Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tourism and the environmental change in the Silesian Beskid Mountains Mirosław Mika Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński Kraków 2004 Praca wydana ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ oraz Centralnej Rezerwy Badań Własnych UJ Recenzent: prof, dr hab. Bronisław Górz Projekt okładki: Marcin Kępski Autorzy zdjęć: Łukasz Bączek, Marcin Kępski, Mirosław Mika Korekta: Agnieszka Ślusarczyk Tłumaczenie na język angielski: Mirosław Mika © Copyright by the Institute of Geography and Spatial Management of the Jagiellonian University Cracow 2004 Printed in Poland ISBN: 83-88424-38-6 Nakład 300 egz. Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Grodzka 64, 31-044 Kraków, Polska, tel. +48(12) 422^7-03, fax +48(12) 422-55-78 Druk: Offsetdruk i media sp. z o. o., 43-400 Cieszyn, ul Frysztacka 43, tel. +48(33) 857-70-90 Spis treści: 1. Wstęp.....................................................................9 2. Problematyka wpływu turystyki na przemiany środowiska przyrodniczego w świetle dotychczasowych badań.......................................13 2. 1. Uwagi ogólne...................................................13 2. 2. Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego na świecie.18 2. 3. Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego w Polsce...22 3. Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna.....................27 3. 1. Położenie......................................................27 3. 2. Rzeźba i jej związek z litologią...............................29 3. 3. Warunki klimatyczne............................................31 3. 4. Wody...........................................................36 3. 5. Gleby..........................................................37 3. 6. Szata roślinna.................................................38 3. 7. Fauna..........................................................41 3. 8. Formy ochrony przyrody.........................................42 3. 9. Współczesne zagrożenia środowiska przyrodniczego...............44 4. Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim.....................................47 4. 1. Wprowadzenie....................................................47 4. 2. Okresy rozwoju zagospodarowania turystycznego w Beskidzie Śląskim....52 4. 2. 1. Okres do roku 1918....................................53 4. 2. 2. Okres 1918-1939 r. ...................................57 4. 2. 3. Okres II wojny światowej..............................68 4. 2. 4. Okres 1945-1959 r. ...................................68 4. 2. 5. Okres 1959-1989 r.... T...............................70 4. 2. 6. Okres po 1989 r. .....................................78 5. Współczesna funkcja turystyczna regionu........................................89 5. 1. Stan rozwoju bazy noclegowej...................................89 5. 2. Drugie domy...................................................105 5. 3. Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju funkcji turystycznej.......115 5. 4. Cykl rozwoju regionu oraz model kształtowania się przestrzeni turystycznej...................................................119 6. Wybrane zagadnienia gospodarki lokalnej w kontekście rozwoju turystyki.....125 6. 1. Infrastruktura transportowa i jej obciążenie ruchem turystycznym.125 6. 2. Stan rozwoju oraz funkcjonowanie infrastruktury komunalnej.......129 6. 3. Działalność samorządów lokalnych w zakresie rozwoju turystyki....133 7. Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego... 141 7. 1. Osadnictwo turystyczne............................................142 7. 1. 1. Osadnictwo turystyczne wypoczynku zbiorowego............143 7. 1. 2. Ocena wypełniania wymogów ochrony środowiska przez obiekty turystyczne..................................146 7. 1. 3. Osadnictwo drugich domów................................150 7. 1. 4. Zmiany użytkowania ziemi związane z rozwojem osadnictwa turystycznego...................................154 7. 2. Antropopresja turystyczna w obrębie terenów rekreacyjnych........157 7. 2. 1. Górskie szlaki turystki pieszej.........................159 7. 2. 2. Tereny użytkowane przez turystykę narciarską............163 7. 3. Ocena stopnia oddziaływania rozwoju zagospodarowania turystycznego na środowisko przyrodnicze Beskidu Śląskiego........170 8. Konflikty funkcjonalne i środowiskowe związane z funkcją turystyczną.......179 8. 1. Rodzaje konfliktów...............................................181 8. 2. Przestrzenne zróżnicowanie występowania konfliktów oraz możliwości ich rozwiązania...................................188 9. Zakończenie................................................................195 Literatura. ...................................................................201 Summary........................................................................219 Spis rycin.....................................................................223 Spis tabel.....................................................................227 Contents: 1. Preface.......................................................................9 2. Problems of tourist impact on the environment- a bibliographical review......13 2. 1. General notices....................................................13 2. 2. Tourism as a factor of environmental change - worlds' perspective..18 2. 3. Tourism as a factor of environmental change in Poland..............22 3. The Silesian Beskid Mts - geographical characteristics.......................27 3. 1. Localization........................................................27 3. 2. Lanscape and its relation to the lithological basement..............29 3. 3. Climate conditions..................................................31 3. 4. Hydrosphere.........................................................36 3. 5. Soils...............................................................37 3. 6. Plant cover. .......................................................38 3. 7. Fauna...............................................................41 3. 8. Forms of environmental protection...................................42 3. 9. Contemporary environmental hazards..................................44 4. Development of tourism in the Silesian Beskid Mts.............................47 4. 1. Introduction........................................................47 4. 2. Stages of tourist facilities development in the Silesian Beskid Mts.52 4. 2. 1. Period since 1918..........................................53 4. 2. 2. Period between 1918 and 1939...............................57 4. 2. 3. Period of the II world war.................................68 4. 2. 4. Period between 1945 and 1959...............................68 4. 2. 5. Period between 1959 and 1989..............................70 4. 2. 6. Period after 1989..........................................78 5. Contemporary image of tourist function development...........................89 5. 1. State of accommodation base development.............................89 5. 2. Second homes.......................................................105 5. 3. Spatial differentiation of tourist function development............115 5. 4. Life-cycle of the Silesian Beskid tourist region and model of tourist space development.........................................................119 6. Selected problems of local economy in the context of tourist development...125 6. 1. Road infrastructure and its loading by tourist traffic...........125 6. 2. Problems of local public utilities management...............................129 6. 3. Local government activity for tourism development................133 7. Tourism as a factor of environmental change in the Silesian Beskid Mts.....141 7. 1. Tourist settlement..........................................................142 7. 1. 1. Accommodation base settlement......................................143 7. 1. 2. Evaluation of meeting environmental conditions by tourist objects... 146 7. 1. 3. Second homes settlement............................................150 7. 1. 4. Land use changes caused by tourist settlement......................154 7. 2. Tourist anhropopression within recreation areas.............................157 7. 2. 1. Mountain tourist trails............................................159 7. 2. 2. Alpine ski areas...................................................163 7. 3. Evaluation of impact of tourist facilities development on the environment in the Silesian Beskid Mts......................................................170 8. Functional and environmental conflicts connected with the tourist function development...................................................179 8. 1. Types of conflicts..........................................................181 8. 2. Spatial differentiation of conflicts and possibilities for their resolution.188 9. Conclusion............................................................................195 Bibliography..............................................................................201 Summary in English........................................................................219 List of figures...........................................................................223 List of tables............................................................................227 1. WSTĘP Współcześnie w badaniach nad funkcjonowaniem regionów turystycznych, w tym głównie regionów o wysoko rozwiniętej funkcji turystycznej, podkreśla się ścisły związek pomiędzy możliwościami ich dalszego rozwoju a koniecznością zachowania jakości walorów środowiska przyrodniczego. Turystyka, szczególnie turystyka masowa, jest czynnikiem znaczących przeobrażeń w środowisku przyrodniczym obszarów recepcji turystycznej, przyczyniając się tym samym do obniżenia warunków wypoczynku. Skala presji, jaką wywiera turystyka na środowisko przyrodnicze, a równocześnie świadomość potrzeby zachowania walorów przyrodniczych dla dalszego rozwoju turystyki, narzucają konieczność harmonijnego kształtowania funkcji turystycznej w miejscowościach turystycznych, zgodnie z ideą rozwoju zrównoważonego. Kwestia trwałego rozwoju miejscowości i regionów turystycznych w Polsce nabiera szczególnego znaczenia w związku z transformacją społeczno-gospodarczą państwa oraz w świetle obecnych i oczekiwanych funkcji turystyki w rozwoju lokalnym. Dodatkową trudnością we właściwym zarządzaniu rozwojem regionów turystycznych w Polsce są trwałe, infrastrukturalne pozostałości centralnie sterowanego wypoczynku socjalnego minionego systemu, a także nieuregulowany status własnościowy części obiektów turystycznych. Problem relacji pomiędzy jakością środowiska przyrodniczego, jakością wypoczynku a utrzymaniem rozwoju tradycyjnych obszarów recepcji turystycznej wymaga szczególnego podkreślenia w obecnej dobie swobody podróżowania, kształtowania się nowego modelu wypoczynku w Polsce po 1989 r. oraz coraz częściej podkreślanej konkurencyjności regionów turystycznych w przyciąganiu ruchu turystycznego. Beskid Śląski należy obecnie do najintensywniej zagospodarowanych regionów turystycznych polskiej części Karpat. Trwający od ponad wieku rozwój turystyki 9 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego przyczynił się do wykształcenia oraz specjalizacji funkcji recepcji ruchu turystycznego w miejscowościach położonych na jego obszarze. Szczególna rola w tym względzie przypada tradycyjnym ośrodkom turystycznym o randze ogólnopolskiej, jak Wisła, Ustroń oraz Szczyrk. Bliskie położenie konurbacji górnośląskiej sprawiło, iż rozwój zjawisk turystycznych w Beskidzie Śląskim odbywał się w warunkach wyjątkowych na skalę ogólnopolską. Równolegle z rozwojem funkcji turystycznej następowały znaczące zmiany w środowisku przyrodniczym. Za główne siły sprawcze tego typu przemian należy uznać szybkie tempo urbanizacji turystycznej terenów wiejskich prowadzone od lat 60. XX w. oraz masowy ruch turystyczny. Wskazane powyżej przesłanki stały się impulsem do podjęcia badań nad zależnościami pomiędzy rozwojem turystyki, oddziaływaniem tego rozwoju na środowisko przyrodnicze a możliwościami dalszego kształtowania funkcji turystycznej przez miejscowości turystyczne na obszarze Beskidu Śląskiego. W niniejszym opracowaniu rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim przedstawiono z wydzieleniem jego etapów w ujęciu historycznym, ze szczególnym uwzględnieniem uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych oraz poprzez pogłębioną analizę obecnego stanu wyposażenia miejscowości w bazę turystyczną. Zakres czasowy analizy rozwoju turystyki obejmuje okres od początku pojawienia się zjawisk turystycznych na badanym obszarze (XVIII w. ) do roku 2001. Złożoną problematykę przemian środowiska przyrodniczego na skutek rozwoju turystyki na obszarze Beskidu Śląskiego starano się przedstawić poprzez szczegółową analizę procesu przystosowania przestrzeni geograficznej tego regionu dla potrzeb ruchu turystycznego. Przejawem owego procesu jest zagospodarowanie turystyczne rozumiane, z jednej strony, jako działalność mająca na celu: a) ochronę i adaptację dla potrzeb ruchu turystycznego walorów turystycznych, a więc tych elementów środowiska geograficznego, które stanowią właściwy cel przestrzenny wyjazdów turystycznych; b) zapewnienie możliwości dojazdu do obszarów i obiektów stanowiących cele wyjazdów turystycznych; c) zapewnienie turystom niezbędnych warunków egzystencji w celu podróży lub na szlaku. Z drugiej strony zaś, zagospodarowanie turystyczne rozumiane jest jako wynik tej działalności, określany także mianem zespołu urządzeń turystycznych, infrastruktury turystycznej lub bazy materialnej turystyki (Kowalczyk 2000; Rogalewski 1977; Warszyńska, Jackowski 1979). Określeniu charakteru przemian i zagrożeń środowiska przyrodniczego, wynikających z rozwoju i funkcjonowania materialnej bazy turystyki posłużyła analiza zmian w użytkowaniu ziemi, związanych z rozwojem osadnictwa turystycznego oraz innych urządzeń turystycznych, a także analiza środowiskowych skutków użytkowania tejże bazy, w ujęciu przyczynowo-skutkowym. Dla uzyskania obrazu przestrzennego relacji turystyka a środowisko przyrodnicze i inne funkcje społeczno-gospodarcze regionu wyodrębniono obszary objęte antropopresją turystyczną w Beskidzie Śląskim. Zidentyfikowano także główne konflikty funkcjonalne i środowiskowe, wynikające z konkurencyjności funkcji turystycznej 10 Wstęp względem innych funkcji w użytkowaniu przestrzeni geograficznej. Zakres przestrzenny badań obejmował obszar Beskidu Śląskiego, jako jednostki fizycznogeograficznej, według podziału Kondrackiego (1988). Jednakże, z uwagi na fakt niezgodności przebiegu granicy fizycznogeograficznej Beskidu Śląskiego z granicami administracyjnymi, do badań wybrano miejscowości położone w całości lub częściowo na jego obszarze, są to: Bielsko-Biała, Brenna, Bystra, Cisiec, Cisownica, Górki, Istebna, Jaworze, Jaworzynka, Kamesznica, Koniaków, Laliki, Leszna Górna, Lipowa, Meszna, Nieledwia, Ostre, Przybędza, Radziechowy, Slotwina, Szare, Szczyrk, Twardorzeczka, Ustroń, Węgierska Górka oraz Wisła (ryc. 2). Włączenie do analizy miejscowości położonych częściowo w obrębie Beskidu Śląskiego, szczególnie jeśli chodzi o jego granicę wschodnią i południowo-wschodnią, wynikało z faktu koncentracji w tych wsiach większości lub całości bazy turystycznej na obszarze badań. Do badań włączono także położone w granicach. Beskidu Śląskiego dzielnice Bielska-Białej, z doliną Wapienicy oraz północnymi stokami Szyndzielni. Złożoność problematyki badawczej wymagała podjęcia szczegółowych badań terenowych, na które składały się: - inwentaryzacja kartograficzna osadnictwa turystycznego oraz innych obiektów i terenów turystyczno-rekreacyjnych, na podkładzie mapy topograficznej w skali 1:10 000, którą objęto cały obszar Beskidu Śląskiego; badania inwentaryzacyjne osadnictwa drugich domów poprzedzono identyfikacją tych obiektów poprzez informacje urzędowe, cechy fizjonomiczne budynków lub wywiad środowiskowy prowadzony wśród mieszkańców i właścicieli obiektów; - badania ankietowe obiektów zakwaterowania zbiorowego odnośnie do rodzaju bazy, standardu wyposażenia, wielkości i sezonowości wykorzystania, wielkości działki, struktury użytkowania gruntów, zmian własnościowych po 1989 r.; - badania ankietowe drugich domów na temat wielkości obiektu, rodzaju zabudowy, wyposażenia w podstawowe media, gospodarki odpadami, stałego miejsca zamieszkania właścicieli; - badania ankietowe i wywiady w urzędach miast i gmin odnośnie do podejmowanych działań przez samorządy lokalne w zakresie rozwoju turystyki oraz infrastruktury społecznej i technicznej; - sondażowe pomiary natężenia ruchu samochodowego, związanego z ruchem turystycznym, w wybranych punktach na głównych drogach dojazdowych; - obserwacje wybranych form antropopresji turystycznej, głównie w obrębie szlaków górskich i terenów narciarskich oraz inwentaryzacja rozmiarów przekształceń środowiska. Prócz badań terenowych prowadzono kwerendę materiału statystycznego w urzędach powiatowych oraz urzędach miast i gmin, w oddziale Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Bielsku-Białej, w oddziale Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bielsku-Białej, w oddziałach PTTK w Cieszynie, Bielsku-Białej, Żywcu, w Nadleśnictwach Ustroń, Wisła i Szczyrk. II Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Z uwagi na brak, jak dotychczas, syntetycznych opracowań przedstawiających zagadnienia rozwoju turystyki w Beskidzie Śląskim w ujęciu historycznym, konieczne było zebranie materiału archiwalnego, odnoszącego się do analizowanych zagadnień, szczególnie jeśli idzie o okres międzywojenny oraz pierwsze lata po II wojnie światowej. Dla celów badawczych oraz prezentacji wyników badań wykorzystano także materiał kartograficzny, w postaci Mapy gospodarczo-przeglądowej w skali 1:10000 dla Nadleśnictw Szczyrk, Ustroń, Wisła, Mapy sozologicznej w skali 1:50000 (arkusze M-34-74-D, M-34-75-C, M-34-86-B, M-34-87-A) oraz Map topograficznych w skali 1:10000, 1:25000, 1:50000. 12 2. Problematyka wpływu turystyki na przemiany środowiska przyrodniczego w świetle dotychczasowych badań 2.1. Uwagi ogólne Począwszy od lat pięćdziesiątych XX w. turystyka jest jednym z najbardziej dynamicznych elementów gospodarki na świecie. Rozwój licznych form aktywności turystycznej, związany z coraz większą potrzebą rekreacji, prowadzi do wzrostu użytkowania środowiska naturalnego, a w konsekwencji do obniżenia jego jakości (OECD 1980). Przemiany środowiska naturalnego, związane z szeroko pojmowaną turystyką, nie mają charakteru globalnego, ich zasięg ogranicza się do konkretnych miejsc i regionów na świecie (Jenner, Smith 1992). Niekorzystne zmiany w środowisku pojawiają się najczęściej tam, gdzie rozwój turystyki przebiega w sposób gwałtowny oraz gdzie słabo bądź wcale nie jest kontrolowany (Pearce 1993). Negatywnym skutkom turystyki sprzyja brak środków finansowych i technicznych potrzebnych dla zapewnienia właściwej infrastruktury oraz sezonowość w nasileniu ruchu turystycznego (OECD 1980). Wyraźny konflikt pomiędzy potrzebą rekreacji a ochroną naturalnego środowiska ma swoją przyczynę w rozwoju cywilizacyjnym (Briassoulis, Van Der Straaten 1992). Wszelkie zmiany w środowisku związane z inwestycjami w turystyce cechuje szczególnie trwały charakter. Migracje turystyczne oraz towarzyszący im proces inwestycyjny, związany z infrastrukturą, stwarzają dla środowiska naturalnego zagrożenia podobne do tych, jakie powodują: rozwój przemysłu, urbanizacja czy transport (War-szyńska, Jackowski 1979). 13 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Stopień przeobrażenia środowiska przyrodniczego przez turystykę zależy przede wszystkim od charakteru oraz form turystyki, poziomu rozwoju zagospodarowania turystycznego, odpowiedniego planowania rozwoju infrastruktury turystycznej, właściwego prowadzenia inwestycji, sposobu zarządzania i zorganizowania ruchu turystycznego, świadomości ekologicznej turystów, a także od odporności środowiska przyrodniczego na antropopresję. Intensywność oddziaływania turystyki zwiększa się wraz ze wzrostem liczby uczestników ruchu turystycznego na danym obszarze (Inskeep 1994). Przejawy niszczącego oddziaływania turystyki na środowisko są różnorodne, przy czym do najbardziej szkodliwych zalicza się: - urbanizację środowiska, w wyniku rozwoju infrastruktury turystycznej i towarzyszącej; - zanieczyszczanie powietrza związane z użytkowaniem bazy turystycznej i pa-raturystycznej, zwłaszcza zaś przez środki transportu; - zanieczyszczanie wód przez ścieki, środki turystycznego transportu wodnego itp.; - hałas powodowany nadmierną koncentracją ruchu turystycznego i przez środki transportu; - niszczenie krajobrazu przez nadmierną koncentrację obiektów i urządzeń turystycznych, ich niewłaściwą lokalizację i brak wartości estetycznych; - śmieci i odpadki (Allan 1995; Hunter, Green 1995; Liddle 1997, Warszyńska, Jackowski 1979). Stosunek turystyki w odniesieniu do przyrody określany jest często jako „agresywny”. Szczególną uwagę zwracają zwłaszcza te formy gospodarki turystycznej, które prowadzą do przekształceń w krajobrazie naturalnym i kulturowym poprzez nadmierną „urbanizację turystyczną” środowiska oraz zanieczyszczenia powietrza i wód powierzchniowych (Butler 1993; Edington, Edington 1986; Gartner 1996; Holden 2000a; OECD 1980; Pearce 1991). Według Briassoulis (1992) zasadniczymi czynnikami, które należy brać pod uwagę badając problem turystycznego wykorzystania środowiska przyrodniczego, są: - fakt, że turystyka jest kompleksem czynności i zjawisk, których wpływy wzajemnie się przenikają; wynika stąd problem określenia i zmierzenia konkretnego wpływu; - często elementy środowiska są wspólnie użytkowane przez turystów i nie turystów, co stwarza trudność w wyodrębnieniu wpływu turystyki spośród innych procesów gospodarczych i społecznych; - elementy środowiska przyrodniczego decydujące o atrakcyjności regionu są równocześnie receptorem ubocznych produktów turystyki; - formy aktywności turystycznej zmieniają się w czasie i przestrzeni; - turystyka indukuje wzrost gospodarczy (rozwój innych funkcji społeczno-gospodarczych) w regionach turystycznych, przez co stopień przeobrażenia środowiska przyrodniczego znacznie wzrasta; 14 Problematyka wpływu turystyki na przemiany środowiska przyrodniczego ... - często brak punktu odniesienia w określaniu skali zmian środowiskowych, co wynika z niedostatecznej ilości danych na temat stanu środowiska przed pojawieniem się funkcji turystycznej na badanym obszarze. Literatura naukowa przytacza różne możliwości klasyfikacji środowiska z punktu widzenia oddziaływania turystyki. Często używany jest podział środowiska na: fizyczne (abiotyczne), biologiczne (żywe) i społeczno-ekonomiczne (w tym kulturowe) (Ro-meril 1989). Stosowany jest również podział na środowisko naturalne, antropogeniczne i kulturowe (OECD 1980). Kategorie wpływów turystyki można wydzielić ze względu na ich kierunek: bezpośredni, pośredni oraz indukujący; ze względu na skalę przestrzenną: lokalny, regionalny, ponadregionalny oraz punktowy i nie punktowy, a także ze względu na skalę czasową: krótko- średnio- i długoterminowy (Briassoulis, Van Der Straaten 1992). Hammitt (1987) podkreśla, że w badaniach nad oddziaływaniem turystyki szczególnie istotne jest rozumienie jego przestrzennego zróżnicowania oraz zmienności w czasie. Bezpośrednie oraz pośrednie oddziaływania turystyki na środowisko są ze sobą powiązane, często wzajemnie kompensujące i synergiczne. Wpływ turystyki i rekreacji na środowisko przyrodnicze, a ściśle biorąc na jego elementy składowe, ma bardzo zróżnicowany charakter. Odnosi się to zarówno do różnorodnych mechanizmów interakcji, jak też do ich skutków dla obu „partnerów”, tj. dla osób uprawiających turystykę oraz dla przyrody, zwłaszcza żywej, gdyż ta najsilniej wchodzi w związki interakcyjne z człowiekiem (Krzymowska-Kostrowicka 1995). Interakcje między turystyką a środowiskiem przyrodniczym mają charakter swoistej wymiany (Krzymowska-Kostrowicka 1999). Z jednej strony przyroda oferuje i przekazuje człowiekowi określone wartości, z drugiej zaś - turyści przez swoją aktywność oddziałują na środowisko, niszcząc je lub - rzadziej - wzbogacając. Podstawowym zadaniem przy charakteryzowaniu w ujęciu teorii wymiany jakichkolwiek wzajemnych oddziaływań jest sprecyzowanie: a) między kim a kim następuje wymiana (oddziaływanie); b) co jest przedmiotem wymiany (oddziaływania); c) jakimi kanałami, w jaki sposób następuje wymiana (oddziaływanie); d) jakie skutki ma ona dla obu stron (Krzymowska-Kostrowicka 1997). Należy pamiętać o charakterze zwrotnym relacji turystyka-środowisko. Wszelkie negatywne zmiany w środowisku przyrodniczym mają swoje konsekwencje w obniżeniu atrakcyjności turystycznej regionu (OECD 1980). W takim ujęciu wpływu środowiska przyrodniczego na turystykę podstawowe znaczenie mają: - jakość walorów środowiska przyrodniczego umożliwiająca optymalną realizację potrzeb turystycznych, a tym samym uzyskanie przez turystów pełnego sukcesu psychofizycznego i socjokulturowego z przebywania w przyrodzie; - znaczenie środowiska przyrodniczego jako czynnika „sortującego” określone zachowania turystyczno-rekreacyjne, a tym samym warunkującego ich bez-kolizyjność w przestrzeni i w czasie (Krzymowska-Kostrowicka 1995). 15 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Biorąc pod uwagę technikę oddziaływań turystyki na środowisko można je podzielić następująco: a) oddziaływania fizyczne, a ściślej biorąc - mechaniczne, powstające na skutek poruszania się ludzi oraz urządzeń technicznych po podłożu; b) oddziaływania chemiczne, będące skutkiem wydzielania do środowiska różnego rodzaju substancji chemicznych; c) oddziaływania biologiczne, polegające na wprowadzaniu lub eliminowaniu z układu przyrodniczego organizmów żywych; d) oddziaływania techniczne, obejmujące różnorodne formy ingerencji ludzkiej w środowisko przyrodnicze; mimo iż mieszczą się one w poprzednich grupach, niemniej tworzą one całość ukierunkowaną na stworzenie warunków wypoczynku i turystyki, stąd też grupę tych oddziaływań traktuje się jako odmienną od poprzednich. (Krzymowska-Kostrowicka 1997). Złożoność środowiska przyrodniczego nakłada konieczność rozpatrywania geo-ekologicznych konsekwencji rozwoju turystyki i rekreacji na dwóch poziomach: - elementarnym, dotyczącym wpływu zachowań turystyczno-rekreacyjnych na podstawowe składniki przyrody, takie jak podłoże, gleby, roślinność czy świat zwierzęcy; - oraz całościowym, odnoszącym się do geoekosystemów i krajobrazu (OECD 1980; Krzymowska-Kostrowicka 1995). W każdym z tych ujęć skutki mogą przybierać różne formy fluktuacyjne, dege-neracyjne oraz degradacyjne (Kostrowicki 1992). Charakter oraz natężenie oddziaływania turystyki lub - szerzej - rekreacji zależą od typu zachowań rekreacyjnych. Każda z form rekreacji jest wyjątkowa pod względem sposobu, przestrzennego zróżnicowania oraz czasowej zmienności oddziaływania na środowisko (Cohen 1978; Lidie 1997). Jest rzeczą bezsporną, że wszelkie interakcje, wszelka wymiana, wyrażają się w zachowaniach i jedynie poprzez nie są czytelne. Dlatego też nie człowiek jako taki, lecz jego konkretne zachowania oddziaływają na przyrodę. W ujęciu behawioralnym oddziaływania turystyki (rekreacji) na przyrodę istotne są typy i wzory zachowań, wyznaczające określoną ruchliwość cza-sowo-przestrzenną i jej zasięg u osób korzystających ze środowiska oraz parametry techniczno-organizacyjne zagospodarowania turystycznego (Krzymowska-Kostrowicka 1995). Oddziaływanie wybranych typów aktywności turystyczno-rekreacyjnej (zachowań, czynności) na elementy przyrody należy ujmować dwojako: a) jako bezpośrednią presję, np. poprzez wydeptywanie, świadomą eliminację określonych składowych ze środowiska, np. polowanie; b) jako jeden spośród wielu czynników zanieczyszczających środowisko (Krzymowska-Kostrowicka 1997). Ujemny wpływ rekreacji na środowisko wiąże się przede wszystkim ze zmianami w obrębie gleb, wód, roślinności i świata zwierzęcego (Wall 1977; Wall, Wright 1977). Biocenozy te są też najsilniej i najtrwalej przekształcane przez ruch turystyczno-re- 16 Problematyka wpływu turystyki na przemiany środowiska przyrodniczego ... kreacyjny (Krzymowska-Kostrowicka 1995). Turystyka jest istotnym czynnikiem procesu synantropizacji ekosystemów na świecie (Poleno 1988). Ważnym czynnikiem decydującym o środowiskowych skutkach turystycznego oddziaływania jest odporność różnych siedlisk i poszczególnych gatunków na zmiany i zaburzenia równowagi, a także możliwość samoregeneracji oraz tolerancji określonych bodźców (Poleno 1988). Różne gatunki roślin i typy gleb użytkowane rekreacyjnie różnią się odpornością na zniszczenie, równocześnie w niejednakowym stopniu zdolne są powrócić do stanu naturalnego (Hammitt 1987; Liddle 1997). Z punktu widzenia środowiska przyrodniczego, jako biorcy oddziaływań ludzkich, istotnymi cechami są: - odporność elementów przyrody na presję turystyczno-rekreacyjną, - sprawność funkcjonowania mechanizmów przystosowawczych, umożliwiających dostosowanie się zarówno poszczególnych elementów środowiska, jak i jego systemów złożonych (geosystemów, ekosystemów itp.), czyli tzw. ada-ptabilność układu (Krzymowska-Kostrowicka 1995; Poleno 1988). W ujęciu krajobrazowym degradacja środowiska przyrodniczego przez szeroko rozumianą turystykę, rozpatrywana jest zarówno w odniesieniu do struktury krajobrazu, jak i jego funkcjonowania (Richling, Solon 1994). Z punktu widzenia krajobrazu oddziaływanie wybranych zmian w sposobie zagospodarowania terenu dotyczy, oprócz struktury krajobrazu (typy krajobrazowe, wnętrza architektoniczno-krajobrazowe), także kompozycji krajobrazu (osie dominanty, panoramy), walorów krajobrazu (elementy i cechy ukształtowania, pokrycia naturalnego i kulturowego) oraz warunków ekspozycji i penetracji (Kasprzak 2000). Ujęcie krajobrazowe uwzględnia jeszcze jeden aspekt oddziaływania na środowisko, jakim jest efekt wizualny (estetyczny) procesu zagospodarowania turystycznego, szczególnie ważny z punktu widzenia percepcji przestrzeni (krajobrazu) przez uczestników ruchu turystycznego (Pietrzak 1998). Różne przejawy ujemnego wpływu zagospodarowania turystycznego na estetykę krajobrazu określa się jako „zanieczyszczenie architektoniczne” (Hunter, Green 1995). Użytkowane przez turystykę i rekreację środowisko przyrodnicze nie jest izolowane ani od innych form jego wykorzystywania, ani też od wpływów zewnętrznych, pochodzących z jego bliższego i dalszego otoczenia. Uzyskanie pełnego obrazu jego transformacji wymaga poznania całokształtu antropopresji, jej kierunków, siły oraz czasu trwania. Należy również pamiętać, iż niektóre z ujemnych skutków procesu inwestycyjnego w turystyce są nie do uniknięcia, bądź też są konieczne dla zapewnienia jego prawidłowego przebiegu. Często wynikają z potrzeby zapewnienia turystom właściwych warunków wypoczynku (Dysarz 1980). 17 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego 2.2. Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego na świecie Gwałtowny rozwój ruchu turystycznego w tradycyjnych regionach turystycznych, jak również wkraczanie masowej turystyki w coraz to nowe obszary skłoniły licznych autorów do podjęcia badań nad rolą turystyki w przeobrażeniach środowiska naturalnego (Bratton i in. 1978; Holden 2000a, b; Liddle, Scorgie 1980; Seabroke, Marsh 1981; Rodriguez 1987; Speight 1973; Wilkinson 1978; Wall, Wrighta 1977). Początek tego typu studiów związany był z rekreacyjnym użytkowaniem środowiska naturalnego, w kontekście bezpośredniego kontaktu człowieka (turysty) z przyrodą. Pierwsze artykuły opisujące zaburzenia wegetacji roślin przy drogach i ścieżkach spacerowych, związane z wydeptywaniem, pojawiły się już w okresie międzywojennym (Liddle 1997). Dopiero koniec lat 60. i początek 70. XX w. przyniósł rozwój badań nad problematyką negatywnych skutków wykorzystania środowiska przyrodniczego dla potrzeb turystyki. Ekspansja masowej turystyki pociąga za sobą poważne, negatywne skutki w wielu regionach górskich świata. Szczególnie silnymi zmianami dotknięte zostały Alpy, Góry Skaliste, Zachodnie Karpaty, Himalaje, góry Szkocji (Alpenreport 1998; Ash-worth, Dietvorst 1995; Batzing 1985; Dickinson 1996; Goode 2000; Hashimoto 1996; Kurek 1997; Lennartz 1995; Kohn 1997; Singh 1989a). Środowisko górskie ze względu na swoją specyfikę i zróżnicowanie jest szczególnie wrażliwe na wszelkie formy ludzkiej ingerencji. Negatywne skutki działalności turystycznej, prowadzące do zaburzenia kruchej równowagi ekosystemów górskich są bardzo trudne do odwrócenia, a czasami wręcz niemożliwe (Gartner 1996). Za pierwszą przyczynę tego typu przemian w obrębie obszarów górskich wielu autorów uznaje kwestię ich dostępności dla turystyki (Allan 1986; Bayfild, Barrow 1985; Butler 1988). Skutki ludzkiej aktywności turystycznej w poszczególnych regionach górskich świata są bardzo podobne, różni je jedynie skala natężenia oraz zróżnicowanie przestrzenne (Allan 1995; Price 1992). Jedną z najbardziej widocznych ingerencji człowieka w środowisko gór jest proces wylesiania (Price 1981). W rozwoju zagospodarowania turystycznego związany jest z urządzaniem tras narciarskich, budową wyciągów, kolei linowych i dróg (Baker 1982). Negatywne konsekwencje wylesiania na obszarach górskich dotyczyły przede wszystkim zaburzeń krajobrazowych (Tschurtschenthaler 1986) oraz zmian w retencji wody. Wskazywano je m.in. jako przyczynę pojawiania się powodzi i spływów błotnych w Tyrolu (Romeril 1989) oraz nasilania się zjawisk lawinowych w Alpach Szwajcarskich (Messerli 1987). Zaburzenia ekosystemów leśnych związane z wycinaniem drzew obserwowane są we wszystkich regionach górskich objętych rozwojem turystyki narciarskiej, szczególnie w Alpach i Górach Skalistych (Kariel, Draper 1992). Natomiast Cater (1987) i Gartner (1996) przyczynę masowego wylesiania w regionie zachodniego i północnego Nepalu wiązali pośrednio z rozwojem turystyki trekingo-wej. Kolejnym polem widocznych przeobrażeń w wielu górskich regionach świata są 18 Problematyka wpływu turystyki na przemiany środowiska przyrodniczego ... zmiany w układach osadniczych, związane z procesem urbanizacji turystycznej. Ekspansja osadnictwa w coraz wyższe partie gór oraz budowa nowych dzielnic o funkcjach turystycznych prowadzą do kurczenia się terenów rolniczych i leśnych. W trakcie rozbudowy bazy turystycznej często dochodzi do zaburzeń w tradycyjnej architekturze wiejskiej oraz powstawania obiektów o wyraźnym dysonansie architektonicznym względem tradycyjnej zabudowy, określanych mianem „zanieczyszczenia architektonicznego” (Price 1992). W wielu regionach świata turystyka zmieniła szereg pierwotnie wiejskich dolin górskich w krajobrazy na wpółzurbanizowane (Allan 1989; Baker 1982; Batzig 1991; Brugger i in. 1984; Herbin 1995; Singh 1989b). Zjawiskiem przyczyniającym się do istotnych zmian przestrzennych i ekologicznych jest urbanizacja turystyczna związana z osadnictwem drugich domów, uznanych przez wielu badaczy za jedną z najbardziej powszechnych form spędzania czasu wolnego na świecie (Coppock 1977; Chubb 1989; Douriens, Naquet 1978; Gartner 1989; Nuorteva 1980; Stroud 1983)). Przy okazji tego typu osadnictwa ujawnia się konflikt między rozwojem turystyki a użytkowaniem ziemi w regionach turystycznych (McKer-cher 1992). Szybko rozprzestrzeniające się budownictwo rekreacyjne staje się nie tylko zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego, lecz lokalnie hamuje także i ogranicza możliwości rozwoju innych dziedzin gospodarki - przede wszystkim rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa. Ważny i szeroko opisywany problem w literaturze światowej stanowi turystyczne użytkowanie obszarów nadmorskich oraz wysp (Burger 1981; De Groot 1983; Dowling 1991; Edington, Edington 1986; Hawkins, Roberts 1992; Liddle 1980; Mieczkowski 1995; Rouphael, Inglis 1997; Theobald 1994), w tym także wysp arktycznych i Antarktydy (Benninghoff 1985; Erize 1987; Stonehouse 1994). Według Gormsena (1997) ekologiczne skutki rozwoju turystyki w obrębie wybrzeży zależą od naturalnej atrakcyjności tych obszarów dla realizacji określonych form rekreacji w obrębie kąpielisk, dostępności plaż dla turystyki oraz poziomu rozwoju infrastruktury turystycznej (Ar-cher 1992). Szczególnie silną presją turystyczną objęte są wybrzeża Morza Śródziemnego, szczególnie Włoch, Hiszpanii (Barkę 1996), Grecji, Turcji, Cypru (Andronikou 1987), Morza Czarnego (Lukashina i in. 1996), wybrzeża Ameryki Północnej (Swe-aringen, Bencherifa 1996) i Azji oraz wyspy regionu Pacyfiku i Karaibów (Hunter, Green 1995, Henry 1988, Holder 1988, Pacione 1977). Jedną z powszechnie znanych ekologicznych konsekwencji szybkiego rozwoju turystyki w regionach nadmorskich jest przeciążenie lokalnego środowiska narastającą ilością zanieczyszczeń (Uthof 1996; Wong 1994) oraz niewłaściwa ich utylizacja (Archer 1992). Zanieczyszczanie ściekami, jako skutek rozwoju turystyki, obserwowano również w rejonie wybrzeży Cypru (Andronikou 1987), Wysp Brytyjskich (Hunter, Green 1995), północnego Adriatyku (Zanetto, Sorani 1996), w tym Wenecji (Bywater 1991) oraz wybrzeży Turcji (JCoca-soy 1989; Morrison, Selman 1991). Faktem wyróżniającym wyspy jest to, iż dla zaspokojenia napływu masowej turystyki mają do dyspozycji ograniczone zasoby naturalne (Briguglio 1996). Jednym z głównych konfliktów między rozwojem turystyki a lokalną gospodarką na obszarach nadmorskich i wyspach stanowi problem użytkowa 19 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego nia słodkiej wody (Cater 1987), której zużycie per capita przez turystykę wg Gart-nera (1996) przekracza miejscami nawet dziesięciokrotnie potrzeby lokalnych mieszkańców. Zagadnieniem obszernie poruszanym w literaturze światowej jest turystyka na przyrodniczych obszarach chronionych, szczególnie w obrębie parków narodowych (Barker 1980; Gomez-Limon, Lucio 1995; Lennartz, Taxacher 1995; Shipp 1993). Zasadniczy problem w użytkowaniu tych obszarów stanowi duże natężenie ruchu turystycznego, z czego wynikają wszystkie ekologiczne konsekwencje towarzyszące masowej turystyce. Podejmowane są próby określenia możliwości recepcyjnych tych terenów. Dyskutowany jest problem rozwoju infrastruktury w obrębie parków, szczególnie lokalizacja bazy noclegowej. Ważnym elementem rekreacyjnego użytkowania środowiska przyrodniczego jest uprawianie sportu, rozbudowa obiektów sportowych, a także organizacja dużych imprez sportowych. Liczne przykłady negatywnych skutków dla środowiska opisywano w przypadku górskiej turystyki rowerowej, wspinaczek górskich, motorowych sportów wodnych oraz narciarstwa i trekingu (Lauterwasser 1990). Wiele opracowań poświęconych jest bezpośrednio problemowi ekologicznych skutków narciarstwa (Ba-chleitner 1992; Eggers 1993; Probstl 1990). Negatywnie z punktu widzenia krajobrazowego oceniana jest lokalizacja stacji narciarskich powyżej gómej granicy lasu w Alpach Francuskich (Baker 1982). Wyjątkowa wrażliwość piętra alpejskiego gór na wszelkie zmiany sprawia, iż przytaczane są liczne przykłady rozwoju procesów erozyjnych w obrębie stoków użytkowanych przez narciarzy, szczególnie w rejonie Alp, Gór Skalistych (Willard, Marr 1970), masywu Cairgom w północnej Szkocji (Butler 1985; Dickinson 1996; Watson 1985), a także masywu les Monts Dore w Masywie Centralnym (Krzemień 1997). W intensywnie wykorzystywanych regionach narciarskich sztuczne naśnieżanie oraz ubijanie powierzchni śniegu powoduje wydłużanie się okresu wiosennych roztopów, a tym samym opóźnienie i skracanie okresu wegetacji roślin, natomiast poprzez używanie jakościowo złej wody do produkcji sztucznego śniegu wprowadza się zanieczyszczenia bezpośrednio w środowisko wysokogórskie (Khan 1994). W wyniku grodzenia tras narciarskich na długich odcinkach tworzy się sztuczne bariery ograniczające swobodę przemieszczania się zwierząt (Liddle 1997). Znaczące skutki środowiskowe niesie ze sobą rozwój turystyki trekingowej w Himalajach. Zdaniem Gurunga i De Corseya (1994) w ciągu ostatnich dwudziestu lat eksplozja turystyki trekingowej naruszyła delikatną równowagę ekologiczną i zaburzyła jedność kulturową regionu Annapurny. Szczególnym problemem środowiska Himalajów są odpady w postaci wszelkiego rodzaju śmieci i odpadków organicznych (Paw-son i in. 1984). Do kumulacji znacznych ilości nieczystości dochodzi w obrębie dolin, u podnóży stoków, gdzie zakłada się bazy i przygotowuje wyprawy górskie. Dodatkowo problem pogłębia prowizoryczna infrastruktura sanitarna lub też zupełny jej brak na tym terenie, co powoduje, że oprócz rażącego naruszenia estetyki naturalnego krajobrazu wysokogórskiego, dochodzi do skażenia potoków górskich związkami 20 Problematyka wpływu turystyki na przemiany środowiska przyrodniczego ... chorobotwórczymi (Cater 1987). Również wydeptywanie przez trekerów skrótów przy szlakach w istotnym stopniu przyczyniło się do wzmożenia erozji stokowej (Singh 1989a). W relacji turystyka a środowisko ważną rolę odgrywa transport. Powszechnie znany i szeroko opisywany w literaturze naukowej jest wpływ na środowisko poszczególnych środków transportu. Z punktu widzenia ruchu turystycznego szczególne znaczenie mają współcześnie transport samochodowy i lotniczy (Kurek 1997; Pillmann, Predl 1992; Wheatcroft 1991). Znaczenie tych środków transportu dla turystyki związane jest z potrzebą szybkiego, łatwego oraz wygodnego, a także stosunkowo taniego sposobu dotarcia do miejsc wypoczynku. Wysoki komfort podróży sprawia, iż można je uznać za czynniki sprzyjające masowości w turystyce. Postęp technologiczny w rozwoju środków transportu, szczególnie transportu samochodowego, zmierza do ograniczenia ich uciążliwości dla środowiska. Z drugiej strony jednak ułatwia penetrację przez turystów odległych i mało dostępnych miejsc, powiększając tym samym przestrzeń turystycznego oddziaływania na świecie. Jest rzeczą oczywistą, że rozwój turystyki i jakość środowiska naturalnego są ze sobą ściśle powiązane. Dlatego też ważne jest właściwe planowanie turystyki, uwzględniające potrzebę zachowania walorów środowiska przyrodniczego (Lindberg, Hawkins 1993). Według Inskeepa (1991) podstawą do planowania i wdrażania nowych projektów powinno być pełne poznanie i oszacowanie społecznych i środowiskowych skutków turystyki. Podkreśla on również wagę utrzymania jakości środowiska oraz stałego monitorowania wpływu turystyki, jak również potrzebę nowych badań, doskonalenia polityki rozwoju w regionach turystycznych, szerszego stosowania podejścia środowiskowego, zintegrowanych działań oraz udziału społeczności lokalnych w planowaniu. Planowanie, poprzedzone pełną analizą środowiska i ustaleniem jego chłonności turystycznej, powinno odbywać się w dwóch płaszczyznach. Pierwsza to planowanie zagospodarowania turystycznego poprzez właściwe użytkowanie ziemi, odpowiednią lokalizację oraz architektoniczne, krajobrazowe i inżynieryjne projektowanie w celu uzyskania standardów o właściwym zagęszczeniu zabudowy oraz integracji architektury z naturalnym krajobrazem. Druga to planowanie atrakcji turystycznych, głównie poprzez właściwe zarządzanie turystyką w obszarach chronionych (Hunter 1995). Butler (1993) uważa, iż przygotowywane i realizowane projekty rozwoju sektora turystycznego w wielu regionach świata rzadko były oceniane z punktu widzenia kosztów środowiskowych. Natomiast tam, gdzie planowanie turystyczne miało miejsce, było raczej reakcją na zachodzące zmiany w środowisku niż faktycznym działaniem zmierzającym do zapobiegania im (Mowfoth, Mont 1998). Wielu autorów wskazuje na konieczność stosowania procedury oceny wpływu inwestycji turystycznych na środowisko (ang. Environmental Impact Assessment) (Butler 1993; Hunter 1995; Glas-son i in. 1999). Ocena taka, aby mogła stanowić instrument kontroli rozwoju turystyki, powinna przebiegać z wykorzystaniem różnych metod zbierania i przetwarzania danych o środowisku, metod prognozowania i komunikowania oraz zarządzania w opar 21 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego ciu o różne dyscypliny naukowe (Nelson i in. 1993). Równie istotne jest określanie chłonności turystycznej (carrying capacity) dla poszczególnych ekosystemów, górskich dolin, wysp, parków narodowych i rezerwatów (Shelby, Heberlein 1986). W latach 80. XX w., w przeciwieństwie do tradycyjnych form zorganizowanej turystyki, rozwinęły się trendy zmierzające do ograniczenia jej negatywnych skutków w środowisku (Mieczkowski 1990; Smith, Eadington 1994, Travis 1992). W minionej dekadzie terminologia turystyczna rozszerzyła się o pojęcia opisujące owe trendy jako: turystyka alternatywna (alternative tourism), turystyka odpowiedzialna (responsible tourism), turystyka dyskretna (discreet tourism), zielona turystyka (green tourism), turystyka właściwa (appropriate tourism), ekoturystyka (ecotourism), turystyka zrównoważona (sustainable tourism), a w Niemczech i Austrii turystyka łagodna (san-fter Tourismus) (Boo 1990; Cater, Lowman 1994; Hannenberg 1994, Krippendorf i in. 1988; Kirstges 1996; Lindberg, Hawks 1993; Whelan 1991). Jako potencjalne rozwiązania problemu terminy te różnią się nieznacznie między sobą z punktu widzenia skali i form ruchu turystycznego określanych jako alternatywne, choć w pewnych zakresach stosowane są zamiennie (Davidson 1998). Odmiennie do cech masowej turystyki, promują organizację małych grup, turystykę rodzinną, edukację i rozbudzanie świadomości ekologicznej, integrację turystów ze społecznościami lokalnymi (Harrison 1996). Wielu autorów uważa, iż rozwój turystyki powinien opierać się na zasadach zrównoważonego rozwoju (Coccossis, Nijkamp 1995; Hoffenbeck, Zimmer 1993, Hunter, Green 1995; McCool 2001; McIntyre 1993; Priestley i in. 1996; Stabler 1997). Idea harmonijnego rozwoju i równowagi między rozwojem ekonomicznym a środowiskiem w praktyce ma się przejawiać poprzez budowanie mniejszych hoteli, wykorzystanie lokalnych rezydencji jako podstawy zaplecza noclegowego, rozbudzanie lokalnej świadomości, udział lokalnych władz i mieszkańców w procesie planowania i rozwoju, zachowanie własności ziemi i infrastruktury w rękach lokalnych mieszkańców, a także rozwijanie miejscowej edukacji (Price 1992). Jednakże według Sharpley-ów (1997) jednym z głównych czynników przyczyniających się do tego, iż w obecnym czasie brak postępu we wprowadzaniu zrównoważonych form rozwoju turystyki, było założenie o wzroście świadomości środowiskowej wśród turystów. Okazuje się jednak, że mimo tak szeroko propagowanej turystyki proekologicznej, wciąż elementem decydującym o wyborze konkretnych form turystyki nie są względy środowiskowe, lecz typowo konsumpcyjne. 2.3. Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego w Polsce Turystyka o charakterze masowym w Polsce rozwijała się głównie za sprawą funkcjonującego przed 1989 r. systemu zorganizowanego wypoczynku pracowniczego oraz ograniczonych w tamtym czasie możliwości uprawiania turystyki poza gra 22 Problematyka wpływu turystyki na przemiany środowiska przyrodniczego ... nicami kraju. Intensywnemu rozwojowi turystyki, zapoczątkowanemu w latach 60. XX w., towarzyszyła rozbudowa infrastruktury turystycznej na obszarach o najwyższych walorach przyrodniczych, takich jak wybrzeże Bałtyku, obszary górskie i pojezierza (Warszyńska, Jackowski 1979). Świadomość presji, jaką wywiera ruch turystyczny na środowisko przyrodnicze oraz potrzeby zachowania walorów przyrodniczych dla rozwoju turystyki pojawiła się w polskiej literaturze naukowej już przed II wojną światową (Goetel 1938). W tym czasie pojawiły się także pierwsze opinie na temat konieczności racjonalnego i planowego rozwoju zagospodarowania turystycznego na obszarach górskich w Polsce (Leszczycki, Treter 1934). Współcześnie środowiskowe skutki stale postępującego - choć zmieniającego swój charakter i natężenie - procesu zagospodarowania turystycznego najwyraźniej ujawniają się w obrębie wybrzeża Bałtyku, zachodniej części polskich Karpat oraz w Sudetach. Antropopresja turystyczna na obszarach recepcyjnych związana jest z rozbudową urządzeń oraz obiektów turystycznych i sportowych, tworzeniem systemów infrastruktury komunikacyjnej, a także z przebywaniem turystów i uprawianiem różnych form turystyki w środowisku. Silna presja turystyczna na obszarze polskiego wybrzeża Bałtyku jest zjawiskiem sezonowym, trwa tylko od czterech do (miejscami) dziesięciu tygodni w roku. Mimo krótkiego okresu oddziaływania, koncentracja czasowa i przestrzenna ruchu turystycznego niesie ze sobą trwałe i często nieodwracalne zmiany środowiskowe. Po 1989 r. znacznie zwiększył się przestrzenny zasięg oddziaływania antropogenicznego na skutek postępującej urbanizacji małych i średnich miejscowości nadmorskich, bezpośrednio lub pośrednio związanej z ich funkcją turystyczną. Obszarami najsilniejszej urbanizacji turystycznej są Wybrzeże Gdańskie oraz obszar sąsiadujący ze Słowińskim Parkiem Narodowym (Gerstmannowa 2000). Jednym z głównych problemów, który ujawnia się w procesie zagospodarowywania nadmorskich terenów wiejskich w Polsce, jest nieuporządkowana gospodarka ściekowa i odpadami. W wyniku takiej sytuacji dochodzi do eutrofizacji środowiska na skutek nieszczelnych szamb, dzikich wylewisk ścieków i wysypisk śmieci, a także niewłaściwego systemu gromadzenia i usuwania odpadów. Ilość odpadów stałych, produkowanych w okresie letnim wzrasta, nawet trzydziestokrotnie, a ścieków dziesięciokrotnie, w porównaniu do okresu poza sezonem turystycznym (Gerstmannowa 2000). Niektóre miejscowości nadmorskie w całości lub częściowo korzystają z ograniczonych zasobów wody słodkiej (zasilanie opadowe). Nadmierna eksploatacja prowadzi do ich wyczerpywania i przeciągania w obręb ujęć zasolonych wód morskich, często zanieczyszczonych i zawierających siarkowodór. Oprócz urbanizacji najbardziej powszechnym rodzajem antropopresji na środowisko przyrodnicze polskich wybrzeży jest penetracja turystyczna na terenach leśnych i nieleśnych, której towarzyszy wydeptywanie roślinności i rozjeżdżanie gruntu kołami pojazdów. Najmocniej zaznacza się ona w rejonie między strefą obiektów noclegowych a plażą. Tego typu oddziaływaniem objęte są również nadmorskie obszary 23 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego chronionej przyrody, jak: parki krajobrazowe (np. Park Krajobrazowy Mierzei Wiślanej), obszary chronionego krajobrazu oraz fragmenty nadmorskich parków narodowych (Dysarz 1993). Szczególnym zagrożeniem ze strony turystyki dla polskich wybrzeży jest jej silny rozwój na wybrzeżach mierzejowych (Gerstmannowa 2000). Najintensywniej zagospodarowanymi turystycznie regionami górskimi Polski są Karpaty Zachodnie, w tym szczególnie Beskid Śląski i Podhale oraz w Sudetach - Karkonosze i Kotlina Jeleniogórska (Warszyńska, Jackowski 1979). Prócz rozwoju infrastruktury noclegowej i narciarskiej ważnym elementem urbanizacji dolin i stoków górskich są drugie domy (Kowalczyk 1994). Znaczne zagrożenie dla harmonijnego rozwoju obszarów turystycznych w Polsce niesie ze sobą żywiołowe kształtowanie się wolnego rynku w okresie transformacji ustrojowej i gospodarczej państwa (Kamieniecka 1998). Widocznym przejawem tego procesu jest zaburzenie ładu przestrzennego, który w znacznym stopniu decyduje o jakości krajobrazu. Często za szybką urbanizacją nie nadąża rozwój infrastruktury komunalnej, szczególnie w obszarach górskich. Negatywnym zjawiskiem jest także wyprzedaż terenów cennych przyrodniczo pod zabudowę rekreacyjną oraz silna presja inwestycyjna na te obszary. Budownictwo drugich domów jest współcześnie jednym z najważniejszych czynników urbanizacji turystycznej terenów wiejskich w Polsce (Dziegieć 1995; Kowalczyk 1994). Osadnictwo tego typu w szybkim tempie rozwija się od lat 70. XX w„ a w szczególności po 1989 r„ na wybrzeżu Bałtyku, Pojezierzu Mazurskim, Pojezierzu Kaszubskim, w Beskidzie Śląskim, Beskidzie Żywieckim, Kotlinie Jeleniogórskiej, w północnej Wielkopolsce, w strefach podmiejskich Warszawy, Krakowa, Łodzi, Poznania, a także w rejonie Lublina, Szczecina, Wrocławia i Częstochowy. Przyczyny generujące wysoki popyt na posiadanie własnego domu rekreacyjnego w Polsce są takie same jak w innych państwach wysoko rozwiniętych, a więc rozwój indywidualnej motoryzacji, wzrost zasobów wolnego czasu, pogarszające się warunki życia w dużych aglomeracjach miejskich, wzrost zamożności części społeczeństwa (Dziegieć 1995). Na przestrzenne zróżnicowanie tego zjawiska ma także wpływ położenie obszarów o wysokich walorach środowiska przyrodniczego w sąsiedztwie dużych aglomeracji miejskich oraz dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna. Czynnikiem szczególnie sprzyjającym rozwojowi tego zjawiska stała się liberalizacja przepisów w zakresie obrotu gruntami po 1989 r. Gwałtowny rozwój indywidualnej motoryzacji w Polsce, w ostatnich 10 latach, stal się znaczącym nośnikiem zanieczyszczeń związanych z ruchem turystycznym. Ujawnił także niedostosowanie infrastruktury drogowej do zmieniających się warunków. Znaczne natężenie ruchu samochodowego jest zjawiskiem uciążliwym dla środowiska przyrodniczego oraz dla samych turystów, przez co staje się elementem wpływającym na obniżenie jakości wypoczynku (Ruszkowski, Studnicki 1988). Masowy ruch turystyczny staje się czynnikiem przemian nie tylko terenów recepcyjnych, ale także środowiska przyrodniczego w polskich parkach narodowych 24 Problematyka wpływu turystyki na przemiany środowiska przyrodniczego ... (Mielnicka 1991; Partyka 2002, Sokołowski 1981; Stasiak 1997) i innych obszarach chronionych (Baranowska-Janotal991; Olaczek 1988; Mielnicka 1990; Ptaszycka-Jac-kowska 1984; Ptaszycka-Jackowska 1993). Mimo że jednym z podstawowych zadań parków narodowych jest pełnienie przez nie funkcji turystycznej, to jednak w wielu wypadkach funkcja ta silnie koliduje z podstawowym zadaniem tych obszarów, jakim jest ochrona przyrody. W 2000 roku 23 polskie parki narodowe odwiedziło około 11 min. turystów, z czego na 8 parków górskich przypadło 50,8 min osób, czyli 53% całości ruchu turystycznego. Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych, z wyjątkiem Białowieskiego PN i Roztoczańskiego PN, nie jest regulowany. Choć w parkach narodowych turyści mogą poruszać się tylko po wyznaczonych trasach, korzystają oni jednak z licznych dróg gospodarczych, ścieżek leśnych oraz tzw. dzikich ścieżek, stanowiących zazwyczaj skróty między szlakami turystycznymi. Najpoważniejsze zniszczenia środowiska naturalnego związane z turystyką notuje się w siedmiu parkach narodowych: Kampinoskim, Karkonoskim, Ojcowskim, Słowińskim, Tatrzańskim, Wielkopolskim i Wolińskim. Wyjątkowo niepokojące są przyrodnicze konsekwencje użytkowania turystycznego górskich parków narodowych (Zabierowski 1982). W okresie zimowym dostępność wewnętrzną tych parków narodowych, oprócz szlaków pieszych, ułatwiają urządzenia i trasy służące do uprawiania turystyki narciarskiej. Największe nasycenie elementami infrastruktury turystycznej występuje w Karkonoskim PN oraz Tatrzańskim PN (Mielnicka 1992). Do konfliktu między rozwojem turystyki, głównie narciarskiej, a ochroną naturalnego środowiska dochodzi także na innych górskich obszarach chronionych, np. w rejonie Babiej Góry (Holeksa, Holeksa 1981) i Pilska w Beskidzie Żywieckim (Łaj-czak, Michalik, Witkowski 1996), na stokach Jaworzyny Krynickiej, w Beskidzie Sądeckim (Potoniec 2001) oraz w Beskidzie Śląskim (Absalon i inni 1990; Mika 2001). Pomimo że zasięg przestrzenny ekologicznych skutków turystyki dotyczy jedynie wybranych miejsc i regionów, to jednak zasadniczym problemem jest korzystanie przez turystów z obszarów o najwyższych walorach środowiska przyrodniczego (Kornak 1988). Konsekwencją silnej antropopresji, spowodowanej masowym ruchem turystycznym, jest przekroczenie naturalnych barier chłonności przyrodniczej, a co za tym idzie, zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania środowiska. W Polsce od lat 70. XX w. podejmowane są próby określania przyrodniczej chłonności obszarów wykorzystywanych turystycznie (Faliński 1973; Marsz 1972; Kozłowski, Baranowska-Janota 1982). Metody wyznaczania wskaźników chłonności przyrodniczej terenu - stosując techniki symulacyjne, analizę post factum oraz monitoring - opierają się na badaniu stanu szaty roślinnej jako indykatora antropizacji ekosfery (Kostrowicki 1992). Operuje się bliskoznacznymi pojęciami, jak: naturalna pojemność rekreacyjna (Marsz 1972), chłonność naturalna (Kostrowicki 1981), chłonność turystyczna, chłonność naturalna maksymalna (Krzymowska-Kostrowicka 1997). Znaczący wkład w poznanie mechanizmów presji turystycznej na środowisko 25 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego przyrodnicze wnoszą badania Krzymowskiej-Kostrowickiej (1980, 1988,1995, 1997) dotyczące geoekologicznych skutków uprawiania różnych form rekreacji oraz roli poszczególnych typów zachowań turystyczno-rekreacyjnych w przeobrażaniu środowiska przyrodniczego terenów użytkowanych rekreacyjnie. W polskiej literaturze naukowej pojawiły się także opracowania dotyczące ekonomicznych aspektów ekologicznych skutków rozwoju turystyki (Jędrzejczyk 2000; Prudzienica 1991), badania nad przestrzeganiem prawa ochrony środowiska przez przedsiębiorstwa turystyczne (PIOŚ 1997) oraz wdrażania w ich działalności standardów ekologicznych (Jędrzejczyk 2000). Znaczące zmiany w podejściu do zjawisk turystycznych pojawiły się wraz z wprowadzeniem do polskiego ustawodawstwa idei zrównoważonego rozwoju (Mirowski 2000). Koncepcja zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju) objęła także sektor turystyczny (Kurek 2003; Szwichtenberg 1993). Współcześnie znajduje ona szczególne miejsce w planach zagospodarowania przestrzennego miejscowości oraz w opracowywanych regionalnych i lokalnych strategiach rozwojowych (Kasprzak 2000). W prawie ochrony środowiska pojawiły się ekologiczne ograniczenia działalności inwestycyjnej, m.in. poprzez wprowadzenie procedury ocen oddziaływania na środowisko w planowaniu przestrzennym i inwestycyjnym, która obejmuje także niektóre inwestycje turystyczne (Kasprzak 1999). Dyskutowana jest problematyka ekologizacji produktów turystycznych (Wiatrak 2000), kadr oraz regionów turystycznych, które są koniecznymi warunkami utrzymania jakości środowiska (Wohler 1997), a tym samym ciągłości i dalszego rozwoju ich funkcji turystycznej. 26 3. BESKID SLĄSKI - CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA 3.1. Położenie Beskid Śląski, w granicach Polski, obejmuje obszar 561 km² (Kondracki 1988), ograniczony jest doliną Olzy i Przełęczą Jabłonkowską od zachodu, Kotliną Żywiecką i Bramą Wilkowicką na wschodzie, a doliną górnej Soły oraz Przełęczą Zwardońską od południa (Czeppe, German 1981; Kondracki 1988). Orograficznie tworzą go dwa południkowe pasma górskie Czantorii i Baraniej Góry, rozdzielone doliną Wisły. Najwyższymi szczytami są Skrzyczne (1257 m n.p.m.) i Barania Góra (1220 m n.p.m.) w paśmie Baraniej Góry, a w paśmie Czantorii - Wielka Czantoria (995 m n.p.m.), Kiczory (989 m n.p.m.) i Stożek (980 m n.p.m.). Administracyjnie obszar ten należy do województwa śląskiego, wchodzi w skład powiatów: cieszyńskiego, bielskiego ziemskiego, bielskiego grodzkiego oraz żywieckiego. 0 11 km * KATOWICE • RYBNIK TYCHY • PSZCZYNA . JASTRZĘBIE eKĘTY BIELSKO-BIAŁA • Beskid Mały OSTRAWA o * A / ' <&; / ŻYLINA • SŁOWACJA Par* Krajobrazowy Park Narodowy P«35 Lsdscape Park National Par* Ryc. 1. Beskid Śląski - położenie Fig. 1. Localization of Silesian Beskid Mts 27 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 2. Obszar badań Fig. 2. Investigated area 28 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna 3.2. Rzeźba i jej związek z litologią Beskid Śląski opada ku północy 400 metrowym progiem denudacyjnym u czoła nasunięcia godulskiego. Progami opada też ku Kotlinie Żywieckiej. Od Beskidu Małego dzieli go wąska Brama Wilkowicka, leżąca na linii uskoku. Cechuje go monokli-nalne ułożenie warstw zapadających generalnie ku południowi, wśród nich odpornych piaskowców łgockich i godulskich oraz częściowo mniej odpornych piaskowców i łupków istebniańskich, na południu także magurskich (Kondracki 1988; Książkiewicz 1953). Stąd głębokie doliny, o często nie wyrównanym profilu podłużnym, mają stoki strome, często skaliste (25°-45° nachylenia). Rzeźba terenu, dzięki dużym kontrastom w odporności podłoża i trwającym w czwartorzędzie ruchom tektonicznym, zachowała wiele cech pierwotnej rzeźby tektonicznej (Baumgart-Kotarba 1974). Nasuwające się w miocenie jednostki płaszczowi-ny fliszowej miały złożoną litologię. Obok odpornych grubo- i średnioławicowych piaskowców godulskich, mniej miąższych piaskowców łgockich, częściowo istebniańskich, występują w obrębie jednostki śląskiej serie łupków cieszyńskich, rozsypliwych piaskowców i łupków istebniańskich, łupków i piaskowców krośnieńskich. One to decydują o kontraście między blokiem Beskidu Śląskiego a pogórską rzeźbą przedpola i śród-górskich kotlin (Starkel 1983). Dostosowywanie rzeźby do budowy podłoża i odnawianie linii tektonicznych odbywało się w czasie etapowo przebiegającego podnoszenia, zrównywania i rozcinania gór. W obrębie grzbietów żachowały się fragmenty spłaszczeń lub osie grzbietów, o wyrównanej wysokości, oddzielone od siebie załomami, na podstawie których można rekonstruować etapy rozwoju rzeźby. Najwyższe elementy dojrzałego krajobrazu spotykane są w obrębie odpornych piaskowców (do 1000-1200 m n.p.m.), określane mianem poziomu beskidzkiego (Baumgart-Kotarba 1974; Starkel 1983). Beskid Śląski przypomina układem grzbietów widły górskie (Klimaszewski 1946). Obok wierzchowin na wysokości poziomu beskidzkiego, urozmaiconych w wychodniach twardych ławic skałkami, świadczącymi o jego obniżeniu w czwartorzędzie, wzdłuż dolin występują listwy poziomu śródgórskiego (ok. 800 m n.p.m). W rzeźbie stoków dominującym elementem są wielkie osuwiska i zerwy skalne, szczególnie w lejach źródłowych. One to, jak również cokoły skalne w terasach z ostatniego glacjału (do 15 m wysokości) i holocenu oraz progi wodospadowe w korytach, wskazują na współczesne podnoszenie i rozcinanie bloku Beskidu Śląskiego (Starkel 1983). Do Beskidu Śląskiego zalicza się także obszary źródłowe Olzy (dopływ Odry) i Czadeczki (dopływ Wagu), leżące w obrębie Bramy Koniakowskiej (Starkel 1983). Brama Koniakowska obejmuje szereg garbów i grzbietów leżących na poziomie średnich i wysokich pogórzy (do 900 m n.p.m.). Rozcięta jedynie na głębokość 100-300 m, stanowi typowy obszar wododziałowy, choć położona jest między masywem Beskidu Śląskiego a grupą Wielkiej Raczy. Dzięki dużym kontrastom odporności w obrębie stropu płaszczowiny śląskiej i łuski przedmagurskiej dominuje układ pasmowy, zaś na miękkich lupkach powstała Kotlina Istebniańska, zamknięta przełomowym 29 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 3. Ustroń - widok z Czantorii na pasmo Równicy oraz północną granicę Beskidu Śląskiego Fig. 3. Ustroń - panorama of Równica range and the northern boundary of Silesian Beskid Mts from Czantoria Mtn odcinkiem doliny Olzy (Gerlach 1976; Starkel 1972). Według Starkla (1983) w obrębie Beskidu Śląskiego można wyróżnić 3 podstawowe typy rzeźby: 1) nisko- i średniogórski, 2) pogórsko-wysoczyznowy i 3) den dolin i kotlin. łyp gór średnich i niskich charakteryzują strome stoki (>20°) okryte pokrywami gruzowymi, na bardziej odpornych skałach oraz wysokości względne wyższe od otaczających garbów pogórskich i ostry z nimi kontakt. Wśród nich występują grzbiety niskich gór leżące na wysokości poziomu śródgórskiego (300-400 m n.p. den dolin, 500-1000 m n.p.m.) i gór średnich, wznoszące się wyżej do 400-800 m nad dna dolin (800-1300 m n.p.m.). Typ rzeźby pogórsko-wysoczyznowy, złożony z szerokich garbów o wypukło-wklęsłych stokach i przeważnie płaskodennych dolinach, obejmuje 3 piętra wysokościowe. Pogórza wysokie z resztkami poziomu śródgórskiego (300-400 m n. p. den dolin) mają na ogół stoki dość strome (10-25°) rozwinięte na odporniejszych skalach, zwykle w obszarach wododzielnych. Pogórza średnie, o deniwelacjach 120-200 m z zachowanymi fragmentami poziomu pogórskiego tworzą szerokie płaskowyże lub wąskie listwy, czy też twardzielcowe garby (zależnie od odporności podłoża). Pogórza niskie i wysoczyzny, o wysokościach względnych 40-100 m, noszą resztki poziomu przy-dolinnego, ścinającego zarówno mniej odporny flisz, jak i iłołupki mioceńskie. Są one równocześnie nadsypane i wyrównane różnej miąższości warstwą osadów czwartorzędowych. 30 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna Typ rzeźby den dolin i kotlin obejmuje zarówno równiny niskich teras, zalewanych w obrębie gór i na przedpolu, jak i wyższe stopnie teras rzecznych (do 15-30 m), nadsypane lessem lub pokrywami stokowymi. 