400 LAT KATEDRY ANATOMII W KRAKOWIE (1602-2002) Janina Sokołowska-Pituchowa 400 YEARS OF THE CHAIR OF ANATOMY IN KRAKOW (1602-2002) JAGIELLONIAN UNIVERSITY PRESS Janina Sokołowska-Pituchowa 400 LAT KATEDRY ANATOMII W KRAKOWIE (1602-2002) WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO © Copyright by Janina Sokoiowska-Pituchowa & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2002 All rights reserved RECENZENT Prof, dr hab. Andrzej Śródka PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski Na okładce wykorzystano fotografię budynku Zakładu Anatomii autorstwa Jacentego Urbaniaka TŁUMACZENIE NA J. ANGIELSKI Jerzy Walocha KONSULTACJA TŁUM. NA J. ANGIELSKI Jan Zientek FOTOGRAFIE Jacenty Urbaniak REDAKTOR Dorota Węgierska KOREKTOR Krystyna Dulińska Książka finansowana ze środków Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Autora i Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 83-233-1639-2 Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Dystrybucja: ul. Bydgoska 19 C, 30-056 Kraków tel. (012) 636-80-00 w. 2022, 2023, fax (012) 430-19-95 tel. kom. 0604-414-568, e-mail: wydaw@if. uj. edu. pl http: //www. wuj. pl Konto: BPH PBK SA IV/O Kraków nr 10601389-320000478769 SPIS TREŚCI - CONTENTS Przedmowa (Andrzej Środka}.......................................... 7 Foreword (Andrzej Środka} ......................................... ii Wstęp.............................................................. 15 Introduction....................................................... 17 Sylwetki kierowników Katedry Anatomii 1615-1835....................................................... 19 1868-1939....................................................... 27 Ludwik Karol Teichmann...................................... 27 Kazimierz Kostanecki ....................................... 35 Zygmunt Szantroch........................................... 42 Okres wojny i okupacji.......................................... 46 Okres powojenny -1946-2002...................................... 49 Tadeusz Rogalski............................................ 49 Janina Sokołowska-Pituchowa................................. 53 Andrzej Skawina ............................................ 69 A profile of the Heads of the Department of Anatomy................ 83 1615-1835....................................................... 83 1868-1939....................................................... 95 Ludwik Karol Teichmann...................................... 95 Kazimierz Kostanecki ...................................... 103 Zygmunt Szantroch........................................... no The Second World War and period of occupation.................. 115 The post war period-1946-2002.................................. 118 Tadeusz Rogalski........................................... 118 Janina Sokołowska-Pituchowa................................ 122 Andrzej Skawina............................................ 134 Sylwetka Adama Bochenka........................................... 149 Profile of Adam Bochenek.......................................... 157 6 Budynek Zakładu Anatomii i jego Muzeum................................ l6i The Department of Anatomy, its building and its museum................ 167 Nauczanie anatomii we Wszechnicy Jagiellońskiej i w Katedrze Anatomii.............................................................. 177 The teaching of anatomy in the Jagiellonian University and in the Chair of Anatomy............................................................ 183 Działalność naukowa Katedry i Zakładu Anatomii - tematyka badań.... 189 The scientific activity of the Chair and Department of Anatomy........ 191 Dzieła i podręczniki anatomiczne wydane w Krakowie w okresie od 1551 do 1980 roku.......................................................... 193 Compositions and manuals issued in Kraków in the years 1551-1980...... 197 Związki Katedry i Zakładu Anatomii z antropologią..................... 201 The relationship of the Chair of Anatomy with anthropology............ 205 Związki Katedry Anatomii z Akademią Sztuk Pięknych.................... 209 The relationship of the Chair of Anatomy with the Academy of Fine Arts.......................................................... 213 Polskie Towarzystwo Anatomiczne....................................... 217 The Polish Anatomical Society ........................................ 221 Dokumentacja pewnych wydarzeń z historii Katedry Anatomii............. 225 Documentation of certain events in the history of the Department of Anatomy............................................................ 231 Piśmiennictwo - References............................................ 235 Spis ilustracji ...................................................... 239 Table of illustrations ............................................... 241 PRZEDMOWA Anatomia od starożytności uważana była za królową nauk medycznych. Wielki Hipokrates w genialny sposób potrafił wyciągać wnioski ze szczegółowo przeprowadzanych obserwacji i badania podmiotowego w odniesieniu do diagnozy, terapii i rokowania, nie przykładając jeszcze należnej uwagi do wnikliwych badań anatomicznych. Jednak dalszy rozwój medycyny, a właściwie początki charakteru naukowego tej dyscypliny, nie mogły odbywać się bez wiedzy lekarskiej opartej na podstawach prawidłowego opisu budowy i topografii narządów organizmu. Tak to widzieli wielcy lekarze aleksandryjscy z III i II wieku p. n. e. - Erasistratos z Keos i Herofilos z Chalkedonu, którzy podali pierwsze, całkiem poprawne, opisy anatomii ludzkiego ciała. Tak widział to również ojciec anatomii - największy lekarz rzymski końca epoki starożytnej, Galen. I choć jego anatomia prawie wyłącznie opierała się na sekcjach zwierząt, to, po pierwsze, stanowiła pierwsze w dziejach pełne podręcznikowe opracowanie tej dyscypliny (można pokusić się o stwierdzenie, że stała się pierwszym wyodrębnionym przedmiotem medycznym), a ponadto sam Galen, a za nim wszyscy wielcy lekarze XV-XVII wieku opierali swe badania eksperymentalne i kliniczne właśnie na anatomii. Wielkie dzieło Andrzeja Wesaliusza z 1543 roku o budowie ciała człowieka dokonało przełomu w sposobie prowadzenia podstawowych badań medycznych i - bez żadnej przesady - postawiło cezurę pomiędzy średniowieczem a czasami nowożytnymi w naukach przyrodniczych. Przyczyniło się ono także do rozwoju innych dyscyplin: odkrycie dużego obiegu krwi przez Williama Harveya odnosiło się w najdrobniejszym szczególe do wnikliwego komentarza kwestii anatomicznych. Te nowoczesne prądy naukowe przenikały oczywiście do Polski; przykładem tego był zwłaszcza całkowicie oryginalny traktat o tętnie, wydany w 1555 roku przez absolwenta Akademii Krakowskiej Józefa Strusia. To właśnie w tym dziele dokonano pierwszej próby przedstawienia zagadnień lekarskich w nowoczesnym, anatomicznym oświetleniu. W tym też okresie po raz pierwszy 8 w Polsce zaczęto nauczać anatomii jako wyodrębnionego przedmiotu. Miało to miejsce w słynnym Gimnazjum Gdańskim, w którym od roku 1584 czynna była Katedra Nauk Lekarskich z profesorem anatomii. Krakowska Katedra Anatomii jest nieco młodsza, ale i tak liczy równo 400 lat. Faktycznie działa jednak od 1615 roku, gdy wykłady rozpoczął Maciej Wojeński, zresztą trzykrotny rektor Uniwersytetu. W ciągu pierwszych 250 lat wśród kilkunastu profesorów były postacie wybitne, jak choćby Jacek Łopacki - wielki humanista, lekarz członków wielkich rodów polskich i autor rozprawy o padaczce, Jędrzej Badurski - założyciel pierwszego szpitala klinicznego w Polsce przy Małym Rynku w Krakowie, Rafał Józef Czerwiakowski - „ojciec” chirurgii polskiej i lekarz nadworny Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz Antoni Kozubowski - organizator gabinetu anatomicznego i jego zbiorów, a poza tym wybitny znawca zagadnień sadowniczych. Po Kozubowskim nastały złote lata krakowskiej anatomii, znaczone nazwiskami najwybitniejszych polskich przedstawicieli tej dyscypliny. Można śmiało powiedzieć, że w dużym stopniu pozycja całej polskiej anatomii kształtowała się wówczas w ośrodku krakowskim. Co najmniej cztery nazwiska weszły na stałe do historii nauki polskiej. Najpierw następca Kozubowskiego, Ludwik Karol Teichmann, realizator budowy nowego gynachu krakowskiej TheatrumAnatomicum, wspaniały preparator, który dokonując pełnego opisu anatomii układu chłonnego, stał się ostatnim wielkim badaczem anatomii opisowej w jej klasycznym wydaniu. Jedynie Ludwik Maurycy Hirszfeld, profesor Szkoły Głównej Warszawskiej, jedna z najbarwniejszych postaci polskiej medycyny, dzięki swym do dziś wykorzystywanym rysunkom i pracom z zakresu obwodowego układu nerwowego mógł wówczas w Polsce mierzyć się z Teichmannem. Później - twórca największej w Polsce szkoły anatomicznej, Kazimierz Ko-stanecki, autor dzieła o filo- i ontogenetycznym rozwoju jelita ślepego i wyrostka robaczkowego, do dziś niedościgłego pod względem szerokości ujęcia i wnikliwości przedstawienia tych bardzo skomplikowanych zagadnień, uczony poruszający się z łatwością na wielu innych polach, jak choćby w dziedzinie cytogenetyki, której byt w Polsce pionierem, a do tego wspaniały znawca sztuk pięknych (był właścicielem zbioru cennych rzeźb i obrazów) i niezrównany mistrz języka polskiego, francuskiego i niemieckiego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego pozycja polskiej anatomii prawidłowej znajdowała się na samym szczycie nauki światowej, a to za sprawą dwóch ośrodków akademickich: krakowskiego - właśnie dzięki Kostaneckiemu, i warszawskiego - za sprawą Edwarda Lotha. Ci dwaj uczeni z anatomii jako dziedziny pozornie zamkniętej i „ostatecznie już zbadanej”stworzyli nową anatomię -„a newanatomy", żeby posłużyć się określeniem Arthura Keitha, którego użył właśnie wobec Lotha. Obaj uczeni różnili się zarówno w tematyce prowadzo 9 nych badań, jak i cechami osobowymi. Kostanecki zajmował się anatomią opisową i porównawczą człowieka i kręgowców niższych, cytologią i mechaniką rozwoju oraz historią anatomii; Loth stworzył nową dziedzinę nauki - antropomorfologię części miękkich naczelnych i zapoczątkował prace nad rekonstrukcją budowy mięśniowej człowieka kopalnego. Kostanecki -przysłowiowo punktualny, dżentelmen w każdym calu, wytworny w ruchach, ubiorze i obejściu, Loth - czupurny, zadziorny, a niekiedy rubaszny, o niezrównanym dowcipie, pełnym inwencji charakterze, wybuchowym temperamencie. Bardziej widoczne były jednak podobieństwa: obaj - wielcy uczeni, wybitni pedagodzy i porywający wykładowcy, niezwykłe osobowości i gorący patrioci. Obok Kostaneckiego - jego asystent i profesor przy katedrze, Adam Bochenek, nieodłącznie związany ze swym podręcznikiem anatomii, jedynym tak obszernym w całej literaturze światowej. I tak jakpojęcie „Estreicher"jest identyfikowane z pełną bibliografią polskiej literatury, tak poprzez to dzieło „Bochenek” stał się w środowisku polskim synonimem anatomii akademickiej. Wreszcie - uczeń i następca Kostaneckiego, Zygmunt Szantroch, wybitny badacz anatomii, histologii i embriologii wegetatywnego układu nerwowego, ałe przede wszystkim pierwszy polski anatom, który - za swoim mistrzem - w tak nowoczesny sposób łączył przedmiot anatomii z zagadnieniami klinicznymi (anatomiczne uzasadnianie etiopatogenezy określonych wad rozwojowych układu moczowo-płciowego). Te i inne postacie z monografii „400 łat Katedry Anatomii w Krakowie” ukazują powstawanie, rozwój i wielkość krakowskiej szkoły anatomicznej, pod każdym wzglądem pierwszej w Polsce i wysoko cenionej przez naukę światową. Ich wybitna rola często ukazywała się na polach pozanaukowych, zwłaszcza w czasach najcięższych. Nazwiska Kazimierza Kostaneckiego, który zaraz po wybuchu II wojny światowej brał udział w akcjach obywatelskich i zgłosił się dobrowolnie jako zakładnik, a wkrótce potem zginął, zamęczony w obozie w Sachsenhausen, oraz Zygmunta Szantrocha, kapitana Wojska Polskiego podczas kampanii wrześniowej, który uwięziony przez NKWD w obozie w Starobielsku, został zamordowany w kazamatach więzienia w Charkowie, dzieląc los tysięcy polskich żołnierzy, są tego najlepszymi przykładami. Prof. dr hab. Andrzej Środka Katedra Historii Medycyny FOREWORD Since the earliest times anatomy has been the Queen of the medical sciences. The great Hippocrates, in an ingenious way, drew conclusions based on detailed observations and examination, according to diagnosis, therapy and prognosis, but failed to study anatomy in an accurate and systematic way. Further development of medicine and the beginning of its scientific character, was impossible without first acquiring knowledge based on the regular study and description of the structure and layout of the organs of the body. This was understood by Erasistratus ofKeos and Herophilus ofChalcudon, two great physicians of Alexandria from the third and fourth centuries BC, who gave the first reasonably accurate anatomical descriptions of the human body. The need for observation and study was also recognised by Galen, the greatest Roman physician of his time, and, although his anatomy was based almost entirely on the dissection of animals, it was the first time that a full manual of anatomy had been attempted. From this point onwards anatomy became a separate discipline. Following on from Galen, the leading physicians of the fifteenth to seventeenth centuries based their experimental and clinical work purely on anatomy. The vast work issued by Andreas Vesalius in 1543 showing the structure of the human body was a breakthrough in basic medical research, and without exaggeration, put a dividing line in the natural sciences between the Middle Ages and Modern Times. It also contributed to development in other areas. The discovery of the system of the circulation of the blood by William Harvey marked a distinct advance in the detailed study of anatomy. All these new scientific trends reached Poland; for instance the totally original treatise issued in 1555 by Józef Struś, a graduate of the Kraków Academy. In this work the first attempts to present medical problems from the anatomical perspective were made. From this period the teaching of anatomy as a separate subject began in Poland for the first time. It was first taught at the Academic Secondary School at Gdańsk, where the Chair of Medical Sciences 12 and a professor of anatomy had been active since 1584. The Chair of Anatomy at Kraków is a little younger, dating back four hundredyears. It began in 1615, when Maciej Wojeński, three times Rector, began anatomy lectures at Kraków. During the first two hundred and fifty years, among the few professors there were several outstanding figures, like Jacek Łopacki a great humanist, physician to members of important Polish families and the author of a dissertation on epilepsy. Jędrzej Badurski founded the first clinic in Poland, situated close to the small market place in Kraków. Rafał Józef Czerwiakowski the court physician to King Stanislaw Augustus Poniatowski is known as the “Father of Polish surgery”. Antoni Kozubowski organised the anatomical museum at theJagiellonian University and its collection and was an outstanding expert on the propagation of fruit trees. After Kozubowski, the golden age of anatomy in Kraków was reached, and it can be said that to a large extent Polish anatomy was created in the centre of Kraków. Outstanding representatives of the discipline were working and teaching there, and at least four of these remain as major figures in the history of Polish science. Kozubowski's successor, Ludwik Karol Teichmann, was responsible for the construction of the new Anatomy Theatre in Kraków. He was a magnificent presenter, who gave the first full anatomical description of the lymphatic system, and was the last great researcher of classical anatomical depiction. Only Ludwik Maurycy Hirszfeld, professor of Warsaw Main School one of the most colourful figures in Polish medicine, whose illustrations and studies of the peripheral nervous system are still used today, could be set against Teichmann. Kazimierz Kostanecki, who was later to create the largest anatomy school in Poland, was the author of a work about the phylogenetic and ontogenetic development of the caecum and vermiform appendix. This work remains unequalled till the present day, because of the breadth of its depiction and the depth of its presentation of extremely complicated problems. He was a scientist who felt at home in other areas too, and was a pioneer ofcytogenics (the study of chromosomes) in Poland. In addition he was an expert in fine arts, owning a collection of valuable paintings, and sculpture. He was a fluent speaker of the Polish, French and German languages. In the two decades between the world wars Polish anatomy was at the top of the scientific world, because of the work of academic centres at Kraków and Warsaw. The former owed its pre-eminent position to Kostanecki, and the latter to Edward Loth. These two scientists created from anatomy, a subject which had appeared closed and exhausted, a “new anatomy”, to use a term applied by Arthur Loth which he used to describe the work of Loth. The two scientists differed in their subject of research and in their personal characteristics. Kostanecki was interested in describing the comparative anatomy of humans 13 and lower vertebrates, cytology and the mechanics of development and the history of anatomy Loth created a new area of science - studying the anthropomorphology of the soft tissues of primates he initiated the study of the reconstruction of the muscular structure of ancient man. Kostanecki was proverbially punctual, every inch a gentleman, refined in movement, clothing and manners, Loth by comparison was quarrelsome, defiant, sometimes coarse, short tempered and of unequalled wit and creativity. However the similarities were greater than their differences - both were great scientists, outstanding educators, inspiring lecturers with unusual personalities, and both were fiery patriots. Close to Kostanecki was his assistant and Professor by the Chair Adam Bochenek, who is inherently associated with his anatomical manual, the broadest in the whole of world literature. If the concept of “Estreicher” (from the Director of the Jagiellonian University and bibliographer Karol Estreicher 1827-1908) is identified with the complete bibliography of Polish literature, the concept of “Bochenek” through that manual became in the Polish scientific sphere a synonym of academic anatomy. Finally we come to Kostanecki’s student and successor, Zygmunt Szantroch, an outstanding researcher of anatomy, histology and the embryology of the autonomic nervous system. Above all he was the first Polish anatomist, who following his master was able to connect in a modern way the subject of anatomy to actual clinical problems, and was able to give the anatomical justification ofetiopathogenesis of particular congenital malformations of the urogenitalsystem. These and other figures from the monograph “400 years of the Chair of Anatomy in Krakow (1602-2002)” show the growth, development and importance of the Kraków School of Anatomy, first in every respect in Poland, and were also highly valued by world science. Their outstanding role was often also seen in areas outside science as with the following two examples. Immediately after the outbreak of the Second World War Kazimierz Kostanecki took part in civic action and volunteered as a hostage, perishing soon in the Concentration Camp at Oranienburg. Zygmunt Szantroch was a Polish Army Captain during the September Campaign. He was imprisoned by the NKWD in a camp at Starobielsk and was murdered in an underground cell in the prison at Charków, sharing the fate of thousands of Polish soldiers. Prof, dr hab. Andrzej Środka Chair of the History of Medicine WSTĘP W bieżącym roku mija 400 lat od powstania katedry medycznej anatomii, ufundowanej przez Jana Zemelkę, wychowanka krakowskiego Uniwersytetu. Krótki rys historii katedry anatomii ma służyć przypomnieniu tego doniosłego faktu. Istnienie i działalność Katedry Anatomii w Krakowie są nierozerwalnie związane z istnieniem i działaniem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ten najstarszy w Polsce uniwersytet powstał w Krakowie jako Studium Generale, powołany do życia przez króla Kazimierza Wielkiego aktem fundacyjnym z 12 maja 1364 roku. Uniwersytet posiadał dwa Wydziały - Prawa i Filozofii oraz osobny Fakultet Medyczny. Fakultet ten miał początkowo dwie katedry. Aktywność katedr medycznych była u zarania bardzo słaba, nieliczni studenci korzystali z nauki. W latach 1368-1370 było ich tylko sześciu, a w tym Włosi i Niemcy. Po okresie upadku Uniwersytetu ważną datą dla jego dalszego istnienia jest rok 1400, kiedy to król Władysław Jagiełło odnowił uczelnię nowym aktem fundacyjnym. Powstał wtedy Wydział Teologiczny, ponownie powołano Fakultet Medyczny. Uniwersytet posiadał więc cztery Wydziały: Teologiczny, Prawniczy, Filozoficzny i Medyczny. Główną rolę odgrywał Wydział Teologiczny, gdyż odnowiony Uniwersytet działał według reguł Uniwersytetu Paryskiego. Nauka odbywała się systemem scholastycznym, pamięciowym, co zapewniało rozwój teologii, filozofii i prawa. Fakultet Medyczny działał, ale niewiele jest wiadomości o okresie do roku 1433, kiedy pojawiają się ustawy Wydziału Lekarskiego, regulujące podstawowe zagadnienia z zakresu wykonywania praktyk lekarskich, etyki zawodu, uzyskiwania stopnia doktora medycyny oraz studiów lekarskich. Dnia 19 stycznia 1433 roku dziekan Fakultetu Medycznego Jan z Pawii zwołał zebranie wszystkich doktorów i dziekanów i na tym posiedzeniu przedstawił spisane przez siebie ustawy. Zostały one zatwierdzone w lutym 1433 roku. Jest to najstarszy pomnik ustawodawczy w medycynie polskiej. 16 W drugiej połowie XV wieku w katedrach medycznych wykładali nie tylko profesorowie, ale i lekarze inkorporowani do fakultetu. Pod koniec XV wieku, w okresie rozkwitu sztuki renesansu, budzi się zainteresowanie człowiekiem, jego budową, dzięki czemu rozwija się anatomia. Epoka odrodzenia przynosi dalszy rozwój medycyny, następuje kodyfikacja i uporządkowanie ustaw wydziałowych dostosowanych do aktualnych zadań i potrzeb uczelni. W wieku XVI wielu lekarzy piastuje godność rektora uczelni. Pod koniec XVI i z początkiem XVII wieku zaznacza się wyraźny upadek uczelni. Jako wyraz tendencji do poprawy stanu medycyny powstały w 1602 roku dwie katedry medyczne - anatomii i nauki o lekach, czyli botaniki. Ufundował je Jan Zemelka z Kalisza, wychowanek Uniwersytetu. Pierwsze lata nie były pomyślne dla nowo powstałych katedr - Katedrę Botaniki uruchomiono w 1609 roku, natomiast Katedrę Anatomii obsadzono dopiero w 1615 roku. Objąłją Maciej Wojeński. W dalszym życiu i działalności Fakultetu Medycznego wielu profesorów odegrało wybitną rolę. INTRODUCTION Four hundred years have passed since the Chair of Anatomy was founded by Jan Zemelka, an alumini of the University of Kraków. This work is a short historical outline to commemorate this momentous act. The existence and work of the Chair of Anatomy at Kraków are inseparable from the existence and work of the Jagiellonian University. This institution, the oldest university in Poland began as the Studium Generale, and was brought into existence by King Kazimierz the Great. Its Act of Foundation dates from May I2,h 1364. The University consisted at that time of two faculties, law and philosophy and a separate medical faculty. Initially the Faculty of Medicine had two Chairs, but their level of activity was poor and few students were taught. In the years 1368-1370 there were only six students, including Italians and Germans. After a period of decline the University was renewed on July i5lh 1400 with the Act of Restoration granted by King Władysław Jagiełło. The Faculty of Theology was founded at this time and the Faculty of Medicine revived. Now the University consisted of four faculties: theology, law, philosophy and medicine. The most important role was taken by the Faculty of Theology, because the University at this time was using the rules of the University of Paris. Study followed the scholastic, mnemonic system which ensured the development of theology, philosophy and law. The Faculty of Medicine was quite active, although little information about its work survives until 1433, when the Statutes of the Faculty were granted to regulate the basic problems facing the medical profession, its ethics and the need for a medical qualification for medical studies. On January I9lh 1433 the Dean of the Faculty of Medicine Jan of Pawia called a meeting of all the Doctors and Deans and presented Statutes written by himself. These were approved in February 1433 and are the oldest legislative document in Polish medicine. In the second half of the fifteenth century the lecturers of the medical chairs were not only professors but also physicians incorporated into the 18 faculty. From the end of fifteenth century, in the full bloom of the Renaissance there was a growth of interest about the human body and how it was constructed, and thanks to this the study of anatomy developed. The Renaissance Age brought further developments in medicine. The codification and rearrangements of the faculty statutes adjusted them to the current tasks and needs of the university. During the sixteenth century many physicians held the office of Rector of the University. A distinct period of decline is seen at the end of the sixteenth century. Then in 1602 two medical chairs arose as a sign of improving trends in medicine - the Chair of Anatomy and the Chair of Botany (the science of plants). Both these Chairs were founded by Jan Zemelka of Kalisz an alumini of the University. The first years were not favourable to these newly founded posts. The Chair of Botany was filled in 1609 but, it was not until 1615 that the Chair of Anatomy was taken by Maciej Wojeriski. Many professors played outstanding roles in the further life and activity of the faculty of medicine. SYLWETKI KIEROWNIKÓW KATEDRY ANATOMII 1615-1835 Zestawienie chronologiczne kierowników Katedry Anatomii w latach 1602-1835 wygląda następująco: 1602 - założenie katedry - brak kierownika 1615 - Maciej Wojeński 1650 - Piotr Mucharski - Gabriel Ochocki 1658 - Jacek Łopacki 1703 - Jan Zajączkowicz 1750 - Stanisław Wadowski 1761 - Jan Camelin 1770 - Andrzej Badurski 1779 - Rafał Czerwiakowski 1782 - Wincenty Szaster 1803 - Alojzy Vetter 1806 - Innocenty Neumann 1809 - Jan Stummer 1817 - Józef Kozłowski 1835 - Antoni Kozubowski MACIEJ WOJEŃSKI (Wonieński, Woniejski, Woiński, zmarł w 1648 roku) odbył studia lekarskie w Krakowie, następnie otrzymał doktorat 20 z filozofii w 1609 roku, doktorat z medycyny w 1613 roku. Był pierwszym profesorem anatomii, napisał traktat pt. De exercitatione anatómica, wydany w 1630 roku. Był trzykrotnie rektorem. PIOTR MUCHARSKI (ur. w 1589, zmarł w 1666 roku) studiował w Krakowie, a następnie we Włoszech. Dyplom doktora uzyskał w Padwie w 1619 roku. Był lekarzem króla Władysława IV. Okres po śmierci Mucharskiego nie ma właściwie żadnej dokumentacji. Informacje o nauczaniu anatomii są bardzo skąpe, wiadomo jedynie, że wykładano ją łącznie z fizjologią, a wykłady prowadził Gabriel Ochocki. GABRIEL OCHOCKI (zmarł w 1673 roku) stopnie z filozofii uzyskał w latach 1620-1622. Bakałarzem medycyny został w 1628, doktorem medycyny w roku 1629 na podstawie rozprawy pt. Questio de motu coráis. Był to okres pojawienia się pracy Harveya pt. Exercitatio anatómica de motu coráis etsanguinis in animalibus. Ochocki, dokooptowany do Wydziału Lekarskiego, wykładał medycynę ogólną i anatomię. Był czterokrotnie rektorem. JACEK ŁOPACKI (ur. w 1620, zmarł w 1702 roku) stopnie filozoficzne uzyskał w latach 1640 i 1642, a następnie wyjechał do Padwy na studia lekarskie i tu uzyskał stopień doktora medycyny. Wcielony do Wydziału Lekarskiego w roku 1658, objął Katedrę Anatomii i zajmował ją do 1702 roku, czyli do śmierci. W drugiej połowie XVII wieku następuje coraz większy upadek Uniwersytetu, zdarzają się okresy braku obsady katedr, braku studentów. Podupadły fakultet usiłuje podźwignąć doktor medycyny i filozofii Jan Zającz-kowicz, jedna z wybitniejszych postaci Uniwersytetu na przełomie XVII i XVIII wieku. JAN ZAJĄCZKOWICZ (Zajączkiewicz, zmarł w 1717 roku) studiował w Krakowie filozofię, następnie medycynę za granicą, gdzie przebywał do 1684 roku. Po powrocie do Krakowa inkorporował się do Wydziału Lekarskiego i objął wykłady z medycyny praktycznej. Począwszy od 1703 roku, wykładał anatomię i uważał się za jej profesora. Starał się o utrzymanie godności, praw i należytej działalności Wydziału Lekarskiego. Niestety, bez efektu. Dopiero po jego śmierci wprowadzono poprawki do ustaw wydziałowych. Po śmierci Zajączkowicza brak wiadomości o losach Katedry Anatomii. Dopiero po wielu latach pojawia się profesor anatomii, a jest nim Stanisław Wadowski. 21 STANISŁAW WADOWSKI (ur. w 1712, zmarł w 1769 roku) studiował w Krakowie filozofię, a następnie medycynę w Rzymie. Stopnie z filozofii otrzymał w latach 1731 i 1732, doktorat z medycyny w 1750 roku. W tymże roku został inkorporowany do Wydziału Lekarskiego i został profesorem anatomii, którą wykładał aż do swojej śmierci. Był ostatnim profesorem anatomii przed reformą Kołłątaja w 1780 roku. Czas bezpośrednio poprzedzający reformę był bardzo smutnym okresem dziejów Uniwersytetu, a zwłaszcza Wydziału Lekarskiego. Wydział ten istniał jedynie nominalnie, ponieważ składał się z jednego profesora, a był nim profesor anatomii Camelin. JAN CAMELIN, Francuz (zmarł w 1774 roku), studiował filozofię i medycynę w Krakowie. Stopień magistra filozofii i doktora medycyny uzyskał w tym samym 1744 roku. W roku 1749 włączono go do Wydziału Lekarskiego i powierzono mu wykłady z botaniki, a następnie, od 1761 roku - również anatomii. Jako jedyny profesor Wydziału Lekarskiego dotrwał do roku 1770. W tym też roku do Krakowa przyjechał Andrzej Badurski, któremu Camelin oddał urząd dziekana. Pojawiło się nazwisko wielkiego lekarza, nie tylko anatoma, a raczej przede wszystkim klinicysty. ANDRZEJ BADURSKI (Jędrzej Badurski, ur. w 1749, zmarł w 1789 roku) był wielkim organizatorem Wydziału Lekarskiego. Po śmierci Jana Came-lina starał się o możliwość funkcjonowania wydziału, ale wydział był pozbawiony możliwości nauczania medycyny, gdyż „ani o rozbieraniu ciała anatomicznem ani o szpitalu, w którym by w doświadczenie uczniów wprowadzono”, nie mogło być mowy. Ponadto wobec braku uczniów wydział zaprzestał całkowicie swojej działalności na 5 lat od 1775 do 1780 roku. Był to okres działania Komisji Edukacji Narodowej, która powstała w 1773 roku. W1780 ogłoszono reformę Hugona Kołłątaja. Andrzej Badurski studiował medycynę w Bolonii, a po uzyskaniu doktoratu wrócił do Krakowa. W1776 roku przedłożył Komisji Narodowej projekt reformy Wydziału Lekarskiego. Położył ponadto podwaliny pod rozwój medycyny praktycznej, starał się o utworzenie prawdziwej Katedry Anatomii. Opracował projekt urządzenia Katedry Anatomii, mówił o potrzebie założenia prosektorium i muzeum anatomicznego. Prowadził wykłady z anatomii do 1780 roku (z przerwą wynikającą z zamknięcia wydziału). Po okresie regresu nastąpił czas rozwoju anatomii, ale już za sprawą kolejnego profesora - Rafała Czer-wiakowskiego. 