronobiologii, przekształconą w 2001 r. na Pracownię Neurofizjologii i Chronobiologii (kierownik Józef Surowiak, od 1994 r. Marian H. Lewandowski), Badań Biostrukturalnych, przekształconą w 2001 r. na Pracownię Glikobiologii, którą kierował Jacek Twardowski (1948-1987) do 1987 r., a od 1990 r. Anna Lityńska, oraz Pracownię Fizjologii i Toksykologii Rozrodu (kierownik Ewa Gregoraszczuk). W 2006 r., z inicjatywy obecnego kierownika Katedry, wszystkie pracownie zostały przekształcone w zakłady naukowe (Endokrynologii i Hodowli Tkanek, Biochemii Glikokoniugatów, Hematologii Eksperymentalnej, Fizjologii i Toksykologii Rozrodu, Neurofizjologii i Chronobiologii). KATEDRA ZOOPSYCHOLOGII I ETOLOGII ZWIERZĄT W 1954 r. powstała Katedra Zoopsychologii i Etologii Zwierząt, wyodrębniona z Katedry Zoologii. Kierowali nią do 1976 r. Roman Wojtusiak, od 1976 do 1982 r. Bronisław Ferens, od 1982 do 1990 r. — Zofia Lenkiewicz, a od 1990 r. Wincenty Harmata. Utworzono w niej Zakład Neuroanatomii Porównawczej (kierownik Jerzy Kreiner) i Zakład Biologii Ptaków (kierownik B. Ferens). INSTYTUT ZOOLOGII 161 KATEDRA HYDROBIOLOGII W 1957 r. powstała Katedra Hydrobiologii, kierował nią do 1970 r. Karol Starmach (1900-1988). POWSTANIE INSTYTUTU ZOOLOGII (1963) W 1963 r. Zespół Katedr Zoologii przemianowano na Instytut Zoologii, jednostkę administracyjno-prawną. Na sześćsetlecie uniwersytetu, w 1964 r., Instytut otrzymał jako siedzibę wszystkich wchodzących w jego skład katedr zespół budynków przy ul. Krupniczej 50 (obecnie R. Ingardena 6). Starania o wybudowanie tej nowej siedziby rozpoczął w latach 50. Teodor Marchlewski. Ostatecznie jej budowę ukończono w 1964 r., a wyposażanie Instytutu w meble i aparaturę zakończono dopiero w roku następnym. W latach 1965-1967 wszystkie katedry tworzące Instytut Zoologii, a dotychczas rozproszone w mieście (Katedra Antropologii znajdowała się w budynku przy ul. Grodzkiej 63, Fizjologii Zwierząt w Kolegium Chemicznym przy ul. Krupniczej, pozostałe — w zespole budynków przy ul. św. Anny 6), zostały przeniesione do tego nowego gmachu. Budynek Instytutu Zoologii, ul. R. Ingardena 6 Institute of Zoology, 6 R. Ingardena St 162 Czesław Jura, Henryk Głąb Na początku lat 70. XX w. na Wydziale BiNoZ przestał funkcjonować system katedr, które przekształcono w zakłady podległe Instytutowi. W kolejnych latach w Instytucie Zoologii powstawały nowe jednostki organizacyjne. W 1972 r. powstał Zakład Ekologii Zwierząt kierowany przez Władysława Grodzińskiego. W 1976 r. utworzono Zakład Neuroanatomii, wyodrębniony z Zakładu Zoopsychologii i Etologii Zwierząt (kierownikiem by, do 1977 Robert Miodoński, w latach 1980-1992 — Adam Miodoński, od 1992 Krzysztof Janeczko). W 1986 r. zaczął działać Zakład Cytologii i Histologii (kierownik Wincenty Kilarski, od 2001 r. Elżbieta Pyza), a w 1988 r. — Zakład Immunologii Ewolucyjnej (kierownik — Barbara Płytycz). W 1991 r. powstał Zakład Rozrodu Ssaków (kierownik Anna Marchlewska-Koj), w 1999 r. — Zakład Entomologii ze Stacją Górską (kierownik — Bogusław Petryszak, od 2007 Stanisław Knutelski), w 2000 r. — Zakład Malakologii (kierownik — Andrzej Falniowski). Rok 1977 zaznaczył się utworzeniem Instytutu Biologii Środowiskowej, do którego przeniesiono Zakłady: Ekologii Zwierząt, Hydrobiologii oraz Zoopsychologii i Etologii Zwierząt, a w 1998 r. Rozrodu Ssaków, uprzednio należące do Instytutu Zoologii. Kalendarium powstawania jednostek organizacyjnych zajmujących się problematyką zoologiczną wskazuje, że nowoczesne kierunki badań tej dziedziny wie- Zakład Cytologii i Histologii, wizyta prof. G. Roomansa z uniwersytetu w Uppsali. Od lewej: G. Roomans, J. Faber, W. Kilarski Department of Cytology and Histology, visit of prof. G. Roomans from Uppsala University. From left: G. Roomans, J. Faber, W. Kilarski INSTYTUT ZOOLOGII 163 dzy na UJ rozwijały się stosunkowo wolno. W krajach zachodnich już bezpośrednio po II wojnie światowej powszechnie tworzono placówki zajmujące się problematyką fizjologii, biochemii czy genetyki zwierząt. Mimo tych opóźnień pracownicy nowo tworzonych jednostek szybko i skutecznie potrafili włączyć się w najnowocześniejsze badania. Poziom europejski po 1960 r. osiągnęły badania w zakresie antropologii (Bronisław Jasicki, Krzysztof Kaczanowski, Paweł Sikora), etologii (Roman Wojtu-siak), hydrobiologii (Karol Starmach, Anna Czapik), ornitologii (Bronisław Ferens), szeroko pojętej morfologii (Michał Jakubowski, Krzysztof Janeczko, Andrzej Jasiński, Wicenty Kilarski, Jerzy Kreiner, Adam Miodoński, Henryk Szarski, Lucyna Witaliń-ska) i ekologii populacyjnej kręgowców (Jan Rafiński, Jacek M. Szymura), a także opisowe i eksperymentalne w zakresie embriologii bezkręgowców (Czesław Jura, Jerzy Klag, Anna Krzysztofowicz, Barbara Węglarska, Elżbieta Rościszewska), oo-genezy owadów w ujęciu ewolucyjnym (Szczepan Biliński, Teresa Szklarzewicz, Mariusz Jaglarz), fauny ryjkowców (Bogusław Petryszak, Stanisław Knutelski), motyli (Roman Wojtusiak, Janusz Wojtusiak) i mięczaków (Andrzej Falniowski). Wkrótce po utworzeniu międzynarodowe uznanie zdobyła, wspomniana już, Pracownia Endokrynologii Zwierząt i Hodowli Tkanek (kierownik w latach 1961-1997 Stanisława Stokłosowa, współpracownicy: Barbara Bilińska, Ewa Gre- Zakład Cytologii i Histologii, wizyta dr M. England z Charing Cross Hospital w Londynie. Od lewej: M. England, W. Kilarski, J. Karasiński Department of Cytology and Histology, visit of M. England, Ph.D., from Charing Cross Hospital in London. From left: M. England, W. Kilarski, J. Karasiński 164 Czesław Jura, Henryk Głąb Zakład Cytologii i Histologii, „prima aprilis” 1997. „Przebrani w paski” stoją od lewej: Maria Kozłowska, Bożena Zawadowska, Wincenty Kilarski (kierownik Zakładu), Ewa Krzysztofowicz, Jadwiga Faber, Danuta Semik, Małgorzata Węgrzyn. Klęczą: Alicja Górlich, Marek Romek Staff of the Department of Cytology and Histology celebrating April-fool-day' in 1997. Standing from left ‘changed one’s striped clothes’ members of the staff: Maria Kozłowska, Bożena Zawadowska, Wincenty Kilarski (head), Ewa Krzysztofowicz, Jadwiga Faber, Danuta Semik, Małgorzata Węgrzyn. Kneeling: Alicja Górlich, Marek Romek goraszczuk, Maria Szołtys). Międzynarodowe uznanie zyskały badania w zakresie biorytmów —Józef Surowiak, Marian Lewandowski, Anna Lityńska, Janusz Wojtu-siak, Elżbieta Pyza; hematologii — Zbigniew Dąbrowski; genetyki gamet ssaków — Halina Krzanowska, współpracownicy: Barbara Musiałek (1921-199D, Barbara Godowicz (1932-1993), Józefa Styrna, Zbigniew Polański; rozrodu ssaków — Anna Marchlewska-Koj; systemu immunologicznego płazów — Barbara Płytycz, Magdalena Chadzińska. Na progu XXI w. Instytut Zoologii to jednostka uniwersytecka, która w zakresie badań zoologicznych reprezentuje poziom europejski. Świadczy o tym fakt, że prawie wszyscy samodzielni pracownicy naukowi Instytutu są współautorami monografii i podręczników akademickich z zakresu zoologii wydanych przez najbardziej liczące się wydawnictwa zagraniczne. Spoglądając wstecz, trzeba podkreślić, że współczesne badania uprawiane w tej jednostce sięgają korzeniami złotego okresu, kiedy to stworzone zostały ich podstawy i utrwaliła się tradycja dobrego INSTYTUT ZOOLOGII 165 Stacja Górska Instytutu Zoologii w Ochotnicy Górnej: a) stary budynek, b) nowy budynek Mountain Station of the Institute of Zoology in Ochotnica Górna: a) old building, b) new building 166 Czesław Jura, Henryk Głąb Zajęcia terenowe z zoologii w 2000 r. Od prawej prowadzący: Emilia Knutel-ska i Stanisław Knutelski Field work of zoology students in 2000. From right teachers: Emilia Knutelska and Stanisław Knutelski kształcenia przyszłych badaczy. Głównie te dobre tradycje w zakresie kształcenia, mimo rozmaitych przeciwności, pozwoliły na osiągnięcie takiego poziomu w badaniach, jaki dziś cechuje Instytut Zoologii UJ. DZIEŃ DZISIEJSZY INSTYTUTU ZOOLOGII STRUKTURA W grudniu 2010 r. w Instytucie zatrudnionych było 148 pracowników, wśród których było 83 pracowników naukowych — 32 samodzielnych pracowników nauki (16 profesorów oraz 16 doktorów habilitowanych), a także 33 osoby na etatach adiunktów z doktoratem oraz jedenastu asystentów i siedmiu starszych wykładowców. Ponadto pracowało tutaj 65 pracowników technicznych i obsługi. W skład Instytutu wchodziło 16 jednostek organizacyjnych: 1. Zakład Anatomii Porównawczej, 2. Zakład Antropologii, 3- Zakład Cytologii i Histologii, 4. Zakład Entomologii ze Stacją Górską w Ochotnicy Górnej, 5. Zakład Genetyki i Ewolucjonizmu, 6. Zakład Immunobiologii Ewolucyjnej, 7. Zakład Malakologii, 8. Zakład Neuroanatomii, 9. Zakład Zoologii Systematycznej i Zoogeografii, 10. Zespół ds. Dydaktyki Biologii, INSTYTUT ZOOLOGII 167 Pracownicy i doktoranci Zakładu Antropologii przed Instytutem Zoologii, ul. R. Ingardena 6 The staff and Ph.D. students of the Department of Anthropology in front of the Institute of Zoology, 6 R. Ingardena St Nowy budynek Instytutu