3.3. Warunki klimatyczne O kształtowaniu się makroklimatu badanego terenu decyduje jego wysunięta ku zachodowi pozycja w obrębie luku Karpat oraz różnice wysokości bezwzględnych. Przy ekspozycji zachodniej i północnej wzniesienia odgrywają rolę ekranizującą względem wiatrów opadonośnych. Wymiana powietrza w kierunku południkowym następuje dzięki sieci rzecznej, a we wnętrzu gór średnich umożliwia ją Brama Koniakowska. Na me-zoklimat badanego obszaru wpływają także zbiorowiska leśne, które łagodzą ostre bodźce bioklimatyczne (Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). Na badanym terenie występuje we wszystkich porach roku przewaga adwekcji mas polamomorskich (62,4%) nad polamokontynentalnymi (25,6%). Jedynie w marcu panuje między nimi równowaga (odpowiednio: 45,8 i 44,2%). Małym udziałem (około 6%) w kształtowaniu pogody w ciągu roku odznaczają się masy zwrotnikowe i ark-tyczne, na których sezonowe wzmożenie częstości napływu przypada występowanie okresów skrajnie ciepłych i chłodnych. Powietrze arktyczne wpływa na kształtowanie się warunków pogodowych w półroczu chłodnym. Adwekcje tego powietrza w kwietniu i maju prowadzi do szkód w wegetacji roślin, ze względu na przymrozki. Wiosną, a szczególnie w kwietniu, występują duże kontrasty w układzie stosunków termiczno-wilgotnościowych, wynikające ze zmienności adwekcji powietrza zwrotnikowego i ark-tycznego (Niedźwiedź 1981). Zjawiska cyrkulacyjne wykazują wyraźną sezonowość. W okresie zimowo-wio-sennym dominują w Karpatach Zachodnich układy niżowe (52-51%), zaś w pozostałej części roku wyżowe (około 52-53%). Przy sytuacjach niżowych w ciągu całego roku zaznacza się wzmożona częstość adwekcji (15-25%) z zachodu i północnego zachodu, a także z południa i południowego zachodu, z wyjątkiem sezonu letniego. Te kierunki napływu mas powietrznych pojawiają się również dość często (około 10%) przy sytuacjach antycyklonalnych, z tym, że dołączają się do nich adwekcje ze wschodu i południowego wschodu, bardziej intensywne wiosną (Niedźwiedź 1981). W porównaniu z innymi rejonami Karpat, Beskid Śląski jest stosunkowo dobrze przewietrzany (Obrębska-Starklowa 1977; Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). Duży jest udział wiatrów z sektora S i SW, co wskazuje, że większość z nich należy do wiatrów typu fenowego. Wiatry wieją głównie z kierunków od S do NW, co jest zgodne z kierunkiem adwekcji mas powietrznych na tym obszarze oraz z przebiegiem głównych dolin rzecznych (Atlas województwa bielskiego 1981). Jedynie w rejonie Istebnej duży jest udział wiatrów z północy (21,6%). Najwięcej cisz notuje się na terenach położonych w głębokich dolinach śródgórskich. Najmniej cisz występuje na stokach oraz na wierzchowinach Pogórza, a także w płytkich dolinach pogórskich (Atlas województwa 31 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego bielskiego 1981). Największe prędkości wiatru występują w okresie zimowym i wahają się od 1,6 do 5,2 m/s, najmniejsze - w okresie lata. Na szczytach i wierzchowinach prędkość może dochodzić do 3,9 m/s, w dolinach do 1,5 m/s. Podobnie jak średnia prędkość wiatru, także liczba dni z wiatrem silnym (max 10 m/s) i bardzo silnym (>15 m/s) wykazują wyraźną sezonowość w przebiegu rocznym. Największa jest zimą, gdy na niektórych stacjach może dochodzić nawet do 10 dni, natomiast najmniejsza występuje w lecie (Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). Najwięcej dni z wiatrem silnym i bardzo silnym w miesiącu i roku notuje się na przedpolu Beskidów oraz na szczytach i stokach górskich, najmniej w dolinach. Wiatry silne występują najczęściej przy sytuacji W+NW oraz S+SW. Z tym ostatnim typem sytuacji związane są wiatry fenowe, które największą częstość osiągają w zimie, na wiosnę i jesienią (około 40%). Maksymalne ich prędkości mogą dochodzić wtedy do 25, a nawet 35 m/s (Niedźwiedź 1981). Promieniowanie całkowite zmienia się od 87 do 89 kcal/cm² w roku (Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). W półroczu zimowym (od września do lutego) następuje wzrost sum promieniowania całkowitego o 0,3-0,4 kcal/cm², na każde 100 m wzrostu Fig. 4. Annual precipitation total Źródło: Atlas województwa bielskiego (1981) wysokości n.p.m. W lecie warunki solame w wyższych partiach są mniej korzystne, ponieważ promieniowanie całkowite maleje od podnóży do wysokości 1500-1700 m n.p.m. według gradientu - 0,5 kcal/cm² na 100 m wzniesienia. Największe sumy tego promieniowania przypadają w lecie (40% sumy rocznej), najmniejsze zimą (10%). Wzrost natężenia promieniowania bezpośredniego z wysokością n.p.m. odbywa się w całym zakresie fal widma słonecznego. Szczególne jednak znaczenie dla organizmów posiada wzrost natężenia promieniowania ultrafioletowego w wyższych partiach gór. Cechy rozkładu usłonecznienia w okresie wegetacyjnym wespół z temperaturą powietrza warunkują przebieg niektórych okresów fenolo-gicznych (Obrębska-Starklowa 1977). O warunkach zachmurzenia na badanym obszarze decyduje wiele czynników. Znaczące jest położenie w określonym regionie fizyczno-geograficznym, natomiast wpływ wzniesienia n.p.m. nie jest istotny. Miejscowości usytuowane w strefie Pogórza Śląskiego (Cieszyn 6,9; Bielsko-Biała 6,8) mają średnie roczne zachmurzenie wyższe, w porównaniu z miejscowościa 32 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna mi w Beskidzie Śląskim (Wisła 6,3, Istebna-Kubalonka 6,3). Średnia roczna liczba dni pogodnych mieści się w granicach 55-65. Natomiast dni bez słońca przypadają na całym badanym obszarze najczęściej w grudniu i styczniu. Łączą się one w cykle, co stwarza uciążliwe warunki biologiczne (Atlas województwa bielskiego 1981; Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). Sumy roczne uslonecznienia w Beskidzie Śląskim zbliżają się do 1500 godzin. Z położenia takich miejscowości wypoczynkowych i uzdrowiskowych, jak Brenna, Szczyrk, Ustroń, Wisła, Jaworze wynika, że od kwietnia do września występuje w nich średnio ponad 4 godziny dziennie ze słońcem, co jedynie gwarantuje efekt bakteriobójczy i witaminotwórczy, zaś panujące w nich warunki solame pozwala uznać za umiarkowanie korzystne (Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). Skutkiem lepszego przewietrzania obszar przedpola Beskidów wykazuje niższą wilgotność względną w półroczu ciepłym (74-76%) niż dna kotlin śródgórskich (74-81%). Niskie średnie dobowe wartości wilgotności względnej (<70%) występują w ciągu całego roku przy sytuacji synoptycznej S+SW, której towarzyszą efekty fenowe (Niedźwiedź 1981). Na wiosnę średnia dobowa wilgotność względna spada nawet poniżej 60%. Z wilgotnością powietrza związana jest pamość, odczuwana przy ciśnieniu pary wodnej powyżej 18,8 hPa. Liczba dni parnych waha się od 20 do 25 w roku. Skupione są one w okresie od maja do września, ze znaczną ich koncentracją w lipcu. Potencjalny okres występowania pamości zmniejsza się z wysokością n.p.m. Dni z tym zjawiskiem zanikają całkowicie na poziomie 900-950 m n.p.m. (Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). Mimo niezbyt dużych wysokości nad poziom morza w Beskidzie Śląskim notuje się największe poza Tatrami sumy opadów atmosferycznych w Polsce (ryc. 4). Zależność rocznej sumy opadów od wysokości nad poziomem morza jest krzywoliniowa, a gradienty do wysokości 500 m n.p.m. wynoszą nawet 150 mm na 100 m. Powyżej tej wysokości gradient gwałtownie spada i kształtuje się zwykle na poziomie 50 mm na 100 m wzniesienia (Hess 1965). Eksponowane na zachód i północny zachód stoki Beskidu Śląskiego otrzymują średnio o 15% opadu więcej niż stoki zawietrzne. Roczne sumy opadów po stronie eksponowanej ku NW wahają się od 960 mm u podnóża gór (Skoczów), do ponad 1300 mm w szczytowych partiach Beskidu Śląskiego (w paśmie Baraniej Góry i Skrzycz-nego). W cieniu opadowym znajdują się Kotlina Żywiecka i Istebniańska, gdzie roczne sumy opadów są z reguły niższe od 1000 mm (np. Lipowa - 940 mm) (Niedźwiedź 1981). Sezonowy przebieg opadów wykazuje wyraźną ich przewagę w półroczu letnim (V-X). Stosunek opadów letnich do zimowych wynosi ok. 1,62 na stokach eksponowanych ku NW i 1,80 w głębi masywu. Miesiącem o największych sumach opadów w Beskidzie Śląskim jest lipiec. Wynoszą one wówczas od 180 mm w Wiśle, do 208 mm na Przysłopie, co stanowi ok. 25% opadów sezonu letniego. Maksymalne wartości dobowe opadów osiągają ok. 270 mm. Najwięcej opadów, około 40% ogólnej sumy rocznej przypada na miesiące letnie (czerwiec-sierpień). Na grzbietach i szczytach 33 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Beskidu Śląskiego spada w tym okresie ponad 500 mm opadu, w kotlinach śródgór-skich od 400 do 500 mm. Najmniej opadów przypada w zimie - od 190 do 240 mm. Udział opadów zimowych w ogólnej sumie opadów rocznych kształtuje się od 15 do 205, i jest zbliżony do opadów jesieni (20%). Nieco więcej opadów - około 25% - przypada na okres wiosny (Atlas województwa bielskiego 1981; Niedźwiedź 1981). Opady o wysokości ponad 200 mm występują z największym prawdopodobień stwem w lipcu (6-9%). Najwięcej ulew i deszczy nawalnych przypada przy niżowych sytuacjach barycznych (Niedźwiedź 1981). Prawdopodobieństwo wystąpienia ich wtedy może dochodzić w czerwcu aż do 65%, w maju do 48%, w lipcu do 39%. W Beskidzie Śląskim potencjalny okres ich występowania wynosi aż 177 dni, na Pogórzu i w kotlinach dochodzi zaledwie do 140 dni. Największa częstość opadów o dużej wydajności przypada na lipiec, a maksymalny czas ich trwania w tym miesiącu może dochodzić do 24 godzin, natomiast ich natężenie do 3 mm/s (Leśniak, Obrębska-Starklo-wa 1983). Liczba dni z pokrywą śnieżną w roku na przedpolu Beskidu Śląskiego wynosi Ryc. 5. Średnia temperatura roku oraz kierunki wiatrów Fig. 5. Annual mean temperature and wind directions Źródło: Atlas województwa bielskiego (1981) zaledwie 69, zaś na Skrzycznem dochodzi do około 160 dni. Na każde 100 m wzrostu wysokości n.p.m. przybywa przeciętnie 11 dni z pokrywą śnieżną w formach wklęsłych oraz 9,5 dnia na formach wypukłych. Zróżnicowanie rocznej liczby dni z pokrywą śnieżną, uwarunkowane formami terenu, jest największe na wysokości 1100 m, gdzie dochodzi do 10 dni (Leśniak 1980). Roczna liczba dni z pokrywą śnieżną podlega również zróżnicowaniu uwarunkowanemu ekspozycją stoków. Na stokach eksponowanych na północ, które w okresie zimowym nie otrzymują prawie w ogóle, lub też uzyskują tylko niewielkie ilości bezpośredniego promieniowania słonecznego, roczna liczba dni z pokrywą śnieżną jest przeciętnie o 8-25 dni większa niż na stokach eksponowanych na południe. Pokrywa śnieżna o wysokości >50 cm pojawia się zaledwie w ciągu dwóch miesięcy (luty, marzec) w piętrze hipsometrycznym od 200 do 400 m n.p.m. w ciągu trzech miesięcy (styczeń, luty, marzec) w przedziale wysokościowym 400-600 m n.p.m. oraz w ciągu 5 miesięcy powyżej tej wysokości. Największe jej prawdopodobieństwo notuje się w lutym. Pokrywa śnieżna o wysokości >100 cm występuje jedynie powyżej 650 m n.p.m., a naj 34 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna większe wartości jej prawdopodobieństwa przypadają w marcu (Leśniak 1980). Średnia temperatura roku zmienia się na badanym obszarze od około 8° na wysokości 250 m n.p.m. do 2,2° na szczycie Skrzycznego (ryc. 5). Wartości jej podlegają wpływowi wzniesienia nad poziom morza oraz form rzeźby terenu. Gradient średniej rocznej temperatury powietrza stanowi -0,567 100 m dla form wypukłych i -0,647100 m dla wklęsłych form terenowych (Hess 1965). Średnie roczne i średnie miesięczne temperatury powietrza są wyższe na wierzchowinach i stokach niż w dnach dolin. Przyczynę tego należy upatrywać w tworzeniu się zasto-isk chłodu w dnach dolin i w częstym występowaniu inwersji temperatury powietrza. Ryc. 6. Przykład inwersji temperatury w Kotlinie Istebniańskiej Fig. 6. Example of temperature inversion at Isebniańska Basin Inwersje temperatury powietrza pojawiają się w warunkach pogody cichej i bezchmurnej. Pionowy zasięg inwersji w dolinach karpackich wynosi około 150 m. W Beskidzie Śląskim istnieje wyraźny skok termiczny w profilu pionowym na wysokości 80-100 m nad dnem dolin górskich. Jest to granica zbiornika chłodnego powietrza w obrębie form wklęsłych, o największym natężeniu zjawisk mrozowych. Natomiast warstwa inwersyjna w czasie pogody wyżowej często zalega na wysokości szczytów górskich (Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). Najistotniejszym okresem z punktu widzenia gospodarki rolnej i leśnej jest okres wegetacyjny ze średnią dobową temperaturą powyżej 5° C. W porównaniu z innymi grupami Beskidów, na badanym terenie okres ten wykazuje dość korzystne cechy rozkładu czasowego temperatury powietrza. Do wysokości górnej granicy upraw (około 800 m n.p.m.) dni z przymrozkiem pojawiają się z prawdopodobieństwem 5-8%. Główne zagrożenie dla roślin przedstawiają one w kwietniu (40-60% prawdopodobieństwa wystąpienia). Są natomiast sporadyczne w maju i we wrześniu. Średnia długość okresu bezprzymrozkowego w piętrze pól uprawnych wynosi 127-170 dni. W piętrach leśnych (powyżej 800 m. n.p.m.) w okresie wegetacyjnym przymrozki mogą pojawiać się z częstością 15-20%, dni z mrozem 5-8%. Wolne od przymrozków są tylko lipiec i sierpień (Leśniak, Obrębska-Starklowa 1983). 35 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego 3.4. Wody Na tle sąsiednich grup górskich Beskid Śląski odznacza się specyficznymi warunkami hydroklimatycznymi, spowodowanymi brakiem osłonięcia z północnego-zachodu (Dynowska 1981). Beskid Śląski charakteryzuje się największą spośród sąsiednich grup górskich gęstością sieci rzecznej, dochodzącą do 4 km/km², dużą zmiennością stanów wody i przepływów (Dobija 1981). Zaliczany jest on do krain nadmiernie wilgotnych (Hess 1965), co powoduje określone skutki hydrologiczne. Zasoby wód podziemnych występują w utworach w skałach fliszowych oraz w ich pokrywie zwietrzelinowej. Zbiornik wód podziemnych występujący w piaskowcowych i łupkowych utworach fliszu karpackiego odznacza się małą zasobnością. Ilość wód podziemnych, gromadzących się w utworach fliszowych, zależy od ich składu litologicznego oraz od występowania systemu szczelin, umożliwiających krążenie wody (Dobija 1983). Zwierciadło wody podziemnej występuje na różnych głębokościach, od kilku do około 20 m pod powierzchnią terenu. Strefa aktywnej wymiany wód sięga stosunkowo płytko - od 30 m w obrębie dolin, do 40 m w niższej części zboczy. Stosunkowo duże ilości wód podziemnych mogą się gromadzić w rumoszowych pokrywach zwie-trzelinowych piaskowców, a zwłaszcza w dnach dolin, wyścielonych żwirowo-piasz-czystymi aluwiami. Potencjalny zapas wody w aluwiach żwirowo-piaszczystych jest ograniczony małą szerokością dolin. Zwierciadło wód aluwialnych wykazuje wahania skorelowane z wahaniami stanów wody w cieku. Zbiornik wód utworzony w pokrywach zwietrzelinowych charakteryzuje się małą zasobnością, dużymi wahaniami zwierciadła uzależnionymi od opadów oraz prawie natychmiastową reakcją na opad (Zie-mońska 1973). Z powodu wysokich opadów oraz dużego rozcięcia terenu siecią głębokich dolin, ilość naturalnych wypływów wód gruntowych: źródeł, młak i wycieków, jest bardzo duża, jednakże wydajność wypływów jest mała, zwykle poniżej 1 1/s.km² i często bardzo zmienna. Średnie wieloletnie głębokości do wody wynoszą w mierzonych studniach najczęściej od 1,5 do 5,5 m poniżej powierzchni terenu, zarówno w Beskidach, jak i na Pogórzu (Waksmudzki 1968). Zwarty blok Beskidu Śląskiego, zatrzymujący dużą ilość opadów, odznacza się najwyższymi w skali Polski, poza Tatrami, odpływami jednostkowymi (Dobija 1983). Znaczne nachylenia powierzchni stoków powodują duże średnie odpływy jednostkowe, w Beskidzie Śląskim wahające się od 13 do 40 1/s.km². Przy intensywnych opadach maksymalne odpływy jednostkowe dochodzą do 2500 1/s.km². W takich przypadkach, z uwagi na płytkie zaleganie warstw nieprzepuszczalnych, większą część stanowi spływ powierzchniowy. Zasilanie podziemne rzek Beskidu Śląskiego nie odgrywa większej roli w hydrografii tego obszaru. Na wielkość przepływów w ciekach w strefie przepływów wielkich wpływają jedynie warunki hydrometeorologiczne (Ziemoń-ska 1973). Cieki zasilane są głównie bezpośrednio z opadów atmosferycznych lub roztopów 36 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna i w nieco mniejszym stopniu z zasilania podziemnego. Zróżnicowane w czasie zasilanie powoduje częste wahania stanów wody. Wahania te są szczególnie duże w miesiącach letnich, amplitudy stanów wody dochodzą do ok. 5 m. Zmiany dobowe podczas wezbrań z reguły przekraczają 50% całkowitej amplitudy, a na rzekach Beskidu Śląskiego dochodzą do 4 m. Budowa geologiczna i ukształtowanie terenu nie są korzystne do retencjonowania wody opadowej. W rezultacie zlewnie tych obszarów bardzo szybko reagują na opad, stwarzając zagrożenie powodziowe (Dobija 1983). Całkowita amplituda stanów wody zmienia się na poszczególnych odcinkach rzeki w zależności m.in. od lokalnych parametrów morfometrycznych koryta, a także od ilości niesionej wody. Na Wiśle amplituda stanów wody w odcinku źródłowym wynosi około 200 cm i wzrasta stopniowo, osiągając u wylotu na Pogórze (w Skoczowie) wartość 350 cm. Inne, mniejsze dopływy Wisły oraz Olza odznaczają się mniejszymi amplitudami wahań stanów wody, najczęściej w granicach 200-300 cm, w odcinkach beskidzkich do 400 cm i więcej w odcinkach pogórskich i kotlinowych (Dobija 1981). Największą zmiennością odpływów średnich miesięcznych cechuje się źródłowy odcinek Wisły (około 0,4). Przyczyną tej dużej zmienności są zarówno warunki klimatyczne (bardzo wysokie sumy dobowe opadów, w skrajnych przypadkach przekraczające 200 mm/dobę), jak również charakter podłoża (strome stoki, słabo przepuszczalne utwory powierzchniowe, nieznaczna retencyjność wtórnych, ubogich drzewostanów świerkowych) (Dynowska 1981). Najbardziej charakterystyczną cechą jest występowanie dwóch wyraźnych kulminacji odpływów miesięcznych: pierwsza związana z wiosennymi roztopami (w kwietniu) i druga związana z ulewnymi i rozlewnymi deszczami letnimi (w lipcu). Kulminacja spowodowana deszczami (lipcowa) zdecydowanie przeważa na większości rzek (Ziemońska 1973). Okresy maksymalnych przepływów przedzielone są okresami wyraźnych niżówek, z których najgłębsza i najdłuższa jest niżówka we wrześniu i w październiku, znacznie płytsza jest niżówka zimowa (styczeń-luty), głównie z powodu częstych śró-dzimowych odwilży. Dwie główne kulminacje odpływu, kwietniowa i lipcowa, oddzielone są okresem wyraźnego obniżenia przepływu w maju i czerwcu. W ogólnej ilości wody odpływającej rzekami dominującą rolę stanowi odpływ powierzchniowy. Niski udział podziemnego zasilania świadczy o słabej retencyjności górskiej. Zbiorniki wodne w Wiśle-Czamem (pojemność 4,5 min m³) oraz w Wapienicy (pojemność 1 min m³) mają za zadanie zagwarantować wodę dla położonych niżej ośrodków miejskich (Dobija 1983; Dynowska 1981). 3.5. Gleby W terenie górskim gleby są płytkie i kamieniste; co wiąże się z twardszą, trudniej wietrzejącą skałą macierzystą oraz erozją wodną. Gleby te są uboższe i bardziej kwaśne od niżowych, na skutek wypłukania przez opady. Skały macierzyste gleb kar 37 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego packich to przede wszystkim osady fliszu. Zwietrzelina tych skał jest najczęściej gliniasta lub gliniasto-kamienista, odpowiadająca glinie ciężkiej lub średniej, rzadziej pyłowi, a tylko wyjątkowo iłowi (Komornicki 1983). W obrębie wyższych grzbietów górskich spotyka się gleby płytkie i bardzo kamieniste - gleby szkieletowe, w których kamienie stanowią więcej niż 50% masy gleby i grubokamieniste - skaliste, w których pojedyncze kamienie mogą mieć ponad 50 cm długości. Gleby te są najczęściej zalesione, rzadziej zadamione występują głównie w masywie Baraniej Góry i Skrzycznego. Gleby szkieletowe mogą być zaliczone do kilku typów - gleby inicjalne, gleby brunatne i bielicowe (Atlas województwa bielskiego 1981). Jednak nad innymi cechami tych gleb dominuje znaczna szkieletowość, która ogranicza sposób ich użytkowania. Gleby brunatne i bielicowe, a także płowe, wytworzone ze skał fliszu i mające skład glin średnich i ciężkich, rzadziej iłów, bez dużych ilości szkieletu, albo ze szkieletem dopiero od pewnej głębokości, mogą być użytkowane jako gleby ome, zwłaszcza w obszarach o mniejszym spadku i o niniejszej wysokości nad poziomem morza. Należą przeważnie do klas bonitacyjnych IV i V, a pewne pogorszenie klasy wynika z warunków agroklimatycznych. Gleby bielicowe właściwe występują głównie pod lasami. Natomiast gleby brunatne i płowe, o składzie granulometrycznym pyłów, położone są w korzystniejszych warunkach wysokości i rzeźby terenu. Gleby te mogą być zaliczone do klas III i IV. Należą tu również gleby pyłowe wietrzeniowe (fliszowe), ciągnące się pasem na obrzeżu gleb gliniastych i szkieletowych - mogą być płytkie i kamieniste, nierzadko zalesione. Mady górskie nie różnią się zasadniczono od mad nizinnych. Jednakże są one z reguły lżejsze, ze względu na szybszy przepływ wody, często szkieletowe. Dlatego też rzadziej są użytkowane inaczej niż jako użytki zielone. Rędziny (właściwie pararędziny), które zajmują dość duże przestrzenie w okolicy Cieszyna, Skoczowa i Bielska-Białej - gleby wytworzone z marglistych łupków i piaskowców fliszowych, nieraz użytkowane jako gleby ome; zależnie od głębokości i położenia nad poziomem morza zaliczane są do klas bonitacyjnych Via-VI. Pararędziny bardzo płytkie, położone na stokach i narażone na erozję, powinny być zalesione. Gleby te stanowią odmianę lokalną (ciężkie gliniaste rędziny noszą miejscową nazwę szlinów); podobne gleby w Karpatach zdarzają się rzadko. Osobliwość stanowi także ich użytkowanie ome, które przy twardszej skale macierzystej byłoby niemożliwe (Komornicki 1983). 3.6. Szata roślinna Zgodnie z podziałem geobotanicznym Polski (Pawłowski 1972; Szafer, Pawłowski 1972) badany obszar znajduje się w Dziale Karpat Zachodnich, w Okręgu Beskidów, gdzie występują trzy Krainy, pokrywające się prawie dokładnie z piętrami wysokościowymi - Kraina Pogórza, Regla Dolnego oraz Regla Górnego. 38 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna Roślinność potencjalną dla poszczególnych Krain stanowią: a) dla piętra podgórskiego - grądy wysokie dębowo-grabowe (Tilio-Carpinetum), a w dolinach rzek lasy łęgowe wierzbowo-topolowe (Salici-Populetum) oraz lasy lęgowe górskie z olszą szarą (Alnetum incanae); b) regla dolnego - lasy bukowe - buczyna karpacka (Dentario glandulosae-Fa-getum), oraz bory jodłowe (Abieti-Piceetum montanum) oraz dolnoreglowy las jodłowy (Galio-Abietetum); c) regla górnego - bory świerkowe regla górnego (Piceetum tatricum) (Atlas województwa bielskiego 1981) (ryc. 7). W krajobrazie wyróżnia się prawie bezleśną lub słabo zalesioną strefę Pogórza Karpackiego oraz część lesistą Beskidów, gdzie dział roślinności leśnej dochodzi do 70% powierzchni ogólnej, podczas gdy w niektórych rejonach na przedpolu Beskidów spada nawet do 5% (Denisiuk 1983). Z uwagi na rozwój przemysłu hutniczego w XIX w. i związane z tym zapotrzebowaniem na węgiel drzewny, zaczęto eksploatować naturalne, stare drzewostany bukowe. W drugiej połowie XIX w. wzrosło również zapotrzebowanie na drewno świerkowe, używane jako materiał budulcowy i podsadzkowy w kopalniach węgla i rud. Wzrastające potrzeby przemysłu i budownictwa spowodowały, że zaczęto eksploatować lasy na dużych przestrzeniach, stosując często zręby zupełne. Zmienił się przez to skład gatunkowy i struktura wiekowa drzewostanów, a pierwotne biocenozy leśne ostały się tylko na małych powierzchniach, głównie w trudno dostępnych partiach górskich. W miejsce zrębów wprowadzono wtóme drzewostany świerkowe (Denisiuk 1983). Współcześnie w szacie roślinnej najwyraźniej zaznaczają się naturalne i półna-turalne zespoły lasów- iglastych i liściastych oraz antropogeniczne zbiorowiska nieleśne, które z pierwszą grupą wzajemnie się przenikają i uzupełniają. Głównymi obszarami zbiorowisk leśnych są wysokie, trudno dostępne pasma i szczyty górskie oraz strome stoki wzniesień, 1. Lasy łęgowe, wierzbowo-topolowe (Salici-Populetum); 2. Lasy łęgowe górskie, z olszą szarą (Alnetum incanae); 3. Lasy dębowo-grabowe wilgotne - grądy niskie (Tilio-Carpinetum stachyetosum); 4. Lasy dębowo-grabowe suchsze - grądy wysokie (Tilio-Carpinetum typlcum i In.); 5. Bory mieszane dębowo-sosnowe (Pino-Quercetum); 6. Bory jodłowe (Abieti-Piceetum) i lasy jodłowe z rzędu Fagetalia; 7. Lasy bukowe - buczyna karpacka (Dentario glandulosae Fagetum); 8. Bory śwlerkwe regla górnego (Piceetum tatricum) Ryc. 7. Potencjalna roślinność naturalna Fig. 7. Potential vegetation Źródło: Atlas województwa bielskiego (1981) 39 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego gdzie wyrąb drzew był utrudniony przez czynniki orograficzne. W niższych położeniach górskich oraz na łagodniejszych wzniesieniach lasy ustąpiły miejsca uprawom rolniczym oraz antropogenicznym zbiorowiskom łąk i pastwisk. Wśród zbiorowisk leśnych dominują lasy iglaste z przewagą świerka i jodły. Zbiorowiska lasów liściastych należą już do drugorzędnych zespołów. Pod względem siedliskowym i florystycznym lasy badanego obszaru to: - nadrzeczne zarośla i łęgi wierzbowo-topolowe z rzędu Populetalia (fragmenty nadrzecznych wiklin Salicetum triandro-viminalis i łęgu wierzbowo-topo-lowego Salici-Populetum); - bardzo zróżnicowane lasy łęgowe, dębowo-grabowe, bukowe, jaworowe i jodłowe z rzędu Fagetalia (łęg olszowo-jesionowy Circaeo-Alnetum, łęg jesio-nowo-wiązowy Fraxino-Ulmetum, łęg podgórski Carici remotae-Fraxinetum, olszyna karpacka Alnetum incanae, olszyna bagienna Caltho-Alnetum, grąd wschodniopolski Tilio-Carpinetum, buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum, buczyna sudecka Dentario enneaphyllidis-Fagetum, kwaśna buczyna górska Luzulo-Fagetum, ciepłolubna buczyna storczykowa Carici-Fagetum, jaworzyna karpacka Sorbo-Aceretum, dolnoreglowy las jodłowy Galio-Abie-tetum", - acidofilne bory mieszane jodłowo-świerkowe i świerkowe z rzędu Vaccinio-Piceetalia (kontynentalny bór mieszany Pino-Quercetum, podgórski bór trzcin-nikowy Calamagrostio villosae-Pinetum, dolnoreglowy bór mieszany Abieti-Piceetum montanum, karpacki bór świerkowy regla górnego Piceetum excel-sae-carpaticum (Medwecka-Komaś 1982). W zakresie roślinności nieleśnej w omawianym terenie spotyka się następujące grupy siedliskowo-florystyczne: - zbiorowiska mszame źródlisk górskich z rzędu Montio-Cardaminetalia (głównie z udziałem Cratoneurum commutatum var. falcatum i z Philonotis sp.)', - zbiorowiska szuwarowe na siedliskach podmokłych - rząd Phragmitetalia (frga-menty zespołów Oenantho-Rorippetum i Sparganio-Glyce-rietum fluitantis)', - młaki źródliskowe z rzędu Caricetalia davallianae (głównie młaka kozłko-wo-turzycowa Valeriano-Caricetum flavae); - wilgotne łąki trawiaste, ziołoroślowe i częściowo turzycowe z rzędu Molinie-talia (szuwar sitowia leśnego Scirpetum silvatici, łąka ziołoroślowa z wiązówką i bodziszkiem Filipendulo-Geranietum, pastwisko sitowe Epilobio-Juncetum effusi, łąka ziołoroślowa z podagrycznikiem i lepiężnikiem Aegopodio-Peta-sitetum, łąka trzęślicowa Molinietum medioeuropaeum, łąka ostrożeniowa Cir-sietum rivularis, łąka ostrożeniowo-rdestowa Cirsio-Polygonetum, łąka śmiał-kowa Stellario-Deschampsietum caespitosae)', - mezofilne łąki kośne i pastwiska, z rzędu Arrhenatheretalia (łąka konietlico-wa Trisetetum flavescentis, łąka rajgrasowa Arrhenatheretum medioeuropaeum, pastwisko życicowe Lolio Cynośuretum, łąka mieczykowo-mietlicowa Gladiolo-Agrostietum)', 40 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna - antropogeniczne zbiorowiska miejsc wydeptywanych z rzędu Plantaginetalia maiofis (zespoły dywanowe Lolio-Plantaginetum, Prunello-Plantaginetum i Juncetum macri); - zbiorowiska wysokich bylin na siedliskach ruderalnych - rząd Onopordetalia acanthi (zespół synantropijny Echio-Melilotetum)', - nitrofilne zbiorowiska zrębów leśnych z rzędu Epilobietalia angustifolii (zespół pozrębowy Atropetum belladonnae); - oligotroficzne górskie łąki bliźniczkowe, określane jako tzw. „psiary” - rząd Nardetalia (bliźniczyska górskie Hieracio-Nardetum, Leontodono-Nardetum); - borówczyska czemicowe i bażynowe z rzędu Vaccinio-Piceetalia (borówczy-sko czemicowe Vaccinietum myrtilli i borówczysko bażynowe Empetro-Vac-cinieturriy, - wysokogórskie ziołorośla i traworośla z rzędu Adenostyletalia, (ziołorośla z miłosną górską Adenostyletum alliariae, ziołorośla lepiężnika białego Petasi-tetum albi, ziołorośla wietlicy alpejskiej Athyrietum alpestris, ziołorośla z tojadem mocnym Aconitetum firmi, ziołorośla szczawiu alpejskiego Rumicetum alpini, ziołorośla z trzcinnikiem owłosionym Calamagrostietum villosae car-paticum); - kontynentalne murawy kserotermiczne z rzędu Festucetalia valesiacae (fragmenty zbiorowisk); - wysokogórskie murawy naskalne na podłożu wapiennym - rząd Seslerietalia variae (murawa kostrzewy pstrej Saxifrago-Festuceum versicoloris = Versi-colorietum babiogorense)', - murawy wysokogórskie na podłożu bezwapiennym z rzędu Caricetalia curvu-lae (murawa z sitem skuciną Junco trifidi-Fes tuce tum supinae = Trifido-Su-pinetum); - trawiasto-ziołowe wysokogórskie zbiorowiska wyleżysk śnieżnych z rzędu Sa-licetalia herbaceae (zarośla wierzby zielnej Salicetutrf herbaceae i murawa z kosmatką brunatną Luzuletum spadiceae = Deschampsio-Luzuletum) (Deni-siuk 1983). 3.7. Fauna Na całym obszarze Beskidu Śląskiego przeważa element zoogeograficzny euro-syberyjski (Atlas województwa bielskiego 1981), do którego należą m.in. duże ssaki, jak jeleń (Cervus elaphus), sama (Capreolus capreolus), dzik (Sus scrofa), zając (Le-pus europaeus) oraz pospolite gatunki bezkręgowców i kręgowców. Granicą faunistyczną jest linia oddzielająca Karpaty właściwe (obszar nigdy nie zlodowaconego z fauną autochtoniczną - często preglacjalną), od krainy śląskiej - od obszarów pokrytych niegdyś lądolodem - z młodszą fauną napływową. Północną granicę rejonu karpackiego wyznacza droga krajowa Ustroń - Skoczów - Bielsko-Biała (Pawłowski 1983). 41 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Faunistyczny rejon śląski charakteryzuje się przede wszystkim obecnością fauny kserotermofilnej pochodzenia południowego, wieku holoceńskiego lub, co najwyżej interglacjalnego Ze względu na dość silną urbanizację tej części krainy śląskiej, stanowiska fauny południowej znajdują się głównie w rezerwatach kserotermicznych (Kopce, Lasek nad Puńcówką, Zadni Gaj, Góra Tuł) i w nielicznych innych miejscach o naturalnym charakterze (np. okolice Ustronia i Bielska-Białej). Charakterystycznymi kręgowcami są przede wszystkim gryzonie: suseł moręgowany {Citellus citellus) oraz jaszczurka zielona {Lacerta viridis) stwierdzona w ostatnich latach w okolicy Ustronia (jedyne pewne stanowisko w Polsce) (Pawłowski 1983). Faunistyczny rejon karpacki wyróżnia przede wszystkim bogaty zestaw autochtonicznych (preglacjalnych) gatunków górskich, w tym endemitów karpackich; występują tu także gatunki arktyczno-alpejskie i borealno-górskie, będące elementem młodszym, napływającym w plejstocenie; najmłodszym elementem faunistycznym są gatunki reglowe, które powróciły w granice rejonu w okresie holocenu. Faunistycznie granica ta jest doskonale wyznaczona skrajnymi stanowiskami pospolitych autochtonicznych gatunków, które nie przekraczają linii maksymalnego zlodowacenia, są to m. in.: traszka karpacka (Triturus montandoni), ślimak bezskorupowy (Bielzia coerulans), chrząszcz Trechus latus i wiele innych. Liczne górskie gatunki o większych wymaganiach bytowych występują częściej dopiero w większych kompleksach naturalnych środowisk Beskidu Śląskiego. Z kręgowców wymienić tu można ryjówkę górską {Sore x alpinus), salamandrę plamistą {Salamandra salamandra) i pluszcza {Cinclus cinches), a z bezkręgowców przykładowo: kosarze Ischyropsalis manicata i Nemastoma kochi, pająki Lepthypłiantes mughi i Zilla montana, jętki Baetis carpathica i Eody-onurus subalpinus, chrząszcze-biegacze Carabus linnei i Pterostichus pilosus, ślimaki Semilimax kotulae i Eucobresia nivalis. Warto wymienić w rejonie karpackim pół-nocno-pannońską dżdżownicę Octolasion agroviense znaną w Polsce tylko z okolic Bielska-Białej (Plisko 1973). Z kolei drobny sudecko-karpacki biegacz Trechus mon-tanellus ma na omawianym terenie jedyne stanowisko w polskich Karpatach: pod koniec XIX w. był on stwierdzony w moczarach źródliskowych Wisły pod Baranią Górą, obecnie gatunek ten jest prawdopodobnie w regresji. Innymi osobliwościami rejonu karpackiego w Beskidzie Śląskim są: ślepy przedstawiciel skorupiaków obunogich -Niphargus tatrensis, reliktowy mieszkaniec podziemnych wód obszaru północno-pan-nońskiego oraz ślimak bezskorupowy z rodzaju Deroceras - D. praecox (Pawłowski 1972; 1983). 3.8. Formy ochrony przyrody W skład systemu ochrony przyrody na obszarze Beskidu Śląskiego wchodzą: Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, siedem rezerwatów przyrody, dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe „Dolina Wapienicy”(1510 ha) i „Cygański las” (925 ha) oraz 103 pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej. 42 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, utworzony w 1998 r., położony jest na obszarze gmin: Bielsko-Biała, Brenna, Buczkowice, Goleszów, Istebna, Jaworze, Lipowa, Milówka, Radziechowy Wieprz, Szczyrk, Ustroń, Węgierska Górka, Wilkowice i Wisła. Powierzchnia ogólna parku wraz z otuliną wynosi 60 905 ha, w tym powierzchnia samego parku - 38 620 ha. Park obejmuje głównie tereny leśne Beskidu Śląskiego. Całkowita powierzchnia leśna parku (bez otuliny) wynosi 33 771 ha, tj. około 87,4% powierzchni ogólnej. Otulina obejmuje zurbanizowane tereny ciągnące się wokół Parku pasem 1-5 km, aż do granic państwa. Park krajobrazowy utworzono w celu zachowania i upowszechnienia wartości przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych Beskidu Śląskiego. Wartości przyrodnicze to przede wszystkim lasy, wraz z całym bogactwem flory i fauny. Najcenniejsze fragmenty drzewostanów o charakterze naturalnym objęte są ochroną rezerwatową (ryc. 2). Formami ochrony rezerwatowej na obszarze Beskidu Śląskiego są: - rezerwat florystyczny „Góra Tuł”, o powierzchni 15,69 ha, utworzony w 1948 r. dla ochrony licznie występujących w tym miejscu storczyków oraz innych roślin rosnących na podłożu wapiennym; - rezerwat leśny „Zadni Gaj”, utworzony w 1957 r., o powierzchni 6,39 ha, obejmuje naturalne stanowisko cisa w drzewostanie świerkowym, z domieszką drzew liściastych; - rezerwat krajobrazowy „Barania Góra”, o powierzchni 383,04 ha, obejmujący tereny źródliskowe Wisły - Białej i Czarnej Wisełki, w naturalnym lesie jo-dłowo-bukowym, zbliżonym do pierwotnego, bór mieszany górski, a także kwaśną i ubogą buczynę; - rezerwat leśny „Czantoria”, utworzony w roku 1996 w celu ochrony dolnoreglowych zbiorowisk leśnych, z dużym udziałem drzewostanów jesionowych, jaworowych i klonowych, o powierzchni 97,71 ha, położony jest na północnych stokach Wielkiej Czantorii; - rezerwat wodny „Wisła”, o powierzchni 17,61 ha, obejmujący źródłowy odcinek rzeki Wisły, został utworzony w 1959 r. dla ochrony naturalnego siedliska pstrąga potokowego; - rezerwat leśny „Stok Szyndzielni”, o powierzchni 57,92 ha, utworzony w 1953 r. w celu ochrony fragmentu lasu bukowego, naturalnego pochodzenia, z domieszką jawora, świerka, jodły; położony na granicy pomiędzy reglem dolnym i górnym, na wysokości pomiędzy 600-1000 m n.p.m., obejmuje stromy, urwisty stok o ekspozycji wschodniej, rozcięty wąskimi dolinami potoków; - rezerwat krajobrazowy przyrody nieożywionej „Kuźnie”, o powierzchni 7,22 ha, utworzony w 1996 r. dla ochrony licznych wychodni skalnych, jaskiń oraz dorodnego drzewostanu świerkowego, położony na południowo-wschodnim stoku Muronki. 43 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego 3.9. Współczesne zagrożenia środowiska przyrodniczego Współczesne zagrożenia środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego są wynikiem zagrożeń wewnętrznych i lokalnych, pochodzących z różnych źródeł (Wak-smudzki 1983). Część z nich stanowią wielkoprzestrzenne zagrożenia dalekiego zasięgu. Zagrożenia tego typu (zanieczyszczenie i skażenie powietrza, zagrożenie promieniotwórcze) pochodzą w dużej mierze z napływu z obszarów otaczających omawiany region górski. Znaczna ilość zanieczyszczeń przy znacznym udziale warunków meteorologicznych dociera na ten obszar znad terenów przyległych, tj. Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego, Rybnickiego Okręgu Węglowego, rejonu Trzyń-ca, aglomeracji bielskiej i Żywca. Z pomiarów emisji zanieczyszczeń WSSE w Bielsku-Białej wynika, że w latach 90. XX w. zaznaczyła się spadkowa tendencja opadu pyłu, dwutlenku siarki, tlenków azotu i fluoru. Imisja zanieczyszczeń powietrza stanowi istotne zagrożenie dla szaty roślinnej, zwłaszcza leśnej oraz degradacji gleb, poprzez ich zakwaszenie. Dalekosiężne emisje przemysłowe powodują wzrost obciążenia metalami ciężkimi i siarką obszarów leśnych Beskidu Śląskiego. Sytuację taką potwierdzają badania Ciepał i in. (2000), które stwierdziły podwyższoną zawartość siarki i kadmu w roślinności rezerwatów „Czantoria” i „Stok Szyndzielni”. Zaobserwowano także wyższą zawartość metali ciężkich (Cd, Pb i Zn) w glebie pochodzącej z rezerwatu „Czantoria” oraz wzrost zawartości metali ciężkich i siarki w liściach badanych, przy jednoczesnym obniżeniu koncentracji manganu. Zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego, a szczególnie Jla rezerwatu „Czantoria”, jest realizacja na terenie Czech dwóch nowych inwestycji energetycznych w Stonawie oraz Trzyńcu. Przyczynią się one do zmiany proporcji emi-fowanych zanieczyszczeń - nastąpi znaczne obniżenie emisji pyłów (pH zasadowe) i zrost zawartości tlenków siarki i azotu (pH kwaśne), co spowoduje wzrost kwaso-w ->ści gleby i zwiększy pulę form rozpuszczalnych toksycznych metali ciężkich. Zjawisko to zaobserwowano już w rezerwatach położonych na terenach aglomeracji katowickiej, a jego konsekwencją jest zanikanie gatunków stenotopowych i pojawienie się na ich miejscu gatunków ubikwistycznych oraz utrudnienia w procesie odnawiania się drzewostanów. Zmiana proporcji emitowanych zanieczyszczeń, a w konsekwencji obniżenie pH gleby zwiększy pule form rozpuszczalnych i toksycznych metali ciężkich oraz spowoduje włączenie ich do cyklingu. Wzrost zawartości łatwo dostępnych metali ciężkich w glebach Beskidu Śląskiego utrudni procesy odnawiania drzewostanów oraz przyczyni się do zanikania gatunków stenotopowych runa (Ciepał i in. 2000). Zagrożenia lokalne środowiska przyrodniczego związane są z rozwojem osadnictwa, funkcjonowaniem gospodarki komunalnej, komunikacji, rolnictwa, a także masowego ruchu turystycznego. Źródłem lokalnego skażenia powietrza są przede wszystkim indywidualne paleniska domowe, kotłownie osiedli i domów wczasowych oraz zakłady produkcyjno-usłu-gowe. Wielkość tej emisji jest kontrolowana tylko w niektórych obiektach, w przy 44 Beskid Śląski - charakterystyka fizycznogeograficzna padku pozostałych nie jest zbilansowana. Wzdłuż ciągów komunikacyjnych koncentruje się emisja spalin i hałasu, która jest szczególnie uciążliwa w okresie wzmożonego ruchu turystycznego. Monitoring natężenia ruchu samochodowego prowadzony przez WIOŚ o/ w Bielsku-Białej ujawnił powstawanie nadmiernego hałasu komunikacyjnego przy głównych drogach Beskidu Śląskiego. Przekraczanie dopuszczalnych norm hałasu zanotowano m.in. przy obwodnicy w Ustroniu, mimo zainstalowanych ekranów akustycznych¹, a także ponadnormatywnej emisji tlenków azotu. Stan czystości wód na badanym obszarze ilustruje ryc. 8. Na niską jakość wód wpływa przede wszystkim zanieczyszczenie bakteriologiczne (miano Coli). Większość głównych potoków prowadzi wody II i HI klasy czystości, wyjątkami są górne odcinki Bystrej i Żylicy o I klasie czystości wód. Najbardziej zanieczyszczona jest Olza, która już na gómym odcinku prowadzi wody III klasy. Bakteriologiczne zanieczyszczenie Ryc. 8. Stan czystości głównych cieków wodnych w Beskidzie Śląskim Fig. 8. Water quality in main streams in the Silesian Beskid Mts Opracowanie własne wykazują także Biała i Czarna Wisełka, mimo że z punktu widzenia fizyko-chemicz nego prowadzą wody I klasy czystości. Głównymi źródłami skażenia wód powierzchniowych są ścieki komunalne i przemysłowe, zanieczyszczenia związane z rolnictwem, zanieczyszczenia spływające z dróg wraz z wodami deszczowymi. Zła jakość wód powierzchniowych wynika nie tylko z niedostatecznego stopnia oczyszczania ścieków. Spowodowana jest także przez niezor-ganizowane, dzikie zrzuty ścieków do sieci hydrograficznej na obszarach pozbawionych ¹ Według informacji WIOŚ przyczyną takiej sytuacji jest niewłaściwa lokalizacja ekranów akustycznych. 45 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego kanalizacji, a także przez spływ z nawożonych pół i łąk. Zanieczyszczenia wód związane są także ze składowaniem odpadów przemysłowych, komunalnych oraz składowaniem surowców leśnych². Znaczne ilości niekontrolowanych zanieczyszczeń wód płynących pochodzą z dzikich wysypisk śmieci oraz na skutek ich przenikania z nieszczelnych szamb w gospodarstwach rolnych. Dzikie wysypiska zlokalizowane są w różnego rodzaju zagłębieniach terenu, które stanowią równocześnie drogi stałego lub epizodycznego odpływu wody. Przemywanie i transportowanie śmieci powoduje migrację zanieczyszczeń. Skutkiem tego jest chemiczne oraz biologiczne (w tym bakteriologiczne) zanieczyszczenie źródeł, wód płynących i gruntowych, a także zmniejszenie atrakcyjności krajobrazu (German, Malara 1993; Hus 1994). ² Analiza stanu środowiska, WIOŚ, Bielsko-Biała, 2001 46 4. ROZWOJ TURYSTYKI W BESKIDZIE SLĄSKIM 4.1.Wprowadzenie Rozwój funkcji turystycznej na terenach wiejskich przyczynia się do szeregu zmian zarówno w całej sieci osadniczej, jak i w obrębie poszczególnych wiejskich jednostek osadniczych (Warszyńska, Jackowski 1979; Liszewski 1991). Konsekwencje przemian dokonujących się na terenach wiejskich pod wpływem procesu zagospodarowania turystycznego i ruchu turystycznego mieszkańców miast określa się mianem urbanizacji turystycznej (Dziegieć 1995) lub kolonizacji turystycznej (Liszewski 1995). Zachodzące przemiany obszarów wiejskich dokonujące się pod wpływem rozwoju zjawisk turystycznych dotyczą w głównej mierze: - użytkowania ziemi, powstające w wyniku przeznaczania terenów rolniczych i leśnych na działalność wypoczynkową (tereny ośrodków wypoczynkowych, działki letniskowe, infrastrukturę towarzyszącą turystyce); - układów przestrzennych i funkcjonalnych, w wyniku powstania nowych dzielnic złożonych z drugich domów i ośrodków wypoczynkowych; - struktury zatrudnienia w wyniku utworzenia nowych miejsc pracy; - pozycji danej miejscowości w sieci osadniczej na określonym obszarze (Dziegieć 1995; Kurek 1990; Matczak 1991). Nośnikiem tych procesów są mieszkańcy miast i ich migracje pozamiejskie w celach wypoczynkowych. Dokonywany przez nich transfer kapitału z miast na tereny wiejskie powoduje szereg zmian zarówno w obrębie wsi, jak i na terenach rolniczych czy leśnych (Liszewski 1995). Urbanizacja turystyczna terenów wiejskich jest procesem złożonym, kilkufazo-wym, zmierzającym do ich funkcjonalnego przekształcenia. Procesy urbanizacyjne, 47 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego zachodzące pod wpływem rozwoju zjawisk turystycznych przebiegają - podobnie jak w wypadku wywołanych industrializacją - na kilku płaszczyznach: ekonomicznej, prze-strzenno-fizjonomicznej, demograficzno-zawodowej oraz kulturowej. Płaszczyzny te są współzależne i ściśle powiązane ze sobą (Dziegieć 1995). Płaszczyzna ekonomiczna urbanizacji turystycznej polega na przepływie pieniędzy (kapitałów) z miast na tereny wiejskie, głównie poprzez zakup działek letniskowych przez mieszkańców miast, inwestycje w rozbudowie infrastruktury turystycznej i towarzyszącej, wynajem pokoi gościnnych, zakupy w placówkach handlowych, gastronomicznych itp. (zlokalizowanych na obszarach wiejskich) przez przebywających tu mieszkańców miast. Płaszczyzna przestrzenno-fizjonomiczna urbanizacji turystycznej wyraża się w: - nowej formie użytkowania terenów pozamiejskich (kurczenie się terenów rolniczych i leśnych na skutek parcelacji gruntów na potrzeby turystyczno-rekre-acyjne); - budownictwie związanym z funkcją wypoczynkową (osadnictwo turystyczne); - rozbudowie układów przestrzennych istniejących miejscowości, powstaniu dzielnic złożonych z drugich domów lub obiektów zbiorowego wypoczynku, a także powstaniu nowych jednostek w sieci osadniczej o charakterystycznych układach przestrzennych; - zmianie fizjonomii i wielkości budynków mieszkalnych ludności stałej; - zmianie zabudowy i zagospodarowania typowych siedlisk rolniczych stałych mieszkańców wsi, ich uporządkowaniu i przystosowaniu do pełnienia funkcji wypoczynkowej; - lepszym wyposażeniu wsi w urządzenia infrastruktury technicznej (nowe drogi, ulice, sieć wodociągowa, kanalizacyjna) i społecznej (placówki społeczno-gospodarcze) (Dziegieć 1995; Groch 1991; Kurek 1990; Liszewski 1991; Mat-czak 1991; Warszyńska, Jackowski 1979). Płaszczyzna demograficzno-zawodowa turystycznej urbanizacji wyraża się w: - nowym, czasowym (sezonowym), a także stałym zaludnieniu terenów wiejskich przez mieszkańców miast; - zahamowanym procesie starzenia się ludności, zjawiska typowego dla terenów wiejskich w Polsce; - zmniejszonej emigracji ludzi młodych, a zwiększonej imigracji ludzi w wieku produkcyjnym; - zmianie struktury zatrudnienia (Dziegieć 1995; Kurek 1990). Aspekty ekonomiczne, przestrzenno-fizjonomiczne, demograficzno-zawodowe działalności turystycznej prowadzą w efekcie do zmiany funkcji terenów wiejskich (Kurek 1990). Procesy urbanizacji turystycznej przebiegają odmiennie i w różnym stopniu nasilenia w poszczególnych typach krajobrazu. Zależne są one od wielu czynników, przede wszystkim jednak od skali i form ruchu turystycznego. Intensywność procesów urbanizacji turystycznej terenów wiejskich zależy od czasu pełnienia przez nie 48 Rozwój turysryki h’ Beskidzie Śląskim funkcji wypoczynkowej (Dziegieć 1995). Proces rozwoju funkcji turystycznej na określonym obszarze prowadzi do powstania przestrzeni turystycznej (Dziegieć 1995; Kowalczyk 1997; Liszewski 1995; Warszyńska, Jackowski 1979). Według Jackowskiego i Warszyńskiej (1979) pod pojęciem przestrzeni turystycznej rozumie się przestrzeń geograficzną, tj. przestrzeń fizycznogeograficzną, społeczną, kulturową, gospodarczą, w której obrębie zachodzą zjawiska turystyczne. Tak zdefiniowaną przestrzeń turystyczną tworzą „elementy pierwotne”, wyjściowe, stanowiące o pierwotnej wartości przestrzeni dla celów turystycznych, określone pojęciem „walorów turystycznych”, oraz „elementy wtórne”, warunkujące lub ułatwiające osiąganie tych celów. „Elementy pierwotne” dzielą się na dwie grupy odrębne pod względem genetycznym. Do pierwszej należą składniki środowiska przyrodniczego ujmowane w kategorii użyteczności turystycznej - rzeźba (stosunki hipsometryczne), stosunki klimatyczne i wodne, szata roślinna, świat zwierzęcy; drugą grupę stanowią ukształtowane historycznie materialne i duchowe cechy kulturowe. Na „elementy wtórne” składają się wszelkie urządzenia infrastruktury technicznej i organizacyjnej służące turystom do zaspokojenia ich potrzeb materialnych i duchowych. „Elementy pierwotne” i „elementy wtórne” decydują o „atrakcyjności turystycznej” danego obszaru (Warszyńska 1999). Nieco odmiennie definiuje przestrzeń turystyczną Liszewski (1995), którego zdaniem przestrzeń turystyczna jest funkcjonalnie wyróżniającą się częścią (podprzestrze-nią) przestrzeni geograficznej rozumianej w sensie largo, to znaczy jako przestrzeń, na którą składają się elementy przyrodnicze powłoki ziemi (środowisko naturalne), trwałe efekty działalności ludzkiej w tym środowisku (środowisko gospodarcze), a także środowisko człowieka w rozumieniu społecznym. Tak rozumiana przestrzeń turystyczna jest funkcjonalnie wyróżniającą się podprzestrzenią przestrzeni geograficznej i społecznej, jest wytworem człowieka użytkującego dla celów turystycznych środowisko geograficzne i społeczne, a motywem jej powstania i rozwoju są potrzeby wypoczynku, poznania i doznania przeżyć. Przestrzeń turystyczna (rekreacyjno-turystyczna) bazuje na obiektach i zjawiskach przyrodniczych, ale na zasadzie doboru umotywowanego potrzebami społeczno-ekonomicznymi. Wykorzystując walory przyrodnicze i antropogeniczne, adaptuje się je do specyficznych wymogów rekreacji i turystyki, tworząc infrastrukturę techniczną i osadniczą oraz różnorodne sieci organizacyjne. W tym znaczeniu możemy uznać za poprawne pojęcia: tworzenie, wytwarzanie czy nawet produkowanie przestrzeni rekreacyjno-turystycznej (Liszewski, Baczwarow 1998). Skonstruowanej przez Liszewskiego (1995) definicji przestrzeni turystycznej odpowiadają równorzędne określenia: przestrzeń turystyczno-wypoczynkowa i przestrzeń wypoczynkowa, turystyczno-rekreacyj-na (Drzewiecki 1992; Liszewski, Baczwarow 1998). Liszewski (1995) obok zdefiniowania przestrzeni turystycznej wydziela również i charakteryzuje typy przestrzeni turystycznej. Główną przesłanką wydzielenia typów przestrzeni turystycznej są konkretne funkcje realizowane w przestrzeni przez szeroko 49 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego rozumianą działalność turystyczną (ujęcie funkcjonalne). Ze względu na charakter działalności turystycznej oraz stopień kształtowania przez nią przestrzeni geograficznej i społecznej autor ten wyróżnia: - przestrzeń eksploracji turystycznej, w której przejawem działalności turystycznej człowieka jest odkrywanie nieznanych terenów, niepozostawiające po sobie trwałych inwestycji turystycznych; - przestrzeń penetracji turystycznej, w której dominującym przejawem działalności turystycznej człowieka jest poznawanie, działalność krajoznawcza i krótkotrwały wypoczynek; - przestrzeń asymilacji turystycznej, w której przejawem aktywności turystycznej człowieka jest pobyt i nawiązywanie kontaktów z ludnością miejscową, poznawanie jej warunków życia, obyczajów, kultury, itp.; - przestrzeń kolonizacji turystycznej to część przestrzeni turystycznej, w której dokonuje się trwałe zajmowanie i zagospodarowanie turystyczne nowych ziem, zmieniające ich pierwotne użytkowanie; wiąże się z powstawaniem domów wczasowych, hoteli, pensjonatów, ośrodków wypoczynkowych, kolonijnych, itp. oraz drugich domów i działek letniskowych; - przestrzeń urbanizacji turystycznej, w której dominującym przejawem działalności turystycznej człowieka jest przekształcanie zagospodarowanych turystycznie obszarów wiejskich w obszary o cechach miejskich; powstawanie przestrzeni urbanizacji turystycznej jest ostatnią fazą procesu kolonizacji turystycznej, efektem zaś jej rozwoju jest transformacja obszarów pierwotnie turystycznych na tereny stałego zamieszkania mieszkańców miast. W procesie kształtowania się wszystkich wymienionych typów przestrzeni decydującą rolę odgrywają turystyczne zachowania zbiorowości ludzkich owe przestrzenie tworzących. Zbiorowości te, poprzez charakter swej działalności, prowadzą do kreacji określonego typu przestrzeni. Rezultatem tak pojmowanego rozwoju przestrzeni turystycznej jest transformacja obszarów pierwotnie turystycznych na obszary stałego zamieszkania mieszkańców miast. Należy więc uznać, że osadnictwo turystyczne jest efektem kolonizacji, ale jednocześnie etapem procesu urbanizacji (Kowalczyk 1994; Liszewski 1995). Proces trwałego zajmowania i zagospodarowywania przez obiekty turystyczne nowych ziem, zmieniający ich użytkowanie, według Liszewskiego (1995) jest kolonizacją turystyczną. Zgodnie z poglądem tego autora przestrzeń kolonizacji turystycznej jest obca krajobrazowo i organizacyjnie w przestrzeni geograficznej, w której po-wstaje. Przekształcanie przestrzeni geograficznej w turystyczną, a co za tym idzie, rozwój miejscowości turystycznej lub szerzej regionu turystycznego, jest zależne od zespołu czynników umiejscowionych wewnątrz oraz poza określonym obszarem rozwoju (Matczak 1996). Zalicza się do nich czynniki endogeniczne - tkwiące na obszarze recepcji turystycznej - czyli czynniki związane z podażą turystyczną, potencjałem turystycznym danego obszaru oraz walorami i zasobami obszaru (Kowalczyk 1997, War- 50 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim szyńska 1999) oraz czynniki egzogeniczne - tkwiące poza obszarem recepcji turystycznej (na obszarze generującym ruch turystyczny) związane z zapotrzebowaniem na wypoczynek mieszkańców innych terenów niż obszar recepcji. Istnieje wyraźne sprzężenie koncepcji faz/typów przestrzeni turystycznej Liszewskiego (1995) z cyklem rozwojowym miejscowości turystycznej lub regionu turystycznego Butlera (1980) (Liszewski, Baczwarow 1998). Butler, nawiązując do teorii peryferii Christallera oraz koncepcji dyfuzji innowacji (Kowalczyk 2000), wyróżnił sześć etapów (stadiów) w modelu opisującym cykl ewolucji obszaru turystycznego. Mimo, iż często krytykowana za swój zbyt ogólny i deterministyczny charakter (Aronson 2000), koncepcja ta znajduje szerokie zastosowanie w interpretacji oraz prognozowaniu zjawisk turystycznych. Etapami rozwoju ob-szaru/miejscowości turystycznej wg Butlera są (Kowalczyk 2000) (ryc. 9): - pierwsza faza - eksploracji (ang. exploration stage), zakłada pojawienie się na danym obszarze nieznacznej liczby turystów indywidualnych, których przyciągają głównie walory przyrodnicze oraz kulturowe; na tym etapie penetracji turystycznej odwiedzający tylko w niewielkim stopniu oddziałują na życie mieszkańców i lokalną gospodarkę; - faza wprowadzenia (ang. involvement stage) - w etapie tym turyści coraz częściej odwiedzają dany obszar, a część mieszkańców zaczyna czerpać dochody z usług noclegowych, gastronomicznych itd.; - faza trzecia - rozwoju (ang. development stage) - funkcja turystyczna staje się jednym z głównych źródeł lokalnych dochodów, po-wstają liczne obiekty turystyczne przeznaczone do obsłużenia coraz większej liczby gości; w fazie rozwoju kontrolę nad dalszym rozwojem lokalnej gospodarki turystycznej przejmują często przedsiębiorcy spoza danego obszaru; - etap czwarty, zwany fazą konsolidacji (ang. consolidation stage), oznacza pełny rozwój funkcji turystycznej, co skut kuje osłabieniem tempa wzrostu liczby turystów; w fazie konsolidacji turystyka jest dominującym działem w lokalnej gospodarce; - faza piata, etap stagnacji Ryc. 9. Cykl rozwoju regionu turystycznego wg Butlera Fig. 9. Butler's destination life-cycle model Źródło: Kowalczyk (2000). 51 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego (ang. stagnation stage), zaznacza się zdecydowanym zahamowaniem rozwoju funkcji turystycznej; po osiągnięciu maksymalnej liczby odwiedzających, infrastruktura turystyczna zaczyna źle funkcjonować, obok trudności ekonomicznych (np. zmniejszenie dochodów z turystyki) pojawiają się problemy społeczne (konflikty między turystami a mieszkańcami) oraz konflikty ekologiczne; - faza szósta (ang. decline stage) przynosi wyraźny upadek funkcji turystycznej, co zaznacza się spadkiem liczby przyjeżdżających, zamykaniem nie przynoszących zysku obiektów i innych urządzeń turystycznych, część obiektów noclegowych przestaje pełnić swoją funkcję; czasami funkcje turystyczne mogą całkowicie zaniknąć (często są zastąpione przez funkcje mieszkaniowe lub przemysłowe) lub zmienić formę, przechodząc w fazę tzw. odrodzenia lub odmłodzenia (ang. rejuvenation stage). 4.2. Okresy rozwoju zagospodarowania turystycznego w Beskidzie Śląskim Rozwój funkcji turystycznej oraz kształtowanie się przestrzeni turystycznej w obrębie Beskidu Śląskiego uzależnione były od zmieniającej się sytuacji politycznej i społeczno-gospodarczej, w jakiej znajdował się ten obszar w XIX i XX wieku. W rozwoju zjawisk turystycznych na obszarze Beskidu Śląskiego można wyodrębnić sześć okresów wyróżniających się pod względem natężenia procesu zagospodarowania turystycznego, rodzaju powstającej infrastruktury oraz skali i form ruchu turystycznego; są to: - okres do 1918 r.; - okres 1918-1939 r.; - okres II wojny światowej; - okres 1945-1958 r.; - okres 1959-1989 r.; - okres po 1989 r. Wydzielenie trzech pierwszych okresów nawiązuje chronologicznie do przebiegu I oraz II wojny światowej, zaś okresu po 1989 r. do przemian ustrojowych państwa. Przedział czasowy między 1959 a 1989 r. wyodrębniono ze względu na szczególne natężenie procesu zagospodarowania turystycznego, które objęło Beskid Śląski, a było efektem decyzji polityczno-administracyjnych ówczesnych władz. 52 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim 4.2.1. Okres do roku 1918 Czynnikami decydującymi o zapoczątkowaniu zjawisk turystycznych na obszarze Beskidu Śląskiego były sprzyjające warunki dla rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego, a więc występowanie źródeł mineralnych, lecznicze właściwości klimatu oraz rolnictwo pasterskie (produkcja serwatki owczej). Mimo trudności związanych z ogólną sytuacją polityczną i gospodarczą kraju pod zaborami, rozwój uzdrowisk na ziemiach polskich w XIX w. był w dużym stopniu wynikiem propagowania lecznictwa balneologicznego przez przedstawicieli ówczesnego świata lekarskiego, a także panującej w tym czasie mody na „wyjazdy do wód”. W okresie tym coraz więcej uwagi zaczęto poświęcać również lecznictwu klimatycznemu oraz hydroterapii, powszechnie już wówczas stosowanej za granicą, zwłaszcza w krajach zachodniej Europy (Groch 1991). Ważną rolę odegrał również czynnik patriotyczny związany z „przyjazdami do źródeł Wisły”, a także stan rozwoju linii kolejowych i dróg oraz położenie pobliskich ośrodków przemysłowych (Jackowski 1989). W pierwszym etapie kształtowania się funkcji turystycznej na tym terenie decydującą rolę odegrały przyjazdy w celach kuracyjnych, przyczyniające się do rozwoju lecznictwa balneologicznego w Jaworzu, Ustroniu i Bystrej, ruch letniskowy i związane z nim budownictwo pensjonatowo-willowe oraz turystyka górska. Specyficzne warunki mikroklimatu oraz kuracje polegające na piciu mleka i żętycy (serwatki owczej) stały się celem przyjazdu pierwszych gości do Ustronia i Jawo-rza już w połowie XVIII w. Z leczniczych właściwości terapii serwatkowej - stosowanej na wzór uzdrowisk szwajcarskich - korzystali cierpiący na dolegliwości przewodu pokarmowego, schorzenia dróg oddechowych i anemię. Początkowo kuracjusze sami zaopatrywali się w serwatkę w okolicznych szałasach. Korzystali oni z kwater prywatnych, gdzie oprócz noclegu mogli otrzymać również posiłek. Jaworze było pierwszą miejscowością na Śląsku, która otrzymała status uzdrowiska (1862 r.). Na cele kuracyjne przeznaczono część budowli zespołu pałacowego ówczesnego właściciela wsi, hrabiego Saint Génois, gdzie przygotowano 30 pokoi dla gości. W parku otaczającym zabudowania powstał nowoczesny, jak na owe czasy, zakład przyrodoleczniczy. Leczono tu choroby przemiany materii, dróg oddechowych, wyczerpania nerwowego. Zakład przyrodoleczniczy był wówczas jedyną polską prywatną placówką na terenie wszystkich zaborów (Kocych-Imielska 1971). Wprowadzono dodatkowo leczenie borowiną, kąpiele ziołowe, jodłowo-świerkowo-sosnowe, a także leczenie ruchem. Sezon kuracyjny trwał od 15 maja do końca września. W pierwszym roku działalności uzdrowiska przebywało w Jaworzu 148 osób. W latach największego rozkwitu 1880-1890 leczyło się tu około 500 osób rocznie. Na przybywających kuracjuszy oczekiwały na stacji kolejowej w Bielsku konne pojazdy, które do czasu wybudowania linii kolejowej z Bielska do Cieszyna w 1888 r. dowoziły gości do Jaworza. Bazę noclegową stanowiły również powstające wille oraz kwatery prywatne. W rozległym parku prócz domu zdrojowego do dyspozycji kuracjuszy urządzono 53 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego oranżerię, łazienki, restaurację, kuchnię mleczną i serwatkową, zajazd, stajnię oraz czytelnię i bibliotekę. Uzdrowisko w Jaworzu określane było jako skromne, ale solidne, wygodne i tanie. Pod koniec XIX w. w związku ze złym zarządzaniem uzdrowisko zaczęło podupadać. W rezultacie doprowadziło to do utraty przez Jaworze statusu uzdrowiska w 1909 r. (Kocych-Imielska 1971). Celem przyjazdu kuracjuszy do Ustronia, prócz kuracji serwatkowych, były także kąpiele żużlowe stosowane w leczeniu chorób reumatycznych'. W wyniku odkrycia leczniczych właściwości żużlu hutniczego rozwój funkcji leczniczej Ustronia w tym czasie bezpośrednio związany był z istnieniem huty żelaza (Pilch 1989). Na skutek zwiększenia liczby przybywających do Ustronia kuracjuszy właściciel zakładów hutniczych, książę cieszyński Albrecht, wybudował w latach 1802-1804 „Hotel Kuracyjny”, pełniący funkcję domu zdrojowego, w którym mieściło się kilka pokoi dla gości oraz łazienki do kąpieli leczniczych. W czasie wojen napoleońskich urządzono w nim dodatkowo gospodę. Kolejne inwestycje dla potrzeb ruchu kuracyjnego prowadzone były dopiero w drugiej połowie XIX w. Wybudowano wówczas obszerną salę pełniącą rolę salonu przy hotelu (1867 r.), pijalnię serwatki (1868 r.), a w 1869 r. przystąpiono do założenia Parku Zdrojowego. W 1882 r. Ustroń został zatwierdzony jako uzdrowisko austriackie. W tym czasie wybudowano kolejny hotel „Beskid” z restauracją, a także urządzono park spacerowy dla kuracjuszy. Po roku 1870 zaczął się powolny upadek przemysłu hutniczego w Ustroniu, który spowodował ograniczenia w stosowaniu terapii żużlowo-siarczanowej. Ostatecznie leczenie tego typu zaniechano w 1897 r. Zastąpiono go odkrytą w 1888 r. borowiną. W 1901 r. oddano do użytku nowy Dom Zdrojowy, a obok niego Zakład Przyrodoleczniczy, w którym stosowano zabiegi borowinowe, igliwiowe i solankowe (na bazie soli ciechocińskiej) (Zahrad-nikl932). W latach osiemdziesiątych XIX w. odkryto w Ustroniu wody mineralne w źródłach „Zelazistym” w dolinie potoku Gościradowiec i „Budziglód” na zboczach Jelenicy. Oba źródła zostały zagospodarowane i wykorzystane dla potrzeb kuracji mineralnych. W 1898 r. przy źródle „Zelazistym” wybudowano pawilon z restauracją oraz kompleksem urządzeń dla potrzeb letnich imprez plenerowych. Inwestycje te planowane i finansowane były głównie przez samorząd gminny oraz powołane przez niego spółki inwestycyjne „Źródło Wisły” (1880 r.) oraz Towarzystwo Upiększania Ustronia (1888 r.). Oprócz rozwoju infrastruktury uzdrowiskowej rozbudowywano i unowocześniano urządzenia komunalne, jak drogi, alejki, ścieżki spacerowe i ławki. W 1890 r. dla celów rekreacyjnych zagospodarowano także niewielki staw obok huty (Zahradnik 1932). Rozwijająca się funkcja uzdrowiskowa wpłynęła na rozwój lokalnej gospodarki, szcze- ¹ Lecznicze właściwości żużlu hutniczego odkryte zostały przez pracowników huty (Pilch 1989). ² Między innnymi w 1876 r. Ustroń, jako pierwsza ze wsi w tym regionie, otrzymał urząd pocztowo-telegraficzny (Pilch 1989). 54 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim gólnie w sferze usług². Z początkiem lat 60. XIX w. w Ustroniu było 57 warsztatów rzemieślniczych i usługowych, w 1893 r. zaś działało ich już ponad 80, w tym 20 gospód i 2 konne pojazdy (tzw. kuczery) do przewożenia gości (Pilch 1989). Frekwencja kuracjuszy w Ustroniu w okresie od 1860 do 1914 r. mieściła się w przedziale od 400 do ok. 600 osób w sezonie. W latach 1870-1897 zanotowano zmniejszenie się liczby przyjeżdżających gości, na co miała wpływ stopniowa likwidacja przemysłu hutniczego. Dopiero wprowadzenie w Ustroniu lecznictwa na bazie wód mineralnych i borowiny, a także doprowadzenie w 1888 r. linii kolejowej przyczyniło się do ponownego rozwoju uzdrowiska. Rozwój ustrońskiego uzdrowiska zahamował wybuch I wojny światowej. Stopniowo zmniejszająca się frekwencja kuracjuszy spowodowała, że pod koniec wojny zawieszono działalność zakładu. W czasie pierwszej wojny światowej baza uzdrowiskowa wykorzystana została na potrzeby Czerwonego Krzyża i lecznictwa wojskowego (Pilch 1989). Jaworze i Ustroń nie mogły w owym czasie konkurować z renomowanymi uzdrowiskami Galicji i Czech. Mimo tego ich zasięg oddziaływania nie ograniczał się jedynie do najbliższych okolic Śląska. Kuracjusze przybywali także z Galicji, Czech, Austrii, Rosji i Prus. Modnymi miejscowościami uzdrowiskowo-letniskowymi w drugiej połowie XIX w. były Bystra Śląska i Bystra Krakowska (Galicyjska). Rozwojowi tych miejscowości sprzyjały dogodne warunki komunikacyjne oraz bliskie sąsiedztwo Bielska i Białej. Od 1868 r. kursowały z Bielska do Bystrej-Wilkowic specjalne pociągi dla letników. W 1874 r. w Bystrej Śląskiej powstał pierwszy zakład przyrodoleczniczy przeobrażony w 1897 r. w sanatorium. W 1912 r. wieś uzyskała status miejscowości uzdrowiskowej. Bazę noclegową Bystrej Krakowskiej (Galicyjskiej) przed wybuchem I wojny światowej stanowiło 50 willi, 4 hotele oraz kwatery prywatne. Właścicielami willi byli głównie niemieccy i żydowscy przedsiębiorcy z Bielska i okolic. W tym czasie notowano znaczną frekwencję letników, która wynosiła ok. 2000 osób rocznie. Oprócz ruchu kuracyjnego i letniskowego wsie stanowiły bazy wypadowe turystyki górskiej (Lewicki i in. 1912). W latach 1899-1916 zapoczątkowany został także rozwój Wisły jako letniska³. Przyjeżdżających letników i ich gości przyciągały przede wszystkim źródła Wisły, które w okresie zaborów dla Polaków stanowiły szczególny element patriotyczny. Nowe letnisko przyciągało ludzi z warstw inteligenckich i świata kultury, szczególnie Warszawy. W ciągu kilkunastu lat Wisła przeobraziła się z nieznanej góralskiej wioski w modne, polskie letnisko. W 1903 r oddano do użytku hotel „Piast”, a w 1907 r. zakończono budowę zakładu kąpielowego (tzw. hydropatii), w którym udzielano kąpieli borowinowych. Wisła jako letnisko oficjalnie uznana została przez władze austriackie w roku 1911. W tym czasie funkcjonował w Wiśle jeden hotel z zakładem ' Powstało wtedy pierwszych kilkanaście willi (Paska 1988). 