22 RAFAŁ CZERWIAKOWSKI (ur. w 1743, zmartw 1816 roku) położył największe zasługi dla chirurgii, stąd nazwany ojcem chirurgii i położnictwa, przysłużył się bardzo nauczaniu anatomii. Po studiach odbytych w Rzymie otrzymał doktorat w 1776 roku. W 1779 został profesorem anatomii, chirurgii i położnictwa. Wykłady z anatomii rozpoczął w 1780 i prowadził do 1782 roku, a słuchaczami byli cyrulicy. Do nauczania anatomii wprowadził sekcje zwłok i ćwiczenia prosektoryjne. W celu przeprowadzenia tych zajęć przygotował specjalne sale, w których preparowano zwłoki, przy czym robili to również studenci. Ponadto powstał zalążek muzeum anatomicznego, zwanego wówczas gabinetem anatomicznym. Nazwa ta utrzymywała się przez wiele lat. Pozostawił w rękopisie dwie prace anatomiczne - Nauka o kościach i Nauka o trzewiach z 1779 roku, ponadto ogłosił artykuł pt. Mowa przy otwarciu szkoły anatomii miana dnia 1 grudnia roku 1781. Wykłady anatomii odbywały się w kolegium szpitala św. Barbary przy Małym Rynku. Czerwiakowski był pierwszym profesorem anatomii postawionej, jak na owe czasy, na nowoczesnym poziomie, zaopatrzonej w prosektorium, w którym miejsce dotychczasowych ćwiczeń na zwierzętach zajęły ćwiczenia na zwłokach ludzkich. Następcą Rafała Czerwiakowskiego był Wincenty Szaster. Wtedy to rozpoczął się okres wielkiej tragedii narodowej spowodowanej rozbiorami, co oczywiście odbiło się bardzo niekorzystnie również na dziejach Uniwersytetu. WINCENTY SZASTER (ur. w 1757, zmarl w 1816 roku) odbył studia za granicą, doktorat otrzymał w Bolonii w 1778 roku, a następnie przebywał w Paryżu. Po powrocie do kraju został mianowany profesorem anatomii i fizjologii w 1782 roku. Anatomię wykładał do 1803 roku. Kontynuował założenia Rafała Czerwiakowskiego upraktycznienia nauczania anatomii przez wprowadzenie sekcji zwłok, które były obowiązkowe i jako takie prowadzone po raz pierwszy w Europie. Ponadto preparowali również studenci. Sekcjonowano zwłoki skazańców, chorych zmarłych w szpitalach, a także kupowano zwłoki od grabarzy. Ten ostatni proceder wywołał protesty i oburzenie społeczeństwa, wrogie nastawienie do prowadzenia sekcji w ogóle, jak to wówczas określano, „do rozbierania trupów”. Początek pracy Szastera zbiegł się z wykończeniem budynku przeznaczonego dla Collegium Physicum na rogu ulic św. Anny i Jagiellońskiej. Tam więc przeniósł Szaster wykłady i ćwiczenia. Zajęcia prowadzone były do tej pory w szpitalu św. Barbary, gdzie nie było żadnych ku temu warunków. Szaster starał się o zapełnienie muzeum preparatami, macerował kości, na-strzykiwał naczynia krwionośne, konserwował zwłoki w spirytusie. Wraz z Szasterem, jako prosektor wykonujący sekcje i przygotowujący prepara 23 ty muzealne, od 1775 roku pracował Marek Cambon, który w latach 1782-1805 wykładał anatomię dla felczerów. W 1796 roku do Krakowa wkroczyły wojska austriackie - rozpoczęła się okupacja austriacka. Już w 1803 roku zamieniono dotychczasowe kolegia na wydziały uniwersyteckie, a w 1805 roku zreorganizowano uczelnię. Wprowadzono dwa typy studiów: pięcioletnie wyższe studia medycyny i chirurgii zakończone stopniem doktora i dwuletnie niższe dające na zakończenie stopień magistra chirurgii. Na pierwszym roku studiów anatomię wykładał najpierw Marek Cambon, a następnie (w roku 1806-1807) Innocenty Neumann, doktor medycyny, prosektor katedry. Na drugim roku studiów wyższych anatomię wykładał sprowadzony z Wiednia profesor Alojzy Vetter. ALOJZY VETTER (ur. w 1765, zmarł w 1806 roku) studiował w Wiedniu. Anatomię wykładał jedynie przez 3 lata, od 1803 do 1806 roku, do swej przedwczesnej śmierci. Wykłady objął po nim prosektor katedry Innocenty Neumann i prowadził je do 1809 roku. W 1809 roku Kraków przeszedł spod rządów austriackich pod zarząd Księstwa Warszawskiego, w związku z czym odeszli profesorowie niemieccy, a do katedr zaczęli powracać profesorowie polscy. Z Katedry Anatomii ustąpił profesor Innocenty Neumann, a otrzymał ją Jan Stummer. JAN STUMMER (ur. w 1784, zmarł w 1845 roku) studia odbył w Krakowie, doktorat medycyny uzyskał również w Krakowie w 1808 roku. Katedrę Anatomii otrzymał w 1809 i prowadził ją do 1813 roku. W 1810 roku zmniejszono w uczelni liczbę katedr z 10 do 6, połączono Katedrę Anatomii z Katedrą Fizjologii. Stummer brał czynny udział w wojnach napoleońskich, dostał się do niewoli pod Lipskiem. Powrócił z niej po roku i nadal prowadził katedrę. W okresie niewoli Stummera wykłady z anatomii prowadził prosektor katedry Józef Kozłowski. W 1815 roku Stummer został powołany przez księcia Konstantego do Warszawy, do ministerstwa wojny. Opuścił Kraków i pozostał w Warszawie gdzie oprócz pracy w ministerstwie wykładał anatomię. JÓZEF KOZŁOWSKI (zmarł w 1856 roku) studia odbył w Krakowie, stopień doktora medycyny uzyskał w 1813 roku. Katedrę objął jako profesor w 1817 i prowadziłja do 1835 roku. Anatomii nauczał podobnie jakjego poprzednicy, poprzez prowadzenie sekcji, które również wykonywali studenci. Ponadto wprowadzono już nauczanie z nowych podręczników, np. Wesaliusza. 24 Po upadku powstania listopadowego nastąpiły represje, które dotknęły również Kraków. W 1833 roku mianowano komisarzy nadzwyczajnych z rezydowaniem w Krakowie, a także zreorganizowano Uniwersytet. Wprowadzono nowy statut, a komisarze uznali za nieważne wszystkie nominacje profesorskie po roku 1831. Zarządzono egzaminy konkursowe na stanowiska profesorskie. ANTONI KOZUBOWSKI (ur. w 1805 roku we wsi Brzostowa, powiat opatowski, zmarł w 1880 roku) nauki podstawowe odbywał w Wąchocku, Kielcach i Lublinie. Studia medyczne rozpoczął w Warszawie w 1827 roku, przerwał je w związku z wybuchem powstania listopadowego. Służył w wojsku jako zastępca lekarza batalionowego strzelców pieszych. Po upadku powstania przedostał się do Krakowa i tu kontynuował studia. Następnie opuścił Kraków i studiował kolejno we Wrocławiu, Dreźnie, Monachium i Wiirzburgu. Studia ukończył w 1833 roku, uzyskując stopień doktora medycyny i chirurgii w Wiirzburgu na podstawie rozprawy pt. De ulceribus plicosis. Po powrocie do kraju pracował w klinice chirurgicznej profesora Bierkowskiego. Po 2 latach pracy klinicznej przystąpił do egzaminu konkursowego na stanowisko profesora anatomii i po wygraniu konkursu objął Katedrę Anatomii i Fizjologii w 1835 roku. Działalność profesora Kozu-bowskiego można podzielić, jak każdego profesora, na naukową, dydaktyczną i ewentualnie społeczną. Profesor Kozubowski pozostawił po sobie niewielką spuściznę naukową. Praca określona mianem dissertatio inauguralis z roku 1833 nosi tytuł De ulceribus plicosis. Jest to broszurka licząca 20 stron druku, pisana po łacinie, podzielona na 6 drobnych rozdziałów. Dalsze prace to O karłakach mianowicie przedtatrowych, napisana jako wynik podróży po Podhalu i Tatrach w 1841 roku, i następnie O samcach przekopnicy okazałej (Apus can-criformis) wykrytych przez profesora Kozubowskiego, ogłoszona w 1845 roku. Inne opracowania dotyczą pszczelarstwa, sadownictwa, jedwabnictwa. Kozubowski prowadził wykłady i ćwiczenia z anatomii przez 10 miesięcy w roku. Zajęcia praktyczne dla studentów odbywały się codziennie pod kontrolą profesora i prosektora. Z histologii wykładał jedynie jej zarys. Wykładów anatomii z działu nauki o mięśniach słuchali oprócz studentów medycyny uczniowie Szkoły Malarskiej na podstawie porozumienia tej szkoły z Wydziałem Lekarskim. Kozubowski opracował specjalne wykłady z anatomii sądowej, które prowadził prosektor. W ramach polityki germanizacyjnej władze zaborcy nakazały prowadzenie wykładów w języku niemieckim. Kozubowski odmówił podporządkowania się tym zarządzeniom, wskutek czego musiał opuścić katedrę, którą przekazano przybyłemu z Wiednia profesorowi Christianowi Voig- 25 towi. Kozubowski prowadził wykłady z anatomii porównawczej jako przedmiot nadobowiązkowy. Trwało to od 1854 do 1861 roku, kiedy to Kozubowski powrócił na katedrę i prowadził ją do roku 1868. Począwszy od 1848 roku, Kozubowski przestał wykładać fizjologię, ponieważ została utworzona oddzielna Katedra Fizjologii, którą powierzono profesorowi Józefowi Majerowi. Wykłady Kozubowskiego były wysoko oceniane ze względu na głęboką znajomość przedmiotu (wykładał według dzieł Bocka, Cloqueta i Krause-go, korzystał z tablic Wagnera - Rocznik Wydziału Lekarskiego 1841). Najistotniejszym dorobkiem dydaktycznym Kozubowskiego było urządzenie Muzeum Anatomicznego. Bezpośrednio po otrzymaniu katedry uporządkował aktualny i smutny stan preparatów, pozostawił jedynie 89 sztuk nadających się do ekspozycji i odpowiadających mianu preparatów muzealnych związanych z nauczaniem anatomii. Następnie systematycznie powiększał zbiory tak dalece, że odchodząc na emeryturę, przekazał swojemu następcy ponad 1500 preparatów, głównie z działu anatomii porównawczej (patrz rozdział „Budynek Zakładu Anatomii i jego Muzeum”). Działalność społeczna profesora Kozubowskiego była ściśle związana z jego zamiłowaniami - pszczelarstwem, sadownictwem i ogrodnictwem. Był członkiem założycielem w 1865 roku, a następnie prezesem Towarzystwa Pszczelno-Jedwabniczo-Sadowniczego, ponadto był członkiem Towarzystwa Rolniczego Krakowskiego. Oprócz tego był członkiem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, od 1868 roku - członkiem honorowym. Po utworzeniu Akademii Umiejętności w 1872 roku został jej członkiem nadzwyczajnym. Gdy profesor Kozubowski przechodził na emeryturę, otrzymał w uznaniu za długoletnią gorliwą pracę Krzyż Kawalerski Orderu Franciszka Józefa. Profesor Antoni Kozubowski zmarł 3 września 1880 roku, w dwanaście lat po przejściu na emeryturę, i został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. W 6 lat po jego śmierci odbyła się uroczystość odsłonięcia portretu profesora Kozubowskiego. Portret ten był własnością Towarzystwa Lekarskiego, które nie posiadając odpowiedniej sali do jego umieszczenia, przekazało go Wydziałowi Lekarskiemu, aby został tam w jednej z sal uniwersyteckich. Uroczystość odsłonięcia odbyła się w Katedrze Anatomii dnia 9 maja 1886 roku z inicjatywy byłych uczniów Kozubowskiego. Portret zawieszono w gabinecie kierownika katedry w budynku przy ulicy Kopernika 12. 26 Spis prac Antoniego Kozubowskiego 1. De ulceribusplicosis. Würzburg. Ren. Theun. Diss. Insug. 1833. 2. O karłakach mianowicie przedtatrowych. Rzecz czytana w skróceniu na posiedzeniu Tow. Nauk. Krak. „Roczniki Wydziału Lekarskiego”, t. IV, Oddz. 2,1841, 37-226. 3.0 samcach przekopnicy okazałej (Apus cancriformis) wykrytych przez profesora Kozubowskiego. „Roczniki Tow. Nauk. Krak.”, t. II, 1858,165. 4. Ueber den männlichen Apus cancriformis. Vorgelegt der Sammlung der deutschen Naturvorscher in Bonn. 1857. 5. Sposoby rozmnażania morw. Kraków 1861,1-18. 6. Jedwabnictwo, czyli nauka o wychowaniu jedwabników morwowych ze stanowiska nowszych badań naukowych. Kraków, „Czas”, 1872. 7. Jedwabniki dębowe i bałwiane pod względem pochodzenia, właściwych im znamion i sposobu chowania. Kraków, „Czas”, 1877, 41. 8. Różne sposoby szczepienia drzew owocowych i narzędzia ogrodnicze do tego potrzebne. Kraków, „Czas”, 1878, 6. 9. Prace odnoszące się do Towarzystwa Pszczelno-Jedwabniczego i Sadowniczego w Krakowie. Statut - sprawozdanie. 1868-1939 Zestawienie chronologiczne kierowników Katedry Anatomii w latach 1868-2002: 1868-1894 1894-1935 1935-1939 1939-1945 1945-1957 1958-1961 p.o. Jan Kuś 1961-1985 1985-1992 1992-2002 Ludwik Teichmann Kazimierz Kostanecki Zygmunt Szantroch okres wojny Tadeusz Rogalski brak kierownika kurator Marian Wilczek Janina Sokoiowska-Pituchowa Tadeusz Radecki Andrzej Skawina LUDWIK KAROL TEICHMANN Urodził się w Lublinie 16 września 1823 roku, wychowany w tradycji ewangelicko-reformowanej. Został przez rodzinę przeznaczony na pastora. Wcześnie osierocony, był wychowywany przez rodzinę. Szkołę średnią ukończył w Warszawie i zgodnie z życzeniem rodziny rozpoczął studia teologiczne w Dorpacie jako stypendysta Konsystorza Ewangelickiego w Warszawie. Po dwóch latach zmuszony był przerwać studia, udał się do Heidelbergu i przez rok studiował chemię, fizykę i technologię na wydziale filozoficznym miejscowego uniwersytetu. Po roku studiów przeniósł się na wydział lekarski, który ukończył w Getyndze w 1855 roku. W czasie studiów Teichmann wykazywał duże uzdolnienia manualne, na które zwrócił uwagę profesor Henie. Zaproponował on Teichmannowi asystenturę u siebie. Praca ta umożliwiła Teichmannowi ukończenie studiów i uzyskanie dyplomu doktora medycyny, chirurgii i sztuki położniczej z odznaczę- 28 niem na podstawie rozprawy pt. Zur Lehre von den Ganglien. Już w czasie studiów ogłosił pracę o kryształach powstających ze składników krwi, które nazwał heminą. Zawarty w hemoglobinie barwnik zamienia się w chlo-roheminę, jeśli do krwi doda się soli kuchennej, a następnie kroplami kwas octowy lodowaty; wówczas doprowadza się substancję do wrzenia. W trakcie ostudzania dochodzi do krystalizacji heminy w postaci kryształków o kształcie rombu. Podobne kryształy tworzą się pod wpływem innych soli sodu, takich jak bromek, jodek. Tworzące się kryształy mają różny kolor -pozostające pod wpływem chlorku sodu sąjasnobrunatne, pozostałe ciemnobrunatne, prawie czarne. Kryształy te nazwano kryształami Teichman-na, podobnie jak heminę - heminą Teichmanna. Praca ta, ogłoszona w 1853 roku, przyniosła Teichmannowi znaczny rozgłos ze względu na jej znaczenie praktyczne w medycynie sądowej, umożliwiające wykrywanie nawet drobnych śladów krwi. Podane przez Teichmanna metody wykrywania kryształów krwi były przez długie lata stosowane w medycynie sądowej. Uzupełnieniem tej pracy była wydana w trzy lata później praca o hematynie. Po uzyskaniu doktoratu Teichmann otrzymał w 1853 roku stypendium Blumenbacha i w swej podróży naukowej po krajach Europy zwiedził zakłady anatomii w Niemczech, Austrii, Francji, Danii i Norwegii oraz Belgii. Zatrzymał się na dłużej w Wiedniu, gdzie nawiązał serdeczne kontakty z profesorem Hyrtlem. W 1859 roku otrzymał veniam legendi z anatomii, fizjologii w Getyndze, w której pracował w tym czasie. Starał się o Katedrę Anatomii w Warszawie, ale jej nie otrzymał. Objął ją Hirszfeld, a Teichmannowi proponowano Katedrę Fizjologii, ale jej nie przyjął. Przyjął ofiarowaną mu Katedrę Anatomii Patologicznej w Krakowie w 1861 roku. Po siedmiu latach, po przejściu w stan spoczynku profesora Kozubowskiego, objął Katedrę Anatomii Opisowej, co spełniło jego życzenia i stworzyło możliwość rozwijania zainteresowań. Zainteresowania naukowe Teichmanna koncentrowały się na dwóch dziedzinach - badaniu układu chłonnego oraz ulepszaniu metod anatomicznych. Rezultaty jego badań postawiły go w rzędzie najwybitniejszych profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zasługi Teichmanna dla anatomii są ogromne i niepowtarzalne. Po dwóch wymienionych pracach o krwi, dalsze mają za temat układ chłonny, którym zajmował się Teichmann przez całe swoje naukowe życie. Główne dzieło ogłosił w 1861 roku w Getyndze. Była to obszerna, świetnie ilustrowana monografia o układzie chłonnym pt. Das Saugadersystem vom anatomischen Standpunkte. W pracy tej, podzielonej na trzy części, podaje Teichmann definicję naczyń chłonnych, opisuje ich budowę, dokładny przebieg w narządach, tworzenie sieci i ich rozmieszczenie w narządach, omawia węzły chłonne zwane wówczas gruczołami limfatycznymi, wreszcie 29 podaje własną metodę nastrzykiwania naczyń i przewodów chłonnych. Wyniki obserwacjiTeichmanna nie straciły do dzisiaj aktualności. Nastrzy-kiwał naczynia kitem szklarskim barwionym, dodawał węglanu i chromianu potasu. Wykonywał też preparaty mikroskopowe, oglądane w świetle odbitym. Część tych preparatów zachowała się do dziś. W okresie kierowania Zakładem Anatomii Patologicznej opisywał naczynia chłonne tkanek zmienionych chorobowo, głównie w stanach zapalnych w słoniowaciźnie (patrz spis prac). Prace nad układem chłonnym zyskały mu miano ostatniego z wielkich anatomów opisowych. Na specjalną uwagę zasługuje jego ogromna cierpliwość przy nastrzykiwaniu układu chłonnego. Nastrzykiwał od strony naczyń, a raczej przewodów większych ku obwodowi, ale też specjalnymi cienkimi igłami od strony obwodu, zgodnie z kierunkiem przepływu chłonki. Druga dziedzina prac Ludwika Teichmanna dotyczy metodyki badań anatomicznych. Należą do nich: ulepszenie techniki maceracji, nastrzyki-wanie naczyń, zestawienie składu własnej oryginalnej masy iniekcyjnej, technika korozji, specjalny sposób konserwacji mózgów, drobnych zwierząt, próby nastrzykiwania włosów. Macerację ulepszył tak dalece, że ma-cerowanie stało się możliwe nawet w zakładzie znajdującym się w centrum miasta, a nie, jak to miało miejsce, gdzie indziej w specjalnych pomieszczeniach i w bardzo prymitywnych i uciążliwych warunkach. Najistotniejszą zdobyczą Teichmanna było opracowanie masy do nastrzyki-wań, składającej się z kitu okiennego odpowiednio zestawionego, barwionego i dostosowanego do nastrzykiwań naczyń różnego kalibru. Technika maceracji kości Teichmann zainteresował się maceracją kości w czasie studiów w Heidelbergu, a następnie w Getyndze. Maceracja odbywała się jako naturalny proces gnicia w specjalnych pomieszczeniach, poza miastem, ze względu na okropne wyziewy. Po rozkładzie części miękkich usuwano je mechanicznie (zdrapując) z powierzchni kości, a brunatne, oczyszczone kości wystawiano na działanie słońca. Po objęciu Katedry Anatomii Opisowej Teichmann zajął się maceracją i podzielił ten proces na kolejne etapy: prace przygotowawcze, wstępne oczyszczanie kości, segregowanie, np. czaszki traktowane były osobno, następnie właściwa maceracja w naczyniach kamiennych (inne się nie nadawały, gdyż np. żelazne rdzewiały). Kości leża-ływ wodzie destylowanej o temperaturze 3O-4O°C przez 6 dni. W tym czasie część tłuszczu uwalniała się i wypływała na powierzchnię. Etap następny to zmydlanie tłuszczu przez stosowanie sody i potasu i wreszcie wykańczanie procesu przez płukanie w wodzie z ługiem sodowym. Macerownia 30 w Zakładzie Anatomii składała się ze specjalnego pokoju i przedpokoju. W pokoju stał duży piec o wymiarach 345 cm długości, 115 cm szerokości i 75 cm wysokości, podzielony na 2 oddzielne, nierówne części o osobnych paleniskach. Piec większy, zajmujący około 3/4, przeznaczony był do maceracji, piec mniejszy do gotowania. Powyżej pieca pomieszczenie było oszalowane i odizolowane od reszty. Ponad piecem biegł okap i kanał wentylacyjny (szerokości 10 cm) połączony z kominem, ponadto przy wlocie do komina umieszczono palnik gazowy. Wyziewy ulatniały się do komina, a zapalenie palnika zwiększało ciąg powietrza do wnętrza komina. Na dużym piecu grzano w garnkach wodę z kośćmi, które po 6 dniach przekładano do ługu sodowego i powoli gotowano na drugim piecu. Następnie kości płukano. Dzięki takiemu systemowi macerownia mogła być umieszczona w zakładzie w centrum miasta i nie przeszkadzała otoczeniu. Był to rok 1871. Technika korozji (wytrawiania) W1876 roku Teichmann opracował własną metodą korozji (wytrawiania) . Stosował gutaperkę, którą zmiękczał w gorącej wodzie o temperaturze 8o°C. Ze względu na trudności techniczne, związane z ręcznym na-strzykiwaniem gęstą gutaperką, skonstruował strzykawki ze śrubą, która przesuwała tłok. Do usuwania tkanek używał ługu sodowego lub potasowego zamiast kwasu solnego. Gutaperkę barwił poprzez rozpuszczanie w dwusiarczku węgla, a następnie odparowywanie dwusiarczku węgla. Pierwsze rezultaty pozytywne osiągnął, nastrzykując i wytrawiając naczynia nerki. Kit jako masa iniekcyjna - badania opublikowane w 1879 i 1880 roku Teichmann we wstępie do tych prac omówił stosowane do tej pory różne masy, podkreślając ich nietrwałość i wiele innych cech ujemnych. Próbował wielu różnych mas, zwłaszcza wosku, ale wciąż nie spełniały one warunków stawianych przez niego dobrym masom do iniekcji. Tak pisze o kicie w wydanej broszurze: „(...) tym sposobem załatwiona została, jak mniemam, owa słaba strona, prawdziwe pium desiderium techniki anatomicznej. Nastrzykiwanie masą woskową to były okowy, które każdy anatom z zawodu mimowolnie dźwigać musiał, a które postępować naprzód nie dozwalały. Uwolnić się od nich było zadaniem niniejszej pracy”. Kit szklarski używany przez szklarzy składał się ze szlamowanej kredy i pokostu, był różnej twardości, niekiedy zanieczyszczony. Używanie go nie zawsze było pozytywne. Teichmann zmienił skład kitu - wziął biel cyn 31 kową zamiast kredy i olej lniany zamiast pokostu. Jako barwników użył minii zamiast stosowanego dotychczas cynobru, dalej ultramaryny i chromianu ołowiu. Do rozcieńczenia masy używał dwusiarczku węgla. Stosował strzykawki z gwintem, ponieważ nastrzykiwał całe zwłoki. Opracował zestaw strzykawek różnych rozmiarów, ponadto skonstruował specjalną „sztalugę” do podtrzymywania strzykawek, opartą na 4 nogach, które można było rozsuwać i przez to zmieniać ich wysokość. Masa kitowa ułożona przez Teichmanna spełniała wszystkie wymagania stawiane masom iniekcyjnym, a ponadto można ją było stosować na zimno, co stanowiło dodatkową zaletę. Konserwacja mózgów opisana w 1892 roku Mózg nieuszkodzony, pozbawiony opon, wkłada się do 60% alkoholu, po 2-3 dniach przenosi do alkoholu 95% na kilka tygodni, tak długo, jak długo alkohol utrzymuje stężenie około 85%. Następnie przenosi się mózg do terpentyny o temperaturze 3O-4O°C, zmienia się ją wielokrotnie przez kilka tygodni, aż stanie się przejrzysta. Potem mózg wyjmuje się, osusza bibułą i zawiesza w siatce w ciepłym pomieszczeniu lub na słońcu w celu osuszenia. Mózg waży około 180 gramów, można go kroić, jego istota szara jest ciemniejsza od białej, jest trwały, nie ulega zmianie pod wpływem różnych temperatur i wreszcie nie Jedzą” go ani mole, ani chrząszcze. Utrwalanie małych zwierząt Konserwacja żaby: trzymać ją w spirytusie 85% przez 7 dni, potem przez kolejne 7 dni w zagęszczonej glicerynie. Żaba jest dobrze zakonserwowana, mięśnie są skurczone. Należyją wymoczyć w wodzie, wtedy nieco mięknie, ale stawy nie tracą swego pierwotnego położenia. Inny sposób: żabę umieścić w spirytusie 95% i zaraz przenieść do zagęszczonej gliceryny na 24 godziny. Żaba jest twarda, stawy mało ruchome. Jeszcze inna procedura: żabę umieścić w spirytusie 95%, a następnie włożyć do gliceryny rozcieńczonej pół na pół wodą na 24 godziny. Żaba jest mniej twarda, stawy są ruchome. Teichmann wysyłał swoje preparaty na międzynarodowe wystawy. Na wystawie w Paryżu w 1867 roku była specjalna gablota, wykonana wedle propozycji Teichmanna, w której zgromadzono czaszki dziecięce i ludzi dorosłych, czaszki ssaków przepiłowane dla pokazania muszli nosowych, preparaty naczyń krwionośnych i chłonnych, nastrzykanych masą złożoną z wosku, tłuszczu i barwników. Był tam też egzemplarz monografii Das Saugadersystem. 32 Na wystawie wszechświatowej w Wiedniu w 1873 roku Teichmann pokazał część preparatów z poprzedniej wystawy, inne nowo nastrzykane, zmumifikowane mózgi, wysuszone mózgi, ponadto kraniometr własnej konstrukcji. Był to raczej kraniostat, przyrząd do utrzymywania czaszki w stałej pozycji, co umożliwiało dokonywanie jej pomiarów. Teichmann brał udział w wystawach w Berlinie w 1890 i we Lwowie w 1894 roku. Dydaktyka jako następny dział pracy Teichmanna obejmowała kierowanie zakładem, prowadzenie wykładów dla studentów medycyny i dla słuchaczy Akademii Sztuk Pięknych. Wykłady w Akademii Sztuk Pięknych prowadził w latach 1879/1880 do 1891 roku. Wykłady z anatomii odznaczały się prostotą i jasnością. Wyrazem zrozumienia ważności i potrzeby nauczania anatomii jako podstawy wszystkich dyscyplin lekarskich jest budowa Zakładu Anatomii. Za czasów Kozu-bowskiego Katedra Anatomii zajmowała kilka ciemnych izb, niewielką salę wykładową i część strychu przy ulicy św. Anny. Teichmann postanowił wybudować odrębny zakład, zdobył na to fundusze i w krótkim czasie (w latach 1869-1872) postawił budynek, którego rozkład sam zaplanował, podobnie jak sam wykombinował specjalne ogrzewanie sali wykładowej. Ogrzewanie to można uważać za prototyp ogrzewania centralnego. Budynek znajdował się przy ulicy Mikołaja Kopernika pod numerem 12. Przed budynkiem był szeroki podjazd, obok duży ogród. Na budynku został umieszczony napis „Theatrum Anatomicum”. Opis budynku wyglądał wówczas następująco: „(...) zakład jest jednopiętrowy, w środku sala wykładowa amfiteatralna, mieszcząca wygodnie 200 uczniów, po stronie lewej w 4 obszernych salach umieszczone jest muzeum, a z prawej znajdują się pracownie dla profesora i asystentów oraz wygodne i widne prosektorium. Na parterze obok trupiarni i składów są mieszkania dla dwóch asystentów i dwóch posługaczy”. Teichmann brał czynny udział w działalności towarzystw naukowych. W 1875 roku był na Zjeździe Lekarzy i Przyrodników we Lwowie, 1894 roku tamże na podobnym zjeździe. W1886 roku, w dwudziestopięciolecie działalności na stanowisku kierownika Katedry Anatomii, odbyła się akademia poświęcona tej rocznicy, w czasie której w sali wykładowej ustawiono popiersie Teichmanna, wykonane w terakocie przez Tadeusza Błotnickiego. Popiersie to znajduje się obecnie w hallu budynku Zakładu Anatomii, umieszczone na specjalnym postumencie. W1872 roku Teichmann został wybrany na dziekana Wydziału Lekarskiego i w tym samym roku został wiceprezesem Akademii Umiejętności. Był w niej również dyrektorem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. 33 Kiedy w 1874 roku Komisja Antropologiczna Akademii Umiejętności została podzielona najpierw na dwie, a potem na trzy sekcje: Archeologiczno--Antropologiczną, Antropologiczną i Etnograficzną, Teichmann był przewodniczącym Sekcji Antropologicznej. W roku 1877/1878 pełnił godność rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Otrzymał tytuł radcy rządowego, przyznany mu przez Austrię. Tuż przed przejściem na emeryturę otrzymał od rządu austriackiego order Żelaznej Korony i order Franciszka Józefa, a wreszcie przy opuszczaniu katedry nadano mu tytuł radcy dworu. Teichmann zmarl w rok po przejściu na emeryturę, 24 listopada 1895 roku, i został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, gdzie postawiono mu dość okazały nagrobek. Teichmann miał i ma ogromne zasługi dla rozwoju anatomii prawidłowej, anatomii patologicznej i dla medycyny sądowej. Warto na zakończenie zacytować własną ocenę, jakiej dokonał Teichmann w pracy pt. Kit jako masa injekcyjna. Pisze on: „(...) od pierwszej chwili, gdym się anatomii poświęcił, zwracałem i zwracam całą moją uwagę na technikę anatomiczną w przekonaniu, że tylko za jej pomocą rzeczywisty postęp w anatomii jest możebny. Bez obawy, ażebym mógł być o zarozumiałość posądzony, poważam się wyznać, że w technice anatomicznej doprowadziłem tak daleko, że w wykonaniu najtrudniejszych i najza-wikłańszych zadań w jakimkolwiek bądź kierunku nieprzezwyciężone trudności dla mnie nie istnieją”. Dzięki preparatom Teichmanna Muzeum Anatomiczne zyskało sławę miejscową, krajową i zagraniczną. Po rozbudowie zakładu i powiększeniu pomieszczeń muzealnych wydzielono specjalną salę na preparaty Teich-manna, nadając jej imię wielkiego twórcy cennego materiału dydaktycznego i równie cennego dowodu kunsztu preparatorskiego. Spis prac Ludwika Teichmanna 1. Über die Krystallisation der organischen Bestandteile des Blutes. „Pfeu-fers und Henles Zeitschrift für rationelle Medizin Neue Folge”. 3 Band I Heft. Heidelberg, 1853, 375-388. 2. Über das Hematin. „Zeitschrift für rationelle Medizin”. 8 Band, 1856. 3. Zur Lehre von den Ganglien. Diss. Inaug. Dieterichsche Universitäts Buchdruckerei. Göttingen, 1856, 27. 4. Das Saugadersystem vom anatomischen Standpunkte. Engelman. Leipzig, 1861, XII, 124., 18 tablic. 5. Naczynia limfatyczne w nowoutworzonej tkance zapalnej. „Przegląd Lekarski”, 1862,1,16, 7. 34 6. Naczynia limfatyczne w tkance łącznej przy wysiękach chorobowych. „Tygodnik Lekarski”, 1862,1, XVI, 318. 7. Badania anatomiczne w przedmiocie objętości komórek sercowych. „Rocznik Tow. Nauk. Krak.”, 1864, VIII, 402-420. 8. Luis Teichmann, Docteur en Medicine, Professeur a l’Université de Cra-covie. Preparations d’Anatomie Humaine et Comparée. Exposition Internationale a Paris. 1867. 9. Anatomiczne poszukiwania w przedmiocie chłonie krtani. „Przegląd Lekarski”, 1870,1, IX, 49/50,399- 10. Kilka słów o wartości niektórych nowszych badań chłonie w powszechności, tudzież o naczyniach limfatycznych krtani. „Rocznik Tow. Nauk. Krak.”, 1871, XIX, 289-302. 11. Die Lymphgefäässe des Kehlkopfes. W: Der Kehlkopf des Menschen Autor: Luschka, Tübingen, 1871. 12. Erläuterungen zu Prof. Teichmann Anat. Preparaten auf der Weltausstellung in Wien. Kornecki, Kraków 1873. 13.0 zwężeniu i rozszerzeniu naczyń limfatycznych ze stanowiska anatomii patologicznej. „Pamiętnik II Zjazdu Lekarzy i Przyrodników we Lwowie w roku 1875”, 1875. 14. Über die Gebrauchsweise des Glaserkittes zur Injektion der Blutgefässe und anderer Kanäle. Litteralische Mittheilungen der III Math. Naturwiss. Abt. Der Akademie der Wissenschaft in Krakau, 1879. 15. Kit jako masa injekcyjna i sposób nastrzykiwania tą masą. „Rozpr. i Spraw. Wydz. Mat.-Przyrodn. Akad. Umiej.” Kraków, 1880, VIII, 108-157. 16. Gabinet anatomii porównawczej. W: Zbiory i zakłady przyrodnicze i lekarskie Krakowa. Kraków, 1881,105-107. 17. Jeszcze słowo o sporyszu. „Czas”, 1885, nr 297. 18. Trzy przypadki nieprawidłowości, które spowodowały głuchotę. „Gazeta Lekarska”, Warszawa, 1886. 19. Drei sełtene Abnormitäten des Gehörganges in Folge deren Taubheit eingetreten ist. „Zeitschr. für Ohrenheilkunde”, 1887, XVIII. 20. Über Knochemaceration. „Anatomischer Anzeiger”, 1887, II, 461. 21.0 naczyniach limfatycznych wsłoniowaciźnie. (Über die Lymphgefässe in der Elephantiasis Arabum) „Anzeigerder Akad. D. Wissenchaften in Krakau”, 1890. 22. Über die Conservation des Gehirnes. Verhandlugen des X Internat. Mediz. Congresses Berlin 1891., B.IL, A.I. 23. Naczynia limfatyczne w słoniowaciźnie. „Rozprawy Akad. Umiej.”, 1892. 35 24- Über die Conservation des Gehirnes mittels Weingaist und Terpentinöl. „Wiener Klinische Wochenschrift”, 1892,137-140. 25. Die Lymphgefässe der Elephantiasis Arabum. Krakau Universitäts Buchdruckerei, 1893. 26. O ogólnych stosunkach mózgu człowieka. Odczyt na Zjeździe Przyrodników i Lekarzy we Lwowie. „Przegląd Lwowski”, 1894. 27. O mózgu ludzkim. „Pamiętnik VII Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”. Część lekarska, Lwów, 1895,7-9. 28. Naczynia limfatyczne w sprawach zapalnych błon surowiczych, tudzież płuc i wątroby. „Rozprawy Akad. Umiej. Wydz. Mat.-Przyrodn.”, 1896, seria II, XIV. 29. Opis Zakładu Anatomii Nowego w Krakowie - niekompletne. 30. O naczyniach limfatycznych w ogóle i o niektórych zmianach chorobowych tychże naczyń. Odczyt. 31. Kilka słów o korozjach. Rękopis 10 stron arkuszowych, 1876. 32. O wczesnym siwieniu. Odczyt w Towarzystwie Tatrzańskim, 1876. 33. Nieznana praca Teichmanna o nastrzykiwaniu włosów - artykuł Janiny Kowalczykowej. „Patol. Polska”, 1954, X. 31-33. KAZIMIERZ KOSTANECKI Następca Ludwika Teichmanna, urodził 25 grudnia 1863 roku w My-szakowie, rodzinnym majątku ziemskim położonym w Królestwie Kongresowym. Po ukończeniu szkoły średniej w Poznaniu rozpoczął studia w Berlinie na Wydziale Filozoficznym, zajmując się historią sztuki. Po roku przeniósł się na Wydział Lekarski, który ukończył w Berlinie w 1890 roku. Doktorat z medycyny i chirurgii uzyskał w tym samym roku na podstawie pracy z dziedziny anatomii porównawczej o mięśniach trąbki słuchowej i podniebienia pt. Beiträge zur vergleichenden Anatomie der Tubengaumenmuskulatur. VJ czasie studiów pracował w Katedrze Anatomii pod kierunkiem profesora Waldeyera. Po doktoracie był asystentem we Wrocławiu w katedrze fizjologii profesora Heidenheina, a następnie pracował w Katedrze Anatomii w Giessen. Do kraju powrócił w 1892 roku i objął Katedrę Anatomii Porównawczej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym samym roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w dwa lata później, obejmując Katedrę Anatomii Opisowej, był już profesorem zwyczajnym. Był to rok 1894. Obejmując kierownictwo Katedry Anatomii, wygłosił wykład wstępny zawierającyjego credo naukowe i dydaktyczne. Wykład ten został ogłoszony drukiem. 