Zoologii w stanie surowym w III Kampusie UJ, 9 II 2010 The shell of a new building for the Institute of Zoology on the third Campus JU, 9 February 2010 168 Czesław Jura, Henryk Głąb INSTYTUT ZOOLOGII 169 Ekspedycja naukowo-badawcza wzdłuż Bajkału, 24 IX - 12 X 1997: a) „G. J. Wereszczagin” - statek naukowo-badawczy Instytutu Limnologicznego Rosyjskiej Akademii Nauk w Irkucku; b) połowy głębinowych głowaczowców przy pomocy specjalnego włoku. Z lewej strony - prof. Michał Jakubowski z gołomianką dybowskiego (Comepborus dybowskii) w ręku, z prawej - ichtiolog Paweł Anoszko, pracownik naukowy Instytutu Limnologicznego; c) włok podnoszony na pokład z głębokości 850 m, tym razem z wyraźnie skromnym połowem Scientific expedition along Bajkał Lake, 24 September - 12 October 1997: a) Study-ship - ‘G. J. Wereszczagin’ of the Limnology Institute, Russian Academy of Science in Irkuck; b) Deep-lake fishing of Cottidac by means of special drag. From left - prof. Michał Jakubowski holding in a hand Comepborus dybowskii, from right - ichthyologist Paweł Anoszko, a member of the scientific staff of the Institute of Limnology; c) Drag taken on ship board from the depth of 850 m, visibly fishing this time was rather poor 170 Czesław Jura, Henryk Głąb 11. Muzeum Zoologiczne; a także pięć Zakładów wchodzących w skład Katedry Fizjologii Zwierząt: 12. Zakład Biochemii Glikokoniugatów, 13- Zakład Endokrynologii i Hodowli Tkanek, 14. Zakład Fizjologii i Toksykologii Rozrodu, 15. Zakład Hematologii Eksperymentalnej oraz 16. Zakład Neurofizjologii i Chronobiologii. Biblioteka posiada 58 540 książek, tematycznie związanych z naukami przyrodniczymi, 9140 woluminów czasopism (bieżąca prenumerata obejmuje 70 tytułów). KIERUNKI BADAŃ I OSIĄGNIĘCIA W zakresie nauk zoologicznych Instytut utrzymuje jedną z czołowych pozycji w kraju i znaczącą w skali międzynarodowej. Można wymienić dwie główne przyczyny takiego stanu rzeczy: silne poczucie łączności z tradycją naukową Instytutu u pracowników, wyrażające się gotowością do podejmowania badań dotyczących aktualnych problemów, oraz dążność do podwyższania kwalifikacji. Pracownicy, mimo zwiększającej się specjalizacji i postępującego zawężania zainteresowań, stale starają się poszerzać swoją wiedzę i kompetencje, patrzeć szeroko na różne dziedziny zoologii. Wystarczy nadmienić, że w latach 1996-2000 przebywali na 123 krótko- i długoterminowych stażach, wzięli udział w 224 kongresach i sympozjach krajowych oraz zagranicznych, zorganizowali sześć konferencji krajowych i trzy kongresy międzynarodowe. W oparciu o umowy lub nieformalnie współpracują z 62 ośrodkami zagranicznymi prowadzącymi badania z zakresu lub z pogranicza zoologii, w tym w 12 prowadzili wykłady kursowe. Rozeznanie w szeroko pojętej problematyce zoologicznej gwarantują zebrania naukowe Instytutu (147 w latach 1996-2000), na których wyniki swoich badań referują pracownicy i zaproszeni goście. Obecne osiągnięcia naukowe Instytutu są wynikiem długiej tradycji naukowej. Od przeszłości odróżnia Instytut tylko skala i zasięg badań, jakich w chwili powstania pierwszej katedry zoologii na uniwersytecie nikt nie mógł sobie nawet wyobrazić. Aktualnie w Instytucie wykonuje się prace z wszystkich zasadniczych dziedzin zoologii, od najdawniej uprawianych do najnowszych. Najstarszym nurtem zainteresowań naukowych pracowników Instytutu, który można określić jako klasyczny, jest faunistyka, a w jej zakresie poznawanie krajowej fauny ryjkowców. Prowadzone przez Stanisława Smreczyńskiego badania były następnie skutecznie rozwijane przez Bogusława Petryszaka, a dziś są kontynuowane i rozszerzane z zastosowaniem nowoczesnych metod przez jego współpracowników: Stanisława Knutelskiego, Tomasza Skalskiego oraz Dorotę La-chowską-Cierlik. Ich znaczącym osiągnięciem jest odkrycie nowych dla nauki gatunków ryjkowców: Donus nidensis, Trachypbloeus macedonicus, T. dieckmanni, T. suomalaineni, Dorytomus carpathicus opisanych przez Petryszaka. Ogromne znaczenie w dobie, gdy na skutek działalności człowieka nabiera przyspieszenia wymieranie gatunków zwierząt, mają prace tego zespołu dotyczące inwentaryzacji oraz waloryzacji systematycznej i zoogeograficznej dawnej i współczesnej fauny ryjkowców na naszych obszarach górskich i w parkach narodowych, ze szczegół- INSTYTUT ZOOLOGII 171 nym uwzględnieniem antropopresji. Obrazują one różnorodność biotyczną i jej zmiany. Dzięki tym badaniom Instytut Zoologii UJ został członkiem założycielem Krajowej Sieci Informacji o Bioróżnorodności (KSIB) będącej częścią ogólnoświatowej sieci informacji o bioróżnorodności (ang.: Global Biodiversity Information Facility), powstała nowa pracownia bioróżnorodności, a dane (łącznie ponad 52 tys. rekordów) S. Knutelskiego, T. Skalskiego i Pawła Pochecia o różnorodności taksonomicznej i rozmieszczeniu ryjkowców, biegaczy i stonek w Polsce są szeroko dostępne. Ponadto Instytut stał się wiodącym w grupie krajów tzw. wschodnioeuropejskich w zakresie badań i współpracy entomologicznej. Znaczącym wkładem Bogusława Petryszaka, Doroty Lachowskiej-Cierlik do fizjografii owadów jest ustalenie liczb chromosomów u dzieworodnych i rozdzielnopłciowych ryjkowców. Ich duże zróżnicowanie świadczy o możliwościach genotypów ryjkowców w przystosowywaniu się do różnych warunków środowiska. Stanisław Knutelski jest współodkrywcą funkcji teratocytów (komórek olbrzymich) w rozwoju parazy-toidów w organizmach owadów. Bazą naukową o znaczeniu światowym dla poznawania fauny motyli, w tym szczególnie ich systematyki i badań z zakresu zoogeografii, stał się jedyny w naszym kraju zbiór motyli tropikalnych. Jego zalążkiem była kolekcja podarowana Instytutowi przez Romana Wojtusiaka (zob. Muzeum Zoologiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego), która dziś jest stale wzbogacana przez Janusza Wojtusiaka. Liczy kilkanaście tysięcy naukowo opracowanych okazów, w tym kilkadziesiąt nowych dla nauki gatunków z rodzin Noctuidae, Nymphalidae i Notodontidae, znajdują się w niej unikatowe holotypy, lektotypy i paratypy (ponad 400), stanowiące bezcenne materiały do analiz filogenetycznych pokrewieństw. W tym krótkim opracowaniu nie jest możliwe opisanie różnorodności zbioru. Dla jej przybliżenia można powiedzieć, iż zbiór jest owocem dziewięciu wypraw badawczych Janusza Wojtusiaka do tropików Ameryki Południowej i Afryki, jakie odbył w latach 1986-2000. Fauną brzuchonogów przodoskrzelnych Polski, w tym także ich mikro- i ma-kroewolucją, zajmują się Andrzej Falniowski i Magdalena Szarowska. Badania prowadzą metodami morfologicznymi i molekularnymi (elektroforeza białek allozy-matycznych, sekwencje mitochondrialnego i jądrowego DNA). Systematyką i morfologią roztoczy, stawonogów mających ogromny wpływ na zdrowie i działalność gospodarczą człowieka, zajmuje się Wojciech Witaliński. Jest cenionym znawcą tej grupy, opisał 21 nowych dla nauki gatunków. Drugą klasyczną dziedziną, od dawna uprawianą w Instytucie, jest morfologia, która przed II wojną światową była głównie opisowa. Po wojnie ogromny postęp w technice badawczej umożliwił badanie struktur organizmów zwierzęcych w powiązaniu z ich funkcją (fizjologią). Morfologia z opisowej przekształciła się w funkcjonalną. Obecnie trudno przeprowadzać rozgraniczenie pomiędzy klasycznie pojmowanymi dziedzinami: morfologią i fizjologią. Tym bardziej, że pracownicy Instytutu, podejmując analizy dotyczące funkcji jakiejkolwiek mikro- czy makro-struktury składającej się na organizm zwierzęcia, z reguły najpierw rozpoznają jej 172 Czesław Jura, Henryk Głąb budowę. Pokazując osiągnięcia w tej dziedzinie, nie będziemy więc rozgraniczać badań z zakresu morfologii i fizjologii. Obecnie morfofizjologiczne przejawy życia zwierząt analizowane są w Instytucie na wszystkich poziomach organizacji biologicznej, zarówno na poziomach składników organizmów: układów, narządów, tkanek, komórek i ich organelli, jak i na poziomie całych organizmów oraz zespołów organizmów (populacji), które w środowisku podlegają doborowi naturalnemu, zmienności i ewolucji. Na poziomie układów morfologią funkcjonalną układów odpornościowych zajmują się immunolodzy Barbara Płytycz z zespołem, w skład którego wchodzą: Magdalena Chadzińska, Anna Ścisłowska-Czarnecka i Elżbieta Kołaczkowska. Zespół bada funkcjonowanie układu odpornościowego w grupach zwierząt o różnym stopniu zaawansowania ewolucyjnego w powiązaniu z czynnościami układów nerwowego i hormonalnego. Wyniki pozwalają zrozumieć, jak w ewolucji zmieniały się pierwotne mechanizmy działania procesów odpornościowych, a tym samym pozwalają na pełniejsze spojrzenie na funkcję tego układu u naczelnych, do których należy też człowiek. Udowodniono na przykład występowanie cyklicznych zmian rocznych w grasicach płazów i zmian związanych z ich wiekiem, rozpoznano mechanizmy odczynu zapalnego u poszczególnych gromad kręgowców i jego podatność na modulujące działanie czynników egzo- i endogennych (temperatura, stres, opioidy), wykryto receptory adrenergiczne i opioidowe na komórkach immunokompetentnych u kręgowców zmiennocieplnych. Układem krwionośnym kręgowców zajmują się hematolodzy: Zbigniew Dąbrowski ze współpracownikami: Marią Adamus, Lidią Mazur i Zbigniewem Ta-barowskim. Ta grupa pracowników Instytutu stara się rozpoznać mechanizmy uwalniania składników morfotycznych krwi ze szpiku kostnego do krwioobiegu i wyjaśnić ich działanie. Po raz pierwszy w literaturze opisali oni proces hema-topoezy i mechanizm uwalniania dojrzałych składników morfotyczych krwi ze szpiku do krwiobiegu u węży. Ponadto wymienieni hematolodzy analizują współzależność funkcji układów krwiotwórczego i nerwowego (trzeba nadmienić, że tego typu badania są prowadzone na świecie tylko w trzech laboratoriach), a także zajmują się wpływem związków toksycznych i farmakologicznych na metabolizm szpiku kostnego, ze szczególnym uwzględnieniem hematopoezy. Ich wyniki to poważny wkład do nauk medycznych (zob. niżej Wkład w nauki stosowane). Przechodząc do poziomu narządów trzeba wyróżnić w badaniach morfologii funkcjonalnej dwa kierunki zainteresowań. Lucyna Witalińska rozpoznaje w rozwoju osobniczym i u postaci dorosłych makro-, mikro- i ultrastrukturę płuc, skóry płazów oraz dodatkowych narządów oddechowych ryb. Przedmiotem jej zainteresowań jest także powstawanie, budowa i funkcja surfaktantu i komórek endokryno-wych w płucach poszczególnych gromad kręgowców. Natomiast Michał Jakubowski oraz Krystyna Żuwała zajmują się morfologią, morfometrią i ultrastrukturą skrzel ryb w ich rozwoju osobniczym i u postaci dojrzałych. Badają przy tym też ryby endemiczne antarktyczne i bajkalskie. Dodatkowo pracują nad morfologią narządów węchu, smaku, linii nabocznej oraz elektroreceptorów ryb i płazów. Zespół wykrył INSTYTUT ZOOLOGII 173 Wyprawa faunistyczna na Helgoland (Niemcy). Teresa Szklarzewicz, czerwiec 1993 Faunistical expedition on Helgoland (Germany). Teresa Szklarzewicz, June 1993 Wyprawa faunistyczna, Góry Stołowe, czerwiec 1994. Od prawej: M. Mazurkiewicz (Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego), Sz. Biliński, M. Jaglarz, T. Szklarzewicz, klęczy B. Simiczyjew (Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego) Faunistical expedition, Stołowe Mountains, June 1994. From right: M. Mazurkiewicz (Institute of Zoology, Wrocław University), Sz. Biliński, M. Jaglarz, T. Szklarzewicz, kneeling B. Simiczyjew (Institute of Zoology, Wrocław University) 174 Czesław Jura, Henryk Głąb Wyprawa faunistyczna, Beskid Niski, Rezerwat Komuty, czerwiec 1999- Od lewej: J. Klag, T. Szklarzewicz, A. Jabłońska, B. Simiczyjew (Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego), M. Jaglarz, J. Kubrakiewicz (Inst. Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego), Sz. Biliński, P. Świątek, M. Żelazowska, J. Godula Faunistical expedition, Low Beskid, Kornuty Reservation, June 1999. From left: J. Klag, T. Szklarzewicz, A. Jabłońska, B. Simiczyjew (Institute of Zoology, Wroclaw University), M. Jaglarz, J. Kubrakiewicz (Institute of Zoology, Wrocław University), Sz. Biliński, P. Świątek, M. Żelazowska, J. Godula Wyprawa faunistyczna do Boliwii, Villa Tunari, wrzesień 2000. Od prawej: J. Wojtusiak, Sz. Biliński, E. Pyza, B. Simiczyjew, T. Szklarzewicz, przewodnik S. Jose Faunistical expedition to Boliwia, Villa Tunari, September 2000. From right: J. Wojtusiak, Sz. Biliński, E. Pyza, B. Simiczyjew, T. Szklarzewicz, S. Jose - guide INSTYTUT ZOOLOGII 175 Pomiary czaszek na Spitsbergenie, 1989 Human skulls measurements on Spitsbergen, 1989 obecność dwu następujących po sobie generacji narządów smaku w rozwoju osobniczym płazów bezogonowych i niektórych ogoniastych. Udowodnił duże zróżnicowanie w budowie aparatu skrzelowego oraz w rozmiarach powierzchni oddechowej u endemicznych ryb Bajkału w zależności od tego, na jakiej głębokości żyją. M. Jakubowski wykazał w budowie narządów linii nabocznej ryb z rzędu Beryciformes część anatomiczną istotnie korygującą powiązania filogenetyczne w obrębie ryb cier-nistopłetwych (w literaturze nazywaną narządem Jakubowskiego). Na niższym poziomie niż narządy, na poziomie tkanek, komórek i ich organelli, prace w zakresie morfofizjologii prowadzą współpracownicy Wincentego Kilarskiego: Janusz Karasiński, Marek Romek, Andrzej Fiertak, Grzegorz Tylko i Bożena Zawadowska. Zespół publikuje prace mające w wielu przypadkach charakter pionierski, znacząco wzbogacające wiedzę dotyczącą struktury mięśni kręgowców (szczególnie mięśnia sercowego ryb), morfologii płytek żółtka kręgowców, archi-tektoniki powierzchni błony oocytów płazów, dynamiki połączeń szczelinowych w tkance macicy ludzkiej i niektórych gryzoni. Na poziomie biochemicznych składników komórek Anna Lityńska i jej współpracownicy: Dorota Hoja-Łukowicz, Małgorzata Przybyło i Ewa Pocheć analizują strukturę i zmienność glikoprotein. Rozpoznają także znaczenie glikozydacji białek błonowych w procesach transformacji nowotworowej i w nabywaniu przez komórki zwierząt zdolności do tworzenia przerzutów. 176 Czesław Jura, Henryk Głąb Na stepach Buriacji (Henryk Głąb i Krzysztof Szostek przed grobem płytowym) On the Buriatian grasslands (Henryk Głąb and Krzysztof Szostek at the stoneplate burial site) Biologią ewolucyjną, którą zapoczątkował i rozwijał w Instytucie Henryk Szar-ski, zajmował się Jan Rafiński, obecnie zaś Jacek M. Szymura. Pierwszy z nich wyjaśniał zmienność ewolucyjną zwierząt i roślin oraz podejmował zagadnienia związane z filogenezą i doborem płciowym. Opracował filogenezę traszek rodzaju Triturus. Drugi — zajmuje się specjacją, dywergencją genetyczną i fenotypową, zmiennością na poziomie molekularnym, hybrydyzacją i analizą genetyczną stref mieszańcowych kumaków w Europie. Wyzwaniem dla biologii w obecnym stuleciu jest zrozumienie mechanizmów rozwoju zapłodnionej komórki jajowej w wielokomórkowy organizm. Nadal stosunkowo niewiele wiemy o tym, jaka jest istota mechanizmów powodujących, że z komórek powstałych w wyniku dzielenia się komórki jajowej, z których każda ma te same geny, powstaje organizm mający tak złożone narządy jak mózg czy serce. Jajo i plemnik są komórkami rozrodczymi o unikatowej organizacji biologicznej, wnoszą one określone informacje do programu rozwoju. Wychowankowie Haliny Krzanowskiej, założycielki uznanej szkoły genetycznej, Józefa Styma i jej współpracownicy: Paweł Grzmil, Małgorzata Lenartowicz, Zbigniew Polański oraz Barbara Wabik-Śliz, starają się rozpoznać genetyczne czynniki kontrolujące jakość komórek rozrodczych u ssaków. H. Krzanowska jako pierwsza udowodniła (1969), że chromosom Y wywiera istotny wpływ na jakość plemników (m.in. na procent plemników nieprawidłowych), co obecnie potwierdzają jej uczniowie analizą mu- INSTYTUT ZOOLOGII 177 Pomiary antropometryczne dzieci w Węgierskiej Górce Anthropological measurements of children in Węgierska Górka Wykopaliska na Rynku Głównym w Krakowie Archeological excavations on the Main Market Square in Cracow 178 Czesław Jura, Henryk Głąb Grupa badawcza pod płytą Rynku Głównego w Krakowie Research workers excavating under the Main Market Square in Cracow Marek Gedl i Krzysztof Kaczanowski (z prawej) na wykopaliskach w Kietrzu Marek Gedl and Krzysztof Kaczanowski (right) on an excavation site at Kietrz INSTYTUT ZOOLOGII 179 tantów z delecjami w tym chromosomie. Na modelu wsobnych szczepów rekom-binacyjnych i chimer udowadniają genetyczną kontrolę jakości zarówno plemników, jak i komórek jajowych. Jakość komórek rozrodczych zależy też od prawidłowej funkcji gonad — jajników i jąder — narządów, w których te komórki powstają. W Instytucie hormonalną regulacją funkcji gonad, in vivo i in vitro u ssaków, zajmują się endokrynolodzy, członkowie szeroko znanej na świecie szkoły hodowli tkanek i komórek gona-dalnych stworzonej przez Stanisławę Stokłosową: Barbara Bilińska, Ewa Grego-raszczuk, Maria Szołtys, Jerzy Galas i Maria Słomczyńska. Przedmiotem ich zainteresowań są: wpływ egzogennych hormonów w kulturach i ko-kulturach komórek jajnika i jądra, udział cytoszkieletu w steroidogenezie, reakcje immunoendokrynne w jądrze, dynamika jajnikowych steroidów, funkcja komórek ziarnistych wzgórka jajonośnego, rola receptorów hormonów steroidowych w gonadach, mechanizmy działania prolaktyny w jajniku i estrogenów w gonadach. Endokrynologia zawdzięcza im m.in. odkrycie receptorów androgenowych w komórkach ziarnistych przedowulacyjnych wzgórków jajonośnych oraz wykazanie obecności aromatazy i receptorów estrogenowych P w komórkach rozrodczych samców. W rozwiązywaniu największego wyzwania współczesnej biologii uczestniczą też embriolodzy Instytutu — Szczepan Biliński i współpracownicy: Teresa Szkla-rzewicz, Elżbieta Rościszewska, Mariusz Jaglarz, Anna Jabłońska, Monika Żelazowska oraz Wacław Tworzydło. Skupiają się oni na analizowaniu oogenezy, procesu, w wyniku którego powstaje komórka jajowa wyposażona w informację rozwojową