55 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego wodoleczniczym, 4 pensjonaty, ponad 20 prywatnych willi, 11 gospód i kilkanaście zakładów rzemieślniczych. Do wsi przyjeżdżało rocznie około 300 letników, którzy oprócz wspomnianych willi i hotelu, mogli znaleźć mieszkanie w domach prywatnych (Paska 1988). Niewątpliwą przeszkodą w rozwoju Wisły były trudności z dojazdem, gdyż najbliższy dworzec kolejowy znajdował się w Ustroniu. Od 1903 roku między hotelem „Piast” a dworcem kolejowym w Ustroniu kursował konny pojazd dla gości (Pilch 1989). Na przełomie XIX i XX w. popularnymi i modnymi letniskami w rejonie Bielska były także wsie Mikuszowice Śląskie oraz Olszówka, do której prowadziła z Bielska trakcja konna, a od 1895 r. linia tramwajowa. W południowej części Beskidu Śląskiego wsiami letniskowymi były także Milówka i Kamesznica. W Milówce przed I wojną światową istniało kilkanaście willi, do których przyjeżdżało ok. 500 letników rocznie, zaś w Kamesznicy było zaledwie kilka domów dla letników, z których korzystali głównie leśnicy (Miodowicz, Augustynowicz 1928; Lewicki i in. 1912). Ówczesna działalność inwestycyjna związana z rozwojem funkcji uzdrowiskowej i letniskowej doprowadziła do ukształtowania elementów układu urbanistycznego, które miejscami zachowały się do czasów współczesnych w Ustroniu, Bystrej i Wiśle. Rozwój budownictwa letniskowego, oprócz korzyści ekonomicznych, miał także korzystny wpływ na poprawę warunków bytowych ludności miejscowej m.in. poprzez rozwój miejscowej infrastruktury komunalnej⁴. Początki turystyki górskiej w Beskidzie Śląskim notuje się na połowę XIX w., głównie za sprawą organizowanych wycieczek dla młodzieży szkolnej z Bielska, Cieszyna i Ustronia. Pierwszych amatorów turystyki górskiej przyciągały szczyty Baraniej Góry, Klimczoka, Szyndzielni i Błotnego (Halemba 1994). W XIX w. popularnymi celami wycieczek mieszkańców Bielska były: Dolina Luizy w Wapienicy, polana na Dębowcu oraz cały kompleks Cygańskiego Lasu. W tym czasie znaczną część uczestników górskich wycieczek stanowili także przebywający na tym terenie kuracjusze i letnicy. W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. turystyka górska w Beskidzie Śląsko-Moraw-skim zaczęła funkcjonować w formie zorganizowanej. Pojawiły się pierwsze lokalne organizacje turystyczne o charakterze narodowym. W 1893 r. założona została we Frydku niemiecka organizacja turystyczna „Beskidenverein”⁵. Korzystając ze wsparcia finansowego miejscowego, w większości niemieckiego, przemysłu oraz organizacji politycznych, organizacja ta rozpoczęła wyznaczanie i znakowanie szlaków turystycznych na obszarze od Łysej Góry w Beskidzie Śląsko-Morawskim po Babią Górę w Beskidzie Żywieckim, a także budowę schronisk: na Jaworowym (1895 r.), na Szyn ⁴ Na przykład w centrum Wisły urządzono wodociąg samociśnieniowy i poprowadzono kanalizację. ⁵ Organizację tę wzorowano na działającym od 1862 r. austriackim stowarzyszeniu, Alpenverein".,£eskidenverein” objął swą działalnością Śląsk Cieszyński, północne Morawy, Górny Śląsk i Żywiecczyznę; liczba jego członków wyniosła około kilka tysięcy osób. 56 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim dzielni (1897 r.), na Babim Wierchu (1899 r.), Białym Krzyżu (1902 r.), na Czantorii (1904 r.) i Babiej Górze (1905 r.). Już w pierwszym roku swego istnienia organizacja ta oznakowała szlaki górskie z Bielska na Szyndzielnię, Klimczok oraz na Błotny (Biesik 1999; Sikora 1985). Pierwsze polskie schronisko górskie wybudowane zostało na Ropiczce dopiero w 1913 r„ z inicjatywy założonego w 1910 r. Polskiego Towarzystwa Turystycznego „Beskid” w Cieszynie (Krygowski 1973). Szacuje się, że do czasu wybuchu I wojny światowej powstałe schroniska odwiedziło około kilkaset tysięcy osób⁶. Jednym z głównych czynników wpływających w tym czasie na rozwój turystyki górskiej i lokalizację schronisk górskich był przebieg linii kolejowych. Momentem przełomowym było uruchomienie kolei koszycko-boguminskiej w 1870 r., a później doprowadzenie kolei do Ustronia w 1888 r. 4.2.2. Okres 1918-1939 r. W okresie międzywojennym góry stały się głównym regionem koncentracji ruchu uzdrowiskowo-letniskowego w Polsce. Największą frekwencję notowano wówczas na Podtatrzu oraz w uzdrowiskach i letniskach Beskidu Śląskiego (Jackowski, War-szyńska 1978). Dla rozwoju turystyki na obszarze Beskidu Śląskiego w latach międzywojennych istotne znaczenie odegrała sytuacja polityczno-gospodarcza zaistniała po zakończeniu I wojny światowej. Obszar Beskidu Śląsko-Morawskiego przedzielony został granicą państwową w 1920 r., a tym samym pasma górskie położone na zachód od Olzy, gdzie przed wybuchem wojny rozwijała się polska turystyka górska, znalazły się na terenie ówczesnej Czechosłowacji. Opisywany obszar podzielony został również granicami administracyjnymi województw śląskiego i krakowskiego. Część Beskidu Śląskiego, która weszła w skład województwa śląskiego, stanowiła jego jedyny obszar górski, a tym samym takie miejscowości, jak: Ustroń, Wisła, Jaworze, Istebna, Jaworzynka, Koniaków i Bystra Śląska, leżące w jego obrębie, stały się ważne z punktu widzenia strategii rozwoju turystyki w tym - posiadającym znaczną autonomię - województwie. Wsie, które weszły w skład województwa krakowskiego, nie mogąc konkurować z regionem Tatr i Podhala, położone peryferyjnie w stosunku do Krakowa, odgrywały drugorzędne znaczenie dla rozwoju turystyki w tym województwie. Szczególnym czynnikiem rozwoju funkcji turystycznej, w tym okresie w Szczyrku, w Mesznej i w Bystrej Karakowskiej było ich bliskie położenie względem Bielska i Białej. W okresie międzywojennym polepszyła się dostępność komunikacyjna badanego obszaru w związku z rozbudową linii kolejowych i dróg. W latach 1928-1932 ‘Schronisko na Czantorii do 1918 r. odwiedziło około 25 tysięcy osób (Pilch 1992). 57 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego wybudowano linię kolejową z Ustronia do Wisły Głębice. Plany poprowadzenia jej dalej przez Kubalonkę do Istebnej i Zwardonia zostały udaremnione przez wybuch II wojny światowej. W latach 30. XX w. Wisła posiadała bezpośrednie połączenie kolejowe z Warszawą, Lwowem, Krakowem, a także pośrednio z Łodzią, Gdańskiem i Poznaniem. Turyści przybywający w ten region mieli do dyspozycji trzy linie kolejowe. Jedna linia prowadziła z Katowic przez Bielsko - Żywiec - Milówkę do Zwardonia, druga z Bielska do Cieszyna, od której boczna linia biegła z Goleszowa przez Ustroń do Wisły, trzecia zaś z Dziedzic przez Zebrzydowice do Bogumina i Czeskiego Cieszyna, dla wybierających się na obszar Zaolzia. W związku z rozwojem motoryzacji wzrosło znaczenie dróg. W 1927 r. wybudowano nową drogę z Cieszyna do Wisły, a w początkach lat 30. XX w. powstały drogi utwardzane do Szczyrku i Kotliny Istebniańskiej. Ogromne znaczenie dla rozwoju miejscowości miała budowa drogi z nawierzchnią asfaltową Katowice-Wisła-Istebna-Jaworzynka, a także rozwój sieci dróg lokalnych. W 1934 r. wybudowano i oddano do użytku drogę asfaltową na Równicę. Uruchomiona została regularna komunikacja autobusowa do Wisły z Cieszyna i Katowic. W 1932 r. uruchomiono stale połączenia autobusowe między Szczyrkiem przez Bystrą do Białej oraz między Wisłą a Istebną. W okresie międzywojennym na obszarze Beskidu Śląskiego siedem miejscowości posiadało charakter uzdrowiskowy, z czego pięć (Bystra Śląska, Istebna, Jaworze, Ustroń i Wisła) miało status uzdrowiska śląskiego, a dwie (Bystra Krakowska i Szczyrk) były stacjami klimatycznymi z prawem pobierania taksy klimatycznej (Lesz-czycki 1939b). Prócz tego wsiami letniskowymi bez prawa pobierania taksy klimatycznej były Meszna, Cisiec, Węgierska Górka, Zwardoń, Brenna i Milówka. Uzdrowiska śląskie faktycznie były stacjami klimatycznymi, z tym, że w Ustroniu i Jaworzu wydawane były kąpiele lecznicze (Leszczycki 1939a) Wydarzeniem o istotnym znaczeniu dla rozwoju miejscowości uzdrowiskowych w okresie międzywojennym było wydanie w 1922 r. pierwszej polskiej ustawy uzdrowiskowej (znowelizowanej w 1928 r.). Ustawa ta porządkowała dotychczasowe zasady prowadzenia działalności leczniczej i turystycznej w tych miejscowościach, a także określała nowe warunki podejmowania i realizowania prac o charakterze inwestycyjnym. Na mocy tego aktu prawnego koniecznym wymogiem dla każdego uzdrowiska stało się posiadanie własnego statutu, przepisów budowlanych, nadzoru sanitarnego, a także planu zagospodarowania przestrzennego (tzw. planu regulacyjnego) (Groch 1991). Największymi inwestycjami dla potrzeb lecznictwa uzdrowiskowego w okresie międzywojennym były; budowa sanatorium dla dzieci chorych na gruźlicę na Kuba-lonce w Istebnej (1935 r.), rozbudowa sanatorium przeciwgruźliczego w Bystrej w 1936 r. W latach 1927-30 powstał nowy zakład leczniczy w Jaworzu, a w 1937 r. z inicjatywy Kasy Chorych z Bielska sanatorium dziecięce. Budowa sanatorium na Kubalonce była częścią powstałego w latach 30. XX w. projektu założenia na obszarze Istebnej, Jaworzynki i Koniakowa „miasta-ogrodu”, 58 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim z ośrodkiem leczenia chorób płucnych w Istebnej. Projekt ten jednak nie doczekał się realizacji w związku z wybuchem II wojny światowej. W Ustroniu w okresie międzywojennym unowocześniono system kąpielowy. Oprócz kąpieli borowinowych wprowadzono okłady borowinowe oraz kąpiele kwa-so-węglowe, igliwiowe, siarczane i jodobromowe. Zmodernizowano łazienki, wprowadzono także leczenie elektryczne za pośrednictwem hydroterapii i lamp kwarcowych. Leczono reumatyzm, artretyzm, stany pourazowe, choroby serca i anemię. W okresie tym czyniono także próby przywrócenia świetności uzdrowiska w Jaworzu. Rozwojowi funkcji leczniczej i turystycznej towarzyszyła rozbudowa bazy noclegowej oraz innych obiektów związanych z obsługą przyjezdnych. Bazę noclegową dla lecznictwa uzdrowiskowego oraz ruchu letniskowego stanowiły hotele, pensjonaty, wille i kwatery prywatne. Największe znaczenie dla rozwoju bazy noclegowej miało budownictwo willo-wo-pensjonatowe. Koncentrowało się ono przede wszystkim w centrach miejscowości, w pobliżu dworców kolejowych i obiektów uzdrowiskowych. Modne i popularne wówczas budownictwo willowo-pensjonatowe najszybciej rozwijało się w Wiśle. W okresie międzywojennym powstało tam około 140 nowych obiektów. Najszybsze tempo powstawania willi i pensjonatów zaznaczyło się w drugiej połowie lat trzydziestych. W roku 1936 funkcjonowało w Wiśle 78 pensjonatów i 25 prywatnych willi. W roku 1938 liczba ta zwiększyła się do 160 willi i pensjonatów ogółem, posiadających łącznie ponad 4000 miejsc noclegowych. Wille i pensjonaty powstawały również w Bystrej (ok. 30 obiektów), Ustroniu (30), Szczyrku (ok. 20) oraz Jaworzu, Istebnej, Mesznej, Milówce, Węgierskiej Górce i Zwardoniu (po kilka obiektów)⁷. Można szacować, iż łączna liczba miejsc noclegowych w willach i pensjonatach przed wybuchem II wojny światowej na obszarze Beskidu Śląskiego wynosiła około 7000, z czego większa część (ok. 60 %) znajdowała się w Wiśle. Większość willi i pensjonatów wyposażona była w centralne ogrzewanie, bieżącą wodę w pokojach, łazienki, kryte i otwarte werandy do kąpieli słonecznych, radio, telefon, ogrody spacerowe. Prócz zwykłych usług bytowych wiele z nich oferowało klientom własne baseny, pokoje brydżowe, garaże, biblioteki, bilard itp. Organizowaniem wynajmu pokoi zajmowały się bezpośrednio urzędy gminne, bądź też biura informacji powstałe przy tych urzędach, a w Wiśle również powstały w 1931 r. Związek Pensjonatów Polskich⁸. Bazę hotelową stanowiły 4 obiekty w Wiśle, 3 w Ustroniu oraz po jednym w Szczyrku, Milówce i Węgierskiej Górce, dysponujące łącznie około 400 miejscami noclegowymi. Uzupełnieniem bazy noclegowej dla ruchu uzdrowiskowo-letniskowego były kwatery w domach prywatnych. Właściciele zwalniali na okres letni przez siebie ⁷ Podanie dokładnej liczby obiektów ze względu na brak materiałów źródłowych jest niemożliwe. ' Związek ten w 1939 roku zrzeszał 50 członków (ponad 2/3 wszystkich pensjonatów). 59 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 10. Wielkość ruchu turystycznego w miejscowościach uzdrowiskowych Beskidu Śląskiego na tle innych polskich uzdrowisk karpackich w 1938 r. Źródło: Leszczycki (1939a). 60 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim Tabela 1 Ruch turystyczny w miejscowościach uzdrowiskowych Beskidu Śląskiego w latach 1931-1938 Table 1 Tourist numbers in spa villages in the Silesian Beskid Mts between 1931 and 1938 Mletscowość Status Frekwencja turystów w poszczególnych latach Settlement Status Number of tourists by year 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 BYSTRA ŚLĄSKA uzdrowisko śląskie 300 322 374 586 1313 1338 1429 596 BYSTRA KRAKOWSKA stacfa klimatyczna 2788 3361 338 342 1734 1299 1288 1710 ISTEBNA uzdrowisko śląskie 682 1319 1687 1679 1724 1505 1270 2212 JAWORZE uzdrowisko śląskie 1123 839 1212 966 880 878 956 886 USTROŃ uzdrowisko śląskie 3070 3233 3190 3528 3731 4034 5008 5628 WISŁA uzdrowisko śląskie 2478 2942 3862 4204 6999 7711 10251 12935 SZCZYRK stac|a klimatyczna 2598 2729 1664 800 542 574 670 435 RAZEM/ TOTAL 13039 14745 12327 12105 16923 17339 20874 24402 Źródło: Leszczycki (1939b). zajmowane pokoje, a także użyczali kuchni do gotowania posiłków. Obok willi i pensjonatów, z których większość prowadziła własną kuchnię, do ówczesnej bazy gastronomicznej należało 9 restauracji i 5 kawiarni w Wiśle, 3 restauracje w Ustroniu, 2 w Jaworzu, po jednej w Szczyrku, Istebnej i Bystrej, a także miejscowe gospody oraz bufety w schroniskach. W związku z rozbudową infrastruktury turystycznej i polepszeniem dostępności komunikacyjnej zwiększył się ruch turystyczny, przede wszystkim związany z turystyką pobytową. Udział ruchu turystycznego na obszarze w Beskidu Śląskiego w 1938 r. stanowił ok. 13 % całego notowanego ruchu uzdrowiskowego w Karpatach polskich i 0,07 % w Polsce’. Najszybsze tempo rozwoju ruchu turystycznego, głównie letniskowego, notowano w Wiśle. W roku 1900 przebywało w Wiśle zaledwie kilka rodzin, w roku 1907 - 700 osób, w 1938 r. już 12935 osób (tabela 1). Oznacza to ok. 20-krotne zwiększenie ruchu turystycznego w stosunku do okresu przed I wojną światową. Frekwencja turystów w 1938 r. plasowała Wisłę wśród najliczniej odwiedzanych miejscowości w Karpatach polskich. Liczbą przyjeżdżających turystów Wisła ustępowała jedynie Zakopanemu oraz uzdrowiskom w Krynicy, Rabce i Truskawcu* ¹⁰ (ryc. 10). Znacząco wzrosła także liczba zameldowanych kuracjuszy i letników w Ustroniu, ’Do wyliczenia posłużono się danymi S. Leszczyckiego (1939a). ¹⁰ Duży wpływ na rozpropagowanie Wisły w tym okresie, w skali całego kraju, wywarło powstanie tam letniej rezydencji prezydenta RP (Pilch 1989). 61 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 2 Stan bazy turystycznej w poszczególnych miejscowościach Beskidu Śląskiego w okresie 1918-1939 r. Table 2 Tourist infrastructure in the Silesian Beskid Mts at the period 1918-1939 Miejscowość Bara noclegowa Infrastruktura dodatkowa Settlement Accomodation base Additional Infrastructure BRENNA kilka kwater prywatnych, schronisko w szkole gospoda powszechnej, noclegi w Domu Katolickim BYSTRA ŚLĄSKA 30 willi 1 pensjonatów, restauracja, gospoda 1 BYSTRA KRAKOWSKA sanatorium przeciwgruźlicze GÓRKI stanica harcerska - ISTEBNA pensjonat „Bucznik", kilka willi, restauracja, gospoda sanatorium na Kubalonce JAWORZE sanatorium dla dzieci, kilka willi, otwarty basen, 2 restauracje, miejsca noclegowe w gospodach 6 gospód KONIAKÓW stac|a turystyczna i narciarska, gospoda .Hotel Leglerskl", schronisko pod Ochodzltą, schronisko szkolne (20 miejsc) SZCZYRK kilkanaście pensjonatów 1 willi, tereny narciarskie, hotel, stacja turystyczna (25 miejsc) restauracja, gospoda Salmopol - stacja turystyczna, schroniska górskie USTROŃ 3 hotele ('Równica', 'Beskid', 'Kuracyjny'), basen kąpielowy, korty tenisowe, około 30 willi I pensjonatów, boisko do pHkl nożnej, kino, schronisko szkolne skocznia narciarska WĘGIERSKA GÓRKA hotel hutniczy gospoda WISLA 4 hotele ('Piast*, 'Beskid', 'Głębce', 'Centrum'), 3 skocznie narciarskie, około 160 willi i pensjonatów (ponad 4000 miejsc 4 korty tenisowe, tor motorowy, noclegowych), liczne kwalery prywatne, dom kino, czytelnia, basen, wycieczkowy dla młodzieży (20-30 łóżek), 9 restauracji, 5 kawiarni 3 schroniska w szkołach (latem), schroniska górskie ZWARDOŃ kilka pensjonatów I willi, schronisko górskie gospoda Opracowanie własne 62 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim z 500-600 osób w pierwszych latach powojennych do 5628 w roku 1938. Dynamicznie rozwijającymi się miejscowościami turystycznymi były także Szczyrk oraz Istebna, zważywszy na fakt, iż początek pobytowego ruchu turystycznego przypadl tam na połowę lat 20. XX w. (tabela 1). Do rozwoju ruchu turystycznego w Szczyrku przyczyniła się rozbudowa willi i pensjonatów oraz schronisk górskich, którą prowadzili głównie niemieccy fabrykanci z Bielska i Białej. Powstająca baza noclegowa oraz bezpośrednie połączenie komunikacyjne z Białą sprawiły, iż w latach 30. XX w. Szczyrk stał się popularnym letniskiem, w znacznym stopniu zdominowanym przez Niemców. Głównymi inwestycjami, które przyczyniły się do napływu turystów w rejon Istebnej, Koniakowa i Jaworzynki były budowa nowej drogi z Wisły przez przełęcz Kubalonkę oraz powstanie sanatorium w Istebnej. Ruch turystyczny w Jaworzu i Bystrej utrzymywał w tym okresie stały poziom. Nieznaczny wzrost frekwencji odnotowano w Bystrej dzięki rozbudowie sanatorium w połowie lat 30. XX w. Tradycyjne wsie letniskowe, jak Mikuszowice, Straconka i Olszówka stopniowo traciły swój letniskowy charakter w związku z rozwojem przestrzennym Bielska i stopniowym wchłanianiem ich przez rozrastające się miasto. Mimo iż przyjazd gości i kuracjuszy ograniczał się do miesięcy letnich i części okresu zimowego", to jednak wpłynął na rozwój działalności handlowej i usługowej. Dochody uzyskiwano z opłat za mieszkania, utrzymanie oraz z taksy klimatycznej (Leszczycki 1937). Rozwój funkcji turystycznej miał korzystny wpływ na poprawę warunków bytowych miejscowej ludności, z jednej strony poprzez uzyskiwane dochody z obsługi turystów, a z drugiej poprzez rozwój miejscowej infrastruktury komunalnej. Do głównych inwestycji komunalnych należało uregulowanie rzeki Wisły, elektryfikacja i oświetlenie ulic w centrum Ustronia, Wisły, Bystrej, Jaworza i Szczyrku, budowa wodociągu w centrum Wisły. Dla potrzeb turystów urządzano tereny zielone i parki, tereny rekreacyjno-sportowe, korty tenisowe, boiska i place gier, ścieżki spacerowe, wybudowano baseny kąpielowe w Ustroniu, Wiśle i Jaworzu. Otwarto również 3 skocznie narciarskie i tor saneczkowy w Wiśle, skocznie w Ustroniu i Szczyrku. Powstały również obiekty użyteczności publicznej, jak urzędy pocztowe, biblioteki i kina w Wiśle oraz Ustroniu (tabela 2). Po zastoju w okresie I wojny światowej zaczęła odżywać również turystyka górska w Beskidzie Śląskim. Niewątpliwie znaczą stratą dla polskiej turystyki stał się podział Śląska Cieszyńskiego w 1920 roku. Jednakże dzięki umowom dwustronnym między Polską a Czechosłowacją stworzono warunki do swobodnego poruszania się turystów i przekraczania granicy na szlakach górskich. Podstawą dla rozwoju turystyki było zorganizowanie bazy noclegowej oraz sieci znakowanych szlaków. W okresie międzywojennym oddano do użytku w Beskidzie "Sezon letni trwał od 1 maja do 31 września, sezon zimowy zaś od 15 grudnia do 31 marca (Pilch 1989). 63 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Śląskim 13 nowych schronisk górskich, z czego 7 polskich i 6 niemieckich (tabela 3). Głównymi organizatorami turystyki górskiej w Beskidzie Śląskim w tym okresie były: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie Odział „Beskid Śląski”, utworzone w 1921 r. z Polskiego Towarzystwa Turystycznego „Beskid” w Cieszynie, PTT Oddział Górnośląski, utworzone w 1924 r. z Towarzystwa Turystycznego „Beskid” w Katowicach, PTT Oddział Babiogórski, z założonym w 1926 r. kołem w Białej oraz niemiecka organizacja „Beskidenverein”. Na Zaolziu działało także od 1922 r. Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid Śląski”, z siedzibą w Orłowej. Jako pierwsze po wojnie wybudowano schronisko na Stożku w 1922 r. przez PTT „Beskid Śląski” z Cieszyna. W 1925 r. z inicjatywy Oddziału Górnośląskiego PTT adaptowano dla potrzeb turystyki domek myśliwski Habsburgów na polanie Przy-slop pod Baranią Górą, a w 1926 urządzono nowe schronisko na Równicy. W 1933 r. oddano do użytku schronisko w Zwardoniu, otwierając w ten sposób południową część Beskidu Śląskiego dla ruchu turystycznego. Oprócz tego otwarto jeszcze dwa schroniska na Stecówce i Kozińcach. Dla rozwoju polskiej turystyki górskiej po czeskiej stronie ważnym wydarzeniem było otwarcie w 1929 r. polskiego schroniska na Kozubowej w Beskidzie Śląsko-Morawskim. W północno-wschodniej części Beskidu Śląskiego, między Bielskiem a przełęczą Salmopolską, bazę turystyczną rozwijał bielski oddział „Beskidenverein”. Oprócz schronisk na Szyndzielni, Magurze, Koziej Górze oraz „Zajazdu” na Dębowcu organizował bazę noclegową w Szczyrku oraz wybudował nieduży schron narciarski na stokach Skrzycznego w 1924 r. W 1932 r. zbudowane zostało prywatne niemieckie schronisko „Biały Krzyż” na przełęczy Salmopolskiej. Przed wojną rozpoczęły także swoją działalność trzy kolejne prywatne niemieckie schroniska: na szczycie Skrzycznego (1933 r.), Trzech Kopcach (1936 r.) i Magurze „Przy basenie” (1936 r.) oraz schronisko niemieckiej organizacji „Naturfreunde” na Błotnym w 1926 r. Łącznie w 18 schroniskach górskich na obszarze Beskidu Śląskiego do dyspozycji turystów było około 800 miejsc noclegowych. Schroniska były zróżnicowane pod względem wielkości i wyposażenia (tabela 3). Schroniskami górskimi stawały się zaadaptowane dla potrzeb turystów gajówki i bacówki oraz nowobudowane, murowane obiekty. Do największych i najlepiej wyposażonych należały w owym czasie schroniska na Szyndzielni, Stożku, w Zwardoniu oraz na Równicy i Błotnym. Wysoki standard posiadało także polskie schronisko na Kozubowej po stronie czeskiej. Dla potrzeb turystyki krajoznawczej oprócz schronisk górskich funkcjonowały również sezonowe schroniska w szkołach w Wiśle (3 obiekty), po jednym w Ustroniu, Brennej i Koniakowie oraz stacje turystyczne i narciarskie w Koniakowie („Hotel Legierski”), Szczyrku, a także dom wycieczkowy w Wiśle, Dom Katolicki w Brennej oraz stanica harcerska w Górkach. W latach trzydziestych PTT i Towarzystwo Krzewienia Narciarstwa zorganizowały w Zwardoniu „zbiorową stację turystyczną” dysponującą ponad 100 miejscami noclegowymi w domach góralskich. Bezpośrednie znaczenie dla rozwoju polskiej turystyki miały schroniska i szlaki turystyczne pozostałe po stronie czeskiej części Beskidu Śląskiego, głównie pasma 64 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim Tabela 3 Baza schronisk górskich w okresie 1918-1939 r. na obszarze Beskidu Śląskiego Table 3 Mountain huts in the Silesian Beskid Mis at the period 1919-1939 Schronisko Rok Miejsca Właściciel Wyposażenie Mountaln hut założenia noclegowe Owner Equipment Founding year Beds DĘBOWIEC „ZAJAZD" 1895 0 prywatne niemieckie restauracja, bez noclegów SZYNDZIELNIA 1897 Beskldenverein murowane, restauracja, wodociąg, łazienka, telefon, 80 stacja meteorologiczna, alpinarium, weranda, tereny narciarskie, tor saneczkowy, skocznia narciarska CZANTORIA 1904 40 Beskldenyereln 40 miejsc (20+20) restauracja, 6 pokoi, sypialnia, wokoł tereny narciarskie KOZIA GÓRA „STEFANKA" 1909 6 prywatne niemieckie weranda, altana, tor saneczkowy (o długości ok. 3 km) NA ROPICZCE" 1913 20 Polskie Towarzystwo spłonęło w 1918 r. Turystyczne „Beskid" MAGURA „KLEMENTYNÓWKA" 1914 40 Beskldenvereln murowane, 7 pokoi, sala sypialna, restauracja, bufet, wokół tereny narciarskie STOŻEK 1922 120 Polskie Towarzystwo 400m! powierzchni zabudowane!, restauracja, Turystyczne „Beskid" 3 werandy, ubikacje RÓWNICA 1923 Polskie Towarzystwo 10 pokoi, 56 mle|sc noclegowych, sala sypialna 102 Tatrzańskie restauracja, bufet, weranda, telefon, ublkacle O/Górnośląskl SKRZYCZNE (NA STOKU) 1924 16 prywatne niemieckie słabo zagospodarowane, Jadalnia, sypialnia PRZYSLOP „ 1925 64 Polskie Towarzystwo dwupiętrowa drewniana willa, restauracja, bufet, POD BARANIĄ GÓRĄ, Tatrzańskie jadalnie, ubikacje, telefon (zameczek myśliwski Habsburgów) O/Gómośląskl BŁOTNY 1926 50 Towarzystwo restauracja, oszklona weranda, ublkacle Przyjaciół Przyrody (niemieckie) NA KOZUBOWEJ* 1929 60 Polskie Towarzystwo budynek murowany, restauracja, Tatrzańskie „Beskid Śl ąskl" 2 jadalnie, 13 pokoi, sale sypialne ,NA KOZIŃCACH" 1930 20 prywatne polskie oszklona weranda, jadalnia PRZEŁĘCZ SALMOPOLSKA 1932 15 prywatne niemieckie restauracja „BIAŁY KRZYŻ" SOSZÓW 1932 40 prywatne polskie ladalnla SKRZYCZNE (NA SZCZYCIE) 1933 30 prywatne niemieckie drewniane, słabo wyposażone ZWARDOŃ 1933 120 Polskie Towarzystwo budynek murowany, restauracja, telefon „DWORZEC BESKIDZKI" Tatrzańskie O/Zywlec STECÓWKA 1934 47 prywatne polskie jadalnia, przed II wojną światową stacja Towarzystwa Krzewienia Narciarstwa TRZY KOPCE 1936 35 prywatne niemieckie brak danych MAGURA „PRZY BASENIE' 1936 b.d. prywatne niemieckie basen górski, spłonęło w 1943 r. lub „MAGURA-KAPIELISKO"________________________________________________________________________________ * - po stronie czeskiej Beskidu Śląsko-Morawsklego / On the Czech side ot Moraua-Silesian Beskid Mts Opracowanie własne 65 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 11. Turystyka w Beskidzie Śląskim w 1939 r. Fig. 11. Tourism in the Silesian Beskid Mts in 1939 Opracowanie własne 66 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim Ropicy i Łysej Góry (Galicz 193la). Polscy turyści korzystali ze schronisk czeskich i niemieckich na Jaworowym, Ropiczce, Łysej Górze, Skałce i Wielkim Połomie. Dzięki porozumieniom międzynarodowym cały obszar Beskidu Śląsko-Morawskiego był dostępny dla członków Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (Galicz 193lb). W latach dwudziestych powstały podstawy systemu znakowanych szlaków turystycznych w Beskidzie Śląskim. Około 1924 r. opracowano projekt Głównego Szlaku Beskidzkiego, którego odcinek biegnący przez Beskid Śląski, od Ustronia po Węgierską Górkę, oznakował Oddział Górnośląski PTT z Katowic. Do roku 1930 oznakowano też inne najważniejsze szlaki w tym regionie, m.in. oba szlaki wejściowe na Skrzyczne ze Szczyrku, zielony szlak Skrzyczne - Barania Góra, niebieski szlak Zwardoń - Barania Góra oraz szlaki: niebieski z Wisły doliną Białej Wisełki na Baranią Górę, zielony z Istebnej doliną Olzy pod Gańczorkę i żółty z Milówki przez Kamesznicę do schroniska na polanie Przysłop. W 1930 r. PTT z Cieszyna wytyczył żółty szlak z Wisły przez Trzy Kopce Wiślańskie na Przełęcz Salmopolską, zaś Oddział Górnośląski grzbietowy szlak z Równicy na Trzy Kopce Wiślańskie, oznakowany niebie-sko-białym paskiem. W rok później Koło PTT ze Skoczowa oznakowało czarny szlak z Brennej grzbietem Starego Gronia na Przełęcz Salmopolską. W latach trzydziestych wprowadzono w całych polskich górach obecny system znakowania szlaków barwnym paskiem pomiędzy dwoma paskami białymi. W miejscowościach będących początkowymi punktami tras znakowanych rozpoczęto umieszczanie tablic orientacyjnych z siecią szlaków oraz drogowskazów ze strzałkami kierunkowymi. Niemiecka organizacja „Beskideverein” oznakowała całą pn.-wsch. część Beskidu Śląskiego (rejon Szyndzielni, Klimczoka i Błotnego), a także wytyczyła okrężny szlak grzbietowy wokół Szczyrku (Szczyrk - Skrzyczne - Przełęcz Salmopolską - Przełęcz Karkoszczonka) oraz żółto znakowane podejście ze Szczyrku na „Biały Krzyż”. Łącznie w 1939 r. w Beskidzie Śląskim istniało 335 km górskich szlaków, z czego 138 km należało do „Beskideverein”. W okresie międzywojennym nastąpił także rozwój turystyki narciarskiej. Powstawały pierwsze szlaki narciarskie w rejonie Baraniej Góry, Błatniej, Czantorii, Klimczoka i Zwardonia. Ówczesnymi bazami narciarstwa były Wisła, Szczyrk i Zwardoń, zaś najbardziej popularne tereny narciarskie znajdowały się w sąsiedztwie schronisk na Stożku, Czantorii, Równicy, Klimczoku, oraz na stokach Skrzycznego, polanie Przysłop pod Baranią Górą i w okolicach Zwardonia (Berezowski 1937). Największą frekwencję narciarzy w schroniskach górskich notowano na Szyndzielni (ok. 2000 osób) i Baraniej Górze (1800) (Milatowa 1938). Rozwój funkcji turystycznej w okresie międzywojennym w znaczący sposób wpłynął na kierunek przemian społeczno-gospodarczych w Beskidzie Śląskim. Najszybciej rozwijającymi się miejscowościami w latach trzydziestych były Wisła i Ustroń. Ich rozwój, a w szczególności Wisły, planowany i finansowany był przez Urząd Wojewódzki w Katowicach. O tempie tego rozwoju świadczyły dokonane w okresie międzywojennym inwestycje w zakresie bazy noclegowej oraz infrastruktury transportowej i komunalnej. Rozwój przestrzenny niektórych wsi turystycznych często 67 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego przebiegał w sposób żywiołowy (Leszczycki, Treter 1934). Aby zapobiec ich chaotycznemu zabudowaniu przystąpiono do opracowywania planów zagospodarowania przestrzennego. Jednakże w okresie międzywojennym jedynie Wisła doczekała się jego częściowej realizacji. Jednym z niezrealizowanych projektów był tzw. Plan regulacyjny Jaszowca E. Zaczyńskiego, który stanowił część planu budowy między Ustroniem a Istebną kompleksu uzdrowiskowo-sportowego (Pilch 1989). 4.2.3. Okres II wojny światowej Rozpoczęcie działań wojennych zahamowało szybkie tempo inwestycji turystycznych na tym obszarze. Zaprzepaściło także - jak się okazało nieodwracalnie - realizacje planów rozwojowych dotyczących m.in. budowy linii kolejowej przez Istebną do Zwardonia oraz „miasta ogrodu” na terenie Istebnej, Koniakowa i Jaworzynki. Ruch turystyczny, który w pierwszych latach wojny prawie nie istniał, zaczął się ponownie rozwijać od roku 1941, głównie za sprawą ludności niemieckiej. Obiekty sanatoryjne w Bystrej, Jaworzu i Istebnej zostały zaadaptowane dla potrzeb niemieckiego lecznictwa wojskowego. W Ustroniu sezonowo funkcjonował zakład borowinowy i Dom Zdrojowy, zamieniany poza sezonem letnim w ośrodek wypoczynkowy dla żołnierzy Wermachtu. Swoją funkcję w czasie wojny pełniły schroniska górskie. Polskie schroniska na Stożku, Równicy i Przysłopie pod Baranią Górą przejęte zostały w 1940 r. przez jednostki organizacyjne „Beskidenverein” z Cieszyna i Katowic. Schronisko w Zwardoniu pełniło funkcję koszar dla armii niemieckiej. Również część bazy pensjonatowej w Wiśle i Bystrej wykorzystywana była przez „Beskidenverein” dla niemieckich wczasowiczów i wojska. W trakcie działań wojennych zniszczeniu uległo kilka obiektów turystycznych. Spłonęło schronisko na przełęczy Salmopolskiej „Biały Krzyż”, całkowicie zniszczone zostały także obiekty na „Trzech Kopcach”, Magurze oraz Skrzycznym („Przy Basenie”). Schroniska na Błotnym i na Szyndzielni zostały poważnie uszkodzone, reszta zaś zdewastowana. Spłonęło także kilka drewnianych willi w Wiśle i Bystrej. 4.2.4. Okres 1945-1959 r. Stosunkowo dobre wyjściowe warunki zagospodarowania turystycznego oraz tradycje lat międzywojennych sprawiły, że już od pierwszych lat po zakończeniu wojny notowano ruch turystyczny w Ustroniu, Wiśle i Szczyrku. Część istniejących z okresu międzywojennego obiektów turystycznych, po przeprowadzeniu koniecznych remontów i uporządkowaniu, została wykorzystana na cele wypoczynkowe. Niektóre z przedwojennych pensjonatów stały się zapleczem noclegowym zakładów przemysłowych z Górnego Śląska. Zakłady pracy, zawierając umowy z właścicielami tych obiektów, zaczęły tworzyć sieć własnych domów wypoczynkowych. 68 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim W latach 50. XX w. funkcjonowało w Wiśle, Ustroniu, Bielsku-Białej, Bystrej Śląskiej i Szczyrku łącznie 26 tego typu zakładowych domów wypoczynkowych, posiadających około 1500 miejsc noclegowych (Rogalewska 1978). Jednakże pod koniec lat pięćdziesiątych liczba tych miejsc uległa zmniejszeniu na skutek likwidacji niektórych obiektów w związku z pogarszającym się ich stanem technicznym, który nie pozwalał na dalszą eksploatację. Odrębną sieć domów wczasowych zaczął tworzyć, powstały w 1949 roku, Fundusz Wczasów Pracowniczych, którego terenowe oddziały przejęły opuszczone obiekty, przeważnie poniemieckie oraz wydzierżawione wille i pensjonaty w Szczyrku, Ustroniu i Wiśle. W obiektach tych rozpoczęto organizowanie wczasów pracowniczych, głównie dla robotników Górnego Śląska i Zagłębia. Już w 1949 roku FWP dysponował w Ustroniu i Wiśle 1365 miejscami noclegowymi we własnych obiektach, z których rocznie korzystało około 25 tys. osób. Baza noclegowa w domach wczasowych zarządzanych przez Fundusz Wczasów Pracowniczych pod koniec lat 50. powiększyła się do 1750 miejsc zlokalizowanych w 26 domach wczasowych, z czego 16 obiektów znajdowało się w Wiśle, 4 w Ustroniu, 2 w Bielsku i 4 w Szczyrku. W latach 50. XX w. zaczęły powstawać także pierwsze sezonowe ośrodki wczasowe w Brennej, Ustroniu i Wiśle. Ośrodki te, złożone z domków kempingowych, powstawały w sposób żywiołowy, często bez zgody władz budowlanych i architektonicznych, funkcjonowały tylko w okresie letnim i miały niski standard wyposażenia. Znaczną trudność w organizowaniu wczasów stanowiło wówczas słabo rozwinięte zaplecze gastronomiczne. W roku 1946 wznowione zostało lecznictwo uzdrowiskowe, kiedy Zakład Przyrodoleczniczy w Ustroniu przejęła pod swój zarząd Ubezpieczalnia Społeczna w Sosnowcu. W pierwszych latach po wojnie ustrońskie uzdrowisko przyjmowało na kurację około 2500 osób rocznie w okresie od maja do września. W 1949 roku zakład kąpielowy został przejęty przez Uzdrowiska Polskie w Warszawie, a po reorganizacji lecznictwa uzdrowiskowego wszedł w skład Uzdrowiska .Jastrzębie”, jako jego filia sezonowa. W 1945 roku w Jaworzu zorganizowano sanatorium dla dzieci chorych na gruźlicę, w tym czasie także wznowiło swoją działalność sanatorium w Istebnej na Kubalonce. W związku z ograniczeniami w poruszaniu się w strefie przygranicznej górska turystyka wycieczkowa w Beskidzie Śląskim zapoczątkowana została dopiero w 1947 r. Materialną bazę noclegową dla tej formy turystyki stanowiło wówczas 9 funkcjonujących schronisk górskich, z 530 miejscami oraz 16 stacji turystycznych i domów wycieczkowych, dysponującymi 800 miejscami noclegowymi. W 1956 roku powołano Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego przy PTTK w Cieszynie, które zaczęło organizować sieć kwater prywatnych dla szybko rozwijającego się masowego ruchu turystycznego. W 1958 r. w dyspozycji BORT-u było około 700 miejsc w kwaterach prywatnych. Przystąpiono także do naprawiania zniszczonych i wyznaczania nowych szlaków górskich. Wytyczono i oznakowano m.in. w 1952 r. nowy szlak z Istebnej Zaolzia przez Koniaków, Ochodzitą do Rupienki. Oprócz szlaków turystyki pieszej odnowiono 6f Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego i urządzono także 192 km nartostrad. Największymi inwestycjami w infrastrukturze towarzyszącej turystyce były budowa kolei gondolowej na Szyndzielnię w Bielsku-Białej w 1953 r. oraz budowa wyciągu krzesełkowego na Skrzyczne w Szczyrku w 1959 r. 4.2.5. Okres 1959-1989 r. Przełomowym momentem dla rozwoju zagospodarowania turystycznego w Beskidzie Śląskim było podjęcie w 1959 r., przez ówczesne władze wojewódzkie, decyzji o budowie zespołu obiektów wczasowych i sanatoryjnych w Ustroniu, Wiśle i Szczyrku dla potrzeb turystyki socjalnej¹². Proces planowego rozwoju bazy turystycznej przybrał w tym okresie w Beskidzie Śląskim największe rozmiary spośród wszystkich górskich regionów turystycznych w Polsce (Dębski 1975). Prowadzona działalność inwestycyjna, zmierzająca do rozwoju szeroko rozumianej infrastruktury turystycznej i towarzyszącej, przyczyniła się także do rozbudowy infrastruktury komunalnej i drogowej. W okresie tym doszło do znaczących zmian w sieci osadniczej, a także do ukształtowania się profilu funkcjonalnego miejscowości turystycznych na tym obszarze. Podstawowym czynnikiem decydującym o natężeniu oraz skali przestrzennej rozwoju zagospodarowania turystycznego w Beskidzie Śląskim w tym okresie stało się bliskie położenie konurbacji górnośląskiej. Istotne znaczenie dla lokalizacji bazy noclegowej miały także: - przebieg granic administracyjnych województw katowickiego i krakowskiego do 1975 r.; - stan rozwoju infrastruktury turystycznej już istniejącej; - rozbudowa i modernizacja sieci drogowej, szczególnie budowa drogi z Wisły do Szczyrku przez Przełęcz Salmopolską w 1968 r.; - tradycje inwestowania oraz preferencje lokalizacyjne związane z rangą określonych miejscowości turystycznych (np. Wisły) (Sacha 1986). Najważniejszą rolę w procesie zagospodarowywania poszczególnych miejscowości badanego obszaru dla potrzeb zorganizowanej, masowej turystyki odegrało zakładowe i branżowe budownictwo wczasowe. Budowę pierwszego z zaplanowanych zespołów ośrodków wypoczynkowych rozpoczęto w 1960 r. w Ustroniu-Jaszowcu (ryc. 12), gdzie do 1970 r. powstało 16 domów wypoczynkowych na 2500 miejsc noclegowych. W latach 60. XX w. rozpoczęto także budowę kolejnych zespołów ośrodków wypoczynkowych w Wiśle - na stokach Jarzębatej (1965-71 r.) i Partecznika (1968-75 r.), kompleksu wczasowo-sanato- ¹² Miało to ścisły związek z systemem społeczno-politycznym funkcjonującym w Polsce przed 1989 r., który sytuował państwo w roli organizatora wczasów i wypoczynku. 70 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim Ryc. 12. Zespól obiektów turystycznych (tzw. „dzielnica wczasowa”) w Ustroniu-Jaszowcu Fig. 12. Complex of tourist holiday resorts (so-called „holiday district") in Ustroń-Jaszowiec ryjnego na Zawodziu w Ustroniu (1967-90 r.), a także zakładowych domów wczasowych w Szczyrku, Istebnej, Bielsku-Białej, Jaworzynce, Węgierskiej Górce i Bystrej. W połowie lat 70. XX w. rozpoczęto budowę domów wczasowych na stokach Bukowej w Wiśle (1974-80 r.). Najszybsze tempo powstawania nowych obiektów i miejsc noclegowych obserwowano w latach 60. i 70. XX w., kiedy oddano do użytku odpowiednio 68 i 76 zakładowych ośrodków wczasowych (Gibiec 1984; Sacha 1986). W latach 80. XX w. w wyniku zmian administracyjnych kraju (powstanie województwa bielskiego) oraz kryzysu ekonomicznego zmniejszyło się tempo powstawania nowych obiektów¹³. W wyniku rozwoju zakładowej bazy wczasowej do 1989 r. powstało 189 obiektów całorocznych i 40 ośrodków sezonowych, posiadających odpowiednio 17600 i 2780 miejsc noclegowych. Największa liczba zakładowych ośrodków wczasowych powstała w Wiśle (79), Ustroniu (56) oraz Szczyrku (41). W Wiśle, Ustroniu, Szczyrku, Bystrej zdecydowanie przeważały ośrodki całoroczne, natomiast w Brennej i Węgierskiej Górce przeważały ośrodki sezonowe¹⁴ i całoroczne domki kempingowe (tabela 4). Już od lat 70. XX w. Wisła i Ustroń wraz z Zakopanem, stanowiły miejscowości ¹⁵ Powstawały jednak obiekty duże, dysponujące ponad 150 miejsc noclegowych, na przykład tzw. piramidy w Ustroniu Zawodziu; w Szczyrku - „Centrum”, „Orle Gniazdo”; w Wiśle - „Stok”. ¹⁴ Ośrodki sezonowe powstawały często na terenach o nieuregulowanych prawach własności, na peryferiach, poza zwartą zabudową. 71 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego o największej koncentracji miejsc noclegowych na obszarach górskich w Polsce (Wyrzykowski 1989). Przez cały okres funkcjonowania turystyki socjalnej notowano wysoki stopień wykorzystania zakładowej bazy noclegowej, średnio 80-90% w ciągu roku, dla obiektów całorocznych. Wysoką frekwencję obserwowano także w okresie kryzysu gospodarczego lat 80. XX w. Wynikało to z faktu funkcjonowania w minionym okresie systemu przydziałowego wczasów pracowniczych oraz ograniczonych możliwości uprawiania turystyki zagranicznej. Obiekty te prowadziły także usługi żywieniowe dla przebywających w nich wczasowiczów we własnych stołówkach. Głównym inwestorem zakładowych ośrodków czasowych były przedsiębiorstwa górnośląskiego i rybnickiego okręgu przemysłowego, które posiadały aż 83% wszystkich obiektów. Według Rogalewskiej (1978) wynikało to m.in. z preferowanej wówczas przez zakłady pracy lokalizacji obiektów wczasowych w strefie „bliskiego zasięgu” do 100 km, szczególnie na obszarach położonych w granicach tego samego województwa, z czym wiązały się ułatwione formalności organizacyjno-administracyjne. Atrakcyjność lokalizacji „w bliskim zasięgu” wynikała także z możliwości dwufunk-cyjnego wykorzystania obiektów - jako ośrodków wczasów urlopowych oraz wypoczynku świątecznego. Mimo że zakładowe domy wczasowe należały do tzw. zakładów zamkniętych, to jednak poza sezonem urlopowym część obiektów wykorzystywana była na potrzeby szkoleniowe oraz jako baza kolonijna. Zdecydowana większość (ok. 90%) środków finansowych, z których prowadzono inwestycje w bazie turystycznej, pochodziła z obszaru Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, z funduszy centralnych finansowano budowę nowego schroniska na Przy-słopie, Dom Turysty w Wiśle oraz wyciągi krzesełkowe na Czantorię i Skrzyczne (Gi-biec 1984). W strukturze własnościowej zakładowych ośrodków wczasowych największy udział posiadał przemysł, który w końcu lat 80. XX w. dysponował 12,5 tys. miejsc noclegowych, stanowiących ok. 60% pojemności recepcyjnej tego typu bazy. Wśród gestorów zakładowych dominowały resorty górnictwa i hutnictwa (Gibiec 1984), których obiekty miały też najwyższy standard wyposażenia (m.in. kryte baseny, wyciągi narciarskie, boiska sportowe). Przyrost bazy wczasowej FWP w tym okresie następował głównie za sprawą rozszerzenia wynajmu kwater przy już istniejących ośrodkach. W końcu lat 80. XX w. bazę noclegową FWP stanowiły 24 ośrodki wczasowe¹⁵ mieszczące się w 51 budynkach, w których znajdowało się łącznie 1370 miejsc noclegowych. W 1989 r. stanowiło to 7,6% pojemności całej bazy wczasowej. Obiekty FWP posiadały niższy standard wyposażenia niż ośrodki zakładowe, choć w jeszcze większym stopniu były ¹⁵ W lalach 70. i 80. XX w. funkcjonowały także 3 ośrodki utworzone na bazie kwater prywatnych w Brennej, Istebnej i Jaworzynce. 72 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim Tabela 4 Baza wczasowa i sanatoryjna w Beskidzie Śląskim w 1989 r. Table 4 Holiday and health resorts base of the Silesian Beskid Mts in 1989 Zakładowe ośrodki wczasowe Ośrodki wczasowe FWP Sanatoria Factory holiday resorts FWP holiday resorts Health resorts Miejscowość Liczba obiektów Liczba mle|sc noclegowych Liczba Liczba miejsc Liczba Liczba mle|sc Settlement Number of objects Number of beds obiektów noclegowych obiektów noclegowych Number ot Number ot Number ot Number ot całoroczne sezonowe całoroczne sezozowe objects beds objects beds permanent seasonal permanent seasonal BIELSKO-BIAŁA* 4 0 320 0 3 202 0 0 BRENNA 0 11 0 1250 0 0 0 0 BYSTRA 6 0 450 0 0 0 1 350 CISIEC 1 0 85 0 0 0 0 0 GÓRKI 0 0 0 0 0 0 1 100 ISTEBNA 4 0 320 0 0 0 0 350 JAWORZE 9 0 750 0 0 0 1 300 JAWORZYNKA 3 0 350 0 0 0 0 0 KAMESZNICA 1 0 85 0 0 0 0 0 KONIAKÓW 2 0 105 0 0 0 0 0 LALIKI 3 0 165 0 0 0 0 0 SZCZYRK 40 1 2590 60 4 233 0 0 USTROŃ 40 16 5060 820 3 100 5 1450 WĘGIERSKA GÓRKA 4 5 380 300 1 46 0 0 WISŁA 72 7 4605 350 13 789 2 100 RAZEM ITOTAL 1B9 40 15265 2780 24 1370 10 2650 • - dla części miasta położonej w obrębie Beskidu Śląskiego I tor the part ot the city located In the Slleslan Beskid Mts Opracowanie własne wykorzystane. Największa liczba ośrodków FWP znajdowała się w Wiśle - 13, prócz tego w Szczyrku - 4, Ustroniu - 3, Bielsku-Białej -3 i Węgierskiej Górce - 1. Bazę leczniczo-sanatoryjną w latach 70. XX w. tworzyły sanatoria w Istebnej, Jaworzu i Bystrej oraz prewentoria w Wiśle, Ustroniu-Poniwcu i Górkach, dysponujące łącznie ok. 1200 miejscami. W związku z likwidacją uzdrowiska w Jastrzębiu, wzrastającą liczbą osób chorujących na schorzenia gośćcowe (głównie na Śląsku) oraz odkryciem bogatych złóż borowiny w rejonie Ustronia, rozpoczęto budowę dzielnicy wczasowo-sanatoryjnej Zawodzie w Ustroniu. W latach 80. XX w. oddano tam do użytku 5 nowych obiektów sanatoryjnych na 1450 miejsc (Dębski 1975), powiększając tym samym pojemność recepcyjną bazy sanatoryjnej w Beskidzie Śląskim do 2650 miejsc. W 1973 r. zmodernizowano zakład przyrodoleczniczy w Ustroniu, przystoso-wywując go do działalności całorocznej. Poszerzono także zakres świadczonych usług - prócz kąpieli borowinowych stosowano wodolecznictwo, zabiegi parafinowe, elek-trolecznictwo. W 1975 r. oddano do użytku Śląski Szpital Reumatologiczny, a w 1988 r. 73 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 13. Dzielnice wczasowe „aglomeracji turystycznej Ustroń-Wisła-Szczyrk” Fig. 13. Holiday districts of the „tourist agglomeration of Ustroń-Wisła-Szczyrk" Źródło: Dysarz (1975). nowy zakład przyrodoleczniczy na Zawodzili w Ustroniu. Według Dębskiego (1975) proces inwestycyjny na obszarze Ustronia, Wisły i Szczyrku doprowadził do powstania jedynej w polskich Karpatach aglomeracji wczasowej, integrującej górskie osadnictwo wczasowe na tradycyjnych i nowych terenach osadniczych, o charakterze łańcuchowym, w układzie zwartym i rozproszonym (gniazdowym) (ryc. 13). Za główne cechy tego typu osadnictwa wczasowego przyjęto: - powstanie świadome (planowe); - powstanie odrębnych funkcjonalnie i przestrzennie większych zespołów wczasowych, leczniczo-rehabilitacyjnych i sportowo-rekreacyjnych; - usytuowanie wymienionych zespołów, w chwili realizacji odrębne, uległo wtopieniu w całość układu dopiero na dalszym etapie rozwoju aglomeracji, tworząc przez długi czas odrębne przestrzennie ogniwa; 74 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim - odrębny cykl inwestycyjny każdego ogniwa; - powstanie pojedynczych (rozproszonych) obiektów noclegowych poza strefą zwartego budownictwa równolegle z zespołami wczasowymi; - charakter budownictwa blokowego nowo realizowanych zespołów. Główne elementy (ogniwa) układu przestrzennego „aglomeracji wczasowej” tworzą dzielnica wczasowo-lecznicza Zawodzie oraz kompleks ośrodków wczasowych w dolinie Jaszowca w Ustroniu, zespoły wczasowe na stokach Jarzębatej, Partecznika, Bukowej w Wiśle, a także dzielnica wczasowa Szczyrk-Biła (ryc. 13). Struktura przestrzenna wczasowej sieci osadniczej była już w latach 70. XX w. krytycznie oceniana (Rogalewski 1974). Szczególnie zwracano uwagę na nadmierną koncentrację obiektów wczasowych, która nie stwarza korzystnych warunków wypoczynku. Sacha (1986) podkreślał, iż istotnym czynnikiem, który wpłynął na znaczną koncentrację przestrzenną obiektów wczasowych był fakt „przyciągania” kolejnych inwestycji turystycznych przez stan rozwoju infrastruktury już istniejącej. Brak tak wyraźnego czynnika indukującego stał się jednym z powodów, iż w pozostałych miejscowościach Beskidu Śląskiego nie doszło do powstania odróżniających się funkcjonalnie i fizjonomiczne dzielnic wczasowych. Elementem wyróżniającym region Beskidu Śląskiego przed 1989 r. był znaczny udział sektora prywatnego w strukturze własności bazy noclegowej, który w latach 80. XX w. dysponował blisko 40% miejsc noclegowych. Sytuacja taka miała miejsce za sprawą znacznej roli kwater prywatnych (pokoi gościnnych) w tworzeniu wczasowej i turystycznej pojemności recepcyjnej. Do połowy lat 70. XX w. głównym gestorem bazy noclegowej w pokojach gościnnych dla potrzeb pobytów wczasowych było PTTK, które dysponowało w tych obiektach ok. 2 tys. miejsc noclegowych. Po 1975 roku większość (90%) tej bazy przejęło Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Turystyczne „Beskidy”, które w latach 80. zwiększyło pojemność tej bazy do ok. 9 tys. miejsc, z których rocznie korzystało około 120 tys. osób (Herma 1979). Specyfiką wynajmu kwater w Beskidzie Śląskim w tym okresie było wynajmowanie miejsc noclegowych z pominięciem przedsiębiorstw turystycznych, w ramach własnej działalności gospodarczej (Szczygielski 1989). Większość kwater prywatnych działała dwufunkcyjnie, z jednej strony jako obiekty służące pobytom wczasowym, z drugiej jako ogólnodostępna baza turystyczna. Sytuacja taka nabrała znaczenia w okresie zaostrzenia kryzysu gospodarczego w latach 80. XX w., kiedy spadek popytu na kwatery prywatne w Beskidzie Śląskim był znacznie niższy niż w innych częściach Polski, jedynie o ok. 10% (Szczygielski 1989). Pokoje gościnne dysponowały największą liczbą miejsc w bazie ogólnodostępnej, która według Sachy (1986) stanowiła 1/3 pojemności ogólnej recepcyjnej w latach 80. XX w. Bazę noclegową dla potrzeb turystyki górskiej i krajoznawczej, prócz istniejących schronisk górskich oraz kwater prywatnych, rozwijano na bazie stacji turystycznych i domów wycieczkowych. Na początku lat 70. XX w. funkcjonowało w sumie 75 Turystyka a przemiany irodowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 5 Infrastruktura narciarska w Beskidzie Śląskim w 1989 r. Table 5 Alpine ski infrastructure in the Silesian Beskid Mts in 1989 Miejscowość Liczba wyciągów Długość wyciągów [m] Długość tras zlazdowych (m) Settlement Number of ski lifts Lenght ot skl lltts Lenght ot ski runs BIELSKO-BIAŁA* 5 3465 1680 BRENNA 8 3723 4250 ISTEBNA 1 793 1000 JAWORZE 1 170 200 JAWORZYNKA 1 525 600 KAMESZNICA 1 383 400 KONIAKÓW 4 1560 1770 LALIKI 1 400 420 MESZNA 3 980 2200 SZCZYRK 20 14320 44680 USTROŃ 5 4456 7460 WISŁA 15 8150 13170 RAZEM / TOTAL 65 38925 76930 * - dla części miasta położonej w obrębie Beskidu Śląskiego / tor the pert ot the city located In the Silesian Beskid Mts Opracowanie własne 26 stacji turystycznych i domów wycieczkowych, w których dyspozycji było ok. 1750 miejsc noclegowych. Najwięcej tego typu obiektów powstało w Wiśle (8) oraz w Szczyrku (5). Niski standard tych obiektów powodował, iż zaczęły one ulegać stopniowej likwidacji, m.in. w wyniku prowadzonych w połowie lat 70. XX w. procedur kategoryzacyjnych przestały funkcjonować stacje turystyczne, pozostały tylko domy wycieczkowe. Pojemność ogólnodostępnej bazy turystycznej pod koniec lat 80. XX w. stanowiło 7386 miejsc noclegowych, z których najwięcej znajdowało się w pokojach gościnnych (3500), prócz tego w schroniskach górskich i młodzieżowych (1330), domach wycieczkowych (1022), hotelach (386) oraz campingach i polach biwakowych (1148) (Gibiec 1984; Sacha 1986). Największą inwestycją dla potrzeb turystyki górskiej było wybudowanie w 1979 r. nowego schroniska na polanie Przysłop pod Baranią Górą. Rozwijała się także sieć schronisk młodzieżowych PTSM, stałych i sezonowych (szkoły), w latach 70. i 80. powstało 11 tego typu obiektów. W latach 80. XX w. rozpoczęły swoją działalność także studenckie schroniska turystyczne na Błotnym, na przełęczy Karkoszczonka oraz w Wiśle Czamem oraz Istebnej Pietraszonce. W latach 70. XX w. zapoczątkowany został rozwój nowej formy spędzania czasu wolnego, związany z powstaniem domów rekreacyjnych - drugich domów. W początkowym okresie zjawisko to objęło swoim zasięgiem przede wszystkim miasta - Wi 76 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim słę, Ustroń i Szczyrk, a w latach następnych rozprzestrzeniło się także na pozostałe miejscowości w Beskidzie Śląskim. Według stanu z 1980 roku liczba drugich domów na tym terenie wynosiła 1115 obiektów, z czego oddanych do użytku było 711, zaś będących w trakcie budowy - 404. Najwięcej drugich domów odnotowano w Bren-nej (399), Wiśle (260), Szczyrku (87), Jaworzu (85), Górkach (82) i Cisownicy (65) (Homung 1986). W latach 60. XX w., równolegle z rozbudową bazy noclegowej, nastąpił rozwój infrastruktury narciarskiej w Szczyrku, Wiśle i Ustroniu, głównie za sprawą zakładów przemysłowych (szczególnie kopalń), które zaczęły lokować wyciągi i trasy narciarskie przy własnych domach wczasowych. Inwestycją dającą początek procesowi intensywnego zagospodarowania miejscowości dla potrzeb turystyki narciarskiej była budowa kolejki na Skrzyczne w 1959 r. Okres największego rozwoju infrastruktury narciarskiej przypadł na w połowę lat 60. XX w., kiedy Górniczy Ośrodek Narciarski i Centralny Ośrodek Sportu zaczęły organizować tereny narciarskie w Szczyrku na Małym Skrzycznem i Pośrednim, na północnych stokach Skrzycznego oraz na stokach Be-skida. Od 1963 r. funkcjonował także prototypowy wyciąg zaczepowy na Stożek, a od 1967 r. kolej krzesełkowa na Czantorię. W latach 70. XX w. powstały wyciągi narciarskie w Koniakowie na Ochodzitej i Jaworzynce Trzycatku, a w latach 80. w Istebnej na Złotym Groniu (4 wyciągi), w Brennej (6 wyciągów), w Mesznej, Kamesznicy i Lalikach, a także nowe wyciągi w Wiśle na Soszowie i Cińkowie oraz w Ustroniu Poniwcu. Na przełomie lat 70 i 80. XX w. zaczęto przebudowę terenów narciarskich na stokach Skrzycznego oraz Stożka, w celu zwiększenia ich przepustowości. Zmodernizowano także kolej krzesełkową na Skrzyczne oraz kolej gondolową na Szyndzielnię. Do 1989 roku powstało 65 wyciągów narciarskich oraz 76,9 km tras zjazdowych (tabela 5). Największą liczbą wyciągów narciarskich dysponowały Szczyrk (20) oraz Wisła (15). Miasta te posiadały najwyższy stopień wyposażenia w urządzenia narciarskie spośród wszystkich miejscowości turystycznych w polskich Karpatach (Wyrzykowski 1989). Bibl. Jag. Tereny narciarskie w Szczyrku tworzą zwarte kompleksy, powiązane ze sobą siecią wyciągów, inaczej niż w Wiśle, gdzie urządzenia te rozproszone są na całym obszarze miejscowości. Przyczyna takiego stanu wynika z faktu, iż - w przeciwieństwie do Szczyrku - każdy wyciąg narciarski w Wiśle i Ustroniu należał do innego właściciela. Najbardziej popularne trasy narciarskie znajdowały się w Wiśle na Stożku, w Ustroniu na Czantorii, w Szczyrku - trasa zjazdowa FIS, stok slalomowy na Beskidku, stoki Małego Skrzycznego, a także tereny narciarskie na Szyndzielni i Klimczoku. Znaczną niedogodnością terenów narciarskich na tym terenie był brak wyciągów narciarskich dla dzieci oraz brak - szczególnie w Szczyrku - pólek narciarskich dla początkujących narciarzy (Baran 1987). Dla potrzeb narciarstwa klasycznego zmodernizowano stare skocznie narciarskie w Wiśle, a także wybudowano nowe obiekty w Szczyrku Biłej i na Salmopolu. W latach 70. 77 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego urządzono trasy dla narciarstwa biegowego na Kubalonce w Istebnej, a także śniegowe tory saneczkowe w Szczyrku Biłej i Wiśle Nowej Osadzie. Równolegle funkcjonowało 42,8 km górskich szlaków narciarskich w rejonie Stożka, Czantorii, Klimczoka i Błotnego. Szybki rozwój Wisły i Ustronia pociągał za sobą zwiększone zapotrzebowanie na wodę pitną. Aby podołać temu zapotrzebowaniu wybudowano zaporę oraz zbiornik zaporowy Wisła Czarne poniżej połączenia Białej i Czarnej Wisełki, o powierzchni 40 ha i objętości 5 min m’ (Wróbel 1995). Za rozwojem bazy noclegowej nie nadążały inwestycje komunalne, które finansowano z budżetów władz lokalnych. W efekcie przez cały okres funkcjonował w miejscowościach turystycznych stan niedorozwoju zaplecza technicznego koniecznego dla obsługi masowego ruchu turystycznego. W szczególności sytuacja ta dotyczyła terenów wiejskich, a przejawiała się w zbyt małej liczbie obiektów gastronomicznych, braku miejsc parkingowych, niewystarczająco rozwiniętej, bądź braku, sieci kanalizacyjnej, w wadliwej infrastrukturze transportowej, braku urządzeń rekreacyjno-sportowych itp. Znaczną przeszkodą w nadrabianiu wspomnianych braków infrastrukturalnych -pomijając sytuację kryzysu gospodarczego - był fakt, że baza turystyczna, rozwijana przez przedsiębiorstwa spoza regionu, funkcjonowała w oderwaniu od układu lokalnego (Błasiak i in. 1991). Gwałtowny proces urbanizacji turystycznej był kierowany i stymulowany przez pożalokalne ośrodki władzy politycznej i gospodarczej, bez partycypacji miejscowych władz, a często wbrew ich woli. W efekcie doszło do przejęcia przez kapitał zewnętrzny najbardziej atrakcyjnych i najkorzystniejszych terenów rekreacyjnych i inwestycyjnych w Wiśle, Ustroniu, Szczyrku, Węgierskiej Górce i Brennej. Efekty tak prowadzonej kolonizacji turystycznej przed 1989 r. w znaczący sposób wpływają na funkcjonowanie bazy turystycznej współcześnie. 4.2.6. Okres po 1989 r. Zmiany zachodzące w zagospodarowaniu turystycznym na obszarze Beskidu Śląskiego po 1989 roku są ściśle związane z przebiegiem procesu transformacji systemu społeczno-gospodarczego państwa. Wiodącą rolę w bazie turystycznej, jak w innych działach gospodarki, zaczął odgrywać prywatny sektor własności, odznaczający się największą dynamiką działań podejmowanych w celu tworzenia korzystnych warunków jego rozwoju. W miejscowościach o funkcjach turystycznych istotna rola w inspirowaniu tych działań oraz tworzeniu warunków prawidłowego przebiegu i rozwoju zjawisk turystycznych przypadła w udziale władzom administracyjnym i samorządom lokalnym. Warunki gospodarki wolnorynkowej, konieczność sprostania konkurencji oraz ograniczenie możliwości finansowania i utrzymania bazy turystycznej dla potrzeb turystyki socjalnej zmusiły właścicieli tej bazy do podjęcia działań w kierunku jej dostosowania do zmienionych warunków. Wyraźnie zaznaczyło się zmniejszenie roli transportu publicznego w ruchu tu 78 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim rystycznym, szczególnie komunikacji kolejowej, na rzecz motoryzacji indywidualnej. Najważniejszymi inwestycjami w infrastrukturze transportowej były budowa drogi szybkiego ruchu, omijającej centrum Ustronia oraz otwarcie przejść granicznych w Zwardoniu, Lesznej Górnej i Istebnej-Jasnowicach, czemu towarzyszyły zabiegi modernizacyjne dróg dojazdowych. Szybko wzrastający ruch samochodowy ujawnił jednak niedostosowanie istniejącej infrastruktury drogowej do zmieniającej się sytuacji. Za główne zjawiska i procesy, które wpływają na kierunek przemian infrastruktury turystycznej w Beskidzie Śląskim po 1989 roku, można uznać: - zmiany własnościowe w bazie noclegowej; - modernizacja i podwyższanie standardu usług bazy noclegowej; - wzrost liczby placówek gastronomicznych; - rozbudowa urządzeń sportowo-rekreacyjnych; - rozwój budownictwa pensjonatowego; - intensywny rozwój budownictwa drugich domów; - wprowadzenie działalności marketingowej i promocyjnej w turystycznych obiektach noclegowych oraz gminach turystycznych; - otwarcie turystycznych przejść granicznych na szlakach i rozwój małego ruchu granicznego. W ostatniej dekadzie zaszły wyraźne zmiany wielkości zasobów noclegowych poszczególnych właścicieli oraz rodzajów bazy. Według Wernera (1999) główne przyczyny zmian potencjału bazy noclegowej w Polsce po 1989 r., które także ujawniają się na badanym obszarze, to: - powstawanie nowych obiektów; - zmiany kwalifikacji obiektu przechodzącego do innej klasy; - podjęcie działalności turystycznej przez placówki pełniące dotychczas inne funkcje; - remonty, modernizacje lub podniesienie standardu obiektu kosztem części mieszkalnej; - likwidacje obiektów. Bezpośrednim efektem transformacji społeczno-gospodarczej w państwie dla sektora turystycznego była prywatyzacja zakładowych ośrodków wczasowych. Przebiegała ona poprzez prywatyzację zakładów przemysłowych - gestorów bazy, tworzenie różnego rodzaju spółek zarządzających obiektami noclegowymi lub bezpośrednią zmianę właściciela. Z funkcjonujących w 1989 r. na badanym obszarze 229 zakładowych i branżowych ośrodków wczasowych do 2001 r. zmiany własnościowe objęły 177 obiektów, tj. 79.7% całości bazy. Likwidacji uległy 4 całoroczne i 14 sezonowych ośrodków turystycznych (w Ustroniu - 5, Jaworzu, Węgierskiej Górce i Wiśle - po 3, Bystrej - 2 oraz Bielsku-Białej i Istebnej - po 1). W pierwszym okresie zmian częstym zjawiskiem było oddawanie zakładowych obiektów wczasowych w dzierżawę. Dzierżawcy, dążąc do pełnego wykorzystania miejsc, rozszerzyli zakres swych usług dla ogółu turystów. W efekcie doszło do prze 79 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego kwalifikowania zamkniętej, zakładowej bazy noclegowej na obiekty o charakterze otwartym, z często towarzyszącą temu zmianą nazwy ośrodka na „hotel” lub „pensjonat”. W związku z ograniczeniem finansowania w sferze usług socjalnych znacząco zmniejszył się ruch wczasowy w tego typu obiektach - średnio o około 60%. Proces transformacji zakładowej bazy noclegowej pociągnął również za sobą redukcję zatrudnienia. W porównaniu do końca lat 80. XX w. zatrudnienie w tego typu obiektach zmniejszone zostało średnio o około 55%, a w niektórych przypadkach personel pracowniczy zredukowano o 70-80%. Obecnie średnia liczba osób zatrudnionych w poszczególnych rodzajach bazy noclegowej wynosi: dla hoteli i moteli - 26,4, dla ośrodków wczasowo-szkoleniowych - 9,4, dla pensjonatów - 2,7, dla pokoi gościnnych i gospodarstw agroturystycznych - 1,8, dla schronisk górskich i młodzieżowych - 2,1. Trzeba jednak zaznaczyć, że wartości te są zróżnicowane w obrębie poszczególnych rodzajów bazy, w zależności od wielkości obiektu. Transformacja własnościowa i procedura reprywatyzacyjna objęła także bazę Funduszu Wczasów Pracowniczych. Prócz zmiany statusu FWP, który z dniem 1 września 1997 r. został przekształcony w spółkę prawa handlowego, część obiektów na tym terenie została w latach 90. XX w. zwrócona ich pierwotnym właścicielom. Z 51 budynków wczasowych będących w latach 80. XX w. w gestii FWP, obecnie działają jedynie trzy obiekty w Wiśle, dysponujące 225 miejscami noclegowymi. Reprywatyzacją objęto 30 obiektów, z czego w Wiśle - 13, w Bielsku-Białej - 7, w Szczyrku - 5, w Ustroniu - 4, w Węgierskiej Górce - 1, pozostałe zostały sprzedane innym właścicielom. Reorganizacja służby zdrowia oraz skutki ograniczeń wprowadzonych w sferze finansowania usług balneologicznych, spowodowały zmniejszenie frekwencji kuracjuszy w ruchu uzdrowiskowym. Na badanym obszarze likwidacji uległy dwa obiekty sanatoryjne w Wiśle i Ustroniu-Poniwcu, natomiast sanatorium w Bystrej przekwalifikowane zostało na szpital specjalistyczny. Rozszerzenie działalności o zabiegi szpitalne wprowadzono również w sanatorium w Jaworzu oraz w jednym obiekcie sanatoryjnym w Ustroniu, co w rezultacie wiązało się z likwidacją 500 miejsc sanatoryjnych. Jednakże w związku z oddaniem do użytku na początku lat 90. XX w. ostatnich obiektów na Zawodziu w Ustroniu, pojemność bazy sanatoryjnej w okresie 1989-2001 wzrosła o 9,6%, co odpowiada 255 miejscom noclegowym. Proces prywatyzacji bazy sanatoryjnej w Beskidzie Śląskim objął 57% miejsc noclegowych, zlokalizowanych głównie w uzdrowiskowej dzielnicy Ustronia. Warunki gospodarki wolnorynkowej przyczyniły się również do podniesienia poziomu usług terapeutycznych, kwalifikacji personelu oraz ograniczania zatrudnienia w pionie administracyjnym (Groch 1997). Proces prywatyzacji bazy noclegowej oraz rozwój działalności gospodarczej w sektorze turystycznym doprowadziły do zmiany obrazu struktury własnościowej miejsc noclegowych w 2000 r. w porównaniu do roku 1989. Struktura własnościowa bazy noclegowej w 2000 r„ przedstawiona na ryc. 14, wyraźnie pokazuje, iż wśród wyróżnionych rodzajów własności¹⁶, zdecydowana więk- 80 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim Ryc. 14. Struktura własnościowa miejsc noclegowych w Beskidzie Śląskim w latach 1989 i 2001 Fig. 14. Ownership structure of accommodation base in the Silesian Beskid Mts. in 1989 and 2001 ¿ródło: badania własne. szość bazy noclegowej, pod względem liczby miejsc noclegowych (91,2%), znajduje się w rękach sektora prywatnego. W strukturze własnościowej miejsc noclegowych w roku 2000 całość bazy hotelowej, pensjonatowej oraz pokoi gościnnych i gospodarstw agroturystycznych należała do właścicieli prywatnych. Własność prywatną stanowiły także domy wycieczkowe oraz schroniska górskie i młodzieżowe. Natomiast do sektora państwowego należy 43% miejsc sanatoryjnych oraz część niesprywatyzowanej jeszcze bazy sezonowych ośrodków wczasowych (32%) i obiektów wczasowo-szkoleniowych (8%). Prywatną własność zagraniczną reprezentuje jeden pensjonat w Wiśle, jednakże nie można wykluczyć udziału kapitału zagranicznego w spółkach będących właścicielami innych obiektów noclegowych. ¹⁶ Przyjęto za Wernerem (1999), że własność państwową stanowi mienie Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych oraz własność komunalna. Własność Skarbu Państwa reprezentują organy władzy, administracji państwowej, kontroli państwowej, wymiaru sprawiedliwości, fundusze, spółki Skarbu Państwa oraz inne jednostki. Państwowe osoby prawne to przedsiębiorstwa państwowe, spółki państwowych osób prawnych, fundusze i inne. Do segmentu komunalnego należą jednostki samorządu terytorialnego, w tym przedsiębiorstwa komunalne, spółki, w których gmina lub inna komunalna osoba prawna ma wszystkie udziały lub akcje oraz fundacje założone przez gminę. Natomiast własność prywatna obejmuje własność prywatną osób fizycznych i innych podmiotów prawnych. Krajowe osoby fizyczne to osoby lub spółki cywilne prowadzące działalność gospodarczą na podstawie ewidencji działalności gospodarczej. Do innych krajowych podmiotów prawnych należą spółki prawa handlowego (jawne, komandytowe, z ograniczoną odpowiedzialnością oraz akcyjne), organizacje społeczne, stowarzyszenia, spółdzielnie i ich związki, fundacje, jednostki samorządu gospodarczego i związkowego, jednostki organizacji wyznaniowych. 