36 Pod koniec studiów otrzyma! stypendium imienia Śniadeckich, fundacji Galęzowskich, przyznawane przez Akademię Umiejętności. Wyjechał do Giessen i tu opracował mięśnie gardła i podniebienia w aspekcie anato-miczno-porównawczym. W roku następnym otrzymał stypendium imienia Zenona Pileckiego na okres roku, również z Akademii Umiejętności. W roku następnym przebywał w Stacji Zoologicznej w Neapolu. Stacja ta stanowiła centrum badań biologicznych m.in. nad mechaniką rozwoju zarodkowego i płodowego. Zainteresowania naukowe Kostaneckiego objawiły się wcześnie, kiedy to już na drugim roku studiów otrzymał złoty medal za pracę konkursową na temat mięśni trąbki słuchowej i ich powięzi. W pracy naukowej Kostaneckiego można ustalić pewne kierunki: pierwsze to badania mięśni trąbki słuchowej, mięśni gardła, podniebienia miękkiego w ujęciu anatomiczno-porównawczym, ponadto zaburzenia rozwoju głowy i szyi w postaci przetok i uchyłków. Prace te były ogłaszane w latach 1887-1890. Drugi kierunek badań, i to wieloletnich, to badania mechaniki rozwoju, badania cytologiczne o czynności komórki, głównie komórki jajowej, jej zapłodnienia i pierwszych okresach rozwoju. Materiał badawczy stanowiły jaja jeżowców kilku gatunków. Prace te rozpoczął jeszcze w czasie pobytu u profesora Heidenheina we Wrocławiu i w Giessen pod kierunkiem profesora Bonneta, a następnie kontynuował już po objęciu Katedry Anatomii Prawidłowej w Krakowie. Jako pierwszy stosował metody doświadczalne w badaniach nad rozwojem jaj. Były to badania nad sztuczną partenogenezą, prowadzone na jajach mięczaków. Jako bodźce stosował zmiany stężenia składników wody morskiej, a wyniki opisywał bardzo szczegółowo, tak że i te badania eksperymentalne stanowią duży wkład w znajomość biologii rozwoju. Prace te zyskały rozgłos w kraju i za granicą, a Kostanecki został uznany za autorytet w tej dziedzinie. Prace cytologiczne są to prace doświadczalne, ich metodykę opracował sam Kostanecki. Stały się one pierwowzorem dla prac na temat par-tenogenezy. Dzięki tym pracom Kostaneckiego stał się Kraków znanym ośrodkiem naukowych badań nad mechaniką rozwoju w bardzo szerokim ujęciu. Z dziedziny embriologii, a właściwie organogenezy człowieka na uwagę zasługują prace o zstępowaniu jąder w ujęciu anatomoporównawczym, dalej o układzie fałdów otrzewnej w sąsiedztwie kątnicy i wyrostka robaczkowego, oparte na procesach rozwojowych tego odcinka jelita i na zmianach położenia kątnicy w trakcie rozwoju. Pisał ponadto o kształtowaniu się otrzewnej w związku z rozwojem narządów płciowych u obu płci. Prace te ukazywały się w druku w latach 1913-1930. Na specjalne podkreślenie zasługuje obszerna monografia z 1926 roku na temat ślepej kiszki krę 37 gowców i wyrostka robaczkowego, opracowana na wyjątkowo obfitym materiale 115 gatunków zwierząt kręgowych. Część materiału zbieranego do tej monografii zachowała się w Muzeum Anatomii. W Katedrze Anatomii zorganizował Kostanecki dwie pracownie: neurologiczną pod kierownictwem Adama Bochenka i mechaniki rozwoju pod kierownictwem Emila Godlewskiego. Po śmierci Bochenka pracownią neurologiczną zajął się Tadeusz Rogalski. W pracowniach były prowadzone odpowiednio ukierunkowane badania, które owocowały licznymi publikacjami. Ponadto uczniowie i współpracownicy Kostaneckiego utworzyli tzw. szkołę Kostaneckiego. W artykule z 1969 roku jego autor Stanisław Kohmann wymienia licznych członków tejże szkoły, którzy kontynuowali działalność naukową bądź dalej w Katedrze Anatomii, bądź poza tą katedrą. Wymienię kilku z nich: Tadeusz Rogalski, Zygmunt Szantroch, Franciszek Kłapkowski, Stanisław Kohmann - anatomowie, Jerzy Kreiner - neu-roanatom na Uniwersytecie Jagiellońskim, inni: Emil Godlewski - embriolog i biolog, Witold Nowicki - anatomopatolog, Maksymilian Rosę - neurolog, Mieczysław i Bronisława Konopaccy, Tadeusz Kurkiewicz - histolodzy. Praca dydaktyczna Kostaneckiego stała na wysokim poziomie. Po objęciu katedry starał się przede wszystkim o unowocześnienie katedry, o powiększenie liczby personelu nauczającego, o wyposażenie w aparaturę, głównie mikroskopy, w celu stworzenia warunków nie tylko do pracy naukowej, ale i właśnie dydaktycznej. Kostanecki zmienił dotychczasowy sposób nauczania anatomii, poszerzył o zagadnienia embriologii i anatomii porównawczej, ponadto oprócz rutynowych ćwiczeń prosektoryjnych wprowadził seminaria. Był to okres głębokiej reformy nauczania przedmiotu z szerokim nawiązaniem do potrzeb klinicznych. Swoje credo podał Kostanecki w pierwszym wykładzie wygłoszonym w październiku 1894 roku w obecności nie tylko studentów, ale i członków Rady Wydziału. Przypomniano ten wykład, oceniając bardzo pozytywnie realizację zawartych w nim założeń, w czterdziestolecie pracy Kostaneckiego obchodzone bardzo uroczyście w Katedrze Anatomii 20 października 1934 roku przy licznym udziale członków Rady Wydziału Lekarskiego. Reminiscencją pierwszego roku studiów historii sztuki, od której zaczął swoje studia uniwersyteckie, był wykład inauguracyjny Kostaneckiego, który wygłosił jako rektor w 1913 roku w 500. rocznicę założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tytuł wykładu brzmiał: „Leonardo da Vinci jako anatom”, a podkreślał w nim Kostanecki, że Leonardo jest twórcą pierwszych rysunków anatomicznych, doskonałych artystycznie i wiernych anatomicznie. Kostanecki wykładał w Akademii Sztuk Pięknych w latach 1896--1898. 38 Dla upamiętnienia wieloletniej działalności Kostaneckiego jako kierownika Katedry Anatomii odbyła się podniosła uroczystość odsłonięcia tablicy ku jego czci, umieszczonej w hallu Katedry Anatomii w budynku przy ulicy Kopernika. Ta uroczystość miała miejsce w setną rocznicę wybudowania budynku Zakładu Anatomii przez Ludwika Teichmanna. Tablicę z płaskorzeźbą głowy Kostaneckiego ufundowali jego byli uczniowie, a odsłonięcie tablicy odbyło się w czasie specjalnej sesji naukowej, zorganizowanej przez aktualnego w 1969 roku kierownika zakładu, profesor Janinę Sokołowską-Pituchową. Odsłonięcia dokonał rektor Akademii Medycznej profesor Jan Oszacki w obecności rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego profesora Mieczysława Klimaszewskiego, pełniącego również funkcję przewodniczącego Rady Państwa, oraz członków władz Uczelni. Zaproszeni byli uczniowie Kostaneckiego. Innym widomym znakiem uznania zasług Kostaneckiego jest kopia portretu, wykonana przez malarza Terleckiego z oryginału namalowanego przez Leona Wyczółkowskiego, wisząca w gabinecie kierownika Zakładu Anatomii. Życiorys Kazimierza Kostaneckiego jest znacznie bardziej bogaty niż jego poprzedników i następców, w związku z czym oprócz pracy naukowej i dydaktycznej należy omówić jego udział we władzach uczelni, w pracy Akademii Umiejętności, działalność społeczną i charytatywną. Kostanecki był dziekanem Wydziału Lekarskiego w roku 1897/1898, a następnie w roku 1906 był prodziekanem, piastował najwyższą godność rektora uczelni w latach 1913-1916 w okresie niesłychanie trudnym dla miasta, uczelni i całego kraju. W czasie pierwszej wojny światowej brał czynny udział w pracy licznych komitetów pełniących czynności charytatywne na terenie miasta Krakowa, był zastępcą komisarza rządowego i wiceprezydentem Krakowa w latach wojennych. Za tę obywatelską działalność otrzymał wysokie odznaczenie od rządu austriackiego. Działalność Kostaneckiego w Akademii Umiejętności trwała nieprzerwanie od 1893 do 1939 roku. Chronologicznie przedstawia się to następująco: 1893-1895 sekretarz Komisji Antropologicznej, 1896 członek korespondent AU, 1902 członek czynny III Wydziału AU, 1918-1920 przewodniczący Komisji Antropologicznej, 1919-1921 sekretarz generalny PAU, w latach 1918-1919,1921 i 1926 delegat do Zarządu AU i PAU, 1923-1026 dyrektor III Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, 1927-1929 wiceprzewodniczący PAU, 1929-1934 prezes PAU. Oprócz tych stanowisk, które piastował w PAU, reprezentował Akademię jako delegat do zagranicznych placówek naukowych. Reprezentował Uniwersytet Jagielloński kilkakrotnie na specjalnych uroczystościach. W1901 roku był członkiem delegacji Uniwersytetu do Warszawy na jubileusz 25-lecia pracy pisarskiej Henryka Sienkiewicza. 39 W 1906 roku jako delegat Senatu Uniwersytetu pojechał do Aberdeen w Szkocji na uroczystość 400-lecia istnienia tamtejszego uniwersytetu ze specjalnym adresem - tam otrzymał „dyplom doktora obojga praw”. W1922 roku był reprezentantem Uniwersytetu na jubileuszu 600-lecia Uniwersytetu w Padwie, a w 1923 reprezentował krakowską uczelnię na 600-leciu Akademii Francuskiej w Paryżu. Wielokrotnie otrzymywał godność doktora honoris causa na Uniwersytecie Jagiellońskim, w Wilnie, Genewie, Padwie. W 1935 roku przeszedł na emeryturę po 43 latach pracy dla Uniwersytetu i 41 latach w Katedrze Anatomii Opisowej. W1939 roku mimo emerytury uważał za swój obowiązek zgłosić się na zwołane przez okupanta niemieckiego zebranie profesorów 6 listopada. Został aresztowany i wraz z innymi przewieziony do obozu w Sachsenhausen. W tym obozie zmarł w styczniu 1940 roku jako ofiara brutalności okupanta. Spis prac Kazimierza Kostaneckiego 1. Die pharyngeale Tubenmündung und ihre Verhältniss zum Nasenrachen-gaum. „Arch. f. Mikr. Anat.”, 1885, 539. 2. Zur Kenntniss der Pharynxdivertikel des Menschen mit besonderer BerücksichtigungderDivertikelbildungimNasenrachengaum.,y irch. Archiv. B.”, 1889,117,108-150. 3. Zur Kenntniss der Tubenmuskulatur und ihrer Fascien. „Arch. f. Mikr. Anat.”, 1889, XXXII, 479. 4. (A. Mielęcki) Die angeborenen Kiemenfisteln des Menschen. „Virch. Archiv. B.”, 1889,117,1-10. 5. Beiträge zur vergleichenden Anatomie der Tubengaumenmuskulatur. Inaugural dissertation. Berlin 1890. 6. Beiträge zur Kenntniss der Missbildungen in der Kopf- und Halsgegend. „Virch. Arch.”, 1891,123, 401. 7. (A. Bistrzycki) Das Gewicht menschlicher Gehörknöchelchen. „Arch. Ohrenheilkunde”, 1891,1. 8. Zur Morphologie der Tubengaumenmuskulatur. „Arch. f. Anat. u. Phy-siol.”, 1891,145. 9. Über Centralspindel-Körperchen bei karyokinetischer Zellteilung. „Anatom. Hefte”, 1892,1. 10. Die embryonale Leber in ihrer Beziehung zur Blutbildung. „Anatom. Hefte”, 1892, 303. 11. Über Kernteilung bei Riesenzellen. „Anatom. Hefte”, 1892, 325. 12. Über die Schicksale der Centralspindel bei karyotischer Zellteilung. „Anatom. Hefte”, 1892, 251. 40 13- Wykład wstępny przy objęciu Katedry Anatomii. Kraków, 1894. 14. Badania nad zapłodnionymi jajkami jeżowców. „Rozpr. Wydz. Mat.--Przyrodn.”, 1895, XXXII, 1. 15. Untersuchungen an befruchteten Echinodermeneiern. „Anz. Wiss. Akad. Krakau”, 1895,1. 16. (M. Siedlecki) Über das Verhältniss der Centrosomen zum Protoplasma. „Arch. f. mikr. Anat.”, 1896,48,180. 17. (A. Wierzejski) Überdas Verhalten der sogennanten achromatischen Substanzen im befruchteten Ei. „Arch. f. mikr. Anat.”, 1896,47. 18. Über die Gestalt der Centrosomen in befruchteten Seeigelei. „Anatom. Hefte”, 1896, 216. 19. Über die Herkunft der Centrosomen der ersten Furchungsspindel bei Myzostoma glabrum. „Anz. d. Akad. d. Wissensch”, Krakau, 1897. 20. Über die Mechanik der Zellleibstheilung bei der Mitose. „Anz. d. Akad, d. Wissensch”, Krakau, 1897, 46. 21. Stacya zoologiczna w Neapolu. Kraków 1987. 22. Über die Bedeutung der Polstrahlung während der Mitose und ihr Verhältniss zur Theilung des Zellleibes. „Arch. f. mikr. Anat.”, 1897, 49, 651. 23. Die Befruchtung des Eies von Myzostoma glabrum. „Arch. f. mikr. Anat, u. Entwcklsch.”, 1898, 51, 460. 24. Über abnormen Richtungskörpermitosen in befruchteten Eiern von Cerebratulus marginatus. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1902, 278. 25. Über die Reifung und Befruchtung und künstlischeparthenogenetische Furchung bei Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1902, 270. 26. Über künstlische Befruchtung und künstlische parthenogenetische Furchung bei Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1902, 360. 27. Komórka. W: Podręcznik histologii, Kraków, 1902, 35-71. 28. Über die Veränderungen im Inneren des unter dem Einfluss von KCL-Gemischen künstlich parthenogenetisch sich entwickelnden Eis von Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1904,70. 29. Cytologische Studien an künstlich parthenogenetisch sich entwickelnden Eiern von Mactra. „Arch. f. mikr. Anatom, u. Entwcklsch.”, 1904, 64,1. 30. Experimenteller Beitrag zur Feststellung der Herkunft der Centriolen ersten Furchungsspindel bei Myzostomaglabrum. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1905,411. 31. Descensus testiculorum. „Nowiny Lekarskie”, Poznań, 1905,1. 32. Über die Herkunft der Theilungscentren der ersten Furchungsspindel im befruchteten Ei. „Arch. f. mikr. Anatom, u. Entwcklsch.”, 1906, 68,1. 33. Przemówienie przy odsłonięciu pomnika Sebastiana Petrycego. Druk. UJ, Kraków 1907. 41 34- Przemówienie na I ogólnym posiedzeniu X Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie 22 lipca, 1907. 35. Heinrich Hoyer. Monatschr.f. Anat. u. Physiol. Leipzig, 1908. 36. Mitotische Kerntheilung ohne Zelltheilung in künstlisch parthenogenetisch sich entwickelnden Eiern von Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cra-covie”, 1908, 97. 37. Zur Morphologie der künstlisch parthenogenetischen Entwicklung bei Mactra. „Arch. f. mikr. Anatom, u. Entwcklsch.”, 1908, 72,327. 38. Hernia inguinalissupravesicalis. „Nowiny Lekarskie”, Poznań, 1908. 39. Einleitung der künstlischen Parthenogenese beiAricia. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1909, 238. 40. T.N. ligamentum appendiculo-ovaricum. (Clado). „Przegląd Lekarski”, Kraków, 1901, 49,1. 41. Ś.p. Antoni Dorn. „Wszechświat”, Warszawa, 1910. 42. Experimentelle Studien an den Eiern von Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1911,146. 43. Über parthenogenetische Entwicklung der Eier von Macta mitvoraus-gegangener oder unterbliebener Ausstossung der Richtungskörper. „Arch. f. mikr. Anat.”, 1911,78. 44. Z badań nad wielobiegunową mitozą. „Przegląd Lekarski”, Kraków, 1911, 22 i 28. 45. Über eigentümliche Degenerationserscheinungen der Keimbläschens. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1912, 23. 46. Ś.p. Henryk Kadyi. Kraków, 1912. 47. Znaczenie morfologiczne fałdów otrzewnej około kiszki ślepej i wyrostka robaczkowego człowieka. „Przegląd Lekarski”, Kraków, 1913,1. 48. Zur vergleichenden Morphologie des Blinddarmes unter Berücksichtigung seines Verhältniss zum Bauchfell. „Anat. Hefte”, 1913,48,309. 49. Stosunek kiszki ślepej do krezki grzbietnej w szeregu gromad kręgowców. „Nowiny Lekarskie”, Poznań, 1913,12,1. 50. Leonardo da Vinci jako anatom. Wykład inauguracyjny. 1913. 51. Explication de la connection entre le coecum et 1’ombilic chez le embry-on du cheval. Strassburg, 1913, 382. 52. Le„vrai”caecum dudaman. „Arch. d. Anat. etHistol.”, 1922,1,157. 53. On a remnantofthe omphalo-mesemteric arteries in the manatee. From the Proceedings ofthe Zoological Society of London, 1923. 54. Les rapports du caecum avec laparoi de l’intestin et la mesóentere dorsal dans les differentes classes de vertebres. „C.R. d. 1. Ass. Anatom.”, Liege, 1926. 55. Le caecum des vertebres. „Bull. Intern, de l’Acad. Orlan. de Sc. et des Lettres”, 1926,1-291. 42 56. Le trajet des caecums de lagrande Outarde (Otis tarda). „Bull. d. Acad, de. Sc. de Cracovie”, 1930,146. 57. La position retrocolique de l’appendice. „Arch. d. Anat. Hist. et Em-briol.”, 1930, XI, 333. 58. L’évolution du segment du ligament large et son rapport avec le repli dit ligament appendiculo-ovarien de Clado. „Arch. Ant. Hist. et Embriol.”, 1930, XII, 75. ZYGMUNT SZANTROCH Kolejny kierownik Katedry Anatomii, urodził się 29 kwietnia 1894 roku w Samborze. Po ukończeniu szkoły średniej w Tarnowie w 1912 roku rozpoczął studia medyczne w Krakowie, przerwane wybuchem pierwszej wojny światowej. W czasie wojny służył w Legionach Polskich w latach 1914-1915, następnie został wcielony do armii austriackiej, której żołnierzem był do 1918 roku, a następnie służył w armii polskiej do 1921 roku. Pracę w Katedrze Anatomii rozpoczął już w 1919 roku pod kierunkiem profesora Kostaneckiego, a studia ukończył dopiero w 1928 roku, uzyskując stopień doktora medycyny. W dwa lata później habilitował się na podstawie rozprawy pt. Histogeneza zwojów nerwowych serca. Po habilitacji odbył kilka podróży zagranicznych. W 1931 roku wyjechałjako stypendysta Rockefellera najpierw do Turynu do profesora Leviego, gdzie studiował technikę hodowli tkanek, a następnie do Paryża, gdzie studiował embriologię doświadczalną. W1934 roku wyjeżdżał do Helgoland, tam zapoznawał się z hodowlą tkanek i badaniami nad układem nerwowym. W1936 roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym i jako profesor objął Katedrę Anatomii w roku akademickim 1935/1936. W latach 1936-1939 przebywał znowu za granicą, w Helgolandzie i w Wiedniu. W 1939 roku został członkiem korespondentem PAU. W związku z wybuchem drugiej wojny światowej został zmobilizowany. Dostał się do niewoli w Starobielsku i zginął zamordowany, prawdopodobnie w 1940 roku. Działalność naukowa Szantrocha obejmowała trzy działy: układ nerwowy, zwłaszcza autonomiczny, zawartość i rozkład tłuszczu w tkankach oraz zagadnienia teratologii. Szantroch uznawał teorię rozwoju komórek nerwowych układu współ-czulnego z komórek miejscowej mezodermy, z której rozwija się mięśniów-ka gładka przewodu pokarmowego i naczynia krwionośne. Dla udowodnienia swoich poglądów wykonał ogromne ilości preparatów z zarodków kurzych, opracowując przy tym morfologię nerwu jelitowego, splot pęche 43 rzowy i zwoje serca. Ogłosił szereg publikacji na temat budowy pnia współ-czulnego, wprowadził własny, oryginalny podział układu autonomicznego. Od 1937 roku gromadził materiał do opracowania podręcznika układu nerwowego ośrodkowego i obwodowego, który miał być podzielony na trzy części: neurologię ogólną, układ nerwowy bezkręgowców i układ nerwowy kręgowców. Drugi dział badań Szantrocha to badania doświadczalne nad zawartością tłuszczu w komórkach różnych tkanek, np. tkance zarodkowej kurczęcia. Trzeci dział to zagadnienia zaburzeń rozwojowych dotyczące końcowego odcinka przewodu pokarmowego i narządów moczopłciowych. Zygmunt Szantroch najwięcej uwagi poświęcił badaniom układu nerwowego autonomicznego. Miał własną koncepcję powstawania i rozwoju tego układu i opracowywał ją na materiale kręgowców, ptaków, wykonując ogromne ilości preparatów zarodków kurzych. Współczesne Szantro-chowi poglądy na budowę i czynność układu współczulnego były tematem jego wykładu habilitacyjnego, opublikowanego w „Polskiej Gazecie Lekarskiej” w 1931 roku. Opracowywał i doskonalił metody badań mikroskopowych i wykonywanie preparatów anatomicznych. Osobnym działem była tematyka wad rozwojowych. Szantroch ogłosił szereg artykułów o wadach układu moczowo-płciowego. Współpracował w tych zagadnieniach z klinicystami. W Katedrze Anatomii pozostał po Szantrochu duży zbiór preparatów mikroskopowych dotyczących materiału płodowego, kurcząt, innych kręgowców, ryb, płazów i człowieka. Przedwczesna i tragiczna śmierć profesora Szantrocha przerwała bardzo pracowite życie naukowe. Niedane mu było dokończyć zaczętych prac. W gabinecie kierownika Zakładu Anatomii znajduje się portret profesora Zygmunta Szantrocha, wykonany w 1974 roku przez malarkę Janinę Rapf-Słowikowską i ofiarowany zakładowi przez wdowę po profesorze. Portret został wykonany na podstawie zachowanego zdjęcia profesora. Spis prac Zygmunta Szantrocha 1. Morphologie des Darmnerven beimHünchen. „Bull, d Acad. d Sc.”, Serie B., Kraków, 1927, 211-281. 2. Morfologia nerwu jelitowego kurczęcia. „Sprawozdania PAU”, 1927, XXXI, 13-17. 3. Über ein vesikales Nervengeflecht bei Hühnerembryonen. „Journal Psych. Neurol.”, 1928, 37, 629-692. 4. (J. Szymanowicz) Vesica gigantea (infoetu). „Ginekologia Polska”, 1929, VIII, 1-16. 44 5. (Br. Stępowski) Wada rozwojowa tylnej zatoki jelita połączona z gromadzeniem znacznej ilości płynu jako przeszkoda porodowa. „Ginekologia Polska”, 1929, VIII. 6. Histogeneza zwojów nerwowych serca. „Rozprawy PAU”, 1929, LXIX, 1-24. 7. L’histogenese des ganglions du coeur. „Buli d Acad. de Sc.”, Serie B, 1929. 8. Un cas de malformations congenitales de l’intestin posterieur et de l’ap-pareil urogenital attribuables a la rupture de la paroi ventrale du sinus intestinal posterieur. „ArchAnat. Histol. Embriol.”, 1930, XI, 155-183. 9. Darmbuchtspalte. „Virchovs Archiv.”, 1930, 278. 10. (K. Wodzicki) Zur Morphologie und Genese des Schisostoma reflexum. „Anat. Anzeiger”, 1931, 71, 209-224. n. (K. Wodzicki) Sur l’etiologie du strophosome. „C.R. d. Soc. Anat.”, Amsterdam, 1930. 12. Współczesne poglądy na budowę i czynność układu współczulnego. Wykład habilitacyjny. „Polska Gazeta Lekarska”, 1931, X. 13. Odpowiedź na zarzuty dr Szabuniewicza dotyczące odczytu pt. „Współczesne pogłądy na budowę i czynność układu współczulnego”. „Polska Gazeta Lekarska”, 1931, X. 14. Untersuchungen über den Fettgehalt embryonaler Gewebe. „Anat. Anzeiger”, 1932, 75, 46-51. 15. Zur Methodik der Fettfärbung in Gewebekulturen. „Virchovs Archiv”, 1932, 286, 675-681. 16. Untersuchungen über die Fettsubstanzen in den Gewebekulturen. „Arch. exp. Zellforsch.”, 1932, XIII, 600-634. 17. Ricerche sulle sostance grosse intracellulari in tessat colli vativi in vitro. „Rendiconti R. Accad. Lincei”, 1932,15,1-13. 18. Beobachtungen an den Kulturen des Sympathicus: Ergebnisse der Züchtung des Remak’schen Darmnerven. „Arch. exp. Zellforsch.”, 1933, XIV, 447-452. 19. Über der feineren Bau der Ganglionknotten des Remak’schen Darmnerven. „Zeitschr. Zellforsch, mikr. Anatom.”, 1933, 20,417-422. 20. Gałąź grzebietowo-karkowa splotu szyjnego. Struktura i znaczenie morfologiczne komórek koszyczkowych w zwoju współczulnym szyjnym. „Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”, Poznań, 1933. 21. (Z. Zakrzewski) Über die Unterschiede im Fettgehalt maligner (Sarkom) und normaler Zellen. Untersuchungen in vitro gezüchteten und dem Organismus frisch entnomenen Geweben. „Virchovs Archiv”, 1933, 294,72-79. 45 22. Beitrag zur Fettfärbung in den Gewebekulturen (Deckgläschenkulturen) und histologischen Schnitten mit Sudanlösung inAlkoholformol. „Arch. exp. Zellforsch, mikr. Anatom. Gewebezuch.”, 1935,17, 206-209. 23. Kritisch-metodologische und entwicklungsgeschichtliche Untersuchungen über die Mikrostruktur des sympatischen Grenzstranges und versuch zu dessen Deutung auf morphologischer Grundlage. „Zeit. Zellforsch, mikr. Anatom.”, 1935, 23, 464-494. 24. Untersuchungen über die Struktur der mesenterialen Gefässganglien. „Zeit. Anat. Entwicklgesch.”, 1935,104, 709-715. 25. Morphologische Grundlagen für das Zustandekommen intravascula-rerNervenreflexe (Gefässzwischenreflexe). „Pflügers Arch. Physiol.”, 1936, 237,571-575- 26. Referaty z prac autorów: Wrzosek, Ćwirko-Godycki, Sylwanowicz, Brzezicki, Follak i Gestenberger, Hinze, Goc i Witaszek, Keller, Hoyer, Ma-ciesza, Zejmis, Cieszyński. „Anat. Bericht”, 1936, 32. 27. Referaty z prac autorów: Wojciechowski, Marciniak, Garbień, Skał-ba, Karpowicz, Brzezicki, Wachholz, Czekanowski, Laskowicz, Chorąży. „Anat. Bericht”, 1936,33. 28. Gefässsympathicus bei Cottus Scorpius. „Zeit. Anat. Entwicklgesch.”, 1937,107, 258-273. 29. Referaty prac różnych autorów: Bojarczyk, Hornicki, Godłowski, Rose. „Anat. Bericht”, 1937, 34. 30. Zur Morphologie der Nervenzellen im Gefässsympathicus bei Cottus Scorpius. „Zeit. Anat. Entwicklgesch.”, 1937,107. 31. Referaty z prac autorów: Miodoński, Laszczak, Sztajnfeld, Zielińska, Ackerman, Serini, Peszczyński, Loth, Mydlarski, Czortkower, Neugebauer. „Anat. Bericht”, 1937, 35. 32. Bemerkungen zur Hautinnervation der seitlichen Halsgegend. „Anat. Anzeiger”, 1938, 87,183-186. 33. Le role des cellules nerveuses multinucleaires dans le development de la microstructure des ganglions sympathiques. „Arch. Anat. Histol. Em-bryol.”, 1938, XXV, 307-327. 34. Z badań nad morfologią elementów nerwowych. Wielkość komórek nerwowych ze szczególnym uwzględnieniem neuronów współczulnych. „Medycyna i Przyroda”, 1939, III, 1. 35. Referaty z prac autorów: Sylwanowicz, Schwarzbach, Kosiński, Skor-ski, Selter, Reguła, Kubisty, Stołychwowa, Reicher, Pragłowski, Mura-Mu-rzicz. „Anat. Bericht”, 1938, 37. 36. Referaty z prac autorów: Bogdanocz, Skowron, Rafiński, Mamelok, Sylwanowicz. „Anat. Bericht”, 1939,38. OKRES WOJNY I OKUPACJI Po wypowiedzeniu wojny przez Niemcy i rozpoczęciu działań wojennych w dniu i września 1939 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego podjęło decyzję o odroczeniu rozpoczęcia roku szkolnego 1939/1940 aż do odwołania. W drugiej połowie września Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego w przekonaniu, że należy podjąć i zorganizować studia i kontynuować pracę poszczególnych katedr, podjął stosowną decyzję i w dniu 19 października ogłosił otwarcie roku akademickiego 1939/ 1940 i rozpoczęcie wpisu studentów. Dnia 4 listopada odbyło się uroczyste nabożeństwo w kościele św. Anny, zakończone odśpiewaniem hymnu narodowego. Wkrótce potem szef krakowskiego gestapo polecił rektorowi Uniwersytetu zwołanie w dniu 6 listopada zebrania wszystkich pracowników naukowych i dydaktycznych Uniwersytetu w gmachu Collegium Novum. Dzień ten utrwalił się w historii Uniwersytetu jako dzień tzw. „Sonderaktion Krakau”, w czasie której aresztowano obecnych na zebraniu profesorów i docentów Uniwersytetu - ogółem 183 osoby. Wśród aresztowanych znalazł się emerytowany profesor anatomii Kazimierz Kostanecki, który wraz z innymi został wywieziony do obozu w Sachsenhausen, gdzie zmarł w następnym roku. Z aktualnych ówcześnie profesorów anatomii Zygmunt Szantroch został powołany do służby wojskowej, profesor Tadeusz Rogalski dostał się wraz z wojskiem do Rumunii, następnie Francji i ostatecznie Anglii. W zakładzie nie było nawet starszych asystentów. Wydział Lekarski tajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego zorganizował studia medyczne w 1942 roku. Organizował je profesor histologii Stanisław Maziarski. Napotkał duże trudności w znalezieniu wykładowcy anatomii, tego podstawowego przedmiotu pierwszego roku studiów lekarskich. W Zakładzie Anatomii pozostałjedynie asystent Stanisław Kohmann i jemu powierzono prowadzenie wykładów. W okresie wojennym nie można było uruchomić prosektorium, a czysto teoretyczne nauczanie anatomii mija się z celem. Część studentów korzystała z prosektorium Zakładu Ana 47 tomii Patologicznej, ale po aresztowaniu i wywiezieniu do Oświęcimia docent Janiny Kowalczykowej stało się to niemożliwe. Kohmann korzystał wobec tego z preparatów muzealnych w ten sposób, że suche wynosił w teczce, a mokre w puszce po marmoladzie. Pomagał też sobie wykonywaniem rycin częściowo oryginalnych, głównie zaś przerysowywanych z atlasów anatomicznych. Komplety studentów pierwszego roku były początkowo nieliczne, około 20 osób, potem było ich coraz więcej. Po roku pierwszym nauczaniem anatomii zajmował się nadal Stanisław Kohmann. Tajne nauczanie trwało do 1944 roku. Po wyzwoleniu Krakowa w 1945 roku tajne komplety zostały rozwiązane, a studenci przyjęci na odpowiednie lata studiów. Kohmann urządził prowizoryczne prosektorium w sali wykładowej Zakładu Anatomii, która była najmniej zniszczona, miała jedynie powybijane szyby. Szyby zastąpiono dyktą lub tekturą, a w sali ustawiono trzy stoły prosektoryjne i Kohmann rozpoczął lekcje anatomii. Z innych pomieszczeń zakładu zrobiono skład mebli, przez pewien czas niektóre pomieszczenia służyły jako internat dla pielęgniarek i salowych. Najpoważniejsze straty dotyczyły muzeum, ponadto ogród został zniszczony przez kolumnę samochodów wojskowych. W 1972 roku Stanisław Kohmann jako profesor Śląskiej Akademii Medycznej przekazał zbiór swoich rysunków anatomicznych Zakładowi Historii Medycyny. W załączonym piśmie czytamy (cytuję fragmenty): „(...) biorąc udział w tajnym nauczaniu Uniwersytetu Jagiellońskiego, kurs anatomii człowieka prowadziłem w formie wykładów, oprócz wykładów w ujęciu klasycznym, które zajmowało mi około 50% czasu, resztę czasu stanowiło dodatkowe objaśnianie szczegółów na rycinach, trzecim elementem było opisywanie preparatów pobieranych ukradkiem z muzeum. Preparaty przenosiliśmy z żoną w dużej puszce po marmoladzie owocowej, a książki i ryciny we własnej, niepozornej teczce. Ryciny, które oddaję do dyspozycji Katedry Historii Medycyny, wykonywałem sam, kopiując z podręczników i monografii. Ryciny wykonywałem przez cały czas nauczania, ale w roku 1943 powstało ich najwięcej, a w 1944 roku wykonałem tylko uzupełnienie. Zbiór cały rycin liczy 296 pozycji na 201 kartonach i kartonikach. Wykłady i dokumentację prowadziłem z zakresu poszczególnych działów, a więc embriologia ogólna, narządy ruchu, dalej inne narządy. W zbiorze nie ma narządu moczowo-płciowego i ośrodkowego układu nerwowego. Do zbioru dołączony jest spis przeprowadzony szczegółowo zgodnie z poszczególnymi działami”. Tyle obszerny fragment tekstu. Ryciny są rzeczywiście bardzo szczegółowo spisane, posegregowane. Są to szkice ołówkiem, kredą, malowane, różnych rozmiarów, ale są bardzo czytelne, dobrze ilustrujące temat, dobrze dobrane. 48 W 1945 roku uruchomiono Katedrę Anatomii. Prowadził ją nadal asystent Stanisław Kohmann pod opieką kuratora - profesora chirurgii Jana Glatzla. W1946 roku powrócił z Anglii Tadeusz Rogalski i objął kierownictwo katedry. O zaginionym profesorze Szantrochu nie było wieści. OKRES POWOJENNY - 1946-2002 TADEUSZ ROGALSKI Urodził się w Krakowie 20 września 1881 roku. Po ukończeniu szkoły średniej podjął studia medyczne w Krakowie w 1901 roku, a po uzyskaniu dyplomu w 1908 roku rozpoczął pracę na oddziale chorób nerwowych szpitala św. Łazarza. Wyjechał do Szwajcarii, gdzie kształcił się w psychiatrii w zakładzie psychiatrycznym w Rheinau. Po powrocie do kraju pracował w zakładzie neuropsychiatrycznym jako asystent profesora Piltza. W 1921 roku przeniósł się do pracy w Katedrze Anatomii, w której stawiał pierwsze kroki jako student trzeciego roku. W1925 roku habilitował się z zakresu anatomii prawidłowej na podstawie pracy pt. Rozwój i budowa przegrody przeźroczystej i jejjamki w mózgu człowieka. W1936 roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym anatomii. Był kierownikiem Studium Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jako dyrektor tego studium rozpoczął budowę obiektów potrzebnych dla tego studium oraz obiektów sportowych. W 1939 roku został zmobilizowany, przedostał się wraz ze szpitalem wojskowym do Rumunii, stąd do Francji, a potem do Anglii, gdzie pracował na polskim oddziale szpitala brytyjskiego. Przeniesiony do Edynburga, współorganizował wraz z profesorem Juraszem Polski Wydział Lekarski i objął w nim wykłady z anatomii i embriologii. W 1946 roku powrócił do Krakowa i objął kierownictwo Katedry Anatomii Opisowej, opuszczonej przez profesora Szantrocha. Prowadził ją do 1957 roku. Rogalski interesował się układem nerwowym, które to zainteresowania wzbudził w nim profesor Adam Bochenek, kierownik specjalnej pracowni neurologicznej w Katedrze Anatomii, w której oprócz anatomów znalazło się wielu lekarzy neurologów. Wyrazem tych zainteresowań Rogalskiego jest praca na oddziale chorób nerwowych szpitala św. Łazarza, w klinice psychiatrycznej, wreszcie założenie w Batowicach pod Krakowem lecznicy dla nerwowo chorych, którą prowadził i rozbudował. Pierwsze publikacje, rozprawa habilitacyjna i prace z lat 1924-1933 są tematycz 50 nie związane z układem nerwowym. Jest to jeden z działów jego pracy naukowej. Drugi dział to anatomia stosowana, związana z pracą w Studium Wychowania Fizycznego. Począwszy od 1934 roku, ukazywały się prace na temat postawy stojącej człowieka, próby opracowania krzeseł i stołków dostosowanych do postawy człowieka, a mogących ułatwić pracę, ponadto Rogalski zestawił ruchomy szkielet człowieka, który miał służyć za model do badania mechaniki stawów i mięśni. Najobszerniejsze opracowanie o charakterze monografii poświęcił Rogalski największemu anatomowi krakowskiemu - profesorowi Ludwikowi Teichmannowi. W podtytule tej monografii podkreślił, że omawia prace największego polskiego anatoma na tle dawniejszych i współczesnych osiągnięć wiedzy morfologicznej. Odrębny dział pracy profesora Rogalskiego to dydaktyka, szczególnie trudna w okresie powojennym ze względu na zły stan katedry, a bardzo duży napływ młodzieży. Anatomia była wówczas prowadzona przez dwa pierwsze lata studiów, uzupełniana na roku trzecim zajęciami z anatomii topograficznej. Na pierwszym roku studiów w 1949 roku było 858 studentów, a następne lata byłyjeszcze liczniejsze. Ogromne trudności, a właściwie braki lokalowe i braki podręczników, skłoniły Rogalskiego do podjęcia się dwóch trudnych zadań - rozbudowy zakładu i napisania podręcznika. W zakładzie przebudował salę wykładową, ale uzyskał bardzo niewiele dodatkowych miejsc, natomiast zwiększył ilość sal prosektoryjnych przez dobudowę piętra. Liczbę sal sekcyjnych zwiększono do 10, co pozwalało na dogodne prowadzenie ćwiczeń z 10 grupami studentów jednocześnie. Ponadto przebudowano pomieszczenie dla kierownika zakładu, utworzono nowe pomieszczenie dla biblioteki, dla asystentów, zainstalowano aparat rentgenowski, wprowadzono centralne ogrzewanie i odpowiednie oświetlenia sal. W trosce o muzeum powiększono liczbę sal, zakupiono specjalne szafy w pełni oszklone, dużą liczbę słoi różnych rozmiarów, uporządkowano istniejące preparaty i w ramach stosowania nowszych metod konserwacji zabezpieczono preparaty przygotowane wcześniej. Podręcznik, którego napisania podjął się Rogalski, miał być podręcznikiem nowoczesnym, dostosowanym ściśle do potrzeb studentów, podzielonym na 7 tomów w ujęciu topograficznym. Pierwszy tom, zawierający Wiadomości ogólne, ukazał się w 1947 roku nakładem Czytelnika w Krakowie. Dalsze tomy ukazywały się kolejno: tom drugi-Ściany tułowia w 1948 roku, tom trzeci - Zawartość klatki piersiowej w 1949 roku, tom czwarty -Zawartość jamy brzusznej w 1952 roku. Był to ostatni tom wydany przez Czytelnika w Krakowie. Następny - piąty tom Zawartość jamy miednicznej 51 - wydal PZWL w Warszawie w 1954 roku. Tomu szóstego Rogalski już nie dokończył. Oprócz wykładów dla studentów Wydziału Lekarskiego Rogalski prowadził wykłady anatomii plastycznej w Akademii Sztuk Pięknych w latach 1928-1939 i po wojnie w latach 1953-1956. Swoje credo artystyczne zawarł w artykule pt. Anatomia a plastyka, ogłoszonym w „Głosie Plastyków” w 1930 roku. Profesor Rogalski był przez kilka miesięcy pierwszym rektorem Akademii Medycznej powstałej z Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego w styczniu 1950 roku. Zmarł 14 września 1957 roku, został pochowany na cmentarzu Rakowickim w alei Zasłużonych. Spis prac Tadeusza Rogalskiego 1. Zur Kazuistik der iuvenilen Form der amaurotischen Idiotie mit histologischem Befund. „Archiv f. Psychiatrie”, 1911, 47, 3,1-17. 