i zapasowe materiały odżywcze dla przyszłego zarodka. W zakresie oogenezy owadów, szczególnie analizowanej w ujęciu filogenetycznym, przodują w skali światowej. Ujęcie filogenetyczne, porównywanie procesów życiowych zwierząt o różnym stopniu rozwoju rodowego, pozwala na wyjaśnianie dróg powstawania związków pomiędzy coraz bardziej złożonymi strukturami i ich funkcjami. Takie ujęcie wymaga większej wiedzy o różnych grupach zwierząt i odpowiednich materiałów do badań. Do szczególnych osiągnięć embriologów należy zaliczyć wyjaśnienie funkcji jąder dodatkowych w rozwijających się oocytach owadów, roli w oogenezie heterocellularnych połączeń szczelinowych występujących w nabłonku folikularnym i wyjaśnienie znaczenia dywersyfikacji tego nabłonka. Duży wkład wnieśli oni w wyjaśnienie procesów związanych z powstawaniem żółtka i osłon jajowych u owadów. Ostatnie ich prace znacząco przyczyniają się do wyjaśnienia funkcji morfogenów w determinacji komórek somatycznych i komórek linii płciowej w rozwoju zarodkowym. Morfogeny powstają w wyniku ekspresji genów odpowiedzialnych za wzory morfologiczne organizmów zwierząt (budowę: przód-tył, strona grzbietowa-brzuszna, głowa-tułów itd.), a więc wytyczają podstawowe szlaki różnicowania się komórek. Trzeba podkreślić, że zespół, podejmując problematykę morfogenów, coraz istotniej uczestniczy w rozwiązywaniu największego wyzwania współczesnej biologii. W ostatnich latach w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Zoogeografii prowadzone są badania determinantów linii płciowej (u owadów, ryb, płazów i ssaków) z wykorzystaniem technik immunocy- 180 Czesław Jura, Henryk Głąb tochemicznych na poziomie komórkowym i ultrastrukturalnym. Prowadzona jest także analiza molekularna struktur jądrowych w oocytach zwierząt i ich rola w procesie oogenezy. Kolejnym przedmiotem badań są endosymbio-tyczne mikroorganizmy, które żyją w organizmach owadów. Analizowana jest ich ultrastruktura, rozmieszczenie oraz transowarialny przekaz. W problematykę embriologiczną włączeni są także inni pracownicy Instytutu. Ultrastruk-turę układów rozrodczych i plemników roztoczy analizuje Wojciech Witaliński, a ultrastrukturę jąder i plemników ryb — Anna Pecio. Wielką zagadką dla współczesnej nauki jest wyjaśnienie, na czym polega istota procesów myślowych. Pozna jemy naturę i jej prawa dzięki procesom umysłowym zachodzącym w naszym mózgu, nie wiemy jednak, na czym one same polegają. Morfologię opisową mózgu kręgowców już w okresie międzywojennym zapoczątkował w Instytucie Jerzy Kreiner. Obecnie analizami mózgu kręgowców, wzbogaconymi o najnowsze metody badawcze, opiso XX Międzynarodowy Kongres Entomologiczny, Florencja, wrzesień 1996. Sz. Biliński, T. Szklarzewicz XX International Entomological Congress, Florence, September 1996. Sz. Biliński, T. Szklarzewicz we i doświadczalne zajmują się Krzysztof Janeczko i jego współpracownicy: Rafał Pawliński, Zuzanna Setkowicz-Janeczko, Zbigniew Sołtys i Marek Ziaja. Badają reakcję tkanki mózgowej na uszkodzenia, m.in. opisali przebieg reakcji komórek glejowych na uszkodzenie mózgu u szczurów w różnym wieku. Analizują rozwój kory mózgowej u kręgowców. W oparciu o własne badania opracowali czasowo-przestrzenny model postnatalnej genezy astrogleju w hipokampie i jego modyfikację wywołaną działaniem promieniowania gamma. Osobny kierunek dotyczący plastyczności mózgu rozwija Grzegorz Hess. Metodami doświadczalnymi rozpo-znaje komórkowe mechanizmy długotrwałych modyfikacji wydajności przekaźni-ctwa w lokalnych połączeniach synaptycznych, w obrębie kory ruchowej. W dobie klimatyzacji i oświetlenia, które włączyć możemy o każdej porze dnia i nocy, większość funkcji naszego organizmu nadal wykazuje dzienne i okre sowe cykle. Gdy współczesne życie zmienia noc w dzień lub narzuca szybkie zmiany szerokości geograficznej (np. w czasie podróży odrzutowcem), rodzą się w naszym organizmie fizjologiczne konflikty. Józef Surowiak był pierwszym ba INSTYTUT ZOOLOGII 181 daczem w naszym kraju, który zajął się rytmami biologicznymi i wykształcił wielu chronobiologów. Podjął badania biorytmów u zwierząt, które są szczególnie dogodnym materiałem, gdyż działa u nich niezmieniona fizjologia, dopasowana do naturalnego środowiska. Problematykę związaną z biorytmami u ssaków rozwijają obecnie w Instytucie — wychowanek J. Surowiaka, Marian H. Lewandowski, i jego współpracownicy: Grażyna Barbacka-Surowiak, Tomasz Błasiak, Anna Błasiak, Gracjan Świątkiewicz oraz Jacek Domosławski. Zajmują się oni rytmiką oko-łodobową lokomotoryki gryzoni w powiązaniu z farmakologią i uszkodzeniami struktur mózgowych odpowiedzialnych za tę aktywność. Posługując się metodami elektrofizjologicznymi, stosowanymi in vivo i in vitro, starają się odpowiedzieć na pytanie, jak działa układ nerwowy ośrodkowy, a szczególnie te jego elementy, które biorą udział w mechanizmie zegara biologicznego. Nowoczesne metody badawcze, stosowane dzięki wyposażeniu poszczególnych zakładów Katedry Fizjologii Zwierząt w najnowszą aparaturę zdobywaną w ramach realizacji krajowych i międzynarodowych projektów badawczych, pozwalają na prowadzenie badań na wysokim poziomie, co znajduje odbicie w jakości publikacji naukowych. Inny chronobiolog, Elżbieta Pyza, zainteresowana jest szczególnie biorytmami owadów. Wykryła nowy typ plastyczności neuronalnej. Udowodniła, że w układzie wzrokowym owadów (w pierwszej warstwie neuropilu wzrokowego) komórki nerwowe otrzymujące sygnały wzrokowe od fotoreceptorów siatkówki zmieniają swoją objętość w ciągu doby. Te rytmiczne zmiany kontrolowane są przez zegar biologiczny zlokalizowany w mózgu, za pośrednictwem neuroprzekaźników. E. Pyza bada też, czy podobne dobowe strukturalne zmiany występują w układzie nerwowym ssaków. Od 2001 r., od kiedy Zakładem Cytologii i Histologii kieruje E. Pyza, oprócz wcześniejszej tematyki badawczej oraz okołodobowej morfologicznej plastyczności w układzie nerwowym — głównej tematyki badawczej E. Pyzy oraz Jolanty Górskiej-Andrzejak — rozpoczęto również badania nad mechanizmami formowania tkanki kostnej przez ludzkie i zwierzęce komórki progenitorowe. Badania te prowadzone są przez Annę Marię Osyczkę. Ponadto prowadzi się badania toksycznego wpływu metali ciężkich i innych substancji występujących w środowisku na procesy życiowe owadów, w tym na odpowiedź immunologiczną owadów (E. Pyza i Grzegorz Tylko — specjalista w zakresie analizy pierwiastkowej w preparatach biologicznych na poziomie mikroskopii elektronowej). Na zakończenie trzeba jeszcze omówić działalność antropologów, pracowników Instytutu zajmujących się człowiekiem. Człowiek w kategoriach ogólnie ujmowanej morfologii, fizjologii, genetyki jest zwierzęciem. Badany jest podobnymi metodami jak zwierzęta. Toteż tradycyjnie antropolodzy uniwersyteccy związani są z zoologami. Wśród cech człowieka są jednak takie, z ewolucyjnego punktu widzenia doskonalsze, które w istotny sposób wyróżniają go od zwierząt, i one są przedmiotem szczególnego zainteresowania antropologów. Obecnie antropolodzy Instytutu — Krzysztof Kaczanowski i współpracownicy: Elżbieta Haduch, Henryk Głąb, Krzysztof Szostek, Jan Schmager, Anita Szczepanek oraz Iwona Wronka skupiają się 182 Czesław Jura, Henryk Głąb na badaniach rozwoju dzieci i młodzieży w Polsce Południowej i populacji historycznych (wymarłych) Małopolski oraz Krakowa, ocenie stanu biologicznego pradziejowych i współczesnych populacji, stosując analizy fizykochemiczne kości oraz zębów (makro- i mikroskładników). Zespół kierowany przez Krzysztofa Szostka rozwija badania w zakresie stabilnych izotopów. Ponadto zajmują się etnogenezą ludności Polski Południowej. Organizują bądź uczestniczą w badaniach antropologicznych poza Polską. K. Kaczanowski w latach 1999-2001 uczestniczył w badaniach osady i nekropolii greckiej w Koszarach (Ukraina), jednej z największych z okresu wpływów greckich na terenie czarnomorskim. H. Głąb w latach 1983, 1984, 1989, 1998 badał na Spitsbergenie szkielety osadników i łowców pomorskich z XVII-XIX w. Uczestniczy, też w wykopaliskach na Ukrainie (1995, 1996), gdzie badał szkielety księcia i giermka w Wielkim Kurhanie Ryżanowskim (jeden z najbogatszych pochówków scytyjskich). H. Głąb i K. Szostek w latach 1999-2000 odbyli wyprawy do Buriacji, gdzie opisali stanowiska archeologiczne odkryte i eksplorowane przez pierwszego kierownika Katedry Antropologii Juliana Talko-Hryncewicza oraz odkryli nieznane osady sprzed ponad 2500 lat, zasiedlane m.in. przez populacje Hunów. WKŁAD W NAUKI STOSOWANE Omawiając kierunki badań, nie rozdzielano ich na teoretyczne i mające zastosowanie w praktyce, gdyż najczęściej jest to niemożliwe. Dzisiejsze badania teoretyczne mogą się jutro przełożyć na praktykę. Niemniej można podać przykłady wyników badań prowadzonych ostatnio w Instytucie, które już są stosowane w praktyce. W oparciu o osiągnięcia zespołu hematologów (Zbigniew Dąbrowski i współpracownicy) wdrażane