81 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 6 Baza gastronomiczna w Beskidzie Śląskim (2001 r.) Table 6 Catering base in the Silesian Beskid Mts in 2001 Punkty Miejscowość Restauracje Bary gastronomiczne Razem Settlement Restaurants Bars Snack bars and Total taka away BIELSKO-BIAEA* 5 6 8 19 BRENNA 10 27 19 46 BYSTRA 3 4 0 7 CISIEC 0 3 0 3 CISOWNICA 0 2 0 2 GÓRKI 2 9 6 17 ISTEBNA 5 8 3 16 JAWORZE 3 5 0 8 JAWORZYNKA 1 3 1 5 KAMESZNICA 0 3 0 3 KONIAKÓW 2 4 2 8 LALIKI 1 2 0 3 LESZNA GÓRNA 0 1 0 1 LIPOWA 0 3 0 3 MESZNA 0 2 0 2 NIELEDWIA 0 2 0 2 OSTRE 0 1 0 1 PRZYBĘDZA 2 2 0 4 RADZIECHOWY 1 1 0 2 SLOTWINA 0 2 0 2 SZARE 0 2 0 2 SZCZYRK 14 11 20 45 1WARD0RZECZKA 0 1 0 1 USTROŃ 18 27 9 54 WĘGIERSKA GÓRKA 2 15 6 23 WISŁA 15 39 12 66 RAZEM/TOTAL 84 195 86 365 ' - dla części miasta położonej w obrębie Beskidu Śląskiego / for the part ot the city located in the Silesian Beskid Mts Źródło: badania własne. W latach 90. XX w. powstało 28 nowych, budowanych od podstaw, obiektów noclegowych. Zdecydowana większość tych inwestycji dotyczyła budowy pensjonatów, których do 2000 r. powstało 24, z czego w Brennej - 6, w Wiśle - 6, w Górkach - 2, w Węgierskiej Górce - 4, w Lipowej - 2, w Istebnej - 1, w Ustroniu - 1, w Kamesznicy - 2. W bazie hotelowej powstały, na tym obszarze, 4 obiekty, z czego w Ustroniu - 1, w Wiśle - 2 oraz w Istebnej - 1. Rozbudowie części mieszkalnej, a co za tym idzie, zwiększeniu liczby miejsc noclegowych poddanych zostało łącznie 46 obiektów w bazie hotelowej, pensjonatowej i wczasowo-szkoleniowej, a także 29 pokoi gościnnych i gospodarstw agroturystycznych. W rezultacie tych procesów oddano do użytku 1680 nowych miejsc noclegowych. Pojawienie się nowego rodzaju bazy noclegowej, jakimi są gospodarstwa agroturystyczne, wiązało się z przekwalifikowaniem się funkcjonujących już pokoi gościnnych. Pojemność bazy noclegowej na obszarze Beskidu Śląskiego w okresie między 1989 a 2000 r. wzrosła o 4,1%, z 29486 do 30679 miejsc noclegowych. Główne znaczenie dla zmiany pojemno- ści recepcyjnej w tym okresie miały: zmniejszenie się pojemność bazy sezonowej o 25,7% (1010 miejsc noclegowych), wzwiększenie liczby miejsc w bazie sanatoryjnej o 9,6%, (255 miejsc) oraz powstanie 1680 miejsc noclegowych, związanych z budową nowych obiektów lub rozbudową już istniejących. We wszystkich badanych obiektach prowadzono zabiegi modernizacyjne związane z podnoszeniem jakości oferowanych usług. Jednym ze wskaźników podwyższonego standardu bazy noclegowej jest wyposażenie pokoi w łazienki i wc. Wyposażenie to różni się dla poszczególnych rodzajów i kategorii obiektów. Najwyższym standardem sanitarnym charakteryzują się hotele, które mają 58% pokoi z własną łazienką i wc, wśród których pełne (100%) wyposażenie mają hotele pięciogwiazdkowe; trzygwiazdkowe mają prawie wszystkie pokoje z własnymi węzłami sanitarnymi 82 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim (87%), zaś w hotelach dwugwiazdkowych około 2/3 pokoi (69%). Poprawił się także standard sanitarny w innych obiektach hotelarskich - motelach i pensjonatach, które posiadają odpowiednio 42% i 29% pokoi z własną łazienką i wc. Trzeba jednak zaznaczyć, że oprócz hoteli i pensjonatów oferujących poziom usług określony procedurą kategoryzacyjną funkcjonują obiekty używające tych nazw lecz niespełniające nakładanych wymogów. Z pozostałych obiektów najlepsze wyposażenie posiadają sanatoria (29%) oraz domy wczasowo-szkoleniowe (22%). Natomiast pokoje gościnne i gospodarstwa agroturystyczne dysponują w większości wspólnymi węzłami sanitarnymi, jedynie 6% pokoi ma własną łazienkę. O podwyższaniu standardu może również świadczyć liczba apartamentów i pokoi jednoosobowych oraz zmniejszanie się liczby pokoi wieloosobowych 3 i 4 łóżkowych. Pokoje jednoosobowe i apartamenty w roku 2000 oferowało 86,6% hoteli, 69,8% obiektów wczasowo-szkoleniowych oraz 33,2% pensjonatów, a także nieliczne pokoje gościnne i gospodarstwa agroturystyczne (8,5%). Zabiegi polegające na zmieszaniu liczby łóżek w pokojach wieloosobowych przeprowadzono w 39 obiektach, głównie w byłych zakładowych ośrodkach wczasowych oraz w hotelach niższych kategorii. Celem podniesienia jakości usług, właściciele obiektów noclegowych urządzają parkingi strzeżone dla gości, rozszerzają zakres własnej oferty o sale konferencyjne, sauny, siłownie, sale sportowe, place zabaw, usługi kosmetyczne, fryzjerskie. Prowadzone są również zabiegi mające na celu podniesienie estetyki obiektów i ich otoczenia. W końcu lat 90. XX w. rozpoczęto także wdrażanie komputerowego system rezerwacji miejsc w niektórych obiektach noclegowych. Wprowadzono usługi żywieniowe w części obiektów noclegowych (46,8%), które do tej pory nie posiadały własnych miejsc konsumpcyjnych. Własnym zapleczem gastronomicznym (restauracje, bary, kawiarnie, stołówki) dysponują obecnie wszystkie hotele, pensjonaty i gospodarstwa agroturystyczne, 86,5% obiektów wczasowo-szkoleniowych oraz 19,3% pokoi gościnnych. We wszystkich obiektach hotelowych znajdują się restauracje, a w niektórych (65,4%) także bary i kawiarnie. W bazie pensjonatowej oraz obiektach wczasowo-szkoleniowych przeważają własne stołówki (72,6% i 41,5%). Baza gastronomiczna znajduje się obecnie w 387 obiektach noclegowych, włączając schroniska górskie i domy wycieczkowe, liczy około 16,5 tys. miejsc konsumpcyjnych. Swoboda działalności gospodarczej znalazła także swój wyraz w licznie powstających obiektach gastronomicznych, głównie w postaci różnego rodzaju barów i punktów gastronomicznych. W okresie między 1989 a 2001 r. potencjał bazy gastronomicznej wzrósł z 27 do 365 obiektów. Najwięcej obiektów gastronomicznych rozpoczęło działalność w Wiśle, Ustroniu, Szczyrku i Brennej, co wynikało z niewielkiej liczby funkcjonujących tam placówek gastronomicznych przed 1989 r. Na strukturę bazy gastronomicznej w 2001 r., z ogółu 365 obiektów, składało się 84 restauracji, 195 barów i 86 punktów gastronomicznych, oferujących łącznie około 27 000 miejsc konsumpcyjnych (tabela 6). Najlepiej rozwiniętą bazę gastronomiczną posiadają Wisła (66 placówek), Ustroń 83 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego . Baza sportowo-rekreacyjna w poszczególnych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego w 84 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim Ryc. 15. Bielsko-Biała - górska kolejka gondolowa na Szyndzielnię Fig. 15. Gondola-lift onto Szyndzielnia mountain in Bielsko-Biała (54), Szczyrk (45) i Brenna (46), które maja też najlepiej rozwiniętą sieć restauracji (tabela 6). Najsłabiej rozwiniętą bazę gastronomiczną, prócz wsi, które nie dysponują bazą noclegową, posiadają miejscowości o charakterze typowo letniskowym (Leszna Górna, Meszna, Cisownica). Bazę gastronomiczną stanowią tam pojedyncze restauracje lub bary obsługujące przede wszystkim ludność miejscową. W strukturze rodzajowej bazy gastronomicznej przeważają bary (53,4%), na które składają się także, różnego rodzaju puby, pizzerie, cukiernie, itp. W minionej dekadzie znacznie wzrosła oferta placówek restauracyjnych, których udział w strukturze bazy gastronomicznej wynosi obecnie 23,1%, przy czym należy liczyć się z dalszym rozwojem tego typu obiektów. Rozmieszczenie sezonowej bazy gastronomicznej, w postaci punktów gastro-monicznych, nawiązuje do istnienia letnich terenów rekreacyjnych, np. w centrum Brennej, pod Dębowcem w Bielsku-Białej, a także innych obszarów koncentracji ruchu turystycznego, związanych z turystyką narciarską lub miejscami organizacji plenerowych imprez kulturalno-roz-rywkowych. Usługi żywieniowe, jedynie dla gości korzystających z noclegu, prowadzone są także w 387 obiektach noclegowych. W przypadku większości pensjonatów oraz pokoi gościnnych i gospodarstw agroturystycznych są to stołówki, których pojemność liczy około 16,5 tys. miejsc konsumpcyjnych. Lata 90. XX w. przyniosły także ożywienie inwestycyjne w sferze infrastruktury towarzyszącej turystyce. Znaczne ograniczenie roli przyjazdowej turystyki socjalnej stworzyło konieczność poszerzenia oferty turystycznej miejscowości w celu ożywienia ruchu turystycznego, poprzez budowę nowych urządzeń sportowo-rekreacyjnych oraz modernizację i rozbudowę już istniejących. Największymi inwestycjami w bazę sportowo-rekreacyjną po 1989 r., a mających wzbogacić ofertę miejscowości były: - modernizacja kolei linowych na Szyndzielnię (ryc. 15) i Skrzyczne; - budowa letniego toru saneczkowego na stokach Czantorii w Ustroniu (ryc. 16) 85 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego i Dębowca w Bielsku-Białej; - modernizacja wyciągów narciarskich w Szczyrku, Ustroniu, Wiśle i Brennej; - rozpoczęcie budowy parku wodnego w Szczyrku przy DW „Orle Gniazdo; - oddanie do użytku wielofunkcyjnej hali sportowej z krytą pływalnią w Szczyrku; - przebudowa terenów narciarskich na Soszowie w Wiśle, na stokach Palenicy w Ustroniu oraz powstanie całorocznego (pokrytego igielitem) stoku narciarskiego w Bystrej; - przygotowanie i oznakowanie sieci tras rowerowych; - rozbudowa i urządzenie terenów sportowo-rekreacyjnych w Brennej i Wiśle. Ważnymi inwestycjami w kierunku uporządkowania ruchu turystycznego były przebudowa ciągów pieszych i spacerowych w Szczyrku, Wiśle i Ustroniu oraz powstanie nowych miejsc parkingowych. Istotne znaczenie z punktu widzenia edukacyjnych funkcji turystyki miało także przygotowanie ścieżek przyrodniczych na terenach leśnych w Bielsku-Białej (dolina Wapienicy), Ustroniu (Skalite, Czantoria), Wiśle, Istebnej i Węgierskiej Górce (Mała Barania) przez miejscowe nadleśnictwa. W latach 90. XX w. rozwinięta została sieć szlaków dla górskiej turystyki rowerowej, o łącznej długość 311,1 km, wykorzystująca częściowo tereny dla turystyki pieszej. Główne trasy rowerowe prowadzą grzbietami wokół doliny Żylicy - od Klimczoka po Skrzyczne i Błotny, wokół doliny Wapienicy, w rejonie Czantorii, przełęczy Kubalonka, grzbietami pasma Baraniej Góry, wokół źródeł Wisły oraz doliną Krężelki. Obecny stan wyposażenia poszczególnych miejscowości w bazę towarzyszącą, w postaci urządzeń sportowo-rekreacyjnych, wykazuje znaczne dysproporcje (tabela 7). Pod względem rozwoju tego rodzaju urządzeń dominują Wisła, Ustroń, Szczyrk i Brenna. Równomiernie rozwinięta jest jedynie sieć szlaków dla uprawiania górskiej turystyki pieszej, którymi dysponuje większość badanych miejscowości. Łączna długość szlaków w Beskidzie Śląskim wynosi 426,21 km, z czego na terenie Wisły znajduje się aż 130,45 km (30,6%), zaś ich największe zagęszczenie występuje w rejonie Szyndzielni i Klimczoka. Dobrze rozwinięta jest baza dla uprawiania narciarstwa, którą dysponuje 11 miejscowości. Infrastrukturę narciarską stanowi 42,18 km wyciągów oraz 84497 km tras zjazdowych. Najlepiej rozwiniętą tego typu infrastrukturę posiadają Szczyrk, dysponujący 27 wyciągami o łącznej długości 17,38 km i 45,9 km tras zjazdowych. W minionej dekadzie wprowadzono sztuczną „uprawę śniegu” (naśnieżanie, ubijanie ratrakami), oświetlenie stoków, a także zintegrowany i zryczałtowany system opłat, za pomocą czytników kart magnetycznych. Dobrze rozwiniętą bazę dla narciarstwa posiada także Wisła (11,05 km wyciągów i 19,8 km tras) oraz Ustroń (odpowiednio - 4,9 km i 7,7 km) i Brenna (4,2 km; 4,9 km). Skocznie narciarskie, w większości wymagające modernizacji zlokalizowane są tylko w Wiśle i Szczyrku - w planach jest rozbudowa skoczni w Wiśle-Malince. 86 Rozwój turystyki w Beskidzie Śląskim Znaczny rozwój zaobserwowano w ostatnich latach w przypadku rekreacji konnej. Ofertą dla turystyki jeździeckiej oraz hipoterapii dysponują: Brenna, Bystra, Górki, Jaworze, Szczyrk i Wisła. Wyznaczone kąpieliska w obrębie potoków górskich posiadają jedynie Wisła, Ustroń, Brenna i Górki. Mimo, iż dobre warunki do uprawiania rekreacji wodnej posiada Węgierska Górka, to jednak kwestia właściwego przygotowania miejsc do jej uprawiania nie jest rozwiązana. Brakuje dobrze urządzonych terenów sportowo-rekreacyjnych w centrach takich miejscowościach turystycznych, jak Istebna i Bystra, a także we wsiach, które chcą rozwijać funkcję turystyczną, tj. Lipowa i Kamesznica. Niedobór tego typu terenów odczuwają także turyści przybywający do Szczyrku. Swoboda obrotu ziemią oraz wzrost zamożności niektórych warstw Ryc. 16. Ustroń - górska kolejka krzesełkowa oraz letni tor saneczkowy na Czantorii Fig. 16. Ustroń - chairlift and summer tobogganing run at the Czantoria mountain społeczeństwa stały się elementami sprzyjającymi oraz dynamizującymi rozwój zjawiska drugich domów. Na obszarze Beskidu Śląskiego miejscowościami, gdzie obserwowano największe tempo rozwoju tego typu obiektów w tym okresie, były: Brenna, Górki, Jaworze, Istebna oraz Meszna¹⁷. Między 1989 a 2000 r. powstało około 2350 drugich domów, z czego 1/3 w gminie Brenna. W latach 90. XX w., dzięki wprowadzeniu systemowych rozwiązań w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego w państwie, nastąpił znaczący postęp w rozwoju urządzeń komunalnych służących odprowadzaniu i utylizacji zanieczyszczeń. Podejmowaniu działań w tym zakresie sprzyja obecna autonomia decyzyjna lokalnych władz samorządowych. Do głównych inwestycji w dziedzinie ochrony środowiska należy zaliczyć rozwój sieci kanalizacyjnej w miastach Szczyrku i Ustroniu oraz na ¹⁷ Szczegółową analizę tego zjawiska zamieszczono w rozdziale 5.2. 87 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego obszarach wiejskich gmin Brenna, Istebna i Węgierska Górka, a także powstanie nowoczesnych, komunalnych oczyszczalni ścieków w Wiśle (1999 r.), Skoczowie (1997 r.) i Węgierskiej Górce (1998 r.). Ponadto w latach 1995-1999 oddano do eksploatacji mniejsze oczyszczalnie komunalne w Istebnej, Koniakowie i Cisownicy. Aktualnie modernizowana jest także oczyszczalnia ścieków w Ustroniu, w ramach programu ochrony dorzecza górnej Wisły i Zbiornika Goczałkowickiego. Mimo, iż stan rozwoju tego typu infrastruktury nie jest jeszcze wystarczający, jednak pozwolił na częściowe uporządkowanie problemu gospodarki ściekowej w miejscowościach o największej koncentracji ruchu turystycznego. Współcześnie coraz więcej uwagi poświęca się sprawom związanym z podnoszeniem poziomu czystości i estetyki w miejscowościach turystycznych. Wynika to z jednej strony z ustawowych obowiązków władz miejskich i gminnych, a z drugiej ze wzrostu świadomości roli, jaką odgrywa ład i porządek w tworzeniu jakości warunków wypoczynku w obszarach recepcji turystycznej. Koniecznością stała się reorganizacja przedsiębiorstw komunalnych oraz usprawnienie systemu wywozu i utylizacji odpadów. Stwarzane są także podstawy do współdziałania miejscowości turystycznych w celu koordynacji dalszego rozwoju turystyki na tym terenie. Temu celowi mają również służyć opracowywane lokalne oraz regionalne strategie rozwojowe, uwzględniające rozwój i kształtowanie funkcji turystycznej. W warstwie społecznej zauważalna jest zmiana stosunku ludności miejscowej do przebywających w miejscowościach turystów. Transformacja opinii mieszkańców w odniesieniu do faktu znacznego ruchu turystycznego w znacznym stopniu uwarunkowana jest względami ekonomicznymi i wzrostem świadomości roli, jaką turystyka odgrywa w aktywizacji gospodarczej miejscowości, a tym samym w zabezpieczeniu egzystencji ludności miejscowej. 88 5. WSPÓŁCZESNA FUNKCJA TURYSTYCZNA REGIONU 5.1. Stan rozwoju bazy noclegowej Podstawowym miernikiem zagospodarowania turystycznego obszarów recepcji turystycznej jest wielkość bazy noclegowej (Wyrzykowski 1989). Według Rogalew-skiego (1977) baza noclegowa stanowi podstawowy element zagospodarowania turystycznego, gdyż zapewniając turyście nocleg wraz z podstawowymi urządzeniami sanitarnymi, warunkuje z jednej strony rozwój funkcji turystycznej na poszczególnych obszarach, z drugiej zaś umożliwia uprawianie podstawowych rodzajów turystyki. Turystyczna baza noclegowa w 2000 r. na obszarze Beskidu Śląskiego liczyła 686 obiektów, które dysponowały 30579 miejscami noclegowymi, z czego w bazie całorocznej znajdowało się 27667 miejsc (90,5%), zaś w sezonowej 2912 (9,5%) (tabele 8 i 9). Największymi zasobami noclegowymi dysponowały obiekty wczasowe i szkoleniowe, posiadające łącznie 11024 miejsc (35,9% wszystkich miejsc noclegowych) (ryc. 17), z czego na 136, funkcjonujących całorocznie, domów wczasowych i ośrodków szkoleniowych, przypada 9236 miejsc (30,1%), zaś na 30 sezonowych ośrodków wczasowych - 1788 (5,8%). Największa liczba domów wczasowych i ośrodków szkoleniowych zlokalizowana jest w Wiśle - 57 obiektów (tabela 8). Znaczna ich liczba znajduje się także w Ustroniu - 22 obiekty i Szczyrku - 20. Łącznie, w tych trzech miejscowościach skupionych jest 73,3% tego rodzaju obiektów, co odpowiada 78,3% ich łącznej pojemności recepcyjnej na badanym obszarze. Pozostałe domy wczasowe i ośrodki szkoleniowe znajdują się w Węgierskiej Górce (8), Jaworzu (5), po cztery w Istebnej, Bystrej i Brennej, po 89 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego trzy w Bielsku-Białej i Lalikach, dwa w Ciścu oraz po jednym w Jaworzynce, Kamesznicy i Koniakowie. Sezonowe ośrodki wczasowe koncentrują się głównie w Brennej (11), Ustroniu (10) i Wiśle (5). Prócz tego, pojedyncze ośrodki znajdują się także w Węgierskiej Górce, Jaworzu i Szczyrku. Kolejne pod względem pojemności recepcyjnej są pokoje gościnne wraz z gospodarstwami agroturystycznymi, liczące odpowiednio 254 i 41 obiektów. Skupiają one łącznie 5356 miejsc noclegowych (17,5% wszystkich miejsc) (ryc. 17), z czego na pokoje gościnne przypada 4529 (14,8%), a gospodarstwa agroturystyczne 827 (2,7%). Aż 74,5% tego typu obiektów znajduje się w czterech miejscowościach: Szczyrk (77 obiekty), Wisła (68), Brenna (40) i Ustroń (35). Natomiast w takich wsiach, jak: Szare (3), Nieledwia (1) i Radziechowy (1) stanowią one jedyny rodzaj bazy noclegowej. Nieco mniejszą liczbą miejsc noclegowych dysponują hotele i motele - 52 obiekty, posiadające 4790 miejsc (15,9% wszystkich miejsc noclegowych). Największa liczba obiektów hotelowych znajduje się w Ustroniu - 20, następnie w Szczyrku - 12, Wiśle - 6 oraz Bielsku-Białej, gdzie z grupy 10 hoteli znajdujących się w granicach miasta - 5 zlokalizowanych jest w dzielnicach leżących w obrębie Beskidu Śląskiego. W całości bazy hotelowej na obszarze Beskidu Śląskiego przeważają placówki o średnim standardzie: dwu- i trzygwiazdkowe, liczące odpowiednio 18 i 31 obiektów. Wyższe Ryc. 17. Struktura wielkościowa bazy noclegowej według liczby miejsc noclegowych w poszczególnych rodzajach obiektów Fig. 17. The size structure of the accommodation objects by the number of beds in different types of the base Źródło: badania własne. 90 Współczesna funkcja turystyczna regionu * - dla części miasta położonej w obrębie Beskidu Śląskiego Hot the part ot the city located in the Silesian Beskid Mts. Ryc. 18. Udział poszczególnych miejscowości w strukturze wielkościowej bazy noclegowej Fig. 18. Share of towns and villages in the capacity of the accommodation base Źródło: badania własne. kategorie reprezentowane są przez dwa hotele czterogwiazdkowe i jeden hotel pięciogwiazdkowy w Ustroniu. Coraz większe znaczenie w obsłudze ruchu turystycznego na badanym obszarze odgrywa baza pensjonatowa, która pod względem liczby obiektów, zajmuje kolejną pozycję po obiektach wczasowo-szkoleniowych oraz pokojach gościnnych. Ze 115 tego rodzaju obiektów, aż 75,6% znajduje się w trzech miejscowościach: w Wiśle (39), w Brennej (24) i w Szczyrku (24). Kolejnymi miejscowościami, w których odnotowano istnienie bazy pensjonatowej są: Węgierska Górka, Ustroń (po siedem obiektów), Istebna, Laliki, Lipowa (po dwa) oraz Bielsko-Biała, Cisiec, Górki, Jaworze, Jaworzynka, Koniaków i Przybędza (po jednym). Łączna pojemność recepcyjna bazy pensjonatowej wynosiła w badanym okresie 3739 miejsc noclegowych. Bazę leczniczo-sanatoryjną w 2000 r. stanowiło 14 obiektów, które dysponowały 2905 miejscami dla kuracjuszy. Przeważająca część miejsc - 2010 (69,2% wszystkich miejsc sanatoryjnych) zlokalizowana jest w Ustroniu, gdzie funkcjonuje 8 tego typu obiektów. Prócz tego obiekty bazy sanatoryjnej działały także w Istebnej - 1 obiekt (480 miejsc), w Jaworzu - 3 (260) oraz w Górkach - 1 (100) i w Wiśle - 1 (55). Obiekty służące turystyce górskiej i krajoznawczej reprezentowane przez schroniska górskie (12 obiektów), schroniska młodzieżowe i studenckie (15) oraz domy 91 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego o o o o o o CM en o o o o o o o en cn o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o oooocnocnocn un o o o o o o o o o o CM o o co CM o CM o cn CM to o CM m cn CM o CM cn CM o o CM o o o o o cn o o^o200 noclegowe Total ob/ects BIELSKO-BIAIA* 0 7 6 2 0 15 BRENNA 40 35 7 3 0 85 BYSTRA 4 3 0 2 0 9 CISIEC 5 5 0 0 0 10 CISOWNICA 0 1 0 0 0 1 GÓRKI 0 2 1 0 0 3 ISTEBNA 2 9 10 0 1 22 JAWORZE 2 5 5 2 1 15 JAWORZYNKA 3 5 2 1 0 11 KAMESZNICA 5 6 0 0 0 11 KONIAKÓW 2 4 0 0 0 6 LALIKI 4 10 0 0 0 14 LESZNA GÓRNA 0 0 0 0 0 0 LIPOWA 0 4 0 0 0 4 MESZNA 0 0 0 0 0 0 NIELEDWIA 1 0 0 0 0 1 OSTRE 0 0 0 0 0 0 PRZYBĘDZA 0 1 1 0 0 2 RADZIECHOWY 1 0 0 0 0 1 SIOTWINA 0 0 0 0 0 0 SZARE 2 1 0 0 0 3 SZCZYRK 35 72 27 6 2 142 TWARDORZECZKA 0 0 0 0 0 0 USTROŃ 32 27 21 27 2 109 WĘGIERSKA GÓRKA 10 18 6 3 0 37 WISłA 62 77 38 8 0 185 RAZEM / TOTAL 210 292 124 54 6 686 * - dla części miasta położonej w obrębie Beskidu Śląskiego / for the pan of the city tocafed In the Silesian Beskid Mts Źródło: badania własne. miejsc noclegowych na 1 km². Obraz izolinii gęstości wskazuje, iż ich przebieg silnie zdeterminowany jest ukształtowaniem terenu i układem górskich dolin. Ukazuje także wyraźną przewagę potencjału bazy noclegowej w zachodniej i środkowej części nad pozostałym obszarem Beskidu Śląskiego. Najwyższe wartości wskaźnika gęstości miejsc noclegowych, powyżej 1000 miejsc noclegowych na 1 km² występują w pięciu miejscowościach: Ustroń, Wisła, Szczyrk, Węgierska Górka oraz Istebna. W obrębie tych miejscowości obszary o największej gęstości miejsc noclegowych obejmują stoki o ekspozycji południowej i południowo-zachodniej, a w szczególności: 96 Współczesna funkcja turystyczna regionu - dzielnice Zawodzie, Jaszowiec oraz Polana w Ustroniu; - dzielnice Partecznik, Jarzębata, Nowa Osada, Czarne w Wiśle; - dolinę potoku Bila i część Cen- trum Szczyrku; - rejon Baraniej Cisieckiej i część Centrum w Węgierskiej Górce; - rejon przełęczy Kubalonka w Istebnej. Znaczną gęstością miejsc noclegowych (500-1000 m.n./km²) charakteryzują się także centrum Brennej, z wylotowymi odcinkami dolin potoków Jatny i Holcyna, rejon sanatorium oraz hotelu ,Jawor” w Jaworzu, część doliny Bystrej wokół hotelu „Magnus”, jak również górna część doliny Jawornika w Wiśle. Rozkład izolinii w południowej i wschodniej części Beskidu Śląskiego uzależniony jest od punktowego rozkładu obiektów noclegowych. Gęstość bazy noclegowej w tej części badanego obszaru tylko miejscami przekracza wartość 200 miejsc noclegowych na km² Struktura wielkościowa obiektów noclegowych, analizowana według liczby 7,9% 0,9% 42,6% Liczba miejsc noclegowych Number of beds □ <20 □ 20-49 ■ 50-99 ■ 100-200 B>200 Ryc. 21. Struktura wielkościowa obiektów zakwaterowania zbiorowego wg przedziałów liczby miejsc noclegowych (2000 r.) Fig. 21. The size structure of accommodation objects by number of beds (2000) Źródło: badania własne. miejsc noclegowych w poszczególnych obiektach wskazuje, iż przeważają obiekty średniej wielkości, których liczba miejsc noclegowych mieści się w przedziałach 20-49 oraz 50-99 (ryc. 21). Stanowią one łącznie 60,7% całej bazy noclegowej. Obiekty małe, posiadające mniej niż 20 miejsc noclegowych stanowią 30,6% ogółu obiektów. Ich znaczenie wzrasta w miejscowościach charakteryzujących się znacznym udziałem pokoi gościnnych w strukturze bazy noclegowej, np. Wisła, Ustroń, Brenna i Szczyrk. Specyficzną cechą rozmieszczenia obiektów dużych (100-200) oraz bardzo dużych (>200) jest to, że z ogólnej liczby domy wycieczkowe/ hostels schroniska młodzieżowe I studenckie/ youth hostels schroniska górskie/ mountain huts pola kempingowe I biwakowe/ campsites ośrodki wczasowe (sezonowe)/ seasonal holiday resorts gospodarstwa agroturystyczne/ agrofarms pokoje gościnne/ lodgings sanatoria/ health resorts ośrodki wczasowe I szkoleniowe/ holiday resorts pensjonaty/ guesthouses hotele, motele/ hotels, motels 0 20 40 60 80 100% Ryc. 22. Wykorzystanie bazy noclegowej wg rodzaju obiektu (2000 r.) Fig. 22. Level of use of the accommodation objects Źródło: badania własne. 97 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Źródło: badania własne. 98 Współczesna funkcja turystyczna regionu Ryc. 23. Wisła - hotel „Gołębiewski”, najnowsza duża inwestycja w bazie hotelowej Fig. 23. Wisła - „ Gołębiewski" hoteł, the recent big investment in the hotel base 60 tego typu obiektów, prawie połowa (48,3%) znajduje się w Ustroniu. Natomiast największe obiekty noclegowe, liczące ponad 400 miejsc noclegowych, znajdują się w Szczyrku (Dom Wczasowy „Orle Gniazdo” - 600 miejsc, Hotel „Klimczok” - 420)'. Stopień wykorzystania obiektów noclegowych (ryc. 22) zmienia się w poszczególnych sezonach, miesiącach, tygodniach, a nawet dniach. Analizie poddano średnie roczne wykorzystanie obiektów, mierzone odsetkiem udzielonych noclegów w roku, w stosunku do nominalnej liczby miejsc noclegowych dla poszczególnych miejscowości oraz rodzajów bazy noclegowej. Najwyższy stopień wykorzystania miejsc noclegowych wśród wszystkich rodzajów obiektów noclegowych w badanym okresie odnotowano w bazie sanatoryjnej - 82,6%, z której skorzystało 23855 kuracjuszy (tabela 11). Największą liczbę turystów zanotowano w domach wczasowych i ośrodkach szkoleniowych (231028), w których stopień wykorzystania miejsc noclegowych osiągnął poziom 52,8%. Nieco niższe wykorzystanie zdolności recepcyjnej zanotowano w hotelach i motelach (46,2 %), które odwiedziło 165489 gości. Wartości wskaźników wykorzystania dla tego typu obiektów w Beskidzie Śląskim są zbliżone do średnich krajowych. Zbliżony stopień wykorzystania posiadają sezonowe ośrodki wczasowe (43,3%), pensjonaty (37,1%) oraz schroniska młodzieżowe (36,5%). Niższy poziom wykorzystania pojemności recepcyjnej zanotowano w schroniskach górskich (21,2%), w których z noclegu skorzystało 11790 osób. Najsłabiej wykorzystane są miejsca w domach wycieczkowych (18,9%) i na polach biwakowych i kempingowych (15,2%). Interesującym wydaje się fakt, iż wykorzystanie miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych jest wyższe niż w pokojach gościnnych. Sytuacja ta różni się od obserwowanych tendencji w innych regionach Polski (Werner 1999). Za przyczyny takiego stanu można uznać wyższy standard wyposażenia gospodarstw agroturystycznych, ¹ W analizie nie uwzględniono będącego wówczas w trakcie budowy hotelu „Gołębiewski" w Wiśle przewidzianego na ok. 500 miejsc oraz leżącego poza terenem badań hotelu „Parkhotel Vienna” w Bielsku-Białej, z ok. 300 miejscami noclegowymi. 99 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego 1 Brenna 2 Bystra 3 Clslec 4 Clsownica 5 Górki 6 Istebna 7 Jaworze 8 Jaworzynka 9 Kamesznica 10 Koniaków 11 Lallkl 12 Leszna Grn. 13 Lipowa 14 Meszna 15 Nleledwla 16 Ostre 17 Przybędza 18 Radziechowy 19 Słotwlna 20 Szare 21 Szczyrk 22 Twardorzeczka 23 Ustroił 24 Węgierska Górka 25 Wisła Liczba turystów korzystających z bazy noclegowe! Number of toulsts In accommodatlon base 100 000 Wskaźnik lokalizacji ruchu turystycznego Tourist movement concentration Indicator Ryc. 24. Ruch turystyczny w bazie noclegowej na obszarze Beskidu Śląskiego w 2001 r. Fig. 24. Tourist movement in the accommodation base in the Silesian Beskid Mts in 2001 Źródło: badania własne. przejawiający się m.in. w średnio mniejszej liczbie łóżek w tych obiektach (2,8) niż w pokojach gościnnych (3,6). Istotnym wydaje również fakt szerszego zakresu oferowanych usług przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych, głównie jeśli chodzi o wyżywienie, lepiej zagospodarowane otoczenie obiektu oraz organizowanie różnego rodzaju „atrakcji” dla turystów (np. kuligi, biesiady itp.)². Najwyższy stopień wykorzystania bazy recepcyjnej (>50%) zanotowano w miejscowościach dysponujących znacznym odsetkiem miejsc sanatoryjnych w strukturze bazy recepcyjnej - Ustroń, Górki oraz we wsiach - Jaworze i Jaworzynka, w których 100 Współczesna funkcja turystyczna regionu o poziomie wykorzystania decyduje w głównej mierze poziom sprzedaży miejsc w jednym dużym obiekcie noclegowym³. W przedziale wykorzystania 40-50% znajdują się tylko Wisła, ze współczynnikiem 42,6% oraz Bystra - 41,3%. Stosunkowo wysoki, w porównaniu z innymi miejscowościami, poziom wykorzystania pojemności recepcyjnej miejscowości te zawdzięczają istnieniu dwóch sezonów turystycznych w roku (letniego i zimowego). Najliczniejsza grupa miejscowości (7) mieści się w przedziale 30,1-40%. Uwagę zwraca stosunkowo niski poziom wykorzystania bazy w Szczyrku (33,4%) co, jak się wydaje, ma swoją przyczynę w nierównomiernym rozkładzie przyjazdów turystycznych w ciągu roku i jego niewielkim natężeniu w ciągu lata. Dla miejscowości mieszczących się w przedziale 20-30% na obniżenie poziomu wykorzystania wpływa m.in. obecność znacznego odsetka miejsc w bazie sezonowej (np. Brenna, Węgierska Górka, Cisiec) oraz w pokojach gościnnych (Szare, Koniaków, Laliki). Najniższy stopień wykorzystania (<20%) obserwuje się we wsiach Nieledwia i Radziechowy, z niewielką liczbą miejsc noclegowych znajdujących się w pokojach gościnnych. Wartości wykorzystania obiektów przedstawione na ryc. 22 mogą świadczyć o znacznych rezerwach w ofercie miejsc noclegowych względem potrzeb noclegowych i to nie tylko w miejscowościach o najwyższym potencjale noclegowym. Przykładowo w Szczyrku na skutek nierównomiernego rozkładu ruchu turystycznego w ciągu roku obserwuje się braki wolnych miejsc w sezonie zimowym, zaś latem ich znaczące niewykorzystanie. Sytuacja taka zmusza właścicieli obiektów noclegowych do poszerzania oferty stricte noclegowej o usługi i urządzenia dodatkowe, np. sale konferencyjne dla potrzeb turystyki biznesowej, sprzęt rehabilitacyjny, jazda konna dla pobytów rehabilitacyjnych, sprzęt sportowy i specjalistyczny (paralotnie, boiska do pa-intballa, solaria, siłownie), a także łączenie pobytów z imprezami wyjazdowymi (np. na Słowację) lub kulturalno-rozrywkowymi. Z rozmieszczeniem miejsc noclegowych bezpośrednio związane jest zróżnicowanie ruchu turystycznego w poszczególnych miejscowościach. Dane dotyczące liczby osób korzystających z noclegu w 2000 r. (tabela 11) nie charakteryzują całości ruchu turystycznego, na który składają się także liczne jego formy nie związane z wykorzystaniem bazy noclegowej oraz ruch letniskowy towarzyszący zjawisku drugich domów. Wartości te pozwalają jednak na określenie rangi poszczególnych miejscowości w recepcji ruchu turystycznego na badanym obszarze. Analiza ruchu turystycznego rejestrowanego w bazie noclegowej w 2000 r. dla poszczególnych miejscowości wskazuje na jego silne zróżnicowanie przestrzenne (ryc. 24). ² Wydaje się także, że na wyższy stopień wykorzystania zdolności recepcyjnej w tego rodzaju obiektach ma wpływ korzystanie przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych z pomocy Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Bielsku-Białej. ' W przypadku Jaworzynki o średnim poziomie wykorzystania miejsc noclegowych decyduje głównie hotel „Węgielek” dysponujący 100 miejscami, zaś Jaworza hotel .Jawor” z 230 miejscami oraz sanatorium. 101 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 25. Sezonowość ruchu turystycznego w miejscowościach Beskidu Śląskiego w 2000 r. Fig. 25. Seasonality of tourist movement in towns and villages in the Silesian Beskid Mts in 2000 Źródło: badania własne. 102 Współczesna funkcja turystyczna regionu Wskaźnik lokalizacji ruchu turystycznego - wyrażający się odsetkiem liczby turystów korzystających z noclegów w poszczególnych miejscowościach na badanym obszarze - ujawnia jego znaczną koncentrację. Najwyższe wartości osiąga w jednostkach miejskich - Ustroń, Wisła i Szczyrk, które skupiają aż 76,2% wszystkich przyjazdów turystycznych. Na plan pierwszy pod względem liczby turystów w bazie noclegowej wysuwa się Ustroń, gdzie w 2000 r. z noclegów skorzystało 199125 osób, jak również udzielono najwięcej noclegów - 964537. Kolejnymi miejscowościami ze względu na wielkość wskaźnika lokalizacji są Brenna i Bielsko-Biała, z udziałem około 5% oraz Bystra, Jaworze, Istebna i Węgierska Górka mieszczące się w przedziale 2-4%. Najniższy poziom ruchu turystycznego obserwuje się w części południowo-wschodniej Beskidu Śląskiego, który w tym rejonie, z wyjątkiem Węgierskiej Górki, nie przekracza w sumie 10 tys. osób. Miejscowości te mają także najmniejszy (<1%) udział w obsłudze ruchu przyjazdowego. W porównaniu do lat 80. XX w. ruch turystyczny notowany w bazie noclegowej wzrósł tylko w Ustroniu o ok. 50%, w związku z oddaniem do użytku na przełomie lat 80. i 90. XX w. obiektów hotelowych i sanatoryjnych w dzielnicy Zawodzie oraz w Brennej o ok. 90%, głównie dzięki rozbudowie bazy pensjonatowej. W przypadku pozostałych miejscowości pełniących funkcję turystyczną ruch ten zmalał, przede wszystkim na skutek upadku systemu wczasów socjalnych i zmniejszenia stopnia wykorzystania obiektów. Największy spadek przyjazdów turystycznych dotknął Istebną, Wisłę i Szczyrk o ok. 40-50%. Cechą określającą funkcję turystyczną miejscowości, ze względu na charakter pobytu turystów, jest średnia długość pobytu w danej miejscowości⁴ (tabela 11) (War-szyńska, Jackowski 1979). Na badanym obszarze dominują miejscowości, w których średni pobyt trwa między 2 a 4 dni. Z wyliczonych wartości średniej długości pobytu dla poszczególnych miejscowości uwagę zwracają stosunkowo niskie wartości dla Wisły i Szczyrku (3,4 i 3,6). Wynika z tego, iż miasta te utraciły swój charakter wczasowy na korzyść pobytów krótkoterminowych, np. weekendowych, szkoleniowych. Podobną sytuację obserwuje się dla Ustronia i Istebnej, gdzie mimo wyższych wartości opisywanych wskaźników dla tych jednostek, przy nie uwzględnianiu pobytów w bazie sanatoryjnej, osiągają one wartości zbliżone do Wisły i Szczyrku. Ogólną tendencję do skracania pobytów turystycznych potwierdzają także średnie długości pobytu w bazie noclegowej np. Brennej, Bystrej, Lipowej, Węgierskiej Górki oraz Bielska-Białej. Natomiast o preferowaniu przez turystów terenów wiejskich, leżących poza głównym strumieniem ruchu turystycznego, na dłuższe pobyty wczasowe mogą potwierdzać wyższe wartości średniej długości pobytu, np. dla Ciśca, Istebnej, Jaworzynki, Kamesznicy i Koniakowa. Rozkład czasowy natężenia ruchu turystycznego, rejestrowanego w bazie noclegowej na obszarze Beskidu Śląskiego wskazuje na wyraźnie zarysowane dwie kulmi ⁴ Iloraz liczby udzielonych noclegów i liczby turystów w bazie noclegowej. 103 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego nacje w jego przebiegu w ciągu roku: letnią - w lipcu i sierpniu oraz zimową w lutym (ryc. 25). Analiza przestrzennego zróżnicowania sezonowości ruchu turystycznego ujawnia, iż prawidłowość ta jednak nie charakteryzuje wszystkich miejscowości. Biorąc pod uwagę okres największej liczby przyjazdów turystycznych w ciągu roku można podzielić miejscowości na trzy grupy: A) miejscowości, w których obserwuje się dwa okresy największego natężenia ruchu turystycznego w ciągu roku - letni i zimowy (dwie równe lub prawie równe kulminacje - Bystra, Istebna, Kamesznica, Koniaków, Wisła); B) miejscowości, dla których okresem najwyższego natężenia ruchu turystycznego jest sezon letni (Bielsko-Biała, Cisiec, Cisownica, Górki, Jaworze, Jaworzynka, Lipowa, Nieledwia, Przybędza, Szare, Ustroń, Węgierska Górka); C) miejscowości, dla których okresem najwyższego natężenia ruchu turystycznego jest sezon zimowy (Laliki, Szczyrk). Zróżnicowanie czasowe natężenia przyjazdów w obrębie badanego obszaru wynika m.in. z charakteru bazy noclegowej (np. liczby miejsc w bazie sezonowej), wyposażenia miejscowości w infrastrukturę sportowo-rekreacyjną, głównie narciarską oraz możliwości korzystania z kąpielisk w potokach górskich. Przebieg sezonowości dla miejscowości z grupy A cechujący się podobnym natężeniem latem i zimą, zawdzięczają one m.in. przewadze bazy całorocznej oraz obecności infrastruktury narciarskiej na ich terenie. W najliczniejszej grupie B znalazły się miejscowości odznaczające się dużym udziałem obiektów sezonowych, głównie kempingowych (np. sezonowe ośrodki wczasowe) w strukturze bazy noclegowej, a także brakiem lub niewielką liczbą urządzeń do uprawiania sportów zimowych. Specyfikę sezonowości wykorzystania bazy nocegowej w Bielsku-Białej, wyjaśnia fakt, iż na zróżnicowanie wykorzystania bazy noclegowej w ciągu roku istotne znaczenie mają wydarzenia o charakterze gospodarczym, odbywające się w tym mieście (np. imprezy targowe). W przypadku grupy C - główną przyczyną nasilenia przyjazdów w okresie zimowym jest turystyka narciarska. Największe znaczenie pod względem liczby przyjeżdżających turystów zimą odgrywa Szczyrk, gdzie aż ok. 2/3 ruchu turystycznego przypada na sezon zimowy. Nasilenie przyjazdów turystycznych w zimie dla takich miejscowości, jak: Laliki, Nieledwia i Szare, gdzie brak infrastruktury narciarskiej, związane jest z istnieniem wyciągów w Zwardoniu, Koniakowie i Kamesznicy. Trzeba jednak zaznaczyć, iż dla natężenia ruchu turystycznego zimą w tych miejscowościach decydujące znaczenie mają zmieniające się warunki śniegowe. Największe wahania sezonowości obserwuje się dla miejscowości posiadających niewielką liczbę miejsc noclegowych, głównie w pokojach gościnnych (np. Lipowa, Nieledwia, Szare). 104 Współczesna funkcja turystyczna regionu 5.2. Drugie domy Współcześnie jedną z najbardziej popularnych i najszybciej rozwijających się form spędzania czasu wolnego w tym regionie jest wypoczynek w tzw. drugich domach. Zjawisko drugich domów⁵ (drugich mieszkań) traktowane jest jako element zagospodarowania turystycznego (Warszyńska, Jackowski 1979; Kowalczyk 1994). W odróżnieniu od ogólnodostępnej bazy zakwaterowania zbiorowego służy celom wypoczynkowym i rekreacyjnym ich właścicieli. Przestrzennym przejawem zjawiska drugich domów jest tzw. osadnictwo drugich domów (rekreacyjne, letniskowe⁶), które jest integralną częścią szeroko rozumianych procesów urbanizacyjnych oraz czynnikiem przemian funkcjonalnych terenów wiejskich (Dziegieć 1995). Według Kowalczyka (1994) najbardziej charakterystycznymi cechami drugich domów są: - wykorzystywanie obiektu w celach rekreacyjnych; - miejsce zamieszkania właścicieli poza miejscowością, w której położony jest obiekt; - sezonowość korzystania; - użytkowanie obiektu przez właściciela i jego rodzinę; - położenie w obszarach pozamiejskich. W odniesieniu do badań prowadzonych na obszarze Beskidu Śląskiego określenie „drugi dom” dotyczy obiektów mieszkalnych, będących własnością prywatną, zlokalizowanych w miejscowościach nie będących dla ich właścicieli miejscem stałego zamieszkania. Termin ten obejmuje domy całoroczne, na trwałym fundamencie, drewniane domy letnie, a także stałe przyczepy mieszkalne. Ze względu na niepełną informację urzędową o drugich domach oraz z uwagi na fakt, iż pewna część tego typu zabudowy, szczególnie obiektów o niewielkiej powierzchni użytkowej, rozwijała się niezależnie od formalnych zezwoleń, aby określić rzeczywistą wielkość analizowanego zjawiska przeprowadzono terenowe badania inwentaryzacyjne w 26 miejscowościach położonych w obrębie Beskidu Śląskiego. Badania te pozwoliły na precyzyjną lokalizację obiektów w krajobrazie oraz w obrębie jednostek osadniczych, określenie natężenia i cech przestrzennych oraz analizy wielkościowej tego typu budownictwa. Na podstawie uzyskanych, w badanych miejscowościach, informacji wybrano próbę 100 drugich domów do szczegółowych badań ankietowych dotyczących typu zabudowy, wyposażenia w podstawowe media, gospodarkę odpadami, miejsca stałego zamieszkania ich właścicieli. ' Termin pochodzi od określeń: (fr.) residence secondaire, (niem.) Zweitwohrungen, (hol.) tweede woningen, (hiszp.) residencia secundaria, (wl.) seconda casa (Kowalczyk 1994; Warszyńska, Jackowski 1979). ⁶ Termin „budownictwo letniskowe” jest mylący, gdyż wiele drugich domów wykorzystywanych jest całorocznie. 105 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Źródło: badania własne. 106 Współczesna funkcja turystyczna regionu Ryc. 26. Drugie domy w Beskidzie Śląskim w 2001 r. Fig. 26. Second homes in the Silesian Beskid Mts in 2001 Źródło: badania własne. Badania terenowe ujawniły istnienie w 26 badanych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego ogółem 3646 drugich domów, o łącznej pojemności 11105 osób⁷. Dla porównania w roku 1980 odnotowano istnienie zaledwie 711 drugich domów na tym terenie (Homung 1986). Udział tego typu obiektów w stosunku do ogólnej pojemności bazy turystycznej tego regionu z uwzględnieniem wszystkich obiektów turystycznych wynosi 36,2%. Dodatkowo wyliczona pojemność drugich domów na opisywanym obszarze ponad dwukrotnie przewyższa liczbę miejsc noclegowych w pokojach gościnnych i gospodarstwach agroturystycznych. ⁷ Dla określenia pojemności drugich domów przyjęto za Homung (1986) dla powierzchni użytkowych: <30 m²- 2 osoby ; 31 -70 m² - 3 osoby ; 71 -110 m² - 4 osoby ; > 110 m² - 5 osób. 107 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Załączony w tabeli 12 przegląd miejscowości wskazuje, iż największa liczba drugich domów zlokalizowana jest we wsi Brenna, gdzie znajduje się 1028 tego typu obiektów, natomiast cala gmina Brenna (Brenna, Górki) skupia aż 34,6% całej zabudowy letniskowej Beskidu Śląskiego. Znaczne natężenie zabudowy drugich domów obserwowane jest także w jednostkach osadniczych typu miejskiego - Wisła (320), Ustroń (280) i Szczyrk (356). W rozkładzie przestrzennym drugich domów zaznacza się przewaga północnej i zachodniej części Beskidu Śląskiego, gdzie znajduje się 77,3% tego typu obiektów. Najmniej drugich domów zlokalizowano we wsiach Radziechowy (3) i Słotwina (5). O roli, jaką odgrywa ten typ zabudowy w gospodarce przestrzennej opisywanych miejscowości może przekonywać wskaźnik rozwoju funkcji letniskowej⁸ mierzony liczbą drugich domów na 100 mieszkań stałych. W rozkładzie przestrzennym tego wskaźnika ujawnia się przewaga północnej części analizowanego obszaru (ryc. 26). Najwyżej rozwiniętą funkcję letniskową posiada Brenna (101,3%), gdzie jak wynika z przeprowadzonych badań, co drugi budynek należy obecnie do właściciela mieszkającego na stałe poza tą miejscowością. Wysoko rozwiniętą funkcję letniskową posiadają także wsie Meszna (63,1%), Cisownica (39,6%) Górki (37,1%), Laliki (24,9%) i Leszna Górna (23,1%) oraz miasta Szczyrk (23,7%) i Ustroń (20,4%). Dla większości miejscowości położonych we wschodniej i południowej części Beskidu Śląskiego odsetek zabudowy letniskowej w stosunku do stałej zabudowy znacznie się obniża, nie przekraczając 10%. Celem znalezienia głównych czynników lokalizacyjnych, wpływających na zróżnicowanie przestrzenne tego zjawiska posłużono się współczynnikiem korelacji liniowej między liczbą drugich domów w poszczególnych miejscowościach a: - czasem dojazdu z centrum aglomeracji górnośląskiej (Katowice); współczynnik korelacji w tym przypadku wynosi 0,55; - współczynnikiem atrakcyjności turystycznej dla poszczególnych miejscowości wg Warszyńskiej (1981), ze względu na ukształtowanie powierzchni (współczynnik korelacji 0,16) oraz szatę leśną (0,24); - powierzchnią leśną miejscowości (0,66); - liczbą miejsc noclegowych w bazie turystycznej (0,44). Z wartości wyliczonych miar korelacji wynika, że atrakcyjność środowiska przyrodniczego, choć istotna dla zaistnienia samego zjawiska drugich domów w Beskidzie Śląskim, nie determinuje jego rozkładu przestrzennego. Znaczą wartość korelacji pomiędzy liczbą drugich domów a powierzchnią leśną, ze względu na znaczną lesistość obszaru należy wiązać z wielkością powierzchni poszczególnych jednostek osadniczych. Za jedną ze zmiennych wyjaśniających rozkład przestrzenny badanych obiektów można uznać czas dojazdu z aglomeracji górnośląskiej, co ma bezpośredni zwią ’ Wskaźnik ten należy do najczęściej stosowanych przez badaczy mierników funkcji rekreacyjnej miejscowości. Przyjmuje się za wysoko rozwiniętą funkcję rekreacyjną miejscowości przy wartości wskaźnika >20 (Kowalczyk 1994). 108 Współczesna funkcja turystyczna regionu zek z kwestią dostępności komunikacyjnej z głównego obszaru generującego ruch turystyczny. Czynnik ten, jak się wydaje, implikuje rozwój zjawiska głównie w Mesz-nej, Brennej, Górkach, Cisownicy oraz Jaworzu, a także ze względu na dobre połączenia komunikacyjne w Ustroniu. Wraz z rozbudową i modernizacją dróg w południowo-wschodniej części Beskidu Śląskiego oraz w obrębie Bielska-Białej, przez co ulegnie skróceniu czas dojazdu np. do Lipowej, Węgierskiej Górki, Lalik, Kamesznicy, należy się liczyć się z intensyfikacją osadnictwa letniskowego w obrębie tych miejscowości. Znaczna zależność między liczbą drugich domów a liczbą miejsc noclegowych dla poszczególnych jednostek osadniczych wskazuje, iż kolejnym elementem wpływającym na lokalizację drugich domów jest stopień rozwoju funkcji turystycznej miejscowości. Można mówić także o oddziaływaniu grawitacyjnym w stosunku do drugich domów takiego czynnika, jakim jest ranga tradycyjnych ośrodków turystycznych Ustronia, Wisły i Szczyrk, co wiąże się z oferowanym przez te miasta kompleksem usług rekreacyjnych, a także stopniem rozwoju bazy towarzyszącej. Miernikiem określającym natężenie zjawiska drugich domów jest liczba tego typu obiektów w stosunku do powierzchni poszczególnych jednostek osadniczych. Średnia gęstość zabudowy drugich domów na obszarze Beskidu Śląskiego wynosi 5,9 obiektów na 1 km². Jednakże przedstawiona w tabeli 12 zmienność tego wskaźnika pokazuje jego znaczne zróżnicowanie dla poszczególnych miejscowości. Zdecydowanie najwyższym wskaźnikiem (92,3) dysponuje wieś Meszna. Powyżej średniej wartości mieszczą się jeszcze: Brenna (14,3), Bystra (7,3), Cisownica (13,4), Górki (9,8), Szczyrk (9,1), Jaworze (8,5) oraz Węgierska Górka (7,9). Wartości wskaźników zbliżone do średniej posiadają także Ustroń (4,7), Istebna (4,8) i Cisiec (5,0). Natężenie omawianej zabudowy nie jest równomierne w obrębie poszczególnych miejscowości. W celu prześledzenia jego szczegółowego rozkładu opracowano mapę gęstości drugich domów na obszarze Beskidu Śląskiego (ryc. 27). Rozkład izolinii o najniższej wartości natężenia zjawiska (5 drugich domów/km²) obrazuje zakres przestrzenny zjawiska drugich domów, natomiast izolinie o wyższych wartościach ujawniają jego silną koncentrację przestrzenną. Obszarami o silnym zagęszczeniu zabudowy drugich domów - powyżej 100 obiektów na lkm² są: a) na terenie Brennej - dolina potoku Jatny oraz Brenna-Spalona; b) na terenie Szczyrku - dzielnica Dunacie, wylot doliny Biłej; c) na terenie Ustronia - obszar leżący u podnóża Wielkiej i Małej Czantorii, dolina Poniwca; c) zachodnia, leżąca w sąsiedztwie lasu część wsi Meszna; d) Bytra - część południowa. Najwyższy stopień natężenia osadnictwa drugich domów - obszar objęty izoli-nią 150 obiektów na lkm² - występuje w dolinie potoku Jatny, we wsi Brenna oraz zachodnia, leżąca w sąsiedztwie lasu część wsi Meszna. Dolina potoku Jatny stanowi jeden z najsilniej zurbanizowanych obszarów Beskidu Śląskiego (ryc. 28). Na stokach oraz w obrębie dna doliny, na powierzchni ok. 27 ha zlokalizowanych jest 214 drugich domów stanowiących aż 20,1% wszystkich obiektów letniskowych tej wsi. 109 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 27. Mapa gęstości drugich domów w Beskidzie Śląskim (2001 r.) Fig. 27. Map of density of second homes in the Silesian Beskid Mts (2001) Źródło: badania własne. W znacznym stopniu (82%) przeważają budynki murowane, w użytkowaniu całorocznym, o powierzchni powyżej 30 m². Jednym z efektów ekspansji osadnictwa turystycznego na tym obszarze jest widoczna współcześnie nadmierna koncentracja drugich domów, prowadząca do znacznego udziału (często powyżej 20%) powierzchni zabudowanej w ogólnej powierzchni działek. Dotyczy to w szczególności działek letniskowych o powierzchni mniejszej niż 6 arów, które powstały na formalnie wyznaczonych 110 Współczesna funkcja turystyczna regionu Ryc. 28. Brenna (część północna) - tereny objęte intensywną zabudową drugich domów Fig. 28. Brenna (northern part) - areas of intensive second homes development Źródło: badania własne. terenach, w ramach zatwierdzonych planów osiedli letniskowych w latach 70. XX w. Intensywnie zagospodarowane przez osadnictwo drugich domów (przebieg izo-linii 50) są także następujące obszary: - Brenna Bukowa i część Brennej Węgierski; - Górki (część wschodnia); - część doliny potoku Jelenica w Ustroniu; - fragment Baraniej Cisieckiej w Ciścu i Węgierskiej Górce; - Istebna-Andziolówka; - część Wisły Nowej Osady oraz Wisły Jawornika; - centrum wsi Laliki; - środkowy fragment doliny potoku Bystra w Kamesznicy; - Lipowa-Podlas; - Jaworze-Nalęże. Odmienny charakter ma lokalizacja drugich domów na terenie wsi położonych na południowych i wschodnich obrzeżach Beskidu Śląskiego, gdzie większość budynków znajduje się w górskich przysiółkach, na granicy fizycznogeograficznych regionów Beskidu Śląskiego i Kotliny Żywieckiej. Mimo że natężenie zabudowy drugich domów w tej części Beskidu Śląskiego jest znacznie mniejsze, co wyraźnie pokazuje 111 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 29. Struktura wielkościowa drugich domów wg powierzchni użytkowej Fig. 29. The size structure of second homes by living surface Źródło: badania własne. rozkład izolinii gęstości drugich domów na ryc. 27, to jednak obserwuje się aktualnie duże zainteresowanie wykupem działek pod zabudowę letniskową we wszystkich miejscowościach tego regionu. Na przykład w gminie Lipowa w końcu lat 90. XX w. nabywanych było rocznie około 100 działek o charakterze letniskowym, położonych głównie w sąsiedztwie lasów. W strukturze wielkości przeważają działki małe i średnie’. Średnia wielkość działek pod zabudowę drugich domów w poszczególnych miejscowościach waha się w przedziale 6-12 arów. Dzięki możliwości swobodnego obrotu ziemią część zabudowy letniskowej, głównie kempingowej, powstała w sposób żywiołowy, jako samowola budowlana, głównie na terenach rolniczych i leśnych. Szczególne nasilenie tego zjawiska obserwuje się na terenie gminy Brenna oraz miasta Ustroń, gdzie jedną z głównych przyczyn takiego stanu był brak wydzielonych w minionym okresie terenów letniskowych, z uwagi na uzdrowiskowy charakter tej miejscowości. W latach 90. XX w. we wszystkich miejscowościach na analizowanym obszarze 30-60% pozwoleń na budowę wydawanych w ciągu roku uzyskiwały osoby na stałe mieszkające poza regionem Beskidu Śląskiego. Świadczy to o utrzymującym się dużym zainteresowaniu lokalizacją drugich domów na tym terenie, mimo coraz bardziej ograniczonej pojemności terenów budowlanych oraz rosnących cen gruntów⁹ ⁹ ¹⁰, zwłaszcza w takich miejscowościach, jak Brenna, Ustroń, Wisła czy Szczyrk. Utrzymujące się tempo rozwoju tego rodzaju budownictwa może potwierdzać liczba wydawanych pozwoleń na budowę w gminach Brenna i Istebna w okresie 1995-2000 r. W gminie Brenna wydano wówczas 1468 pozwoleń na budowę dla budynków mieszkalnych, z czego 35,9% otrzymały je osoby stale mieszkające poza badanym obszarem. Podobnie w gminie Istebna, z 490 wydanych pozwoleń na budowę, aż 40,2% dotyczyło drugich domów. O ogólnie wysokim standardzie oraz trwałym charakterze budownictwa rekreacyjnego na tym terenie może przekonywać struktura wielkościowa drugich domów, ⁹ Według Kowalczyka (1994): działka letniskowa mała < 800 m², średnia 800-2000 m², duża > 2000 m² ¹⁰ Przykładowe ceny gruntów pod zabudowę w 2000 r.: w Ustroniu, Brennej i Szczyrku między 50 a 100 PLN/m²; Wisła 40-70 PLN/m²; Istebna 20-35 PLN/m²; Lipowa 15-25 PLN/m². 112 Współczesna funkcja turystyczna regionu analizowana wg ich powierzchni lizakowych (ryc. 29). Wskazuje ona na nieznaczną przewagę (38%) domków o powierzchni w przedziale 31-70 m². Na uwagę zasługuje także, relatywnie niższy (25%) niż w innych regionach Polski, udział zabudowy o powierzchni nie przekraczającej 30 m² oraz znaczny (18%) udział domów powyżej 110 m² powierzchni, przy czym w grupie tej odnotowano istnienie kilku drugich domów o powierzchni przekraczającej 400 m². Badania ankietowe wykazały, że wśród budownictwa niskopowierzchnio-wego, typowo kempingowego dominuje typ zabudowy drewnianej (69%), natomiast już w przedziale 30-70 m² pojawia się przewaga domków murowanych na trwałym fundamencie, użytkowanych sezonowo w okresie letnim oraz zimą. Ryc. 30. Miejsce stałego zamieszkania właścicieli drugich domów w Beskidzie Śląskim Fig. 30. Place of permanent residence of the owners of second homes in the Silesian Beskid Mts Źródło: badania własne. Wśród domów o powierzchni powyżej 70m² pojawiają się już jedynie nieliczne przypadki domów drewnianych, głównie jako obiekty adaptowane z zachowaną tradycyjną zabudową góralską. W całości zabudowy drugich domów przeważają obiekty nowe, budowane w latach 80. i 90. XX w. Jednak ze względu na fakt, iż okres ich budowy trwał niekiedy kilka lub nawet kilkanaście lat, są to w wielu przypadkach budynki wielokrotnie przebudowywane i rozbudowywane. Udział domów adaptowanych w ogólnej liczbie drugich domów jest nieznaczny i wynosi ok. 7%. Najwięcej tych obiektów zlokalizowanych jest w południowej i wschodniej części Beskidu Śląskiego, w gminach Istebna i Milówka. Tego typu baza turystyczna powstała drogą adaptowania do celów turystycznych starych gospodarstw lub pojedynczych budynków zagrodowych (np. stodoły) poprzez ich wykup, dzierżawę bądź też dość powszechnie obserwowane w tym rejonie dziedziczenie. Tak nieznaczny udział budynków adaptowanych w ogólnej liczbie drugich mieszkań można wiązać m.in. ze słabo zaznaczonym bądź zupełnie zahamowanym procesem wyludniania się terenów wiejskich na tym obszarze po II wojnie światowej (Długosz 1985; Górz, Prochownikowa 1985; Kurek 1990). Analiza miejsca stałgo zamieszkania właścicieli drugich domów, przedstawiona na ryc. 30 wskazuje, iż wśród wydzielonych trzech kategorii pochodzenia dominują osoby mieszkające na stałe na obszarze Górnego Śląska, stanowiąc aż 87,5% wszystkich posiadających drugie domy na obszarze Beskidu Śląskiego. Odległość między miejscem stałego zamieszkania a drugim domem dla tej grupy nie przekracza 150 km, a średni czas dojazdu samochodem dla większości miejscowości mieści się w izochronie 1,5 godz. 113 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Jedynie w gminie Jaworze wśród właścicieli domków letniskowych o powierzchni do 70 m² oraz dużych domów całorocznych (powyżej 110 m²) odnotowano większy niż gdzie indziej (48%) udział mieszkańców byłego województwa bielskiego, co należy wiązać z tradycjami wypoczynku weekendowego mieszkańców Bielska-Białej na tym terenie, jak również rozprzestrzenianiem się podmiejskiej strefy mieszkalnej tej aglomeracji. W grupie „pozostałych”, dla osób zamieszkałych w innych częściach kraju największe odległości od miejsca stałego zamieszkania wynoszące powyżej 600 km odnotowane zostały w trzech przypadkach. W grupie tej uwzględniono również osoby na stałe zamieszkałe za granicą, a posiadające swe drugie mieszkania na obszarze Beskidu Śląskiego. Z dwudziestu takich przypadków 14 stanowią Niemcy, poza tym obywatele Austrii, Belgii i USA. Opisywane drugie domy w zależności od powierzchni oraz wyposażenia wykorzystywane są rekreacyjnie w czasie weekendów, sezonowo lub całorocznie. Wśród osób ankietowanych, prócz właścicieli posiadających budynki kempingowe, które ze względu na brak ogrzewania wykorzystuje się jedynie w okresie letnim, znaczna część (72%) deklarowała swój pobyt w okresie sezonu letniego i zimowego oraz dodatkowo w większość weekendów w pozostałej części roku. Część właścicieli (24%) deklarowała wynajmowanie swych drugich mieszkań jako pokoi gościnnych bądź udostępnianie w obrębie działek letniskowych miejsc na pola namiotowe, stanowiąc w ten sposób dodatkową część prywatnej bazy noclegowej w granicach Beskidu Śląskiego. Istotnym również wydaje się fakt, iż drugie domy w użytkowaniu całorocznym dla części ich właścicieli wybudowane zostały z myślą o stałym miejscu zamieszkania w przyszłości (73% respondentów). Tendencje te, będące jednym z symptomów deglomeracji obszaru górnośląskiego, dotyczą przede wszystkim osób w wieku około emerytalnym, zaś obszarami największego zainteresowania są miasta Ustroń, Wisła, Szczyrk oraz wsie Brenna, Górki, Cisownica oraz Istebna. Wszystkie ankietowane domy posiadały źródła zaopatrzenia w wodę. W większości (69%) były to studnie indywidualne lub zbiorowe, z których korzystało kilka domów. Jedynie do 19% budynków doprowadzone były linie wodociągowe zaopatrujące z reguły całe osiedla letniskowe. Licznie występujące w tym regionie wodociągi grawitacyjne stanowiły 6% wszystkich ujęć, będąc głównym źródłem zaopatrzenia w wodę dla domów położnych w obrębie wyższych partii stoków. Przykładem może posłużyć osiedle Brenna Jatny, gdzie z jednego źródła grawitacyjnego pozyskiwało wodę aż 20 budynków letniskowych przez cały rok. Większość średniej wielkości obiektów była ogrzewana elektrycznie, za pomocą pieców akumulacyjnych lub w przypadkach niewielkich powierzchni grzejników olejowych. Dla większych budynków (>70 m²) przeważały węgiel lub gaz (64%) jako główne źródła energii, zaś zupełny brak ogrzewania odnotowano w 62% przypadków małych (<30 m²) domków letniskowych. Natomiast dla domów położonych w wyższych partiach stoków głównym, a często jedynym źródłem ciepła było drewno, którego pozyskiwanie prowadziło do widocznych naruszeń w drzewostanie pobliskich lasów. 114 Współczesna funkcja turystyczna regionu Struktura użytkowania gruntów w obrębie działek letniskowych pod zabudową drugich domów wskazuje na przewagę gruntów użytkowanych rolniczo (89%), z dość powszechnie występującymi uprawami działkowymi oraz małymi sadami, a także na nieznaczny (7%) udział lasów, występujących przede wszystkim w obrębie dużych (ok. 0,5 ha) działek, głównie z obiektami adaptowanymi. Jednocześnie pewna grupa (16%) ankietowanych działek położonych w obrębie terenów zadrzewionych i na typowych nieużytkach (np. kamieńce), ze względu na charakter tych gruntów, użytkowana jest wyłącznie rekreacyjnie. 5.3. Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju funkcji turystycznej Konkurencyjność turystyki w stosunku do innych form działalności człowieka określa jej miejsce w strukturze funkcjonalnej przestrzeni społeczno-gospodarczej regionu lub miejscowości. Turystyka w strukturze funkcjonalnej miejscowości może pełnić funkcję główną, równorzędną, uzupełniającą bądź dodatkową (Warszyńska 1999). Do określenia stopią rozwoju funkcji turystycznej poszczególnych miejscowości Beskidu Śląskiego posłużono się za Warszyńską (1985) wskaźnikami możliwości recepcyjnych tych jednostek osadniczych, w odniesieniu do liczby ich stałych mieszkańców (M) oraz do ich powierzchni (P) (tabela 14). Za pojemność recepcyjną miejscowości przyjęto liczbę turystycznych miejsc noclegowych oraz pojemność drugich domów (tabela 13). Zastosowanie tych miar pozwoliło na rozpoznanie stopnia wykorzystania turystycznego badanych miejscowości, a także określenie charakteru funkcji turystycznej, ze względu na stopień rozwoju ogólnodostępnej bazy turystycznej oraz bazy dla wypoczynku indywidualnego w drugich domach. Wskaźnik M określa przede wszystkim miejsce turystyki w strukturze funkcjonalnej miejscowości, zaś wskaźnik P - poziom wyposażenia przestrzennego w bazę noclegową. Z kombinacji tych wskaźników można odczytać cechy charakteryzujące daną miejscowość co do roli, jaką odgrywa w niej turystyka. Zastosowane wskaźniki przybierają właściwe dla siebie wartości progowe, które według Warszyńskiej (1985) określają już w pełni rozwiniętą funkcję turystyczną. Wynoszą one dla: M > 50 oraz P > 50 Celem zbadania stopnia zaawansowania rozwoju funkcji turystycznej w obrębie badanego obszaru wprowadzono przedziały klasowe, według których usystematyzowano miejscowości osiągające niższe wskaźniki od wartości progowych". Otrzymano tym ¹¹ Przedziały te wyróżniono na zasadzie postępu geometrycznego, biorąc jako poziom odniesienia przyjęte wartości graniczne (Warszyńska 1985). 115 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 13. Wskaźniki rozwoju funkcji turystycznej dla poszczególnych miejscowości na obszarze Beskidu Śląskiego 116 Współczesna funkcja turystyczna regionu Tabela 14 Wskaźniki rozwoju funkcji turystycznej Table 14 Indicators of tourist function development level Liczba miejsc noclegowych Funkcja turystyczna w strukturze funkcjonalnej Number ot accommodation beds Symbol Role of tourist function In the functional structure na 100 mieszkańców na 1km! Symbol per 100 Inhabitants per Harf Podstawowa lub ledna z głównych >50 >50 Primary or one of the main functions ROwnorzędna do Innych funkcji lub dodatkowa 25-50 25-50 B Equivalent to other functions or additional Dodatkowa 6,25-25 6,25-26 C Additional W początkowej fazie rozwoju 0,78-6,25 0,78-6,26 D In the Initial stage of development Rozwój funkcji turystycznej Jeszcze się nie rozpoczął <0,78 <0,78 E No development of tourist function Źródło: Warszyńska (1985). Tabela 15 Klasyfikacja miejscowości Beskidu Śląskiego ze względu na stopień rozwoju funkcji turystycznej Table 15 Classification of towns and villages in the Silesian Beskid Mts by the level of tourist function development Funkcja turystyczna Komblnacla Klasa w strukturze funkcjonalnej wskaźników Miejscowość Class Role of tourist function Indicators combination Settlement In the functional structure A, A Brenna, Szczyrk, Ustroń, Wisła Turystyka funkcją podstawową 1 lub jedną z głównych Clsownlca, Górki, Jaworze. Meszna, Primary or one of the main functions B, A Węgierska Górka C, A Bystra Turystyka funkcją równorzędną lub 2 uzupełniającą B.B Istebna, Lallkl, Przybędza Equivalent to other functions or additional 3 Turystyka funkcją dodatkową C,C Cisiec, Jaworzynka, Kamesznica. Koniaków, Additional Leszna Górna, Lipowa, Szare Funkc|a turystyczna w początkowym D, D Nleledwia, Ostre, Słotwlna, Twardorzeczka 4 stadium rozwolu In me Initial stage of development E.D Radziechowy Opracowanie własne 117 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 31. Klasyfikacja przestrzenna miejscowości Beskidu Śląskiego ze względu na stopień rozwoju funkcji turystycznej Fig. 31. Spatial classification of towns and villages in the Silesian Beskid Mts by the level of tourist function development Opracowanie własne sposobem 5 stopni rozwoju funkcji turystycznej, które oznaczono symbolami A, B, C, D oraz E. Tabela 15 prezentuje klasyfikację badanych miejscowości, ze względu na stopień rozwoju funkcji turystycznej. We wszystkich miejscowościach funkcja turystyczna rozwija się lub jest rozwinięta. Przestrzenny obraz zróżnicowania funkcji turystycznej na obszarze Beskidu Śląskiego przedstawia ryc. 31. Najwyraźniej wykształconą funkcję turystyczną posiadają 118 Współczesna funkcja turystyczna regionu tradycyjne ośrodki turystyczne, jak: Wisła, Ustroń, Szczyrk oraz Brenna, w których strukturze funkcjonalnej turystyka pełni funkcję podstawową lub jedną z głównych. Ze względu na znaczną koncentrację przestrzenną miejsc noclegowych wysoko rozwiniętą funkcję turystyczną posiadają także Bystra, Cisownica, Górki, Jaworze, Mesz-na oraz Węgierska Górka. W ostatnich latach następuje dynamiczny rozwój funkcji turystycznej w takich wsiach, jak: Istebna, Laliki, Lipowa, Leszna Górna i Szare, głównie za sprawą rozwijającego się na ich terenie od lat 80. XX w. indywidualnego budownictwa letniskowego. Turystyka w tych miejscowościach pełni rolę rónorzędną lub uzupełniającą względem innych funkcji społeczno-gospodarczych. Najsłabiej rozwiniętą funkcję turystyczną, będącą w początkowym stadium rozwoju, obserwuje się dla miejscowości położonych w południowo-wschodniej części badanego obszaru, nie posiadających tradycji turystycznych, tj. Nieledwia, Ostre, Radziechowy, Słotwina i Twardorzeczka. Współcześnie głównym, a w niektórych miejscowościach jedynym, czynnikiem rozwoju funkcji turystycznej są drugie domy, szczególnie we wsiach o słabo rozwiniętej turystycznej bazie noclegowej. Najwyraźniej wpływ prywatnego budownictwa rekreacyjnego zaznacza się we wsi Meszna, nadając tej miejscowości charakter wybitnie letniskowy. Przeważający udział drugich domów w kształtowaniu i rozwoju funkcji turystycznej obserwowany jest także dla Górek oraz Cisownicy. Natomiast zbliżona rola miejsc noclegowych w obiektach turystycznych i drugich domach w kształtowaniu funkcji turystycznej cechuje wsie Brenna i Bystra. 