2. Endarteritis lueticasubcorticalis. „Przegl. Lek.”, 1918,3-16. 3. La structure et la development de la cloison transparente et de sa cavite’ dans le cerveau humaine. „Bull. Acad. Scie Classe de Med.”, 1922, 29-41. 4. Rozwój i budowa przegrody przeźroczystej i jej jamki u człowieka. „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. PAU”, seria B, 1922, LXII, 1-32. 5. Wrodzony brak spoidła wielkiego (Agenesis corporis callosi). Kraków, 1924,1-19. 6. Sen i somnambulizm (szkic anatomo-fizjologiczny). „Przyroda i Technika”, Kraków 1924,1-19. 7. Absence congenitale du corps calleux. „Arch. Anat. Histol. Embriol.”, 1925, IV, 443-468. 8. Action de l’acide carboniquesurla development de l’oeuf depoule. „C.R. Ass. Biol.”,V, 1925, XCII. 9. Anatomia a plastyka. „Hallo-Głos Plastyków”, 1930, VI-VIII, 2-4. 10. Myeloschisis. Herniaspinalis. „Folia Morphol.”, 1932, IV, 42-71. 11. Dojrzewanie nerwów mózgowych u ryb kostnoszkieletowych w łączności z ich funkcją. „Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”, Poznań, 1933,485-488. 12. Das Ausreiffen der Gehirnnerven bei Knochenfischen (Salmo trutta) im Zusammenhang mit dem Eintritt der Nervenfunktion. „Zeit. Anat. En-twick.”, 1933,191,480-510. 13. Szkielet ludzki zestawiony ruchomo. „Polska Gaz. Lekar.”, 1934, XIII, 1-5- 52 14- Beweglich zusammengesetztes menschliches Skelett (zum Gebrauch bei dem Studium derGelenks- undMuskelmechanik). „Anat. Anzeig.”, 1934,78, i/3 • 15. Zagadnienie „normalnej”postawy stojącej człowieka. „Przegl. Fizjol. Ruchu”, 1935, VII, 1-2 i 1-54. 16. Anatomie der aufrechten HaltungdesMenschen. „Buli. Acad. Scie Clas-se de Med.”, 1935,4. 17. A contribution to the study of anophthalmia with description of a case. „Brit. J. Ophtalm.”, 1944,429-440. 18. (Rymaszewski) Crossed and uncrossed optic fibres of the dog. „Poc. Anat. Soc.”, 1945. 19. The visual path in a case of unilateral anophthalmia with a special references to the problem of crossed and uncrossed visual fibres. „J. Anat.”, 1946, 80, V, 3,153-159- 20. (Menschik, Rymaszewski, Munk, Szczęśniak) Rola witaminu E w organizmie. „Folia MorphoL”, 1952, III, 4. 21. Demonstracje z zakresu stosowania anatomii do życia. „Folia Mor-phol.”, 1952, III. 22. (Sporek-Libman) Podwójna żyła próżna doogonowa (Główna dołna). „Przegl. Lekar.”, 1953, IX, 4- 23. Ludwik Karol Teichmann. Prace największego polskiego anatoma na tle dawniejszych i współczesnych mu osiągnięć w zakresie wiedzy morfologicznej. „Arch. Hist. Med.”, 1957,1-2, 45-126. Podręczniki Tom pierwszy - Wiadomości ogólne, Czytelnik, Kraków 1947. Tom drugi - Ściany tułowia, Czytelnik, Kraków 1948. Tom trzeci - Zawartość klatki piersiowej, Czytelnik, Kraków 1949. Tom czwarty -Zawartośćjamy brzusznej, Czytelnik, Kraków 1952. Tom piąty -Zawartość jamy miednicznej, PZWL, Warszawa 1954. Tom szósty -Anatomia mózgowia i rdzenia kręgowego, nieukończona. W latach 1957-1961 nie było kierownika zakładu, za zajęcia dydaktyczne odpowiedzialny był lekarz-asystent Jan Kuś, na kuratora wyznaczono profesora okulistyki - Mariana Wilczka. W1961 roku kierownictwo zakładu objęła docent anatomii Janina Sokołowska-Pituchowa. 53 JANINA SOKOŁOWSKA-PITUCHOWA Urodziła się 9 maja 1915 roku w Dolnym Żukowie w powiecie cieszyńskim. Po ukończeniu szkoły średniej w Samborze w 1933 roku rozpoczęła studia lekarskie na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie i uzyskała dyplom lekarza w 1939 roku. Już w czasie studiów w 1936 roku rozpoczęła pracę w Zakładzie Anatomii Opisowej jako demonstrator, następnie zastępca asystenta, a po dyplomie jako asystent. W okresie wojny do 1945 roku pracowała nieprzerwanie w Katedrze Anatomii we Lwowie, następnie przeniosła się (w ramach ewakuacji) do Krakowa i tu rozpoczęła pracę w Katedrze Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego jako starszy asystent, a następnie adiunkt. W 1952 roku przeniosła się do Zakładu Anatomii Patologicznej, gdzie pracowała jako adiunkt do 1961 roku. W tym roku objęła kierownictwo Katedry Anatomii Opisowej. W1946 roku uzyskała stopień doktora nauk medycznych na podstawie pracy na temat miedniczek nerkowych, w 1958 roku stopień kandydata nauk na podstawie pracy pt. Histoformatywne właściwości nerczaka. W1960 roku habilitowała się w Gdańsku na podstawie rozprawy pt. Unaczynienie mięśni kończyny górnej człowieka. okresie pracy w Zakładzie Anatomii Patologicznej uzyskała pierwszy stopień specjalizacji (1955 rok) z anatomii patologicznej. W1967 roku została mianowana profesorem nadzwyczajnym, a w 1974 roku profesorem zwyczajnym. W1969 roku została dyrektorem nowo utworzonego Instytutu Biologiczno-Morfologicznego. Zakładem Anatomii Opisowej kierowała od 1961 roku do 1985 roku, czyli do czasu przejścia na emeryturę. Zainteresowania naukowe profesor Janiny Sokołowskiej-Pituchowej szły w kilku kierunkach: głównie organogenezy prawidłowej i patologicznej, angiologii i historii medycyny. Po pierwszych badaniach, przeprowadzonych w Katedrze Anatomii Opisowej na temat unaczynienia mięśni szkieletowych (z wykorzystaniem metod iniekcyjnych), okres działalności naukowej w Zakładzie Anatomii Patologicznej zaowocował szeregiem prac na temat mechaniki rozwoju płodów i ich poszczególnych narządów, zarówno mechaniki prawidłowej, jak i jej nieprawidłowości. Wiele prac podjęła we współpracy z lekarzami pediatrami i anatomopatologami. Kontynuowała prace z zakresu embriologii już po objęciu Katedry Anatomii Prawidłowej, aż do 1967 roku. W tym czasie rozpoczęła pracę nowo utworzona Pracownia Anatomii Antropologicznej, w której podjęto tematykę okresu dojrzewania na podstawie oceny stanu dojrzałości układu kostnego. Korzystano z badań młodzieży studiującej. Prace te były dopełnieniem wielu już istniejących publikacji, któ 54 re stanowiły podstawę opracowania atlasu zmian w okresie dojrzewania i wskazywały na zmienność tempa dojrzewania zależnie od płci, cech antropologicznych i wpływów środowiska. Badaniom antropometrycznym poddano niektóre mięśnie osób rasy białej i czarnej oraz niektóre narządy wewnętrzne. Prace te były ogłaszane w latach 1968-1979. Tradycje katedry kontynuowano, prowadząc badania unaczynienia mięśni, kości, narządów wewnętrznych z wykorzystaniem metod iniekcyj-nych. Częściowo uzupełniono zbiory muzealne. Dział historii medycyny pojawił się w związku z setną rocznicą wybudowania zakładu przez Teichmanna w latach 1869-1872. Profesor Soko-łowska-Pituchowa postanowiła uczcić tę rocznicę specjalną sesją naukową, połączoną z odsłonięciem tablicy poświęconej drugiemu wielkiemu anatomowi krakowskiemu - profesorowi Kostaneckiemu. Opracowała wówczas historię Zakładu Anatomii, życiorysy kierowników w ostatnim stuleciu, osiągnięcia Teichmanna i Kostaneckiego z podkreśleniem metodyki badań, które miały wpływ na rozwój i postęp nauk medycznych, głównie anatomii makroskopowej. Zbiór tych prac ukazał się w „Folia Morpho-logica” w 1969 roku. Opracowała ponadto rys historyczny Katedry Anatomii w Krakowie od 1602 do 2002 roku i przekazała to opracowanie Katedrze Historii Medycyny. Profesor Sokołowska-Pituchowa zajmowała się dydaktyką, począwszy od 1936 roku, kiedy jeszcze w czasie studiów była zastępcą asystenta w Zakładzie Anatomii Prawidłowej Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Po uzyskaniu dyplomu pozostawała nadal w tym zakładzie do 1945 roku jako starszy asystent, a potem adiunkt. Po przyjeździe do Krakowa rozpoczęła pracę w Katedrze Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego, prowadząc zajęcia dydaktyczne ze studentami pierwszego i drugiego roku. Równocześnie prowadziła wykłady anatomii w Wojewódzkim Wydziale Zdrowia, Lidze Kobiet na kursach kontrolerów sanitarnych, w Szkole Laborantów Medycznych i Uniwersyteckiej Szkole Pielęgniarskiej w ramach pracy szkoleniowej średniego personelu medycznego w celu uzupełnienia braków spowodowanych wojną. W Zakładzie Anatomii Patologicznej prowadziła zajęcia dydaktyczne związane ze specyfiką tego zakładu. Po objęciu kierownictwa Katedry Anatomii Opisowej unowocześniła program zajęć dydaktycznych, nadając im kierunek kliniczny. ' Profesor Sokołowska-Pituchowa brała czynny udział w przygotowywaniu reformy studiów medycznych, opracowała projekt programu zajęć pierwszych lat studiów; projekt ten uzyskał bardzo wysoką ocenę. W 1965 roku została mianowana przez Ministra Zdrowia specjalistą krajowym do spraw programów nauczania medycznego i wdrażania założeń reformy studiów. W zakładzie opracowała nowe pogramy ćwiczeń prosektoryjnych, 55 wprowadziła seminaria, które odbywały się wspólnie z przedstawicielami Kliniki Radiologii i Zakładu Histologii w celu ułatwienia kojarzenia i scalania informacji z zakresu anatomii topograficznej, mikroskopowej i anatomii człowieka żywego. Wprowadziła całkowicie nową koncepcję uzupełniania ćwiczeń przez sekcje demonstracyjne, odbywane głównie w Zakładzie Medycyny Sądowej, co miało duże znaczenie wobec ciągłego braku zwłok do ćwiczeń. Wprowadziła stałe wykłady i zajęcia praktyczne z anatomii radiologicznej, prowadzone przez klinicystów, oraz okresowe wykłady z wybranych dziedzin, np. chirurgii, ginekologii, stomatologii, prowadzone przez specjalistów z odpowiednich klinik. Dla usprawnienia dydaktyki wprowadziła na sali wykładowej system wygaszania świateł, nagłośnienie sali i przygotowała zestawy przeźroczy (około iooo sztuk) do odpowiedniej ilustracji wykładów. Wykładała również, podobnie jak inni anatomowie krakowscy, anatomię plastyczną w Akademii Sztuk Pięknych w latach 1949-1951, a następnie 1983-1988. Wyjeżdżała jako specjalista krajowy do Niemiec, Francji, brała udział w międzynarodowej konferencji na temat programów nauczania anatomii prawidłowej w Sofii w 1969 roku. Profesor Sokołowska-Pituchowa opracowała skrypty przeznaczone dla studentów medycyny i stomatologii, dostosowane zakresem i ułożeniem do systemu ćwiczeń prosektoryjnych, i odrębne skrypty dla farmaceutów. Ukazywały się one w latach 1963-1990. Ponadto redagowała czwarte wydanie podręcznika pt. Anatomia człowieka, w 1983 roku. Działalność propagatorska wiedzy anatomicznej wyrażała się prowadzeniem oddziału Polskiego Towarzystwa Anatomicznego w latach 1962--1985. Brała udział we wszystkich zjazdach tego Towarzystwa, począwszy od 1948 do 1989 roku, w wielu zjazdach zagranicznych oraz w organizowaniu zjazdu w Krakowie 1951 roku. Na podkreślenie zasługuje aktywność profesor Sokołowskiej w działalności uczelni - udział w licznych komisjach, pełnienie obowiązków prodziekana w latach 1962-1968, przewodniczenie Radzie Szkoły, opieka nad domem studenckim, wieloletni udział w komisjach naboru kandydatów na studia, udział i prowadzenie Komisji Bibliotecznej i innych. W latach 1954-1983 brała udział w pracy redakcyjnej czasopism lekarskich - „Patologia Polska”, „Acta Medica Polona”, „Folia Morphologica” jako sekretarz naukowy i członek zespołu redakcyjnego. Od 1953 do 2001 roku prowadziła wykłady i zajęcia z anatomii dla słuchaczy Ośrodka Szkolenia Zawodowego, kształcącego niewidomych masażystów jako średni personel medyczny. Zorganizowała w tym ośrodku gabinet anatomiczny, opracowała skrypty dla słuchaczy (w języku Braille’a). 56 Spis prac Janiny Sokołowskiej-Pituchowej 1. Przypadek niedorozwoju spoidła wielkiego mózgu człowieka. „Folia Morphol.”, 1950, 2,1-13. 2. Demonstracje zdjęć radiologicznych mięśni szkieletowych po uprzednim nastrzyknięciu ich tętnic (Mączka-Patkaniowska Z., Rogalski T.). „Folia Morphol.”, 1952, 3, 269-276. 3. Sympodia dipodalis (Kowalski E.). „Patol. Polska”, 1953, 3, 209-220. 4. Dwa przypadki skombinowanej wady rozwojowej - syndromu Klippel--Feila i zniekształcenia Sprengla. „Patol. Polska”, 1953, 4, 255-266. 5. Unaczynienie mięśni kończyny górnej człowieka. I. „Folia Morphol.”, 1954, 3,157-172. 6. Unaczynienie mięśni kończyny górnej człowieka. II. „Folia Morphol.”, 1954, 4, 241-256. 7. W sprawie osteogenesis typu Vrolika, a typu Lobsteina (Gębala A., Polańska B.). „Patol. Polska”, 1955, 6,189-196. 8. Skąpodrzewiak mózgu (oligodendroglioma) dający obraz kliniczny podobny do gruźliczego zapalenia mózgu i opon (Kropaczek Z.). „Gruźlica”, 1955, n, 821-823. g.Formymiedniczek nerkowych u człowieka, ich odmiany, najczęstszy typ. „Folia Morphol.”, 1956, 7, 53-62. 10. Nowotwory nerek (Kowalczykowa J.). „Urologia Polska”, 1956, 10, 31-46. 11. Guzy mózgu rozpoznawane jako gruźlicze zapalenie opon mózgowych, analiza niezgodności klinicznej i anatomopatologicznej (Ładzińska M.). „Patol. Polska”, 1957, 8,149-154- 12. Olbrzymich rozmiarów tłuszczaksutka (Politowski M.). „Pol. Przegl. Chiurg.”, 1957, 29,149-I54- 13. Wszczepy alloplastyczne w chirurgii odtwórczej twarzy (Dorski H.). „Postępy Stomatol.”, 1958,18,138-145. 14. ZespółBiórk-Thorsena (Laskownicki A.). „Pol. Przegl. Chirurg.”, 1959, 3i, 89-95- 15. Thoracoventropagusfemininus (Kowalski E., Kamieński R., Mieczni-kowska M.). „Patol. Polska”, 1959,10,495-506. 16. Histoformatywne właściwości nerczaka. „Folia Med. Cracov.”, 1959, 1,1-2, 83-150. 17. Przyczynek do kazuistyki tzw. Myositis ossificans progressiva. „Patol. Polska”, i960,11, 265-273. 18. Sprawozdanie z pobytu w NRD w czasie od 23.11. do 21.12.1959. „Folia Morphol.”, 1961,12, 59-65. 57 19-Dysgenezja gonad u dziecka3-letniego (GębalaA., Modelski W.). „En-dokrynol. Polska”, 1961,12,447-464. 20. Kliniczny i histologiczny obraz tłuszczakomięsaka (Marek A., Jastrzębski W.). „Nowotwory”, 1961,11, 99-108. 21.0 liposarkoma (Marek A., Jastrzębski W.). „Archiw Patologii”, 1961, 12,45-52. 22. Diagnosis and antomo-pathologic picture of the Bland-White-Garland syndrome. Możliwości rozpoznawcze zespołu Bland-White-Garlanda i jego obraz anatomo-patologiczny. „ActaMed. Polona”, 1962, 2, 391-396. 23. Z zagadnień zaburzeń rozwoju płuc (Nowak J.). „Patol. Polska”, 1961, 12, 327-336. 24. Zespół utraty soli u niemowląt z wrodzonym przerostem kory nadnerczy (GębalaA.). „Annal. Uniwers.”, Lublin, 1961,16, 347-374. 25. ZespółBland-White-Garlanda (Kobielowa Z., Kucharska K., Popczyń-ska-Markowa M.). „Kardiol. Polska”, 1962,5, m-122. 26. Wady rozwojowe serca i naczyń krwionośnych w materiale sekcyjnym. „Kardiol. Polska”, 1962,5, 227-229. 27. Congenital diaphragmatic defects. Wrodzone ubytki przepony (Kusio-nowicz J.). „Folia Biolog.”, 1962, 3-4, 213-220. 28. Histologic patterns of changes in the motor apparatus in the course of experimental infection of mice with the virus of tick-borne encephalitis. Histologiczny obraz zmian w narządzie ruchu w przebiegu doświadczalnego zakażenia myszy wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (Markowa J., Marek A.). „Acta Medica Polona”, 1962,12,41-49. 29. The course of viral lesions of the bones of mice infected experimentally with the L strain of tick-borne encephalitis. Przebieg wirusowych zmian w kościach myszy zakażonych doświadczalnie szczepem kleszczowego zapalenia mózgu (Markowa J., Marek A.). „Acta Medica Polona”, 1962,13, 323--335- 30. Zaburzenia rozwojowe u noworodków w materiale Zakładu Anatomii Patologicznej w Krakowie (Banach S.). „Ginekol. Polska”, 1963,34,357--364- 31. Analiza zespołów mnogich wad rozwojowych (Piotrowski J.). „Patol. Polska”, 1963,14,255-263. 32. Choroba hemolityczna noworodków w świetle materiału Zakładu Anatomii Patologicznej AM w Krakowie (Rheman J., Szlaga-Sobechowicz K.). „Patol. Polska”, 1963,14,247-252. 33. Congenital abnormalities of the gastrointestinal tract. Zaburzenia rozwojowe przewodu pokarmowego (Sawicka A., Sawicki B.). „Folia Biolog.”, 1963,11,173-188. 58 34-Nerczak (nephroblastoma). Studium Doskonalenia Lekarzy. Skrypt, cz. II. 1963,183. 35. Wybrane zagadnienia z działu zaburzeń rozwojowych. Studium Doskonalenia Lekarzy. Skrypt, cz. II. 1963, 207-224. 36. Congenital abnormalities of the osteoarticular system of the extremities. Wrodzone zaburzenia układu kostno-stawowego kończyn (Wisłocki M., Zielonka E.). „Folia Biolog.”, 1963,11, 327-337. 37. Zaburzenia rozwojowe przedniej ściany brzucha (Kusionowicz J.). „Patol. Polska”, 1964,15,7-16. 38. Różnorodne zaburzenia rozwojowe w materiale sekcyjnym okresu 1925-1939 i 1945-1959 (Musiał W.). „Patol. Polska”, 1964,15, 73-82. 39. Zaburzenia rozwojowe układu oddechowego (Sawicka A., Sawicki B.). „Patol. Polska”, 1964,15,177-188. 40. Analysis of syndromes of multiple congenital malformationes (Piotrowskij.). „Polish Medical J.”, 1964, 3,175-183. 41. Zaburzenia rozwojowe zewnątrzwątrobowych dróg żółciowych (Kusionowicz J.). „Patol. Polska”, 1964,15,189-197. 42. Reaktywność tkanek i narządów na czynniki teratogenne w zależności od płci. „Biuletyn PAN”, 1964. 43. Congenital anomalies of the cardiovascular system. I. General considerations. Wady wrodzone układu sercowo-naczyniowego. Omówienia ogólne. I. (Hirszel P., Pyzik Z., Niezabitowski A.). „Folia Biolog.”, 1964,12,39--56. 44. Congenital anomalies of the cardiovascular system. II. Morphological, embryological analysis. Wady wrodzone układu sercowo-naczyniowego. Analiza morfologiczno-embriologiczna. II. (Hirszel P., Pyzik Z., Niezabitowski A.). „Folia Biolog.”, 1964,12, 57-75. 45. Badania nad trzeszczkami rąk u mężczyzn (Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol.”, 1965, 24,141-147. 46. Teratogenic effect of malachite green in experimental animals. Teratogenny wpływ zieleni malachitowej na zwierzęta doświadczalne (Kowalczy-kowaJ., Kuś J., Piotrowskij., Sawicki B.). „FoliaBiolog.”, 1965,13,311-315. 47. Morphological analysis of combined anomalies of the cardiovascular system in the material of the department of pathological anatomy of Medical Academy in Kraków. Analiza morfologiczna wad skojarzonych układu krążenia w materiale Zakładu Anatomii Patologicznej w Krakowie. „Folia Biolog.”, 1966,14, 289-315- 48. Unaczynienie mięśni kończyny dolnej człowieka (Miaśkiewicz Cz., Skawina A., Wisłocki M.). „Folia Morphol.”, 1966, 25,75-90. 49. Reforma studiów lekarskich we Francji. „Probl. Uczelni i Inst. Med.”, 1966,1,119-123. 59 50. Metody nauczania anatomii stosowane obecnie w Krakowie. „Archiw. Metod.”, Kraków 1966,13-18. 51. Badania nad trzeszczkami rąk u kobiet (Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol.”, 1967, 26, 25-32. 52. Doświadczalne zaburzenia rozwojowe u zwierząt laboratoryjnych. „Zwierzęta Laborator.”, 1967, 5,11123. 53. Zmiany w błonie śluzowej żołądka królika po przeszczepieniu kory nadnercza pod surowicówkę żołądka (Grenda J., Musiai W., Olearczyk A.). „Pamiętnik IX Zjazdu Chirurgów Polskich”, 1967. 54. Projekt klasyfikacji wad rozwojowych wrodzonych (Kusionowicz J., Indyk S.). „Patol. Polska”, 1968,19,209-221. 55. New pathogenic aspects of disorders of the pulmonary circulation in acute monoxide poisoning. Nowe aspekty patogenetyczne zaburzeń krążenia płucnego w ostrym zatruciu tlenkiem węgla (Kuś J., Jędrychowski W., Sawicki B.). „Acta Medica Polona”, 1968,9,197-202. 56. Potworniak pośladka płodu jako przeszkoda porodowa (Kowalski E.). „Ginekol. Polska”, 1968,39,123-125. 57. Badania nad dziedziczeniem trzeszczek rąk. Studies on the inheritance of the sessamoid bones of the hand (Miaśkiewicz Cz.). „Acta Biol. Med. Soc. Sc. Gedan.”, 1968,13,187-201. 58. Zależność wzrostu i wagi ciała od wieku kalendarzowego i od wieku szkieletowego (Goszczyńska I., Goszczyński M.). „Folia Morphol.”, 1968, 27,535-540. 59. Wiek pojawiania się jąder kostnienia dalszej nasady kości ramiennej w obrazie radiologicznym (Goszczyński M.). „Folia Moprhol.”, 1968,27,541--546. 60. Ludwik Karol Teichmann. „Arch. Hist. Med.”, 1968, 31, 363-370. 61. Wiek pojawiania się jąder kostnienia bliższych nasad obu kości przedramienia w obrazie radiologicznym oraz badania wpływu środowiska na szybkość dojrzewania kośćcastawu łokciowego (Goszczyńska I., Goszczyński M.). „Folia Morphol.”, 1969, 28,45-53. 62. Niektóre metody badań anatomicznych Teichmanna. „Folia Morphol.”, 1969, 28,173-176. 63. Stuletnia historia Theatrum Anatomicum w Krakowie. „Folia Morphol.”, 1969, 28,105-113. 64. Sylwetki kierowników Katedry Anatomii Opisowej i Topograficznej w Krakowie w minionym stuleciu. „Folia Morphol.”, 1969, 28,115-120. 65. Rys historyczny badań układu chłonnego. „Folia Morphol.”, 1969,28, 161-171. 66. Trzeszczki rąk u murzynów (Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol.”, 1969, 28,197-201. 6o 67. Zachowanie się koenzymu I (NAD) w trakcie degeneracji nerwu kul-szowego szczura kapturowego po przemrożeniu nerwu (Wohn A., Feret J.). „Folia Morphol.”, 1969, 28, 209-218. 68. Histochemiczna ocena przebiegu zmian degeneracyjnych w nerwie obwodowym po zastosowaniu hormonów sterydowych (Feret J., Wohn A.). „Folia Morphol.”, 1969, 28, 219-224. 69. Szkoła Kazimierza Kostaneckiego (Kohmann S., Kuś J.). „Folia Morphol.”, 1969, 28,121-124. 70. Sprawozdanie z narady ekspertów państw socjalistycznych w sprawie nauczania w wyższych szkołach medycznych. „Probl. Uczelni i Inst. Med.”, 1970, 5, 59-62. 71. Tempo kostnienia niektórych odcinków kośćca u współczesnej młodzieży w porównaniu z danymi wcześniejszymi (Miaśkiewicz Cz.). „Przegl. An-tropol.”, 1971, 37,117-123- 72. Morfologia jąder kostnienia bliższych nasad obu kości przedramienia w obrazie radiologicznym (Goszczyński M.). „Folia Morphol.”, 1971,30,215--221. 73. Morfologiająder kostnienia dalszej nasady kości ramiennej w obrazie radiologicznym (Goszczyński M.). „Folia Moprhol.”, 1971, 30, 355-360. 74. W sprawie nauczania anatomii. „Probl. Uczeln. Inst. Med.”, 1971, 3, 39-43- 75. Wrodzona niedrożność dróg żółciowych. „Pamiętnik II Zjazdu Pol. Tow. Chirurg.”, 1971, 95-110. 76. Wrzodotwórcze działanie kory nadnercza i 1,2-dehydrokortyzonu implantowanych w ścianę żołądka królika (Grenda J., Musiał W., Niweliń-ski J., Zamorska L.). „Arch. Patok”, 1972,34, 29-35. 77. Ustawienie przepony u kobiet w ciąży (Goszczyński M., Goszczyńska I.). „Folia Morphol.”, 1972, 31,503-506. 78. Morfologia mięśnia strzałkowego trzeciego u człowieka w aspekcie jego niektórych cech pomiarowych (Miaśkiewicz Cz., Skawina A., Makoś K.). „Folia Morphol.”, 1974, 33, 91-103. 79. Anatomia w działalności Akademii Umiejętności 1872-1952. PAU, Kraków, 1974, 85-99. 80. Typy morfologiczne mięśnia strzałkowego trzeciego u człowieka a niektóre wskaźniki stopy (Miaśkiewicz Cz., Skawina A., Makoś K.). „Folia Morphol.”, 1975, 34, 361-366. 81. Obecny stan badań w zakresie anatomii rozwojowej w Polsce. „Folia Morphol.”, 1975, 34, 353-359- 82. Badania układu kostnego w okresie prenatalnym. „Folia Morphol.”, Pamiętnik X Zjazdu. 61 83. Correlations entre les types morphometriques du muscle peronier an-terierchez I’homme et les indices du pied (Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). „Arch. Anat., Pathol.”, 1975, 23, 323-325. 84. Variation morphologique du rein et du system de calice-bassinet du rein chezlefoetusetl’enfant (AugustynM.). „Arch. Anat. Pathol.”, 1975,23, 327- 85. Proportions in the skeleton of the metacarpus (Feret J.). „Folia Morphol.”, 1976, 35,117-122. 86. Metakarpalnyj symptom u zdorowych żeńszczyn. Zespól śródręczny u zdrowych kobiet (Feret J.). „Akuszerstwo i Giniekołogija”, Moskwa 1976, 2, 53-54- 87. Studies ofvariability of growth and proportions of the metacarpals at postpubertal age (Feret J.). „FoliaMorphol.”, Praga 1976, 24,79-87. 88. Ocena częstości występowania i zmienności objawu śródręcznego (Feret J.). „Polski Przegl. Radiol, i Med. Nukl.”, 1978,42,17-21. 89. Dynamikapromenlivosti zapestniho jevu (Feret J.). „Ceskosl. Radiologie.”, 1976, 30, 26-29. 90. Sprawozdanie z pobytu w Paryżu 9-23.10.1974. „Folia Morphol.”, 1976, 35,113-114- 91. Cechy pomiarowe kośćca ręki u odmiany czarnej. Cz. I. Kości śródrę-cza (Miaśkiewicz Cz., Litwin J., Skawina A.). „Folia Morphol.”, 1978, 37, 215-224. 92. Mięsień strzałkowy trzeci u płodów ludzkich (Skawina A., Miaśkiewicz Cz., Makoś K., Gorczyca J.). „Folia Morphol.”, 1979, 38, 489-498. 93. Cechy pomiarowe kośćca ręki u odmiany czarnej. Cz. II. Paliczki (Miaśkiewicz Cz., Litwin J., Skawina A.). „Folia Morphol.”, 1979,38,521-528. 94. Dwie monografie o unaczynieniu rdzenia kręgowego. „Folia Morphol.”, 1980, 39,1-7. 95. Metody nastrzykiwania naczyń krwionośnych i niektórych przewodów płodów ludzkich (Kuś J., Piotrowski J., Skawina A., Miaśkiewicz Cz., Augustyn M.). „Folia Morphol.”, 1980, 39, 87-95. 96. Report from Xllth Congress of the Polish Anatomical Society in Cracow. „Folia Morphol.”, 1981,40,455-456. 97. Arterial anastomosis between the superior and the inferior mesenteric artery in human fetuses (Cikowski Z., Gorczyca J., Gorczyca W.). „Folia Morphol.”, 1982,41,461-468. 98. Wspomnienie pośmiertne 0 prof. Zygmuncie Grodzińskim. „FoliaMor-phol.”, 1983,42,161-163. 99. The venous sinuses of the dura mater of the posterior cranial fossa in human foetuses (Gorczyca W., Skawina A., Gorczyca J.). „Folia Morphol.”, 1984,43, 217-221. 62 100. Human venous duet (Arantii) during perinatal period (Gorczyca J., Skawina A.). „Folia Morphol.”, 1984, 43,129-135. 101. The umbilical vein in man during the perinatal period (Gorczyca J., Skawina A.). „Folia Morphol.”, 1986,45,102-110. 102. Rys historyczny Katedry Anatomii w Krakowie od 1602 do 2002 -przekazane do Katedry Historii Medycyny. Recenzje podręczników i atlasów 1. Marciniak T.: Anatomia prawidłowa człowieka. 1.1, G.B.L., Warszawa 1964. 2. Marciniak T.: Anatomia prawidłowa człowieka, t. II, G.B.L., Warszawa 1964. 3. Marciniak T.: Anatomia prawidłowa człowieka, t. III, G.B.L., Warszawa 1965. 4. Stelmasiak M.: Atlas anatomii człowieka. G.B.L., Warszawa 1966. 5. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. I. G.B.L., Warszawa 1968. 6. Krechowiecki A.: Zarys anatomii człowieka. G.B.L., Warszawa 1968. 7. BochenekA., Reicher M.: Anatomia człowieka. G.B.L., Warszawa 1969. 8. Pawłowski J.: Róg od A do Z. PWM, Kraków 1971. 9. Gregy W.: Elementy techniki wokalnej. PWM, Kraków 1972. 10. Ćwirko-GodyckiM.: Schematy do ćwiczeń z anatomii. PWN, Warszawa 1972. 11. Rohen J.W.: Anatomia topograficzna. „Przegląd Lekarski”, Kraków 1973- 12. Graumann W.: Anatomie programmiert. Pytania t. I-III. Rada Główna Szkół Wyższych, Warszawa 1975. 13. Traczyk W., Gołąb B.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 1975. 14. Kahle W., Leonhardt H., Platzer W.: Taschenatlas für Studium und Praxis in 3 Bänden. „Folia Biológica”, Kraków 1977. 15. Schiebler T.: Lehrbuch der gesamten Anatomie des Menschen. „Folia Hist. Cytol.”, Kraków 1977. 16. Goetzen B.: Atlas anatomiczny budowy wewnętrznej żuchwy człowieka. PAN, Dział Nagród, Warszawa 1978. 17. Kruse H.P.: Die primäre Osteoporose und ihre Pathogenese. „Patol. Polska”, Kraków 1978. 18. Abrahams P., Webb P.: Klinische Anatomie diagnostischer und therapeutischer Eingriffe. „Patol. Polska”, Kraków 1979. 63 19- Gościcka D.: Anatomia brevis hominis. AM, Dział Wydawn., Bydgoszcz 1988. 20. Gościcka D.: Miologia w tabelach i rycinach. AM, Dział Wydawn., Bydgoszcz 1988. Skrypty 1. Anatomia człowieka - skrypt dla niewidomych masażystów. Kraków 1962. 2. Układ nerwowy człowieka. Cz. I. Anatomia mózgowia i rdzenia kręgowego (Rogalski T. - uzupełnienie i zilustrowanie). Kraków 1963, ss. 270. 3. Układ nerwowy człowieka. Cz. II. Układ nerwowy obwodowy i autonomiczny. Kraków 1965, ss. 145. 4. Ćwiczeniowy atlas anatomiczny. Cz. I. Kończyna górna (Konaszewska K., Rehman J.). Kraków 1965, ss. 66. 5. Ćwiczeniowy atlas anatomiczny. Cz. II. Kończyna dolna (Konaszewska K., Rehman J.). Kraków 1965, ss. 75. 6. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. III. Szyja i głowa (Konaszewska K.). Kraków 1967, ss. 138. 7. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. IV. Klatka piersiowa (Konaszewska K.). Kraków 1967, ss. 92. 8. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. I. Kończyna górna (Konaszewska K.). Kraków 1967, ss. 92. 9. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. V. Jama brzuszna (Konaszewska K.). Kraków 1968, ss. 104. 10. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. VI. Jama miednicy. Grzbiet (Konaszewska K.). Kraków 1968, ss. 117. 11. Skrypt do ćwiczeńprosektoryjnych. Cz. II. Kończyna dolna (Konaszewska K.). Kraków 1968, ss. 95. 12. Układ nerwowy człowieka. Cz. I. Anatomia układu nerwowego ośrodkowego. Kraków 1970, ss. 238. 13. Anatomia człowieka. Skrypt dla niewidomych masażystów. Kraków 1987. 14. Zarys anatomii dla studentów Wydziału Farmaceutycznego. Kraków 1983, ss. 110. 15. Skrypt do anatomii topograficznej-Kończyna górna i dolna. Kraków 1988, ss. 182. 16. Skrypt do anatomii topograficznej - Klatka piersiowa i grzbiet. Kraków 1988, ss. 82. 17. Skrypt do anatomii topograficznej-Brzuch i miednica. Kraków 1989, ss. 125. 6₄ 18. Skrypt do anatomii topograficznej - Szyja i głowa. Kraków 1989, ss. 140. 19. Skrypt do anatomii topograficznej - Układ nerwowy ośrodkowy, obwodowy i autonomiczny. Kraków 1990, ss. 140. 20. Redakcja podręcznika Anatomia człowieka. Wyd. IV. PZWL, Warszawa 1983. 21. Redakcja podręcznika Anatomia człowieka. Wyd. V. PZWL, Warszawa 1988. Wydania drugie 1. Układ nerwowy człowieka. Cz. II. Układ nerwowy obwodowy i autonomiczny. Kraków 1967. 2. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. III. Szyja igłowa. Kraków 1969. 3. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. IV. Klatka piersiowa. Kraków 1969. 4. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. I. Kończyna górna. Kraków 1970. 5. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. II. Kończyna dolna. Kraków 1970. 6. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. V. Jama brzuszna. Kraków 1970. Wydania trzecie 1. Układ nerwowy człowieka. Cz. II. Układ nerwowy obwodowy i autonomiczny. Kraków 1969. Wydania kolejne skryptów do ćwiczeń prosektoryjnych do wydania VIII w latach do 1986. Profesor Janina Sokolowska-Pituchowa wypromowała 20 doktorów i wyhabilitowała 2 docentów. Niestety, jeden z nich zmarł przedwcześnie, drugi opuścił Zakład Anatomii dla pracy klinicznej. Decyzją rektora kierownictwo zakładu objął profesor fizjologii Tadeusz Radecki. Taki stan trwał do 1992 roku, kiedy kierownikiem zakładu został anatom - doktor habilitowany Andrzej Skawina. i. Portret Antoniego Kozubowskiego, kierownika Katedry w latach 1835-1868, umieszczony w gabinecie w 1886 roku 1. Portrait of Antoni Kozubowski, Manager of the Chair in the years 1835-1868, placed in the office in 1886 2. Portret Ludwika Teichmanna, kierownika Katedry w latach 1868-1894, umieszczony w gabinecie w 1964 roku w sześćsetlecie Uniwersytetu Jagiellońskiego 2. Portrait of Ludwik Teichmann, Manager of the Chair in the years 1868-1894, placed in the office in 1964 on the six hundredth anniversary of the Jagiellonian University 3- Budynek Zakładu Anatomii, postawiony przez Ludwika Teichmanna w latach 1869-1872 3. The edifice of the Department of Anatomy built by Ludwik Teichmann in the years 1869-1872 4. Portret Kazimierza Kostaneckiego, kierownika Katedry w latach 1894-1935, umieszczony w gabinecie w setną rocznicę Zakładu w 1969 roku 4. Portrait of Kazimierz Kostanecki, Manager of the Chair in the years 1894-1935, placed in the office on the occasion of the hundredth anniversary of the Department in 1969 69 ANDRZEJ SKAWINA Urodził się 18 grudnia 1934 roku w Przeworsku. Szkołę podstawową i liceum ukończył w Przeworsku. W roku 1952 rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Krakowie, dyplom uzyskał w roku 1959. Na trzecim roku studiów rozpoczął pracę w Zakładzie Anatomii jako demonstrator, następnie zastępca asystenta, a po otrzymaniu dyplomu jako asystent. W jesieni 1959 przerwał pracę w Zakładzie Anatomii celem odbycia służby wojskowej. Podczas tej służby pracował jako lekarz Izby Chorych w Jednostce Wojskowej w Braniewie, potem był zatrudniony w Szpitalu Powiatowym w Przeworsku na Oddziale Wewnętrznym. W roku 1962 powrócił do Krakowa do Zakładu Anatomii na stały etat pracownika i rozpoczął karierę naukową, przechodząc kolejno etapy - starszego asystenta, wykładowcy i adiunkta. W roku 1978 przeprowadził przewód doktorski pod promotorstwem profesor Sokołowskiej-Pituchowej i uzyskał stopień naukowy doktora nauk medycznych na podstawie pracy pt. Badania nad unaczy-nieniem kości długich kończyny dolnej płodów ludzkich. Kontynuując badania w dziedzinie angiologii na materiale płodowym, wykonał szereg wartościowych prac, które wraz z rozprawą habilitacyjną pozwoliły mu na przeprowadzenie przewodu habilitacyjnego. W roku 1992 otrzymał stopień naukowy doktora habilitowanego nauk medycznych w zakresie anatomii prawidłowej na podstawie rozprawy pt. Angiomorfologia nasady i przyna-sady bliższej kości udowej człowieka w rozwoju prenatalnym. Badania w mikroskopie świetlnym i skaningowym mikroskopie elektronowym. W 2000 roku otrzymał tytuł profesora nauk medycznych. W 1992 roku został powołany na kierownika Katedry i Zakładu Anatomii - obowiązek ten pełnił do ostatnich dni swego życia. Równocześnie z pracą w zakładzie w latach 1962-1969 był wolontariuszem w II Klinice Chorób Wewnętrznych w Krakowie i uzyskał w niej najpierw I stopień specjalizacji, a następnie, w roku 1969, II stopień specjalizacji w dziedzinie chorób wewnętrznych. Po uzyskaniu specjalizacji pracował jako lekarz internista w Krakowskim Pogotowiu Ratunkowym do 1998 roku. Zainteresowania naukowe Skawiny były zgodne z kierunkami badań zakładowych, które stały się już tradycją. Taką tradycją jest tematyka angiologii, zaczęta przez Teichmanna, utrwalona przez Sokołowską-Pitucho-wą, nadal aktualna, o czym świadczą liczne opracowania układu naczyniowego dokonane przez Skawinę. Pierwsze publikacje ukazały się w 1966 roku, były to opracowania zagadnień angiologii we współpracy z kierownikiem zakładu oraz z Pracownią Antropologiczną, czynną w tym okresie w zakładzie. Prac na tematy angiologiczne ukazało się sumie 24, były to 70 opracowania zespołowe. Zespołowość byłą cechą charakterystyczną podejścia profesora do pracy naukowej kierowanej przez niego jednostki dydaktyczno-naukowej, jedną z metod podnoszenia kwalifikacji kadry asystenckiej. Badania układu naczyniowego były prowadzone na materiale płodowym, który gromadzono początkowo luźno, potem, począwszy od roku 1976, w specjalnie utworzonej Pracowni Rozwoju Prenatalnego Człowieka. Płody były szczegółowo przygotowywane do badań, mierzone, opisywane, podobnie bardzo dokładnie były określone metody badań, przede wszystkim iniekcyjne. Jednym z tematów badań był układ naczyniowy kości okresu płodowego. Opracowanie naczyń kości długich kończyn dolnych zaowocowały pracą doktorską w 1977 roku i pracą habilitacyjną w 1992 roku, wykonaną na dużym materiale 50 płodów z okresu od 17. do 23. tygodnia życia płodowego. Oprócz układu kostnego badał Skawina, z zespołem, unaczynienie poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego, głowy, rdzenia kręgowego, gruczołów. Osobne opracowania dotyczyły naczyń żylnych, zatok żylnych opony twardej, zbadał zmienność układu naczyń żylnych i specyfikę struktur ścian żyły wrotnej, pępkowej i przewodu Arancjusza w okresie przemian krążenia płodowego w definitywne. Wyniki badań układu naczyniowego wskazują na pewne niedokładności lub uproszczenia w opisie struktur naczyniowych i na inne mechanizmy wpływu naczyń na rozwój narządów. Druga grupa prac to prace o charakterze antropologicznym. Z działu osteologii jest 14 prac, dotyczą oceny zmienności w okresie płodowym i rozmieszczenia otworów odżywczych w kościach długich kończyn, dalej oceny stopnia mineralizacji kości długich człowieka i niektórych zwierząt, zmienności zatoki czołowej u człowieka. Do tej grupy należy też analiza cech metrycznych ręki odmiany czarnej na podstawie danych statystycznych. Na materiale studentów AM w liczbie 400 badano zależność między wiekiem kostnym a uwarunkowaniami środowiskowo-bytowymi. Dwie prace przeprowadzono na dziewczętach, studentkach AM - jedna na 302 w roku 1964, druga na 276 w roku 1979. Tematem jednej była ocena związku między wiekiem menarche a grupami krwi i czynnikiem Rh, tematem drugiej ocena współzależności między wiekiem menarche a typem budowy określonym wskaźnikiem Wertheimera. Trzecia grupa prac to miologia. Szczegółowymi badaniami objęto mięsień strzałkowy trzeci w życiu płodowym i u dorosłych. Określano jego typy morfologiczne i współzależność z budową stopy. Nawiązaniem do badań angiologicznych były opisy unaczynienia mięśni kończyny dolnej osób do 71 rosłych, badania zmienności unaczynienia płatów mięśniowo-skórnych mięśnia piersiowego większego i mostkowo-obojczykowo-sutkowego w aspekcie klinicznym. Oprócz tych prac, które można ująć w grupy, jest kilka innych, proces kostnienia chrząstki tarczowatej krtani, obrazy stopy płaskiej w badaniach Emed-System u dzieci, anatomia kliniczna stawu kolanowego w zwichnięciach rzepki i ocena przyczyn tego stanu. Cenną rzeczą było opublikowanie opracowanej w zakładzie metody iniekcji materiału płodowego oraz skonstruowanie kefalostatu usprawniającego badania płodów. Profesor Skawina stał się propagatorem wiedzy anatomicznej przez czynny udział w licznych zjazdach, głównie Polskiego Towarzystwa Anatomicznego, i opracowania w formie referatów, doniesień zjazdowych w liczbie 50 - prawie połowy całego swojego dorobku. Zakład Anatomii jest placówką przede wszystkim dydaktyczną. Stara, wysłużona Katedra Anatomii tętni życiem i jest ośrodkiem nauczania równie starej dyscypliny uniwersyteckiej, anatomii. Aktualnie odbywają się w katedrze zajęcia ze studentami: Wydziału Lekarskiego, Oddziału Stomatologii, Wydziału Farmacji i Oddziału Analityki Medycznej, Wydziału Pielęgniarstwa, Wydziału Ochrony Zdrowia, Wydziału Fizyki i Techniki Medycznej AGH, ponadto ze studentami anglojęzycznej Szkoły Medycznej dla Obcokrajowców CM UJ, ze studentami studiów wieczorowych. Czas trwania nauczania i różne potrzeby poszczególnych kierunków studiów wymagały i wymagają opracowywania programów, przygotowywania pomocy dydaktycznych, odpowiedniego ukierunkowania klinicznego i materiału ilustracyjnego. Profesor Skawina był dobrym wykładowcą i organizatorem zajęć praktycznych, wprawy nabył pracując jako dydakta od pierwszych chwil zajęć w zakładzie. Zawarł umowę z Wydawnictwem Uniwersytetu Jagiellońskiego na opracowanie podręcznika anatomii, wychodzącego w częściach, w układzie topograficznym. W bieżącym roku (2002) ukazała się pierwsza część: Kończyna górna, kończyna dolna. Skawina uważał za swój obowiązek przygotowanie młodych asystentów do obowiązków nauczania na poziomie, do prawidłowego stosunku do studentów, i równocześnie wprowadzał ich w badania naukowe przez współpracę i współudział w swoich pracach. Utrzymanie dydaktyki na poziomie, przy równoczesnej kontynuacji badań naukowych, były warunkiem podtrzymania tradycji najstarszej katedry, a zarazem pierwszej wprowadzającej studentów w życie uniwersyteckie. Był promotorem trzech przewodów doktorskich. 72 Oprócz troski o poziom naukowy i dydaktyczny katedry zadbał Skawina o budynek Theatrum Anatomicum - przeprowadził szereg remontów, głównie zabytkowej sali wykładowej i muzeum, wyposażył zakład w nowoczesne pomoce naukowe i najnowsze zdobyczne techniki. Profesor Skawina był przez wiele lat członkiem Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, członkiem Polskiego Towarzystwa Anatomicznego, prezesem Krakowskiego Oddziału tego Towarzystwa. Otrzymał kilkakrotnie nagrody rektorskie, a w roku 1981 otrzymał Złoty Krzyż Zasługi. Profesor Andrzej Skawina kierował zakładem do roku 2002. Zmarł po krótkiej chorobie w dniu 5 sierpnia 2002 roku. Lista publikacji Andrzej a Skawiny 1. Wiek kostny studentów a środowisko (Miaśkiewicz Cz., Szlaga-Sobe-chowicz Z., Goszczyński M.). „Przegl. Antrop.”, 1966, 32, 2, 219-227. 2. Unaczynienie mięśni kończyny dolnej człowieka (Sokołowska-Pitucho-waJ., Miaśkiewicz Cz., Wisłocki M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1966, 25, 1, 75-90. 3. Blood vessels of the muscles of the inferior extremity in man (Sokoiow-ska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Wisłocki M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1966, 25, i, 65-82. 4. Zachowanie się motoryki jelita grubego w hiperkalcemii w toku wiązania jonów wapnia przez EDTA (Damian Cembala J., HirszelP., Struzik T). XXIII Zjazd Tow. Internistów Pol., Kraków, 1966, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 24-25. 5. Antropomorfologia mięśnia strzałkowego trzeciego. „Przegl. Antrop.”, 1974, 40,1,103-105. 6. Morphology and some measurements of the peroneus tertius muscle in man (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś К.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1974, 33, 2, 91-103. 7. Morfologia mięśnia strzałkowego trzeciego u człowieka w aspekcie jego niektórych cech pomiarowych (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś К.). X Zjazd Pol. Tow. Anat., Wrocław, 1974. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 118. 8. Typy morfologiczne mięśnia strzałkowego trzeciego u człowieka a niektóre cechy pomiarowe stopy (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś К.). X Zjazd Pol. Tow. Anat., Wrocław, 1974. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 119. 9. Morphologic types of the third peroneal muscle and some indices of the foot in man (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś К.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1975, 34,4, 361-366. 73 10. Correlations entre les types morphometriques du muscle peronier anterieur chez I’homme et lez indices du pied (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). „Arch. Anat. Path.”, 1975,23,4, 323-325. 11. Otwory odżywcze kości długich kończyny dolnej płodów ludzkich. XI Zjazd Pol. Tow. Anat., Białystok, 1977. Materiały Naukowe, ss. 158. 12. Unaczynienie nasad kości długich kończyny dolnej płodów ludzkich. XI Zjazd Pol. Tow. Anat., Białystok, 1977. Materiały Naukowe, ss. 159. 13. Mięsień strzałkowy trzeci u płodów ludzkich (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K.j. XI Zjazd Pol. Tow. Anat., Białystok, 1977. Materiały Naukowe, ss. 165. 14. Metric characteristics of the bones of the hand in the black race (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Litwin J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1978, 37, 3, 215-224. 15. Vascularity of the epiphyses of long bones of lower limb in human fetuses. „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1979, 38, 3, 397-410. 16. The third peroneal muscle in human fetuses (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K., Gorczyca J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1979, 38, 4, 489-498. 17. Metric characteristics of hand bones in the black race (Sokolowska--Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Litwin J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1979, 38, 4,521-528. 18. Wskaźnik Wertheimera a wiek menarche u dziewcząt Polski południowo-wschodniej badanych w odstępie kilkunastu lat (Raczek M., Piotrowski J., Miaśkiewicz Cz.). „Rocznik NaukMed.”, Przemyśl, 1980, t. 4,3-10. 19. Menarche a grupy krwi i czynnik Rh u studentek Polski południowo--wschodniej (Raczek M., Piotrowski J.). „Rocznik Nauk Med.”, Przemyśl, 1980, t. 4, ii—15. 20. Methods of injecting blood vessels and some ducts of human fetuses (Sokołowska-Pituchowa J., Kuś J., Piotrowski J., Miaśkiewicz Cz., Augustyn M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1980, 39,1, 87-95. 21. Mięsień mostokowo-obojczykowo-sutkowy u płodów ludzkich (Gorczyca J., Miaśkiewicz Cz.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 43. 22. Kefalostat płodowy (Gorczyca W., Gorczyca J., Miaśkiewicz Cz.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 43. 23. Pojemność życiowa płuc a typ budowy obu płci (Makoś K., Miaśkiewicz Cz.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 43. 24. Różnicowanie tętnic i żył odżywczych w kościach długich kończyn dolnych u płodów ludzkich (Miaśkiewicz Cz., Patyk K.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 133. 74 25- Badania nad unaczynieniem trzonów kości długich kończyny dolnej płodów ludzkich (Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 134. 26. Fetal cephalostat (Gorczyca W., Gorczyca J., Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1982,41,2, 275-278. 27. Ramifications of the human portal vein in the fetal and perinatal period (Gorczyca J., Kuś J., Patyk K., Konaszewska K.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1982,41,4,449-460. 28. Nutrient foramina in femoral, tibial and fibular bones in human fetuses (Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1982, 41, 4,469-481. 29. Morfometria mięśnia brzuchatego łydki u mężczyzn odmiany żółtej wporównianiu z odmianą białą i czarną (Miaśkiewicz Cz., Partyka B.). XIII Zjazd Pol. Tow. Anat., Poznań, 1983, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 88. 30. Rola naczyń odżywczych i okostnowych w unaczynieniu kory trzonów kości długich płodów ludzkich (Gorczyca W.). XIII Zjazd Pol. Tow. Anat., Poznań, 1983, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 124. 31. Zatoki żylne opony twardej dołu tylnego czaszki u płodów ludzkich (So-kolowska-Pituchowa J., Gorczyca W., Gorczyca J.). XIII Zjazd Pol. Tow. Anat., Poznań, 1983, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 127. 32. Human venous duct (Arantii) during perinatal period (Gorczyca J., Sokolowska-Pituchowa J.). „FoliaMorphol. (Warsz.)”, 1984,43,2,129-135. 33. The role of nutrient and preinstall blood vessels in the vascularization of the cortex of shafts of the long bones in human fetuses (Gorczyca W.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1984,43, 2,159-164. 34. The venous sinuses of the dura mater of the posterior cranial fossa in human fetuses (Sokolowska-Pituchowa J., Gorczyca W., Gorczyca J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1984,43, 3, 217-221. 35. Cortical vascularization of the femoral, tibial and fibular bones during prenatal development. „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1986,45,4,290-295. 36. The umbilical vein in man during the prenatal period (Gorczyca J., Sokolowska-Pituchowa J.). „FoliaMorphol. (Warsz.)”, 1986,45,2,102-110. 37. Unaczynienie żylne płata czworobocznego i ogoniastego wątroby człowieka w okresie płodowym i okołoporodowym (Gorczyca J.). XIV Zjazd Pol. Tow. Anat., Warszawa, 1986. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 20. 38. Zmienność przebiegu wewnątrzczaszkowego tętnicy oponowej środkowej u płodów ludzkich (StrękP., ChalupczakP.). XIV Zjazd Pol. Tow. Anat., Warszawa, 1986. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 72. 39. Ocena zmian inwolucyjnych II. kości śródręcza przy pomocy wskaźnika korowego (Wyczółkowski M.). XIV Zjazd Pol. Tow. Anat., Warszawa, 1986. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 72. 75 40. Rzadki przypadek nieprawidłowego położenia narządów w klatce piersiowej dorosłego mężczyzny (Wyczółkowski M.). „Rocznik Nauk. Med.”, Przemyśl, 1986-1987, 8, 324-329. 41. Wskaźnik korowo-trzonowy w ocenie wytrzymałości mechanicznej II. kości śródręcza (Mazurkiewicz S., Litak A., Wyczółkowski M.). „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”, 1987, 52, 2,106-112. 42. Ocena stopnia osteoporozy kości długich kończyny dolnej przy pomocy wskaźnika korowo-trzonowego (Wyczółkowski M.). „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”, 1987, 52, 6,456-462. 43. Studies on cortical index of second metacarpal bone from 6 to 9th life decade (WyczółkowskiM.). „FoliaMorphol. (Warsz.)”, 1987,46,1-2, 9-15. 44. Nutrient foramina of humerus, radius and ulna in humanfetuses (Wyczółkowski M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1987, 46,1-2,17-24. 45. Preliminary studies of human thyroid cartilage by FTIR spectroscopy (Paluszkiewicz C., Stręk P., Petri M.). W: Proceedings of third European Conference on the Spectroscopy of Biological Molecules, Bologna, Italy, 1989,371--372. 46. Badania nad wpływem przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych na stopień osteoporozy kości udowych i piszczelowych przy użyciu wskaźnika korowo-trzonowego (Wyczółkowski M., Radecki T.). „Przegl. Lek.”, 1989, 46,3,346-349- 47. Charakterystyka morfologiczna zatok czołowych czaszek historycznych (Stręk P., KaczanowskiK., Kitliński M., NaklickaB., Pityński K.). XV Zjazd Pol. Tow. Anat., Katowice-Kozubnik, 1989, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 255. 48. Zastosowanie wskaźnika korowego kości długich do oceny ich rozwoju w warunkach zróżnicowanego żywienia świń (Wyczółkowski M., Langen-feldt M., Kochan E., Owczarek D.). „Medycyna Wet.”, 1990, 46, 6, 206--208. 49. Variability of intracranial course of the human middle meningeal artery duringfetal development (ChalupczakP., StrękP., Kitliński M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1990, 49, 3-4,191-198. 50. The radiological evaluation of ossification of the human thyroid cartilage (Stręk P., Radecki T., Kitliński M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1990, 49, 3-4, 221-227. 51. Wskaźnik korowo-trzonowy a wytrzymałość mechaniczna kości udowej w badaniach doświadczalnych (Wyczółkowski M., Burka J., Godowicz W.). „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”, 1990,55, 4-6, 29-35. 52. Arterial vascularization of the vermiform appendix in human fetus (Pityński K., Gorczyca J., Kitliński M., Kitliński Z.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1992,51, 2,159-164- 76 53- The morphological evaluation of frontal sinuses in the human skulls (Stręk P., Kaczanowski K., Pityński K., Kitliński Z., Mrówka D., Naklicka B.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1992,51,4, 319-328. 54. The anatomical variations of the inferior mesenteric artery and its branches in human fetuses (MagaP., Kózka M., Pityński K., ChalupczakP.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1992, 51, 4, 313-318. 55. Angiomorfologia nasady i przynasady bliższej kości udowej człowieka w rozwoju prenatalnym. Praca habilitacyjna. Akademia Medyczna, Kraków 1992, ss. 1-62. 56. Microvascular study of human neurohypophysis (Gorczyca W., Gorczyca J.). IXEuropean Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 97. 57. Ossification of human thyroid cartilage. SEM study (Stręk P., Nowo-grodzka-Zagórska M). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 257. 58. Scanning electron microscopy of human fetal trachea vasculature (Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Pityński K., Miodoński A.J.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 258. 59. Scanning electron microscopy of the human fetal extraocular muscle vasculature (Stręk W., Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Pityński K.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 260. 60. Scanning electron microscopy of the humanfetal hyaloid system (Stręk W., Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Pityński K., Miodoński A.J.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 261. 61. The arterial supply of the human fetus lumbo-sacral spinal cord (Za-wiliński J., Kuś J., Gorczyca J., Miodoński A.J., Pityński K.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 302. 62. The investigations of mechanical properties ofossificating thyroid cartilages of the human larynx (Stręk P., Petri M., Olszewski E., Nowogrodzka--ZagórskaM., Walocha J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1993, 52,1, 39-46. 63. Ossification of human thyroid cartilage. Scanning electron microscopic study (Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Olszewski E.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1993, 52, i, 47-56. 64. Blood vascular organization of the walls of vermiform appendix from human fetus. Examination of vascular corrosion cast in SEM (Pityński K., Gorczyca J., Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1993, 52, 2,109-117. 77 65. The course and branching of the ileocolic artery in human fetuses (Pi-tyński K., Gorczyca J., Gudynudis E., Polakiewicz J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1993, 52,4, 201-208. 66. Scanning electron microscopy of the human fetal upper jaw teeth buds vasculature (Gorczyca J., Składzień J., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A. J.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 41. 67. Scanning electron microscopy of the humanfetalfallopian tube vasculature (Pityński K., Stręk P., Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, s. III. 68. Blood vessels development of the cartilage canals. Scanning electron microscopy of vascular corrosion casts (Gorczyca J., Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A.J.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 129. 69. Vasculature of the human fetuses long bones. Scanning electron microscopy of vascular corrodion casts (Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A. J.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 130. 70. Vasculature of the human fetus tongue. A light and scanning electron microscopical study (Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Pityński K., Gorczyca J., Kitliński Z.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 134. 71. Vasculature of the human fetus palatine tonsil. A light and scanning electron microscopical study (Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Pityński K., Gorczyca J., Walocha J., Budzyń M.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 135. 72. Microcirculation of human fetal tooth buds: a SEM study of corrosion casts (Gorczyca J., Litwin J.A., Nowogrodzka-ZagórskaM., Miodoński A.J.). „European Journal of Morphology”, 1994, 32,1, 3-10. 73. Blood vessels in epiphyseal cartilage of human fetal femoral bone: a scanning electron microscopic study of corrosion casts (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A.J.). „Anat. Embryol.”, 1994,189,457-462. 74. The vascular system of human fetal long bones: a scanning electron microscope study of corrosion casts (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A.J.). „J. Anat.”, 1994,185, 369-376. 75. Arterial vascularization of the terminal ileum in human fetuses (Pityński K., Gorczyca J., Budzyń M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1995,54,3, 187-195- 78 76. Ocena składu pierwiastkowego i mineralnego chrząstki tarczowatej krtani w okresie jej mineralizacji inwolucyjnej (Stręk P., Petri M., Nowogrodz-ka-ZagórskaM., Olszewski E.). „Przegl. Lek.”, 1995, 52,10,504-508. 77. The posterior gastric artery and superior polar artery in human fetuses (Pityński K., Lipczyński W., Polakiewicz J., Walocha J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1996,55, i, 43-49. 78. The arterial vascularization of the human calcaneus (Achilles) tendo during the prenatal development (Karcz M.J., Gorczyca J., Danilewicz M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1996, 55,4, 306-308. 79. The arterial supply of the thoracic part of human fetal spinal cord. SEM of vascular corrosion casts (Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1996, 55, 4, 467-468. 80. Badania zmienności unaczynieniapłatów mięśniowo-skórnych z mięśnia piersiowego większego. Doniesienie wstępne (Stręk P., Modrzejewski M., Olszewski E., Składzień J., Zawiliński J.). „Otolaryng. Pol.”, 1996, 50, 3, 254-257- 81. The vascularization of the human fetuses spinal ganglia (Gorczyca J., Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M.). The I7'h Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 41. 82. The arterial vascularization of the human Achilles tendon during prenatal development (Karcz M. J., Gorczyca J., Danilewicz M.). The 17th Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 56. 83. The vascularization of the human gastric wall during the prenatal development (Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M., Danilewicz M.). The I7lh Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 113. 84. The vascularization of the human vertebral bodies during prenatal development (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A.J.). The I7,h Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 114. 85. The arterial supply of the thoracic part of human spinal cord of fetal life. SEM examination of vascular casts (Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J.). The 17th Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 133. 86. Badania zmienności unaczynieniapłatów mięśniowo-skórnych z mię-śniamostkowo-obojczykowo-sutkowego (StrękP., OlszewskiE., Modrzejewski M., Składzień J., Zawiliński J.). „Otolaryng. Pol.”, 1997, 60, 2,176-182. 79 87. The architecture of internal blood vessels in human fetal vertebral bodies (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A.J.). „J. Anat.”, 1997, 191, 259-267. 88. Fractal concepts of biological patterns (Goncerz G., Skrzat J., Usarz M., Gorczyca J.). Anatomische Gesellschaft - 92. Versammlung - and Polish Anatomical Society - Bipartite Meeting - with the Participation of the Association des Anatomist’s, Olsztyn, 24-27 May, 1997. 89. The upper limb joint mobility of people playing the keyboard instruments (Lorkowski J., Radło W., KozieńM.). Anatomische Gesellschaft-92. Versammlung - and Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1997. 90. Microvasculature of the human fetal spinal ganglia (Gorczyca J., Za-wiliński J., Miodoński A. J.). Congress of the Polish Society of Neurosurgeons, Elbląg-Krynica Morska, 29 May-i June, 1997. 91. Microvasculature of the thoracic and lumbosacral part of the fetal spinal cord. SEM of vascular corrosion casts (Zawiliński J., Nowogrodzka-Za-górska M., Gorczyca J.). Congress of the Polish Society of Neurosurgeons, Elbląg-Krynica Morska, 29 May-i June, 1997. 92. Unaczynienie punktów kostnienia trzonów kręgów płodów ludzkich (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A. J.). IX Sympozjum Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy. III Krakowskie Sympozjum Osteoporozy. Kraków, 2-4.10.1997. 93. Mikrounaczynienie płodowych kości długich człowieka w skaningowym mikroskopie elektronowym (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A. J.). IX Sympozjum Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy. III Krakowskie Sympozjum Osteoporozy. Kraków, 2-4.10.1997. 94. Microcirculation of human fetal posterior root ganglia: a scanning electron microscopic study of corrosion casts (Gorczyca J., Litwin J.A., Miodoński A.J.). „Ann. Anat.”, 1998,180, 25-30. 95. Extraorganic vascular system of adrenal glands in human fetuses (Pi-tyński K., Polakiewicz J., Walocha J.). „Ann. Anat.”, 1998,180,361-368. 96. Mikrounaczynienie odcinka piersiowego i lędźwiowo-krzyżowego rdzenia kręgowego człowieka w okresie prenatalnym. Badania odlewów naczyniowych w SEM (Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Miodoński A.J.). W: Chirurgia podstawy czaszki i zastosowanie minimalnie inwazyjnych technik w neurochirurgii pod redakcją B.L. Imielińskiego i P. Słoniewskiego, Wyd. ATEXT, Gdańsk 1998,259-262. 97. Mikrounaczynienie zwojów rdzeniowych człowieka w okresie rozwoju prenatalnego (Gorczyca J., Litwin J.A., Zawiliński J., Miodoński A.J.). W: Chirurgia podstawy czaszki i zastosowanie minimalnie inwazyjnych technik w neurochirurgii pod redakcją B.L. Imielińskiego i P. Słoniewskiego, Wyd. ATEXT, Gdańsk 1998, 263-265. 8o 98. Clinical anatomy of knee joint in patella dislocation (Lorkowski J., Radło W.). „Med. Sci. Mon.”, 1998, 4 (suppl. 2), 104-106. 99. Differences in anatomical and orthopaedic terminology (Lorkowski J., Radło W.). „Med. Sci. Mon.”, 1998, 4 (suppl. 2), 116-118. too. Flatfeet in children-EMED system investigations (Lorkowski J., Radio W.). „Med. Sci. Mon.”, 1998, 4 (suppl. 2), 98-99. 101. Unaczynienie tętnicze istoty szarej i białej płodowego rdzenia kręgowego. Badania odlewów naczyniowych w SEM (Zawiliński J., Gorczyca J., Nowogrodzka-ZagórskaM., Miodoński A. J.). Kongres Pol. Tow. Neurochirurgów, Poznań, 24-27 września 1998. 102. Unaczynienie kręgosłupa łędźwiowego człowieka w okresie rozwoju płodowego (Gorczyca J., Zawiliński J., Litwin J.A., Miodoński A.J.). Kongres Pol. Tow. Neurochirurgów, Poznań, 24-27 września 1998. 103. Angiomorfołogia-mikrokrążenie-nowotworów litych (raków) układu moczowego człowieka (Miodoński A.J., Gorczyca J.j. Konferencja Anatomii Klinicznej Pol. Tow. Anat. Warszawa, 7-8 listopada 1998. 104. Różnice w mianownictwie anatomicznym i ortopedycznym (Lorkowski J., Radło W.). Konferencja Anatomii Klinicznej Pol. Tow. Anat. Warszawa, 7-8 listopada 1998. 105. Anatomia kliniczna stawu kolanowego iv zwichnięciach rzepki (Lorkowski J., Radio W.). Konferencja Anatomii Klinicznej Pol. Tow. Anat. Warszawa, 7-8 listopada 1998. 106. Obraz stopy płaskiej w badaniach EMED-SYSTEM u dzieci (Lorkowski J., Radło W.). Konferencja Anatomii Klinicznej Pol. Tow. Anat. Warszawa, 7-8 listopada 1998. 107. Architecture of blood vessesl in human fetal gastric corpus: a corrosion casting study (Gorczyca J., Litwin J.A., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A.J.). „Ann. Anat.”, 1999,181,353-358. 108. Prof drhab. med. Jan Kuś (1919-1997) (Miodoński A.J.). „Przegl. Lek.”, 1999,56,3, 251. 109. The arterial vascularization of the stomach fundus of human fetuses (Iskra T., Musiat A., WalasekT, Polakiewicz J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 19 99, 58, 3, 37-44- no. Unaczynienie tętnicze istoty szarej i białej płodowego rdzenia kręgowego człowieka. Badania odłewów naczyniowych w SEM (Zawiliński J., Gorczyca J., Nowogrodzka-ZagórskaM., Miodoński A. J.). W: Problemy współczesnej diagnostyki i terapii w neurochirurgii pod redakcją prof. dr. hab. med. S. Nowaka, AM Poznań. Praca oczekująca na druk. iii. The shape of the V toe among adults (Lorkowski J., Radło W.). i8lh Congress of the Polish Anatomical Society and 34th Symposium of the Polish Society of Histochemistry and Cytochemistry, Łódź, 1999. 8l 112. The development of human spinal arteries during fetal life. SEM of vascular corrosion casts (Zawiliński J., Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagór-ska M., Miodoński J.). i8lh Congress of the Polish Anatomical Society and 34th Symposium of the Polish Society of Histochemistry and Cytochemistry, Łódź, 1999. 113. The arterial vascularization of the stomach fundus of human fetuses (Walasek T., Iskra T., Musial A., Polakiewicz J.). 18th Congress of the Polish Anatomical Society and 34th Symposium of the Polish Society of Histochemistry and Cytochemistry, Łódź, 1999. 