są w medycynie metody autotransplantacji komórek pod-ścieliska szpikowego w terapii trudno gojących się złamań kości i eliminacji stawów rzekomych u człowieka. Znaczenie praktyczne mają też badania Anny Marii Osyczki nad osteogenezą i biomateriałami. Praktyczne zastosowanie ma odkrycie hematologów, że aminofostina (WR 2721) działa ochronnie przeciwko indukowaniu apoptozy w układzie hematopoetycznym przez cytostatyki i promieniowanie jonizujące. Zastosowanie w medycynie znajdzie wykryta przez genetyków (J. Styrna i współpracownicy) prawidłowość, że mutacja ms u myszy stanowi model choroby Menkesa u człowieka. Użyteczne dla ochrony zdrowia są również badania Ewy Gregoraszczuk nad wpływem dioksyn na organizmy. W ochronie środowiska praktyczne znaczenie mają badania nad wpływem metali ciężkich, detergentów i pestycydów (Elżbieta Pyza) na ekspresję białek HSP70 (stresu) u owadów, prowadzone w ramach projektu SECOFASE finansowanego przez Wspólnotę Europejską, oraz tych skażeń na różnorodność biologiczną zgrupowań chrząszczy (Stanisław Knutelski i Tomasz Skalski, współwykonawcy projektu europejskiego ALARM for Biodiversity). W zakresie immunotoksykologii immunolodzy Instytutu (Barbara Płytycz i współpracownicy) analizują wpływ skażenia środowiska jonami metali ciężkich na komórki immunokompetentne u dżdżownic. INSTYTUT ZOOLOGII 183 DZIAŁALNOŚĆ DYDAKTYCZNA Badania naukowe wywierają wpływ i odciskają swe piętno na procesach nauczania. Stare stwierdzenie głosi, że bez badań nie można prawidłowo uczyć na poziomie uniwersyteckim. Do tego trzeba dodać jeszcze, że im szerszy zakres badań, tym większe możliwości przekazywania wiedzy. Prawo wyboru zagadnień do studiowania, szczególnie przy zdobywaniu stopni naukowych, stanowi jedną z zasadniczych wartości nauczania. Pracownicy Instytutu gwarantują taką wartość, skala i zakres ich badań obejmują większość problemów współczesnej zoologii. Każdego roku dodają nowe wyjaśnienia w zakresie fundamentalnych przejawów życia — każde otwiera nowe obszary wiedzy. Toteż obecnie, obok obowiązkowych kursów nauczania, pracownicy Instytutu oferują ok. 20 kursów do wyboru, aktualizowanych wraz z postępem wiedzy. Magistrant, doktorant czy habilitant, zainteresowany określoną dziedziną zoologii, znajdzie w Instytucie odpowiedniego promotora. W ostatnich pięciu latach (2005-2009) Instytut wykształcił 442 magistrów, 59 doktorów (35 jest pracownikami Instytutu) i 14 doktorów habilitowanych (dziewięciu jest pracownikami Instytutu). W 1999 r. Krzysztof Ptak, jeden z doktorantów Instytutu, pierwszy w Polsce uzyskał stopień doktora uznany przez europejską komisję EROBIO jako pierwszy doktorat europejski w Polsce. Rozprawa wykonana była we współpracy z Uniwersytetem we Francji w ramach programu co tutelle. Promotorem ze strony UJ był Marian Lewandowski. MUZEUM ZOOLOGICZNE UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Pierwszym profesorem Katedry Chemii i Historii Naturalnej, powołanej przez H. Kołłątaja w 1780 r., był w latach 1783-1787 doktor medycyny Jan Jaśkiewicz (1749--1809) (mianowany w 1780), z zamiłowania chemik i mineralog. Jego szczególną zasługą było stworzenie muzeum przyrodniczego (Gabinetu Historii Naturalnej). Na początku 1782 r. biskup Michał Poniatowski, brat króla Stanisława Augusta, przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej, ofiarował Akademii Krakowskiej kilkadziesiąt tysięcy złotych na pokrycie kosztów związanych z urządzeniem nowo utworzonego Kolegium Fizycznego, w skład którego weszła Katedra Historii Naturalnej. Z funduszy tych nabyto niewykończony budynek na rogu ulic św. Anny (obecnie nr 6) i Jagiellońskiej, pierwotnie przeznaczony na bursę. Pracami wykończeniowymi budynku kierował J. Jaśkiewicz. Jesienią 1782 r. budynek prowizorycznie wykończono i przeznaczono na Katedrę Historii Naturalnej oraz laboratorium chemiczne. Na jesieni tegoż roku J. Jaśkiewicz wyjechał do Paryża, gdzie za wyasygnowane przez Komisję Edukacyjną 100 dukatów, do których dołożył własne 300, zakupił kolekcje botaniczne, zoologiczne i mineralogiczne, a po powrocie umieścił je w Kolegium Fizycznym. Kolekcja otrzymała urzędową nazwę Gabinetu Historii Naturalnej. Do Gabinetu dołączył J. Jaśkiewicz własny zbiór 184 Czesław Jura, Henryk Głąb Wnętrze Muzeum Zoologicznego w Kolegium Fizycznym Zoological Museum in Collegium Physicum konchiliów (muszli mięczaków). Włączono do niego także zbiory z pojezuickiego kolegium w Poznaniu zabrane w 1783 r. przez Jana Śniadeckiego. J. Jaśkiewicz stale wzbogacał Gabinet. Prócz zbiorów mineralogicznych i muszli tworzył również kolekcję czaszek zwierzęcych oraz wypchanych kręgowców, głównie ptaków. Kolekcję kręgowców wzbogacili Wielopolscy z Pińczowa, a kolekcję muszli i innych „produktów morskich” H. Kołłątaj po podróży do Włoch. W 1786 r., jak czytamy w raporcie wizytacyjnym: „był tam zbiór konchiliów prawie wszystkich rodzajów u Linneusza znanych i wielu tych rodzajów gatunków”. Ostatecznie prace remontowe i urządzenie sal wystawowych ukończono wiosną 1787 r. W tymże roku, 25 czerwca, zaprezentowano zbiory bawiącemu w Krakowie Stanisławowi Augustowi. Według ówczesnej relacji król, po odwiedzeniu kościoła św. Anny: „szedł do Kolegium Fizycznego na widzenie w Gabinecie Naturalnym różnych Zwierząt, Kruszców, Ptactwa, Marmurów, i innych osobliwości zebranych [...] porządnie na swoje Klasy w szafy ułożonych”¹. ¹ Skowron S. 1990. Kalendarium dziejów Wawelu do roku 1905. Kraków, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, s. 153. INSTYTUT ZOOLOGII 185 Następcą Jaśkiewicza w latach 1787-1805 był Franciszek Scheidt (1759— -1807), z wykształcenia fizyk, później botanik, który nadal czynił zabiegi w celu uzupełnienia Gabinetu nowymi okazami i miał w tym zakresie znaczne zasługi. W 1805 r. władze austriackie, pod których panowanie dostał się Kraków po trzecim rozbiorze, przeprowadziły reorganizację uniwersytetu i w kolejnych latach stopniowo zmieniały obsadę katedr. W 1805 r. F. Scheidt, jako że był Polakiem, ustąpił ze stanowiska profesora. Katedrę objął Baltazar Hacquet (1740-1815), z pochodzenia Francuz. Gdy Kraków przeszedł pod władzę Księstwa Warszawskiego w 1809 r., B. Hacquet zrzekł się stanowiska profesora i przeniósł do Wiednia. Władca Księstwa Warszawskiego Fryderyk August na wniosek Dyrekcji Edukacji Narodowej rozkazał zakupić dla uniwersytetu jego prywatne zbiory przyrodnicze, które obejmowały minerały, zielniki oraz zwierzęta i znacznie wzbogaciły Gabinet. W 1809 r. nowym profesorem historii naturalnej został Alojzy Estreicher (1786-1852). Był głównie botanikiem, ale interesował się też zwierzętami. Po objęciu Katedry z Gabinetu Historii Naturalnej, zajmującego pomieszczenia w budynku przy ul. św. Anny, wyodrębnił okazy zoologiczne i umieścił je w pomieszczeniach Kolegium Fizycznego, znajdujących się na rogu ulic Jagiellońskiej i Gołębiej. Ten zbiór nazwał Gabinetem Zoologicznym. Dzięki różnym darom, w tym szczególnie ks. Michała Sołtyka, kanonika kapituły kolegiaty krakowskiej, który ofiarował dużą kolekcję muszli, zbiory Gabinetu stale się wzbogacały. W 1843 r., kiedy A. Estreicher przechodził na emeryturę, Gabinet Zoologiczny obejmował 6 tys. okazów, w tym mumię egipską, dar Ludwika By-strzonowskiego, nadesłany z Egiptu. W 1855 r. Gabinet otrzymał urzędową nazwę: Muzeum Zoologiczne UJ. W tej formie organizacyjnej i w oryginalnych pomieszczeniach Muzeum funkcjonowało przez kolejnych 112 lat. Od utworzenia w 1850 r. Katedry Zoologii i Anatomii Porównaczej (w 1892 wydzielono z niej anatomię porównawczą, patrz wyżej) aż do 1966 r. Muzeum wchodziło w jej skład. Przetrwało hitlerowską okupację. Wstęp do niego w czasach okupacji miało kilku byłych pracowników, m in. dr Janina Janiszewska, mgr Halina Wojtusiakowa, Leon Zabiegaj (woźny). Kiedy zorganizowano tajne nauczanie w zakresie zoologii, dzięki ofiarności wspomnianych pracowników ćwiczenia prowadzono w oparciu o zbiory Muzeum. Po wyzwoleniu Krakowa, już w styczniu 1945 r., Muzeum wznowiło normalną działalność. W 1966 r. uzyskało status samodzielnej jednostki, a w 1967 r. rozpoczęto przenoszenie jego zbiorów do nowego gmachu Instytutu Zoologii (ul. Krupnicza 50, obecnie R. Ingardena 6), zakończono je w grudniu 1968 r. Na sale wystawowe przeznaczono prawie 700 m² powierzchni. Do zbiorów dołączono przekazane przez Zakład Anatomii Porównawczej preparaty, głównie szkielety i czaszki kręgowców, oraz niewielką liczbę zwierząt bezkręgowych. Zbiory te mają długą historię, datującą się od 1804 r. Zaczął je gromadzić w Gabinecie Anatomii Opisowej, znajdującym się do r. 1871 w budynku przy ul. św. Anny 6, Alojzy Vetter, Niemiec austriacki, profesor anatomii opisowej Wydziału Lekar 186 Czesław Jura, Henryk Głąb skiego. Jego następcy stopniowo wzbogacali zbiory. Kiedy w 1871 r. Katedrę Anatomii Opisowej przeniesiono do nowo zbudowanego gmachu przy ul. Kopernika, na mocy uchwały Rady Wydziału Lekarskiego wydzielono zbiory