5.4. Cykl rozwoju regionu oraz model kształtowania się przestrzeni turystycznej Przyjmując koncepcje Butlera (1980) oraz Liszewskiego (1995) jako modele opisujące i wyjaśniające rozwój zjawisk turystycznych na obszarze recepcji turystycznej, podjęto próbę przedstawienia cyklu życia regionu turystycznego Beskidu Śląskiego oraz rozwoju (kształtowania się) przestrzeni turystycznej w jego obrębie. Przy konstruowaniu syntetycznego obrazu ewolucji regionu posłużono się wielkościami całokowitej pojemności recepcyjnej bazy noclegowej w poszczególnych przedziałach czasowych, na podstawie wyliczeń własnych oraz opracowań Sachy (1986), Gibca (1984) i Leszczyckego (1939). Zmiany wielkości liczby miejsc noclegowych na obszarze Beskidu Śląskiego w okresie od pojawienia się zjawisk turystycznych do roku 2001 prezentuje ryc. 32. Na podstawie zmienności potencjału bazy noclegowej wyznaczono linię cyklu rozwoju analizowanego regionu turystycznego, ze wskazaniem jego faz, według nomenklatury przyjętej za Butlerem (1980). Obraz ewolucji przedstawiony na ryc. 32 w dużym stopniu nawiązuje do butlerowskiego ujęcia modelowego (por. ryc. 9). 119 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 32. Fazy ewolucji regionu turystycznego Beskidu Śląskiego Fig. 32. Stages of the Silesian Beskid tourist region development Opracowanie własne W przebiegu ewolucji regionu turystycznego Beskidu Śląskiego można wydzielić jej następujące fazy: - faza inicjalna, odpowiadająca początkowi zjawisk turystycznych; - faza I wprowadzenia, przypadająca na drugą połowę XIX w. do I wojny światowej, związana jest z zapoczątkowaniem rozwoju bazy noclegowej; - faza I rozwoju, obejmująca lata 20. i 30. XX w., w której nastąpił wyraźny wzrost liczby miejsc noclegowych w wyniku rozwoju budownictwa willowo-pensjonatowego; - faza upadku, związana z ograniczeniem ruchu turystycznego w okresie II wojny światowej; - faza II wprowadzenia, przypadająca na okres między II wojną światową a końcem lat 50. XX w., w której nastąpiła readaptacja i rewitalizacja przedwojennych obiektów noclegowych dla celów wczasów pracowniczych; 120 Współczesna funkcja turystyczna regionu - faza II rozwoju obejmująca okres lat 60. i 70. XX w., stanowiąca okres intensywnego rozwoju bazy noclegowej dla celów turystyki socjalnej; - faza konsolidacji, zaznaczająca się w latach 80. XX w., ograniczeniem tempa przyrostu miejsc noclegowych; - faza nasycenia, rozpoczęta w latach 90. XX, w której obserwuje się wyraźne zmniejszenie przyrostu liczby miejsc noclegowych w obiektach wypoczynku zbiorowego. Z rozwojem funkcji turystycznej ściśle wiąże się kształtowanie się przestrzeni turystycznej. Celem przedstawienia etapów (faz) rozwoju przestrzeni turystycznej na obszarze Beskidu Śląskiego związanych z procesem zagospodarowania turystycznego posłużono się ujęciem modelowym, z wykorzystaniem wydzielonych typów przestrzeni turystycznej przez Liszewskiego (1995). Poszczególnym typom przestrzeni turystycznej odpowiadają określone elementy zagospodarowania turystycznego (tabela 16). W rozwoju przestrzeni turystycznej na badanym obszarze nadrzędną rolę pełnił proces trwałego zajmowania i zagospodarowywania przez osadnictwo turystyczne nowych terenów, zmieniający ich użytkowanie, odpowiadający wg Liszewskiego (1995) kolonizacji turystycznej. Na podstawie analizy procesu rozwoju zagospodarowania turystycznego można wyróżnić cztery fazy rozwoju (kształtowania się) przestrzeni turystycznej na obszarze Beskidu Śląskiego (ryc. 33). Tabela 16 Relacje między typami przestrzeni turystycznej wg Liszewskiego (1995) a zagospodarowaniem turystycznym Table 16 Relation between types of tourist space by Liszewski (1995) and tourist infrastructure Typ przestrzeni turystycznej wg Liszewskiego (1995) Elementy zagospodarowania turystycznego Types of tourist space Elements of tourist infrastructure by Liszewski (1995) eksploracji szlaki nie oznakowane penetracji lereny rekreacyjne, szlaki górskie, tereny narciarskie asymilacji pensjonaty rodzinne, wille, gospodarstwa agroturystyczne kolonizacji osadnictwo turystyczne, zagospodarowanie komunikacyjne urbanizacji zanik funkcji turystycznej w obiektach turystycznych, transformacja drugich domów na domy stałe Opracowanie własne 121 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 33. Model kształtowania się przestrzeni turystycznej na obszarze Beskidu Śląskiego Fig. 33. Model of tourist space development in the Silesian Beskid Mts Opracowanie własne 122 Współczesna funkcja turystyczna regionu - Faza pierwsza - związana z początkami zjawisk turystycznych XVIII i XIX w., którą można określić jako „fazę eksploracji”, gdzie główny przejaw zjawisk turstycznych stanowiły przyjazdy w celach kuracyjnych, podróże do źródeł Wisły, pierwsze wyprawy górskie. Ruch przyjazdowy, ograniczony dostępnością komunikacyjną, występował jedynie w północnej części badanego obszaru. Dla celów noclegowych wykorzystywano miejsca w domach pywatnych oraz w udostępnianych kuracjuszom willach, które oznaczono na ryc 33 jako przestrzeń asymilacji turystycznej. - Faza druga, którą można określić jako fazę „pierwszej kolonizacji”, zapoczątkowaną w II połowie XIX w. powstawaniem pierwszych domów letniskowych w okolicach Bielska i Białej, a później rozwojem budownictwa willowo-pen-sjonatowego w Wiśle, Ustroniu, Bystrej, Jaworzu, Węgierskiej Górce, pierwszych obiektów sanatoryjnych oraz infrastruktury transportowej. Faza ta związana również z urządzaniem terenów rekreacyjnych, szlaków górskich, terenów narciarskich, kończy się wraz wybuchem II wojny światowej. - Faza trzecia - faza „drugiej kolonizacji” lub „głównej kolonizacji” obejmująca okres po II wojnie do lat 80. XX w. odpowiada okresowi najbardziej intensywnego rozwoju zagospodarowania turystycznego, głównie osadnictwa turystycznego wypoczynku zbiorowego, w tym zakładowych obiektów wczasowych oraz bazy sanatoryjnej. Wiąże się także z początkiem rozwoju osadnictwa drugich domów oraz powstaniem szerokiej bazy towarzyszącej masowej turystyce. Tabela 17 Fazy rozwoju regionu turystycznego i przestrzeni turystycznej Beskidu Śląskiego Table ¡7 Stages of tourist region development and tourist space in the Silesian Beskid Mts Fazy rozwoju regionu turystycznego Fazy rozwoju przestrzeni turystycznej Beskidu Śląskiego Beskidu Śląskiego wg modelu Butlera (1980) wg typów przestrzeni turystycznej Liszewskiego (1995) Stages ot deveopment of the Silesian Beskid Stages ot development ot tourist space in the Silesian Beskid Mts tourist region by Butler 's (1980) model by types of tourist space by Liszewski (1995) Inicjalna 'eksploracji' I wprowadzenia 'pierwszej kolonizacji* I rozwoju II wprowadzenia II rozwoju 'drugiej kolonizacji' konsolidacji nasycenia 'semi - urbanizacji' Opracowanie własne 123 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego - Faza czwarta, określona jako faza „semi-urbanizacji turystycznej”, która rozpoczęła się w latach 90. XX w. wraz z intensywnym rozwojem zjawiska drugich domów. W fazie tej zaobserwowano pojawienie się przestrzeni urbanizacji turystycznej, która ma związek z transformacją części drugich domów na domy stałe oraz zmianą dotychczasowej funkcji niektórych obiektów turystycznych na inne funkcje, a także likwidacją części bazy w rezultacie zmniejszenia się liczby turystów w bazie noclegowej. Przestrzeń asymilacji turystycznej stanowią w tym wypadku gospodarstwa turystyczne oraz pensjonaty rodzinne. Relacje faz ewolucji wg Butlera (1980) oraz wydzielonych etapów rozwoju przestrzeni turystycznej, w oparciu o typy przestrzeni turystycznej Liszewskiego, przedstawione w tabeli 17 uzasadniają twierdzenie, iż rozwój regionu turystycznego Beskidu Śląskiego, mierzony przyrostem liczby miejsc noclegowych, osiągnął współcześnie poziom krytyczny (por. ryc. 9). Wynika to ze znacznego obniżenia tempa przyrostu miejsc noclegowych w bazie noclegowej wypoczynku zbiorowego. Przy założeniu utrzymania dotychczasowego poziomu ruchu turystycznego dalszy rozwój może przybrać formę stabilizacji lub stagnacji. Symptomami potwierdzającymi stan zagrożenia dla dalszego rozwoju tego regionu turystycznego jest pojawienie się w latach 90. XX w. przestrzeni urbanizacji turystycznej, która wg Liszewskiego (1995) kończy etap kolonizacji turystycznej, związanej z drugimi domami, a jej wyróżnikiem jest osiedlanie się na stałe mieszkańców miast, wykorzystujących uprzednio region w celach turystycznych, jak również upadek funkcji turystycznej w niektórych obiektach noclegowych. 124 6. WYBRANE ZAGADNIENIA GOSPODARKI LOKALNEJ W KONTEKŚCIE ROZWOJU TURYSTYKI 6.1. Infrastruktura transportowa i jej obciążenie ruchem turystycznym Dostępność komunikacyjna rozpatrywana pod względem możliwości dotarcia na dany obszar, jak i poruszania się w jego obrębie stanowi istotny element jego atrakcyjności turystycznej (Warszyńska, Jackowski 1979). Zewnętrzną dostępność komunikacyjną badanego obszaru zapewniają dwie linie kolejowe: - z Katowic przez Skoczów lub Bielsko-Białą do Wisły Głębce, z węzłem w Goleszowie. - z Katowic do Zwardonia przez Bielsko-Białą i Węgierską Górkę; oraz drogi wojewódzkie: - nr 93 Wisła - Skoczów - Żory - Katowice; - nr 941 Wisła - Istebna; - nr 942 Wisła - Szczyrk - Bielsko-Biała; - nr 944 Żywiec - Zwardoń (przejście graniczne); - nr 943 Laliki - Jasnowice (przejście graniczne) (ryc. 2.). Natomiast dla komunikacji wewnętrznej istotne znaczenie mają drogi powiatowe: - Skoczów - Brenna - Żywiec - Lipowa - Buczkowice - Radziechowy - Cieszyn - Goleszów - Ustroń - Ustroń - Leszna Góma (przejście graniczne). 125 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego W ciągu kilku ostatnich lat wyraźnie zaznaczyło się zmniejszenie transportu kolejowego w obsłudze ruchu turystycznego, co znalazło swoje odbicie w redukcji częstości kursowania pociągów na trasie Wisła - Katowice. Ze względu na przebieg linii kolejowych bezpośrednie połączenie z Katowicami posiadają jedynie Lałiki, Węgierska Górka, Wisła i Ustroń. Od 2001 r. Wisła posiada także bezpośrednie połączenie z Warszawą. Utrzymana została natomiast liczba bezpośrednich połączeń autobusowych Wisły i Ustronia z Katowicami (6 kursów w dni powszednie, 9 w weekendy). Bezpośrednie połączenie autobusowe z Katowicami posiada także Brenna. Pozostałe miejscowości o funkcji turystycznej, jak: Szczyrk, Bystra, Jaworze, Meszna, Węgierska Górka, Cisownica, nie posiadają bezpośrednich połączeń komunikacyjnych z obszarem Górnego Śląska. Dostępność komunikacyjna południowej części Beskidu Śląskiego (gmina Istebna), realizowana w oparciu o transport publiczny, uzyskiwana jest przez węzeł w Wiśle, części północno-wschodniej (Jaworze, Szczyrk, Meszna, Bystra, Lipowa) przez węzeł w Bielsku-Białej, natomiast część południowo-wschodnia dostępna jest przez Żywiec. Najważniejszymi inwestycjami w infrastrukturze drogowej po 1989 r. było wybudowanie obwodnicy wokół Ustronia, której zadaniem było odciążenie centrum miasta od intensywnego ruchu samochodowego, a także rozpoczęcie modernizacji drogi dojazdowej do przejścia granicznego w Zwardoniu, na odcinku Milówka - Laliki -Zwardoń oraz drogi nr 943 z Milówki do granicy w Istebnej-Jasnowicach. Problem prawidłowego ustalenia liczby osób biorących udział w ruchu turystycznym jest kwestią niezwykle trudną, nawet w przypadku estymacji jednorazowego ru- Tabela 18 Natężenie ruchu samochodowego w wybranych punktach pomiarowych w Beskidzie Śląskim Table 18 Traffic density in selected days at the measurement points in the Silesian Beskid Mts Punkt pomiaru Liczba samochodów w poszczególnych dniach Measurement point Traffic in selected days (number ot cats) 7.V.2000 r. 11.11.2001 r. 6.V.2001 r. A 6355 4680 7085 B 1730 3080 1430 C 275 155 305 Źródło: badania własne. 126 Wybrane zagadnienia gospodarki lokalnej w kontekście rozwoju turystyki Ryc. 34. Ustroń-Polana, przykład tworzących się zatorów drogowych w czasie ruchu wyjazdowego w weekendy Fig. 34. Example of tourist traffic congestion at weekends in Ustroń-Polana chu wypoczynkowego (Kowalczyk 1994). W przypadku form wypoczynku weekendowego np. związanego z drugimi domami związane jest to z dużą mobilnością ich uczestników, którzy często przebywają w posiadanym obiekcie przez krótki czas. W celu określenia skali wielkości turystycznego ruchu samochodowego, a tym samym stopnia obciążenia infrastruktury drogowej ruchem turystycznym, zbadano natężenie ruchu samochodowego -wyjazdowego w określone dni w roku, wybrane ze względu na kumulację ruchu turystycznego, mającego związek z okresem wakacyjnym lub weekendowym. Dni te zostały wybrane celowo, ze względu na kończący się tzw. „długi weekend” oraz kończący się okres ferii zimowych. We dług Matczaka (1992) badanie samochodowego ruchu wyjazdowego jest jedną z metod dającą możliwość określenia skali wielkości ruchu turystycznego. W tym celu zmierzono natężenie ruchu samochodowego wyjazdowego w niedzielne popołudnie w dniach 7.V.2000 r., 11.11.2001 r. oraz 6.V.2001 r., od godz. 14⁰⁰ do 21⁰⁰, w trzech punktach (A, B, C), w których przechodzą główne strumienie ruchu turystycznego: - punkt A - Skoczów skrzyżowanie dróg nr 1 i nr 93 (wylot dróg z Ustronia i Brennej, w kierunku Katowic); - punkt B - Buczkowice, skrzyżowanie dróg nr 942 i drogi Lipowa - Bielsko-Biała (wylot drogi ze Szczyrku, w kierunku Bielska); - punkt C - Milówka, wylot drogi nr 944, w kierunku Bielska-Białej (por. ryc. 2). Wielkość zarejestrowanego ruchu samochodowego wyjazdowego prezentuje tabela 18. Główny strumień samochodowego ruchu turystycznego przebiega południko-wo, doliną Wisły i Brennicy, osiągając wielkości odpowiednio - 6355, 4680, 7085 pojazdów w poszczególne dni pomiaru. Natężenie ruchu samochodowego w Szczyrku znacznie wzrasta w okresie zimowym (3080 pojazdów), z uwagi na istniejące w tym mieście warunki do uprawiania turystyki narciarskiej. Istotnym wydaje się również fakt, iż turystyczny ruch samochodowy w kierunku Ustronia, Wisły i Brennej nie wykazuje tak wyraźnie zaznaczonej sezonowej zmienności, jak w przypadku Szczyrku. Maksymalny godzinowy przepływ samochodów odnotowano w Skoczowie, w dniu 6.V.2001 r„ który między 17⁰⁰ a 18⁰⁰ wyniósł 1950 pojazdów. Obserwowana liczba samochodów kilkukrotnie przewyższała ruch samochodowy obserwowany w dni powszednie. Silne natężenie ruchu samochodowego ujawnia braki w funkcjonowaniu istniejącej infrastruktury drogowej dla potrzeb obsługi zwiększonego samochodowego 127 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego ruchu turystycznego, szczególnie w okresach nakładania się w czasie form ruchu tu-rystycznego wczasowego i weekendowego. Słaba wydolność systemu drogowego, wynikająca z jego małej przepustowości, staje się przyczyną tworzenia zatorów drogowych i przestojów w ruchu, szczególnie uciążliwych w okresie zimowym w Szczyrku, gdzie zmierzony czas przejazdu samochodu na odcinku 2 km z centrum Szczyrku do skrzyżowania w Buczkowicach wyniósł 80 minut. Podobne zatory drogowe obserwowano w dniach 7.V.2000 r. i 6.V.2001 r. w Ustroniu Polanie - w tym przypadku czas przejazdu z Wisły do Ustronia trwał ok. 2 godziny. Za punkty i odcinki krytyczne wpływające negatywnie na płynność ruchu samochodowego można uznać: - skrzyżowanie dróg Brenna - Skoczów i drogi krajowej nr 1, które ma zostać rozwiązane wraz z realizacją programu budowy drogi szybkiego ruchu na odcinku Cieszyn - Bielsko; - skrzyżowanie dróg nr 942 i drogi Lipowa - Bielsko-Biała w Buczkowicach; - odcinek drogi nr 93 między Ustroniem a Wisłą (Ustroń Polana); - droga do przejścia granicznego w Lesznej Gómej (modernizowana ze środków PHARE). Znaczną przeszkodą w płynności ruchu wyjazdowego z północno-wschodniej Ryc. 35. Przełęcz Kubalonka - jeden z punktów koncentracji ruchu turystycznego na obszarze Beskidu Śląskiego Fig. 35. Kubalonaka Pass - one of the example of tourist traffic concentration points in the Silesian Beskid Mts części Beskidu Śląskiego jest także zbyt mała przepustowość dróg tranzytowych w obrębie Bielska-Białej. W okresach nasilonego ruchu samochodowego ujawnia się także niedorozwój infrastruktury parkingowej. Zbyt mała liczba miejsc parkingowych w Wiśle, Szczyrku i Brennej zmusza kierowców do parkowania „na dziko” na użytkach zielonych. Wyjątkowo niekorzystna sytuacja zachodzi w okresie sezonu narciarskiego w Szczyrku, gdzie prawie zupełny brak prawidłowo przygotowanych miejsc parkingowych przy drodze na przełęcz Sal-mopolską prowadzi do intensywnego rozjeżdżania fragmentów stoku w sąsiedztwie wyciągów narciarskich przez samochody. Ogólnie zły stan nawierzchni dróg gminnych i poboczy wpływa także w zasadniczy sposób na pogorszenie jakości wypoczynku i poczucie bezpieczeństwa na drodze. 128 Wybrane zagadnienia gospodarki lokalnej w kontekście rozwoju turystyki 6.2. Stan rozwoju oraz funkcjonowanie infrastruktury komunalnej W kontekście zachodzących zjawisk turystycznych oraz ich oddziaływania na środowisko przyrodnicze, kwestią podstawową staje się stan rozwoju infrastruktury komunalnej w poszczególnych miejscowościach oraz funkcjonowanie w nich systemu utylizacji odpadów stałych i płynnych. Przestrzenne zróżnicowanie wyposażenia miejscowości na obszarze Beskidu Śląskiego w sieć gazową, wodociągową i kanalizacyjną przedstawia ryc. 36. Uwagę zwracają znaczne dysproporcje w rozwoju tego typu infrastruktury w poszczególnych miejscowościach. Sieć gazowa rozwinięta jest jedynie w północnej części Beskidu Śląskiego (Ustroń, Wisła, Jaworze, Bystra, Meszna, Szczyrk, Leszna Góma, Cisownica, Górki, Brenna, Lipowa, Ostre, Słotwina, Twardorzeczka), gdzie odsetek gospodarstw domowych w poszczególnych miejscowościach, dysponujących tym medium przekracza 80%. Gaz ziemny nie jest dostarczany siecią przesyłową jedynie do budynków położonych na peryferiach i terenach górskich tych miejscowości. Nieco niższym stopniem zgazyfikowania, w tej części regionu, cechuje się Brenna (ok. 70% przyłączonych budynków), ze względu na znaczne rozproszenie zabudowy i szybki proces powstawania nowych obiektów. Zupełnie pozbawiona sieci gazowej jest południowa część Beskidu Śląskiego, gdzie aż 11 wsi (Istebna, Koniaków, Jaworzynka, Kamesznica, Laliki, Szare, Nieled-wia, Cisiec, Węgierska Górka, Radziechowy, Przybędza) nie dysponuje tego typu źródłem energii. Dla celów bytowych przez część gospodarstw domowych stosowany jest gaz w postaci butli. Natomiast dla celów grzewczych wykorzystuje się węgiel, koks lub drewno. Ze względu na nieopłacalność inwestycji przesyłu gazu wysokoprężnego w najbliższej przyszłości nie planuje się doprowadzenia sieci gazowej do tych miejscowości. Ze względów ekologicznych niekorzystnym zjawiskiem jest obserwowany od kilku lat powrót do tradycyjnych źródeł ciepła w gospodarstwach domowych ze względu na wzrastające koszty gazu ziemnego. Znacznie słabiej rozwinięte są sieci wodociągowe i kanalizacyjne. Najwyższy odsetek budynków przyłączonych do sieci wodociągowej występuje we wsi Słotwina (ok. 80%). Ma to związek z podłączeniem gospodarstw domowych do sieci lokalnej, korzystającej z miejscowego źródła wody. Wśród ośrodków miejskich największą liczbą przyłączy wodno-kanalizacyjnych dysponuje uzdrowisko Ustroń (ok. 60%). Znacznie gorzej w tym względzie wyposażone są Wisła i Szczyrk, gdzie z sieci wodnych i kanalizacyjnych korzystają jedynie obiekty użyteczności publicznej oraz budynki mieszkalne położone w centrum. Własne ujęcia wodne, w postaci studni oraz ujęć grawitacyjnych są głównymi lub jedynymi źródłami zaopatrzenia w wodę dla pozostałych miejscowości Beskidu Śląskiego. Aż 10 miejscowości - Leszna Góma, Meszna, Słotwina, Ostre, Twardorzeczka, Kamesznica, Laliki, Nieledwia, Szare, Jaworzynka - nie posiada w ogóle sieci kana- 129 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Fig. 36. Selected problems of local public utilities management in the Silesian Beskid Mts Opracowanie własne 130 Wybrane zagadnienia gospodarki lokalnej w kontekście rozwoju turystyki Tabela 19 Oczyszczalnie komunalne przyjmujące ścieki z obszaru Beskidu Śląskiego Table 19 Public sewage treatment plants receipting sewages from the territory of the Silesian Beskid Mts Miejscowość Typ oczyszczalni Przepustowość [m’/d] Settlemenl Type ot sewage treatment plant Throughput BRENNA blol. 450 CISOWNICA mech. ЗОВ ISTEBNA - KUBALONKA (osiedle mieszkaniowe) blol 200 ISTEBNA- CENTRUM blol. 100 KONIAKÓW blol. 63 LIPOWA blol. 50 MILÓWKA blol. 68.9 USTROŃ mech.-blol. 11340 USTROŃ-JASZOWIEC mech.-blol. 940 WĘGIERSKA GÓRKA mech.-biol. 2200 WISŁA mech.-blol. 10000 ZWARDOŃ blol. 50 poza obszarem Beskidu Śląskiego: K0M0R0WICE mech.-blol. 95000 WAPIENICA mech.-biol. 27000 RYBARZOWICE mech.-blol. 12000 SKOCZÓW mech.-blol. 23000 Opracowanie własne lizacyjnej, zaś w 6 - Istebna, Koniaków, Jaworze, Lipowa, Radziechowy, Przybędza - zbiorczy system odprowadzania ścieków działa w mocno ograniczonym zakresie. Jedynym odbiornikiem ścieków są szamba lub w niektórych przypadkach tzw. przydomowe oczyszczalnie ścieków. Na badanym terenie funkcjonuje 12 oczyszczalni ścieków będących punktami zrzutu ścieków z sieci komunalnych. Prócz tego sieci kanalizacyjne odprowadzają ścieki do czterech oczyszczalni położonych poza badanym obszarem (tabela 19). Równolegle funkcjonuje 5 oczyszczalni przy zakładach przemysłowych oraz 16 oczyszczalni przy obiektach turystycznych (tabela 20). Wadliwe funkcjonowanie oczyszczalni ścieków, których sprawność często jest zbyt niska w stosunku do stopnia skażenia przyjmowanych zanieczyszczeń, stanowi istotne zagrożenie dla wód powierzchniowych na tym terenie. Zrzut ścieków odbywa się często z nielegalnych punktów, z których zanieczyszczenia trafiają do cieków lub przenikają do gruntu poprzez nieszczelne szamba. Zgodnie z zasadami gospodarki komunalnej ścieki z szamb mają być wywożone do oczyszczalni lub wyznaczonych miejsc ich zrzutu. W rzeczywistości jednak ścieki bytowe na terenach wiejskich służą do nawożenia pól lub są drenowane do gruntu bez oczyszczenia. 131 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Rola tego typu zanieczyszczeń wzrasta szczególnie na obszarach nie objętych rozwojem sieci kanalizacyjnej. Praktyka taka, przybierając charakter powszechny, znajduje swoje odbicie w stanie czystości rzek i potoków. Badania prowadzone przez Absalona¹ na obszarze gminy Istebna, w zlewni Olzy ujawniły dużą zawartość w wodzie substancji biogennych (azotu, fosforu) już na odcinkach źródłowych cieków znajdujących się poniżej niewielkiej liczby zabudowań. Wody te dodatkowo były zanieczyszczone bakteriologicznie. Znacznie wyższe stężenia zanieczyszczeń obserwowano w dolnych partiach dolin, gdzie badane wody nie mieściły się w żadnej z trzech klas czystości. Analogicznej sytuacji można oczekiwać na innych obszarach w Beskidzie Śląskim, nie objętych systemem odprowadzania ścieków¹ ² Odpady stałe z miejscowości położonych w powiecie cieszyńskim odprowadzane Tabela 20 Oczyszczalnie ścieków przy obiektach turystycznych na obszarze Beskidu Śląskiego w 2001 r. Table 20 Sewage treatment plants in tourist objects in the Silesian Beskid Mts in 2001 Obiekt turystyczny Typ oczyszczalni Przepustowość [m’/d] Tourist object Туре ot sewage tnatment plant Throughput Jaworzynka - 0W .Węgielek" biol. 50 Istebna - schronisko na Stecówce blol. 4.6 Istebna 0W .Leśny Raf blol 18 Istebna - Woj. Ośr. ChorOb Płuc 1 Gruźlicy blol. 400 Wisła - Dzłechclnka - DW Ro zbarczanka blol. 12 Wisła - Czarne - Schr. PPTK .Pod Baranią ” mech. 15,2 Wisła - Jurzyków - DW „Szarotka" blol. 6,3 Wisła - Glębce - DW .Kasztelanka" biol. 6 Wisła - Malinka - OW .Ogrodzlsko* blol. 20,4 Wisła - Jarzębata - DW .Wlromet" blol. 5 Bystra - Szpital Chorób Płucnych blol. 50 Bystra - 0W .Magnus* blol. 37,1 Bystra - DW "Barbórka" biol. 14,4 Brenna - Leśnica OW WPT Katowice blol 60,23 Ustroń - Hotel .Maranta" blol. 8.1 Ustroń - Lipowiec- OW Huty .Łabędy" blol. 49 Jaworze - Gospoda .Pod Gruszką’ mech. 2,4 Jaworze - BZLR Oś. Fizykoterapii 1 Rehabilitacji mech. 34,6 Jaworze - .Jawor* blol. 907,5 Ustroń - OW Huty Łabędy blol. 25,4 Jaworze - 0WR .Zygmunt" blol. 11 Jaworze - OW .Mostostal" mech. 8,6 Jaworze - DW .Agnieszka* blol. 27,6 Drogowe przelścle graniczne w Leszna Górna blol 4.4 Drogowe przejście graniczne w Istebna - Jasnowlce biol. 2,42 Opracowanie własne ¹ Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy Istebna, 2000. ² Brak punktów kontrolno-pomiarowych jakości wody na terenach nie objętych monitoringiem WIOŚ. 132 Wybrane zagadnienia gospodarki lokalnej w kontekście rozwoju turystyki są na składowisko w Knurowie i częściowo Jastrzębiu, za pośrednictwem stacji przeładunkowej w Ustroniu. Odpady z powiatu żywieckiego przyjmuje składowisko w Żywcu. Natomiast składowisko w Bielsku-Białej Lipniku przyjmuje odpady z Jawo-rza i Bystrej. Segregacją objęte są odpady ze wszystkich miejscowości, odprowadzających na składowisko do Żywca. Częściową segregację prowadzi się także na terenie Ustronia. W ostatnich latach pojawiły się niedobory mocy energii elektrycznej w niektórych częściach badanego obszaru. Sytuacja ta ujawnia się w przypadku osiedli przysiółkowych tych miejscowości, a objętych silnie procesem budownictwa jednorodzinnego, w tym drugich domów, np. we wsiach Istebna, Koniaków, Jaworzynka, Laliki, Kamesznica oraz Brenna. Do ogrzewania budynków, zlokalizowanych w odległych częściach dolin stosuje się coraz częściej energią elektryczną. Zwiększony pobór mocy oraz znaczne wydłużenie obwodów przesyłowych powodują silne przeciążenia linii energetycznych, a w efekcie ogólnie złą jakość dostarczanej energii, odczuwalną przez wszystkich mieszkańców wsi oraz przerwy w jej dostawie. Sieć energetyczna, budowana w latach 60. XX w. nie jest przygotowana do takich obciążeń. Koniecznością staje się, więc budowa nowych stacji transformatorowych, by zapewnić odpowiedni standard usług. 6.3. Działalność samorządów lokalnych w zakresie rozwoju turystyki Proces transformacji ustrojowej i gospodarczej prowadzony w Polsce od lat 90. XX w. doprowadził do wzrostu znaczenia samorządu gminnego w kształtowaniu zjawisk i procesów związanych z lokalną gospodarką. Władze gminne stały się faktycznym gospodarzem terenu, który w oparciu o zasoby gminy i preferencje mieszkańców określa kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, tworzy własne plany rozwoju, wprowadza je w życie oraz kontroluje przebieg ich realizacji³. Możliwości rozwoju turystyki uzależnione są od stopnia zainteresowania nią władz samorządowych oraz mieszkańców poszczególnych gmin. Dla wzrostu lokalnej gospodarki turystycznej konieczne jest podejmowanie odpowiednich działań ak- ’ Kompetencje władz samorządowych w tym zakresie wynikają m in. z następujących aktów prawnych: Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz. U. Nr 16, poz. 95 (od grudnia 1998 r. ustawa ta otrzymała zmienioną nazwę - Ustawa o samorządzie gminnym); Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 7 lipca 1994 r. (Dz. U. z 1994 r., nr 89, poz. 415); Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z dnia 31 stycznia 1980 r. (tekst jednolity Dz. U. z 1994, nr 49. poz. 196, z późniejszymi zmianami); ustawa Prawo wodne z dnia 24 paidziernika 1974 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 230 z późniejszymi zmianami); ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r.( Dz. U. 1994 r. Nr 89, poz. 414, z późniejszymi zmianami); Ustawa o utrzymaniu porządku i czystości w gminach z 13 września 1996 r. (Dz. U. Nr 132, poz. 622, z późniejszymi zmianami). 133 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 21 Formy współpracy samorządowej w dziedzinie gospodarki turystycznej Table 21 Forms of local government co-operation in the field of tourism economy Formy współpracy Formy organizacyjno-prawne Zasięg oddziaływania Zakres działań Forms ot co-operation Organisational and legal forms Scope ot influence Scope ot actMties Międzygminne związki związki komunalne, lokalny, regionalny, krajowy, tworzenie prawnych oraz turystyczne stowarzyszenia międzynarodowy finansowych warunków dla rozwoju turystyki na terenie stowarzyszonych gmin Euroregiony umowy o współpracy międzynarodowy opracowywanie prolektów transgranlcznej między rozwojowych wybranych władzami samorządowymi lub działów sektora turystycznego stowarzyszeniami oraz pozyskiwanie źródeł finansowania dla ich realizacji z funduszy Unii Europejskiej Miasta partnerskie 1 bliźniacze umowy o współpracy między międzynarodowy turystyka podejmowana przy miastami okazji współpracy (np. wymiany dwustronne) Lokalne l Regionalne stowarzyszenia, lokalny, regionalny łączenie struktur samorządu Organlzac|e Turystyczne spółki prawa handlowego terytorialnego z samorządem gospodarczym branZy turystycznej Fundacje ustawa o fundaclach, lokalny, regionalny, krajowy wspieranie rożnych form statut fundacji działalności turystycznej Partnerstwo umowa cywilno-prawna lokalny, regionalny Inwestycje turystyczne Publlczno-Prywatne Inne formy współpracy porozumienia komunalne, lokalny, regionalny szeroki umowy cywilno-prawne Źródło: Mika, Pawlusiński (2002). tywizujących ze strony władz lokalnych, dostosowanych i uzależnionych od charakteru poszczególnych gmin oraz atrakcyjności turystycznej poszczególnych miejscowości - głównie jeśli chodzi o walory przyrodnicze, stopień rozwoju istniejącej bazy turystycznej, atrakcyjność inwestycyjną itp. W gminach, gdzie nie obserwuje się takiego nastawienia i konkretnych posunięć ze strony władz lokalnych rozwój turystyki w praktyce jest niemożliwy. 134 Wybrane zagadnienia gospodarki lokalnej w kontekście rozwoju turystyki Do podstawowych działań władz lokalnych ukierunkowanych na rozwój funkcji turystycznej gmin można zaliczyć: - dostosowanie lokalnego prawa do potrzeb rozwoju turystyki; - stymulowanie rozwoju infrastruktury turystycznej w gminie; - kreowanie lokalnego produktu turystycznego; - tworzenie struktur organizacyjnych działających na rzecz rozwoju turystyki w gminie; - propagowanie idei rozwoju turystycznego gminy wśród mieszkańców oraz kształtowania właściwej postawy miejscowej społeczności wobec turystów; - tworzenie korzystnego klimatu dla napływu inwestycji turystycznych; - promocję turystyczną gminy; - rozwoju infrastruktury społeczno-technicznej (komunalnej). Punktem wyjściowym do wszelkich działań w zakresie rozwoju lokalnej gospodarki turystycznej są działania władz gminnych w sferze infrastruktury komunalnej. Wynika to przede wszystkim z faktu odpowiedzialności tych organów władzy za sprawy ładu przestrzennego, gospodarki terenami, ochrony środowiska, stanu gminnych dróg oraz organizacji ruchu drogowego, zaopatrzenia w wodę, kanalizację, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości, stanu urządzeń sanitarnych, lokalnego transportu zbiorowego, zieleni komunalnej, a także porządku publicznego (Rapacz 1999). O sile i zasięgu oddziaływania organów samorządu terytorialnego na rozwój turystyki i lokalnej gospodarki turystycznej decyduje wiele czynników ekonomicznych, prawnych, organizacyjnych i społecznych, z których do najistotniejszych można zaliczyć: - przekonanie samorządu terytorialnego o znaczeniu turystyki w gospodarce gminy i korzyściach z niej płynących; - możliwości finansowe samorządów, wyznaczające ich potencjał inwestycyjny; - będący w dyspozycji organów samorządowych zbiór narzędzi oddziaływania na podmioty gospodarcze; - współpraca samorządów terytorialnych z samorządami gospodarczymi (Kornak, Rapacz 2001). Wymienione zadania często przerastają organizacyjne i finansowe możliwości pojedynczej gminy. Koniecznością staje się nawiązywanie przez niektóre władze gminne współpracy zarówno z przedstawicielami lokalnej branży turystycznej, ich zrzeszeniami, jak i władzami samorządowymi innych gmin oraz samorządem powiatowym i wojewódzkim. Współdziałanie kilku lub kilkunastu gmin stwarza możliwość efektywniejszego wykorzystania stosunkowo ograniczonych środków finansowych oraz skuteczniejszego wykonania zadań zwłaszcza, gdy wykraczają one poza obszar jednej gminy. Współpraca na rzecz rozwoju turystyki może się odbywać na płaszczyźnie formalnych lub nieformalnych porozumień międzygminnych (np. związków gminnych), 135 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 22 Działania samorządów lokalnych w zakresie rozwoju turystyki i gospodarki komunalnej w okresie 1989-2001 r. Table 22 Selected local government actions in scope of tourist development in the period 1989-2001 Gminy Podjęte działania / Taken action Najważniejsze zadania do realizacji (wsie) / Settlement The most important action to take Brenna - rozbudowa sieci kanalizacyjnej - rozbudowa i modernizacja drogi dojazdowej do (Brenna, Górki) i wodociągowej; Brennej; - porządkowanie systemu zbiórki - wyznaczenie nowych miejsc parkingowych; i odprowadzania odpadów stałych; - uporządkowanie stanu prawnego budownictwa - regulacja koryt rzek Brennlcy i Leśnicy; letniskowego (samowoli budowlanej); - rozpoczęcie porządkowania nielegalnego - rozbudowa sieci kanalizacyjnej; budownictwa letniskowego; - segregacja wywożonych odpadów; - rozbudowa i modernizacja terenów - propagowanie 1 wspieranie modernizacji sportowo-rekreacyjnych; „nleekologicznych kotłowni" wśród mieszkańców; - punkt informacji turystycznej; - inwestycje w sektorze tzw. „atrakcji turystycznych"; - promocja turystyczna gminy; - porządkowanie 1 poprawa estetyki terenów - działalność kulturalno-rozrywkowa rekreacyjnych Bystra-Wilkowice - rozbudowa składowiska odpadów - porządkowanie gospodarki wodno-ściekowej; (Bystra, Meszna) w Mesznej - budowa infrastruktury kanalizacyjnej w Mesznej; Goleszów - rozbudowa sieci kanalizacyjnej - ograniczanie budownictwa letniskowego (Cisownica, i wodociągowej; - rozbudowa i modernizacja drogi dojazdowej do Leszna Górna) - budowa komunalnej oczyszczalni ścieków przejścia granicznego w Lesznej Górnej; Istebna w Cisownicy; - rozbudowa sieci kanalizacyjnej w gminie (Istebna, Koniaków, - rozpoczęcie modernizacji przejścia - uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej; Jaworzynka) granicznego w Lesznej Górnej - rozbudowa sieci kanalizacyjnej; Jaworze - wyznaczenie i urządzenie terenów - budowa nowych oczyszczalni ścieków; Lipowa sportowo-rekreacyjnych; - wspieranie lokalnej przedsiębiorczości w sektorze (Lipowa, Ostre, - budowa komunalnej oczyszczalni ścieków; turystycznym; Słotwina, - wytyczenie tras rowerowych; - budowa miejsc parkingowych, głównie w Twardorzeczka) - promocja turystyczna gminy; sąsiedztwie wyciągów narciarskich; - wytyczenie tras rowerowych; - przebudowa ciągów pieszych w centrum Istebnej - promocja turystyczna gminy - ożywienie lokalnej przedsiębiorczości w sektorze - rozpoczęcie budowy sieci kanalizacyjnej i turystycznym; wodociągowej we wsi Lipowa - rozbudowa sieci kanalizacyjnej - budowa infrastruktury wodno-kanalizacyjnej na terenie całej gminy; - wspieranie lokalnej przedsiębiorczości w sektorze turystycznym; - lepsza promocja walorów turystycznych gminy 136 Wybrane zagadnienia gospodarki lokalnej w kontekście rozwoju turystyki Milówka - oddanie do użytku oczyszczalni ścieków w - modernizacja drogi dojazdowej do przejść (Kamesznica, Lallkl, Milówce; granicznych w Zwardoniu 1 Istebnej - Nleledwla, Szare) - rozwój sieci kanalizacyjnej; Jasnowicach. - promocja gminy - poprawa nawierzchni dróg gminnych; - uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej Szczyrk - rozbudowa sieci kanalizacyjnej; - dalsza rozbudowa miejsc parkingowych; - uporządkowanie sytemu zbiórki 1 segregacji - dalsza rozbudowa sieci kanalizacyjnej; odpadów; - poprawa nawierzchni dróg gminnych; - modernizacja ciągów pieszych przy głównej - inwestycje w sektorze tzw. „atrakcji drodze w centrum; turystycznych dla sezonu letniego; - przygotowanie nowych miejsc parkingowych; - punkt informacji turystycznej; - promocja turystyczna gminy w kraju 1 za granicą Ustroń - budowa obwodnicy wokół centrum; - modernizacja komunalnej oczyszczalni ścieków; - uporządkowanie sytemu zbiórki - regulacja ruchu samochodowego na Równicę; 1 segregacji odpadów; - poprawa nawierzchni dróg gminnych - budowa nowej stacji przeładunkowej odpadów stałych; - wytyczenie tras rowerowych; - wytyczenie tras spacerowych; - monitoring zjawisk turystycznych; - punkt Informacji turystycznej; - promocja gminy w kraju l za granicą Węgierska Górka - budowa komunalnej oczyszczalni ścieków; - budowa sieci gazowej; (Węgierska Górka, - rozbudowa sieci kanalizacyjnej - regulacja koryta rzeki Soły; Clslec) 1 wodociągowej; - przygotowanie terenów rekreacyjnych; Wisła - punkt informacji turystycznej; - dalsza rozbudowa sieci kanalizacyjnych; - promocja turystyczna gminy; - ograniczenie nielegalnego budownictwa - działalność kulturalno-rozrywkowa letniskowego; - budowa komunalnej oczyszczalni ścieków; - poprawa nawierzchni dróg gminnych; - porządkowanie sytemu zbiórki - wspieranie inwestycji w sektorze tzw. „atrakcji l segregacji odpadów; turystycznych; - rozbudowa 1 modernizacja terenów - modernizacja ciągów pieszych sportowo-rekreacyjnych; - rozwiązanie problemu komunikacji - renowac|a centrum miasta; wewnętrznej; - wytyczenie tras rowerowych; - budowa kanalizacji deszczowej; - wytyczenie tras spacerowych; - dalsza rozbudowa sieci wodno-kanalizacyjnej; - punkt Informacji turystycznej; - przygotowanie nowych miejsc parkingowych; - promocja turystyczna gminy w kraju -inwestycje w sektorze tzw. „atrakcji i za granicą; turystycznych; - działalność kulturalno-rozrywkowa - poprawa nawierzchni dróg gminnych Opracowanie własne 137 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego lokalnych i regionalnych organizacji turystycznych, struktur euroregionalnych oraz w ramach działalności związków bliźniaczych i partnerskich miast i gmin. Współpraca sektora państwowego i prywatnego na rzecz rozwoju turystyki może przyjmować formę partnerstwa publiczno-prywatnego, różnego rodzaju porozumień komunalnych, umów cywilno-prawnych oraz fundacji (tabela 21). Szczególnego znaczenia dla rozwoju turystyki nabiera ochrona walorów krajobrazowych, w tym zachowanie ładu przestrzennego i estetyki krajobrazu. Ochrona przestrzeni i sprawne nią zarządzanie stanowią jedne z podstawowych zasad rozwoju zrównoważonego, zaś zachowanie walorów krajobrazowych decyduje o utrzymaniu, rozwoju lub zaniku możliwości działalności turystycznej na danym obszarze (Kasprzak 2000). Aktywność gminy w procesie kształtowania ładu przestrzennego realizowana jest głównie poprzez decyzje o ustaleniu warunków zabudowy i zagospodarowania terenu, wydawane na podstawie planów zagospodarowania przestrzennego. W ostatniej dekadzie najważniejszym instrumentem kształtowania polityki ekologicznej państwa na szczeblu lokalnym stały się procedury ocen oddziaływania na środowisko. Ocena oddziaływania na środowisko stanowi narzędzie prognostyczne i oceniające zmiany wywołane w środowisku przyrodniczym działalnością inwestycyjną, jak również konsekwencje ustaleń miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Procedura OOŚ jest jednym z elementów realizacji zasad rozwoju zrównoważonego, zapewnienia ładu przestrzennego oraz narzędziem pomocnym w ograniczaniu konfliktów społecznych, gospodarczych i przyrodniczych powodowanych przez inwestycje lub plan (Deja 1998; Kasprzak 2000). W grupie inwestycji objętych procedurą OOŚ znajdują się także niektóre przedsięwzięcia służące turystyce (Jędrzejczyk 2000). Działania lokalnych władz samorządowych w zakresie rozwoju turystyki oraz infrastruktury społeczno-technicznej w poszczególnych gminach położonych na obszarze Beskidu Śląskiego prezentuje tabela 22. Główny zakres działań w okresie po 1989 r. obejmował uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej oraz zorganizowanie sprawnego sytemu odprowadzania odpadów stałych w miejscowościach o najwyższym natężeniu ruchu turystycznego - Wisła, Ustroń, Szczyrk oraz Brenna. Najważniejszymi przedsięwzięciami, finansowanymi w głównej mierze ze środków własnych gmin oraz częściowo z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska, były budowa komunalnych oczyszczali ścieków w Wiśle, Węgierskiej Górce i Cisownicy oraz rozbudowa sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w Ustroniu, Wiśle, Szczyrku, Brennej, Cisownicy (gmina Goleszów). Ze względu na bariery finansowe i społeczne rozwój zbiorczego systemu odprowadzania ścieków bytowych prowadzony jest w wolnym tempie. Ważnym elementem w porządkowaniu gospodarki odpadami stało się oddanie do użytku nowej stacji przeładunkowej w Ustroniu, obsługującej także sąsiednie gminy. Wraz z wprowadzeniem w Ustroniu stałych opłat za wywóz śmieci znacząco wzrosła ich ilość, na skutek zmniejszenia ich spalania w domowych kotłowniach i paleniskach. 138 Wybrane zagadnienia gospodarki lokalnej w kontekście rozwoju turystyki Ważnymi działaniami mającymi uporządkować, przynajmniej częściowo, problem ruchu turystycznego, były rozbudowa i urządzenie terenów rekreacyjnych w Wiśle oraz Brennej, a także budowa ciągów pieszych w Szczyrku. W związku ze wzrastającym zagrożeniem powodziowym, konieczną inwestycją stała się regulacja koryt rzek Brennicy i Leśnicy na terenie gminy Brenna, którą przeprowadzono kosztem rozwoju sieci kanalizacyjnej. W ostatnich latach rozwinęła się działalność promocyjna gmin w celu ożywienia miejscowego ruchu turystycznego. Na tego rodzaju skutek nakierowane są także licznie organizowane plenerowe imprezy kulturalno-rozrywkowe. Powstały gminne centra i punkty informacji turystycznej. Dla potrzeb władz gminnych rozpoczęto prowadzenie monitoringu stanu bazy turystycznej oraz ruchu turystycznego na terenie Wisły, Ustronia, Szczyrku i Brennej. Dzięki współpracy międzygminnej, w ramach euroregionu Śląsk Cieszyński i pozyskaniu środków z funduszu PHARE zostały przygotowane i zagospodarowane turystyczne trasy rowerowe na obszarze powiatu cieszyńskiego. Z tego też funduszu realizowany jest aktualnie projekt modernizacji przejścia granicznego w Lesznej Górnej. Ustawowy wzrost kompetencji władz lokalnych zaowocował wprowadzeniem planowania i myślenia strategicznego w stosunku do zjawisk turystycznych. Znajduje to swój wyraz w opracowywanych gminnych i powiatowych strategiach rozwojowych. Z założeń strategii rozwojowych dla Wisły, Szczyrku, Ustronia, Brennej, Węgierskiej Górki wynika uznanie funkcji turystycznej jako funkcji przewodniej dla tych miejscowości. Dla pozostałych gmin (Istebna, Milówka, Lipowa, Jaworze, Bystra-Wilkowice) turystyka ma stanowić znaczący czynnik wspomagający rozwój innych dziedzin gospodarki, szczególnie w sferze usług. W rozwoju turystyki dostrzegana jest szansa na łagodzenie skutków transformacji społeczno-gospodarczej, szczególnie w kontekście pogarszającej się sytuacji terenów wiejskich i upadku rolnictwa. Zasadniczym celem działań lokalnych władz w zakresie rozwoju gospodarki turystycznej ma być wzrost atrakcyjności poszczególnych miejscowości oraz sprostanie konkurencji innych gmin w regionie. We wszystkich gminach priorytetowo traktowane są inwestycje z branży turystycznej - głównie te, które pozwolą na przyciągnięcie turystów (np. tzw. „atrakcje turystyczne”) - nadając im charakter inwestycji strategicznych. Działania takie wyraźnie ukazują nastawienie władz miejscowych na rozwój turystyki masowej oraz brak współpracy między poszczególnymi samorządami gminnymi w tym zakresie. Do najważniejszych zadań, wymagających pilnego rozwiązania należy zaliczyć uporządkowanie stanu prawnego budownictwa letniskowego na terenie Brennej i Węgierskiej Górki, szczególnie obiektów powstałych w formie samowoli budowlanej, porządkowanie gospodarki wodno-ściekowej we wsiach o najgorzej rozwiniętej infrastrukturze komunalnej oraz obszarach intensywnego ruchu turystycznego, budowa nowych parkingów w Brennej, Wiśle i Szczyrku, wprowadzenie komunikacji wewnętrznej w Wiśle, a także propagowanie wśród mieszkańców, a w miarę możliwości 139 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego finansowanie ze środków własnych lub zewnętrznych, modernizacji „nieekologicz-nych” kotłowni domowych. W świetle prawnych możliwości działania władz samorządowych na rzecz rozwoju turystyki w gminie widać, iż na obszarze Beskidu Śląskiego polityka jego planowego sterowania została dopiero zapoczątkowana, ograniczając się do sfery promocji i informacji turystycznej, dotyczy to także rozwiązywania braków infrastrukturalnych w sferze komunalnej. Główną barierą inwestycyjną - oprócz możliwości finansowych - jest niedobór terenów gminnych, będących w bezpośredniej dyspozycji miejscowych władz w Wiśle, Szczyrku i Brennej. Uzyskanie porozumienia społecznego na prowadzenie inwestycji o charakterze komunalnym (np. budowa parkingów w Szczyrku) na terenach prywatnych jest w praktyce bardzo utrudnione. Stanowi to także poważną przeszkodę w realizacji inwestycji turystycznych, podnoszących atrakcyjność tych miejscowości, a mających zapewniać dochód lokalnym mieszkańcom. 140 7. TURYSTYKA JAKO CZYNNIK PRZEMIAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO BESKIDU ŚLĄSKIEGO Zagospodarowanie przestrzeni oraz jej użytkowanie dla potrzeb turystyki pociąga za sobą negatywne skutki w środowisku przyrodniczym. Skala przeobrażeń środowiskowych zależy od intensywności procesu zagospodarowania oraz natężenia ruchu turystycznego. Przyrodnicze skutki związane z rozwojem oraz funkcjonowaniem infrastruktury turystycznej dotyczą trzech podstawowych aspektów. - Pierwszy z nich obejmuje przemiany w środowisku przyrodniczym, powstające w wyniku procesu zagospodarowania, który pociąga za sobą trwałe zmiany w użytkowaniu ziemi, na skutek rozwoju infrastruktury turystycznej, szczególnie osadnictwa turystycznego, infrastruktury komunikacyjnej, ubytku powierzchni leśnej (w wyniku wycinania drzew i krzewów), zmian morfologii terenu oraz wprowadzaniu zieleni urządzonej. - Drugi dotyczy zmian jakości środowiska w wyniku emisji różnego rodzaju zanieczyszczeń z obiektów turystycznych. - Trzeci zaś wynika ze zmian powstających w środowisku przyrodniczym w rezultacie jego użytkowania przez różne formy aktywności turystyczno-rekre-acyjnej, będących rezultatem fizycznego oddziaływania człowieka na środowisko oraz bezpośredniego wprowadzania zanieczyszczeń, np. zaśmiecania (Dysarz 1980, Krzymowska-Kostrowicka 1997). 141 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 37. Szczyrk - dom wczasowy „Orle Gniazdo” oraz fragment osiedla drugich domów Fig. 37. Szczyrk - „Orle Gniazdo" holiday resort and the part of second homes cluster 7.1. Osadnictwo turystyczne Trwający od lat 50. XX w. proces intensywnego zagospodarowania turystycznego w Beskidzie Śląskim przyczynił się do zmian funkcjonalnych i przestrzennych tego obszaru, na skutek pojawienia się różnych form osadnictwa turystycznego, zróżnicowanych pod względem wielkości zajmowanych powierzchni, rozmieszczenia oraz układu przestrzennego. Rozwój funkcji turystycznej w poszczególnych miejscowościach prowadzi do zmian bezpośrednich w użytkowaniu ziemi, na skutek rozprzestrzeniania się ekspansywnej formy osadnictwa, jakim jest osadnictwo turystyczne oraz pośrednich - w wyniku pobudzenia rozwoju terenów osadnictwa stałego i terenów komunikacyjnych (Matczak 1991). Za osadnictwo turystyczne rozumie się wszelkiego rodzaju formy funkcjonalno-przestrzenne powstałe w wyniku rozwoju funkcji turystycznej (Liszewski 1991)¹. ¹W odróżnieniu od osadnictwa stałego, osadnictwo turystyczne funkcjonuje okresowo (sezonowo), a jeśli przez cały rok, to cyklicznie wymienia znaczną część swoich mieszkańców (Liszewski 1991). 142 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Osadnictwo turystyczne jest jednym z najbardziej widocznych oraz trwałych efektów procesu urbanizacji turystycznej, stając się tym samym czynnikiem nieodwracalnych zmian w środowisku przyrodniczym na obszarze swojego rozwoju. Do najważniejszych czynników degradujących środowisko przyrodnicze w wyniku rozwoju osadnictwa, oprócz trwałych zmian w użytkowaniu ziemi, należą: przekształcenia pokryw glebowych i rzeźby terenu, obniżenie poziomu wód gruntowych, tworzenie powierzchni nieprzepuszczalnych, emisja zanieczyszczeń, zaśmiecanie, zmiana mikroklimatu, usunięcie i synantropizacja roślinności, a także eliminacja naturalnej fauny oraz ograniczenia w możliwości przemieszczania się zwierząt, zwłaszcza dużych ssaków (Czeppe, Malara 1992; German, Malara 1993; Lubczański, Widacki 1999; Nowicki 1999). Proces urbanizacji turystycznej związany z rozwojem osadnictwa turystycznego jest także powodem szeregu zmian w układach przestrzennych miejscowości, szczególnie jeśli chodzi o morfologię oraz fizjonomię jednostek osadniczych, m.in. poprzez powstanie dzielnic złożonych z drugich domów i obiektów zbiorowego wypoczynku, wznoszenie budynków o znacznej kubaturze, transformację krajobrazu wiejskiego w kierunku układów silnie zurbanizowanych o cechach miejskich, tworzenie dominant krajobrazowych itp. 7.1.1. Osadnictwo turystyczne wypoczynku zbiorowego Przez osadnictwo turystyczne wypoczynku zbiorowego rozumie się wszelkie trwałe formy budownictwa służące wypoczynkowi zorganizowanemu, chodzi tu gównie o budownictwo wczasowe oraz pensjonatowe (hotele, pensjonaty). Rozwój budownictwa wczasowego, prowadzony planowo w latach 1960-90, objął w większości tereny jeszcze nie zasiedlone, mało lub zupełnie niezurbanizo-wane. Wkroczenie inwestycji turystycznych w krajobraz naturalny lub seminaturalny (rolniczy) związane było szczególnie z budową zespołów obiektów wczasowych w postaci tzw. dzielnic wczasowych, a także powstaniem pojedynczych obiektów turystycznych zlokalizowanych w górnych odcinkach dolin. Pierwotne usytuowanie wymienionych zespołów jako odrębne Ryc. 38. Szczyrk, dolina potoku Biła - przykład obszaru w Beskidzie Śląskim intensywnie zagospodarowanego przez osadnictwo turystyczne Fig. 38. Szczyrk, the Biła valley - example of densely tourist developed area by tourist settlement in The Silesian Beskid Mts 143 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 39. Charakterystyczne cechy lokalizacyjne osadnictwa turystycznego wypoczynku zbiorowego w Beskidzie Śląskim (objaśnienia w tekście) Fig. 39. Tourist accommodation settlement localization patterns in the Silesian Beskid Mts (explanation in the text) Opracowanie własne 144 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego uległo wtopieniu w całość układu osadniczego dopiero na dalszym etapie rozwoju miejscowości, tworząc przez długi czas przestrzennie odrębne ogniwa (Dysarz 1980). Rozwój budownictwa pensjonatowego zapoczątkowany po 1989 r. lokalizacyjnie nawiązał, w znacznym stopniu, do istniejącego już układu przestrzennego osadnictwa stałego. Nowo powstałe obiekty pensjonatowe położone są, w przeważającej większości, w centrach miejscowości, przy drogach głównych oraz w sąsiedztwie istniejących już obiektów noclegowych. Na podstawie analizy porównawczej rozmieszczenia tego typu obiektów noclegowych można wyróżnić cztery charakterystyczne układy przestrzenne (lokalizacyjne) osadnictwa turystycznego dla potrzeb wypoczynku zbiorowego w Beskidzie Śląskim (ryc. 39). A. Układ zespołów obiektów turystycznych tzw. dzielnic wczasowych, np. Jarzębata, Partecznik, Bukowa w Wiśle, Jaszowiec, Zawodzie w Ustroniu. B. Układ obiektów położonych wzdłuż drogi głównej, na obszarze poza centrum miejscowości, np. Brenna-Bukowa, Brenna-Hołcyna, Wisla-Kopydlo, Wisła-Ma-linka, Szczyrk-Biła. C. Położenie „samotnicze”- charakterystyczne dla pojedynczych obiektów noclegowych położonych w odległych częściach dolin, w układzie rozproszonym, poza strefą stałego budownictwa, np. Wisła-Jawomik, Barania Cisiecka w Ciścu, Brenna-Leśnica, górny odcinek doliny Bystrej, Dolina Krężelki w Jaworzynce. D. Lokalizacja obiektów w obrębie stałej zabudowy, głównie w centrum miej- scowości, np. Szczyrk, Ustroń, Wisła. Powstanie zabudowy wczasowej oraz rozwój dróg stały się elementami przyciągającymi także i inne formy osadnictwa turystycznego (np. pensjonatowego, drugich domów), jak również osadnictwa stałego (ryc. 39). W wypadku „dzielnic wczasowych”, w trakcie ich dalszego rozwoju, następowało zagospodarowanie przestrzeni pomiędzy obiektami wczasowymi, co w efekcie doprowadziło do powstania całego kompleksu infrastruktury turystycznej, złożonej z obiektów noclegowych, gastronomicznych i innych obiektów usługowych, ciągów komunikacyjnych, terenów rekreacyjnych, terenów narciarskich oraz szlaków spacerowych i górskich. Oddziaływanie osadnictwa turystycznego jako czynnika grawitacyjnego oraz indukującego Ryc. 40. Hotel „Klimczok” położony w górnym odcinku doliny Bilej w Szczyrku (C) Fig. 40. „Klimczok" hotel situated in the upper part of Bila valley in Szczyrk (C) 145 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego rozwój innych form osadnictwa o funkcji turystycznej oraz osadnictwa stałego dotyczy wszystkich wymienionych charakterystycznych układów przestrzennych (A, B, C, D), w jakich następowało zagospodarowanie przestrzeni poszczególnych miejscowości za sprawą budownictwa wczasowego i pensjonatowego. Układy te różnią się jedynie skalą przestrzennego rozwoju oraz stopniem transformacji „pierwotnego układu” na skutek zagospodarowania przestrzeni między obiektami turystycznymi . Układ osadnictwa turystycznego (wczasowego) z lat 60. XX w., w mało zmienionej formie, „zachował się” w dolinie Jaszowca w Ustroniu, gdzie przestrzeń między obiektami turystycznymi nie została wypełniona innymi formami osadniczymi (por. ryc. 12). Silna koncentracja ruchu turystycznego w centrach tradycyjnych miejscowości turystycznych (Ustroń, Wisła, Szczyrk), m.in. w związku z organizowaniem licznych imprez kulturalno-rozrywkowych, staje się współcześnie czynnikiem lokalizacji kolejnych obiektów noclegowych (hoteli, pensjonatów, pokoi gościnnych), gastronomicznych i innych usług służących obsłudze turystów. Oddziaływanie grawitacyjne w stosunku do osadnictwa turystycznego i innych obiektów o funkcji turystycznej obserwuje się także w wypadku infrastruktury narciarskiej. Z uwagi na fakt, iż opisywane obiekty turystyczne są budynkami wielokondygnacyjnymi, o znacznej kubaturze oraz to, że zdecydowana ich większość zlokalizowana jest na stokach (73%), można uważać osadnictwo turystyczne za istotny czynnik kształtujący jakość krajobrazu, a poprzez swoją fizjonomię wpływający na jego estetykę. Architekturę turystyczną, będącą wynikiem inwestycji lat 1960-1980, cechuje brak unikatowości oraz zamieszanie (Szalewska 1998). Zdecydowana większość budynków wzniesionych w latach 60. i 70. XX w. o charakterze blokowym wymaga obecnie modernizacji. Przemiany własnościowe po 1989 r. w bazie turystycznej oraz pojawienie się inwestorów prywatnych skutkują wprowadzeniem różnorodności materiałowej, wzbogaceniem wyrazu architektonicznego tych obiektów oraz estetyzacją ich otoczenia. Za pozytywny objaw wśród obiektów turystycznych, powstałych po 1989 r., można uznać odrodzenie się regionalizmu w ich architekturze. 7.1.2. Ocena wypełniania wymogów ochrony środowiska przez obiekty turystyczne W kontekście gospodarczego wykorzystania środowiska przyrodniczego przez obiekty turystyczne szczególnego znaczenia nabiera ich funkcjonowanie w świetle przestrzegania norm ochrony środowiska i zachowania standardów ekologicznych. Zasady korzystania ze środowiska przyrodniczego przez podmioty branży turystycznej reguluje prawo, a w szczególności znowelizowana ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. oraz ustawa Prawo wodne z 1974 r. Kwestia prawidłowego funkcjonowania obiektów turystycznych w środowisku nabiera szczególnego znaczenia w przypadku ich położenia poza zwartym systemem 146 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Rye. 41. Spełnianie wymagań ochrony środowiska przez obiekty turystyczne w Beskidzie Śląskim Fig. 41. The meeting of environmental requirements by the tourist objects in the Silesian Beskid Mts Źródło: badania własne. zabudowy, na terenach o słabo rozwiniętej infrastrukturze komunalnej i nieobjętych zbiorczym systemem odprowadzania zanieczyszczeń. Z 686 obiektów noclegowych w badanych miejscowościach aż 28,8% funkcjonuje bez przyłączy do sieci kanalizacyjnej i wodnej. Do oceny wypełniania wymagań ochrony środowiska² przez tak zlokalizowane obiekty turystyczne wykorzystano dane Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bielsku-Białej, po przeprowadzonych kontrolach w grupie 41 obiektów zakwaterowania zbiorowego zlokalizowanych na obszarze Beskidu Śląskiego w okresie 1997-2001 r. Na badaną grupę składało się: 20 domów wczasowo-szkoleniowych, 7 pensjonatów, 6 ośrodków sezonowych (kempingowych), 8 schronisk górskich, a także 7 placówek gastronomicznych. Kontrola obiektów obejmowała cztery aspekty ich funkcjonowania w kontekście ochrony środowiska: zaopatrzenie w wodę, gospodarka ściekowa, gospodarka odpadami oraz ochrona powietrza. Do analizy zjawiska posłużono się procedurą stosowaną przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska (PIOŚ 1998), gdzie dla klasyfikacji przyjęto następujące oceny: - „bez uwag” - dla obiektów spełniających wymagane kryteria we wszystkich kontrolowanych aspektach; - „uwagi” - dla obiektów, w których naruszenie wymogów ochrony środowiska wystąpiło w jednym z kontrolowanych elementów; - „istotne uwagi” - dla obiektów, w których naruszenie wymogów ochrony środowiska wystąpiło więcej niż w jednym z kontrolowanych elementów. ² - Obowiązek dokonywania pomiarów ilości pobieranej wody i odprowadzanych ścieków wynika z art. 57 ustawy z dnia 24 października 1974 r.- Prawo wodne (Dz. U. Nr 38, poz. 230 z późniejszymi zmianami). - Obowiązek posiadania pozwolenia wodnoprawnego na wprowadzenie ścieków do wód i ziemi wynika z art. 55 ust. 2 ustawy z dnia 24 października 1974 r. - Prawo wodne (Dz. U. Nr 38, poz.230 z późniejszymi zmianami). - Obowiązek wnoszenia opłat za szczególne korzystanie z wód wynika z art. 56 ustawy z dnia 24 października 1974 r. - Prawo wodne (Dz. U. Nr 38, poz. 230 z późniejszymi zmianami). - Obowiązek prowadzenia ewidencji zawierającej dane o rodzaju i ilości spalanego paliwa wynika z pkt. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 5.sierpnia. 1998 r. w sprawie ewidencji i rejestru zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza ( Dz. U. Nr 102, poz. 647). - Obowiązek wnoszenia opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska wynika z punktu 86, 86a i 86b ustawy z dnia 31 stycznia. 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska z późniejszymi zmianami (tekst jednolity: Dz. U. Nr 49/94, poz. 196). 147 Turystyka a przemiany s'rodowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Na podstawie analizy zebranych danych po przeprowadzonych kontrolach w wybranej grupie obiektów stwierdzono, iż kryterium oceny „bez uwag” spełniało zaledwie 4,1% badanych jednostek, w przedziale „uwagi’ znalazło się 22,9% obiektów, natomiast ocena „istotne uwagi” odnosiła się aż do 72,9% obiektów (ryc. 41). Niepokojący wydaje się niewielki odsetek obiektów w zakresie oceny „bez uwag”. Należy jednak podkreślić, że obiektom tym stawiano wymagania, aby w żadnym z badanych elementów nie występowały nieprawidłowości oraz aby kotłownie i trzony kuchenne były wyposażone w ekologiczne źródła energii (gaz, niezasiarczony olej lub zasilanie elektryczne), utrzymany był ład i porządek wokół obiektu, prowadzony regularny wywóz i segregacja odpadów itp. Na tak zły wynik mógł wpłynąć fakt, iż organ kontrolujący objął inspekcją obiekty, co do których można było oczekiwać pewnych nieprawidłowości, a nie np. w objętych systemem usług komunalnych obiektach sanatoryjnych w Ustroniu, co do funkcjonowania których nie ma zastrzeżeń. W grupie „uwagi” znalazło się 11 jednostek, w których stwierdzono naruszenie wymagań ochrony środowiska, ale ich skala nie była znacząca. Najwięcej obiektów - 35, znalazło się w grupie „istotne uwagi”, w których działalności zaobserwowano znaczące naruszenie norm ochrony i korzystania ze środowiska. Najwięcej nieprawidłowości wykryto w zakresie gospodarki wodno-ściekowej (83,3% przypadków), mniej odnośnie do utylizacji odpadów stałych (43,7%) i ochrony powietrza (12,5%). Do najczęściej występujących nieprawidłowości należy wymienić: brak odpowiedniego zabezpieczenia studni głębinowych, nieszczelność zbiorników bezodpływowych do gromadzenia ścieków lub odpadów, brak prowadzonej ewidencji wywożonych ścieków i odpadów, brak pozwolenia wodnoprawnego do korzystania z własnego ujęcia wody, brak pomiaru wody z własnego ujęcia, nieuregulowany stan formalno-prawny związany z pomiarem wody, nieuiszczanie opłat z tytułu korzystania ze środowiska, pobór wody z innego źródła niż określonego w pozwoleniu wodno-prawnym (tzw. dzikiego źródła), brak rejestru zużycia wody, odprowadzanie wód deszczowych do potoków (np. z terenu parkingu), przekroczenie dopuszczalnych norm czystości odprowadzanych ścieków oraz przelewanie się ścieków z osadników na tereny zielone. Nie zawsze udokumentowana ilość wywożonych ścieków odpowiadała ilości pobieranej wody, co daje uzasadnione podejrzenie o zrzut części nieoczyszczonych ścieków bezpośrednio do środowiska. Przykładowo w jednym z badanych obiektów w 2001 r. na terenie wsi Istebna prawie cała ilość ścieków była odprowadzana do gruntu i dalej do rzeki Olzy, bez oczyszczenia. Nie podjęto też żadnych działań w kierunku uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej w trakcie modernizacji tego obiektu. Nieprawidłowości stwierdzono we wszystkich obiektach, które posiadały własne oczyszczalnie ścieków. Urządzenia czyszczące przy tych obiektach nie zapewniały wymaganej redukcji zanieczyszczeń odprowadzanych do cieków i gruntu (notowano przekroczenie wskaźników BZT5 oraz związków biogennych). Główną przyczyną takiej sytuacji była niewłaściwa eksploatacja tych urządzeń oraz źle prowadzony nadzór nad ich funkcjonowaniem. Wady eksploatacyjne pojawiały się nawet po przepro 148 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego wadzeniu ich modernizacji lub wymiany. Szczególnie zlą sytuację zanotowano w działalności górskich schronisk turystycznych na Szyndzielni, Stożku, Baraniej Górze, Równicy, Skrzycznem i Tulę. Niepokój musi budzić fakt, iż ze względu na położenie tych obiektów oraz liczbę odwiedzających je turystów, dochodzi tam do bezpośredniego zrzutu zanieczyszczeń do gruntu lub odprowadzania źle oczyszczonych ścieków do potoków górskich ze względu na niesprawność działających tam urządzeń czyszczących. Jedną z przyczyn wadliwego działania tych urządzeń jest ich nierównomierne obciążenie w ciągu roku wynikające z sezonowości ruchu turystycznego. Urządzenia starego typu zapewniają jedynie „podczyszczanie” zanieczyszczeń poprzez trzy osadniki i drenaż rozsączający do gruntu, a nie ich zupełne oczyszczenie. Przeszkodą jest także niespełnianie przez użytkowane urządzenia wymogu technologicznego pracy w środowisku górskim. Pojawiająca się tu trudność projektowa wymaga zastosowania urządzeń przystosowanych do pracy w takich warunkach oraz prowadzenia stałego dozoru ich pracy oraz zabiegów konserwacyjnych, w celu np. neutralizacji wody i przeciwdziałaniu korozji instalacji wodno-ściekowej (Wróbel 1995). Liczne nieprawidłowości obserwuje się również w funkcjonowaniu sezonowych ośrodków wczasowych, gdzie nagminnie notowano odprowadzanie zanieczyszczeń bezpośrednio do gruntu, brak urządzeń czyszczących, częsty ogólny nieład oraz brak kontroli i utylizacji śmieci. Zauważalny jest ogólnie brak chęci inwestowania w zakresie urządzeń ochrony środowiska, głównie w przypadku obiektów dzierżawionych. Wynika to m.in. z braku świadomości ekologicznej osób odpowiedzialnych za funkcjonowanie tych jednostek oraz traktowania przepisów ochrony środowiska jako swego rodzaju malum ne-cessarium. Przyczyną była również nieznajomość tych przepisów przez właścicieli lub kierownictwo badanych obiektów. Pod względem ochrony powietrza uwagę zwraca fakt stosowania uciążliwych dla środowiska urządzeń grzewczych w postaci kotłów węglowych, stanowiących źródło tzw. niskiej emisji. Kotłownie opalane węglem lub koksem powszechnie stosowane są w obiektach położonych w odległych, niezgazyfikowanych częściach dolin, np. w Jaworzynce, Węgierskiej Górce, Wiśle. Częstym brakiem było nieprowadzenie ewidencji rodzaju i ilości spalanych paliw. Wszystkie badane obiekty były wyposażone w pojemniki na odpady stałe, lecz tylko w kilku wypadkach prowadzona był ich wstępna segregacja. Do powtarzających się nieprawidłowości należało nieposiadania dokumentów wywozu odpadów. Stan przestrzegania wymogów ochrony środowiska w obiektach turystycznych należy uznać za niezadowalający. W funkcjonowaniu aż 95,9% z badanych jednostek ujawniono wiele nieprawidłowości. Szczególny niepokój budzi fakt, iż nieprzestrzeganie wymagań ochrony środowiska dotyczy obiektów położonych w górnych odcinkach dolin górskich (ośrodki wczasowe) oraz powyżej obszarów źródliskowych (np. schroniska górskie), które nie zostaną w najbliższej przyszłości przyłączone do zbiorczego systemu odbioru ścieków. 