114. Venous system of the human fetal spinal cord. A SEM study of corrosion casts (Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Walocha J.). 25,h Congress of the Polish Anatomical Society and 36th Symposium of the Polish Society of Histochemists and Cytochemists. Wroclaw, 2001, Abstr., 174. Wsp. z Kat. Otolar. CM UJ. 115. The course and topography of trigeminal nerve as the base of the most commonlocal anaesthesia in stomatological practise (Gładysz T., Stypulkow-ska J., Gorczyca J., Zawiliński J., BerezaT., Walocha J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002, „Folia Morphol.”, 61, 3,165. 116. Topographical consideration of approach ofBacer’s cyst in the popliteal region in order to prick (Kulka K., Gorczyca J., Zawiliński J., Środek R., Niżnik-Kulka A.). 3rⁱConference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002, „Folia Morphol.”, 61, 3,171. 117. Topographical consideration of approach of anatomical structures responsible for pain syndromes in the lower limb. Injections into bursae of the lower limb (Kulka K., Mizia E., Gorczyca J., Gryglewski A., Niżnik-Kulka A.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61, 3,171. 118. Footfunctional anatomy after calcaneal bone fracture treatment (Lor-kowski J., Gorczyca J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002, „Folia Morphol.”, 61, 3,174. 119. Functional anatomy of knee joint in hemophilia - case report (Lor-kowski J., Gorczyca J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61, 3,174. 120. Underfoot pressure distribution in patients with lower limb lenght inequality (Lorkowski J., Gorczyca J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61,3,175. 121. Vascularisation of the myomatous uterus - traditional methods of injection study (Walocha J., Gorczyca J., Szczepański W., Skrzat J., Zawiliński J., Ceranowicz P.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61, 3,183. 82 122. Blood supply of uterine leiomyoma (Walocha J., Miodoński A., Gorczyca J., Szczepański W., Skrzat J., Zawiliński J., Ceranowicz P.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61, 3,183. 123. Veins of the lumbo-sacral spinal cord during the prenatal period. Corrosion cast SEMstudy (Zawiliński J., Gorczyca J., Skrzat J., Kulka K., Walasek T., Gładysz T., Walocha J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61,3,183. Podręczniki i. Anatomia człowieka pod redakcją A. Skawiny. Kończyna górna, kończyna dolna. (Walocha J., Gorczyca J.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002. Warto odnotować, że w minionym 400-leciu było kilku profesorów anatomii, którzy dostąpili zaszczytu pełnienia najwyższej funkcji rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Poniżej przedstawiono listę: 1. Maciej Wojeński - był rektorem w latach: 1639,1639/1640,1640. 2. Gabriel Ochocki-był rektorem w latach: 1650/1651,1653/1654,1654, 1654/1655- 3. Ludwik Teichmann - był rektorem w roku: 1877/1878. 4. Kazimierz Kostanecki - był rektorem w latach: 1913/1914,1914/1915, 1915/1916. 5. Tadeusz Rogalski był pierwszym rektorem w Akademii Medycznej w 1950 roku. A PROFILE OF THE HEADS OF THE DEPARTMENT OF ANATOMY 1615-1835 A chronology of the Heads of the Chair of Anatomy for the years 1602-1835: 1602 - the foundation of the Chair 1615 - Maciej Wojeński (the first holder of the Chair) 1650 - Piotr Mucharski - Gabriel Ochocki 1658 - Jacek Łopacki 1703 - Jan Zajączkowicz 1750 - Stanisław Wadowski 1761 - Jan Camelin 1770 - Andrzej Badurski 1779 - Rafał Czerwiakowski 1782 - Wincenty Szaster 1803 - Alojzy Vetter 1806 - Innocenty Neumann 1809 - Jan Stummer 1817 - Józef Kozłowski 1835 - Antoni Kozubowski MACIEJ WOJENSKI (variously spelt Wonienski, Woniejski and Woin-ski). His date of birth is unknown but he lived until 1648. He did his medi 84 cal studies in Kraków and received his doctorate of philosophy in 1609 and a doctorate of medicine in 1613. Wojeński was the first Professor of Anatomy and wrote a treatise De Exercitatione Anatómica issued in 1630. Three times he was chosen as Rector of the University. PIOTR MUCHARSKI (1589-1666) studied in Kraków and Italy. In 1619 he obtained his degree as a doctor of medicine from the University of Padua. Later he became the court physician to King Władysław IV. The period after Mucharski’s death is poorly documented, and only scanty details about the teaching of anatomy survive, although it is known that Anatomy was taught, together with physiology, by the lecturer Gabriel Ochocki. GABRIEL OCHOCKI whose date of birth is lost but who lived until 1673, obtained a degree in philosophy in the years 1620-1622. In 1628 he received his bachelor’s degree and in 1629 his doctor’s degree, the latter based on the work of his thesis Questio de Motu Cordis. This was the period when Harvey’s work Exercitation anatómica de motu cordis etsanguinis in anima-libus reached Poland. Ochocki was co-opted to the faculty of medicine and lectured on General Medicine and Anatomy. He was four times Rector of the University. JACEK ŁOPACKI (1620-1702) received his degrees in philosophy in 1640 and 1642, after which he went to Padua to study medicine and there obtained his doctorate of medicine. He was made a member of the Faculty of Medicine in 1658, taking charge of the Chair of Anatomy and occupying it until his death in 1702. In the second half of the seventeenth century the University became increasingly decadent, with periods when Chairs were left unfilled and students were lacking. Jan Zajączkowicz, a doctor of medicine and philosophy, one of the outstanding figures of the University at the turn of the seventeenth and eighteenth centuries tried to restore the vitality and work of the Faculty. JAN ZAJĄCZKOWICZ (Zajączkiewicz) who lived until 1717 studied philosophy at Kraków and studied medicine abroad until 1648. On his return to Kraków he was incorporated into the Faculty of Medicine and took charge of the lectures in practical medicine. Beginning in 1703 he lectured in anatomy and considered himself Professor in that subject. He tried to uphold the dignity, law and work of the Faculty of Medicine, but to little 5. Portret Zygmunta Szantrocha, kierownika Katedry w latach 1936-1939, umieszczony w gabinecie w 1974 roku 5. Portrait of Zygmunt Szantroch, Manager of the Chair in the years 1936-1939, placed in the office in 1974 6. Fotografia Tadeusza Rogalskiego, kierownika Katedry w latach 1946-1957 6. Photograph of Tadeusz Rogalski, Manager of the Chair in the years 1946-1957 7. Budynek Zakładu Anatomii, przebudowany przez Tadeusza Rogalskiego w latach 1953-1956 7. The building of the Anatomy Department as rebuilt by Tadeusz Rogalski in the years 1953-1956 8. Część środkowa budynku Zakładu Anatomii z historycznym napisem: THEATRUM ANATOMICUM, ze współczesną tablicą informacyjną i tablicą ku czci Adama Bochenka z 1988 roku 8. The middle part of the building of the Department of Anatomy with its historical inscription: THEATRUM ANATOMICUM, with the contemporary notice and plaque placed there in 1988 to commemorate Adam Bochenek 89 effect. Amendments to the Faculty Statutes were introduced only after his death. After Zajączkowicz’s death there is a dearth of information about the position of the Chair of Anatomy, only after a gap of many years does a named professor of anatomy reappear in the records and he was Stanislaw Wadowski. STANISŁAW WADOWSKI (1712-1769) studied philosophy in Kraków followed by medicine in Rome. In the years 1731 and 1732 he obtained degrees in philosophy and in 1750 his doctorate in medicine. In the same year he was incorporated into the Faculty of Medicine and became Professor of Anatomy and lectured in the subject till his death. Wadowski was the last Professor of Anatomy at Kraków before the Kołłątaj Reforms of 1780. The period leading up to the reforms was a very sad time in the history of the whole University and especially for the Faculty of Medicine. The Faculty merely had a nominal existence, consisting of a professor of anatomy by the name of Camelin. JAN CAMELIN, a Frenchman who lived till 1774 and had studied philosophy and medicine in Kraków. He obtained his master’s degree in philosophy and doctorate in medicine in the same year 1744. In 1749 he was included in the Faculty of Medicine and lectured in Botany, and from 1761 the anatomy lectures were also entrusted to him. He remained as the sole Professor of the Faculty of Medicine until 1770 when Andrzej Badurski came to Kraków, and Camelin gave him the post of Dean. Badurski was a great physician and all round clinician and not simply an anatomist. ANDRZEJ BADURSKI also known as Jędrzej Badurski (1749-1789) was a great organiser of the Faculty of Medicine. After Jan Camelin’s death he tried to reinvigorate the work of the faculty, but the faculty was unable to teach anatomy effectively because there was “No anatomical disassembly of bodies, or hospital in which the pupils can receive experience”. The lack of students caused a five-year break in the work of the faculty between 1775-1780. This was the period of the National Educational Commission which had arisen in 1773. Little occurred until 1780 when the reforms of Hugo Kołłątaj were announced. Andrzej Badurski studied medicine in Bologna and after obtaining his doctorate he returned to Kraków. In 1776 he submitted to the National Commission his project for reforming the Faculty of Medicine. Moreover he laid the foundations for the development of practical medicine and made 90 efforts to create a genuine Chair of Anatomy. He worked out a plan for installing a Chair of Anatomy and spoke of the necessity for the provision of a dissection room and the foundation of an anatomical museum. Badur-ski lectured in anatomy until 1780, with the exception of the five years when the Faculty was inactive. The period of development in anatomy began again but this was mostly due to the next professor Rafał Czerwiakowski. RAFAŁ CZERWIAKOWSKI (1743-1816) gave great service to surgery in Poland, and since that time has been known as the “Father of Surgery and Obstetrics”. He also actively promoted the teaching of anatomy. Czerwiakowski obtained his doctor’s degree in 1776 after studying in Rome. In 1779 he became a professor of anatomy, surgery and obstetrics. He began to lecture in anatomy in 1780, continuing till 1782, barber-surgeons being the main participants. He introduced the dissection of human cadavers and laboratory sessions into the process of teaching anatomy. He set aside special rooms to carry out these practical classes. In these rooms bodies were dissected by the teacher with the students. Besides this the beginning of the anatomical museum, known as the “Anatomical Cabinet” arose and the name survived in use for many years. Czerwiakowski left two anatomical papers in manuscript form Nauka o kościach and Nauka o trzewiach dating from 1779, and gave an article entitled Mowa przy otwarciu szkoły anatomii miana dnia 1 grudnia roku 1781. Lectures in anatomy were held in Kraków in the College of St. Barbara close to the small market place (Mały Rynek). Czerwiakowski was the first Professor of Anatomy in the modern sense, his work was supported by the dissection of human cadavers rather than animals, which had been the case until that time. His successor was Wincenty Szaster. This was the period of the great national tragedy caused by partition of Poland, the effects of which can still be seen in the history of the University. WINCENTY SZASTER (1757-1816) studied abroad, obtained his doctor’s degree in Bologna in 1778 and undertook further studies in Paris. After his return he was nominated to be Professor of Anatomy and Physiology in 1782 and lectured in anatomy until 1803. Szaster continued the traditions of Rafał Czerwiakowski in practical anatomy using the dissection of cadavers. Dissections were made mandatory and were carried out for the first time in Europe. Furthermore the students took part in the dissections. The sectioned cadavers were those of convicts and patients who had died in hospitals, as well as some bought from gravediggers. This latter method of obtaining cadavers caused protests and great indignation in the 91 general public and a hostile attitude towards any form of dissection taking place, or as it was called “to disassemble the corpses”. The start of Szaster’s work coincided with the completion of the building designed for the “Collegium Physicum” at the corner of St. Anna and Jagiellońska Street, so he moved the lectures and classes there. Until this time the classes had been held at St. Barbara’s Hospital where the facilities for teaching were poor. Szaster tried to fill the new Anatomical Museum with specimens, macerating bones, injecting blood vessels and conserving cadavers in rectified spirit. Marek Cambon collaborated with Szaster as a prosecutor in carrying out the dissections and preparing the museum specimens. He worked for the college from 1775 and in the years 1782-1805 lectured in anatomy for the hospital attendants. In 1796 the Austrian Army marched into Kraków and annexed the area. However in 1803 the two existing colleges became faculties of the University, and in 1805 the University itself was re-organised. Two types of study were introduced, a five year higher medical and surgical study course to go with the doctor’s degree and two years lower level course to give the title Master of Surgery. Anatomy for first year students was lectured first by Marek Cambon, and from 1806-1807 by Innocenty Neumann, doctor of medicine and Prosecutor of the Chair. In the second year of higher studies anatomy lectures were given by Professor Alojzy Vetter from Vienna. ALOJZY VETTER (1765-1806) studied in Vienna, but lectured in anatomy at Kraków for just three years from 1803 until his untimely death in 1806. Innocenty Neumann, Prosecutor of the Chair then took charge of the lectures and gave them until 1809. In 1809 Kraków fell under Russian influence and was managed by the Duchy of Warsaw. The German professors left and Poles returned to the Chairs. Professor Innocenty Neumann resigned from the Chair of Anatomy and it was filled by Jan Stummer. JAN STUMMER (1784-1845) studied in Kraków, receiving his doctor’s degree in Kraków in 1808. In 1810 the number of Chairs at the University were reduced from ten to six and the Chair of Anatomy was joined with that of Physiology. Strummer took an active part in Napoleon’s Campaign, finally being taken captive near Leipzig. He returned from captivity a year later still leader of the Chair. During his captivity the anatomy lectures had been given by the Prosecutor of the Chair Józef Kozlowski. In 1815 Strummer was appointed to the War Ministry in Warsaw by the Grand Duke Constantine, and he left Kraków for Warsaw, where apart from his work for the Ministry he lectured in anatomy. 92 JÓZEF KOZŁOWSKI (1784-1845) studied in Kraków, receiving his doctor’s degree in Kraków in 1808. In 1810 the number of Chairs at the University were reduced from ten to six and the Chair of Anatomy was joined with that of Physiology. Strummer took an active part in Napoleon’s Campaign, finally being taken captive near Leipzig. He returned from captivity a year later still leader of the Chair. During his captivity the anatomy lectures had been given by the Prosecutor of the Chair Józef Kozlowski. In 1815 Strummer was appointed to the War Ministry in Warsaw by the Grand Duke Constantine, and he left Kraków for Warsaw, where apart from his work for the Ministry he lectured in anatomy. The chaos of the November Uprising in the Duchy of Warsaw in 1830-1831 was followed in 1832 by repressive measures that also touched Kraków. Special Commissioners were nominated, with their seat in Kraków, and the University was reorganised. New Statutes were introduced and the commissioners considered that all nominations for professors made after 1831 were invalid and competitive examinations were ordered for the posts of professor. ANTONI KOZUBOWSKI (1805-1880) was born in Brzostowa in the district of Opatów. His basic studies took place at Wąchock, Kielce and Lublin. Kozubowski began his medical studies in 1827 in Warsaw, but interrupted them after the outbreak of the November Rising. He served in the army as the assistant of the doctor of a battalion of infantry riflemen. After the failure of the uprising he found his way to Kraków and once there continued his studies. He left Kraków and studied in turn at Wroclaw, Dresden, Munich and Wurzburg finishing his studies in 1833, obtaining a doctor’s degree in medicine and surgery at Wurzburg based on his doctoral thesis De Ulceribus Plicosis. After returning home he worked in the surgical clinic of Professor Bierkowski. After two years of clinical work he took the competitive examination for the post, and after winning their agreement he took charge of the Chair of Anatomy and Physiology in 1835. The activities of Professor Kozubowski can be divided into three sections, scientific, teaching and social. Professor Kozubowski did not leave a very extensive scientific legacy. His thesis (research nominated ‘dessertation inauguralis’) dating from 1833 entitled De Ulceribus Plicosis was a small document consisting of only twenty pages, written in Latin, subdivided into six small chapters. His further printed researches were O kartakach przedtatrowych written as a result of travelling across the Podhale and the Tatra Mountains in 1841, and O samcach przekopnicy okazałej (Apus Cancr ifor mis) given by Professor Kozubowski 93 and announced in 1845. His other studies concerned apiculture, sericulture and the cultivation of fruit trees. Kozubowski gave lectures and classes in anatomy for ten months a year. Practical classes for the students were held each day under the control of the professor and prosecutor. Histology was lectured in outline only. Lectures on anatomy concerning the muscular system were heard separately by the students of the School of Painting, based on an agreement between the authorities of that school and the Faculty of Medicine. Kozubowski also worked out special lectures on forensic anatomy, which were carried out by the prosecutor. Then came the time when the authorities of the conquering power ordered that the above lectures should all be given in German. Kozubowski refused to submit to their demands and left the Chair, which was handed over to Professor Voigt from Vienna. Kozubowski continued with lectures on comparative anatomy as an optional subject. This continued from 1854 till 1861 when Kozubowski was returned to the Chair and remained as its head until 1868. In 1848 Kozubowski had discontinued the lectures in physiology when a separate Chair of Physiology was formed and entrusted to Professor Józef Majer. Kozubowski’s lectures were highly valued for his deep knowledge of his subject. He lectured according to the works of Bock, Cloquet and Krause and used the tables of Wagner - “Rocznik Wydziału Lekarskiego” of 1841. The most important aspect of Kozubowski’s work was his reorganisation of the Anatomical Museum. Immediately after obtaining the Chair he observed the sad condition of the specimens, and considered only eighty nine of them fit as museum specimens for the teaching of anatomy. Kozubowski systematically increased the collection so that on his retirement he bequeathed to his successor over one and a half thousand specimens, mainly from the section of comparative anatomy. (A chapter on the history of the anatomical museum follows later). The social activities of Professor Kozubowski were firmly associated with his passions for apiculture, sericulture and the cultivation of fruit trees. He was a member and founder in 1865 and second president of the Apicultu-ral-Sericultural-Orcharding Society, as well as being a member of the Kraków Agricultural Society. In addition he was a member of the Kraków Scientific Society and from 1868 was its honorary member. After the formation of the Academy of Learning in 1872 he became its special member. On his retirement, in recognition of his work and many achievements he was awarded the Cross of Chivalry of the Franz Joseph Medal. Professor Antoni Kozubowski died on September 3rd 1880, twelve years after his retirement and was buried in the Rakowicki Cemetery in Kraków. 94 A ceremony took place six years after his death when the unveiling of a portrait of Professor Kozubowski was held. The portrait was the property of the Society of Medicine, but as they did not possess a worthy place to hang it the painting was donated to the Faculty of Medicine to be hung in one of the halls of the University. On May 9th 1886 an opening ceremony was held in the Chair of Anatomy initiated by former students of Kozubowski. The portrait was hung in the office of the Head of the Chair in the building at No. 12 Kopernika Street. List of Antoni Kozubowski’s publications 1. De ulceribusplicosis. Würzburg. Ren. Theun. Diss. Insug. 1833. 2. O karłakach mianowicie przedtatrowych. Rzecz czytana w skróceniu na posiedzeniu Tow. Nauk. Krak. „Roczniki Wydziału Lekarskiego”, t. IV, Oddz. 2,1841, 37-226. 3. O samcach przekopnicy okazałej (Apus cancriformis) wykrytych przez profesora Kozubowskiego. „Roczniki Tow. Nauk. Krak.”, t. II, 1858,165. 4. Ueber den männlichen Apus cancriformis. Vorgelegt der Sammlung der deutschen Naturvorscher in Bonn. 1857. 5. Sposoby rozmnażania morw. Kraków 1861,1-18. 6. Jedwabnictwo, czyli nauka o wychowaniu jedwabników morwowych ze stanowiska nowszych badań naukowych. Kraków, „Czas”, 1872. 7. Jedwabniki dębowe i bałwianepod względem pochodzenia, właściwych im znamion i sposobu chowania. Kraków, „Czas”, 1877,41. 8. Różne sposoby szczepienia drzew owocowych i narzędzia ogrodnicze do tego potrzebne. Kraków, „Czas”, 1878, 6. 9. Prace odnoszące się do Towarzystwa Pszczelno-Jedwabniczego i Sadowniczego w Krakowie. Statut - sprawozdanie. 1868-1939 A chronological breakdown of the Managers of the Chair of Anatomy for the years 1868-2002: 1868-1894 1894-1935 1935-1939 1939-1945 1945-1957 1958-1961 1961-1985 1985-1992 1992-2002 Ludwik Teichmann Kazimierz Kostanecki Zygmunt Szantroch the period of the Second World War Tadeusz Rogalski no manager (acting chairperson was Jan Kuś, and curator Marian Wilczek) Janina Sokolowska-Pituchowa Tadeusz Radecki Andrzej Skawina LUDWIK KAROL TEICHMANN Was born in Lublin on September i6lh 1823, to a clergy family of the evangelical faith who expected him in turn to become a pastor. Orphaned early, he was brought up by the family and graduated from secondary school in Warsaw, and according to the their wishes he began theological studies at Dorpat holding a grant from the Evangelical Consistory of Warsaw. After two years he had to break his studies and went to Heidelberg, where for a year he studied chemistry, physics and technology in the Faculty of Philosophy of the university there. After a year of study he moved to the Faculty of Medicine and graduated in Göttingen in 1855. During his studies, Teichmann revealed a great talent for practical scientific work, which was noticed by Professor Henle. Henle proposed Teichmann for a post of Professor’s Assistant and this work enabled Teichmann to finish his studies and obtain his doctor’s degree in medicine, surgery 96 and obstetrics with distinction, based on the doctoral thesis entitled Zur Lehre von den Ganglien. Also while studying he published his research about the crystals arising from the components of the blood, called haemin. A substance contained in the haemoglobin changes into hematin chloride, if you add sodium chloride to the blood and then drop in pure acetic acid, which causes the substance to boil. Cooling it down results in the crystallisation of haemin in the form of rhomboid crystals. Similar crystals are formed under the influence of other salts of sodium as bromide and iodide. The formed crystals have a different colour - those formed under the influence of the sodium chloride are light brown, while the remainder are dark brown, almost black. These crystals were called Teichmann’s crystals and the haemin was called Teichmann’s haemin. Results of this research announced in 1853 brought Teichmann significant publicity, because of its practical application in forensic medicine, enabling the detection of even very small traces of blood. Teichmann’s methods of detection of blood crystals were used for many years in forensic medicine. A study about hematin issued three years later completed this research. After obtaining his doctor’s degree, Teichmann received Blumenbach’s fellowship grant and during a scientific trip through a number of European countries he visited anatomical chairs in Germany, Austria, France, Denmark, Norway and Belgium. He stayed longest in Vienna where he established warm connections with Professor Hyrtl. In 1859 he received the “veniam legendi” in anatomy and physiology at Gottingen where he was working at that time. He competed for a Chair of Anatomy in Warsaw but without success. The Chair was taken by Hirszfeld and Teichmann was proposed for the Chair of Physiology but he refused it. He accepted the offer of the Chair of Pathological Anatomy at Kraków in 1861. Seven years later, after Professor Kozubowski’s retirement he took charge of the Chair of Descriptive Anatomy which fulfilled his wishes and made it possible for him to develop his interests. Teichmann’s scientific interests were concentrated in two fields - the investigation of the lymphatic system and the improvement of anatomical methods. The results of his research made him one of the most outstanding professors of the Jagiellonian University. His services to anatomy are immense and invaluable. After the two aforementioned studies about blood his further researches were concentrated on the lymphatic system, which kept Teichmann busy throughout his scientific life. The major study was issued in Gottingen in 1861. It was an extensive, excellently illustrated monograph about the lymphatic system entitled Das Saugadersystem vom anatomischen Stand- 97 punkte. In that study (divided into three parts) Teichmann defined the lymphatic vessels, describing their structure and their exact course in the organs, the creation of the network and their position. He discussed the lymph nodes, known then as lymphatic glands, and finally described his own method of injecting vessels and lymphatic ducts. The results of Teichmann’s observations have remained relevant to the present time. He injected the vessels with dyed carpenter’s glue, adding potassium carbonate and chromate. He also made microscopic specimens and some of these specimens still survive today. Being the head of the Department of Pathological Anatomy he described the lymphatic vessels of tissues attacked by disease, and many by inflammations causing elephantiasis (as can be found in the list of his publications). His studies into the lymphatic system earned him the title of the last of the great descriptive anatomists. Special attention should be paid to his tremendous patience in injecting the lymphatic vessels. He injected the vessels, or rather the larger ducts towards the periphery, and for this he used special thin needles. The second area of Teichmann’s important studies concerned the methodology of anatomical investigations. These included his great improvement of the technique of maceration, the injection of vessels, his corrosion technique and a special method of conservation of the brains of small animals, and trials into hair injection. Probably one of his most important achievements was the composition of his own original injection substance. The technique of bone maceration Teichmann was first interested in bone maceration during his studies at Heidelberg and again at Gottingen. Maceration took place as a natural putrefaction in special rooms, far away from the city because of the terrible fumes. After decay soft tissues were removed by mechanically scraping them off the bone surface, and the brown, cleaned bones were exposed to the sun. After taking charge of the Chair of Descriptive Anatomy Teichmann was concerned with Maceration and divided the process into several stages: preparatory, the introductory cleaning of the bones, their segregation (for example skulls were treated separately), next maceration proper in stony containers (others were useless, iron vessels for instance rusted). The bones lay in distilled water at 30-40 degrees C for six days. Part of the fat was released during that time and flowed to the surface. The next stage was the saponification of the fat using soda, potassium and finally completing the process by rinsing in water with added sodium lye. 98 The Maceration room in the anatomical department consisted of a special room and hall. There was a large stove in the room with dimensions of 345 cm in length, 115 cm in width and 75 cm in height, divided into two separate unequal parts with separate hearths. The bigger stove occupying about three-quarters of the whole was designed for maceration, the smaller stove was for boiling. The room above the level of the stove was timbered and isolated from the rest. There was a hood and a ventilation channel 10 cm wide running above the stove, connected to the chimney, moreover there was a gas torch positioned by the chimney inlet. The fumes found their way into the chimney and the burning of the torch increased the draught of the air into the chimney. The larger stove served for heating the pots filled with water and bones. After six days in the pots the bones were rearranged in sodium lye and slowly boiled on the second stove. After this the bones were rinsed. Thanks to this system, from 1871 onwards a macerating room could now be positioned in the centre of the city without disturbing the surroundings. The corrosion (etching) technique In 1876 Teichmann worked out his own corrosion (etching) method. For this he used gutta-percha, which he softened in water heated to 80 degrees C. Because of technical difficulties of manually performing the injection of dense gutta-percha, he constructed the syringes with a screw, which moved the piston. He used sodium or potassium lye instead of salt acid to remove the tissues. Gutta-percha was dyed by a solution of carbon disulphide, drying and next vaporising the carbon disulphide. His first positive results were obtained on injecting and corrosion of the renal vessels. Putty as an injection mass - studies published in 1879 and 1880 In an introduction to these studies Teichmann discussed the different substances used until that time, stressing their impermanence and their other negative features. He tried many different substances including beeswax, but they did not meet the conditions that he required. In a brochure he issued he wrote about putty “(...) this way, we managed I suppose, with that weak side, true pium deside-rium of anatomical technique. Injection with beeswax was similar to the irons carried involuntarily by every anatomist, which prevented progress. To be free of them was the reason for the current study”. 