anato-miczno-porównawcze z ogólnoanatomicznych i przekazano Katedrze Anatomii Porównawczej. Na początku 1975 r. zakończono w nowym pomieszczeniu Muzeum prace wystawiennicze. Nowa ekspozycja objęła 6200 gatunków ułożonych w porządku systematycznym, a w magazynach znalazło się ok. 20 tys. okazów. Od tego czasu Muzeum jest placówką dydaktyczną i pod tym kątem uzupełniane są zbiory. Jest też placówką otwartą. Oprócz studentów Muzeum odwiedzają uczniowie szkół średnich. Pracownicy Muzeum prowadzą też działalność naukową: prof. Andrzej Falniowski zajmuje się fauną brzuchonogów, a prof. Janusz Wojtusiak fauną motyli i biorytmami owadów. W 1984 r. Bolesław Rączka, Polak z Kanady, kolekcjoner-konchyliolog, ofiarował Muzeum ok. 1000 okazów muszli ślimaków tropikalnych. W 1990 r. dar przeniesiono do piwnic w Collegium Juridicum UJ (ul. Grodzka 53) i utworzono tam filię Muzeum. W części pomieszczeń rozmieszczono zbiory motyli, dary profesorów: Romana Wojtusiaka sen. i Janusza Wojtusiaka jun. oraz zbiory paleozoo-logiczne (okazy zebrane w okolicach Krakowa) prof. Jerzego Małeckiego z AGH w Krakowie. Ekspozycja muzealna jest ogólnie dostępna. KALENDARIUM NAJWAŻNIEJSZYCH WYDARZEŃ Z DZIEJÓW ZOOLOGII NA UNIWERSYTECIE JAGIELLOŃSKIM (DO 2000 R.) WYDZIAŁ Filozoficzny KATEDRA 1850 — Zoologii i Anatomii Porównawczej z Gabinetem Zoologicznym (w 1855 r. Gabinet przekształcił się w Muzeum Zoologiczne) 1892 — rozdzielenie Katedry, powstałej w 1850 r., na dwie: — Zoologii (z Muzeum Zoologicznym) — Anatomii Porównawczej 1908 — Antropologii 1945/1946 — Matematycz- no-Przyrodniczy 1951/1952 — Biologii i Nauk o Ziemi INSTYTUT ZOOLOGII 187 1953 ZESPÓŁ KATEDR ZOOLOGII w jego skład weszły trzy istniejące katedry: — Zoologii (z Muzeum Zoologicznym) — Anatomii Porównawczej — Antropologii i powstały dalsze: 1953 — Ewolucjonizmu (od 1958 — Ewolucjo-nizmu i Genetyki Zwierząt) 1953 — Fizjologii Zwierząt 1954 — Zoopsychologii i Etologii Zwierząt 1957 — Hydrobiologii 1963 INSTYTUT ZOOLOGII w jego skład weszły wszystkie jednostki Zespołu Katedr Zoologii 1966 wyodrębnienie z Katedry Zoologii Muzeum Zoologicznego i przekształcenie w samodzielną jednostkę 1973 zniesienie katedr i utworzenie zakładów: — Zoologii Systematycznej i Zoogeografii — Anatomii Porównawczej — Antropologii (z Muzeum Antropologicznym) — Genetyki i Ewolucjonizmu — Fizjologii Zwierząt — Zoopsychologii i Etologii Zwierząt¹ — Hydrobiologii² — Ekologii Zwierząt (utworzony w 1972)³ 1976 — Neuroanatomii 1986 — Cytologii i Histologii 1988 — Immunologii Ewolucyjnej 1991 — Rozrodu Ssaków⁴ 1999 — Entomologii ze Stacją Górską 2000 — Malakologii ¹ Zakląć przeniesiony do Instytutu Biologii Środowiskowej w 1977 r. ² J.w. •’ J.w. ⁴ Zakład przeniesiony do Instyttu Biologii Środowiskowej w 1998 r. 188 Czesław Jura, Henryk Głąb Opracowano w 2006 r., uzupełniono w 2010 r. PRZYKŁADY PUBLIKACJI Z OSTATNICH PIĘTNASTU LAT ARTYKUŁY Ada mus M., Dąbrowski Z. 2001. Effect of the neuropepitde substance P on the rat hone marrow-derived osteogenic cells in vitro. Journal of Cellular Biochemistry 81: 499-506. Bilińska B., Sch ma 1 z-Frą c zek B., Kotula M., Carreau S. 2001. Photoperiod dependent capability of androgen aromatization and role of estrogens in the bank vole testis visualized by means of immunohistochemistry. Mollecular Cell Endocrinology 178: 189-198. Biliński Sz. 1993. Structure of ovaries and oogenesis in entognathans. International Journal of Morphology & Embryology 22: 255-269. Błasiak T., Siejka S., Raison S., Pevet P., Lewandowski M. H. 2006. The serotonergic inhibition of slowly bursting cells in the intergeniculate leaflet of the rat. Eur. J. Neurosci. 24: 2769-2780. Chadzińska M., Ścis lo wska-C za rnecka A., Plytycz B. 2000. Inhibitory effects of morphine on some inflamation-related parameters in the goldfish Carassius auratus L. Fish & Shellfish Immunology 10: 531-542. Colonnelli E., Knutelski S. 2005. Redescription and new records of Ranunculiphilus pseudinc lemens (Dieckmann, 1969), with a key to the species of the genus (Coleóptera: Cur-culionidae: Ceutorhynchinae). Genus 16 (4): 619-627. Epler P., Galas J., Stok losowa S. 1997. Steroidogenic activity of carp ovarian follicular and interstitial cells at the pre-spawning and resting time: a tissue culture approach. Com-pedium of Biochemistry and Physiology 116 C: 167-170. Falniowski A., Mazan K., Szarowska M. 1999- Homozygote excess and gene flow in the spring snail Bythinella (Gastropoda: Prosohranchia). Journal of the Zoological Systematics and Evolutionary Research 37: 165-175. Gleń-Haduch F„, Szostek K., Głąb H. 1997. Cribra orbitalia and trace element content in human teeth from Neolithic and Early Bronze Age graves in Southern Poland. American Journal of Physical Anthropology 103: 201-209. Głąb H., Szostek K., Kaczanowski K. 2006. Hyperostosis frontalis interna, a genetical disease? Two medieval cases from Southern Poland. Homo 57: 19-27. Górska-Andrzeja k J., Salvaterra P. M., Meinertzhagen I. A., Krzeptowski W., Górlich A., Pyza E. 2009. Cyclical expression of Na'/IC -ATPase in the visual system of Drosophila melanogaster. Journal of Insect Physiology 55: 459^468. Hoja-Łukowicz D., Ciołczyk D., Bergquist J., Lityńska A., Laidler P. 2000. High mannose type oligosaccharides from human placental arylsulfatase A are core fucosylated as confirmed by MALDI-MS. Glycobiology 10: 551-557. Jaglarz M., Biliński Sz., Kloc M. 2005. Assembly and breakdown of Cajal bodies in accessory nuclei of Hymenoptera. Differentiation 73: 99-108. Jaglarz M., Howard K. R. 1995. The active migration of Drosophila primordial germ cells. Development 121: 3495-3503. Janeczko K., Setkowicz Z., Fraczek M., Kochowska J. 1999. Effects of prenatal gamma-irradiation on postnatal astrogliogenesis in the hippocampal formation of rat. Brain Research 816: 628-632. Kilarski W., Dupont E., Coppen S., Yeh H.-I, Vozzi C., Gordie R. G., Rezapour M., Ulmsten LL, Roomans G. M., Severs N.J. 1998. Identification of two further gap-junc-tionalproteins, connexin40 and connexin45, in human myometrial smooth muscle cells at term. European Journal of Cell Biology 75: 1-8. INSTYTUT ZOOLOGII 189 Kilarski W., Romek M., Kozłowska M., Gorlich A. 1996. Short-term thermal acclimation induces adaptive changes in the inner mitochondrial membranes of fish skeletal muscle. Journal of Fish Biology 49: 1280-1290. KlagJ.,Krzysztofowicz A.,Jura Cz.,Kisiel E. 2000. Predetermination of cytokinesis and transition from holoblastic to partial superficial cleavage in early embryonic development of Tetrodontophora bielanensis (Collembola). Folia Biol. (Kraków) 48: 138-142. Kloc M., Biliński Sz., Chan A. P., Allen L. H., Zearfoss N. R., Etkin L. D. 2001. RNA localization and germ cell determination in Xenopus. International Review of Cytology 203: 63-91. Kloc M., Biliński Sz., Dougherty M. T. 2007. Organization of cytokeratin cytoskeleton and germ plasm in the vegetal cortex of Xenopus laevis oocytes depends on coding and non-coding RNAs. Three-dimensional and ultrastructural analysis. Experimental Cell Research 313: 1639-1651. Knutelski S. 2003. Apionidae weevil species of the Tatra Mountains. Contributions to the weevil fauna of the Tatra Mountains (Coleóptera: Polyphaga: Curculionoidea). Snudebiller 4: 261-333 (CD ROM). Stenberg P.,Lundmark M., Knutelski S., Saura A. 2003. Evolution of clonalityandpoli-ploidy in a weevil model system. Mol. Biol. Evol. 20(10); 1626-1632. Kołaczkowska E., Seljelid R., Ply tycz B. 2001. Role of mast cells in zymosan-induced peritoneal inlammation in Balb/c and mast cell-deficient WBB6F1 mice. Journal of Leucocyte Biology 69: 33-^42. Lachowska P.,Holecová M., Rożek M. 2004. Notes on chromosome numbers and C-hand-ingpatterns in karyotypes of some weevils (Coleóptera, Curculionoidea: Apionidae, Nanophy-idae, Curculionidae) from Central Europe. Folia Biol. 52: 61-66. Lenartowicz M., Sasula K. 2000. Altered copper metabolism in the mosaic mutant mice. Nutrition Research 20: 1467-1471. Lewandowski M. H., Błasiak T. 2004. Slow oscillation circuit of the intergenicidate leaflet. Acta Neurobiologiae Experimentalis (Warszawa) 64: 277-288. Lewandowski M. FL, Błasiak T., Domosławski J., Wolkowska A. 2000. Ultradian rhytmic neuronal oscillation in the intergeniculate leaflet. Neuroreport 11: 317-321. Lityńska A., Przybyło M., Książek D., Laidler P. 2000. Difference of a integrin gly- cans from different human bladder cell lines. Acta Biochem. Polon. 47: 427—434. Mazur L. 2000. Radioprotective effects of the thiols GSH and WR-2721 against X-ray-induction of micro-nuclei in erythroblasts. Mutation Research 20: 349-356. Miśkiewicz K., Schürmann F. W., Pyza E. 2008. Circadian release of pigment-dispersing factor in the visual system of the housefly, Musca domestica. Journal of Comparative Neurology 509: 422-435. Pawliński R., Setkowicz Z., Ziaja M., Soltys Z., Janeczko K. 1999. Intralesional injection of interferon gamma affects reactive proliferation of astrocytes in the neonatal rat brain. A preliminary study of the age-dependent effect. Folia Histochem. Cytobiol. 