149 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 42. Przykład zwartego osiedla drugich domów w Szczyrku Fig. 42. Example of densely developed second homes cluster in Szczyrk 7.1.3. Osadnictwo drugich domów Osadnictwo drugich domów (osadnictwo letniskowe) określane również jako osadnictwo wypoczynku indywidualnego jest elementem procesu urbanizacji terenów wiejskich (Kowalczyk 1994). Zaprezentowany w rozdziale 5.2. obraz rozkładu przestrzennego drugich domów ukazał, jak istotnym elementem zagospodarowania turystycznego badanego regionu jest ta forma osadnictwa, szczególnie w północnej i zachodniej jego części. Ujawniono także znaczenie tego typu bazy turystycznej, jako czynnika przemian społeczno-ekonomicznych oraz środowiska przyrodniczego. Drugie domy na obszarze Beskidu Śląskiego, ze względu na niewyznaczanie terenów pod zabudowę letniskową w planach zagospodarowania przestrzennego, rozwijają się obecnie w obrębie poszczególnych miejscowości zgodnie z planami rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Wydzielanie terenów letniskowych miało miejsce w latach 70. XX w. w Szczyrku i Brennej, lecz ich zakres przestrzenny był ograniczony. Żywiołowy oraz nieprogramowy rozwój tego zjawiska na obszarze Beskidu Śląskiego pozwala na określenie charakterystycznych cech przestrzennych i lokalizacyjnych budownictwa drugich domów w obrębie poszczególnych jednostek osadniczych. 150 Turystyka jako czynnik przemian s'rodowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego W krajobrazie opisywany typ osadnictwa wykorzystuje głównie tereny o najwyższych walorach rekreacyjnych, rozwijając się szczególnie w obrębie dolin potoków górskich oraz na stokach, w najbliższym sąsiedztwie lasów. Aż 15,6% wszystkich drugich domów w Beskidzie Śląskim położonych jest w zasięgu ekwi-dystanty 100 m od granicy lasu. Zdecydowana większość tego rodzaju osadnictwa rozprzestrzenia się w obrębie stoków i grzbietów (96,6%). Orografía terenu nie stanowi istotnej bariery rozwojowej dla osadnictwa drugich domów, jak ma to miejsce w przypadku osadnictwa stałego, o czym może świadczyć wchodzenie omawianej zabudowy na stoki o znacznym nachyleniu ponad 40°. Tylko niewielki odsetek obiektów położonych jest w obrębie den dolin (terasy) - 3,4%, z których najwięcej położonych jest w dolinie Brenni- Ryc. 43. Brenna - osiedle drugich domów położone poza obszarem stałej zabudowy Fig. 43. Brenna - the second homes cluster situated outside the permanent settlement cy. Zauważalna jest tendencja do grupowania się drugich domów w niewielkie osiedla. Przyczyn takiego stanu można doszukiwać się m.in.: - w specyficznym charakterze obrotu ziemią, gdy sprzedawanych jest najczęściej kilka lub kilkanaście sąsiadujących ze sobą działek przez jednego właściciela; - w praktyce nabywania sąsiadujących ze sobą terenów pod zabudowę drugich domów przez ich przyszłych właścicieli, ze względów np. na ograniczanie kosztów technicznych inwestycji, wspólne drogi dojazdowe, wspólne zbiorniki z gazem opałowym, wspólne ujęcia wody, a także ze względów bezpieczeństwa; - w zagęszczaniu zabudowy drugich domów w związku z rozdrabnianiem działek letniskowych na skutek rosnących cen gruntu; - w wyznaczaniu w przeszłości terenów pod zabudowę letniskową w planach zagospodarowania przestrzennego. Na podstawie analizy układu przestrzennego opisywanego osadnictwa turystycznego wyróżniono pięć charakterystycznych układów drugich domów w rozplanowaniu przestrzennym badanych miejscowości (ryc. 44). 151 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 44. Charakterystyczne cechy lokalizacyjne drugich domów w Beskidzie Śląskim (objaśnienia w tekście) Fig. 44. The second homes localization patterns in the Silesian Beskid Mts (explanation in the text) Opracowanie własne 152 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego A. Położenie drugich domów poza obszarem stałej zabudowy i zajmowanie terenów na stokach, w najbliższym sąsiedztwie lasu (Al), w obrębie polan śródleśnych (A2) lub dna dolin, w bezpośrednim sąsiedztwie potoków górskich (A3). B. Układ zabudowy drugich domów wzdłuż dróg stokowych. C. Lokalizacja drugich domów na granicy z osadnictwem stałym. D. Położenie drugich domów w obrębie osadnictwa stałego (Dl) bądź na terenie przysiółków (D2). E. Rozwój zabudowy drugich domów wzdłuż drogi i wypełnianie przestrzeni między poszczególnymi jednostkami osadniczymi lub między zabudową stałą a przysiółkami. Wskazane cechy lokalizacyjne drugich domów w większości nawiązują do modelu lokalizacji turystyki i rekreacji Christallera (tzw. teorii peryferii) (Kowalczyk 1994) zakładającego, że szczególnie atrakcyjne, z punktu widzenia możliwości zaspokajania potrzeb turystyczno-wypoczynkowych, są tereny oddalone od skupi Ryc. 45. Brenna - osiedle drugich domów powstające w bezpośrednim sąsiedztwie lasu (A2) Fig. 45. Brenna - the second homes cluster developing in contact with the forest boundary (A2) : ludności i obszarów zurbanizowanych. Z powstawaniem drugich domów ściśle wiąże się problem dróg dojazdowych. Do większości budynków wolnostojących bądź zgrupowanych w osiedla prowadziły drogi gruntowe lub z nawierzchnią utwardzaną (często betonową), zaś do drugich do mów wybudowanych na terenach rolniczych poza głównym obszarem zabudowy prowadziły zazwyczaj drogi polne, często rozjeżdżone, w obrębie których obserwowano w różnym stopniu zaawansowania procesy erozyjne. Przekształcenia rzeźby w obrębie działek letniskowych związane były przede wszystkim z zabiegami przystosowawczymi terenu pod zabudowę (wykopy, nasypy w celu uzyskania tarasu ziemnego bądź umocnienia stoku), a także odwodnieniem tere nu i budową ogrodzenia. Szczególne znaczenie z punktu widzenia oddziaływania na środowisko ma gospodarka odpadami pochodzącymi z domów letniskowych, a w głównej mierze ich właściwe składowanie oraz kontrola ujęć nieczystości. Za nierozwiązany, jak dotychczas, można uznawać problem kanalizacji. Obecnie jedynie większość dużych (pow. 110 m²) domów posiada osadniki, jednak problemy techniczne oraz koszty finansowe 153 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 46. Brenna - charakterystyczne skupiska drugich domów (Al; B) Ryc. 47. Szczyrk - drugie domy w bezpośrednim sąsiedztwie lasu (Al; B) Fig. 46. Brenna - examples of the second homes clusters (Al; B) Fig. 47. Szczyrk - second homes in contact with the forest boundary (Al; B) ich oczyszczania sprawiają, iż odnotowano liczne wypadki zaniedbań, co widoczne było w powierzchniowym spływie ścieków w obrębie osadników oraz przenikaniu nieczystości do gruntu bądź bezpośrednio do potoków górskich. Najwięcej uchybień w tej kwestii odnotowano w obrębie zabudowy kempingowej, gdzie prawie zupełny brak ujęć nieczystości sprawia, iż ścieki rozlewa się bezpośrednio na użytki zielone lub odprowadza prowizorycznymi urządzeniami, bez oczyszczenia, do wód płynących. W najbliższym sąsiedztwie osiedli letniskowych obserwowano również liczne „dzikie” wysypiska śmieci, które w sposób niekontrolowany rozprzestrzeniały się po stokach oraz w obrębie koryt rzecznych i potoków górskich. 7.1.4. Zmiany użytkowania ziemi związane z rozwojem osadnictwa turystycznego W analizie zmian użytkowania ziemi na skutek rozwoju osadnictwa turystycznego uwzględniono wielkość powierzchni zajętej przez osadnictwo turystyczne zakwaterowania zbiorowego, a więc budownictwo wczasowe i pensjonatowe oraz osadnictwo drugich domów. Za powierzchnię użytkowaną turystycznie uznano grunty będące w dyspozycji poszczególnych obiektów turystycznych i drugich domów, odpowiadające powierzchni działki. Dodatkowo wydzielono powierzchnię trwale zainwestowaną (tereny technogeniczne), na którą składały się powierzchnia budynku oraz powierzchnie 154 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiegc Tabela 23. Zmiany użytkowania ziemi związane z rozwojem osadnictwa turystycznego w Beskidzie Śląskim Table 23. Land use changes connected with the tourist settlement development in the Silesian Beskid Mts 155 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego terenów wokół niego, np. parkingi, chodniki, drogi dojazdowe na działce, tereny wybrukowane itp. W odniesieniu do grup (zespołów) obiektów wczasowych za obszar zmian użytkowania ziemi przyjęto powierzchnię całych „dzielnic wypoczynkowych”. Wynika to z uznania tej formy osadnictwa jako pierwszego i głównego czynnika transformacji tych terenów, któremu towarzyszyły zabiegi przystosowawcze, związane z modelowaniem stoków, wycinką części szaty leśnej, regulacją potoków górskich, budową dróg wewnętrznych itp. W celu dokładnego zbadania wielkości trwałego ubytku terenów zielonych w obrębie drugich domów dokonano pomiaru powierzchni trwale zainwestowanych wokół wybranej grupy (30) obiektów. Średnia wielkość tego rodzaju powierzchni wyniosła 385 m², którą uwzględniono przy określaniu rozmiarów trwałego zagospodarowania środowiska. Wielkość zmian w użytkowaniu ziemi w wyniku rozwoju osadnictwa turystycznego przedstawia tabela 25. Łączna powierzchnia zajęta przez osadnictwo turystyczne w badanym okresie wynosiła 663,53 ha, co stanowi 1,18% całości badanego obszaru. Osadnictwo turystyczne zakwaterowania zbiorowego obejmowało 381,99 ha (0,68% obszaru), a drugich domów 281,54 ha (0,51%). Suma powierzchni technoge-nicznych stanowiła 57,98 ha, z czego na osadnictwo wczasowo-pensjonatowe przypada 23,27 ha, a drugie domy 34.23 ha. Przyjmując zmiany w użytkowaniu ziemi, związane z rozwojem osadnictwa turystycznego, jako wskaźnik procesu urbanizacji turystycznej (Dziegieć 1995) w poszczególnych miejscowościach, należy stwierdzić, że: a) największe rozmiary przestrzenne tego rodzaju zmian w użytkowaniu ziemi miały miejsce na obszarze Ustronia (220,04 ha), Wisły (120,37 ha), Brennej (93,64 ha) oraz Szczyrku (70,09 ha) w wyniku rozbudowy obiektów wczasowych i sanatoryjnych, szczególnie w postaci znacznych obszarowo dzielnic (np. Ustroń-Zawodzie - 115,42 ha, Ustroń-Jaszowiec - 75,23 ha, Wisła-Bukowa, Par-tecznik, Jarzębata - łącznie 57,25 ha, Szczyrk-Biła - 25,35 ha) oraz intensywnego rozwoju drugich domów; b) rozpatrując wielkość terenów zajętych przez osadnictwo turystyczne w stosunku do powierzchni poszczególnych jednostek osadniczych, na plan pierwszy wysuwa się Meszna, dla której odsetek ten wynosi 7,17%, a także Ustroń - 3,68%; wartościami zbliżonymi do średniej dysponują Brenna (1,19%), Cisownica (1,22%), Górki (1,26%), Szczyrk (1,79%), Węgierska Górka (1,41%) oraz Wisła (1,09%); c) biorąc jako jednostkę odniesienia powierzchnię użytków rolnych, udział powierzchni osadnictwa turystycznego osiąga wyższe wartości dla miejscowości o znacznym udziale lasów w strukturze użytkowania ziemi, tj. - Brenna (5,23%), Wisła (5,45%), Szczyrk (7,18%); najwyższe wartości obserwuje się dla Mesznej (10,01%) oraz Ustronia (9,07%); wartości zbliżone do średniej (2,99%) notuje się dla Bystrej (2,51%), Węgierskiej Górki (3,34%), a także Istebnej (2,25%) i Jaworza (2,11%); 156 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego d) stosunek powierzchni trwale zagospodarowanych (technogenicznych) do powierzchni użytków rolnych wykazuje najwyższe wartości dla Mesznej (1,25%), Brennej (0,73%) i Szczyrku (0,76%); niższa jest natomiast dla Ustronia (0,3%) i Wisły (0,47); e) najniższe wartości analizowanych wskaźników urbanizacji turystycznej obserwuje się dla miejscowości położonych w południowo-wschodniej części Beskidu Śląskiego. Interesującym wydaje się ponadto fakt, iż przytoczone wskaźniki urbanizacji turystycznej, a szczególnie stosunek powierzchni osadnictwa turystycznego do powierzchni miejscowości oraz powierzchni użytków rolnych, a także udział powierzchni trwale zagospodarowanych osadnictwa turystycznego wykazują silną korelację liniową ze wskaźnikiem funkcji turystycznej (P) (tabela 14), wyrażającym poziom wyposażenia przestrzennego w bazę noclegową poszczególnych miejscowości (miary korelacji wynoszą odpowiednio: 0,87, 0,85, 0,87). Fakt ten wskazuje na możliwość zastosowania wymienionych wskaźników urbanizacji turystycznej do badania rozwoju funkcji turystycznej jednostek osadniczych na obszarach górskich, choć koniecznym wydaje się tu wyznaczenie wartości granicznych, określających stopnie rozwoju tej funkcji. 7.2. Antropopresja turystyczna w obrębie terenów rekreacyjnych W użytkowaniu terenów rekreacyjnych dochodzi do oddziaływania różnych typów aktywności turystyczno-rekreacyj-nej (zachowań) na elementy przyrody. Presję turystyczną na terenach rekreacyjnych należy ujmować jako: a) oddziaływanie bezpośrednie poprzez wydeptywanie oraz b) jeden z wielu czynników zanieczyszczających środowisko (Krzymow-ska-Kostrowicka 1995). Podstawowym procesem presji turystycznej w obrębie terenów rekreacyjnych jest wydeptywanie (Faliński 1973; Marsz 1972; Poleno 1988; Wall, Wright 1977). Z pojęciem tym związane są wszystkie przyrodnicze konsekwencje aktywności rekreacyjnej, które są następstwem nacisku ludzkiej stopy na powierzchnię gleby oraz impulsu energetycznego, powstającego Ryc. 48. Zależność uszkodzeń szaty roślinnej od nachylenia stoku wg Kostrowickiego (1992) Fig. 48. Dependence between plant cover degradation and the slope angle by Kostrowicki (1992) 157 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 49. Przyrodnicze skutki działalności turystyczno-rekreacyjnej człowieka Fig. 49. Environmental impact of tourist-recreation human activity Źródło: Krzymowska-Kostrowicka (1997). w trakcie poruszania się ludzi i pojazdów (Krzymowska-Kostrwicka 1995). Dochodzi wówczas do bezpośredniego, mechanicznego uszkodzenia żywych składników biocenozy. Efekty tego typu oddziaływań zależą od struktury podłoża, nachylenia stoku oraz wielkości czynnika oddziaływania, tj. liczby osób (Kostrowicki 1992). Stopień zniszczenia roślinności w zależności od nachylenia stoku przedstawia ryc. 48. Rekreacyjno-turystyczne użytkowanie biocenoz zmienia florę oraz faunę nadziemną i podziemną, przekształca gleby w kierunku zwiększenia ich zwięzłości, a co za tym idzie wpływa na ich właściwości infiltracyjne (Bogucki 1990). Skutkuje to obniżeniem ich pojemności powietrznej, pogorszeniem przepuszczalności wodnej, zmianami w mikrobiologii gleby oraz układzie systemu korzeniowego roślin (runa, drzew i krzewów) (Manning 1979, Poleno 1988). Ugniecenie powierzchni gleby poprzez ograniczenie zdolności infiltracyjnych wzmaga spływ powierzchniowy wody, prowadząc do rozwoju procesów erozyjnych (Prędki 2000a, b; Prędki 2002). Zmiany w podłożu glebowym wpływają również na roślinność, zwłaszcza zaś na możliwości jej odnowienia po okresie niszczenia. Stanowi to dodatkowy czynnik deformujący pokrywę roślinną, obok podstawowego, jakim jest niszczenie pędów przez mechaniczne ich 158 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego uszkadzanie. W związku ze stałą ingerencją człowieka obserwuje się działanie w środowisku przyrodniczym sprzężeń zwrotnych, głównie dodatnich (Marsz 1972). Zmiany jakościowe i ilościowe jednego z komponentów środowiska pociągają za sobą zmiany innego (ryc. 49). W użytkowaniu terenów rekreacyjnych przez turystów ujawniają się jeszcze inne elementy oddziaływania aktywności turystycznej na środowisko przyrodnicze. Jednym z nich jest fakt, iż turystyka masowa jest generatorem hałasu powstającego na skutek intensywnego ruchu samochodowego, a także przy okazji organizowania różnego rodzaju plenerowych imprez rozrywkowych (np. wokół schroniska na Równicy), stosowania nagłośnienia w obrębie terenów rekreacyjnych i sportowych (centrum Bren-nej, Szczyrku) oraz tras narciarskich (Szczyrk, Wisła, Brenna, Ustroń). Ponadnormatywny hałas jest przyczyną migracji zwierząt oraz tzw. cofania się życia w głąb lasu. W sferze życia społecznego prowadzi do sytuacji konfliktowych między lokalnymi mieszkańcami a organizatorami lub przedstawicielami branży turystycznej, co odno-tywano np. w Szczyrku lub w Brennej. W takcie użytkowania terenów rekreacji wodnej dochodzi do przebudowy naturalnych koryt potoków górskich - szczególnie Brennicy i Leśnicy. Budowanie tam i zatoczek przez osoby wypoczywające zaburza reżim przepływu tych potoków i może stać się czynnikiem wspomagającym wezbrania. Opisywana ingerencja w obrębie koryt rzecznych jest na tyle istotna, że wymaga podejmowania działań ze strony odpowied nich służb, zmierzających do przywrócenia nu turystycznego. Najbardziej widocznym elementem oddziaływania turystyki rekreacyjnej jest rozprzestrzenianie się w środowisku różnego rodzaju odpadów w postaci śmieci oraz odpadków organicznych. Niekontrolowane rozprzestrzenianie się tego typu odpadów obserwuje się w obrębie wszystkich terenów wykorzystywanych turystycznie na obszarze Beskidu Śląskiego. 7.2.1. Górskie szlaki turystki pieszej Sieć górskich szlaków turystyki pieszej na obszarze Beskidu Śląskiego, o łącznej długości 426,21 km, w przeważającej większości (278,41 km) prowadzi na podłożu biologicznie czynnym, pozostała część drogami o nawierzchni asfaltowej oraz stanu pierwotnego po zakończeniu sezo- Ryc. 50. Turystyczny szlak górski w rejonie Szyndzielni Fig. 50. Tourist mountain trail in the Mt Szyndzielnia area 159 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 24 Szlaki turystyki górskiej na podłożu biologicznie czynnym w Beskidzie Śląskim T a b l e 24 Tourist mountain trails on the biologically active substratum in the Silesian Beskid Mts Szlaki turystyki górskiej Miejscowość Mountain tourist trails Settlement Łącznie długość (km) Na podłożu biologicznie czynnym Total lenght At the biologically active substratum (km) % BIELSKO-BIAŁA* 31.68 21 32 67,29 BRENNA 40.45 29.15 72,06 BYSTRA 24.85 17.44 70,18 CISIEC 4.18 1.2 28,7 CISOWNICA 2.21 2.21 100 GÓRKI 10.05 7.85 78,1 ISTEBNA 23.10 5.85 25,32 JAWORZE 8.32 1.23 14,78 JAWORZYNKA 12.82 1.89 14,74 KAMESZNICA 17.76 11.15 62,78 KONIAKÓW 5.32 0.64 12,03 LESZNA GÓRNA 1.40 0.96 68,57 LIPOWA 6.83 6.54 95,75 OSTRE 7.40 3.55 47.97 PRZYBĘDZA 2.25 1.86 82,66 RADZIECHOWY 4.25 4,1 96,47 SZCZYRK 37.22 26 24 70,49 1WARD0RZECZKA 0.8B 0 0 USTROŃ 50.55 35 28 69,79 WĘGIERSKA GÓRKA 4.24 1.76 41.5 WISŁA 130.45 98.19 75,27 RAZEM / TOTAL 426,21 278,41 65,32 ' - dla części miasta pototonęj w obrębie Beskidu Śląskiego / tor the part of the city located In the Sileslan Beskid Mts Źródło: badania własne. utwardzonej (tabela 24). Górskie szlaki turystyczne prowadzące na podłożu biologicznie czynnym są modelowane przez czynniki antropogeniczne oraz naturalne procesy morfogenetyczne. Morfogenetyczna rola ruchu turystycznego polega przede wszystkim na wydeptywaniu roślinności wzdłuż szlaku oraz niszczenia powierzchni, co powoduje uruchomienie i linijne ukierunkowanie naturalnych procesów stokowych. Znaczna degradacja szlaków jest również wynikiem użytkowania ich przez służby leśne i poruszające się pojazdy. Intensywność procesów degradacji na skutek ruchu turystycznego zależy od typu roślinności w obrębie szlaku. Rola poszczególnych zbiorowisk jest różna przy różnym położeniu morfologicznym szlaku. Zbiorowiska runa leśnego są wrażliwe na wydeptywanie (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979), bardziej odporne zaś - są obszary pokryte roślinnością darniową. 160 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Fig. 51. Tourist mountain trail in the area of the Klimczok mountain hut Ryc. 51. Turystyczny szlak górski w rejonie schroniska na Klimczoku Wpływ turystyki pieszej na gleby przejawia się głównie w zmianach ich morfologii, wywołanych denudacją, pogorszeniem właściwości fizycznych (powietrznych, wodnych) i chemicznych, obniżające ich walory hydrologiczne i produkcyjne (Maciaszek, Zwydak 1992a). Strefy największej degradacji gleb w obrębie szlaków turystycznych obejmują: - początkowe i końcowe odcinki szlaków oraz tereny w pobliżu schronisk; - strome odcinki stoków, o nachyleniu >20°, silnie narażone na erozję wodną; - odcinki o nierównym podłożu, przegrodzone wykrotami drzew (Maciaszek, Zwydak 1992b). Największą rolę spośród procesów naturalnych w modelowaniu szlaków górskich odgrywa spłukiwanie. W trakcie opadów szlaki pełnią rolę „kolektorów” zbierających wody stokowe. Oprócz spłuki wania powierzchniowego procesem przygotowującym jest działalność lodu włókniste go. Najintensywniej szlaki modelowane są glebowej wodą w czasie roztopów oraz latem w wyniku intensywnych opadów. Szlaki nieużytkowane turystycznie są stopniowo zarastane roślinnością darniową, jednakże w wypadku znacznego nachylenia stoków rozpoczęte procesy erozyjne mogą być dalej rozwijane (Krzemień 1997). Współcześnie istotnym czynnikiem presji turystycznej w obrębie szlaków górskich w Beskidzie Śląskim jest górska turystyka rowerowa oraz rajdy motokroso-we. Poruszające się pojazdy po szlakach powodują intensywne niszczenie pokrywy roślinnej oraz rozluźnianie i przemieszczanie materiału podłoża. Z łącznej długości 311,1 km górskich szlaków rowerowych -63,9 km (20,5%) prowadzi na podłożu biologicznie czynnym. wiosną, na skutek przesiąknięcia pokrywy Ryc. 52. Zdegradowany obszar wzdłuż kolejki górskiej na Skrzyczne (Szczyrk) Fig. 52. Degraded area alongside the cable-lift onto Mt. Skrzyczne (Szczyrk) 161 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 53. Przełęcz Karkoszczonka - szlak górski silnie zdegradowany Fig. 53. Karkoszczonka Pass - degraded tourist mountain trail sąsiedztwie górskich kolejek linowych i Liczba osób korzystających w ciągu roku Wieloletnie - a w niektórych wypadkach nawet ponad 100-letnie - użytkowanie górskich szlaków (nie tylko dla potrzeb turystyki) przyczyniło się do ich znacznej degradacji. Współcześnie większość szlaków to drogi leśne o szerokości 1-2 m, intensywnie modelowane przez naturalne czynniki morfogenetyczne. Najsilniej zdegradowane (szerokie - ponad 2 m - pasy wydeptania, zaznaczone procesy erozyjne, wykorzystywane przez turystykę rowerową i pojazdy silnikowe) odcinki szlaków występują w obrębie Szyndzielni, Klimczoka, Magury, Beskida, Przełęczy Karkoszczonka, Skrzycznego, Małego Skrzycznego. Kolejne fragmenty szlaków silnie zdegradowanych znajdują się w rejonie Równicy i Czantorii. Znaczne zmiany morfologiczne zaobserwowano także na odcinku między przełęczą Kubalonka a Stożkiem. Silnie modelowane przez czynniki naturalne są także odcinki szlaków, mniej uczęszczanych a prowadzących po stromo nachylonych skłonach stoków, np. Kiczorów lub Magurki Radziechowskiej. Intensywną presją turystyczną objęte są także punkty widokowe położone w Szyndzielnię, Czantorię oraz Skrzyczne. tych urządzeń (kolej na Szyndzielnię - 220 tys. osób, wyciąg na Czantorię - 250 tys., Skrzyczne - 120 tys.) świadczy, iż urządzenia te jako tzw. atrakcje turystyczne przyciągając turystów, przyczyniają się do „przenoszenia” masowego ruchu turystycznego w wyższe partie gór. Przy braku odpowiedniego zarządzania i sterowania potokami ruchu turystycznego dochodzi do niekontrolowanego rozwoju procesów niszczenia terenów położonych wokół górnych stacji tych kolejek. Znaczną koncentrację ruchu turystycznego obserwuje się także wokół schro niska na Równicy, gdzie w weekendy ruch samochodowy osiąga wielkość do 800 sa mochodów dziennie. Skutkiem tak intensywnej presji turystycznej jest wytworzenie się na polanach wokół schroniska mozaiki ścieżek oraz szerokich pasów degradacji szaty roślinnej (ryc. 54). Znaczne rozmiary degradacji szlaków są wynikiem synergicznego oddziaływania ruchu pieszego, turystyki rowerowej, motokrosowej oraz użytkowania szlaków, jako dróg przez służby leśne. Proces renaturalizacji terenów wykorzystywanych przez 162 Turystyka jako czynnik przemian s'rodowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 54. Intensywna presja turystyczna wokół schroniska na Równicy Fig. 54. Intensive tourist pressure at the area round the mountain hut at Równica turystykę górską ma miejsce jedynie na odcinkach szlaków mało użytkowanych przez ruch turystyczny, w obrębię szlaków zlokalizowanych w partiach grzbietowych oraz na odcinkach szlaków porośniętych roślinnością trawiastą. 7.2.2. Tereny użytkowane przez turystykę narciarską Sprzyjające warunki klimatyczne i orograficzne sprawiły, iż Beskid Śląski stanowi jeden z głównych obszarów uprawiania turystyki narciarskiej w Polsce (Warczyńska, Jackowski 1979). Większość tras narciarskich jest zlokalizowana w umiarkowanie chłodnym piętrze klimatycznym, obejmującym obszary na wysokości od 670 do 980 m n.p.m. W piętrze tym średnia roczna temperatura powietrza waha się od 4 do 6°C, a roczna suma opadów może osiągać 1400 mm. Dni z opadem śnieżnym stanowią 45% dni z opadem, a liczba dni z pokrywą śnieżną dochodzi do 140 dni w ciągu roku (Absalon i in. 1991; Łobożewicz 1979). Wpływ turystyki narciarskiej na środowisko przyrodnicze można rozpatrywać z punktu widzenia zmian w środowisku związanych z urządzaniem koniecznej infrastruktury oraz jako oddziaływanie, będące rezultatem użytkowania tych terenów przez narciarzy. Zmiany zachodzące w ekosystemach mają charakter bezpośredni i pośredni (Lajczak, Michalik, Witkowski 1996). Według Michalika (1996) rozwój narciarstwa 163 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 25 Zagospodarowanie dla turystyki narciarskiej na obszarze Beskidu Śląskiego Table 25 Alpine ski facilities development in Silesian Beskid Mts Miejscowość Długość wyciągów (m) Długość tras zjazdowych (m) Powierzchnia terenów Settlement Number of ski llfts Lenght of ski runs użytkowanych przez narciarstwo (ha) Total ski area BRENNA 4247 4902 29,34 BYSTRA 700 850 9,32 ISTEBNA 793 1000 6,32 JAWORZE 270 480 1,75 JAWORZYNKA 525 600 2,42 KAMESZNICA 386 400 2,23 KONIAKÓW 1560 1650 10,3 MESZNA 310 1200 2,84 SZCZYRK 17378 45880 166,52 USTROŃ 4967 7710 67,81 WISŁA 11051 19825 97,41 RAZEM / TOTAL 42187 84497 396,26 Źródło: badania własne. Ryc. 55. Szczyrk - Solisko, tereny narciarskie sztucznie dośnieżane Fig. 55. Szczyrk - Solisko, ski area with snów production prowadzi do wielkoobszarowych zniszczeń w pokrywie roślinnej. Przemiany w środowisku przyrodniczym związane z rozwojem infrastruktury dla potrzeb turystyki narciarskiej, głównie narciarstwa zjazdowego, dotyczą przede wszystkim ubytku powierzchni leśnej oraz rozczłonkowania zwartych kompleksów leśnych, a także zmian w morfologii stoku koniecznych do stworzenia warunków do uprawiania sportu. Wycinkę szaty leśnej prowadzono w celu budowy wyciągów i tras zjazdowych oraz utworzenia lub poszerzenia połączeń między polanami leśnymi. Rozmiary antropopresji w obrębie terenów narciarskich prezentuje tabela 26. W wyniku rozwoju tras i wyciągów narciarskich w Beskidzie Śląskim wycięciu 164 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiegi Tabela 26 Wybrane formy antropopresji w obrębie terenów narciarskich w Beskidzie Śląskim Table 26 Selected forms of tourist anthropopression within the ski areas in the Silesian Beskid Mts Formy antropopresji związane z turystyką narciarską Forms ot anthropopression connected with ski tourism W wyniku rozwo|u Infrastruktury narciarskie] W wyniku użytkowania terenów narciarskich Miejscowość Development ot ski faculties Use of ski areas Settlement Długość granic lasu na Długość tras zlazdowych Ubytek powierzchni skutek wylesiać w obrębie sztucznie naśnleżanych [km] Ruch narciarski leśnej [ha] tras narciarskich [km] Lenght of ski runs with [liczba zjazdów]* Deforestation Lenght ot forest boundaries 'snow production' Number of skier runs within the ski areas BIELSKO-BIAŁA A,26 3,86 0 50 000 BRENNA 0.28 1,75 0.6 110 000 BYSTRA 5,26 2,05 0,7 28 000 ISTEBNA 0.18 1.12 0 90 000 JAWORZE 0 0 0 5 000 JAWORZYNKA 0 0 0 23 000 KAMESZNICA 0 0 0 8 000 KONIAKÓW 0 0 0 9 000 MESZNA 0,2 0,15 0 6 000 SZCZYRK 25,4 28,91 14,1 1 100 000 USTROŃ 13,2 6,62 2,3 200 000 WISŁA 18,2 8,86 9,5 750 000 RAZEM / TOTAL 66,98 53,32 27,2 2379000 '■Wartości przybliżone dla sezonu 2000/2001 na podstawie informacji gestorów bazy. Źródło: badania własne. uległo łącznie 66,98 ha lasów. Największy powierzchniowo ubytek szaty leśnej nastąpił w Szczyrku (25,4 ha) i Wiśle (18,2), dotyczył okresu lat 70. XX w. (Absalon i in. 1991). Na początku lat 90., w związku z niejednoznacznością przepisów dotyczących gospodarki w lasach prywatnych, doszło do samowolnego wycinania drzewostanu, celem poszerzenia istniejących już tras narciarskich (np. Ustroń-Poniwiec, Wisła-So-szów). Mimo że procentowy ubytek drzewostanu nie stanowi dużego uszczerbku w odniesieniu do całkowitej powierzchni zalesienia (dla Szczyrku 0,92%, Wisły 0,22%, Ustronia 0,51%), to jednak skutki wyrębu przecinek prowadzą pośrednio do znacznych, przestrzennych procesów degradacji szaty leśnej (Kozak, Troll, Widacki 1995; Kozak 1996; Troll 1995). Rozczłonkowanie zwartych kompleksów leśnych prowadzi bezpośrednio do powstania nowych ekotonów krajobrazowych, jakimi są granice lasu (Pietrzak 1998). Antropogeniczna granica lasu, jako strefa kontaktowa między fitocenozą leśną a zbiorowiskami nieleśnymi, użytkowanymi gospodarczo, ulega procesowi modyfikacji 165 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 56. Szczyrk - rozczłonkowanie zwartych kompleksów leśnych związane z rozwojem infrastruktury dla narciarstwa zjazdowego Fig. 56. Szczyrk - dissection of the dense forest area as a result of the alpine ski infrastructure development Ryc. 57. Tereny narciarskie na stokach Skrzycznego w Szczyrku Fig. 57. Alpine ski areas at Mt Skrzyczne in Szczyrk antropogenicznej, w układzie topicznym i chorycznym (Richling, Solon 1994). Jej rola polega, nie tylko na odgrywaniu dużego znaczenia ogólnoprzyrodniczego i krajobrazowego, w sensie funkcjonowania i wiązania przestrzennego układów ekologicznych, lecz także z punktu widzenia jakości krajobrazu - kompozycji i estetyki (Pietrzak 1998). Efekt wizualny w tym wypadku dotyczy obecności trwałych konstrukcji infrastrukturalnych w środowisku oraz zmiany struktury krajobrazu, a także kompozycji przestrzennej obszarów leśnych i polan górskich. Łączna długość antropogenicznych granic lasu, powstałych w wyniku rozbudowy infrastruktury narciarskiej w poszczególnych miejscowościach wynosi 166 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego 53,32 km, przy czym najdłuższy ich odcinek znajduje się w Szczyrku - 28,91 km, z czego w masywie Skrzycznego - 13,16 km, poza tym w Wiśle - 8,86 km oraz w Ustroniu - 6,62 km. W efekcie nałożenia się perforacji -związanej z gospodarką pasterską - oraz dyssekcji zwartych kompleksów leśnych -w wyniku tworzenia terenów narciarskich - doszło do znacznej fragmentacji szaty leśnej, szczególnie na obszarze Szczyrku, co pociąga za sobą określone skutki przyrodnicze (Pietrzak 2000). Stworzenie szerokich korytarzy nartostrad powoduje niebezpieczne dla drzewostanu odsłonięcie ściany lasu, zmianę lokalnego mikroklimatu i siły wiatrów, a w konsekwencji zamieranie lasu wokół nartostrad (Widacki 1996). Wprowadzenie sztucznych korytarzy krajobrazowych oraz „szatkowanie” powierzchni leśnej (Mielnicka 1996) ma istotne konsekwencje także w postaci eliminowania typowo leśnych cieniolubnych gatunków roślin (Michalik 1996). Kozak (1996) przyczyny znacznej koncentracji uszkodzeń drzewostanu w rejonie masywu Ryc. 58. Klimczok - degradacja stoku na skutek użytkowania go przez narciarstwo i górską turystykę pieszą Fig. 58. Mt Klimczok - slope degradation connected with ski and mass mountain tourism Skrzycznego łączył m.in. z nagłym odsłonięciem - w wyniku budowy nartostrad - jednorodnych, położonych w głębi i odizolowanych kompleksów lasów świerkowych oraz z ich zwiększoną podatnością na czynniki degradacyjne. Antropogeniczne przekształcenia lasu, wynikające z rozwoju infrastruktury narciarskiej stanowią jeden z wielu czynników oddziałujących synergiczne w kierunku degradacji szaty leśnej na obszarze Beskidu Śląskiego (Kozak, Troll, Widacki 1995; Kozak 1996; Troll 1995). Zmiany w środowisku przyrodniczym związane z funkcjonowaniem i użytkowaniem infrastruktury narciarskiej wynikają z obciążenia poszczególnych tras zjazdowych ruchem narciarskim oraz morfologii stoku. Najintensywniej wykorzystywane są tereny narciarskie w Szczyrku (ponad 1 min zjazdów w sezonie) oraz w Wiśle, głównie w wyniku sprzyjających warunków mikroklimatycznych oraz wydłużaniu sezonu narciarskiego przez stosowanie sztucznego naśnieżania (tabela 26). Sztuczne naśnieżanie oraz tzw. uprawa śniegu w obrębie tras zjazdowych mają na celu wyrównanie oraz takie kształtowanie pokrywy śnieżnej, by zwiększyć jej miąższość powyżej obowiązującego minimum 20 cm (Łobożewicz 1979). Sztuczną uprawą śniegu objętych jest 27,2 km nartostrad, z czego w Szczyrku - 14,1 km, w Wiśle 167 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 59. Miejsca trwałych ubytków pokrywy darniowej w obrębie terenów narciarskich w Beskidzie Śląskim Fig. 59. Places of permanent sod reduction within the ski areas in the Silesian Beskid Mis Opracowanie własne 168 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego - 9,5 km, a także w Ustroniu - 2,3 km. Jednakże ze względu na cel ekonomiczny należy liczyć się z upowszechnianiem się tej formy urządzania i przygotowania tras. Mimo że ruch narciarski poza trasami zjazdowymi jest zabroniony, powszechnie jednak obserwowana jest duża dowolność wyboru zjazdu przez narciarzy. Technika jazdy powodująca odrzucanie śniegu jest przyczyną powstawania odsy-pów (walów) na obrzeżach tras, a w części osiowej dochodzi do zmniejszania miąższości pokrywy śniegowej i powstawania jej przetopów. W sytuacji niewystarczającej miąższości pokrywy śnieżnej, zwłaszcza na wypukłych załomach stoku, dochodzi do odsłaniania pędów roślin, ich mechanicznego uszkadzaniu przez ślizgi i krawędzie nart, a także zdzierania darni oraz uszkadzania korzeni drzew. Szczególnie silne oddziaływanie i zniszczenia powoduje ruch narciarski w fazie zaniku pokrywy śnieżnej - tzw. narciarstwo śnieżno-błotne. Niszczeniu ulegają wówczas odsłonięte obszary pomiędzy płatami stagnu-jącego śniegu (Łajczak 1996), dochodzi do intensywnego zdzierania darni, a lokalnie nawet do niszczenia pokrywy glebowej. Degradacja roślin i gleby wywołana jest także przez ratraki, które niszczą podłoże w miejscach z cieńszą pokrywą śnieżną. Czynnikiem sprzyjającym tego rodzaju negatywnym skutkom turystyki narciarskiej jest niestabilność pokrywy śnieżnej w ostatnich latach oraz wieloletnie nakładanie się tego typu presji turystycznej. W pasie tras zjazdowych dochodzi do ścinania wierzchołków pędów podrostów drzew, krzewów i krzewinek, obcinanie gałęzi, a u starszych drzew uszkodzenia kory na pniu od strony nartostrady (Bandoła-Ciołczyk, Kurzyński 1996). Notoryczne przycinanie pędów świerka prowadzi do powstania tzw. narciarskiej formy świerka (Skawiński 1993). Choć oddziaływanie narciarstwa zjazdowego na środowisko ma charakter sezonowy i dotyczy piętra roślinnego, w którym występują warunki do regeneracji szaty roślinnej, jednak w miejscach o większym nachyleniu i w obrębie tras o sztucznie wydłużanym sezonie narciarskim, dochodzi do trwałego ubytku darni, odsłonięcia poziomów glebowych i warstw zwietrzelinowych, a w efekcie do rozwoju procesów erozyjnych. Miejsca z wielkoobszarowymi zniszczeniami pokrywy darniowej powodowa Ryc. 60. Szczyrk - Beskidek, stok częściowo zdegradowany na skutek narciarstwa oraz pieszej i rowerowej turystyki górskiej Fig. 60. Szczyrk - Beskidek, partially degraded slope as a result of simultaneous impact of ski and mountain and bike tourism 169 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego nymi przez narciarstwo są w okresach bez pokrywy śnieżnej modelowane przez spłukiwanie, deflację, działalność lodu włóknistego i soliflukcję (Krzemień 1997; Łajczak 1996b). W trakcie badań terenowych oraz na podstawie informacji służb leśnych zinwentaryzowano obszary trwałych ubytków szaty roślinnej na stokach użytkowanych przez narciarstwo. Znajdują się one na wypukłych załomach stoków, gdzie miąższość pokrywy śniegowej w ciągu całego sezonu śnieżnego permanentnie jest redukowana na skutek wywiewania, ruchu narciarskiego oraz pracy ratraków. Miejscami efekt ten jest także wynikiem nakładania się oddziaływania turystyki pieszej w sezonie letnim. Najwięcej takich powierzchni zaobserwowano w Szczyrku (Skrzyczne, Małe Skrzyczne, Pośredni, Beskidek), prócz tego w rejonie Klimczoka i Stożka (ryc. 59). Obserwowane rozmiary degradacji pokrywy stokowej były zróżnicowane pod względem powierzchni - od kilkudziesięciu m² (np. Małe Skrzyczne - ok. 30 m², Beskidek - ok. 180 m²) do kilkuset m² (Klimczok - ok. 700 m²). Oddzielną kwestią, którą do tej pory pomijano, jest powstawanie zanieczyszczeń powietrza (spalin) podczas pracy ratraków oraz pobór i jakość wody do naśnieżania. Zastrzeżenia może budzić jakość wody, z której wytwarzany jest śnieg, skoro zbiorniki wody do jego „produkcji” znajdują się często w bezpośrednim sąsiedztwie szamb. Według Łajczaka (1996) nie bez znaczenia jest także oddziaływanie na szatę roślinną substancji ropopochodnych pochodzących ze smarów służących do konserwacji lin kolei i elementów napędowych. Pośredni efekt oddziaływania narciarstwa można wiązać z gromadzeniem na trasach narciarskich dużej ilości zagęszczonego śniegu, co powoduje opóźnienie jego tajania, powstawanie zmrozowisk, a w efekcie późniejszą wegetację traw (Skawiński, Krzan 1996). Na obszarach użytkowanych turystycznie notowano także zmniejszanie się liczebności gatunków i populacji pewnych grup ssaków (Adamski 1996), ptaków (Łajczak, Michalik, Witkowski 1996) i bezkręgowców (Witkowski, Kosior 1996). 7.3. Ocena stopnia oddziaływania rozwoju zagospodarowania turystycznego na środowisko przyrodnicze Beskidu Śląskiego W badaniach geograficznych nad relacją człowiek-środowisko, kierunki i skutki wzajemnych interakcji miedzy tymi systemami stają się częstym przedmiotem ewa-luacji (Bartkowski 1986; Kostrowicki 1992). Z próbami estymacji oddziaływania turystyki (antropopresji turystycznej) na środowisko przyrodnicze wiąże się kwestia przyjęcia określonych wskaźników oraz miar wyrażających rozmiary tej presji liczbowo, także celem przedstawienia jej gradacji oraz przestrzennego zróżnicowania. Wśród pozycji naukowych, opisujących relacje turysty-ka-środowisko, można odnaleźć dwie zasadnicze grupy wskaźników. Pierwszą grupę stanowią wskaźniki (miary) granic korzystania ze środowiska przyrodniczego przez turystykę, rozumiane w sensie przyrodniczej chłonności (pojem 170 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego ności) obszarów wykorzystywanych turystycznie (Kozłowski, Baranowska-Janota 1982; Jędrzejczyk 1995). Wskaźniki te wywodzą się od pojęcia carrying capacity, oznaczającego maksymalne dopuszczalne obciążenia środowiska przyrodniczego ruchem turystycznym, infrastrukturą turystyczną oraz inwestycjami turystycznymi. Metody wyznaczania wskaźników chłonności przyrodniczej terenu, stosując techniki symulacyjne, analizę post factum oraz monitoring, opierają się w głównej mierze na: - badaniu stanu szaty roślinnej, jako indykatora antropizacji ekosfery (chłonność naturalna) (Faliński 1973; Kostrowicki 1970; Marsz 1972; Poleno 1988; Stal-ski 1970); - wyrażaniu relacji między potrzebami inwestycyjnymi w turystyce a wielkością będących do dyspozycji zasobów naturalnych oraz określaniu wielkości zużytych zasobów środowiskowych dla realizacji określonych efektów ekonomicznych w turystyce (zasobochłonność gospodarki turystycznej) (Prudzienica 1991); - określaniu opłacalności turystyki w kontekście rachunku korzyści i strat ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, wg modelu wejścia-wyjścia (rachunek sozoekonomiczny) (Jędrzejczyk 2000); - badaniu percepcji obszaru (krajobrazu) przez uczestników ruchu turystycznego i określaniu pojemności socjopsychologicznej, jako granicy wyznaczającej u tych osób subiektywne odczucie spadku atrakcyjności tego obszaru dla określonych form aktywności turystycznej (Kowalczyk 1992). Drugą grupę stanowią miary stopnia wykorzystania środowiska przyrodniczego przez turystykę, w tym natężenia ruchu turystycznego, mierzonego liczbą uczestników (osób) tego ruchu (Matczak 1988; Pietrzak 1985), liczbą pojazdów oraz miary obciążenia środowiska przyrodniczego elementami zagospodarowania turystycznego (np. drugimi domami) (Coppock 1977; Kowalczyk 1994). Wymienione wskaźniki chłonności (pojemności) turystycznej odnoszone są do określonych jednostek powierzchni, a w przypadku chłonności naturalnej obszaru zakłada się równomierny rozkład przestrzenny osób w obrębie terytorium użytkowanego rekreacyjnie (Kostrowicki 1992). Wydaje się, iż podejście takie nie do końca zgodne jest ze stanem faktycznym. Wiadomo bowiem, że szczególnie atrakcyjne, a przez co skupiające najwięcej wypoczywających, są granice (strefy kontaktu o charakterze ekotonalnym) kontrastowych jednostek krajobrazowych (np. las - łąka, las - jezioro) (Pietrzak 1998). Dodatkowo, wskaźniki te związane są na ogół z określonymi siedliskami roślinnymi, co utrudnia ich zastosowanie do oceny terenów użytkowanych turystycznie, a obejmujących zróżnicowane fitocenozy. Dla celów niniejszego opracowania podjęto próbę skonstruowania wskaźnika określającego stopień obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego oraz stopnia jego użytkowania przez wybrane formy aktywności turystyczno-rekreacyjnej. Podstawę przy konstruowaniu tego wskaźnika stanowiło wydzielenie powierzchni zagospodarowanych w wyniku rozwoju osadnictwa turystycznego, terenów rekreacji czynnej oraz innych terenów spełniających 171 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 27 Formy użytkowania turystycznego środowiska przyrodniczego oraz ocena ich oddziaływania Table 27 Tourist forms of use of the environment and their impact assessment Symbol Forma użytkowania Rodzaj powierzchni Symbol Charakter wartości Wartość turystycznego Туре ot sudace powierzchni oddziaływania bonitacyjnej bonitacyjna Forms ot tourist use S (P,l , Character ot impact |BJ Quality classes urtace symb Ol Symbol tor value quality classs osadnictwo turystyczne tereny technogeniczne trwale zmiany użytkowania ziemi, tourist settlement trwale zagospodarowane pod P, denaluralizacja środowiska B, 5 osadnictwem turystycznym morfogenetyczna działalność szlaki górskie na podłożu Pr turystyki pieszej,rowerowej oraz Br 4 biologicznie czynnym pojazdów - tereny Intensywnie modelowane przez czynniki naturalne tereny użytkowane przez uszkadzanie roślinności darniowej, tereny rekreacji czynnel narciarstwo zjazdowe P3 młodych pędów drzew, B3 3 areas of active recreation sztuczne naśnieżanie, hałas tereny ośrodków kempingowych, wydeptywanie, pól biwakowych, Pr zaśmiecanie, B, 2 pól namiotowych, hałas tereny rekreacji wodnej pozostałe tereny o funkcji rekreacyjne) związane z działki rekreacyjne, tereny zmiana sposobu użytkowania osadnictwem turystycznym zielone wokół obiektów Ps terenów zielonych Bs 1 other areas connected with turystycznych tourist settlement Opracowanie własne funkcje turystyczne (tabela 27). Dla określenia wielkości powierzchni objętych zagospodarowaniem turystycznym posłużyły informacje ankietowe oraz dane uzyskane z pomiarów powierzchni na mapach, metodą pól geometrycznych (Ratajski 1989), z zastosowaniem siatki kwadratów. Wydzielenie w obrębie poszczególnych miejscowości terenów o funkcji turystycznej miało na celu: a) określenie skali urbanizacji „fizycznej” środowiska przyrodniczego i jego tech-nogenicznego przeobrażenia (denaturalizacji) w wyniku rozwoju osadnictwa turystycznego; b) określenie rozmiarów przestrzennych oddziaływania na środowisko przyrodnicze wybranych form aktywności turystyczno-rekreacyjnej, związanych z 172 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego użytkowaniem terenów rekreacyjnych, głównie wydeptywania i funkcjonowania turystyki narciarskiej; c) wyodrębnienie pozostałych terenów, które w wyniku rozwoju osadnictwa turystycznego zmieniły pierwotny sposób użytkowania i pełnią obecnie funkcję rekreacyjną (działki rekreacyjne, tereny zielone wokół obiektów turystycznych). Celem rozróżnienia charakteru i kierunków oddziaływania na środowisko przyrodnicze zjawisk turystycznych w obrębie wydzielonych powierzchni, przyporządkowano im zróżnicowane wartości bonitacyjne (tabela 27). Z uwagi na znaczną lesistość obszaru (57,5%), jako jednostkę odniesienia dla sumy iloczynów poszczególnych rodzajów powierzchni i ich wartości bonitacyjnych przyjęto powierzchnię użytków rolnych poszczególnych miejscowości. Wskaźnik ten stanowi próbę sumarycznego przedstawienia rozmiarów antropopresji turystycznej na środowisko przyrodnicze w poszczególnych miejscowościach na badanym obszarze, w wyniku rozwoju i użytkowania zagospodarowania turystycznego. Daje także możliwość określania kierunków zmian w odniesieniu do przedziałów czasowych, zważywszy na fakt, iż niektóre tereny mogą przestać pełnić funkcję rekreacyjną. Wskaźnik przybiera postać: ŹP xB o gdzie: K- stopień obciążenia środowiska przyrodniczego zagospodarowaniem turystycznym dla poszczególnych jednostek osadniczych; P. - rodzaj powierzchni zagospodarowania turystycznego; P - powierzchnia jednostki odniesienia; B: - wartość bonitacyjna. Wyliczone wartości wskaźnika wykazują znaczne zróżnicowanie w przedziale od 0,001 do 0,638 (tabela 28). Celem wydzielenia miejscowości cechujących się podobnym stopniem obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem i funkcjonowaniem zagospodarowania turystycznego, przyjęto odpowiednie przedziały klasowe (tabela 29). W klasie I obejmującej przedział najwyższych wartości wskaźnika - powyżej 0,1 - znajduje się sześć miejscowości, w których rozwój funkcji turystycznej doprowadził do znaczących zmian w środowisku przyrodniczym. Z grupy tej zdecydowanie najwyższą wartość wskaźnika reprezentuje Szczyrk (0,638), poza tym: Brenna (0,147), Bystra (0,125), Meszna (0,196), Ustroń (0,218) oraz Wisła (0,236). W klasie II (przedział wartości wskaźnika 0,01 - 0,1) - miejscowościami, w których obserwuje się umiarkowane rozmiary presji turystycznej na środowisko przyrodnicze są: Cisownica, Górki, Istebna, Jaworze, Jaworzynka, Kamesznica, Koniaków, Laliki, Leszna Góma, Ostre oraz Węgierska Górka. 173 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 28. Wskaźnik obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego ęj Opracowanie własne 174 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Tabela 29 Przedziały klasowe wskaźnika stopnia obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego Table 29 Classes for degree of environment loading by tourist infrastructure indicator Klasa Stopień obciążenia środowiska przyrodniczego Przedział wartości wskaźnika [K] Class rozwojem zagospodarowania turystycznego [Kj Indicator range Degree of environment loading by tourist infrastructure 1 „znaczny" >0,1 ’high’ ll „umiarkowany" 0,1-0,01 'medium' III „nieznaczny" <0,01 'low' Opracowanie własne W klasie III (wartości wskaźnika poniżej 0,01) - miejscowości, w których rozwój zagospodarowania turystycznego nie doprowadził do znaczących zmian w środowisku przyrodniczym to: Cisiec, Lipowa, Przybędza, Radziechowy, Slotwina, Szare oraz Twardorzeczka (ryc. 61). Przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego wykazuje znaczną korelację liniową (współczynnik korelacji = 0,59) ze wskaźnikiem rozwoju funkcji turystycznej War-szyńskiej (1985), mierzonym liczbą miejsc noclegowych przypadających na jednostkę powierzchni. Potwierdza to tezę, że rozwój funkcji turystycznej na obszarze recepcji turystycznej odbywa się kosztem środowiska przyrodniczego - co miało i ma obecnie miejsce na obszarze Beskidu Śląskiego, ale także sytuuje rozwój bazy noclegowej w roli czynnika indukującego dalsze przemiany w środowisku przyrodniczym, wynikające m.in. z rozwoju bazy towarzyszącej turystyce. Uwzględniając stosunek wielkości powierzchni zajętej przez osadnictwo turystyczne do wielkości powierzchni terenów rekreacyjnych, wśród jednostek osadniczych o „znacznym” i „umiarkowanym” stopniu obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego można wyróżnić: a) miejscowości, dla których dominującym czynnikiem oddziaływania na środowisko jest osadnictwo turystyczne: Brenna, Meszna, Ustroń, Cisownica, Górki, Istebna, Jaworze, Laliki, Leszna Góma, Węgierska Górka; b) miejscowości, w których wielkość terenów użytkowanych rekreacyjnie przeważa nad powierzchnią zajętą przez osadnictwo turystyczne: Szczyrk, Koniaków, Ostre; 175 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 61. Klasyfikacja przestrzenna miejscowości Beskidu Śląskiego ze względu na stopień obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego Fig. 61. Spatial classes for the degree of environment loading by tourist infrastructure in the Silesian Beskid Mts Opracowanie własne c) miejscowości, dla których omawiane rodzaje powierzchni mają wielkości zbliżone: Bystra, Wisła, Kamesznica. Przedstawione wartości wskaźnika obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego nie wyczerpują wszystkich aspektów oddziaływania turystyki. Jako miary użytkowania turystycznego środowiska przyrodniczego odnoszą się do powierzchni kontrolnej, nie wskazują jednak na dokładną (precyzyjną) lokalizację określonej presji turystycznej. Nie obejmują też zagadnienia oceny wizualnej krajobrazu oraz nierównomiernego rozkładu przestrzennego ruchu turystycznego. Jako przykład przestrzennego ujęcia problematyki relacji turystyka a środowisko przyrodnicze może posłużyć prezentacja kartograficzna przedstawiona na ryc. 62. Przedstawiony na tej rycinie przestrzenny obraz użytkowania środowiska przyrodniczego przez turystykę na obszarze Szczyrku stanowi próbę ukazania antropopresji turystycznej 176 Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Ryc. 62. Przestrzenny obraz antropopresji turystycznej na obszarze Szczyrku Fig. 62. Spatial image of tourist anthropopression in Szczyrk Opracowanie własne 177 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego wynikającej z procesu zagospodarowania przestrzeni dla potrzeb rozwoju funkcji turystycznej oraz użytkowania tej przestrzeni przez różne formy ruchu turystycznego. W treści mapy wyróżniono: obszary zagospodarowane w wyniku rozwoju osadnictwa turystycznego wypoczynku zbiorowego; obszary objęte intensywnym rozwojem osadnictwa turystycznego drugich domów; tereny użytkowane rekreacyjnie, w tym tereny użytkowane przez turystykę narciarską, z uwzględnieniem sztucznej „uprawy śniegu”; fragmenty górskich szlaków pieszych na podłożu biologicznie czynnym; oraz odcinki szlaków górskiej turystyki rowerowej na podłożu biologicznie czynnym. Jako emitory hałasu związanego z ruchem turystycznym przyjęto odcinki dróg w pobliżu osiedli mieszkaniowych, tereny rekreacyjne w centrach miejscowości, w związku z organizowanymi tam imprezami plenerowymi oraz tereny narciarskie, gdzie stosuje się nagłośnienie w obrębie tras zjazdowych. Za dominanty krajobrazowe przyjęto wielokondygnacyjne obiekty turystyczne lub zespoły tych obiektów położone na stokach, a mające istotny wpływ na kształtownie fizjonomii krajobrazu. Jako miejsca koncentracji ruchu turystycznego (pieszego i samochodowego) wyznaczono obszary skupiające i przyciągające ruch turystyczny. Chodzi w tym wypadku przede wszystkim o tereny sportowo-rekreacyjne w centrum miejscowości, tereny rekreacyjne związane z infrastrukturą narciarską oraz tereny w sąsiedztwie górskich kolejek, które umożliwiają łatwy transfer masowego ruchu turystycznego w wyższe partie gór ( Skrzyczne), a także miejsca kumulacji ruchu samochodowego, np. Przełęcz Salmopolska. Innymi miejscami koncentracji masowego ruchu turystycznego w Beskidzie Śląskim są także centra Wisły, Ustronia i Brennej, Przełęcz Kubalonka, Ustroń Polana, teren wokół letniego toru saneczkowego na Czantorii, a także tereny wokół łatwo dostępnych schronisk górskich na Równicy i na Szyndzielni. Proponowane kartograficzne ujęcie antropopresji turystycznej odnosi się do terenów górskich, na których oddziaływanie turystyki przebiega w sposób odmienny od obszarów o innych warunkach krajobrazowych. Rozszerzenie możliwości aplikacyjnych tego typu prezentacji wiązałoby się z koniecznością wyboru oraz standaryzacji stosowanych znaków, a także z wypracowaniem rozwiązań w zakresie kartograficznych metod prezentacji zjawisk, które ujmowałyby specyfikę antropopresji turystycznej także na obszarach nadmorskich lub pojeziernych. Koniecznym byłoby także poszerzenie zakresu tematu prezentacji, np. o kwestie związane z gospodarką odpadami w obiektach turystycznych, szczególnie problem zrzutu ścieków do oczyszczalni ścieków przy tych obiektach oraz oczyszczalni komunalnych, jak również ukazanie presji turystycznej w obrębie ośrodków kempingowych, pól namiotowych, plaż itp. 178 8. KONFLIKTY FUNKCJONALNE I ŚRODOWISKOWE ZWIĄZANE Z FUNKCJĄ TURYSTYCZNĄ Nakładanie się wielu funkcji związanych z działalnością człowieka w przestrzeni geograficznej, przy jednoczesnej wysokiej dynamice środowiska przyrodniczego oraz jego niskiej odporności na antropopresję, często skutkuje pojawieniem się różnorakich konfliktów, określanych też w literaturze jako sytuacje konfliktowe (Kołodziejski 1983) lub konflikty środowiskowe (Dutkowski 1996). Sytuacje konfliktowe, będące na ogół cechą rozwoju społeczno-gospodarczego, są wynikiem większego popytu niż podaży na określone walory przestrzeni. Bezwzględny lub względny niedobór przestrzeni staje się przyczyną powstawania konfliktów działalności ludzkiej z walorami i zasobami przestrzeni (konflikt człowiek-środo-wisko), jak i konfliktów między różnymi funkcjami społeczno-gospodarczymi (konflikty funkcjonalne), w tym także funkcjami ochronnymi, zlokalizowanymi w tej samej przestrzeni (Kasprzak 2000). Konflikty funkcjonalne należy rozumieć jako sprzeczności w celach reprezentowanych przez różne grupy osób, pragnących wykorzystać środowisko przyrodnicze do realizacji swoich zamierzeń (Kozłowski 1994). Najczęstszą przyczyną powodującą powstanie konfliktów funkcjonalnych jest sytuacja, w której działania jednego użytkownika (funkcji) wyczerpują zasoby, ograniczają dostęp lub niszczą walory środowiska niezbędne dla drugiego użytkownika (Dutkowski 1996). Wystąpienie konfliktów funkcjonalnych jest częstą przyczyną degradacji środowiska przyrodniczego, wywołuje także negatywne skutki dla społeczności lokalnych w sferze społecznej i gospodarczej (Kistowski i in. 2001). W ujęciu przyrodniczym pojęcia „konflikt” używa się do opisu pewnego rodzaju relacji energomaterialnych w systemie człowiek-środowisko. „Człowiek” pojmowany 179 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego jest jako system złożony z podsystemu antropogenicznego środowiska człowieka (zwanego też społeczno-gospodarczym lub technicznym) i jego elementu sterującego - społeczeństwa. Termin „środowisko” oznacza środowisko przyrodnicze człowieka (Dut-kowski 1996). Chodzi w tym przypadku o wzajemne zakłócenia między środowiskiem sztucznym a przyrodniczym, w obrębie ograniczonego przestrzennie fragmentu środowiska człowieka. Stronami sytuacji konfliktowych są więc społeczno-gospodarcza działalność człowieka i środowisko przyrodnicze, a ich treścią wzajemne destrukcyjne oddziaływania na strukturę i stwarzanie ograniczeń w funkcjonowaniu (Przewoź-niak 1989). W relacji człowiek-środowisko użycie terminu „konflikt” zakłada cele, interesy bądź przekonania stron. Pod pojęciem tym rozumiana jest rozbieżność „interesów”, a zatem niezgodność pomiędzy dążeniami ludzkimi a „interesem środowiska” (Balon 2002). Można założyć, że w interesie podsystemu przyrodniczego leży zachowanie wysokiego poziomu i wzrost własnego potencjału samoregulacyjno - odpornościowego, czyli zdolności do przeciwdziałania i neutralizacji - spowodowanych przyrodniczymi i antropogenicznymi bodźcami - zmian jego struktury materialnej i charakteru funkcjonowania (Dutkowski 1996). Biorąc zaś pod uwagę funkcjonowanie obszarów chronionych określenie „interes środowiska” wiąże się z zachowaniem, możliwie w pełni, unikatowych walorów przyrody w celu ich wszechstronnego badania i rozsądnego udostępniania współczesnym i przyszłym pokoleniom człowieka (Balon 2002). Termin „konflikt środowiskowy” określa takie relacje człowiek - środowisko, które oceniane są, w świetle przyjętych kryteriów, jako nieprawidłowe. W ogólnym sensie każdy konflikt środowiskowy jest przestrzenny, gdyż dobra środowiskowe są zlokalizowane i zajmują jakiś fragment przestrzeni (Dutkowski 1996). W przestrzeni geograficznej, w której funkcjonuje przestrzeń turystyczna, obserwuje się współistnienie, nakładanie się i wzajemne przenikanie przestrzeni (pól) innych gałęzi życia społeczno-ekonomicznego, politycznego i kulturowego (Liszewski, Baczwarow 1998). Turystyka jako element wielostronnego użytkowania przestrzeni napotyka lub stanowi konkurencję dla innych, koniecznych dla egzystencji człowieka form użytkowania (Warszyńska, Jackowski 1979). Zwiększony popyt i zapotrzebowanie na tereny rekreacyjne ogranicza możliwości produkcyjne obszaru (np. w dziedzinie rolnictwa czy leśnictwa). Konflikt między funkcją turystyczną a innymi funkcjami gospodarczymi obszaru narasta wraz z postępującym procesem urbanizacji (Krzy-mowska-Kostrowicka 1979). Według Liszewskiego i Baczwarowa (1998) konflikt taki zachodzi w sytuacji nakładania się w określonej przestrzeni stref (obszarów) realizacji potrzeb turystycznych (egzogenicznych) oraz potrzeb ludności miejscowej (popytu endogenicznego) i zaspakajaniu potrzeb pierwszych kosztem drugich. Oprócz konfliktów w relacjach między funkcją turystyczną a innymi funkcjami gospodarczymi oraz ochronnymi obszaru, ujawniają się również konflikty zachodzące „wewnątrz” turystyki, wynikające ze zróżnicowania form ruchu turystycznego, realizowanych potrzeb turystów oraz sposobów korzystania ze środowiska przez określone zachowania turystyczno-rekreacyjne (Warszyńska, Jackowski 1979; Krzymow 180 Konflikty’ funkcjonalne i środowiskowe związane z funkcją turystyczną ska-Kostrowicka 1997). W relacji turystyka - środowisko, już w samym założeniu użytkowania przestrzeni przez turystykę tkwi pierwiastek konfliktu między dążeniem do zachowania dla jej realizacji nienaruszonych wartości środowiska, a koniecznością przeprowadzania, związanych z zagospodarowaniem, zabiegów technicznych, wprowadzających nieuchronne zmiany krajobrazowe. Konflikt zaostrza się w miarę nasilania się ruchu turystycznego i towarzyszącego mu rozwoju infrastruktury (Donenellan 1997; Goode 2000; Hunter, Green 1995; Warszyńska 1999). Według Warczyńskiej (1999) w samej turystyce, której realizacja zależy od różnych czynników natury obiektywnej, do których należą wszelkiego rodzaju uwarunkowania przestrzenne, a także subiektywne, dotyczące indywidualnego wyboru przez turystów czasu, odległości, sposobu i miejsca pobytu, istnieje szereg zagrożeń i sytuacji konfliktowych. Znajduje to swój szczególny wyraz w przypadku wzajemnego nakładania się na siebie zasięgów różnych stref i rodzajów turystyki. Zróżnicowanie zachowań turystyczno-rekreacyjnych oraz ich kolejności w łańcuchu działań powoduje, że każdy typ aktywności turystyczno-rekreacyjnej ma swój określony sposób użytkowania dóbr przyrody, nieraz sprzeczny ze sposobami właściwymi innym typom. Powstające w ten sposób kolizje mają swoją przyczynę w sprzeczności interesów oraz w konkurencji między nimi, prowadzącej do „walki” o dane dobro przyrody czy też obiekt. Konflikty te są zazwyczaj efektem nadmiernej liczby uczestników lub też niewłaściwego programu użytkowania środowiska. W przypadku całkowitej konkurencji ujawniająca się sprzeczność możliwa jest do przezwyciężenia często jedynie poprzez usunięcie z danego obszaru (terytorium) lub obiektu któregoś z przeciwstawnych sobie typów (Krzymowska-Kostrowicka 1995). 8.1. Rodzaje konfliktów Identyfikacja, hierarchizacja oraz określenie obszarów występowania aktualnych konfliktów funkcjonalnych i środowiskowych stanowi podstawę prawidłowego kształtowania ładu przestrzennego oraz wprowadzenia działań mających na celu ograniczanie negatywnych skutków rozwoju turystyki, a tą drogą do właściwego zarządzania terytorialnymi formami organizacji zjawisk turystycznych lub - szerzej - funkcjonowania terytorialnego systemu rekreacyjnego w miejscowościach turystycznych (Kasprzak 2000; Krzymowska-Kostrowicka 1999). Analiza procesu rozwoju zagospodarowania turystycznego, cech towarzyszącego mu ruchu turystycznego oraz sposobów i kierunków oddziaływania tych zjawisk na środowisko przyrodnicze pozwoliła na wyróżnienie głównych rodzajów konfliktów funkcjonalnych i środowiskowych (przyrodniczych) na obszarze Beskidu Śląskiego. Zidentyfikowano tylko konflikty aktualne, a więc takie, które już zaistniały w badanej przestrzeni i środowisku przyrodniczym, a których skutki można stwierdzić obecnie lub też wystąpią one w bliskiej przyszłości. Nie brano natomiast pod uwagę 181 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego konfliktów potencjalnych. Ze względu na stopień rozwoju zagospodarowania turystycznego w analizie konfliktów rozpatruje się turystykę jako element ograniczający rozwój innych funkcji społeczno-gospodarczych, zaś w ujęciu geoekologicznym stosuje się tu podejście syne-kologiczne (Krzymowska-Kostrowicka 1999), rozumiane jako oddziaływanie na środowisko przyrodnicze określonej formy jego użytkowania. Wyróżniono konflikty typu nakładania się, w których zasoby występują na tym samym obszarze oraz konflikty typu graniczenia (sąsiedztwa), gdzie korzystanie z zasobów konkretnego obszaru ogranicza korzystanie z nich na terenie z nim sąsiadującym (Kassenberg, Marek 1986). Konflikty funkcjonalne 1) Konflikty funkcjonalne „wewnątrz” funkcji turystycznej A. Konflikt pomiędzy pobytową turystyką wczasową a turystyką weekendową (nakładania się) Przyczyną tego konfliktu jest przede wszystkim natężenie przyjazdów krótkookresowych, związanych z turystyką weekendową lub świąteczną, przybierających, szczególnie w Ustroniu, Wiśle i Brennej, charakter masowego ruchu turytycznego. Sytuacja taka powoduje odczucie obniżenia jakości wypoczynku u osób przyjeżdżających na okresy pobytowe dłuższe niż 2-3 dni, np. w celu regeneracji sił, kontaktu z przyrodą itp. Taki układ czasowo-przestrzen-ny form ruchu turystycznego i ich wzajemne nakładanie się powoduje dyskomfort u przyjezdnych, a także odczucie obniżenia się jakości walorów środowiskowych (Warszyńska 1999). B. Konflikt pomiędzy intensywnym rozwojem budownictwa drugich domów a turystyką przyjazdową (nakładania się) Można w tym przypadku wyodrębnić dwa zasadnicze aspekty sytuacji konfliktowej. Pierwszym jest fakt, że głównym celem posiadania drugiego domu przez mieszkańców miast jest wypoczynek oraz rekreacja w miejscach oddalonych od uciążliwości, jakie niesie życie w aglomeracjach wielkomiejskich. Turystyka o charakterze masowym natomiast, jest nośnikiem negatywnych zjawisk społecznych i przestrzennych, szczególnie komunikacyjnych -czyli w sensie ogólnym „tego” - co sprzeczne jest z intencjami i oczekiwaniami osób posiadających drugi dom. Po drugie - intensywny rozwój zjawiska drugich domów i postępująca urbanizacja terenów wiejskich powoduje kurczenie się przestrzeni rekreacyjnej, obniżając tym samym atrakcyjność środowiska przyrodniczego dla upra 182 Konflikty funkcjonalne i środowiskowe związane z funkcją turystyczną wiania różnych form turystyki. Skutkuje to zazwyczaj zmniejszeniem liczby osób przyjeżdżających do miejscowości turystycznych (Kowalczyk 1993; 1994). Z takiego punktu widzenia rozwój zjawiska drugich domów, na skalę, jaką obserwuje się w niektórych z badanych miejscowości, stoi w sprzeczności z rozwojem funkcji turystycznej (głównie wypoczynkowej), uznawanej przez władze lokalne za strategiczną dziedzinę lokalnej gospodarki, mającą spełniać określone funkcje ekonomiczne, m.in. przez rozwój miejscowej przedsiębiorczości. Wydaje się, iż opisywana kolizja funkcji stanowi jeden z najważniejszych i najpoważniejszych konfliktów funkcjonalnych na obszarze Beskidu Śląskiego, który rozwija się współcześnie - jak wynika z przeprowadzonych badań - poza świadomością przedstawicieli miejscowych władz. C. Konflikt pomiędzy masowym ruchem turystycznym, głównie samochodowym a turystyką uzdrowiskową (graniczenia, nakładania się) Masowy ruch turystyczny oraz jego przyrodnicze i przestrzenne konsekwencje są sprzeczne (kolidują) z celami przyjazdów kuracjuszy (Groch 1991; Ptaszycka-Jackowska 1999). Intensywny ruch turystyczny jest przyczyną pogarszania się jakości środowiska w uzdrowiskach, co z kolei skutkuje ograniczeniem możliwości spełniania przez to środowisko roli czynnika regeneracji sił i organizmu u kuracjuszy. Pośrednio ujawnia się tu również konflikt funkcji uzdrowiskowej miasta Ustronia z innymi funkcjami miastotwórczymi (Pietraszek, Wiśniewski 2001). Mimo że dzielnica uzdrowiskowa Ustronia stanowi wydzieloną, część miasta, jej dotychczasowa jednorodność morfologiczna i fizjonomiczna zostaje zaburzana poprzez rozwój budownictwa mieszkaniowego (w tym drugich domów) w najbliższym sąsiedztwie, a od kilku lat także w strefie A uzdrowiska. Otwarcie części strefy uzdrowiskowej A dla innych form budownictwa niż uzdrowiskowe prowadzi do ubytku terenów zielonych, zagęszczania zabudowy, a tym samym kurczenia się przestrzeni wypoczynku dla kuracjuszy. Dodatkowo znaczny ruch samochodowy w obrębie dzielnicy uzdrowiskowej stanowi źródło zanieczyszczeń gazowych i hałasu. D. Konflikt pomiędzy intensywnym zagospodarowaniem turystycznym a górską turystyką krajoznawczą (nakładania się) Intensywne zagospodarowanie, a miejscami także „przeinwestowanie” niektórych obszarów w Beskidzie Śląskim stanowi czynnik obniżający atrakcyjność tego regionu dla turystyki krajoznawczej (górskiej). Z konfliktem tym wiąże się potrzeba określenia oraz weryfikacji granicy (granic) pojemności so-cjopsychologicznej wśród osób biorących udział w tej formie ruchu turystycznego. Subiektywne odczucie spadku atrakcyjności obszaru dla realizowania 183 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego określonych potrzeb przez turystów, połączone z rezygnacją z przyjazdu i pobytu dotyczy także innch form turystyki i wymaga podjęcia szczegółowych badań na obszarze Beskidu Śląskiego. 