99 Glazier’s putty, as used by glaziers, consisted of sludged chalk and varnish and had different hardnesses and was sometimes contaminated. Its use did not always have positive results, so Teichmann changed the composition of the putty, using white zinc instead of chalk and linseed instead of varnish. He used red lead for dyeing instead of the commonly used cinnabar, and following this he used ultramarine and lead chromate. To thin down the mixture he used carbon disulphide. He used syringes with a screw thread because he injected whole cadavers. He constructed a kit of different sized syringes and produced a special “easel” for syringe support, resting on four legs, which could be extended to change its height. The putty developed by Teichmann fulfilled all the demands required of injection substances and moreover it could be used cold, yet a further advantage. Brain conservation as described in 1892 You put the undamaged brain, deprived of the meninges into a 60% solution of alcohol, and after two to three days you put it into a 95% alcohol solution for several weeks, for as long as the alcohol maintains a concentration of about 85%. Next the brain is put into turpentine heated to a temperature of 30-40 degrees C, changing it repeatedly for a few weeks to keep it transparent. After this the brain is taken out, dried with blotting paper and hung on a net in a warm room or exposed to the sun to dry. The weight of the brain is about 180 gms, and as you cut it, its grey substance is darker than the white one. It is durable and does not undergo changes under the influence of different temperatures and finally is not edible to clothes moths or beetles. The fixation of small animals Frog conservation: To preserve it, put it in an 85% spirit for seven days, and in condensed glycerine for the following seven days. The frog will be well fixed and the muscles contracted. It must be soaked in water, and will then soften somewhat, but the joints will not lose their primary location. Another method is to put the frog in 95% spirit and next transfer it immediately into condensed glycerine for twenty-four hours. The frog is hard and the joints are almost immovable. Another procedure is to put the frog in the 95% spirit, and then into diluted glycerine (50% water and 50% glycerine) for twenty-four hours. The frog will be less hard and its joints are moveable. Teichmann sent his specimens to international exhibitions. At the Paris Exhibition of 1867 there was a special showcase constructed to Teichmann’s ideas, in which were stored infant and adult skulls, mammal skulls sawn in IOO half to show the nasal conchae, specimens of blood and lymphatic vessels injected with a mass consisting of beeswax, fat and dyes. An example of his monograph Das Saugadersystem was also on display. At the Universal Exhibition in Vienna in 1873 Teichmann showed some of the specimens from the earlier exhibition and some other newly injected, mummified and dried brains, and furthermore his own construction of a craniometer. It was rather a craniostat, an instrument designed to keep the skull in a permanent position which permits it to be measured. Teichmann also took part in the exhibitions at Berlin in 1890 and Lwów in 1894. Organisation was the next area of Teichmann’s work and this included managing the institute, providing lectures for the medical students and for those participating on anatomy courses at the Academy of Fine Arts. The lectures at the Academy of Fine Arts were carried on in 1879-1880 and until 1891. Lectures on anatomy were characterised by simplicity and clarity. A sign of the recognition of the importance of anatomy and the need to teach it as a base for all medical disciplines, was the building of the new anatomy department. In Kozubowski’s time the Department of Anatomy had only occupied a few dark rooms, a small lecture theatre and part of an attic in a building on St. Anna Street. Teichmann decided to build a separate Institute of Anatomy, and acquired the funds to do so. Within a short time (the years 1869-1872) he had erected a building to his own design, with specially designed heating for the lecture hall. This form of heating could be seen as a prototype of central heating. The building is situated at No. 12 Kopernika Street. In front of the building there was a wide driveway and close by a large garden. There was an inscription on the front wall of the building inscribed Theatrum Anatomicum. The description of the building was as follows: “The Institute is two storied. There is a lecture theatre in the form of an amphitheatre in the middle of the building, which can hold two hundred students comfortably. There is a museum are on the left side with four spacious rooms and on the right there are laboratories for the professor and his assistants and a comfortable dissecting room. There are lodgings for two assistants and two servants on the ground floor close to the mortuary and warehouses”. Teichmann took an active part in the activities of the scientific societies. In 1875 he was present at the Convention of Physicians and Naturalists in Lwów, and at a similar convention held there in 1894. In 1886 on the twenty-fifth anniversary of his appointment to the Chair of Anatomy there was a special ceremony, when a terracotta bust of Teichmann, sculpted by Tadeusz Blotnicki, was placed in the lecture room. No- IOI wadays the same bust is to be found placed on a plinth in the hall of the building of the Institute of Anatomy. In 1872 Teichmann was chosen as Dean of the Faculty of Medicine and in the same year he became vice-president of the Academy of Learning in which he was also president of the Faculty of Natural Sciences within it. When in 1874 the Anthropological Commission was divided into two and then into three sections: Archaeological-Anthropological, Anthropological and Ethnographical, Teichmann became the president of the anthropological section. In the years 1877-1878 Teichmann was elevated to the status of Rector of the Jagiellonian University. The Austrian Empire awarded him the title of Government Counsellor and just before his retirement the Austrian government awarded him the Iron Crown medal and Franz Joseph order and this was followed by his nomination for the position of Court Chancellor. Teichmann died on November 24¹¹' 1895 a year after his retirement and was buried in the Rakowicki cemetery in Kraków, with an impressive tombstone erected to his memory. Ludwik Teichmann gave great service in developments in ordinary medicine as well as anatomy and forensic medicine. It is worth citing the assessment Teichmann made of himself in his study entitled Kit jako masa injekcyjna. He wrote: “From the moment I concentrated on anatomy I paid and continue to give my whole attention to anatomical techniques, whole-heartedly because only by their help is progress in anatomy possible. Without fear that I may be regarded as conceited, I am able to state that I am so far ahead in the field that solving the most difficult and most involved problems in any direction are simple to me, and there are no difficulties that cannot be overcome”. Thanks to Teichmann’s specimens the anatomical museum gained fame at home and abroad. After the extension of the Institute and enlargement of the museum rooms, a special room was set aside for Teichmann’s specimens and the name of this great creator of precious teaching material characterised by great artistry was bestowed on the room. List of Ludwik Teichmann’s publications 1. Über die Krystallisation der organischen Bestandteile des Blutes. „Pfeu-fers und Henles Zeitschrift für rationelle Medizin Neue Folge”. 3 Band I Heft. Heidelberg, 1853,375-388. 2. Über das Hematin. „Zeitschrift für rationelle Medizin”. 8 Band 1856. 3. Zur Lehre von den Ganglien. Diss. Inaug. Dieterichsche Universitäts Buchdruckerei. Göttingen, 1856,27. 102 4- Das Saugadersystem vom anatomischen Standpunkte. Engelman. Leipzig, 1861, XII, 124., 18 tablic. 5. Naczynia limfatyczne w nowoutworzonej tkance zapalnej. „Przegląd Lekarski”, 1862,1,16,7. 6. Naczynia limfatyczne w tkance łącznej przy wysiękach chorobowych. „Tygodnik Lekarski”, 1862,1, XVI, 318. 7. Badania anatomiczne w przedmiocie objętości komórek sercowych. „Rocznik Tow. Nauk. Krak.”, 1864, VIII, 402-420. 8. Luis Teichmann, Docteur en Medicine, Professeur a l’Université de Cra-covie. Préparations d’Anatomie Humaine et Comparée. Exposition Internationale a Paris. 1867. 9. Anatomiczne poszukiwania w przedmiocie chłonie krtani. „Przegląd Lekarski”, 1870,1, IX, 49/50, 399- 10. Kilka słów o wartości niektórych nowszych badań chłonie w powszechności, tudzież o naczyniach limfatycznych krtani. „Rocznik Tow. Nauk. Krak.”, 1871, XIX, 289-302. 11. Die Lymphgefäässe des Kehlkopfes. W: Der Kehlkopf des Menschen Autor: Luschka, Tübingen, 1871. 12. Erläuterungen zu Prof. Teichmann Anat. Preparaten auf der Weltausstellung in Wien. Kornecki, Kraków, 1873. 13.0 zwężeniu i rozszerzeniu naczyń limfatycznych ze stanowiska anatomii patologicznej. „Pamiętnik II Zjazdu Lekarzy i Przyrodników we Lwowie w roku 1875”, 1875. 14. Über die Gebrauchsweise des Glaserkittes zur Injektion der Blutgefässe und anderer Kanäle. Litteralische Mittheilungen der III Math. Naturwiss. Abt. Der Akademie der Wissenschaft in Krakau, 1879. 15. Kit jako masa injekcyjna i sposób nastrzykiwania tą masą. „Rozpr. i Spraw. Wydz. Mat.-Przyrodn. Akad. Umiej.” Kraków, 1880, VIII, 108-157. 16. Gabinet anatomii porównawczej. W: Zbiory i zakłady przyrodnicze i lekarskie Krakowa. Kraków, 1881,105-107. 17. Jeszcze słowo o sporyszu. „Czas”, 1885, nr 297. 18. Trzy przypadki nieprawidłowości, które spowodowały głuchotę. „Gazeta Lekarska”, Warszawa, 1886. 19. Drei seltene Abnormitäten des Gehörganges in Folge deren Taubheit eingetreten ist. „Zeitschr. für Ohrenheilkunde”, 1887, XVIII. 20. Über Knochemaceration. „Anatomischer Anzeiger”, 1887, II, 461. 21.0 naczyniach limfatycznych wsłoniowaciźnie. (Über die Lymphgefässe in der Elephantiasis Arabum) „Anzeiger der Akad. D. Wissenchaften in Krakau”, 1890. 103 22. Über die Conservation des Gehirnes. Verhandlugen des X Internat. Mediz. Congresses Berlin 1891., B.IL, A.I. 23. Naczynia limfatyczne w słoniowaciźnie. „Rozprawy Akad. Umiej.”, 1892. 24. Über die Conservation des Gehirnes mittels Weingaist und Terpentinöl. „Wiener Klinische Wochenschrift”, 1892,137-140. 25. Die Lymphgefässe der Elephantiasis Arabum. Krakau Universitäts Buchdruckerei, 1893. 26. O ogólnych stosunkach mózgu człowieka. Odczyt na Zjeździe Przyrodników i Lekarzy we Lwowie. „Przegląd Lwowski”, 1894. 27. O mózgu ludzkim. „Pamiętnik VII Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”. Część lekarska, Lwów, 1895, 7-9. 28. Naczynia limfatyczne w sprawach zapalnych błon surowiczych, tudzież płuc i wątroby. „Rozprawy Akad. Umiej. Wydz. Mat.-Przyrodn.”, 1896, seria II, XIV. 29. Opis Zakładu Anatomii Nowego w Krakowie - niekompletne. 30. O naczyniach limfatycznych w ogóle i o niektórych zmianach chorobowych tychże naczyń. Odczyt. 31. Kilka słów o korozjach. Rękopis 10 stron arkuszowych, 1876. 32. O wczesnym siwieniu. Odczyt w Towarzystwie Tatrzańskim, 1876. 33. Nieznana praca Teichmanna o nastrzykiwaniu włosów - artykuł Janiny Kowalczykowej. „Patol. Polska”, 1954, X. 31-33. KAZIMIERZ KOSTANECKI Teichmann’s successor was born on December 25lh 1863 on the family estate at Myszaków in the Congress Kingdom of Poland. After graduating from secondary school in Poznań he began studying the history of arts at the Faculty of Philosophy in Berlin in 1890. After a year he transferred to the Faculty of Medicine where he finished his studies in 1890. In the same year he obtained his doctor’s degree in medicine and surgery based on his doctoral thesis on comparative anatomy concerning the muscles of the auditory tube and palate entitled Beitrage zur vergleichenden Anatomie der Tubengeumenmuskulatur. During his studies he worked in the Chair of Anatomy under the direction of Professor Waldeyer. After receiving his Doctorate he worked as an assistant in Wroclaw in the Chair of Physiology under Professor Heidenhein, and after this he worked in Giessen in the Chair of Anatomy. He returned home in 1892 and took charge of the Chair of Anatomy at the Jagiellonian University. Also during 1892 he was nominated as Associate Professor and two years later in 1894 as a professor he took char 104 ge of the Chair of Descriptive Anatomy. Shortly after taking charge of the management of the Chair of Anatomy he delivered a lecture containing his scientific and artistic beliefs, and the lecture appeared afterwards in print. At the conclusion of his studies he received the Śniadecki stipend from the Gałęzowski fund, donated by the Academy of Arts and Sciences. He went to Giessen and while there worked out the muscles of the pharynx and palate according to their anatomical and comparative features. In the following year he received for one year the Zenon Pilecki grant, also given by the Academy of Arts and Sciences. The next year was spent at the Zoological station in Naples. This institution played an important role at the centre of biological research, in among other things, the mechanics of embryonic and foetal development. Kostanecki’s scientific interests appeared quite early. When still in the second year of his studies he was awarded a gold medal for a study on the muscles of the auditory tube and their fasciae. One can determine certain directions in Kostanecki’s scientific work. First there are the studies on the muscles of the auditory tube, pharynx and soft palate according to their anatomical and comparative features, and moreover he was interested in developmental malformations of the head and neck regions in the form of fistula and diverticula. The results of these studies were given out in the years between 1887-1890. The second line of his research, which was to last for many years, was an investigation into the mechanics of development, with cytological studies of the functioning of the cell, based mainly on the ovum, its fertilisation and the first stages of development. Eggs from several species of sea urchins provided the material for his studies. He began this research while still working with Professor Heidenhein in Wroclaw and continued in Giessen under Professor Bonnet, and also after taking charge of the Chair of Anatomy in Kraków. He was the first to use experimental methods in the study of the development of the ovum. These were researches into the artificial parthenogenesis, carried on the mollusc’s eggs. He used changes in the concentration of the contents of the sea-water as a stimuli, and described the results of his tests in detail, so that these experiments constitute a great scientific contribution to the knowledge concerned with developmental biology. These studies gave him publicity at home and abroad, and Kostanecki came to be regarded as the authority in that discipline. Kostanecki’s cytological researches were predominantly experimental studies. He elaborated their methodics by himself. They became original for further studies of parthenogenesis. Thank to Kostanecki’s researches 105 Kraków became world-known scientific centre of studies concerned to the mechanics of developmental changes in wide depiction of that problem. It is also important to pay attention to his researches on embryology, or rather human organogenesis concerning the testicular descent, regarding its anatomical and comparative character. He wrote about the arrangement of the peritoneal folds near the caecum and vermiform appendix, basing the work on that part of the intestine and the changes of caecum during development. He also wrote about the formation of the peritoneum associated with the development of gonads in both sexes. These studies appeared in print in the years 1913-1930. A lengthy monograph on the caecum and vermiform appendix of the vertebrates dating from 1926 should be particularly mentioned. It was worked out using a specially rich source of material from 115 specimens of vertebrates, and part of the material collected to prepare to write the monograph is still preserved in the anatomical museum. Kostanecki organised two laboratories in the Chair of Anatomy; the neurological laboratory managed by Adam Bochenek and the laboratory studying the mechanics of development managed by Emil Godlewski. Tadeusz Rogalski managed the Neurological Laboratory after the death of Bochenek. In both these laboratories properly guided studies were carried out resulting in numerous publications. Furthermore Kostanecki’s pupils and co-workers created the so-called Kostanecki’s school. In an article of 1969 the author Stanislaw Kohman listed numerous members of that school, which continued scientific activity both in the Chair and outside. They included among others the anatomists Tadeusz Rogalski, Zygmunt Szan-troch, Franciszek Kłapkowski, Stanislaw Kohman, the neuro-anatomist in the Jagiellonian University, Jerzy Kreiner, the embryologist, Emil Godlewski and biologist, Witold Nowicki and others including the pathomorpho-logist, Maksymiliam Rose, the neurologists Mieczysław and Bronisław Konopacki and the histologist Tadeusz Kurkiewicz. Kostanecki’s organisational activity was of a high standard. After taking charge of the Chair he did his best to modernise the Chair, to increase the number of teaching staff, replace the apparatus, mainly the microscopes, not only to improve conditions for scientific work but also for teaching. Kostanecki changed the way that anatomy was taught, widening the materials used in problems of embryology and comparative anatomy. Moreover in addition to the routine classes in the dissection rooms he introduced seminars. It was a period of serious reform in the way the subject was taught to make it suitable for clinical requirements. Kostanecki explained his intentions, during the first lecture he delivered in October 1894, in the presence of both students and members of the Faculty Council. This lectu 106 re was recalled during the solemn celebrations in the Chair of Anatomy on October 2O'h 1934. Numerous members of the Council of the Faculty of Medicine attended to commemorate the fortieth anniversary of Kostanecki’s work, for many of the plans included in that lecture had been realised. Reminiscences of his first year of studying the history of arts at the beginning of his university studies was the inauguration lecture Konstanecki delivered as Rector in 1913 during the five-hundredth anniversary of the foundation of the Jagiellonian University. The lecture was entitled “Leonardo da Vinci as an anatomist” - Kostanecki stressed that Leonardo was the creator of the first perfect and faithful anatomical drawings. Kostanecki lectured in the Academy of Fine Arts in the years 1896-1898. A sublime celebration was the unveiling of the plaque that took place in honour of Kostanecki to commemorate his many years of service as Head of the Chair of Anatomy. The plaque was placed in the hall of the Chair of Anatomy in the building on Kopernik Street. This celebration took place on the hundredth anniversary of the construction of the noble anatomical institute by Ludwik Teichmann. The plaque showing Kostanecki’s head in low relief, was presented by the professor’s former students. The unveiling ceremony was held during a special scientific session organised by the Head of the Chair Professor Janina Sokolowska-Pituchowa. It was performed by the Rector of the Academy of Medicine, Professor Jan Oszacki, in the presence of the Rector of the Jagiellonian University Professor Mieczysław Klimaszewski, Acting President of the People’s State Council, and in the presence of members of the University authorities. Kostanecki’s students were also invited. Another visible sign acknowledging Kostanecki’s many merits is a copy of a portrait painted by Terlecki, placed in the office of the Head of the Chair of Anatomy. This painting is based on an original by Leon Wyczółkowski. Kazimierz Kostanecki’s life story was much richer than those of his predecessors and successors. This is why in addition to his scientific and organisational work it is important to talk of his participation in the work of the University authorities, of the Academy of Arts and Sciences, and his welfare work and work for charity. In the years 1897-1898 Konstanecki was Dean of the Faculty of Medicine, Sub-Dean in 1906 and in 1913-1916 during excessively difficult times for the city, the university and the country as a whole, he held the highest office of the University, that of the Rector. During the First World War he took an active part in the numerous welfare committees in Kraków, and was also the deputy of a Government Commissioner and Vice President of Kraków in the war years. He was given an award by the Austrian Government for his civilian activities. 107 Kostanecki’s work in the Academy of Arts and Sciences lasted continuously from 1893-1939, beginning in 1893 when Konstanecki became Secretary of the Anthropological Committee (1893-1895), next he became a corresponding member of Academy of Abilities in 1896, in 1902 he became an active member of III Section of Academy of Abilities, 1918-1920 president of the Anthropological Committee, 1919-1921 general secretary of Polish Academy of Abilities, in years 1918-1919, 1921, and 1926 deputy to Board of Academy of Abilities and Polish Academy of Abilities, 1923-1926 president of the III Mathematical-Natural Faculty, 1927-1929 vice-president of Polish Academy of Abilities, 1929-1934 president of Polish Academy of Abilities. Apart from these positions he held in the Academy of Arts and Sciences in Kraków, he represented the Academy as a delegate to foreign scientific institutions. In 1901 he was member of delegation of University to Warsaw for jubilee of 25th anniversary of literary work of Henryk Sienkiewicz. In 1906 as a deputy of Senate of the University he went with a special address to Aberdeen to Scottland for the 400'¹¹ anniversary of existence of that university -where he received „dyplom doktora obojga praw”. In 1922 he was a delegate of the University to the celebrations for the six hundredth anniversary of the University of Padua and again in 1934 for those for the six hundredth anniversary of the French Academy of Paris. He received the title of Doctor Honoris Causa from a number of universities including the Jagiel-lonian University and the universities of Wilno, Genoa, and Padua. He retired in 1935 after forty-three years of fruitful work for the university and forty-one years for the Chair of Descriptive Anatomy. In 1939, despite his retirement he considered it as his duty to attend a meeting of professors convened on November 6lh by the German invaders. He was arrested together with all those present and was transported to the concentration camp at Oranienburg, where he died in January 1940 a victim of the invaders brutal treatment. List of Kazimierz Kostanecki’s publications 1. Die pharyngeale Tubenmündung und. ihre Verhältniss zumNasenrachen-gaum. „Arch. f. Mikr. Anat.”, 1885,539. 2. Zur Kenntniss der Pharynxdivertikel des Menschen mit besonderer Berücksichtigung der Divertikelbildung imNasenrachengaum. ,yirch. Archiv. B.”, 1889,117,108-150. 3. Zur Kenntniss der Tubenmuskulatur und ihrer Fascien. „Arch. f. Mikr. Anat.”, 1889, XXXII, 479. 4. (A. Mielęcki) Die angeborenen Kiemenfisteln des Menschen. „Virch. Archiv. B.”, 1889,117,1-10. io8 5. Beiträge zur vergleichenden Anatomie der Tubengaumenmuskulatur. Inaugural dissertation. Berlin 1890. 6. Beiträge zurKenntniss der Missbildungen in der Kopf- und Halsgegend. „Virch. Arch.”, 1891,123,401. 7. (A. Bistrzycki) Das Gewicht menschlicher Gehörknöchelchen. „Arch. Ohrenheilkunde”, 1891,1. 8. Zur Morphologie der Tubengaumenmuskulatur. „Arch. f. Anat. u. Phy-siol.”, 1891,145. 9. Über Centralspindel-Körperchen bei karyokinetischer Zellteilung. „Anatom. Hefte”, 1892,1. 10. Die embryonale Leber in ihrer Beziehung zur Blutbildung. „Anatom. Hefte”, 1892, 303. 11. Über Kernteilung bei Riesenzellen. „Anatom. Hefte”, 1892, 325. 12. Über die Schicksale der Centralspindel bei karyotischer Zellteilung. „Anatom. Hefte”, 1892,251. 13. Wykład wstępny przy objęciu Katedry Anatomii. Kraków, 1894. 14. Badania nad zapłodnionymi jajkami jeżowców. „Rozpr. Wydz. Mat.--Przyrodn.”, 1895, XXXII, 1. 15. Untersuchungen an befruchteten Echinodermeneiern. „Anz. Wiss. Akad. Krakau”, 1895,1. 16. (M. Siedlecki) Über das Verhältniss der Centrosomen zum Protoplasma. „Arch. f. mikr. Anat.”, 1896,48,180. 17. (A. Wierzejski) Überdas Verhalten der sogennanten achromatischen Substanzen im befruchteten Ei. „Arch. f. mikr. Anat.”, 1896,47. 18. Über die Gestalt der Centrosomen in befruchteten Seeigelei. „Anatom. Hefte”, 1896, 216. 19. Über die Herkunft der Centrosomen der ersten Furchungsspindel bei Myzostoma glabrum. „Anz. d. Akad. d. Wissensch”, Krakau, 1897. 20. Über die Mechanik der Zellleibstheilung bei der Mitose. „Anz. d. Akad, d. Wissensch”, Krakau, 1897,46. 21. Stacya zoologiczna w Neapolu. Kraków 1987. 22. Über die Bedeutung der Polstrahlung während der Mitose und ihr Verhältniss zur Theilung des Zellleibes. „Arch. f. mikr. Anat.”, 1897, 49, 651. 23. Die Befruchtung des Eies von Myzostoma glabrum. „Arch. f. mikr. Anat, u. Entwcklsch.”, 1898,51,460. 24. Über abnormen Richtungskörpermitcsen in befruchteten Eiern von Cerebratulus marginatus. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1902, 278. 25. Über die Reifung und Befruchtung und künstlische parthenogenetische Furchung bei Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1902,270. 26. Über künstlische Befruchtung und künstlische parthenogenetische Furchung bei Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1902, 360. 109 27- Komórka. W: Podręcznik histologii, Kraków, 1902, 35-71. 28. Über die Veränderungen im Inneren des unter dem Einfluss von KCL-Gemischen künstlich parthenogenetisch sich entwickelnden Eis von Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1904, 70. 29. Cytologische Studien an künstlich parthenogenetisch sich entwickelnden Eiern von Mactra. „Arch. f. mikr. Anatom, u. Entwcklsch.”, 1904, 64,1. 30. Experimenteller Beitrag zur Feststellung der Herkunft der Centriolen ersten Furchungsspindel bei Myzostoma glabrum. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1905,411. 31. Descensus testiculorum. „Nowiny Lekarskie”, Poznań, 1905,1. 32. Über die Herkunft der Theilungscentren der ersten Furchungsspindel im befruchteten Ei. „Arch. f. mikr. Anatom, u. Entwcklsch.”, 1906, 68,1. 33. Przemówienie przy odsłonięciu pomnika Sebastiana Petrycego. Druk. UJ, Kraków 1907. 34. Przemówienie na I ogólnym posiedzeniu X Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie 22 lipca, 1907. 35. Heinrich Hoyer. Monatschr.f. Anat. u. Physiol. Leipzig, 1908. 36. Mitotische Kerntheilung ohne Zelltheilung in künstlisch parthenogenetisch sich entwickelnden Eiern von Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1908, 97. 37. Zur Morphologie der künstlisch parthenogenetischen Entwicklung bei Mactra. „Arch. f. mikr. Anatom, u. Entwcklsch.”, 1908, 72,327. 38. Hernia inguinalissupravesicalis. „Nowiny Lekarskie”, Poznań, 1908. 39. Einleitung der künstlischen Parthenogenese beiAricia. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1909, 238. 40. T.N. ligamentum appendiculo-ovaricum. (Clado). „Przegląd Lekarski”, Kraków, 1901,49,1. 41. Ś.p. Antoni Dorn. „Wszechświat”, Warszawa, 1910. 42. Experimentelle Studien an den Eiern von Mactra. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1911,146. 43. Über parthenogenetische Entwicklung der Eier von Macta mit vorausgegangener oder unterbliebener Ausstossung der Richtungskörper. „Arch. f. mikr. Anat.”, 1911,78. 44. Z badań nad wielobiegunową mitozą. „Przegląd Lekarski”, Kraków, 1911, 22 i 28. 45. Über eigentümliche Degenerationserscheinungen der Keimbläschens. „Bull. d. Acad. de. Sc. de Cracovie”, 1912, 23. 46. Ś.p. Henryk Kadyi. Kraków, 1912. 47. Znaczenie morfologiczne fałdów otrzewnej około kiszki ślepej i wyrostka robaczkowego człowieka. „Przegląd Lekarski”, Kraków, 1913,1. no 48. Zur vergleichenden Morphologie des Blinddarmes unter Berücksichtigung seines Verhältniss zum Bauchfell. „Anat. Hefte”, 1913,48, 309. 49. Stosunek kiszki ślepej do krezki grzbietnej w szeregu gromad kręgowców. „Nowiny Lekarskie”, Poznań, 1913,12,1. 50. Leonardo da Vinci jako anatom. Wykład inauguracyjny. 1913. 51. Explication de la connection entre le coecum etTombilic chez le embry-on du cheval. Strassburg, 1913, 382. 52. Le„vrai”caecum du daman. „Arch. d. Anat, et Histol.”, 1922,1,157. 53. On a remnant of the omphalo-mesemteric arteries in the manatee. From the Proceedings of the Zoological Society of London, 1923. 54. Les rapports du caecum avec laparoi de I’intestin et la meseentere dorsal dans les differentes classes de vertebres. „C.R. d. 1. Ass. Anatom.”, Liege, 1926. 55. Le caecum des vertebres. „Bull. Intern, de l’Acad. Orlan. de Sc. et des Lettres”, 1926,1-291. 56. Le trajet des caecums de la grande Outarde (Otis tarda). „Bull. d. Acad, de. Sc. de Cracovie”, 1930,146. 57. La position retrocolique de I’appendice. „Arch. d. Anat. Hist, et Em-briol.”, 1930, XI, 333. 58. L’evolution du segment du ligament large et son rapport avec le repli dit ligament appendiculo-ovarien de Clado. „Arch. Ant. Hist, et Embriol.”, 1930, XII, 75. ZYGMUNT SZANTROCH The next head of the Chair of Anatomy was born on April 29th 1894 in Sambor. After graduating in 1912 from secondary school in Tarnów he began his medical studies in Kraków, but these were interrupted by the outbreak of the First World War. During the war he served in the Polish Legions from 1914-1915, the Austrian Army from 1915-1918 and after this served in the Polish Army until 1921. He began to work in the Chair of Anatomy at Kraków in 1919 under Kazimierz Kostanecki’s management, finishing his studies only in 1928 when he obtained his Doctorate in Medicine. Two years later he qualified for the post of Assistant Professor, this being based on his thesis Histogenesis of the cardiac nervous ganglia. He travelled and abroad several times after qualifying as Assistant Professor. In 1931 holding a Rockerfeller Scholarship he went to Turin to Professor Levi, where he studied the techniques of tissue culture, and after this, went to Paris where he studied experimen- III tal embryology. In 1934 he left for Heligoland, where he taught himself about tissue culture and researched the nervous system. He was nominated for the post of Associate Professor at Kraków in 1936, and as professor took charge of the Chair of Anatomy in the academic year 1935-1936. During the years 1936-1939 he was once again abroad, in Heligoland and Vienna, and in 1939 was chosen to be the corresponding member of the Polish Academy of Arts and Sciences. He was mobilised at the outbreak of the Second World War and after being taken prisoner at Starobielsk was murdered, probably in 1940. Szantroch’s scientific work was concerned mainly with three areas of research: Firstly the nervous system and especially the automatic nervous system. Secondly looking into the content and distribution of fat in tissues and thirdly considering teratological problems. Szantroch accepted the theory that the development of the nervous cells of the autonomic system from cells of the local mesoderm gave rise to the smooth muscles of the gastrointestinal system and blood vessels. To prove his thesis he made many specimens from chicken embryos, working out at the same time the morphology of intestinal nerves, the vesical plexus and cardiac ganglia. He produced a number of publications about the structure of the sympathetic trunk, and introduced his own subdivision of the autonomic system. From 1937 onwards he collected the material necessary for producing a manual on the central and peripheral nervous system. The manual was to be divided into three sections: general neurology, the nervous system of invertebrates and the nervous system of vertebrates. The second area of his research consisted of investigations into the content of fat in the cells of different tissues, for instance in the tissues of chicken embryos. His other research was into questions of the developmental malformations concerned with the lower colon and the urogenital organs. Zygmunt Szantroch paid most attention to the studies of the autonomic nervous system. He had his own conception of rising and development of that system, which he elaborated on the bird vertebrates material, preparing a colossal amounts of chicked embryos specimens. Contemporary to Szantroch opinions concerned to the structure and function of the sympathetic system where the topic of his lecture qualifyin for assistant-professorship, announced in “Polska Gazeta Lekarska” in 1931. He elaborated and brought to perfection methods of microscopic researches and preparation of anatomical specimens. The separate section was the subject of developmental malformations, he announced a number of articles concerned to the malformations of the 112 urogenital system. Regarding these problems he collaborated with clinicians. The Chair holds a large collection of Szantroch’s microscopic specimens concerned with the foetal material of chickens, other vertebrates, fishes, amphibians and humans. The tragic death of Professor Szantroch brought an untimely end to a very busy scientific life, and did not allow all of his work to achieve the results it deserved. There is a portrait of Professor Zygmunt Szantroch in the office of the head of the Institute of Anatomy. This portrait based on a photograph, was painted by Janina Rapf-Slowikowska in 1974 and presented to the Institute by the professor’s widow. List of Zygmunt Szantroch’s publications 1. Morphologie des Darmnerven beim Hänchen. „Bull, d Acad, d Sc.”, Serie B., Kraków, 1927, 211-281. 