37: 237-242. Pecio A., Ra fiński J. 1999. Spermiogenesis in Mimagoniates barheri (Teleostei: Ostriariophy-si: Characidae), an oviparous, internally fertilizing fish. Acta Zoológica (Stockholm) 75: 179-185. Plytycz B., Mika J., Bigaj J. 1995. Age-dependent changes in thymuses in the European common frog, Rana temporaria. Journal of Experimental Zoology 273: 451^460. Polański Z., Ledan E., Brunet S., Louvet S., Verlhac M. H., Kubiak J. Z., Maro B. 1998. Cyclin synthesis controls the progression of meiotic maturation in mouse oocytes. Development 125: 392—400. Pyza E., Górska-Andrzejak J. 2004. Involvement of glial cells in rhythmic size changes in neurons of the housefly's visual system. Journal of Neurobiology 59: 205-215. 190 Czesław Jura, Henryk Głąb Pyza E., Meinertzhagen I. A. 1997. Circadian rhythms in screening pigment and invaginat-ing organelles in photoreceptor terminals of the housefly ’s first optic neuropile. Journal of Neuropile 32: 517-529- Pyza E., Meinertzhagen I. A. 1999. Daily rhythmic changes of cell size and shape in the first optic neuropil in Drosophila melanogaster. Journal of Neurobiology 40: 77-88. Rafiński J., Babik W. 2000. Genetic differentiation among northern and southern populations of the moor frog Rana arvalis Nilsson in central Europe. Heredity 84: 610-618. Stenberg P., Lundmark M., Knutelski S., Saura A. 2003. Evolution of clonality and po-liploidy in a weevil model system. Mol. Biol. Evol. 20 (10): 1626-1632. Styrna J., Klag J., Moriwaki K. 1991. Influence of partial deletion of the Y chromosome on mouse sperm phenotype. Journal of Reproduction and Fertility 92: 187-195. Styrna J., Krzanowska H. 1995. Sperm select penetration test reveals differences in sperm quality in strains with different Y chromosome genotype in mice. Archives of Andrology 35: 111-118. Szklarzewicz T., Moskal A. 2001. Ultrastructure, distribution and transmission of endosym-hionts in the whitefly Aleurochiton aceris Modeer (Insecta, Hemiptera, Aleyrodinea). Protoplasma 218: 45-53. Szkudlarek H. J., Herdzina O., Lewandowski M. H. 2008. Ultra-slow oscillatory neuronal activity in the rat olivary pretectal nucleus — comparison with oscillations within the intergeniculate leaflet. Eur. J. Neurosci. 27: 2657-2664. Szołtys M., Taba ro ws k i Z., Pawlik A. 2000. Apoptosis ofpostovulatory cumulus granulosa cells of the rat. Anatomy and Embryology 202: 523-529. Szostek K., Głąb H., Pudlo A. 2009. The use of strontium and barium analyses for the reconstruction of the diet of the early medieval coastal population of Gdansk (Poland): a preliminarystudy. Homo 60: 359-372. Szymura J. M., Uzzell T., Spolsky C. 2000. Mitochondrial DNA variation in hybridizing fire-bellied toad species, Bombina bombina and Bombina variegata. Molecular Ecology 9: 891-899. Tworzydło W., Biliński S. M. 2008. Structure of ovaries and oogenesis in dermapterans. I. Origin and functioning of the ovarian follicles. Arthropod Structure & Development 37: 310-320. Urban J., Kossut M., Hess G. 2002. Long-term depression and long-term potentiation in horizontal connections of the barrel cortex. Eur. J. Neurosci. 16: 1772-1776. Warchalowska-Ś1 iwa E., Niklińska M., Görlich A., Michailova P., Pyza E. 2005. Heavy metal accumulation, heat shock protein expression and cytogenetic changes in Tetrix tenuicomis (L.) (Tetrigidae, Orthoptera) from polluted areas. Environmental Pollution 133: 373-381. Weber P., Ku la - Eversole E., Pyza E. 2009. Circadian control of dendrite morphology in the visual system of Drosophila melanogaster. Public Library of Science ONE 4 (1), e4290, doi:10.1371/journal.pone.0004290. Żelazowska M., Kilarski W., Biliński Sz., Podder D. D., Kloc M. 2007. Balbiani cytoplasm in oocytes of a primitive fish, the sturgeon Acipenser gueldenstaedtii, and its potential homology to the Balbiani body (mitochondrial cloud) of Xenopus laevis oocytes. Cell and Tissue Research 329: 137-145. Żuwala K., Jakubowski M., Halama L. 1955. Gill respiratory area in the pelagic sculpins of Lake Baikal, Cottocomephorus inermis and C. grewingki (Cottidae). Acta Zoologica (Stockholm) 76: 277-282. INSTYTUT ZOOLOGII 191 KSIĄŻKI I PODRĘCZNIKI Biliński S. M. 1994. The ovary of Entognatha. [W:] Büning J. (red.). Insect ovary: ultrastructure, previtellogenic growth and evolution. London, Chapman & Hall, s. 7-30. Dąbrowski Z. (red.) 2000/2001. Fizjologia krwi. Wybrane zagadnienia {Blood physiology. Selected problem^. Warszawa, PWN. Cz. 1, ss. 378; Cz. 2, ss. 387. Falniowski A. 2001. Drogi i bezdroża ewolucji mięczaków [Evolutionary pathways and cul-de-sacs in molluskf Rozprawy Wydziału Przyrodniczego, 1. Kraków, PAU, ss. 370. Goniakowska-Witalińska L. 1996. The histology and ultrastructure of the amphibian lung. [W:] Pastor L. M. (red.) Histology, ultrastructure and immunohistochemistry of the respiratory organs in non-mammalian Vertebrates. Murcia, Universidad de Murcia, s. 17-112. Grodziński Z. 1961. Anatomia i embriologia ryb [Anatomy and embryology ofthe fish}. Warszawa, PWRiL, ss. 319 (wyd. 2. 1971; wyd. 3. 1981). Grodziński Z. (red.) 1967. Zoologia. Przedstrunowce i strunowce [Zoology. Protochordata and Chordata}. Warszawa, PWN, ss. 529 (wyd. 2. 1969; wyd. 3- 1972; wyd. 4. 1979). Jasiński A., Kilarski W. 1981. Atlas ultrastruktury komórek kręgowców [Atlas of Vertebrate Cell Ultrastructure}. Warszawa, PWN, ss. 242. Jasiński A., Kilarski W. 1984. Ultrastruktura komórki [Ultrastructure of the Cell}. Warszawa, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, ss. 359 (wyd. 2. 1987; wyd. 3. 1994). Jura Cz. 1996. Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy [Invertebrates. Introduction to Functional Morphology, Systematics and Phylogeny], Warszawa, PWN, ss. 864. Jura Cz., Klag J. (red.) 2005. Podstawy embriologii zwierząt i człowieka [Introduction to animals and human embriolog)]. T. 1: Podstawowe procesy rozmnażania i rozwoju osobniczego. Warszawa, PWN, ss. 376; T. 2: Mechanizmy rozwoju zarodkowego, niektóre zastosowania praktyczne współczesnej embriologii, Warszawa, PWN, ss. 369. Kaczanowski K. (red.) 2005. Dziecko żywieckie [Biological development of children from Żywiec. South Poland. Kraków, Wyd. PiT, ss. 234. Kilarski W. 2003- Strukturalne podstawy biologii komórki [Structural basis for cell biology], Warszawa, PWN, ss. 379. Kilarski W. 2007. Zarys anatomii i histologii ryh doskonatokostnych [Basic anatomy and histology of Teleostei}. Olsztyn, IRŚ, ss. 272. Knutelski S. 2005. Różnorodność, ekologia i chorologia ryjkowców rezerwatu biosfery „Tatry" (Coleóptera: Curculionoidea). Monografie Faunistyczne, 23. Kraków, Wyd. Inst. Syst. i Ewolucji Zwierz. PAN, ss. 340. Knutelski S., 2008. Zarys biologii ptaków; Zarys biologii ssaków. [WJ Oka rma H.,Tomek A. Łowiectwo. Kraków, Wyd. Nauk. H₂O, s. 17-22, 113-119. Lewandowski M. H. 2008. A non-specific system provides non-photic information for the biological clock. [WJ Tombran-Tink J., Barnstable C. J. (red). Visual transduction and non-visual light fierception. Totowa, N.J., Humanana Press, a part of Springer Science+Business Media, LLC, s. 465^480. Plytycz B. (red.) 1999- Immunologia porównawcza [Comparative immunology], Kraków, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, ss. 288. Pyza E. 2001. Cellular circadian rhythmsin the fly’s visual system. [W:] Denlinger D. L., Gie-bultowicz J., Saunders D. S. (red.). Insect timing: circadian rhythmicity to seasonality. Amsterdam, Elsevier Science, s. 121-143. Sżarski H. 1976. Anatomia porównawcza kręgowców [Comparative anatomy of Vertebrates}. Warszawa, PWN, ss. 773 (wyd. 2. 1978; wyd. 3- 1982; wyd. 4. 1987: cz. 1, 2). Szarski H.,Rafiński J., Szymura J., Krzanowska H., Łomnicki A. 1995. Zarys mechanizmów ewolucji [Principles of evolutionary mechanisms}. Warszawa, PWN, ss. 402. 