2) Konflikty funkcji turystycznej z innymi funkcjami gospodarczymi i ochronnymi A. Konflikt użytkowania ziemi między osadnictwem turystycznym a rolnictwem (nakładania się) Przyjmuje się na ogół, iż koegzystencja turystyki i rolnictwa polega na nierywalizowaniu ze sobą tych dwóch funkcji pod względem lokalizacji przestrzennej (Kurek 1990). Dla turystyki atrakcyjne są bowiem obszary peryferyjne, o urozmaiconej rzeźbie, dla rolnictwa zaś obszary o równinnym ukształtowaniu powierzchni. Jednakże obserwowane na terenach wiejskich Beskidu Śląskiego rozprzestrzenianie się zabudowy drugich domów, posiadającej cechy typowo miejskiej struktury sieci osiedleńczej - takie jak obszary źródłowe tej ekspansji - odbywa się często w oderwaniu od lokalnych układów osadniczych, co wiedzie do konfliktów funkcjonalno-przestrzennych (Bartkowski 1986). Organizacja i zagospodarowanie przestrzeni wiejskiej przez mieszkańców miast odbywa się według modelu miejskiego (Dziegieć 1995). Trwale zmiany w użytkowaniu ziemi związane z procesem urbanizacji turystycznej prowadzą do wyłączania coraz większego obszaru z produkcji rolniczej. Główną więc przyczyną zachodzenia tego rodzaju sytuacji konfliktowej jest rozwój przestrzeni turystycznej, który odbywa się kosztem przestrzeni użytkowanej rolniczo. B. Konflikt użytkowania ziemi między infrastrukturą narciarską a rolnictwem (nakładania się) Konflikt ten ma ograniczony zasięg przestrzenny - występuje miejscowo, na terenach użytkowanych przez narciarstwo. Jego podłożem jest przede wszystkim sztuczne wydłużanie sezonu narciarskiego przez stosowanie naśnie-żania stoków i ubijanie śniegu. Opóźniona wegetacja wpływa na skrócenie okresu produkcji rolniczej tych terenów. Inną kwestią sporną wokół narciarstwa jest natomiast nieuporządkowany status własnościowo-prawny terenów wykorzystywanych dla potrzeb uprawiania tej dziedziny sportu. Społeczny konflikt środowiskowy, przejawiający się w formie protestu właścicieli gruntów w obrębie tras zjazdowych, skutkuje czasowym wyłączaniem z działalności niektórych wyciągów narciarskich w Szczyrku, Brennej, Istebnej, Koniakowie i Bystrej. 184 Konflikty funkcjonalne i środowiskowe związane z funkcją turystyczną C. Konflikt pomiędzy funkcją turystyczną a funkcją ochronną parku krajobrazowego i rezerwatów przyrody (nakładania się, graniczenia) Sytuacja ta jest częścią szerszego konfliktu między swobodą działalności gospodarczej a potrzebą ochrony i zachowania obszarów cennych przyrodniczo (Jędrzejczyk 2000; Ptaszycka-Jackowska 1993). Powołanie Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego nie wyklucza rozwoju funkcji turystycznej, jednakże stopień rozwoju zagospodarowania turystycznego oraz żywiołowość użytkowania przestrzeni turystycznej na tym obszarze wydają się być sprzeczne z założeniami ochrony parku krajobrazowego, a także charakterem i zasadami funkcjonowania gospodarki turystycznej w jego obrębie (Baranowska-Janota 2002; Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1996). D. Konflikt pomiędzy funkcją turystyczną a gospodarką leśną (nakładania się, graniczenia) Gospodarka leśna Beskidu Śląskiego prowadzona jest w oparciu o zasady wynikające z programu działania Leśnego Kompleksu Promocyjnego. Zakłada ona podejście proekologiczne w stosunku do całego ekosystemu leśnego (Pulinowa 2002). Skala zjawisk turystycznych, zachodzących w obrębie terenów leśnych oraz w ich bezpośrednim sąsiedztwie stanowi przeszkodę we wdrażaniu ochronnych form gospodarowania lasem. Chodzi w tym przypadku przede wszystkm o niekontrolowany rozwój osadnictwa turystycznego w bezpośrednim sąsiedztwie lasu, kwestie utylizacji odpadów z obiektów turytycznych, niekontrolowane rozprzestrzenianie się odpadów stałych na terenach leśnych, użytkowanie szlaków górskich przez pojazdy motorowe, a także samowolny wyrąb drzwostanu w lasach prywatnych. Konflikty środowiskowe (przyrodnicze) A. Konflikt pomiędzy intensywnym rozwojem osadnictwa turystycznego a stanem środowiska przyrodniczego (nakładania się) Wymieniona sytuacja konfliktowa wynika z tempa oraz rozmiarów przestrzennych rozwoju osadnictwa turystycznego, głównie drugich domów. Sytuacją pogłębiającą ten rodzaj konfliktu jest fakt, iż osadnictwo turystyczne jest czynnikiem indukującym rozwój miejscowego osadnictwa. Ekologicznymi konsekwencjami tak szybkiego rozwoju osadnictwa na obszarach wiejskich, któremu towarzyszą niedobory infrastruktury społeczno-technicznej są, m.in. szybko postępująca urbanizacja środowiska, rozprzestrzenianie się dzikich wysypisk śmieci, pogorszenie stanu czystości wód powierzchniowych i podziemnych oraz wzrost niskiej emisji (problem przedstawiony w rozdziale 7.1.). 185 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego B. Konflikt pomiędzy funkcjonowaniem obiektów turystycznych a stanem czystości wód i powietrza (nakładania się, graniczenia) Głównymi przyczynami tej sytuacji konfliktowej są: niewłaściwie prowadzona gospodarka wodno-ściekowa i odpadami oraz rodzaj stosowanego opału w obiektach turystycznych, które stają się powodem miejscowego skażenia środowiska. Konflikt ten ma charakter punktowy, choć jego konsekwencje mają szerszy zasięg przestrzenny. Problem ten został szczegółowo omówiony w rozdziale 7.1.2. C. Konflikt pomiędzy intensywnym ruchem samochodowym a stanem środowiska (graniczenia) Konflikt ten związany jest ze znaczącym oddziaływaniem środków transportu samochodowego na środowisko przyrodnicze, które jest bezpośrednim rezultatem funkcjonowania na badanym obszarze turystyki o charakterze masowym. Przejawia się ono głównie poprzez emisję spalin samochodowych, olejów i innych substancji toksycznych, wprowadzanie do środowiska chlorków wapnia i sodu, obecność hałasu i wibracji, a także zaśmiecanie i dewastację szaty roślinnej (Lubczański, Widacki 1999). D. Konflikt pomiędzy funkcjonowaniem infrastruktury narciarskiej a stanem środowiska przyrodniczego (nakładania się, graniczenia) Sytuacja ta związana jest z negatywnym oddziaływaniem turystyki narciarskiej na środowisko, a także z przyrodniczymi konsekwencjami (bezpośrednimi i pośrednimi) rozwoju i funkcjonowania koniecznej infrastruktury. Najgroźniejszym przejawem tej sytuacji konfiktowej jest udział rozwoju infrastruktury narciarskej w przestrzennej degradacji lasów w Beskidzie Śląskim, szczególnie masywu Skrzycznego (szerzej omówione w rozdziale 7.2.2.). E. Konflikt pomiędzy intensywnym użytkowaniem terenów rekreacyjnych a stanem środowiska w ich obrębie (nakładania się, graniczenia) Konflikt ten wynika z silnej presji turystycznej na środowisko przyrodnicze na terenach czynnej rekreacji. Widocznym przejawem tego rodzaju konfliktu są zmiany jakościowe środowiska przyrodniczego, mające miejsce szczególnie w obrębie górskich szlaków turystyki pieszej, punktów widokowych oraz wokół schronisk górskich. Przyczyną pogłębiania się tego rodzaju sytuacji konfliktowej jest wykorzystywanie górskich szlaków dla celów turystyki rowerowej, konnej oraz rajdów motocrossowych, a także modelowanie tych obszarów przez naturalne czynniki morfogenetyczne, co zostało szczegówo 186 Konflikty funkcjonalne i środowiskowe związane z funkcją turystyczną przedstawione w rozdziale. 7.2.1. F. Konflikt pomiędzy masowym ruchem turystycznym a występowaniem i zachowaniem się flory i fauny (nakładania się, graniczenia) Konflikt ten stanowi jeden z „ukrytych” i najtrudniejszych do zaobserwowania charakterów oddziaływania turystyki na środowisko przyrodnicze (Pawlarczyk 2002). Dotyczy zmian parametrów struktury oraz przestrzennej organizacji populacji zwierząt i roślin. Najpowszechniejszym przejawem tego konfliktu jest synantropizacja szaty roślinnej, związana np. z zawlekaniem przez turystów gatunków obcych siedliskowo, zaś dla świata zwierząt zmiany w funkcjonowaniu zoocenoz, wynikające m.in. ze znacznej antropofobii niektórych gatunków, co skutkuje np. spadkiem sukcesu lęgowego niektórych ptaków (Michalik 1996; Mirek 1996; Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979; Pawlarczyk 2002). Według Nowickiego (1999) na występowanie ssaków w Beskidach Zachodnich decydują w głównej mierze czynniki antropogeniczne. Obecność człowieka w środowisku leśnym oraz rozwijające się osadnictwo (np. drugich domów) w najbliższym sąsiedztwie granicy lasu staje się m.in. powodem płoszenia zwierząt, tzw. „cofania się” życia zwierzęcego w głąb lasu oraz ich „niewłaściwego przystosowywania się” do nienaturalnych źródeł pożywienia. Celem identyfikacji cech i skutków tego rodzaju wpływu turystyki na florę i faunę konieczne jest podjęcie badań szczegółowych. G. Konflikt między zagospodarowaniem turystycznym a jakością krajobrazu (nakładania się) Krajobraz, w ujęciu ekologii krajobrazu, nie tylko oddziałuje na turystów „przyciągająco”, poprzez swoją atrakcyjność i stwarza „fizyczne” podstawy lokalizacji różnych form turystyki, ale zawiera także walory estetyczne (pejzażowe), tzw. scenie quality (Pietrzak 1998). Z punktu widzenia atrakcyjności krajobrazu dla turystyki szczególne znaczenie mają jego architektura, fizjonomia, kompozycja, estetyka oraz uporządkowanie (ład i harmonia) (Rih-ling, Solon 1998). Ocena estetyczna krajobrazu, wynikająca z jego percepcji przez turystów wpływa na podejmowanie w nim aktywności turystyczno-re-kreacyjnych. Współcześnie kryteria estetyczne, głównie poprzez bodźce wzrokowe, przyjmowane są za ważne przesłanki kształtowania krajobrazu, szczególnie na obszarach użytkowanych turystycznie (Kowalczyk 1992). Pozwalają one wizualnie, bezpośrednio ocenić czy obszar jest zagospodarowany prawidłowo, czy też nie; czy potencjał użytkowy środowiska wykorzystany jest racjonalnie czy nieracjonalnie. Stan krajobrazu i jego architektura są wskaźnikami uporządkowania przestrzeni. Wskaźniki te mają tę wartość, że nie dają się zafałszować (Kostrowicki 1992). Problem jakości przestrzeni turystycznej, 187 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego dotyczący architektury turystycznej, ma bezpośredni związek z rozwojem turystyki (Szalewska 1998). Sposobu zagospodarowania przestrzeni turystycznej nie regulują współcześnie żadne normy, poza technicznymi. Negatywnie z punktu widzenia jakości krajobrazu na obszarze Beskidu Śląskiego może być ocenione np. znaczne nasycenie krajobrazu obiektami i urządzeniami turystycznymi, współistnienie w bezpośrednim sąsiedztwie obiektów o znacznych dysproporcjach kubaturowych i materiałowych, tworzenie dominant krajobrazowych wpływających na układ panoram oraz obecność zdewastowanych, często nie pełniących już swojej funkcji, sezonowych obiektów noclegowych. Usunięcie z przestrzeni obiektów nie spełniających standardów estetycznych, sanitarnych i normatywnych, określanych jako „zanieczyszczenie architektoniczne”, wymaga zdecydowania w polityce lokalnej i państwa. Kształtowanie architektonicznego wizerunku miejscowości turystycznej powinno iść w kierunku wzrostu różnorodności form funkcjonalnych i architektonicznych, będącą jedną z podstawowych cech jakości krajobrazu, która znajduje swoje odbicie w atrakcyjności turystycznej. Wydaje się, iż podnoszenie jakości przestrzeni, z której korzysta turystyka oraz jakości architektury turystycznej są jednymi z warunków ciągłości rozwoju funkcji turystycznej w Beskidzie Śląskim. 8.2. Przestrzenne zróżnicowanie występowania konfliktów oraz możliwości ich rozwiązania Występowanie wymienionych konfliktów w poszczególnych miejscowościach prezentuje tabela 30. Liczba sytuacji konfliktowych w poszczególnych miejscowościach jest zróżnicowana. Związana jest ze stopniem rozwoju ich funkcji turystycznej oraz stopniem rozwoju i rodzajem zagospodarowania turystycznego. Najwięcej konfliktów funkcjonalnych obserwuje się w miejscowościach, których funkcja turystyczna jest funkcją podstawową lub jedną z głównych w ich strukturze funkcjonalnej. Najwyraźniej zarysowywują się konflikty między intensywnym rozwojem budownictwa drugich domów a turystyką przyjazdową oraz osadnictwem turystycznym a rolnictwem, co potwierdza wysoką rangę osadnictwa turystycznego w kształtowaniu przestrzeni społeczno-gospodarczej analizowanego obszaru. W miejscowościach o znacznym nasileniu ruchu przyjazdowego (Wisła, Ustroń, Szczyrk, Brenna) źródłem konfliktu jest czasowe i przestrzenne nakładanie się ruchu weekendowego oraz turystyki pobytowej (wczasowej). Rozkład przestrzenny występowania sytuacji konfliktowych pomiędzy funkcją turystyczną a gospodarką leśną i funkcjami ochronnymi uzależniony jest od występowania zwartych kompleksów leśnych oraz przebiegu granicy Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. 188 Konflikty’ funkcjonalne i środowiskowe związane z funkcją turystyczną Tabela 30 Konflikty funkcjonalne i środowiskowe związane z rozwojem turystyki w poszczególnych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego Table 30 Functional and environmental conflicts connected with the tourism development in the towns and villages of the Silesian Beskid Mts Konflikty funkcjonalne Functional conflicts Konflikty środowiskowe Miejscowość Konflikty funkcji turystyczne! (przyrodnicze) Settlement Konflikty „wewnątrz" Environmental conflicts funkcji turystycznej Conflits between Conflicts inside tourist function and tourist function other functions A B c D E F G A B c 0 A B c D + + + +++ +++ ++ ++ BIELSKO-BIAŁA* + + + + +++ +++ +++ ++ +++ ++ ++ +++ +++ BRENNA +++ +++ +++ +++ ++ +++ +++ ++ + ++ ++ +++ ++ + BYSTRA ++ ++ ++ + + ++ ++ + + ++ + + CISIEC + + + + + ++ ++ ++ + + CISOWNICA ++ + + +++ + +++ +++ +++ GÓRKI +++ +++ ++ ++ ++ +++ +++ + + ++ ++ ISTEBNA +++ +++ ++ + +++ ++ ++ ++ + + ++ + + + + JAWORZE ++ + + + + + + ++ +++ ++ + + ++ ++ JAWORZYNKA ++ ++ + ++ ++ ++ ++ ++ + + + ++ + KAMESZNICA ++ ++ + ++ 4- + + ++ +++ + + + ++ + KONIAKÓW ++ ++ + ++ + + + + ++ + + + + + LALIKI + + ++ + + ++ ++ + + LESZNA GÓRNA + + + + + + + ++ ++ + LIPOWA + + + + +++ +♦ ++ ++ MESZNA +++ ++ ++ + + + NIELEDWIA - + OSTRE + + + PRZYBĘDZA + + + + + + RADZIECHOWY + + + SŁOTWINA + - + + SZARE + +++ ++ +++ +++ +++ +++ +♦+ SZCZYRK +++ +++ +++ ++ +++ +++ +++ - + TWARDORZECZKA +++ ++ +++ ++ +++ +++ +++ USTROŃ +++ +++ +++ +++ ++ ++ +++ ++ ++ ++ ++ ++ +++ + WĘGIERSKA GÓRKA <•+ ++ - + + - +++ ++ +++ ++ +++ +++ +++ +++ +++ WISŁA +++ +++ ++ +++ ++ ++ +++ +++ ' ■ dla części miasta potożonej w obrębie Beskidu Śląskiego / tor the part of the city located in the Silesian Beskid Mts Nasilenie konfliktu I Conflict intensity: „+” - słabe / weak: „++” - średnie / medium: .,+++” - znaczne / high: - brak / no conflict Opracowanie własne 189 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego ■ - dla części miasta położonej w obrębie Beskidu Śląskiego / tor the part ot Ute city located in the Silesian Beskid Mis Ryc. 63. Przestrzenne zróżnicowanie nasilenia konfliktów funkcjonalnych i środowiskowych na obszarze Beskidu Śląskiego Fig. 63. Spatial diversity of functional and environmental conflicts intensity connected with the tourism development in the Silesian Beskid Mts Opracowanie własne Miejscowościami z największą liczbą oraz najbardziej intensywnym przebiegiem konfliktów funkcjonalnych i środowiskowych są: Brenna, Szczyrk, Ustroń i Wisła (ryc. 63). Licznie reprezentowane są także różnego rodzaju sytuacje konfliktowe na obszarze Węgierskiej Górki, Istebnej, Jaworzynki, Koniakowa oraz Górek. Marginalne rozmiary opisywane konflikty przybierają w miejscowościach o słabo bądź jeszcze nie rozwiniętej funkcji turystycznej (Nieledwia, Radziechowy, Słotwina, Szare, Twardorzecz-ka). Jednakże m.in. w związku z nasilającą się presją ze strony popytu na zakup działek letniskowych oraz niedorozwojem infrastruktury komunalnej można uważać, iż wsie te stanowią obszar potencjalnych sytuacji konfliktowych. O ile konflikty funkcjonalne dotyczą przestrzeni funkcjonalnej i nakładania się zasięgów określonych funkcji społeczno-gospodarczych, o tyle konflikty środowiskowe 190 Konflikty funkcjonalne i środowiskowe związane z funkcją turystyczną (przyrodnicze) mają swój wymiar w przestrzeni realnej (fizycznej), a ich układ ma charakter punktowy, liniowy i powierzchniowy (Kostrowicki 1992). Układ przestrzenny występowania konfliktów między turystyką a środowiskiem przyrodniczym w Beskidzie Śląskim oraz ich usytuowanie w stosunku do kompleksów leśnych i obszarów chronionych przedstawia ryc. 64. Z uwagi na nakładanie się (kumulowanie) różnych rodzajów presji turystycznej obszary występowania konfliktów środowiskowych wyróżniono ze względu na dominujący rodzaj zagospodarowania turystycznego; uwzględniono również kierunek głównych strumieni ruchu turystycznego. Jak wynika z ryc. 64 zdecydowana większość omawianych sytuacji konfliktowych znajduje się w obrębie Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego oraz jego otuliny. Sytuacja taka narzuca sposób rozwiązywania wymienionych powyżej sytuacji konfliktowych zgodnie z zasadami funkcjonowania parku krajobrazowego, w oparciu o ideę rozwoju zrównoważonego (trwałego) (Baranowska-Janota 2002). Zakłada się, że strategia rozwoju zrównoważonego pozwoli na wdrażanie takiego modelu rozwoju gospodarczego, w tym turystyki, który zapewni na tyle skuteczną regulację i reglamentację korzystania z zasobów środowiska przyrodniczego, aby rodzaj i skala tego korzystania, realizowanego przez wszystkich użytkowników nie stwarzały zagrożenia dla ich jakości i trwałości (Kasprzak 2000). Wdrażanie zasad rozwoju zrównoważonego, którego przewodnim celem dla miejscowości o funkcji turystycznej jest wzrost jej atrakcyjności i konkurencyjności w regionie powinno iść w kierunku: - szeroko rozumianej ochrony przestrzeni, poprzez zapewnienie wysokiego poziomu ładu przestrzennego, który powinien stanowić podstawę dla kierunków i sposobów zagospodarowania tej przestrzeni na cele turystyczne, szczególnie w stosunku do różnych form osadniczych, likwidacji samowoli budowlanej drugich domów, redukcji nietrwałej zabudowy kempingowej, a także wprowadzenie regulacji dotyczących m.in. form architektonicznych dla rożnych rodzajów zabudowy, wielkości powierzchni działek, wskaźników intensywności zabudowy, wyodrębnienie korytarzy i węzłów ekologicznych, nieprzekraczalnej linii dla zabudowy w krajobrazie, zakazu zabudowy tymczasowej na terenach rolniczych; - eliminacji problemów w gospodarowaniu przestrzenią wobec nowych inwestycji turystycznych, poprzez wdrażanie instrumentów ochrony środowiska, wynikających z ustawy o ochronie środowiska, np. obowiązku oszczędnego korzystania z terenu, stosowania procesów technologicznych najmniej uciążliwych dla środowiska, racjonalnego rozwiązywania problemów z odpadami i ściekami, wykonania w ramach inwestycji przewidzianych prawem urządzeń ochronnych; - rozwoju nowych urządzeń turystycznych w oparciu o zasady sektorowego podziału przestrzeni i rozszerzenia zasad teorii lokalizacji o kryteria pozaekonomiczne, które może być osiągnięte np. poprzez procedury OOŚ; 191 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Rye. 64. Główne obszary antropopresji turystycznej w Beskidzie Śląskim Fig. 64. Main areas of the tourist anthropopression in the Silesian Beskid Mts Opracowanie własne 192 Konflikty funkcjonalne i środowiskowe związane z funkcją turystyczną - pełnego urządzenia i przystosowania terenów rekreacyjnych, przyciągających i skupiających masowy ruch turystyczny, szczególnie w centrach miejscowości turystycznych oraz sąsiedztwie tzw. „atrakcji turystycznych”; - wprowadzenia monitoringu ruchu turystycznego pieszego i samochodowego, ukierunkowanego na rozpoznanie skali oraz specyfiki penetracji turystycznej w obrębie badanej przestrzeni; - ograniczenia degradacji walorów przyrodniczych, poprzez odpowiednie zabiegi techniczne, np. sztuczne umocnienie stoków degradowanych przez narciarstwo, utwardzenie terenów w obrębie szlaków górskich, ograniczenie ruchu samochodowego w dzielnicy uzdrowiskowej Ustronia, prawidłowe przygotowanie parkingów przy wyciągach, a także, w miarę możliwości, miejscowe odtworzenie stanu naturalnego; - pełnej sanitacji wsi, a także wdrażania systemu norm jakościowych, szczególnie norm środowiskowych zgodnych z ISO 14000 dla przedsiębiorstw komunalnych; - wzmocnienia opieki konserwatorskiej nad całością dziedzictwa środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz dalszego rozwoju możliwych form ochronnych; - stworzenia przymusu podjęcia inwestycji proekologicznych wobec podmiotów gospodarczych (obiektów turystycznych), działających w obrębie parku krajobrazowego, jako formy interwencjonizmu państwowego, realizowanego np. przez służby ochrony i kontroli środowiska; - podjęcia kompleksowych studiów dotyczących strategii rozwoju turystyki, a w tym zagospodarowania turystycznego, w miejscowościach turystycznych (Jędrzejczyk 1995, 2000; Baranowska-Janota 2002, Kasprzak 2000; Kurek 2003; Ptaszycka-Jackowska 1993; Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1996; Zimniewicz 2002). Ścisły związek turystyki ze środowiskiem oznacza więc - w kontekście zasad zrównoważonego rozwoju - konieczność proekologicznego rozwoju obszarów recepcji turystycznej. Wprowadzenie powyższych rozwiązań na obszarze Beskidu Śląskiego może być jednak w najbliższym okresie znacznie utrudnione z uwagi na istnienie barier o charakterze formalno-prawnym, finansowym i społecznym. Wyraźne ograniczenia możliwości wdrażania proponowanych rozwiązań wynikają z silnego niedorozwoju infrastrukturalnego obszaru badań, przede wszystkim, jeśli chodzi o infrastrukturę komunalną oraz stan i przepustowość sieci drogowej. Szczególną trudnością jest brak właściwej współpracy samorządu terytorialnego z dyrekcją parku krajobrazowego, która jest warunkiem koniecznym dla osiągnięcia wymienionych celów. Niepokój budzi fakt niezrozumienia idei parku krajobrazowego wśród znacznej części miejscowych władz i traktowania jej w kategoriach konfliktu interesów. Z drugiej strony konieczne jest także zrozumienie ze strony władz parku priorytetów rozwojowych miejscowości turystycznych Beskidu Śląskiego, celem osiągnięcia koniecznego porozumienia i zagwarantowania trwałości rozwoju funkcji turytycznej. 193 Turystyka a przemiany s'rodowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Zbyt słaba współpraca między gminami i miastami regionu jest przeszkodą dla pozyskiwania funduszy ze źródeł zewnętrznych, szczególnie istotnych dla finansowania inwestycji proekologicznych oraz na rzecz rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. Konieczność ponoszenia nakładów finansowych i technicznych przekracza obecne możliwości finansowe gmin i miast. Oprócz rozwoju infrastruktury społecznej i technicznej, ważnym zadaniem lokalnych władz jest także propagowanie idei ekologicznych źródeł ciepła wśród mieszkańców, co z jednej strony utrudnia słabo rozwinięta sieć gazowa, a także powrót do tradycyjnych jego źródeł ze względu na wysokie ceny gazu ziemnego. Poważną barierą dla wdrażania racjonalnego i trwałego rozwoju jest traktowanie przez miejscową ludność sprzedaży gruntów pod zabudowę drugich domów jako sposobu na zapewnienie tymczasowego dochodu. Fakt ten dotyczy szczególnie terenów objętych bezrobociem, a posiadających atrakcyjne warunki dla rozwoju budownictwa letniskowego - południowa i południowo-wschodnia część Beskidu Śląskiego. Często wywierana jest przez mieszkańców presja na władze lokalne, aby udostępniały w planach zagospodarowania przestrzennego coraz więcej terenów rolniczych pod zabudowę. Zaniżane są także ceny gruntu, co stanowi dodatkowy czynnik pobudzający popyt na tereny rekreacyjne. Również sterowanie potokami ruchu turystycznego, w celu ograniczenia niekontrolowanych szkód przyrodniczych, przy obserwowanej masowości zjawiska jest w praktyce trudne do osiągnięcia. Dotyczy to także eliminacji z terenów górskich szczególnie uciążliwych form rekreacji jakimi są rajdy motokrosowe czy intensywnie uprawiana górska turystyka rowerowa. 194 9. ZAKOŃCZENIE Proces urbanizacji turystycznej w Beskidzie Śląskim stymulowany był w głównej mierze przez czynniki egzogeniczne oraz silne powiązania administracyjne i gospodarcze z górnośląskim regionem przemysłowym. Biegunami wzrostu dla całego regionu były Wisła, Ustroń i Szczyrk, jako tradycyjne ośrodki turystyczne, wyspecjalizowane w obsłudze wypoczynku zorganizowanego. W sąsiednich miejscowościach rozwinęła się z kolei przestrzeń głównie wypoczynku indywidualnego. Decydujące znaczenie dla rozwoju turystyki w Beskidzie Śląskim odegrały dwie grupy czynników. Pierwszą z nich stanowiły czynniki natury społecznej, mające swoje źródło w rozwoju ludnościowym pobliskich ośrodków miejskich, z czym wiązał się wzrost zapotrzebowania na krótkotrwały wypoczynek podmiejski, najczęściej weekendowy i świąteczny. Druga grupa czynników wynikała natomiast z dużej atrakcyjności środowiska przyrodniczego tego regionu, która stanowiła podstawę rozwoju długookresowego ruchu turystycznego, wypoczynkowego, kwalifikowanego, o zasięgu ogólnokrajowym. Sytuacja taka doprowadziła do nakładania się na obszarze Beskidu Śląskiego zasięgów przyjazdów turystycznych o niejednakowej strukturze i zmiennym rytmie czasowym. Przyczyniło się to do wytworzenia skomplikowanego układu powiązań rekreacyjnych, o złożonej organizacji czasowo-przestrzennej oraz równoczesnego występowania w obrębie jednej przestrzeni zróżnicowanych form turystyki - nierzadko wobec siebie konkurencyjnych z punktu widzenia motywów oraz oczekiwań osób wypoczywających. Ten wewnętrzny konflikt w turystyce, trwający od lat 70. XX w., nabiera współcześnie coraz większego znaczenia z punktu widzenia ciągłości funkcji regionu jako obszaru recepcji turystycznej. 195 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego O charakterze funkcji turystycznej Beskidu Śląskiego zdecydował jego historycznie, przestrzennie i kapitałowo uwarunkowany związek z górnośląskim regionem gospodarczym. Przejawem tego związku był przede wszystkim rozwój zakładowych i branżowych ośrodków wczasowych w okresie rozwoju turystyki socjalnej (1945-1989 r.), współcześnie zaś intensywny rozwój osadnictwa drugich domów. Owo ciążenie grawitacyjne w stosunku do konurbacji górnośląskiej, jako głównego generatora ruchu turystycznego oraz rozwój indywidualnej motoryzacji przesądziły, jak się zdaje, o przyszłości Beskidu Śląskiego jako regionu turystycznego. Już współczesne cechy funkcjonalne tego regionu wskazują na jego charakter metropolitalny (podmiejski), z przewagą turystycznych pobytów krótkookresowych mieszkańców pobliskich aglomeracji. Ruch turystyczny o zasięgu ogólnokrajowym, coraz wyraźniej ogranicza się do form turystyki kwalifikowanej, głównie narciarskiej (Szczyrk, Wisła) oraz zdrowotnej (Ustroń) i biznesowej (szkolenia-konferencje), co tym samym powoduje obniżanie rangi Beskidu Śląskiego, jako obszaru wypoczynku w skali ogólnopolskiej. Przedstawiony proces przystosowania przestrzeni geograficznej Beskidu Śląskiego dla potrzeb ruchu turystycznego oraz analiza natężenia zjawisk turystycznych zachodzących współcześnie potwierdzają szczególną rolę procesu urbanizacji turystycznej w przemianach środowiska przyrodniczego (krajobrazu). Główne zmiany dotyczyły struktury krajobrazu, jego fizjonomii, a także funkcjonowania, na skutek rozprzestrzeniania się osadnictwa turystycznego oraz urządzania terenów rekreacji czynnej. Rozprzestrzenianie się osadnictwa turystycznego w Beskidzie Śląskim i towarzyszące temu trwałe zmiany użytkowania ziemi doprowadziły do przeobrażenia krajobrazów wiejskich (rolniczych) w krajobrazy o cechach zurbanizowanych, miejscami silnie zurbanizowanych. Postępujące zagospodarowanie terenów położonych w bezpośrednim sąsiedztwie lasów i cieków płynących doprowadziło do wytworzenia się specyficznej mozaikowości krajobrazu, na skutek usytuowania kontrastowych jednostek krajobrazowych w obrębie niewielkich przestrzeni. Stan taki znajduje zapewne odzwierciedlenie w zmianie postrzegania walorów wypoczynkowych tego regionu przez część uczestników ruchu turystycznego. Jedną z najpoważniejszych barier dla przyszłego rozwoju turystyki w Beskidzie Śląskim jest kurczenie się przestrzeni rekreacyjnej. Rozbieżność pomiędzy dorywczymi celami ekonomicznymi części miejscowej ludności (wyprzedaż gruntów) a zachowaniem walorów przyrodniczych i przestrzeni dla turystyki, rodzi uzasadnioną obawę aby proces intensywnego i niekontrolowanego rozwoju zagospodarowania turystycznego - szczególnie osadnictwa drugich domów - nie doprowadził do „krytycznego” obniżenia naturalnych walorów turystycznych regionu. Skutkiem takiej sytuacji byłoby dalsze zmniejszenie turystycznego ruchu przyjazdowego. Znaczące ograniczenie ekspansji osadnictwa drugich domów poprzez wprowadzenie ograniczeń formalno-prawnych ze strony władz lokalnych jest raczej niemożliwe, głównie z uwagi na żywiołowość tego zjawiska, szybkie tempo powstawania nowych budynków, ich trwały charakter oraz rozwój w obrębie zatwierdzonych planów 196 Zakończenie osadnictwa stałego. Regulacje prawne mogą objąć jedynie rozwój budownictwa nietrwałego (typowo letniskowego) oraz kwestie funkcjonowania tych obiektów z punktu widzenia utylizacji odpadów. Presja społeczna na wyłączanie coraz większej powierzchni gruntów z produkcji rolniczej ma swoją przyczynę w sytuacji społeczno-ekonomicznej regionu, a instytucjonalne wprowadzanie ograniczeń w obrocie gruntami nie znajduje akceptacji społecznej. Wydaje się, iż tak postępująca urbanizacja turystyczna środowiska górskiego tej części polskich Karpat może być zahamowana jedynie poprzez ogólną poprawę sytuacji gospodarczej ludności miejscowej oraz ograniczenie popytu na działki rekreacyjne w ramach mechanizmów wolnorynkowych. Dojrzałość rozwojowa Beskidu Śląskiego pod względem funkcji turystycznej oraz ujawniające się sytuacje konfliktowe rodzą pytania o kierunki rozwoju tejże funkcji w przyszłości. Zagrożenie stagnacją rozwojową, choć oparte na hipotetycznym modelu Butlera, znajduje potwierdzenie w opinii miejscowych przedsiębiorców turystycznych, którzy wskazują na fluktuacyjny, z tendencją do zmniejszania się ruch turystyczny w ostatnich latach. Skądinąd problem stagnacji rozwojowej dotyka wiele tradycyjnych obszarów recepcji turystycznej na świecie, które w latach 60. i 70. XX w. objęte były intensywnym rozwojem infrastruktury dla turystyki masowej. Przyczyny zmniejszania się wielkości turystyki przyjazdowej w przypadku Beskidu Śląskiego nie są tylko kwestią wahań koniunkturalnych. Należy ich szukać w zespole synergicznie oddziałujących czynników, związanych z jednej strony z uwarunkowaniami zewnętrznymi, szczególnie jeśli chodzi o sytuację społeczno-gospodarczą kraju, a z drugiej z uwarunkowaniami wewnętrznymi, mającymi związek z nieuporządkowanym system lokalnej gospodarki turystycznej, a także obecnością konfliktów funkcjonalno-przestrzennych związanych z turystyką. Znaczący i bezpośredni wpływ na obniżenie poziomu popytu na usługi turystyczne ma sytuacja kryzysu społeczno-ekonomicznego w regionie górnośląskim - głównym obszarze generującym ruch turystyczny w Beskidzie Śląskim oraz obszarze źródłowym kapitału dla inwestycji turystycznych. Jednym z powodów zmniejszenia się tempa rozwoju turystyki w Beskidzie Śląskim jest upadek w latach 90. XX w. modelu wypoczynku opartego na turystyce socjalnej. Równocześnie nie wykształcił się - jak dotąd - model wypoczynku w nowych warunkach społeczno-gospodarczych, głównie ze strony popytu turystycznego, czego przyczyny tkwią m.in. w nieunormowanym rynku pracy, braku stabilności finansowej większości rodzin, braku planowania wypoczynku itp. Spuścizną minionego sytemu jest nadmierny rozwój dużych obiektów noclegowych w Wiśle, Ustroniu i Szczyrku, powstałych dla obsługi masowej turystyki socjalnej. Taki stan rozwoju nie odpowiada obecnym potrzebom i skutkuje niepełnym wykorzystaniem oraz niską rentownością tych obiektów. Warunki wolnorynkowe zmuszają gestorów do podejmowania działań dostosowawczych, związanych z podniesieniem standardu oferowanych usług, czemu zazwyczaj towarzyszy transformacja 197 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego własnościowa tych obiektów. Istotnym zagrożeniem dla dalszego rozwoju funkcji turystycznej na tym obszarze jest występowanie konfliktów między funkcją turystyczną a innymi funkcjami gospodarczymi i ochronnymi, w tym również konfliktów zachodzących „wewnątrz” turystyki. Konflikty te narastać będą wraz z postępującym procesem urbanizacji turystycznej. Niestety, aktualne możliwości rozwiązywania konfliktów funkcjonalnych i środowiskowych zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju są ograniczone ze względu na masowość oraz żywiołowość zjawisk turystycznych, a także istnienie barier o charakterze formalno-prawnym, finansowym i społecznym. Kolejną przeszkodą w rozwoju ekonomicznym regionu jest funkcjonowanie większości obiektów turystycznych wypoczynku zbiorowego oraz części obiektów bazy towarzyszącej, w tym głównie narciarskiej, poza układem lokalnej gospodarki. Brak istotnych powiązań ekonomicznych między tego typu podmiotami branży turystycznej a ich lokalnym otoczeniem jest poważną barierą dla rozprzestrzeniania się efektów mnożnikowych wewnątrz regionu na skutek odpływu środków finansowych. Sytuacja ta jest pozostałością relacji własnościowych sprzed 1989 r. i nie zmienia się, choć zmieniły się warunki gospodarcze. Doświadczenia wskazują, że partycypacja społeczności lokalnych w bezpośrednich dochodach z turystyki ogranicza się do zysków z wynajmu pokoi w kwaterach prywatnych, gospodarstwach agroturystycznych, w niektórych pensjonatach, a także zysków z działalności części obiektów bazy gastronomicznej. Nie wykształcił się jak dotąd system wsparcia rozwoju lokalnej przedsiębiorczości w sferze turystyki, co jest m.in. wynikiem braku lokalnej polityki turystycznej. Współcześnie pojawiają się także pewne, choć nie do końca jeszcze potwierdzone, symptomy zagrożenia wiążące się ze skutkami globalnego ocieplania klimatu i coraz częściej pojawiającymi się anomaliami pogodowymi. Wzbudzają one szczególny niepokój ze względu na podwyższanie się temperatury w okresie zimowym, co wpływa na skracanie okresu zalegania pokrywy śnieżnej. Utrzymywanie się takiej sytuacji ograniczyłoby niewątpliwie możliwość uprawiania narciarstwa, co z kolei znacząco obniżyłoby rentowność istniejących w Beskidach terenów narciarskich. Konsekwencje takie byłyby szczególnie groźne dla „uzależnionego” od turystyki zimowej Szczyrku. Oczekiwania wobec turystyki, jako strategicznej dziedziny lokalnej gospodarki potwierdzają ustalenia oraz zapisy w miejscowych strategiach rozwoju. Zmieniające się warunki zewnętrzne oraz wzrastająca konkurencja innych regionów - także ze strony blisko położonych regionów turystycznych w Czechach i na Słowacji, która nasili się wraz z powstaniem sieci dróg szybkiego ruchu - powoduje konieczność podjęcia szeroko zakrojonych działań, ukierunkowanych na ożywienie turystycznego ruchu przyjazdowego do miejscowości Beskidu Śląskiego lub przynajmniej nie dopuszczenia do jego krytycznego obniżenia. Działania podejmowane przez władze samorządowe na rzecz rozwoju turystyki w gminach Beskidu Śląskiego, w minionej dekadzie, ograniczały się do sfery promocji i informacji turystycznej oraz rozwoju infrastruktury komunalnej. Polityka planowe 198 Zakończenie go działania w sferze gospodarki turystycznej została dopiero zapoczątkowana. Główną barierą dla inwestycji komunalnych są ograniczone możliwości finansowe samorządów, niedobór terenów gminnych będących w bezpośredniej dyspozycji miejscowych władz oraz trudności w uzyskaniu porozumienia społecznego na prowadzenie inwestycji o charakterze komunalnym na terenach prywatnych. Stanowi to także poważną przeszkodę w realizacji inwestycji turystycznych podnoszących atrakcyjność tych miejscowości. Polityka turystyczna może być skutecznie prowadzona i rozwijana jedynie na kanwie współpracy międzygminnej oraz współpracy między samorządami a przedsiębiorcami branży turystycznej. Powinna zmierzać w kierunku stworzenia zintegrowanego systemu organizacji turystyki, zmiany wizerunku regionu w skali ogólnopolskiej oraz działań na rzecz poprawy wewnętrznej dostępności komunikacyjnej, poprzez uregulowanie miejscowego systemu transportowego. Konieczne wydaje się powołanie lokalnych menedżerów turystyki, którzy odpowiadaliby za planowanie turystyczne w gminach, wspólną politykę promocyjną oraz monitoring zjawisk turystycznych. Współpraca powinna być także podjęta pomiędzy miejscowymi przedsiębiorstwami branży turystycznej, które tworząc klastry bądź inne formy powiązań gospodarczych, mogłyby oferować produkty lepsze jakościowo i bardziej atrakcyjne cenowo. Pierwszorzędne znaczenie, jakie odgrywa turystyka w lokalnej gospodarce miejscowości Beskidu Śląskiego narzuca konieczność utrzymania jej charakteru masowego, z zastrzeżeniem jednak, że będzie się to odbywać zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Turystyka zrównoważona, jako idea „nowego” podejścia do organizacji ruchu turystycznego oraz sposobu użytkowania walorów turystycznych nie wyklucza bowiem utrzymania masowości ruchu turystycznego. Integrowanie rozwoju turystycznego z miejscowym rozwojem społecznym i gospodarczym oraz ochroną przyrody nie zapewni pełnej koegzystencji różnorodnych funkcji, pozwoli jednak na ograniczanie skali zachodzących obecnie konfliktów przestrzennych oraz konfliktów natury społecznej, w relacji goście-gospodarze, które nie wchodziły w zakres rozważań tego opracowania. Osiągnięcie trwałego rozwoju funkcji turystycznej w Beskidzie Śląskim, będące zarazem gwarantem dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego całego regionu jest możliwe, pomimo wspomnianych barier i zagrożeń. W związku z tym, że podstawą rozwoju turystyki w Beskidzie Śląskim są walory przyrodnicze, poprawa jakości środowiska przyrodniczego wydaje się być sprawą priorytetową. Zarządzanie rozwojem turystyki na poziomie lokalnym i regionalnym powinno stać się jednym ze sposobów gospodarowania środowiskiem przyrodniczym, a zachowanie dyspozycyjności walorów przyrodniczych pozwoli na ograniczenie przyszłych kosztów rozwojowych regionu. Cel, jakim jest trwałość rozwoju funkcji turystycznej, narzuca także konieczność wypracowania nowych relacji (powiązań) organizacyjno-funkcjonalno-przestrzennych wewnątrz regionu pomiędzy jego biegunami wzrostu, czyli tradycyjnymi miejscowościami turystycznymi - Wisła, Ustroń, Szczyrk - a pozostałymi miejscowościami. 199 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Szczególna rola w tym względzie przypadać będzie samorządom lokalnym, które w małych miastach i gminach - w dobie zachodzących przemian społecznych i gospodarczych - są często głównym podmiotem procesów rozwojowych, a ich wpływ na rozwój układów lokalnych bywa decydujący. 200 LITERATURA Absalon D., 1990, Zróżnicowanie odpływu w zlewni Żylicy, Geographia, Studia et Disserta-tiones, 14, Uniwersytet Śląski, Katowice, 7-29. Absalon D., Jankowski A., Sadowski S., Trembaczowski J., 1990, Wpływ ruchu turystycznego na zmiany wybranych elementów środowiska geograficznego na obszarze miasta Szczyrk, Geographia, Studia et Dissertationes, 14, Uniwersytet Śląski, Katowice, 30-52. Adamski P., 1996, Drobne ssaki obszaru podszczytowego Pilska oraz ocena wpływu ruchu turystycznego na teriofaunę, [w:] Łajczak A, Michalik S., Witkowski Z. (red.), Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska, Studia Naturae 41, 197-203. Allan N. J. R. (red.), 1995, Mountains at risk: current issues in environmental studies, Mo-nohar Publ., New Delhi. Allan N. J. R. 1986, Accessibility and altitudinal zonation models of mountains. Mountain Research and Development, 6, 185-194. Allan N. J. R., 1989, Highways to the sky: impact of tourism on south asian mountain culture, [w:] Singh T.V. (red.), 1989, Impact of Tourism on the Mountain Environment, Research India, Meerut, 290-304. Alpenreport, 1998, Haupt., Bem, Wien, 670. Ammer U., 1998, Freizeit, Tourismus und Umwelt, Economica-Verl., Bonn, 296. Ammer U., Pröbstl U., 1991, Freizeit und Natur: Probleme und Lösungsmöglichkeiten einer ökologisch verträglichen Freizeitnutzung, Parey, Hamburg, 228. Andronikou A., 1987, Cyprus: management of the tourist sector, Tourism Management, 7, 2, s. 127-129. Archer E., 1992, Marine pollution from land-based sources. Industry and Environment, 15, (1-2), UNEP, Paris, 22-28. Aronson L., 2000, The development of sustainable tourism, Continuum, London, s. 193. Ashworth G. J., Dietvorst A. G. J., 1995, Tourism and spatial transformations: implications for policy and planning, CAB International, Wallingford, 347. Atlas województwa bielskiego, 1981, Instytut Geografii UJ, Kraków. 201 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Bachleitner R., 1992, Der alpine Skisport: eine sozial-, wirtschafts- und ökowissenschaftliche Dokumentationsstudie, Aufl. - Thaur: Wort-u.-Welt-Verl, Innsbruck, 168. Baker M. L., 1982, Traditional landscape and mass tourism in Alps, The Geographical Re-viev, 72, 4, 395-415. Balon J., 1983, Rodzaje i formy antropogenicznej degradacji stoku jako efektu taternictwa, Parki Narodowe i Rezerwaty, 4, 1. Balon J., 2002, Regionalne zróżnicowanie konfliktów cz.lowiek-środowisko na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 715-722. Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., 1995, Regionalizacja fi-zycznogeograficzna Polskich Karpat, [w:] Warszyńska J. (red.), Karpaty Polskie, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 117-129. Balon J., German K., Maciejowski W., Ziaja W., 2001, Współczesne przemiany środowiska przyrodniczego i ich wpływ na funkcjonowanie Karpat polskich, [w:] German K., Balon J. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, Kraków, 553-561. Bandola-Ciołczyk E., Kurzyński J.,1996, Stan zdrowotny, żywotność, oraz uszkodzenia mechaniczne świerka i kosodrzewiny na obszarach użytkowanych przez narciarzy i turystów na Pilsku, [w:] Łajaczak A., Michalik S., Witkowski Z. (red.), Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska, Studia Naturae 41, 183-195. Baranowska-Janota M., 1991, Zasady turystycznego użytkowania i ochrony parków krajobrazowych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Kraków, 71. Baranowska-Janota M., 2002, Turystyka w zapisie ustaleń planu ochrony parku krajobrazowego, [w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 81-90. Baranowska-Janota M., Kozlowski J., 1984, Krańcowe progi przyrodnicze w rozwoju turystyki, Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa. Barke M., 1996, Tourism in Spain: critical issues, CAB International, Wallingford. Barker M. L., 1980, National Parks, conservation and agrarian reform in Peru, The Geographical Review, 70, 1-18. Bartkowski T., 1986, Zastosowanie geografii fizycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 398. Bätzing W., 1991, Die Alpen, Entstehung und Gefährdung einer europäischen Kulturlan-schaft, C. H. Beck, München, 287. Baumgart-Kotarba M., 1974, Rozwój grzbietów górskich w Karpatach fliszowych, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 106. Baumgart-Kotarba M., Gil E., Kotarba A., 1969, Rola struktury w ewolucji rzeźby obszarów źródłowych Wisły i Olzy, Studia Geomorphologica Carpato-Balcanica, 3. Bayfield N., Barrow G., 1985, The ecological impacts of outdoor recreation on mountain areas in Europe and North America: an account of the Recreation Ecology Research Group meeting held at Brathay Hall, Ambleside, Cumbria, Wye, Kent. Benninghoff W.N., 1985, Man’s impact on the Antarctic environment: a procedure for evaluating impacts from scientific and logistic activities, Scientific Committee on Antarctic Research, Scott Polar Research Institute, Cambridge. Biesik T., 1999, Schroniska górskie dawniej i dziś, Beskid Mały, Śląski i Żywiecki, Logos, Bielsko-Biała, 195. Błasiak W., Szczepański M. S., Wódz J., 1990, Szczyrk - miasto w sytuacji inwazji turystycznej, ŚIN, Katowice. 202 Literatura Bogucki J., 1990, Rekreacyjne użytkowanie lasów, Z warsztatów badawczych AWF w Warszawie, Wydawnictwo AWF, Warszawa. Bolland A., 1982, Ruch turystyczny w Pienińskim Parku Narodowym - stan obecny i próba jego programowania w aspekcie potrzeb ochrony środowiska przyrodniczego, Zachowanie walorów przyrodniczych a pojemność turystyczna górskich parków narodowych w Polsce, Studia Naturae 22, 197-226. Boo E., 1990, Ecotourism: the potentials and pitfalls. Country case studies, World Wildlife Fund, Washington. Bratton S. P., Hickler M. G., Graves J. H., 1978, Visitor Impact on Backcountry Campsites in the Rocky Mountains, Environmental Management 2, 431-442. Briassoulis H., Van Der Straaten J., 1992, Tourism and the Environment: Regional, Economic and Policy Issues, Environment & Assessment, 2, Kluwer Academic Pub, Dordrecht, 169. Briguglio L. (red.), 1996, Sustainable tourism in islands and small states case studies, Island studies series, London. Brown J.H., Kalisz S.P., Wright W., 1977, Effects of Recreational Use on Forest Sites, Environmental Geology 1, 425-431. Brügger E. A. (red.), 1984, The Transformation of Swiss Mountain Regions, Paul Haupt, Bern. Burden R.F., Randerson P. F., 1972, Quantitative Studies of the Effects of Human Trampling on Vegetation as an Aid to the Management of Seminatural Areas, Journal of Applied Ecology 9, 439-457. Burger T., 1981, The effect of human activity on birds on coastal bay, Biological Conservation 21, 231-241. Butler R. W., 1985, Evolution of Tourism in Scottish Highlands, Annals of Tourism Research, 12, 371-391. Butler R. W., 1988, Tourism and recreation in rural areas, Wiley, New York, 261. Butler R. W., 1993, Pre- and post-impact assessment of tourism development, [w:] Pearce D. G., 1993, Tourism research: critiques and challenges, Issues in tourism series, Routledge, London, 152-187. Bywater M., 1991, Prospects for Mediterranean beach resorts: an Italian case study, Travel and Tourism Analyst 5, 75-89. Cater E., 1987, Tourism in the least developed countries, Annals of Tourism Research V. 14, 202-226. Cater E., Lowman G. (red.), 1994, Ecotourism: a sustainable option?, Published in association with the Royal Geographical Society, Wiley, Chichester, New York, 218. Chubb M., 1989, Tourism patterns and determinants in the Great Lake Region: Populations, Resources, Roads and Perceptions, Geojoumal 19, 3, 297-302. Ciepał R., Palowski B., Łukasik I., 2000, Obciążenie metalami ciężkimi i siarkq wybranych rezerwatów Beskidu Śląskiego, [w:] German K., Balon J. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, Kraków, 736-741. Coccossis H., Nijkamp P., 1995, Sustainable tourism development, Aidershot, Avebury, 198. Cohen E., 1978, The Impact of Tourism on the Physical Environment, Annals of Tourism Research 5 (2), 215-237. Coppock J.T., 1977, Second homes: curse or blessing?, Oxford Pess, Oxford. Czapski Z., Mizgajska H., 1996, Biologiczne skażenie szlaków turystycznych Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, 3, Wpływ człowieka, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, 46-47. 203 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Czeppe Z., German K., 1981, Regiony fizyczno-geograficzne, [w:] Atlas województwa bielskiego, Mapa w skali 1:1 000 000, IG UJ, Kraków. Czeppe Z., Malara H., 1992, Zagrożenie jakości i równowagi przyrodniczego środowiska człowieka w polskich Karpatach Zachodnich, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 88, 16-29. Czochański J. , Szydarowski W., 1996, Turystyka piesza i jej wpływ na środowisko przyrodnicze Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:J Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, 3, Wpływ człowieka. Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, 43-45. Czochański J., Szydarowski W., 2000, Geneza i typologia form morfologicznych związanych z oddziaływaniem turystyki pieszej, [w:] Praca zbiorowa, Współczesne przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, Zakopane, 93-99. Davidson R., 1998, Travel and tourism in Europę, Longman, London, s. 238. De Groot R. S., 1983, Tourism and Conservation in the Galapagos Islands, Biological Conservation 26, 291-300. Denisiuk Z., 1983, Potencjalna roślinność naturalna województwa bielskiego, [w:] Środowisko fizyczno-geograficzne województwa bielskiego, Folia Geographica, Senes Geo-graphica-Physica, XV, 75-94. Dębski L.A., 1975, Górskie osadnictwo wczasowe, IT, Warszawa. Dickinson G., 1996, Environmental degradation in the Coutryside: Loch Lomond, Scotland, [w:] Priestley G. K., Edwards J. A., Coccossis H., Sustainable Tourism?: European Experiences, CAB Inti, Wallingford, 22-34. Długosz Z., 1985, Charakterystyka migracji ludności na obszarze Karpat Polskich, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 18. Dobija A., 1981, Sezonowa zmienność odpływu w zlewni górnej Wisły (po Zawichost), Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 53, 51-112. Dobija A., 1983, Stosunki wodne województwa bielskiego, [w:] Środowisko fizyczno-geograficzne województwa bielskiego, Folia Geographica, Series Geographica-Physica, XV, 49-66. Donnellan C. (red.), 1997, The impact of tourism, Independence, Cambridge. Douriens C., Naquet P. V, 1978, Residences secondaires tourisme rural et enjeux locaux, Centre d’Etude du Tourisme, Faculte des Sciences Economiques de l’Universite Aix Marsille. Dowling R.,1991, Tourism and the natural enviroment: Shark bay, western Australia, Tourism Recreation Research 16, 2, 44-48. Drzewiecki M., 1992, Wiejska przestrzeń rekreacyjna, Instytut Turystyki, Warszawa. Dutkowski M., 1996, Konflikty środowiskowe w ujęciu wielodyscyplinarnym, Biuletyn KPZK 174, 29-48. Dynowska I., 1981, Zasoby wód powierzchniowych w województwie bielskim, Studia nad ekonomiką regionu 11, SIN, 105-129. Dysarz R., 1975, Degradacja środowiska przyrodniczego obszarów turystycznych. Zeszyty Naukowe PAN, 1(10), Warszawa. Dysarz R., 1980, Zmiany w środowisku geograficznym ośrodków wypoczynkowych zachodzące pod wpływem ruchu turystycznego, Przegląd Geograficzny, LII, 1, s. 127- 140. Dysarz R., 1993, Charakter przekształceń środowiska geograficznego obszarów użytkowanych rekreacyjne na wybranych przykładach w strefie pojezierzy, WSP, Bydgoszcz, 129. Dziegieć E., 1995, Urbanizacja turystyczna terenów wiejskich w Polsce, Turyzm 5, 1, Łódź, 5-56. 204 Literatura Edington J. M., Edington M. A., 1986, Ecology, recreation, and tourism, Cambridge University Press, Cambridge, New York, 200. Eggers R., 1993, Skisport und Ökologie, Hofmann, Schorndorf, 138. Erize F., 1987, The impact of tourism on the Antarctic environment, Environment International 13, 1, 133-136. Faliński J. B., 1973, Reakcja runa leśnego na wydeptywanie w świetle badań eksperymentalnych, Phytocoenosis, 2, 3, Warszawa-Białowieża. Fiejdasz W., Kozak J., Troll M., Widacki W., 1995, Analiza sieci rzecznej zlewni Czarnej i Białej Wisełki, [w:] Wróbel S. (red.), Zakwaszenie Czarnej Wisełki i eutrofizacja zbiornika zaporowego, Centrum Informacji Naukowej, Kraków, 15-22. Galicz J., 1931a, Przewodnik po Beskidzie Śląskim od Baraniej Góry po Ostrawicę i Śląsk Cieszyński, PTT Beskid Śląski w Cieszynie, Cieszyn. Galicz J., 1931b, Turystyka w Beskidzie Śląskim, Wierchy, 9, 47-62. Gartner W., 1986, Environmental Impacts of Recreational Home Developments, Annals of Tourism Research, 13, 38-57. Gartner W., 1996, Tourism Development, Principles, Processes and Policies, Van Nostrand Reinhold, New York, London. Gerlach T., 1976, Współczesny rozwój stoków w Polskich Karpatach fliszowych, Prace Geograficzne IG PAN, 122. German K., Balon J. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, IG i GP UJ, Kraków. German K., Malara H., 1993, Zaśmiecanie środowiska przyrodniczego gór, Wiadomości Ziem Górskich, Polskie Towarzystwo Rozwoju Ziem Górskich, 2, 29-33. Gerstmannowa E., 2000, Ochrona wybrzeży mierzejowych przed antropopresją turystyczną, na przykładzie Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana", Rozprawa doktorska IGiGP UJ, Kraków (maszynopis). Gibiec J., 1984, Zagospodarowanie turystyczno-rekreacyjne zachodniej części Beskidu Śląskiego, Rozprawa doktorska AWF w Krakowie, Kraków, (maszynopis). Glasson J., Therivel R. L., Chadwick A., 1999, Introduction to environmental impact assessment: principles and procedures, process, practice and prospects. The natural and built environment series, UCL, London, 496. Goetel W., 1938, Turystyka a ochrona przyrody, Turyzm Polski, 1. Gomez-Limon F. J., Lucio J. V., 1995, Recreational activities and loss of diversity in grasslands in Alta Manzanares National Park, Spain, Biological Conservation 74 (2), 99-105. Godde P. M., 2000, Tourism and development in mountain regions, CABI Publ., Walling-fortd, 357. Gorczyca E., 2000, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcenie rzeźby wysokogórskiej na przykładzie masywu Czerwonych Wierchów i Regli Zakopiańskich (Tatry Zachodnie), Prace Geograficzne IG i GP UJ, 105, Kraków, 369-388. Gormsen E., 1997, The impact of tourism on costal areas, Geojoumal 42,1, 39-54. Gosar A., 1989, Second homes in the Alpine region of Yugoslavia, Mountain Research and Development 9, 2, 165-174. Górz B., Prochownikowa A., 1985, Wsie polskie w procesie przemian po II wojnie światowej, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 18. Greenwood D., 1977, Tourism as an agent of change. Annals of Tourism Research 3, 128-142. Groch J., 1991, Badania diagnostyczne uzdrowisk polskich z zastosowaniem metod wielowymiarowej analizy porównawczej, Rozprawy habilitacyjne nr 220, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. 205 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Groch J., 1997, Uzdrowiska i lecznictwo uzdrowiskowe w Polsce w okresie transformacja systemu ekonomicznego państwa (na przykładzie uzdrowisk karpackich, [w:] Geogra-fia-Czlowiek-Gospodarka, Instytut Geografii UJ, 257-264. Gurung C. P., De Coursey M., 1996, The Annapurna Conservation Project, [w:] Cater E., Lowman G. (red.), Ecotourism: a sustainable option?, Published in association with the Royal Geographical Society, Wiley, Chichester, New York. Guzik M., Skawiński P., Wężyk R, 2002, Oddziaływanie narciarstwa zjazdowego na szatę roślinną Doliny Goryczkowej w Tatrach,[w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 723-733. Guzikowa M., 1982, Wpływ pieszego ruchu turystycznego na szatę roślinną, [w:] Zabierowski K. (red.). Zachowanie walorów przyrodniczych a pojemność górskich parków narodowych w Polsce, Studia Naturae, A, 22, 227-241. Halemba R, 1994, Początki polskiej turystyki niezorganizowanej w Beskidzie Śląskim w pierwszej połowie XIX, [w:] Rechowicz H. (red.), Z najnowszch dziejów kultuy fizycznej i turystyki, Katowice, 107-117. Hammitt W. E., Cole D. N., 1987, Wildland recreation: ecology and management, Wiley, New York. Hannenberg P. (red.), 1994, Tourism and Environment. Ecotourism, Enviro, Stockholm. Harrison L. C., 1996, Practising responsible tourism: international case studies in tourism planning, policy and development, Wiley, New York. Hashimoto A., 1996, A cross-cultural study of attitudes towards the natural environment and tourism development Northern Europe and East Asia, University of Surrey, Surrey. Hawkins J. R, Roberts C. M., 1992, Effects of recreational scuba diving on fore-reef slope communities of coral reef. Biological Conservation 62, 171-178. Henry B., 1988, The environmental impact of tourism in Jamaica, World Leisure and Recreation 29, 19-21. Herbin J., 1995, Mass Tourism and Problem of Tourism Planning in French Mountains, [w:] Ashworth G. J., Dietvorst A. G. J., Tourism and spatial transformations: implications for policy and planning, CAB International, Wallingford. Herma J., 1979, Struktura społeczna korzystających z kwater prywatnych na terenie województwa bielskiego, [w:] Turystyka na terenach wiejskich województwa nowosądeckiego, Zeszyty Naukowe AWF w Krakowie, 20, 85-90. Hess M., 1965, Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 11. Holden A., 2000, Environment and tourism, Routlege, London, 225. Holden A., 2000, Winter tourism and the environment in conflict: the case of Cairngorm, Scotland, International Journal of Tourism Research, 2, 4, 247-260. Holder J. S., 1988, Pattern and impact of tourism on the environment of Caribbean, Tourism Management, 9, 2, 119-127. Holeksa I., Holeksa Z., 1981, Oddziaływanie turystyki na roślinność Babiogórskiego Parku Narodowego, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 2 (1), 3-24. Hopfenbeck W., Zimmer R, 1993, Umweltorientiertes Tourismusmanagement: Strategien, Checklisten, Fallstudien, Verl. Modeme Industrie, Landsberg am Lech. Hornung M., 1986, Główne problemy przestrzenne budownictwa letniskowego na terenach górskich województwa bielskiego, [w:] Sacha S. (red.), Zagospodarowanie turystyczne ziem górskich województwa bielskiego, Zeszyty Naukowe AWF 37, Kraków, 56-80. Hunter C., 1995, Environmental impact assessment and tourism development, [w:] Hunter C., 206 Literatura Green H., Tourism and the environment a sustainable relationship?, Routledge, London. Hunter C., Green H., 1995, Tourism and the environment a sustainable relationship?, Routledge, London. Hus S., 1994, Ocena wpływu gospodarki wodno-ściekowej wsi górskiej na jakość wód powierzchniowych, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 37, 217-229. Inskeep E., 1991, Tourism planning: an integrated and sustainable development approach, Van Nostrand Reinhold, New York. Inskeep E.,1994, National and regional tourism planning, Routlege, London, 249. Jackowski A., 1989, History of Tourism in Polish Carpathians, Karpacka Konferencja Turystyczna, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 80, Kraków, 75-83. Jenner P., Smith C., 1992, The tourism industry and the environment, Economist Intelligence Unit, London. Jędrzejczyk I., 1995, Ekologiczne funkcje i uwarunkowania turystyki, Śląsk, Katowice. Jędrzejczyk I., 2000, Nowoczesny biznes turystyczny, Ekostrategie z zarządzaniu firmą, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 234. Jodłowski M., 2001, Antropogeniczne przemiany środowiska Tatr pod wpływem turystyki, [w:] German K., Balon J. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, Kraków, 796-806. Kamieniecka J., 1998, Ekopolityka w turystyce. Raport o zmianach możliwych i potrzebnych, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, 2, Warszawa, 84. Kariel H. G., Draper D., 1992, Outdoor recreation in Mountains, Geojoumal 27,1, 97-104. Kasprzak K., 1999, Oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) inwestycji turystycznych, [w:] Pietrzak M. (red.), Geoekologiczne podstawy badania i planowania krajobrazu ekologicznego, Problemy Ekologii Krajobrazu, 5, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 206-229. Kasprzak K., 2000, Instrumenty formułowania polityki przestrzennej w planowaniu lokalnym- mechanizmy przeobrażeń zagospodarowana turystycznego, [w:] Bosiacki S. (red.), Gospodarka turystyczna u progu XXI wieku, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poznań, 153-169. Khan S. A., 1994, Tourism and the European Strategy for the Alpine Environment, [w:] Cater E., Lowman G. (red.), Ecotourism: a sustainable option?, Published in association with the Royal Geographical Society, Wiley, Chichester, New York, 103-110. Kimaszewski M., 1946, Podział morfologiczny południowej Polski, Czasopismo Geograficzne, 17. Kimaszewski M., 1948, Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym. Prace Wrocł. Tow. Nauk., Ser. B, 7. Kirstges T., 1992, Sanfter Tourismus: Chancen und Probleme der Realisierung eines ökologieorientierten und sozialverträglichen Tourismus durch deutsche Reiseveranstalter, Oldenbourg, München, Wien, 155. Kistowski M., Fiutowska G., Mączka E., Ruczyńska J., 2001, Dynamika środowiska przyrodniczego strefy nadmorskiej a konflikty funkcjonalne na obszarze nadmorskiego parku krajobrazowego, [w:] German K., Balon J. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, Kraków, 53-61. Klama H., Włochowicz A., Żarnowiec J. (red.), 1996, Przyroda województwa bielskiego -stan poznania, zagrożenia a ochrona, materiały z konferencji. Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej Filii w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała. Kocasoy G., 1989, The relationship between coastal tourism, sea pollution and public health: a case study from Turkey, Environmentalist 9, 4, 245-251. 207 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Kocych-Imielska M., 1971, Z dziejów uzdrowiska w Jaworzu, Wierchy, 39, s. 197-203. Köhn J. (red.), 1997, Tourismus und Umwelt, Analytica-Verl.-Ges., Berlin, 116. Kołodziejski J., 1983, Geneza, funkcjonowanie oraz ocena sytuacji konfliktowych w gospodarce przestrzennej Polski, Biuletyn KPZK PAN, 123, 134-148. Komornicki T., 1983, Gleby województwa bielskiego, [w:] Środowisko fizyczno-geograficzne województwa bielskiego, Folia Geographica, Series Geographica-Physica, XV, 67-75. Komornicki T., Skiba S., 1996, Gleby, [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, 215-226. Kondracki J., 1988, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa, 463. Kornak A. S., Rapacz A., 2001, Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości i regionie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław, 229. Kornak A.S., 1988, Naruszenie środowiska przyrodniczego i środowiska społecznego w turystyce, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, 404, Wrocław. Kostrowicki A. S., 1970, Zastosowanie metod geobotanicznych w ocenie potrzeb przydatności terenu dla potrzeb rekreacji i wypoczynku, Przegląd Geograficzny, 42, 4, 631-345. Kostrowicki A. S., 1981, Metoda określania odporności roślin na uszkodzenia mechaniczne powstałe na skutek wydeptywania, [w:] Kostrowicki A. S. (red.), Wybrane zagadnienia teorii i metod oceny oddziaływania człowieka na środowisko, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 139, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk- Łódź, 39-69. Kostrowicki A. S., 1992, System człowiek-środowisko w świetle teorii ocen. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 156, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław-Warszawa- Kraków -Gdańsk - Łódź, 116. Kowalczyk A., 1990, Badania geograficzne osadnictwa letniskowego w strefie górskiej w wybranych krajach europejskich, Turyzm, 6, Łódź, 21-42. Kowalczyk A., 1992, Metodologia i metodyka badań percepcji krajobrazu z punktu widzenia potrzeb turystyczno-wypoczynkowych, Metody oceny środowiska przyrodniczego, Gea, 2, 25-33. Kowalczyk A., 1993, Percepcja jakości wypoczynku w drugim domu (na przykładzie strefy podmiejskiej Warszawy), Turyzm, 3, 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 33-48. Kowalczyk A., 1994, Geograficzno-społeczne problemy zjawiska drugich domów, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s. 165. Kowalczyk A., 2000, Geografia turyzmu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 287. Kownacki A., 1977, Biocenosis of a high mountain stream under the influence of tourism, The bottom fauna of the stream Rybi Potok (the High Tatra Mts), Acta Hydrobiol. 