192 Czesław Jura, Henryk Głąb Wi ta 1 i As k i W. 1999. Sperm competition in the Acari. [W:J Bruin J., Geest L. P. S., Sa be 1 is M. W. (red.). Ecology and evolution of the Acari. Dordrecht, Kluwer Academic Publishers, s. 149-156. Zuwala K., Jakubo wsk i M. 2000. Taste organs in lower vertebrates: morphology of the taste organs in amphibia. (WJ Dutta H. M., Datta Munshi J. S. (red.). Vertebrate functional morphology. Enfield, Plymouth, Science Publishers Inc., s. 221-241. BIBLIOGRAFIA Beiersdorf K. 2000. Dzieje Muzeum Zoologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, Delta Design, ss. 168, XV. Fedorowicz Z. 1962. Materiały do historii zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim (1777--1914) [Materials to the history of zoology at the Jagiellonian University (1777-1914)]. Mem. Zook, 9. Wroclaw, Wyd. PAN, ss. 124. Fedorowicz Z. 1965. Dzieje zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim wiatach 1780-1960[Hi-story of zoology at the Jagiellonian University in 7 780-1960]. Varia, 24. Kraków, UJ, PWN, ss. 141. Hoyer H. 1948. Zarys dziejów zoologii w Polsce [Outline of the history of zoology in Poland], Historia Nauki Polskiej w Monografiach, 9. Kraków, PAU, ss. 25. Jura Cz. 1974. Nauki zoologiczne w Uniwersytecie Jagiellońskim [Zoology at the Jagiellonian University], Zesz. Nauk. UJ. Prace Hist. 47: 349-364. Jura Cz. 1992. Rysunek Stanisława Wyspiańskiego „Komórka w podwojeniu” w zbiorach Muzeum UJ [Mitosis' drawing by Stanisław Wyspiański in the Jagiellonian University Museum collection^. Zesz. Nauk. UJ, Opuscula Mus. 6: 21-30. Krzysztofowicz A. (red.) 1992. Historia Zakładów Instytutu Zoologii Uniwersytetu Jagiellońskiego [History of departments of zoology at the Jagiellonian University]. Zesz. Nauk. UJ. Prace Zool. 37, ss. 139. Skowron S. 1970. Biologiczna szkoła krakowska [Cracow biological school. Biblioteka Wiedzy Współczesnej Omega, 182. Warszawa, Wiedza Powszechna, ss. 180. SUMMARY INSTITUTE OF ZOOLOGY From the year 1364, when Jagiellonian University was founded, until the academic year 1778/1780 the only information concerning animals was presented by professors of medicine in their lectures concerning practice of applying medicaments of animal origins, the so called animal preparata. In 1780 the Chair of Chemistry and Natural History was established and from this time until 1850 zoology, together with botany and mineralogy, formed a part of natural history course given by professors of natural history for students both of medicine as well as of philosophy. INSTYTUT ZOOLOGII 193 In 1850 the Chair of Zoology and Comparative Anatomy was set up at the Faculty of Philosophy and thus zoology become an independent subject of lectures. However, until 1855 there was no professional zoologist occupying this Chair, zoology was lectured by Ludwig Zejszner, the professor of mineralogy. The first professor of zoology was nominated in late 1855, this was Oscar Schmidt, a German zoologist. After two years the Chair was taken over by Kamil Heller, a German physician. In 1861 Heller left Cracow and in the years 1861-1863 zoology was lectured by Polish botanist Ignacy Rafał Czerwiakowski. From 1863 till 1890 the Chair of Zoology and Comparative Anatomy was occupied by Maksymilian Siła-Nowicki, who was the first Polish professor of zoology and founder of Cracow school of fauna investigation. Nowicki has greatly contributed to the knowledge of systematics of Invertehrata, ichthyology, fishery, protection of plants against parasites and protection of animals. He was one of the pioneers of the idea of nature conservation, had a modern approach to protection of animals characteristic for the Tatra Mountains. In 1890, Antoni Wierzejski was nominated as the successor of Nowicki. He was a well known expert of freshwater sponges, Bryozoa, Crustacea and Rotatoria. In 1892 the Chair of Zoology and Comparative Anatomy was divided into two separate units: Chair of Zoology and Chair of Comparative Anatomy. As the professor of the first Chair A. Wierzejski was nominated, and as the professor of the second one Kazimierz Kostanecki, well known researcher of animal cytology and mechanics of animal development. Professor A. Wierzejski was retired in 1911- His successor at the Chair of Zoology was Michał Siedlecki, who occupied this position from 1911 to 1939- He was an outstanding investigator of Protozoa (especially Coccidia) and cytologist. His school produced a number of well known Polish zoologists. K. Kostanecki after two years took over Chair of Anatomy of Man at the Faculty of Medicine. His successor at the Chair of Comparative Anatomy was Henryk Hoyer jun., world recognized investigator of the vascular system of vertebrate animals. From H. Hoyer’s school also stemmed a number of distinguished zoologists. In 1934 H. Hoyer retired, and was succeeded by Zygmunt Grodziński, continuator of his work in the field of anatomy and embryology of vascular system (retired in 1967). In 1908 Chair of Anthropology was established at the Faculty of Philosophy and its first head was prof. Julian Talko-Hryncewicz, pioneer of anthropological studies on contemporary human populations, especially of highlanders of Carpathian Mountains. In 1933 he retired and from this year until I960 the Chair of Anthropology was headed by Kazimierz Stolyhwo who arranged a very detailed anthropological studies on Silesian population. When Poland regained its independence in 1918 zoology at the Jagiellonian University representing leading educational and academic role, was able to provide other university centers with scientific staff. During the first World War research and teaching activities in zoology were interrupted for five years. During the second World War the university was closed. On 6 November 1939, 20 university zoologists were arrested by the Nazis and taken into concentration camp, three of 194 Czesław Jura, Henryk Głąb them died in it. However, the staff members who were still free continued to educate some students of zoology and zootechnology in clandestine classes. After regaining independence, in 1945, Chair of Zoology, Chair of Comparative Anatomy and Chair of Anthropology immediately resumed their activities. In the following years four new Chairs were established at the university, in 1953 — Chair of Genetics and Evolution and Chair of Animal Physiology, in 1954 — Chair of Zoopsychology and Animal Ethology, in 1957 — Chair of Hydrobiology. The research developed slowly, limited by lack of staff and resources. Devotions of young staff in learning and revival of Polish science were suppressed ideologically and politically and hindered the development of some fields of zoology, such as genetics, which were considered ideologically alien. In 1963 the Institute of Zoology was organized within the Faculty of Biology and Earth Sciences and involved existed zoological chairs. After long period of activity in old buildings, all Chairs were transfered in 1965 to modern building, especially designed for the Institute of Zoology, at 50 Krupnicza Street (presently 6 R. Ingardena Street). In 1973 the Institute was reorganized with the formation, instead of Chairs, eight Departments: Comparative Anatomy, Anthropology, Animal Physiology, Genetics and Evolution, Hydrobiology, Systematic Zoology and Zoogeography, Zoopsychology and Animal Ethology as well as Chair of Animal Ecology founded in 1972. Later six new departments were established: Neuroanatomy (1976), Cytology and Histology (1986), Evolutionary Immunology (1988), Biology of Mammalian Reproduction (1991), Entomology with Mountain Research Station (1999), and Malacology (2000). In 1977 Institute underwent substantial change; the Chair of Hydrobiology and Chair of Zoopsychology and Animal Ethology were separated from it and amalgamated with newly created Institute of Environmental Biology. Quite lately, in 1998, to the Institute of Environmental Biology the Department of Biology of Mammalian Reproduction was moved. At the beginning of 2001 the Institute had ten Departments, several Laboratories, Mountain Research Station, Museum, and Library. Research is mainly oriented towards basic zoological science (classic and modern). In the last decade considerable research has been developed on entomology (faunistics, taxonomy, zoogeography of weevils and butterflies); malacology (taxonomy, morphology and microevolutionary diversity of snails); acarology (taxonomy, ultrastructure of reproductive organs and spermatogenesis of mites); immunology (immune reactions, immunocompetent cells, tissue and organs in representatives of invertebrates and vertebrates, interactions of the immune, nervous and hormonal homeostatic systems of the body, evolution of immunity); functional morphology (function and ultrastructure in vertebrates of sensory, respiratory and reproductive organs, skeletal and heart muscles, yolk platelets, intercellular communications/gap junctions); descriptive and experimental physiology (blood and hemopoietic systems of vertebrates, electrophysiological and pharmacological centers regulating biological rhythms, circadian rhythm of lysosomal hydrolases, biological activity of INSTYTUT ZOOLOGII 195 lecithin, oligosaccharide structure of glycoproteins, interdependence between hypothalamus and lymphatic system and thymus, reaction of brain tissue to injury and irradiation, role of cytokines in neuro-glial interactions, endocrinology of reproduction, hormonal regulation of gonadal cells); genetics (effect of genetic factors on gametogenesis, Atp7a-Mo-ms as animal model of human Menkes disease); embryology (insect oogenesis and embryogenesis, morphogenes), evolutionary biology (speciation and sexual selection, hybrid zones); and on anthropology (human ontogeny, genetics and ethology, historical anthropology). The staff of the Institute teach courses in all disciplines of zoology.