19,3. Kownacki A., Kawecka B., Kot M., Wojtan K., Żurek R., 1996, Wpływ człowieka na ekosystemy wodne [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane. Kozak J., 1996, Przestrzenny model degradacji lasów Beskidu Śląskiego, [w:] Domański R. [red.], Nowa generacja w badaniach gospodarki przestrzennej, Biuletyn PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa, 174, 511-538. Kozak J., Troll M., Widacki W., 1995, The Anthropogenic Upper Treeline in the Silesian Beskid Mts., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońkiego, Prace Geograficzne, 98, 199-207 Kozłowski J., Baranowska-Janota M., 1982, Metoda wyznaczania turystycznej chłonności przyrodniczej parków narodowych. Propozycje teoretyczne i próba zastosowania na 208 Literatura przykładzie Tatrzańskiego Parku Narodowego, Człowiek i Środowisko, 6, 1-2. Kozłowski S., 1994, Droga do ekorozwoju, PWN, Warszawa. Krippendorf J., Zimmer P., Glauber H., 1988, Fur einen anderen Tourismus, Problemen -Perspectiven - Ratschlage, Fischer Verl., Frankfurt am Main. Krusiec M., 1996, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcenie rzeźby Tatr Zachodnich na przykładzie Doliny Chochołowskiej, Czasopismo Geograficzne 67, 3-4, 303-320. Krygowski W., 1973, Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, Sport i Turystyka, Warszawa. Krzan Z., Skawiński P., Kot M., Evans R., 1993, Zmiany przestrzennego rozkładu pokrywy śnieżnej na terenach narciarskich Kasprowego Wierchu w sezonach J990/91 i 1991/ 92, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 12, 2, 63-77. Krzemień K., 1995, Morfologiczne skutki gospodarki turystycznej w obszarze wysokogórskim na przykładzie masywu les Monts Dor, Geografia, człowiek, gospodarka, Instytut Geografii UJ, 277-287. Krzymowska-Kostrowicka A., 1979, Rekreacja a system użytkowania obszarów wiejskich. Turystyka na terenach województwa nowosądeckiego, Materiały z II Ogólnopolskiej Konferencji Praktyczno-Naukowej, AWF, Kraków, 187-194. Krzymowska-Kostrowicka A., 1980, Terytorialny system rekreacyjny. Analiza struktury i charakteru powiązań, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 138, Wydawnictwo Ossolineum, Wroclaw-Warszawa- Kraków - Gdańsk - Łódź. Krzymowska-Kostrowicka A., 1995, Z problematyki badawczej zachowań turystyczno-re-kreacyjnych w środowisku przyrodniczym, Turyzm, 5, 2, 65-75. Krzymowska-Kostrowicka A., 1997, Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Krzymowska-Kostrowicka A., 1999, Geoekologia turystyki - nowy kierunek badawczy w geografii turyzmu, Turyzm, 9, 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 29-36. Książkiewicz M., 1953, Karpaty fliszowe między Olzą a Dunajcem, Geologia Regionalna Polski, Karpaty, II, PWN, Warszawa. Kurek W., 1990, Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich polskich Karpat, Rozprawy habilitacyjne UJ, 194, Kraków, 136. Kurek W., 1997, Rozwój gospodarczy a problemy ochrony środowiska na obszarach górskich [w:] Geografia, człowiek, gospodarka, Instytut geografii UJ, Kraków, 247-255. Kurek W., 2003, Turystyka zrównoważona - turystyka przyszłości, [w:] Biliński J., Sawaryn D. (red.), Turystyka czynnikiem integracji międzynarodowej, WSIiZ, Rzeszów, 105-114. Kurzyński J., Mielnicka B., 2002, Turystyczna funkcja parków krajobrazowych, [w:] Party-ka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 485-498. Lauterwasser E., 1990, Skisport und Umwelt: ein Leitfaden zu den Auswirkungen des Skisports auf Natur und Umwelt, Der Umweltbeirat d. Dt. Skiverb., Stöppel Weilheim, 127. Lennartz S. (red.), 1995, Tourismusentwicklung in den Alpen: Bilanz, Gefahren, Perspektiven, Dokumentation eines Studienprojekts der Thomas-Morus-Akademie, Bensberg, 160. Leszczycki S., 1937, Znaczenie gospodarcze ruchu uzdrowiskowo-turystycznego na Śląsku, Instytut Śląski, Katowice. Leszczycki S., 1938, Wytyczne gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach, Komunikaty Studium Turyzmu, 12, Kraków. Leszczycki S., 1939a, Z geografii uzdrowisk Polski, Turyzm Polski, 5, II, 96-102. Leszczycki S., 1939b, Rozwój ruchu uzdrowiskowego w Polsce, Turyzm Polski, 9, П, 111-118. Leszczycki S., Treter В., 1934, Plany regulacyjne i ochrona krajobrazu w uzdrowiskach oraz 209 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego gminach posiadających walory krajobrazowe, Komunikat w sprawie Planu Regionalnego Nr 1, Urząd Wojewódzki, Kraków. Leśniak B., 1980, Pokrywa śnieżna w dorzeczu Górnej Wisły, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 51, 75-127. Leśniak B., Obrębska-Starklowa B., 1983, Klimat województwa bielskiego, [w:] Środowisko fizyczno-geograficzne województwa bielskiego, Folia Geographica, Series Geographica-Phy sica, XV, 21-48. Lewicki S. A., Orłowicz M., Praschil T., 1912, Przewodnik po zdrojowiskach i miejscowościach klimatycznych Galicyi, Krajowy Związek Zdrojowisk i Uzdrowisk we Lwowie, Lwów. Liddle M. J., 1975, Selective Review of The Ecological Effects Of Human Trampling on Natural Ecosystems, Biological Conservation, 7, 17-34. Liddle M. J., Scorgie H. R. A., 1980, T/ie effect of recreation on freshwater plants and animals; a review, Biological Conservation, 17, 183-206. Liddle M., 1997, Recreation ecology: the ecological impact of outdoor recreation and eco-tourism, Chapman & Hall, London. Lindberg K., Hawkins D. E., 1993, Ecotourism: a guide for planners and managers, Eco-tourism Society, North Bennington. Liszewski S., 1991, Osadnictwo turystyczne, Problemy Turystyki, 1/2, Wydawnictwo Instytutu Turystyki, Warszawa, 65-75. Liszewski S., 1995, Przestrzeń turystyczna, Turyzm, 5, 2, 7-19. Liszewski S., Baczwarow M., 1998, Istota i właściwości przestrzenie rekreacyjno-turystycznej, Turyzm, 8, 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 39-65. Lubczański D., Widacki W., 1999, Antropogeniczna degradacja krajobrazu, [w:] Widacki W. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego zachodniej części Beskidów pod wpływem antropopresji, Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 105-124. Lukashina N., Amirkhanov M. M., Anisimov V., Trunev A., 1996, Tourism an environmental degradation in Sochi, Russia, Annals of Tourism Research, 23, 3, 654-665. Łajczak A, Michalik S., Witkowski Z. (red.), 1996, Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska, Studia Naturae, 41, 255. Łajczak A., 1996, Oddziaływanie narciarstwa na pokrywę śnieżną na obszarze podszczytowym Pilska,[w:] Łajczak A, Michalik S., Witkowski Z. (red.), Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska, Studia Naturae, 41, 103-130. Łajczak A., 1996, Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na erozje gleby w obszarze podszczytowym Pilska, [w:] Łajczak A, Michalik S., Witkowski Z. (red.), Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska, Studia Naturae, 41, 131-160. Łajczak A., 1996, Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na erozje gleby w obszarze podszczytowym Pilska, Studia Naturae, 41, 131-160. Łobożewicz T., 1979, Warunki rozwoju turystyki i sportu narciarskiego w Polsce w świetle badań śniegowych, Instytut Turystyki, Warszawa, 299. MacCool S., F., 2001, Tourism, recreation and sustainability, linking culture and environment, CABI Int., Wallingfortd, 355. Maciaszek W., 1991, Wpływ turystyki pieszej oraz gospodarczo-leśnej działalności człowieka na wybrane gleby górskie Polski południowej, Zagospodarowanie Lasów Górskich, AR ,Kraków, 15-25. Maciaszek W., Zwydak M., 1992a, Degradacja górskich gleb leśnych w pobliżu szlaków turystycznych, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej wKrakowie, Leśnictwo, 22, 3-16. Maciaszek W., Zwydak M., 1992b, Turystyczna degradacja gleb w punktach widokowych na wybranych szczytach beskidzkich. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Kra- 210 Literatura kowie, Leśnictwo, 22, 17-28. MacIntyre G., 1993, Sustainable tourism development: guide for local planners. World Tourism Organization, Madrid. Manfredo M. J., 1992, Influencing human behaviour: theory and applications in recreation, Tourism, and Natural Resources Management, Sagamore Publ., Champaign. Manning R. E. , 1979, Impact of recreation on riparian soils and vegetation. Water Resources Bull. 15, 1. Marsz A. A., 1972, Metoda obliczania pojemności rekreacyjnej ośrodków wypoczynkowych na Niżu, Prace Kom. Geogr.- Biolog. PTPN, 12, 3, Poznań. Matczak A., 1986, Budownictwo letniskowe w strefie podmiejskiej Łodzi, Acta Universita-tis Lodziensis, Folia Geographica, 7, 137-165. Matczak A., 1988, Chłonność naturalna środowiska przyrodniczego w strefie podmiejskiej Łodzi, Folia Geographica, Acta Universitatis Lodziensis, 9, 143-154. Matczak A., 1991, Przemiany przestrzenne wsi położonych w strefie podmiejskiej Łodzi na przykładzie rejonu Grotnik, Folia Geographica, Acta Universitatis Lodziensis, 14, 55-85. Matczak A., 1992, Model badań ruchu turystycznego, Studium metodologiczne, Acta Universitatis Lodziensis, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 241. Matczak A., 2002, Metodyka badań ruchu turystycznego na obszarach chronionych, [w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 17-22. Mathieson A., Wall G., 1992, Tourism: Economic, Physical and Social Impacts, Longman Publ. Group, New York. McKercher B., 1992, Tourism as a conflict land use, Annals of Tourism Research, 19, 467-481. Medlik S., 1991, Managing tourism, Butterworth-Heinemann, Oxford. Medwecka-Komaś A., 1972, Zespoły leśne i zaroślowe, [w:] Praca zbiorowa, Szata roślinna Polski, I, Warszawa. Medwecka-Komaś A., Denisiuk Z., Dziewolski J., 1981, Potencjalna roślinność naturalna, [w:] Atlas województwa bielskiego, Instytut Geografii UJ, Kraków. Messerli P., 1987, The development of tourism in the Swiss Alps: Economic, societal and environmental effects. Mountain Research and Development, 7, 1, 13-23. Michalik S., 1996, Oddziaływanie narciarstwa i turystyki pieszej na szatę roślinną szczytowej części masywu Pilska, [w:] Łajczak A, Michalik S., Witkowski Z. (red.), Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska, Studia Naturae, 41, 161-182. Mieczkowski Z., 1990, World trends in tourism and recreation, Lang, New York, 370. Mieczkowski Z., 1995, Environmental issues of tourism and recreation, Univ. Press of America, Lanham, 552. Mielnicka B., 1990, Zagrożenie rezerwatów przez ruch turystyczny, [w:] Praca zbiorowa, Ochrona rezerwatowa w Polsce, stan aktualny i kierunki rozwoju, PAN - Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych, Wrocław. Mielnicka B., 1991, Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych i jego przyrodnicze konsekwencje, Ochrona Przyrody, 49, II, 163-176. Mielnicka B., 1992, Problemy turystyczne górskich parków narodowych. Problemy zagospodarowania ziem górskich, 35, PAN Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich, 111-121. Mika M, Pawlusiński R., 2002, Możliwości współpracy samorządów lokalnych na rzecz rozwoju turystyki w Polsce, Zeszyty Naukowe WSBiF w Bielsku- Białej , 1, 74-84. Mika M., 1997, Drugie domy w Beskidzie Śląskim, Turyzm, 7, 1, Łódź, 25-42. Mika M., 2000, Turystyka jako czynnik przemian środowiska przyrodniczego - stan badań, [w:] Domański B. (red.), Studia nad rozwojem lokalnym i regionalnym, Prace Geograficzne IG i GP UJ, Kraków, 73-95. 211 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Mika M., 2001, Współczesne przemiany i zagrożenia środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego związane z turystyką, [w:] German K., Balon J. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, Kraków, 742-748. Miodowicz W., Augustynowicz M., 1928, Przewodnik narciarski po Beskidzie Zachodnim, Kolo Narciarzy przy Oddziale PTT w Żywcu, Kraków. Mirek Z., 1996a, Antropogeniczne zagrożenia i kierunki zmian środowiska przyrodniczego Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, 3, Wpływ człowieka, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopa-ne, 9-19. Mirek Z., 1996b, Zagrożenia i przekształcenia szaty roślinnej, [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., 1979, Oddziaływanie turystyki na szatę roślinną Tatr, Wierchy, 48, 20-34. Mirowski W., 2000, Gospodarka turystyczna a rozwój ekologicznie zrównoważony, [w:] Bo-siacki S. (red.), Gospodarka turystyczna u progu XXI wieku. Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poznań, 27-32. Morrison P., Selman P., 1991, Tourism and the environment: a case study from Turkey, The Environmentalist, 11,2, 113-129. Mowforth M., Munt I., 1998, Tourism and sustainability: new tourism in the Third World, Routledge, London. Nelson J. G., Butler R., Wall G., 1993, Tourism and sustainable development: monitoring, planning, managing. University of Waterloo, Dept, of Geography Waterloo, 284. Niedźwiedź T, 1981, Sytuacje synoptyczne i ich wpływ na zróżnicowanie przestrzenne wybranych elementów klimatu w dorzeczu górnej Wisły, Rozr. habilitacyjne UJ, 58. Nowicki P, 1999, Wpływ antropogenicznych zmian na występowanie dużych ssaków,[w:] Widacki W. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego zachodniej części Beskidów pod wpływem antropopresji, Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 85-104. Nuorteva P, 1980, Loma-asutuksen tihenemisen aiheuttamat haitat luonnontaloudele ja ihmi-sen viihtyvyydelle, Kansantrveys, 21(2-3), 57-129. Obrębska-Starklowa В., 1977, Typologia i regionalizacja fenologiczno-klimatyczna na przykładzie dorzecza górnej Wisły, Rozprawy habilitacyjne UJ, 11. OECD, 1980, The impact of tourism on the environment: General report. Organisation for Economic Co-operation and Development. Paris. Okołów C. 1986, Turystyka w Białowieskim Parku Narodowym, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 7, 2, 61-72. Olaczek R. (red.), 1983, Roślinność a rekreacja, Acta Univ. Lodzensis, Folia Sozologica 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Olaczek R. (red.), 1988, Gospodarowanie w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, Wyd. LOP, Warszawa. Orczewska A., 1993, Walory przyrodnicze doliny Wapienicy w Beskidzie Śląskim, [w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, UŚ WBiOŚ, WNOZ, Katowice-Sosnowwiec, 53-57. Orzechowska-Kowalska K., 1986, Sieć drogowa i kolejowa górskich terenów województwa bielskiego. Zeszyty Naukowe AWF, 37, Kraków, 81-114. Pacione M., 1984, Rural Geography, Harper & Row Publ., London. Pacione M., 1977, Tourism: its effects on the traditional landscape in Ibiza and Formente-ra, Geography, 62, 43-47. Partyka J. (red.), 2002, Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 770. 212 Literatura Paska I., 1988, Turystyka w Beskidzie Śląskim wczoraj i dziś, Prace Baraniogórskie, Wisła. Pawlarczyk P., 2002, Modele oddziaływań człowiek-przyroda jako podstawa określania pojemności turystycznej parku narodowego, [w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 23-50. Pawłowski J., 1972, Szata roślinna gór polskich, [w:] Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski, II, PWN, Warszawa. Pawłowski J., 1983, Zróżnicowanie faunistyczne województwa bielskiego, [w:] Środowisko fizyczno-geograficzne województwa bielskiego. Folia Geographica, Senes Geographi-ca-Physica, XV, 97-108. Pawson I. G., Stanfort D.D., Adams V. A., Norbu M., 1984, Growth of tourism in Nepal’s Everest region: Impact on the physical environment and structure of human settle-ments, Mountain Research and Development, 4, 3, 237-246. Pearce D. G., 1991, Tourist development, London, Longman, 341. Pearce D. G., 1993. Tourism research: critiques and challenges, Issues in tourism sériés, Routledge, London, 227. Pietraszek B., Wiśniewski E., 2001, Konflikt funkcji uzdrowiskowej z innymi funkcjami mia-stotwórczymi w Kołobrzegu, [w:] Boruszczak M (red.), Perspektywy rozwoju uzdrowisk polskiego wybrzeża Bałtyku, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Sopocie, Gdańsk, 99-105. Pietrzak M., 1998, Syntezy krajobrazowe - założenia, problemy, zastosowania, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 158. Pietrzak M., 2000, Przemiany krajobrazu - główne procesy przestrzenne, [w:] German K., Balon J. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, Kraków, 28-36. Piękoś-Mirkowa H, Mirek Z., 1982, Flora synantropijna w otoczeniu obiektów turystycznych w Tatrach, [w:] Zabierowski K. (red.), Zachowanie walorów przyrodniczych a pojemność górskich parków narodowych w Polsce, Studia Naturae, A, 22. 133-196. Pilch J., 1989, Rozwój Ustronia jako letniska i uzdrowiska do 1939 r., Pamiętnik Ustroński Nr 2, Towarzystwo Miłośników Ustronia, Ustroń, 3-14. Pilch M., 1992, Schroniska na Czantorii i Równicy, Pamiętnik Ustroński Nr 5, Towarzystwo Miłośników Ustronia, Ustroń, 79-81. Pillmann W., Predl S., 1992, Strategies for reducing the environmental impact of tourism, ENVIROTOUR, International Society for Environmental Protection, Vienna, 766. PIOŚ, 1989, Ocena wypełniania wymagań ochrony środowiska na terenach rekreacyjno-turystycznych, Raport z cyklu kontrolnego, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa, 38. Poleno Z., 1988, Wpływ masowej turystyki na roślinność i glebę, [w:] Olaczek R. (red.), Zasoby glebowe i roślinne - użytkowanie, zagrożenie i ochrona, PWRiL, Warszawa, 470-485. Potoniec A., 2001, Przyrodnicze konsekwencje antropopresji na Jaworzynie Krynickiej w Beskidzie Sądeckim, [w:] German K., Balon J. (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, Kraków, 707-712. Prędki R., 2000a, Przemiany właściwości powietrzno-wodnych gleb w obrębie pieszych szlaków turystycznych Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Roczniki Bieszczadzkie, 9, 225-236. Prędki R., 2000b, Ocena zniszczeń środowiska przyrodniczego Bieszczadzkiego Parku Narodowego w obrębie pieszych szlaków turystycznych w latach 1995-1999 - porównanie wyników monitoringu. Roczniki Bieszczadzkie, 8, 343-352. 213 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Prędki R., 2002, Wpływ ruchu turystycznego na teksturę oraz właściwości wodne gleb w obrębie szlaków pieszych Bieszczadzkiego Parku Narodowego, [w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 763-770. Price L.W.,1981, Mountains & man: a study of process and environment, University of California Press, Berkeley. Price M. F., 1992, Patterns of the development of tourism in mountain environments, Geo-joumal 27, 1, 87-96. Priestley G. K., Edwards J. A., Coccossis H., 1996, Sustainable Tourism?: European Experiences, CAB Inti., Wallingford, 212. Próbstl U., 1990, Skisport und Vegetation: die Auswirkungen des Skisports auf die Vegetation der Skipiste, Der Umweltbeirat des Deutsches Skiverbandes, Stóppel Weilheim, 127. Prudzienica J, 1991, Skutki ekologiczne rozwoju turystyki w Sudetach, Gospodarka turystyczna, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, 573, Wrocław, 103-118. Ptaszycka-Jackowska D., 1984, Problemy ochrony parków narodowych przed zagrożeniami zewnętrznymi, Biuletyn IKŚ, 3/4. Ptaszycka-Jackowska D., 1993, Kształtowanie stref ochronnych przyrodniczych obszarów ochronnych, Wydawnictwo Instytutu Kształtowania Środowiska, Warszawa, Kraków. Ptaszycka-Jackowska D., 1999, Lecznictwo uzdrowiskowe a turystyka, Turyzm, 9, 1, 201-207. Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1989, Zasady korzystania z przyrodniczych obszarów chronionych. Zakład Wydawnictw Instytutu Kształtowania Środowiska, Warszawa, s. 105. Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1996, Przyrodnicze obszary chronione. Możliwości użytkowania, Instytutu Kształtowania Środowiska, Warszawa, 133. Pulinowa M. Z., 2002, O głębszy wymiar edukacji w lasach państwowych, [w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, 499-512. Putkowska-Mitka M., Kantor-Pietraga I., 1996, Turyści zmotoryzowani w Szczyrku, [w:] Runge J. (red.), Szczyrk, ośrodek wypoczynkowy, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 97-106. Ratajski L., 1989, Metodyka kartografii społeczno-gospodarczej, PPWK im. E. Romera, Warszawa, 338. Richling A., Solon J., 1994, Ekologia krajobrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 229 Rodriguez S., 1987, Impact of the ski industry on the Rio Hondo watershed, Annals of Tourism Research, 14, 88-103. Rogalewska B., 1980, O strukturze przestrzennej budownictwa letniskowego w Polsce, Przegląd Geograficzny, 3. Rogalewski O., 1974, Zagospodarowanie turystyczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Romeril M., 1989, Tourism and the Environment - Accord or Discord, Tourism Management, 10 (3), 204-208. Rouphael A. B., Inglis G. J., 1997, Impact of recreational scuba diving at sites with different reef topographies, Biological Conservation, 82 (3), 329-336. Róg Z., 1985, Wpływ turystyki na leśne środowisko glebowe, Zesz. Nauk. Politechniki Białostockiej, Inżynieria Środowiska, 1, 1-147. Runge J. (red.), 1996, Szczyrk, ośrodek wypoczynkowy. Uniwersytet Śląski, Sosnowiec. Ruszkowski J., Stadnicki T., 1988, Wpływ funkcji turystyczno-wypoczynkowych na degradację środowiska człowieka, Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, 112, Katowice. Sacha S., 1986, Zarys warunków rozwoju turystyki na ziemiach województwa bielskiego, 214 Literatura [w:] Sacha S. (red.), Zagospodarowanie turystyczne ziem górskich województwa bielskiego, Zeszyty Naukowe AWF, 37, Kraków, 11-24. Sharpley R., Sharpley J., 1997, Rural tourism, Thomson Business Press, London, 165. Sharpley R., Sharpley J., 1997, Sustainability and the Consumption of Tourism, [w:] Stabler M. J. (red.), Tourism and sustainability: principles to practice, CAB Internat, Wallingford, 65-89. Shelby B., Heberlein T. A., 1986, Carrying capacity in recreation settings, Oregon State Univ. Press, Corvallis. Shipp D., 1993, Loving them to death?: sustainable tourism in Europe’s nature and national parks. Federation of Nature and National Parks of Europe, FNNPE, Grafenau. Siarzewski W., 1996, Degradacja środowiska przyrodniczego jaskiń tatrzańskich, [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek, 3, Wpływ człowieka, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, 48-50. Sikora S., 1985, Tradycje turystyki polskiej na Śląsku Cieszyńskim, Od PTT do PTTK na Ziemi Cieszyńskiej, Oddział PTTK „Beskid Śląski” w Cieszynie, Cieszyn. Singh T. V. (red.), 1989, Impact of Tourism on the Mountain Environment, Research India, Meerut. Singh T. V., 1989, The Kulu valley: impact of tourism development in the mountain areas, Himalayan Books, New Delhi. Skawiński P., 1993, Oddziaływanie człowieka na przyrodę kopuły Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Tatrach, [w:] Cichocki W. (red.), Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń, Wydawnictwo Muzeum Tatrzańskiego, Zakopane, 179-226. Skawiński P., Krzan Z., 1996, Narciarstwo, [w:] Mirek Z. (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, 697-716. Smith S., 1990, Dictionary of concepts in recreation and leisure studies. Greenwood Press, Westport. Smith V. L, Eadington W. R., 1994, Tourism alternatives: potentials and problems in the development of tourism, Wiley, Chichester, 253. Sokolowski A.W., 1981, Turystyka w parkach narodowych i jej wpływ na przyrodę parków, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 2, 1, 25-29. Sosna W., 1989, Z dziejów poznania Baraniej Góry i źródeł Wisły, Prace Baraniogórskie, Wisła. Speight M. C. D., 1973, Outdoor Recreation and its Ecological Effects, A bibliography and review, [w:] Discussion Papers in Conservation, 4, University College, London. Stabler M. J., 1997, Tourism and sustainability: principles to practice, CAB Internat, Wallingford, 381. Staffa M., 1997, Problemy turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, [w:] Mirek Z., Krzan Z. (red.), Kultura a natura. Materiały Sesji Naukowej 9-11 X 1997 w Zakopanem, Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane. Stalski M., 1970, Metoda określania chłonności turystycznej wybranego obszaru, Przegląd Geograficzny, 42, 4, 703-712. Starkei L., 1960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, Prace Geograficzne IG PAN, 22. Starkei L., 1972, Charakterystyka rzeźby polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 10. Starkei L., 1983, Rzeźba województwa bielskiego, [w:] Środowisko fizyczno-geograficzne województwa bielskiego. Folia Geographica, Series Geographica-Physica, XV, 5-20. Stasiak A., 1997, Turystyka w parkach narodowych - obszary konfliktów, Türyzm, 7, 2, 5-24. 215 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Stonehouse B., 1994, Ecotourism in Antarctica, [w:] Cater E., Lowman G. (red.), Ecoto-urism: a sustainable option?, „Published in association with the Royal Geographical Society.”, Wiley, Chichester, New York, 95-106. Stroud H. B., 1983, Environmental problems associated with large recreational subdivisions, Professional Geographer, 35 (3), 303-313. Swarbrooke J.,1999, Sustainable tourism management, CABI Publ., Wallingford, s. 384. Swearingen W. D., Bencherifa A. (red.), 1996, The North African environment at risk, Oxford Westview Press, Boulder, 286. Szafer P., 1997, Architektura a natura, [w:] Mirek Z., Krzan Z. (red.), Kultura a natura, Materiały Sesji Naukowej 9-11 X 1997 w Zakopanem, Tatrzański Park Narodowy, Kra-ków-Zakopane. Szafer W., Pawłowski B., 1972, Geobotaniczny podział Polski, [w:] Szafer W., Zarzycki K. (red.), Szata roślinna Polski, II, PWN, Warszawa. Szalewska E., 1998, Problem jakości przestrzeni turystycznej i architektury turystycznej, [w:] Praca zbiorowa, Strategia rozwoju turystyki przez podnoszenie jakości. Instytut Turystyki, 45-46. Szwichtenberg A. 1993, Turystyka alternatywna i ekoturystyka - Nowe pojęcia w geografii turyzmu, Turyzm, 3, 2, Łódź, 51-59. Theobald W. F., 1994, Global tourism: the next decade, Butterworth-Heinemann, Oxford, 406. Travis A. S. (red.), 1992, Alternative tourism in Europe, World Tourism Organisation and European Coordination Centre for Research and Documentation in the Social Sciences, 170. Troll M., 1995, Degradacja lasów masywu Skrzycznego (Beskid Śląski) i jej związek z oro-grafią terenu, Sylwan, CXXXIX, 7, 87-92. Tschurtschenthaler P, 1986, Das Landschaftsproblem im Fremdenverkehr: dargestellt anhand der Situation des Alpenraums; eine ökonomische Analyse, Haupt, Bem, 380. Turystyka a ochrona środowiska naturalnego, 1975, Materiały IV Zielonogórskiej Konferencji Naukowej, 22-24 IX 1975, 1-3, Zielona Góra, Wyd. Komitetu Organizacyjnego. Uthof D., 1996, From the traditional use to total destruction, Form and extend of ecomo-nic utilization in the Southeast Asian mangroves, Natural Resources and Development, 43/44, 58-94. Volk H. Spahl H., 1988, Einflüsse von Freizeitactivitaten auf die Vegetation - Massnamen zur Verminderung der Schaden, Deutsche Naturschutz Verl., Berlin. Waksmudzki K., 1968, Z badań hydrograficznych dorzecza górnej Wisły, Prace Geograficzne PAN, 21. Waksmudzki K., 1983, Problemy sozologii województwa bielskiego, [w:] Środowisko fizyczno-geograficzne województwa bielskiego, Folia Geographica, Series Geographica-Phy-sica, XV, 108-121. Wall G., 1977, Impacts of outdoor recreation on the environment, Council of Planning Librarians, Monticello. Wall G., Wright C., 1977, The environmental impact of outdoor recreation, Publication series of Department of Geography, Faculty of Environmental Studies, University of Waterloo, Waterloo. Warszyńska J., 1981, Atrakcyjność turystyczna środowiska naturalnego miejscowości województwa bielskiego, Studia nad Ekonomiką Regionu 11, SIN, 150-184. Warszyńska J., 1985, Funkcja turystyczna Karpat Polskich, Folia Gegraphica, Series Geo-graphica-Oeconomica, XVIII, 79-104. Warszyńska J., Jackowski A., 1979, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa, 337. Warzszyńska J., 1999, Główne problemy badawcze geografii turyzmu, Turyzm, 9, 1, Wy- 216 Literatura dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 37- 50. Watson A., 1985, Soil erosion and vegetation damage near ski lifts at Cairgom, Scotland, Biological Conservation 33, 363-381. Werner Z. T., 1999, Baza noclegowa w Polsce i jej wykorzystanie w 1998 roku, Zeszyty Statystyczne, Instytut Turystyki, Warszawa, 117. Wheatcroft S., 1991, Airlines, Tourism and the environment. Tourism Management, 12, 2, 119-124. Whelan T, 1991, Nature tourism: managing for the environment, Island Press, Washington. Wiatrak A.P., 2000, Problemy ekologizacji turystyki wiejskiej, [w:] Bosiacki S. (red.), Gospodarka turystyczna u progu XXI wieku, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poznań, 71-78. Widacki W. (red.), 1999, Przemiany środowiska przyrodniczego zachodniej części Beskidów pod wpływem antropopresji, Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Wilkinson P. F., 1978, Environmental impact of outdoor recreation and tourism, Monticello, Ill., Vance. Willard B.E., Marr J.W., 1970, Effects of human activities on alpine tundra ecosystems in Rocky Mountain National Park, Colorado, Biological Conservation, 2, 257-265. Witkowski Z., Kosior A., 1996, Wpływ narciarstwa na wybrane grupy chrząszczy (Coleóptera), pszczołowatych (Apiodea) i motyli (Lepidoptera) partii szczytowych Pilska, [w:] Lajczak A, Michalik S., Witkowski Z. (red.). Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska, Studia Naturae, 41, 205-220. Wohler K., 1997, Jakość środowiska w marketingu turystycznym, Ekonomia a środowisko, 1. Wong P. P., 1994, Tourism vs environment: the case for coastal areas, Kluwer, Dordrecht, 225. Wróbel S. (red.), 1995, Zakwaszenie Czarnej Wisełki i eutrofizacja zbiornika zaporowego, Centrum Informacji Naukowej, Kraków, 15-22. Wyrzykowski J., 1989, Aktualne zagospodarowanie turystyczne i pożądane kierunki rozwoju turystyki w polskich Karpatach, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, 80, 139-151. Zabierowski K. (red.), 1982, Zachowanie walorów przyrodniczych a pojemność turystyczna górskich parków narodowych w Polsce, Studia Naturae, A, 22, 277. Zahradnik J., 1932, Ustroń nad Wisłą, Kronika Śląska Cieszyńskiego, powiatów Biała i Żywiec, 115-139. Zanetto G., Soriani S., 1996, Tourism and Environmental Degradation: the Northern Adriatic Sea, [w:] Priestley G. K., Edwards J. A., Coccossis H., Sustainable Tourism?: European Experiences, CAB Inti., Wallingford, 137-152. Ziemniewicz K., 2002, Zarządzanie parkiem krajobrazowym w warunkach zrównoważonego rozwoju, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Ziemońska Z., 1973, Stosunki wodne w polskich Karpatach Zachodnich, Prace Geograficzne IG PAN, 103. Ziętara T., 1968, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby Beskidów, Prace Geograficzne IG PAN, 60. Inne opracowania: Analiza stanu środowiska, WIOŚ, Bielsko-Biała, 2001. Podstawowe dane o gminach i województwie, Samorząd Województwa Bielskiego, Urząd Statystyczny, 1998. 217 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Profil społeczno-gospodarczy Powiatu Cieszyńskiego, 2001. Program zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska Powiatu Bielskiego, 2001. Raport o stanie środowiska naturalnego Ustronia, Polski Klub Ekologiczny kolo w Ustroniu, 1996. Raport o stanie środowiska Powiatu Bielskiego, 2001. Strategia rozwoju gminy Brenna do 2015 r. Strategia rozwoju gospodarczego Ziemi Cieszyńskiej, 2001. Strategia rozwoju Powiatu Bielskiego, 2001. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy Istebna, 2000. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania miasta i gminy Skoczów. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania miasta Wisły, 1999. Turystyka i wypoczynek w latach 1991-1996, Urząd Statystyczny w Bielsku-Białej, 1997. Założenia do strategii rozwoju gminy Lipowa. 218 Tourism and the environmental change in the Silesian Beskid Mountains Summary Present studies of tourist regions, particularly the regions of high tourist development, underline the close union among possibilities for their further development and the necessity of preservation of quality of the natural environment. Tourism, mainly the mass tourism, is a factor for significant changes in the natural environment in tourist reception areas, contributing to decline in quality of recreation The Silesian Beskid Mts is at present one of the most developed tourist regions of the Polish Carpathians. Development of tourism, lasting for over a century, contributed to significant changes in the natural environment. For the main causative factors of these transformations, the intensive tourist urbanization of rural areas since the 1960's century as well as mass tourist flow are considered. In the second half of the twentieth century the development of tourism in the area of Silesian Beskid Mts was mostly stimulated by exogenous factors as well as the strong administrative and economic connections with the Upper Silesian industrial region. The main symptoms of this relationship were the development of social holiday resorts in the period of social tourism development (1945-1989 r.) and today the intensive development of the second homes phenomenon. According to the Butler's lifecycle of tourist region, it is possible to distinguish eight stages of tourist function development of the Silesian Beskid Mts. region, such as: the initial stage, stage of first introduction, first development, stage of collapse, second introduction, second development, consolidation and presently the stage of saturation. The evident reduction in the growth of number of beds recorded in the 1990's can be considered as a symptom of the region's development reaching critical level. Assuming that the level of tourist numbers will not be carried, further tourist development of the region may take a turn for the permanent stagnation. The factors confirming such state of threat for the future of tourist development may have been appearing in tourist urbanization space in the 1990's, in traditional tourist resorts as Wisła, Szczyrk or Ustroń. Accordingly to the theory of tourist colonization by Liszewski (1995), tourist urbanization space represents the final stage of tourist development, connected with tourist settlement. It manifests itself in collapse of tourist function of some tourist objects, as well as immigration for permanent settlement previous tourists, etc. 219 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Contemporary image of tourist function of the region should be analyzed from the point of view of recreation in suburban area of the Upper Silesian and Bielsko-Biała agglomerations. Significant changes in tourist infrastructure of the region were connected with the process of socio-economic transition of Poland in the 1990's The main changes in tourism and tourist infrastructure in the 1990's concerned: - limitation of growth of reception capacity in accommodation base; - ownership transformation of factory social holiday resorts and health resorts; - liquidation of some accommodation, mostly summer resorts and limitation of accommodation capacity in seasonal resorts; - decrease in number of tourists in accommodation, compared to the 1980's, and decrease in demand for beds; - growth in number of beds in health resorts, mostly in Ustroń; - growth of importance of short-term tourist stay, mostly weekend breaks; - general improvement of service quality in accommodation and other services for tourists; - quick development of guest-houses and agro-farms and their rise in importance in the structure of reception capacity; - loss of traditional character of holiday centres by such tourist centres as Wisła, Ustroń and Szczyrk, and also growth of importance of Brenna village for tourist reception in the region. Intense development of factory social holiday resorts for workers, was led scheduled from the 1960's till the 1990's and encompassed areas not yet urbanized. The entrance of tourist investments into the natural environment or rural landscapes mainly concerned the rising of complexes of holiday resorts in the forms of „resorts districts” as well as the isolated resorts located outside the local, permanent settlement. Originally isolated in location resorts for decades was a gravity and inducing factor for other tourist objects and permanent settlement development (fig. 39). Presently the fastest growing element of tourist infrastructure is the second homes settlement. The research showed that in the 26 towns and villages situated in the Silesian Beskid Mts, in 2001 there were 3.646 second homes having the total capacity of around 10 thousand beds. A predominant factor conducive to the development of second homes of the area under discussion was the close location to the Upper Silesian conurbation, favorable conditions of the transport system and a considerable demand for that kind of tourist accommodation. In the spatial distribution of second homes (table 12) it is noticeable that the majority of second homes appear in the northern and western part of the Silesian Beskid Mts, with the particular example of Brenna village (fig. 28). The highest density of second homes - over 150 objects per 1 km² - occurs in the northern part of the Silesian Beskid Mts, with villages of Meszna and Brenna, and Szczyrk town. The lowest values can be observed in the places located near the eastern and southern borders of the Silesian Beskid Mts. The number of second homes in relation to 100 permanent houses (fig. 26) is 220 Summary highest in Brenna (101,3)- A high percentage is observed also in the small village of Meszna (63,1). The eastern region can be considered as a potential area for an intensive second homes development in the future, due to the phenomenon of purchase of plots of land for recreation purposes. As far as the size of the second homes is concerned, there is a slight tendency towards houses of 31-70 m² (34,8%). Buildings smaller than 30 m² are fewer than in other regions of Poland (25%), and there are more houses larger than 110 m² (17,6%). Most buildings are new, built of brick, equipped with all the facilities. There is a small percentage of adapted buildings (7%). The owners of the second houses are mostly the inhabitants of the Upper Silesian region, constituting 87,5% of all the persons owning second houses in Silesian Beskid Mts. One of the important reasons for building a second house for these people is the intention of moving in permanently in the future. Among the negative aspects of the type of buildings under discussion, one can count the excessive density of second homes, which leads to overfilling the space with buildings and to the architectural chaos of the second houses, destroying the order and beauty of the mountain landscape. Particularly dangerous cases are those where the building exceeds the scheduled area limits and takes up agricultural or forest areas, becoming an element of danger for the natural environment. Another significantly negative aspect is the underdevelopment of the sewers infrastructure, frequent cases of negligence and lack of control over waste utilization, as well as excessive tourist traffic and the fumes emission and noise following it. A lot of negative phenomena connected with the building of second houses lead to the development of erosive processes in the environment, abnormalities in water levels, changes in their morphology, as well as the devastation of the natural world due to the penetration of sewage into the ground and flowing waters, and to the impairment of the neighbouring forest areas. In the landscape, the second homes development spreads out into the areas of highest recreational values - at slopes, in close distance to the forest boundaries and also in the stream valleys. The tendency to the clustering of second homes (fig. 44) is observed due to: a) selling neighbouring plots by the same farmer; b) reduction of investment expenses by the second homes owners, c) rising land prices; d) safety reasons; and e) in the past fixing areas for second homes development in local plans. The favourable factor for second homes development is liberalization of law in land turnover after 1989, and also recognizing by local people selling the recreational plots as a source for temporary income. Lasting for decades - in some cases over century- use of mountain tourist trails caused the activation of degradation processes. At present, mountain tourist trails in the Silesian Beskidd Mts are forest tracks intensely modeled by the natural morpho-genic processes. The most degraded tourist trails sections are in the area of tops of Szyndzielnia (fig. 50), Klimczok (fig. 51), Magura, Skrzyczne (fig. 52), Karkoszczonka Pass (fig. 53), Równica (fig. 54), Czantoria and Stożek. There is also a strong tourist pressure on the territories around the upper stations of tourist chair and gondola lifts at Szyndzielnia (fig. 15), Czantoria (fig. 16) and Skrzyczne. 221 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Development of alpine ski facilities - lifts and ski runs - was a result of direct and indirect changes in the natural environment. Direct impact was connected with the loss of forest lands and changes in morphology of slopes. Fragmentation of forest cover due to introduction of ski infrastructure is a factor contributing to spatial forest degradation in such areas as Skrzyczne or Stożek, by exposing the inner parts of woodlands to impact of wind and pests. Direct impact of ski tourism is also associated with mechanical damage to plants and soil cover within the areas of the ski traffic. Snow production and long lasting of snow cover (in some places until April and May) is the reason for delay in vegetation processes. The negative effects of ski tourism are also connected with insufficient and improperly prepared car infrastructure (i.e. car parks) in the neighborhood of ski areas. Overlapping and interpenetration of the tourist space, and the other socio-economic branches in the Silesian Beskid Mts are the reason for the conflicts between the tourist function and the economic and environmental functions of the region as well as the conflicts inside the tourist function, resulting from diversity of tourist forms -in some cases mutually exclusive within the same space. These conflicts will grow with the progression of tourist urbanization. In use of the tourist space also occur the environmental conflicts in human-environment relation. The symptoms of such conflicts are connected with the scale of impact of tourism on the environment and the environmental change that this causes. The highest level of environmental loading by tourist infrastructure (fig. 61) takes place in Szczyrk (fig. 62), Brenna, Bystra, Meszna, Ustroń ad Wisla. Changes in the environment relate mainly to the level of tourist traffic (around 4 million tourists every year, 8 thousand cars during some weekends), expansion and utilization of the tourist infrastructure (second homes, tourist facilities, skiing resorts, mountain trails), undeveloped local infrastructure, as well as insufficient local governments’ initiatives. The possibilities to resolve these conflicts, according to the sustainable development, are presently limited due to the scale of mass tourist flow, spontaneous and in some cases insufficiently controlled character of development of tourist settlement and the formal, social and financial barriers. The main cause for concern for the future of the region that emerges from the consequences of intensive and unsupervised process of tourist development in the Silesian Beskid tourist region, is a gradual reduction in value and quality of leisure of the natural environment. The consequence of critical lowering of the tourist attractiveness of environment would be loss of competitiveness of the region and continued reduction in tourist movement. This point of view shows that the improvement of natural environment conditions seems to be the vital issue for the further shaping of the tourist function in the Silesian Beskid Mts. 222 Summary Spis rycin List of figures Rye. 1. Beskid Śląski - położenie.......................................................27 Fig. 1. Localization of Silesian Beskid Mts.............................................27 Rye. 2. Obszar badań...........................................................................28 Fig. 2. Investigated area......................................................................28 Rye. 3. Ustroń - widok z Czantorii na pasmo Równicy oraz północną granicę Beskidu Śląskiego....30 Fig. 3. Ustroń - panorama of Równica range and the northern boundary of Silesian Beskid Mts from Czantoria Mm.....................................................................30 Rye. 4. Wielkość opadów w roku..........................................................32 Fig. 4. Annual precipitation total......................................................32 Rye. 5. Średnia temperatura roku oraz kierunki wiatrów..................................34 Fig. 5. Annual mean temperature and wind directions.....................................34 Rye. 6. Przykład inwersji temperatury w Kotlinie Istebniańskiej.........................35 Fig. 6. Example of temperature inversion at Isebniańska Basin...........................35 Rye. 7. Potencjalna roślinność naturalna.......................................................39 Fig. 7. Potential vegetation...................................................................39 Rye. 8. Stan czystości głównych cieków wodnych w Beskidzie Śląskim......................45 Fig. 8. Water quality in main streams in the Silesian Beskid Mts........................45 Rye. 9. Cykl rozwoju regionu turystycznego wg Butlera..........................................51 Fig. 9. Butler«s destination life-cycle model...........................................51 Ryc. 10. Wielkość ruchu turystycznego w miejscowościach uzdrowiskowych Beskidu Śląskiego na tle innych polskich uzdrowisk karpackich w 1938 r.......................................60 Fig. 10. Tourist traffic in spa resorts in the Silesian Beskid Mts at the background of other spas in Polish Carpathians in 1939.....................................................60 Ryc. 11. Turystyka w Beskidzie Śląskim w 1939 r.........................................66 Fig. 11. Tourism in the Silesian Beskid Mts in 1939............................................66 Ryc. 12. Zespól obiektów turystycznych (tzw. „dzielnica wczasowa”) w Ustroniu-Jaszowcu.........71 Fig. 12. Complex of tourist holiday resorts (so-called „holiday district”) in Ustroń-Jaszowiec.71 Ryc. 13. Dzielnice wczasowe „aglomeracji turystycznej Ustroń-Wisła-Szczyrk”....................74 Fig. 13. Holiday districts of „the tourist agglomeration of Ustroń-Wisla-Szczyrk”..............74 Ryc. 14. Struktura własnościowa miejsc noclegowych w Beskidzie Śląskim w latach 1989 i 2001....81 Fig. 14. Ownership structure of accommodation base in the Silesian Beskid Mts. in 1989 and 2001 ....81 Ryc. 15. Bielsko-Biała - górska kolejka gondolowa na Szyndzielnię.......................85 Fig. 15. Gondola-lift onto Szyndzielnia mountain in Bielsko-Biała.......................85 Ryc. 16. Ustroń - górska kolejka krzesełkowa oraz letni tor saneczkowy na Czantorii............87 Fig. 16. Ustroń - chairlift and summer tobogganing run at the Czantoria mountain...............87 Ryc. 17. Struktura wielkościowa bazy noclegowej według liczby miejsc noclegowych w poszczególnych rodzajach obiektów.....................................................90 Fig. 17. The size structure of the accommodation objects by the number of beds in different types of the base..............................................................................90 223 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Rye. 18. Udział poszczególnych miejscowości w strukturze wielkościowej bazy noclegowej.....91 Fig. 18. Share of towns and villages in the capacity of the accommodation base.............91 Rye. 19. Dzielnica uzdrowiskowa Zawodzie w Ustroniu (część południowa).................94 Fig. 19. The southern part of Zawodzie spa district in Ustroń..............................94 Rye. 20. Mapa gęstości miejsc noclegowych na obszarze Beskidu Śląskiego (2000 r.)......95 Fig. 20. Map of density of accommodation beds in the Silesian Beskid Mts (2000)........95 Rye. 21. Struktura wielkościowa obiektów zakwaterowania zbiorowego wg przedziałów liczby miejsc noclegowych (2000 r.)........................................................97 Fig. 21. The size structure of accommodation objects by number of beds (2000)..............97 Rye. 22. Wykorzystanie bazy noclegowej wg rodzaju obiektu (2000 r.)....................97 Fig. 22. Level of use of the accommodation objects.........................................97 Rye. 23. Wisła - hotel „Gołębiewski”, najnowsza duża inwestycja w bazie hotelowej......99 Fig. 23. Wisła - „Gołębiewski” hotel, the most recent big investment in the hotel base.99 Rye. 24. Ruch turystyczny w bazie noclegowej na obszarze Beskidu Śląskiego w 2001 r........100 Fig. 24. Tourist movement in the accommodation base in the Silesian Beskid Mts in 2001.....100 Rye. 25. Sezonowość ruchu turystycznego w poszczególnych miejscowościach Beskidu Śląskiego w 2000 r.............................................................................102 Fig. 25. Seasonality of tourist movement in towns and villages in the Silesian Beskid Mts in 2000.... 102 Rye. 26. Drugie domy w Beskidzie Śląskim w 2001 r.....................................107 Fig. 26. Second homes in the Silesian Beskid Mts in 2001..............................107 Rye. 27. Mapa gęstości drugich domów w Beskidzie Śląskim (2001 r.).........................110 Fig. 27. Map of density of second homes in the Silesian Beskid Mts (2001).............110 Rye. 28. Brenna (część północna) - tereny objęte intensywną zabudową drugich domów.........111 Fig. 28. Brenna (northern part) - areas of intensive second homes development.........Ill Rye. 29. Struktura wielkościowa drugich domów wg powierzchni użytkowej................112 Fig. 29. The size structure of second homes by living surface..............................112 Rye. 30. Miejsce stałego zamieszkania właścicieli drugich domów w Beskidzie Śląskim...113 Fig. 30. Place of permanent residence of the owners of second homes in the Silesian Beskid Mts.... 113 Rye. 31. Klasyfikacja przestrzenna miejscowości Beskidu Śląskiego ze względu na stopień rozwoju funkcji turystycznej.................................................................118 Fig. 31. Spatial classification of towns and villages in the Silesian Beskid Mts by the level of tourist function development.................................................................118 Rye. 32. Fazy ewolucji regionu turystycznego Beskidu Śląskiego.............................120 Fig. 32. Stages of the Silesian Beskid tourist region development..........................120 Rye. 33. Model kształtowania się przestrzeni turystycznej na obszarze Beskidu Śląskiego....122 Fig. 33. Model of tourist space development in the Silesian Beskid Mts................122 Rye. 34. Ustroń-Polana, przykład tworzących się zatorów drogowych w czasie ruchu wyjazdowego w weekendy............................................................................127 Fig. 34. Example of tourist traffic congestion at weekends in Ustroń-Polana................127 Rye. 35. Przełęcz Kubalonka - jeden z punktów koncentracji ruchu turystycznego na obszarze Beskidu Śląskiego....................................................................128 Fig. 35. Kubalonaka Pass - one of the example of tourist traffic concentration points in the Silesian Beskid Mts...........................................................................128 Rye. 36. Wybrane problemy gospodarki komunalnej w Beskidzie Śląskim...................130 Fig. 36. Selected problems of local public utilities management in the Silesian Beskid Mts.130 Rye. 37. Szczyrk - dom wczasowy „Orle Gniazdo” oraz fragment osiedla drugich domów.........142 Fig. 37. Szczyrk - „Orle Gniazdo” holiday resort and the part of second homes cluster......142 Rye. 38. Szczyrk, dolina potoku Biła - przykład obszaru w Beskidzie Śląskim intensywnie 224 Summary zagospodarowanego przez osadnictwo turystyczne...................................143 Fig. 38. Szczyrk, the Biła valley - example of densely tourist developed area by tourist settlement in the Silesian Beskid Mts.........................................................143 Rye. 39. Charakterystyczne cechy lokalizacyjne osadnictwa turystycznego wypoczynku zbiorowego w Beskidzie Śląskim (objaśnienia w tekście).....................................144 Fig. 39. Tourist accommodation settlement localization patterns in the Silesian Beskid Mts (explanation in the text)...............................................................144 Rye. 40. Hotel „Klimczok” położony w gómym odcinku doliny Bilej w Szczyrku (C)............145 Fig. 40. „Klimczok” hotel situated in the upper part of Biła valley in Szczyrk (C)........145 Rye. 41. Spełnianie wymagań ochrony środowiska przez obiekty turystyczne w Beskidzie Śląskim..........................................................................147 Fig. 41. The meeting of environmental requirements by the tourist objects in the Silesian Beskid Mts........................................................................147 Rye. 42. Przykład zwartego osiedla drugich domów w Szczyrku...............................150 Fig. 42. Example of densely developed second homes cluster in Szczyrk.....................150 Rye. 43. Brenna - osiedle drugich domów położone poza obszarem stałej zabudowy............151 Fig. 43. Brenna - the second homes cluster situated outside the permanent settlement......151 Rye. 44. Charakterystyczne cechy lokalizacyjne drugich domów w Beskidzie Śląskim ( objaśnienia w tekście).......................................................................152 Fig. 44. The second homes localization patterns in the Silesian Beskid Mts ( explanation in the text)......................................................................152 Rye. 45. Brenna - osiedle drugich domów powstające w bezpośrednim sąsiedztwie lasu........153 Fig. 45. Brenna - the second homes cluster developing in contact with the forest boundary.153 Rye. 46. Brenna - charakterystyczne skupiska drugich domów (A 1; B).......................154 Fig. 46. Brenna - examples of the second homes clusters (A 1; B)..........................154 Rye. 47. Szczyrk - drugie domy w bezpośrednim sąsiedztwie lasu (Al; B)....................154 Fig. 47. Szczyrk - second homes in contact with the forest boundary (A 1; B)..............154 Rye. 48. Zależność uszkodzeń szaty roślinnej od nachylenia stoku wg Kostrowickiego (1992).157 Fig. 48. Dependence between plant cover degradation and the slope angle by Kostrowicki (1992).... 157 Rye. 49. Przyrodnicze skutki działalności turystyczno-rekreacyjnej człowieka..............158 Fig. 49. Environmental impact of tourist-recreation human activity........................158 Rye. 50. Turystyczny szlak górski w rejonie Szyndzielni...................................159 Fig. 50. Tourist mountain trail in the Mt. Szyndzielnia area..............................159 Rye. 51. Turystyczny szlak górski w rejonie schroniska na Klimczoku.......................161 Fig. 51. Tourist mountain trail in the area of the Klimczok mountain hut..................161 Rye. 52. Zdegradowany obszar wzdłuż kolejki górskiej na Skrzyczne (Szczyrk)...............161 Fig. 52. Degraded area alongside the cable-lift onto Mt. Skrzyczne (Szczyrk)..............161 Rye. 53. Przełęcz Karkoszczonka - szlak górski silnie zdegradowany........................162 Fig. 53. Karkoszczonka Pass - degraded tourist mountain trail.............................162 Rye. 54. Intensywna presja turystyczna wokół schroniska na Równicy........................163 Fig. 54. Intensive tourist pressure at the area round the mountain hut at Równica.........163 Rye. 55. Szczyrk - Solisko, tereny narciarskie sztucznie dośnieżane.......................164 Fig. 55. Szczyrk - Solisko, ski area with snow production.................................164 Rye. 56. Szczyrk - rozczłonkowanie zwartych kompleksów leśnych związane z rozwojem infrastruktury dla narciarstwa zjazdowego.........................................166 Fig. 56. Szczyrk - dissection of the dense forest area as a esult of the alpine ski infrastructure development.............................................................................166 Rye. 57. Tereny narciarskie na stokach Skrzycznego w Szczyrku.............................166 225 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Śląskiego Fig. 57. Alpine ski areas at Mt Skrzyczne in Szczyrk...................................166 Rye. 58. Klimczok - degradacja stoku na skutek użytkowania go przez narciarstwo i górską turystykę pieszą........................................................................167 Fig. 58. Mt Klimczok - slope degradation connected with ski and mass mountain tourism......167 Rye. 59. Miejsca trwałych ubytków pokrywy darniowej w obrębie terenów narciarskich w Beskidzie Śląskim.......................................................................168 Fig. 59. Places of permanent sod reduction within the ski areas in the Silesian Beskid Mts.168 Rye. 60. Szczyrk - Beskidek, stok częściowo zdegradowany na skutek narciarstwa oraz pieszej i rowerowej turystyki górskiej..........................................................169 Fig. 60. Szczyrk - Beskidek, partially degraded slope as a result of simultaneous impact of ski and mountain and bike tourism......................................................169 Rye. 61. Klasyfikacja przestrzenna miejscowości Beskidu Śląskiego ze względu na stopień obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego.................176 Fig. 61. Spatial classes for the degree of environment loading by tourist infrastructure in the Silesian Beskid Mts........................................................................176 Rye. 62. Przestrzenny obraz antropopresji turystycznej na obszarze Szczyrku................177 Fig. 62. Spatial image of tourist anthropopression in Szczyrk..........................177 Rye. 63. Przestrzenne zróżnicowanie nasilenia konfliktów funkcjonalnych i środowiskowych na obszarze Beskidu Śląskiego....................................................190 Fig. 63. Spatial diversity of functional and environmental conflicts intensity connected with the tourism development in the Silesian Beskid Mts................................190 Rye. 64. Główne obszary antropopresji turystycznej w Beskidzie Śląskim.................192 Fig. 64. Main areas of the tourist anthropopression in the Silesian Beskid Mts.........192 226 Summary Spis tabel List of tables Tabela 1. Ruch turystyczny w miejscowościach uzdrowiskowych Beskidu Śląskiego wiatach 1931-1938...............................................................61 Table 1. Tourist numbers in spa villages in the Silesian Beskid Mts between 1931 and 1938.61 Tabela 2. Stan bazy turystycznej w poszczególnych miejscowościach Beskidu Śląskiego w okresie 1918-1939 r.................................................................62 Table 2. Tourist infrastructure in the Silesian Beskid Mts at the period 1918-1939........62 Tabela 3. Baza schronisk górskich w okresie 1918-1939 r. na obszarze Beskidu Śląskiego....65 Table 3. Mountain huts in the Silesian Beskid Mts at the period 1919-1939.................65 Tabela 4. Baza wczasowa i sanatoryjna w Beskidzie Śląskim w 1989 r........................73 Table 4. Holiday and health resorts base of the Silesian Beskid Mts in 1989...............73 Tabela 5. Infrastruktura narciarska w Beskidzie Śląskim w 1989 r..........................76 Table 5. Alpine ski infrastructure in the Silesian Beskid Mts in 1989.....................76 Tabela 6. Baza gastronomiczna w Beskidzie Śląskim w 2001 r................................82 Table. 6. Catering base in the Silesian Beskid Mts in 2001................................82 Tabela 7. Baza sportowo-rekreacyjna w poszczególnych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego w 2001 r......................................................................84 Table 7. Sports and recreation facilities in the Silesian Beskid Mts in 2001..............84 Tabela 8. Liczba obiektów noclegowych w poszczególnych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego w 2000 r......................................................................92 Table 8. Number of accommodation objects in towns and villages in the Silesian Beskid Mts. in 2000...............................................................................92 Tabela 9. Liczba miejsc noclegowych wg rodzaju bazy w poszczególnych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego w 2000 r.............................................93 Table 9. Number of beds by type of objects in towns and villages in the Silesian Beskid Mts in 2000............................................................................93 Tabela 10. Struktura wielkościowa bazy noclegowej wg liczby miejsc noclegowych w poszczególnych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego (2000 r.).........................96 Table 10. The size structure of accommodation base by number of beds in different types of objects in towns and villages in the Silesian Beskid Mts (2000).........................96 Tabela 11. Ruch turystyczny w bazie noclegowej na obszarze Beskidu Śląskiego w 2000 r........98 Table 11. Number of tourists in the accommodation objects in the Silesian Beskid Mts in 2000.98 Tabela 12. Drugie domy w poszczególnych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego w 2001 r.......................................................................106 Table 12. Second homes in towns and villages in the Silesian Beskid Mts in 2001..........106 Tabela 13. Wskaźniki rozwoju funkcji turystycznej dla poszczególnych miejscowości na obszarze Beskidu Śląskiego......................................................................116 Table 13. The indicators of tourist function development in towns and villages in the Silesian Beskid Mts.............................................................................116 Tabela 14.Wskaźniki rozwoju funkcji turystycznej.........................................117 Table 14. Indicators of tourist function development level...............................117 227 Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego Beskidu Ślgskiegi Tabela 15. Klasyfikacja miejscowości Beskidu Śląskiego ze względu na stopień rozwoju funkcji turystycznej......................................................................117 Table 15. Classification of towns and villages in the Silesian Beskid Mts by the level of tourist function development.........................................................117 Tabela 16. Relacje między typami przestrzeni turystycznej wg Liszeskiego (1995) a zagospodarowaniem turystycznym...............................................121 Table 16. Relation between types of tourist space by Liszewski (1995) and tourist infrastructure 121 Tabela 17. Fazy rozwoju regionu turystycznego i przestrzeni turystycznej Beskidu Śląskiego.123 Table 17. Stages of tourist region development and tourist space in the Silesian Beskid Mts.123 Tabela 18. Natężenie ruchu samochodowego w wybranych punktach pomiarowych w Beskidzie Śląskim..............................................................................126 Table 18. Traffic density in selected days at the measurement points in the Silesian Beskid Mts....126 Tabela 19. Oczyszczalnie komunalne przyjmujące ścieki z obszaru Beskidu Śląskiego...........131 Table 19. Public sewage treatment plants receipting sewages from the territory of the Silesian Beskid Mts....................................................131 Tabela 20. Oczyszczalnie ścieków przy obiektach turystycznych na obszarze Beskidu Śląskiego w 2001 r......................................................................132 Table 20. Sewage treatment plants in tourist objects in the Silesian Beskid Mts in 2001.....132 Tabela 21. Formy współpracy samorządowej w dziedzinie gospodarki turystycznej...............134 Table 21. Forms of local government co-operation in the field of tourism economy............134 Tabela 22. Wybrane działania samorządów lokalnych w zakresie rozwoju turystyki i gospodarki komunalnej w okresie 1989-2001 r.............................................136 Table 22. Selected local government actions in scope of tourist development in the period 1989-2001..........................................................136 Tabela 23. Zmiany użytkowania ziemi związane z rozwojem osadnictwa turystycznego w Beskidzie Śląskim...........................................................155 Table 23. Land use changes connected with the tourist settlement development in the Silesian Beskid Mts....................................................155 Tabela 24. Szlaki turystyki górskiej na podłożu biologicznie czynnym w Beskidzie Śląskim....160 Table 24. Tourist mountain trails on the biologically active substratum in the Silesian Beskid Mts.... 160 Tabela 25. Zagospodarowanie dla turystyki narciarskiej na obszarze Beskidu Śląskiego........164 Table 25. Alpine ski facilities development in Silesian Beskid Mts.........................164 Tabela 26. Wybrane formy antropopresji w obrębie terenów narciarskich w Beskidzie Śląskim 165 Table 26. Selected forms of tourist anthropopression within the ski areas in the Silesian Beskid Mts...........................................................165 Tabela 27. Formy użytkowania turystycznego środowiska przyrodniczego oraz ocena ich oddziały wania.............................................................................172 Table 27. Tourist forms of use of the environment and their impact assessment..............172 Tabela 28. Wskaźnik obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego..............................................................................174 Table 28. Tourist development impact on the environment indicator..........................174 Tabela 29. Przedziały klasowe wskaźnika stopnia obciążenia środowiska przyrodniczego rozwojem zagospodarowania turystycznego.......................................................175 Table 29. Classes for degree of environment loading by tourist infrastructure indicator.....175 Tabela 30. Konflikty funkcjonalne i środowiskowe związane z rozwojem turystyki w poszczególnych miejscowościach na obszarze Beskidu Śląskiego................................189 Table 30. Functional and environmental conflicts connected with the tourism development in the towns and villages of the Silesian Beskid Mts................................189 228