2. Morfologia nerwu jelitowego kurczęcia. „Sprawozdania PAU”, 1927, XXXI, 13-17. 3. Über ein vesikales Nervengeflecht bei Hühnerembryonen. „Journal Psych. Neurol.”, 1928,37, 629-692. 4. (J. Szymanowicz) Vesica gigantea (in foetu). „Ginekologia Polska”, 1929, VIII, 1-16. 5. (Br. Stępowski) Wada rozwojowa tylnej zatoki jelita połączona z gromadzeniem znacznej ilości płynu jako przeszkoda porodowa. „Ginekologia Polska”, 1929, VIII. 6. Histogeneza zwojów nerwowych serca. „Rozprawy PAU”, 1929, LXIX, 1-24. 7. L’histogénese des ganglions du coeur. „Bull d Acad, de Sc.”, Serie B, 1929. 8. Un cas de malformations congenitales de l’intestin postérieur et de l’appareil urogenital attribuables a la rupture de la paroi ventrale du sinus intestinal postérieur. „Arch Anat. Histol. Embriol.”, 1930, XI, 155-183. 9. Darmbuchtspalte. „Virchovs Archiv.”, 1930, 278. 10. (K. Wodzicki) Zur Morphologie und Genese des Schisostoma reflexum. „Anat. Anzeiger”, 1931, 71, 209-224. 11. (K. Wodzicki) Sur l’etiologie du strophosome. „C.R. d. Soc. Anat.”, Amsterdam, 1930. 12. Współczesne poglądy na budowę i czynność układu wspótczulnego. Wykład habilitacyjny. „Polska Gazeta Lekarska”, 1931, X. 113 13- Odpowiedź na zarzuty dr Szabuniewicza dotyczące odczytu pt. „Współczesne poglądy na budowę i czynność układu współczulnego". „Polska Gazeta Lekarska”, 1931, X. 14. Untersuchungen über den Fettgehalt embryonaler Gewebe. „Anat. Anzeiger”, 1932, 75, 46-51. 15. Zur Methodik der Fettfärbung in Gewebekulturen. „Virchovs Archiv”, 1932, 286, 675-681. 16. Untersuchungen über die Fettsubstanzen in den Gewebekulturen. „Arch. exp. Zellforsch.”, 1932, XIII, 600-634. 17. Ricerche sulle sostance grosse intracellulari in tessat colli vativi in vitro. „Rendiconti R. Accad. Lincei”, 1932,15,1-13. 18. Beobachtungen an den Kulturen des Sympathicus: Ergebnisse der Züchtung des Remak’schen Darmnerven. „Arch. exp. Zellforsch.”, 1933, XIV, 447-452. 19. Über derfeineren Bau der Ganglionknotten des Remak’schen Darmnerven. „Zeitschr. Zellforsch, mikr. Anatom.”, 1933, 20, 417-422. 20. Gałąź grzebietowo-karkowa splotu szyjnego. Struktura i znaczenie morfologiczne komórek koszyczkowych w zwoju współczulnym szyjnym. „Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”, Poznań, 1933. 21. (Z. Zakrzewski) Über die Unterschiede im Fettgehalt maligner (Sarkom) und normaler Zellen. Untersuchungen in vitro gezüchteten und dem Organismus frisch entnomenen Geweben. „Virchovs Archiv”, 1933, 294,72-79. 22. Beitrag zur Fettfärbung in den Gewebekulturen (Deckgläschenkulturen) und histologischen Schnitten mit Sudanlösung in Alkoholformol. „Arch. exp. Zellforsch, mikr. Anatom. Gewebezuch.”, 1935,17, 206-209. 23. Kritisch-metodologische und entwicklungsgeschichtliche Untersuchungen über die Mikrostruktur des sympatischen Grenzstranges und versuch zu dessen Deutung auf morphologischer Grundlage. „Zeit. Zellforsch, mikr. Anatom.”, 1935, 23,464-494- 24. Untersuchungen über die Struktur der mesenterialen Gefässganglien. „Zeit. Anat. Entwicklgesch.”, 1935,104, 709-715. 25. Morphologische Grundlagen für das Zustandekommen intravascula-rer Nervenreflexe (Gefässzwischenreflexe). „Pflügers Arch. Physiol.”, 1936, 237,571-575- 26. Elaborations of thesies of the following authors: Wrzosek, Ćwirko-Godycki, Sylwanowicz, Brzezicki, Follak i Gestenberger, Hinze, Goc i Witaszek, Keller, Hoyer, Maciesza, Zejmis, Cieszyński. „Anat. Bericht”, 1936,32. 27. Elaborations of thesies of the following authors: Wojciechowski, Marciniak, Garbień, Skałba, Karpowicz, Brzezicki, Wachholz, Czekanow-ski, Laskowicz, Chorąży. „Anat. Bericht”, 1936,33. 114 28. Gefässsympathicus bei Cottus Scorpius. „Zeit. Anat. Entwicklgesch.”, 1937,107, 258-273- 29. Elaborations of thesies of the different authors: Bojarczyk, Hornic-ki, Godlowski, Rose. „Anat. Bericht”, 1937,34. 30. Zur Morphologie der Nervenzellen im Gefässsympathicus bei Cottus Scorpius. „Zeit. Anat. Entwicklgesch.”, 1937,107. 31. Elaborations of thesies of the following authors: Miodoński, Lasz-czak, Sztajnfeld, Zielińska, Ackerman, Serini, Peszczyński, Loth, Mydlarski, Czortkower, Neugebauer. „Anat. Bericht”, 1937,35. 32. Bemerkungen zur Hautinnervation der seitlichen Halsgegend. „Anat. Anzeiger”, 1938,87,183-186. 33. Le role des cellules nerveuses multinucleaires dans le development de la microstructure des ganglions sympathiques. „Arch. Anat. Histol. Embry-ol.”, 1938, XXV, 307-327. 34. Z badań nad morfologią elementów nerwowych. Wielkość komórek nerwowych ze szczególnym uwzględnieniem neuronów współczulnych. „Medycyna i Przyroda”, 1939, III, i. 35. Elaborations of thesies of the following authors: Sylwanowicz, Schwarzbach, Kosiński, Skorski, Selter, Reguła, Kubisty, Stołychwowa, Reicher, Pragłowski, Mura-Murzicz. „Anat. Bericht”, 1938, 37. 36. Elaborations of thesies of the following authors: Bogdanocz, Skowron, Rafiński, Mamelok, Sylwanowicz. „Anat. Bericht”, 1939, 38. THE SECOND WORLD WAR AND PERIOD OF OCCUPATION After the declaration of war by Germany and the start of hostilities on September Ist 1939, The Ministry of Public Education and Religious Persuasion decided to postpone the beginning of the school year 1939/1940 until further orders. In the second half of September the Senate of the Jagiello-nian University in the belief that studies should be taken and the work of the Chairs continued, announced on October i9lh the inauguration of the academic year for 1939-1940 and began the registration of students. On November 4lh a solemn service was held in St. Anna’s Church, concluding with the singing of the Polish National Anthem. Soon afterwards the Head of the Gestapo in Kraków allowed the Rector of the University to call a convention of all the scientific and teaching workers of the University in the building of the Collegium Novum. This day is remembered in the history of the University as the “Sonderaktion Krakau”. During the meeting all those present, the professors and assistant professors of the university, one hundred and eighty-three persons in all, were arrested. The retired Professor of Anatomy, Kazimierz Kostanecki, was arrested with the rest, and together with the others, was taken to the concentration camp at Oranienburg where he died the next year. Of the serving Professors of Anatomy, Zygmunt Szantroch had been called up by the Army and Professor Tadeusz Rogalski managed to get to Romania, with an army hospital and afterwards to France and England. None of the older assistants remained at the Institute. In 1942 the Faculty of Medicine of the Underground Jagiellonian University secretly restarted medical studies. These were organised by Stanislaw Maziarski, professor of Histology. He was confronted with the problem of finding a lecturer of anatomy, to teach this basic subject of the first year of study. Only the Assistant, Stanislaw Kohman, remained in the Institute and he was charged with giving the lectures. II6 During the war the prosectorium could not be used and purely theoretical teaching of anatomy was useless. Some of the students used the dissection room of the Institute of Pathomorphology, but after the Assistant Professor of Pathomorphology Janina Kowalczyk was arrested and sent to a concentration camp at Auschwitz this became impossible. After this Koh-man used specimens from the museum of anatomy, carrying them in a bag, with wet specimens in an empty marmalade tin. He made the necessary illustrations, partially original but mostly redrawn from the anatomical atlases. After the liberation of Kraków in 1945 the clandestine study groups were cancelled and students were accepted to proper studies once more. Koh-man arranged a provisional dissection room in the lecture theatre as it was the least damaged. Only the window panes had been broken in this room, and these were replaced with plywood and cardboard. Then three dissection tables were installed and Kohman started giving lessons in anatomy. The other rooms of the Academy were transformed into a furniture store, and for a time some of the rooms served as a boarding school for nurses and ward assistants. The museum had sustained the greatest losses and the garden had been destroyed by a column of army cars. In 1972 Stanislaw Kohman as Professor of the Silesian Medical Academy donated to the Institute of the History of Medicine the collection of anatomical drawings he had produced. One can still read in a letter he wrote: “(•••) taking part in the underground teaching in the Jagiellonian University I carried on the course of anatomy in the form of lectures. The lectures, in the classical form took 50% of the time, with the rest of the time spent in giving additional explanation of details shown on the illustrations. A third element was descriptions of the specimens furtively removed from the museum. The specimens were carried by me and my wife in a big empty fruit marmalade tin, and the books and illustrations in my own inconspicuous brief case. The illustrations, which I put at the disposal of the Chair of the History of Medicine, were prepared by myself, copied from manuals and monographs. The drawings were made all through the time I was teaching, but the majority were created in 1943 and in 1944 I only made some supplements. The collection of all the drawings consists of two hundred and ninety-six items on two hundred and one pieces of cardboard and small pieces of paper. I carried out the lectures and did all the documentation on the particular sections such as: general embryology, the organs of movement and other organs. There is nothing on the urogenital system and central nervous system in the collection. There is a list added to the collection following the next sections”. 117 This is one fragment of the letter. The drawings are listed with full particulars of the facts, well segregated. These are pencil and chalk sketches, painted, of different sizes, but very readable, well chosen, and giving good illustrations of the topics. In 1945 the Chair of Anatomy was created, directed by Assistant Stanislaw Kohman under the care of Jan Glatzel the Professor of Surgery. Tadeusz Rogalski returned from England in 1946 and took charge of the management of the Chair. There had been no news at that time about the fate of Professor Szantroch. THE POST WAR PERIOD - 1946-2002 TADEUSZ ROGALSKI Was born in Kraków on September 2o'h 1881. After graduating from secondary school he undertook medical studies in Kraków in 1901 and qualified as a doctor. He began work at the St. Lazarus Hospital in the nervous diseases ward. Then he went to Switzerland and studied psychiatry in the Institute of Psychiatry in Rheinau. When he returned to Poland he worked in the Institute of Neuro-psychiatry as assistant to Professor Piltz. In 1921 he moved to work in the Chair of Anatomy, where he took his first steps as a third year student. In 1925 he qualified as Assistant Professor of Normal Anatomy, on the basis of his thesis entitled The Development and structure of the septum pellucidum and its cavity in the human brain. In 1936 he was nominated as Associate Professor of Anatomy and managed the Department of Physical Education of the Jagiellonian University. As Managing Director of that department he began erecting the buildings and facilities necessary for sports. In 1939 he was mobilised and when Poland was overrun, managed, together with an army hospital, to get into Romania and from there to France and next to England where he worked in the Polish section of a British hospital. After moving to Edinburgh he and Professor Jurasz together organised the Polish Faculty of Medicine, taking charge of the lectures on anatomy and embryology. In 1946 he returned to Kraków and took charge of the management of the Chair of Descriptive Anatomy previously held by Professor Szantroch. Rogalski continued to manage the Chair until 1957. Rogalski was interested in the nervous system. This curiosity had been aroused in him by Professor Adam Bochenek, manager of the special neurological study in the Chair of Anatomy. Many neurologists could be found there as well as the anatomists. A sign of Rogalski’s interest was his work in the nervous diseases ward at the St. Lazarus Hospital, and later his foundation of a clinic for all nervous diseases at Batowice near Kraków, which 119 he organised and developed. His first publications, his thesis for the title of professor and works from the years 1924-1933 are thematically concerned with the nervous system. This was the first area of his scientific work. The second area of his work was in applied anatomy associated with the work of the Department of Physical Education. Starting in 1934 he instituted studies on the standing and sitting pose of humans, and carried out trials of various designs of stools and chairs applied to human posture, which helped to facilitate the work. Moreover he constructed a mobile human skeleton, which could serve as a model for the investigation of the mechanics of joints and muscles. Rogalski dedicated the most comprehensive of his studies, a sort of monograph to Krakow’s greatest anatomist the late Professor Ludwik Teich-mann. In the subtitle of that monograph he emphasised that he was discussing the works of Poland’s greatest anatomist against the background of the past and modern achievements of morphological knowledge. A distinct area of Professor Rogalski’s work was the methods of instruction, especially difficult in the post-war period, because of the weak condition of the Chair of Anatomy and the greater numbers of younger people. At this time anatomy was taught through two years of study and completed in the third year with classes on topographical anatomy. In 1949 there were eight hundred and fifty-eight students in their first year of study, and these increased in the following years. Great difficulties, caused by a shortage of rooms and manuals for teaching, made Rogalski undertake two difficult tasks of extending the building of the Institute and writing a new manual. First he reconstructed the lecture theatre in the Institute, but this gave room for few extra students. However he increased the number of dissection rooms by adding an extra floor to the building. As a result the number of dissection rooms was increased to ten, making it possible to conduct in comfort ten groups of students at the same time. Furthermore the office of the Director of Institute was refurbished and the library was moved. Radiological apparatus was installed in the building and central heating and proper lighting introduced. Work was also carried out on the museum, the number of its rooms was increased and special fully glazed cupboards and jars of many different sizes were acquired. Existing specimens were set in order, and with proper regard to new methods of conservation, some of the specimens previously prepared were preserved. The manual which Rogalski had to write, needed to be up to date and to meet exactly the needs of the students. It was subdivided into seven volumes in topographical formation. Volume one containing General Knowledge came out in 1947 published in Kraków by Czytelnik. Further volumes 120 came out in the following years. Volume 2 Walls of the Corpus in 1948, volume 3 Contents of the Thorax in 1949, volume 4 Contents of the abdominal cavity in 1952. This was the last of the volumes to be published by Czytelnik in Kraków. The following volume the fifth Contents of the pelvic cavity was published by PZWL in Warsaw in 1954. Unfortunately Rogalski was unable to finish the sixth volume. Apart from his work conducting lectures for the students of the Faculty of Medicine, Rogalski conducted lectures on plastic anatomy in the Academy of Fine Arts, both in the years 1928-1939 and after the war in the years 1953-1956. His artistic ethos is contained in an article he wrote entitled Anatomy and Plastics which appeared in “Glos Plastyków” in 1930. For a few months Professor Rogalski was the first Rector of the Academy of Medicine, which had arisen from the Faculty of Medicine of the Ja-giellonian University in January 1950. Professor Rogalski died on September 14th 1957, and was buried in the Alley of Persons of Merit’ in the Rakowicki Cemetery. List of Tadeusz Rogalski’s publications 1. Zur Kazuistik der iuvenilen Form der amaurotischen Idiotie mit histologischem Befund. „Archiv f. Psychiatrie”, 1911,47,3,1-17. 2. Endarteritis luetica subcorticalis. „Przegl. Lek.”, 1918,3-16. 3. La structure et la development de la cloison transparente et desa cavite ’ dans le cerveau humaine. „Bull. Acad. Scie Classe de Med.”, 1922, 29-41. 4. Rozwój i budowa przegrody przeźroczystej i jej jamki u człowieka. „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. PAU”, seria B, 1922, LXII, 1-32. 5. Wrodzony brak spoidła wielkiego (Agenesis corporis callosi). Kraków, 1924,1-19. 6. Sen i somnambulizm (szkic anatomo-fizjologiczny). „Przyroda i Technika”, Kraków 1924,1-19. 7. Absence congenitale du corps calleux. „Arch. Anat. Histol. Embriol.”, 1925, IV, 443-468. 8. Action de I’acide carbonique sur la development de l’oeufde poule. „C.R. Ass. Biol.”, V, 1925, XCII. 9. Anatomia a plastyka. „Hallo - Głos Plastyków”, 1930, VI-VIII, 2-4. 10. Myeloschisis. Hernia spinalis. „Folia Morphol.”, 1932, IV, 42-71. 11. Dojrzewanie nerwów mózgowych u ryb kostnoszkieletowych w łączności z ich funkcją. „Pamiętnik XTV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”, Poznań,1933,485-488. 12. Das Ausreiffen der Gehirnnerven bei Knochenfischen (Salmo trutta) im Zusammenhang mit dem Eintritt der Nervenfunktion. „Zeit. Anat. En-twick.”, 1933,191,480-510. 121 13- Szkielet ludzki zestawiony ruchomo. „Polska Gaz. Lekar.”, 1934, XIII, 1-5- 14. Beweglich zusammengesetztes menschliches Skelett (zum Gebrauch bei dem Studium der Gelenks- und Muskelmechanik). „Anat. Anzeig.”, 1934,78, i/3- 15. Zagadnienie „normalnej"postawy stojącej człowieka. „Przegl. Fizjol. Ruchu”, 1935, VII, 1-2 i 1-54. 16. Anatomie deraufrechtenHaltungdesMenschen. „Buli. Acad. Scie Clas-se de Med.”, 1935, 4. 17. A contribution to the study of anophthalmia with description of a case. „Brit. J. Ophtalm.”, 1944,429-440. 18. (Rymaszewski) Crossed and uncrossed optic fibres of the dog. „Poc. Anat. Soc.”, 1945. 19. The visual path in a case of unilateral anophthalmia with a special references to the problem of crossed and uncrossed visual fibres. „J. Anat.”, 1946, 80, V, 3,153-I59- 20. (Menschik, Rymaszewski, Munk, Szczęśniak) Rola witaminuE w organizmie. „Folia Morphol.”, 1952, III, 4. 21. Demonstracje z zakresu stosowania anatomii do życia. „Folia Morphol.”, 1952, III. 22. (Sporek-Libman) Podwójna żyła próżna doogonowa (Główna dolna). „Przegl. Lekar.”, 1953, IX, 4- 23. Ludwik Karol Teichmann. Prace największego polskiego anatoma na tle dawniejszych i współczesnych mu osiągnięć w zakresie wiedzy morfologicznej. „Arch. Hist. Med.”, 1957,1-2,45-126. Manuals Volume I - Wiadomości ogólne, Czytelnik, Kraków 1947. Volume II - Ściany tułowia, Czytelnik, Kraków 1948. Volume III - Zawartość klatki piersiowej, Czytelnik, Kraków 1949. Volume IV - Zawartość jamy brzusznej, Czytelnik, Kraków 1952. Volume V-Zawartośćjamy miednicznej, PZWL, Warszawa 1954. Volume VI-Anatomia mózgowia i rdzenia kręgowego, unfinished. In the years 1957-1961 the Institute had no head and the person responsible for organising the teaching of the classes was the physician - assistant Jan Kuś, Professor of Ophthalmology. Marian Wilczek was the curator of the museum of anatomy. In 1961 the Assistant Professor of Anatomy Janina Sokolowska-Pituchowa took charge of the management of the Institute. 122 JANINA SOKOŁOWSKA-PITUCHOWA Was born on May 9lh 1915 at Dolny Żuków in the administrative district of Cieszyn. After graduating from secondary school she started her medical studies at the Jan Kazimierz University in Lwów in 1933 and qualified as a doctor in 1939. While still studying she began working as a demonstrator for the Institute of Descriptive Anatomy in 1936, and after this as a stand-in for the assistant. After qualifying she held the post of assistant. She worked throughout the war in the Chair of Anatomy in Lwów, until 1945, when after being deported to Kraków she began working in the Chair of Anatomy at the Jagiellonian University as Senior Assistant, and after this as Tutor. In 1952 she moved to the Institute of Pathomorphology, where she worked as Tutor until 1961. In that year she took charge of the Chair of Descriptive Anatomy. In 1946 she had obtained a doctorate based on her thesis about renal pelvises, and in 1958 she obtained the Degree of Candidate of Sciences, based on her thesis entitled Histoformative properties of the nephroma. In i960 she qualified as an assistant professor in Gdańsk with her thesis entitled The blood supply of muscles of the human upper extremity. During her work at the Institute of Pathomorphology she obtained, in 1955, her first degree of specialisation, in pathomorphology. In 1967 Sokolowska-Pituchowa was nominated Assistant Professor, and in 1974 full Professor. In 1969 she became Managing Director of the newly created Biological-Morphological Institute. She managed the Institute of Descriptive Anatomy from i96iuntil her retirement in 1985. Professor Janina Sokolowska-Pituchowa’s scientific interests were centred in a few areas, mainly on normal and pathological organogenesis, angiology and the history of medicine. After a few publications made in the Chair of Descriptive Anatomy concerning the blood supply of skeletal muscles (using injection methods), the time of her work in the Institute of Pathomorphology bore fruit in the form of a series of studies concerning the development of foetuses, both those with normal organs, as well as those with foetal abnormalities. A number of studies were carried out in co-operation with paediatricians and pathomorphologists. She continued her embryological studies until 1967 long after taking charge of the Chair of Descriptive Anatomy. At that time the newly formed Anthropological Laboratory began its work and there studies were undertaken into the problem of the period of maturation based on the estimation of the maturity of the skeletal system. The young people studying there were involved in the studies. These studies brought together many existing publications, which were the base for ela 123 borating the text-books of changes that occur while maturing. They indicated the variabilities of the speed of maturing depending on sex, anthropological features and environmental influences. Anthropometric studies were carried out on particular muscles of different races and some internal organs. These publications were released in the years 1968-1979. The long traditions of the Chair were continued with studies on the vascularisation of muscles, bone and internal organs using the injection methods. The museum collection was also enlarged. Professor Sokolowska-Pituchowa’s interest in the history of medicine was seen in connection with the hundredth anniversary of the erection of the purpose built home for the Institute by Teichmann in the years 1869-1872. She decided to celebrate the occasion by holding a special scientific session during which the unveiling would take place of the table dedicated to Professor Kostanecki, the second great anatomist of Kraków. At this time she enlarged the history of the Institute of Anatomy, adding biographies of the heads in the last century, describing the achievements of Teichmann and Kostanecki and stressing the methods of study and how the studies had influenced the development and progress of medical science, mainly in macroscopic anatomy. A collection of these publications was issued in Folia Morphologica in 1969. Furthermore she elaborated the historical outline of the Chair of Anatomy for the period 1602-1969 and gave her research to the Chair of the History of Medicine. Professor Sokolowska-Pituchowa had been involved in methods of teaching since 1936 when, while still studying, she had worked as a substitute to the assistant in the Chair of Normal Anatomy at the Jan Kazimierz University in Lwów. After qualifying she had remained at that institute till 1945, first as senior assistant and then as tutor. After coming to work in the Chair of Anatomy at the Jagiellonian University in Kraków she organised the teaching of students in their first and second years of study. At the same time she lectured Anatomy at a provincial Faculty of Health, for the Women’s League, organising courses for sanitary inspectors, and courses in the School for Medical Manipulators and University School for Nurses, concerned with teaching secondary level medical personnel to make up the losses sustained in the war. In the Institute of Pathomorphology she planned the teaching of classes concerned with the specialisms of that Institute. After taking charge of the management of the Chair of Descriptive Anatomy she updated the teaching programme, making classes more clinical in character. Professor Sokolowska-Pituchowa took an active part in reforming medical education. She developed a highly-thought-of programme of studies for the first years of medical studies. In 1965 she was nominated by the 124 Minister of Health as the national specialist in programmes of medical teaching and inculcation of the foundations of the reform of the studies. In the Institute she developed new study programmes for the prosectory classes, introduced seminars with representatives of the Clinic of Radiology and the Institute of Histology, bringing together the information concerned with topographical and microscopic anatomy and that of living human beings. She introduced the concept of supplementing the classes with demonstrative dissections. These were held mainly at the Institute of Forensic Medicine and were valuable because of the continuing shortage of cadavers for ordinary anatomy classes. She introduced permanent lectures and practical classes on radiological anatomy conducted by clinicians, and temporary lectures on specific topics, for instance, surgery, gynaecology and stomatology, carried out by clinicians of the relevant clinics. To improve the efficiency of the teaching she introduced into the lecture room a way of turning down the lights and sound. She prepared sets of slides amounting to over a thousand examples to illustrate the lectures. Like other anatomists in Kraków she also lectured in plastic anatomy at the Academy of Fine Arts both in the years 1949-1951 and in 1983-1988. She visited Germany and France in her role as a National Specialist and took part in an international conference held in Sofia in 1969, the conference being concerned with developing programmes for teaching normal anatomy. Professor Sokolowska-Pituchowa improved the manuals for students of medicine and stomatology and produced separate manuals for the pharmacy students and for the system of prosectory classes. These were issued in the years 1963-1990. Moreover she edited the fourth edition of the manual Human Anatomy issued in 1983. She was also able to spread knowledge of developments in anatomy through playing a leading role in the work of the Kraków branch of the Polish Anatomical Society in the years 1962-1985. She took part in all the meetings of that society in the years 1948-1989 and also participated in many foreign meetings and organised the conference held at Kraków in 1951- Professor Sokołowska took an active part in the life of the University, participating in many committees, fulfilling the role of Vice-Dean in the period 1962-1968, being a President of the School Council and taking care of the hostel. For many years she participated in the work of the commissions which qualified the candidates for the studies. She took part in and conducted the Library Commission and numerous others. Between 1954 and 1983 she edited a variety of medical newspapers - “Polish Pathology”, 125 “Acta Medica Polonia”, and “Folia Morphologica” as the medical secretary and a member of the Editorial Board. Between 1953 and 2001 she lectured and gave classes on anatomy for students at the Centre for Professional Schooling which educated blind masseurs as secondary medical personnel. At that Centre she organised the anatomical office and elaborated a manual in Braille for the students. List of Janina Sokolowska-Pituchowa’s publications 1. Przypadek niedorozwoju spoidła wielkiego mózgu człowieka. „Folia Morphol.”, 1950, 2,1-13. 2. Demonstracje zdjęć radiologicznych mięśni szkieletowych po uprzednim nastrzyknięciu ich tętnic (Mączka-Patkaniowska Z., Rogalski T.). „Folia Morphol.”, 1952, 3, 269-276. 3. Sympodia dipodalis (Kowalski E.). „Patol. Polska”, 1953, 3, 209-220. 4. Dwa przypadki skombinowanej wady rozwojowej - syndromu Klippel--Feila i zniekształcenia Sprengła. „Patol. Polska”, 1953, 4, 255-266. 5. Unaczynienie mięśni kończyny górnej człowieka. I. „Folia Morphol.”, 1954,3,157-172. 6. Unaczynienie mięśni kończyny górnej człowieka. II. „Folia Morphol.”, 1954, 4, 241-256. 7. W sprawie osteogenesis typu Vrolika, a typu Lobsteina (Gębala A., Polańska B.). „Patol. Polska”, 1955, 6,189-196. 8. Skąpodrzewiak mózgu (oligodendroglioma) dający obraz kliniczny podobny do gruźliczego zapalenia mózgu i opon (Kropaczek Z.). „Gruźlica”, 1955, n, 821-823. 9. Formy miedniczek nerkowych u człowieka, ich odmiany, najczęstszy typ. „Folia Morphol.”, 1956,7, 53-62. 10. Nowotwory nerek (Kowalczykowa J.). „Urologia Polska”, 1956, 10, 31-46. 11. Guzymózgu rozpoznawane jako gruźlicze zapalenie opon mózgowych, analiza niezgodności klinicznej i anatomopatologicznej (Ładzińska M.). „Patol. Polska”, 1957,8,149-154- 12. Olbrzymich rozmiarów tłuszczaksutka (Politowski M.). „Pol. Przegl. Chiurg.”, 1957, 29,149-154. 13. Wszczepy alloplastyczne w chirurgii odtwórczej twarzy (Dorski H.). „Postępy Stomatol.”, 1958,18,138-145- 14. ZespółBiórk-Thorsena (LaskownickiA.). „Pol. Przegl. Chirurg.”, 1959, 3i, 89-95- 15. Thoracoventropagusfemininus (Kowalski E., Kamieński R., Mieczni-kowska M.). „Patol. Polska”, 1959,10,495-506. 126 16. Histoformatywne właściwości nerczaka. „Folia Med. Cracov.”, 1959, 1,1-2, 83-150. 17. Przyczynek do kazuistyki tzw. Myositis ossificans progressiva. „Patol. Polska”, i960,11, 265-273. 18. Sprawozdanie z pobytu wNRD w czasie od 23.11. do 21.12.1959. „Folia Morphol.”, 1961,12,59-65. 19. Dysgenezja gonad u dziecka 3-letniego (Gębala A., Modelski W.). „En-dokrynol. Polska”, 1961,12,447-464. 20. Kliniczny i histologiczny obraz tłuszczakomięsaka (Marek A., Jastrzębski W.). „Nowotwory”, 1961,11, 99-108. 21. Oliposarkoma (Marek A., Jastrzębski W.). „Archiw Patologii”, 1961, 12,45-52. 22. Diagnosis and antomo-pathologic picture of the Bland-White-Garland syndrome. Możliwości rozpoznawcze zespołu Bland-White-Garlanda i jego obraz anatomo-patologiczny. „ActaMed. Polona”, 1962, 2, 391-396. 23. Z zagadnień zaburzeń rozwoju płuc (Nowak J.). „Patol. Polska”, 1961, 12, 327-336. 24. Zespół utraty soli u niemowląt z wrodzonym przerostem kory nadnerczy (Gębala A). „Annal. Uniwers.”, Lublin, 1961,16, 347-374. 25. ZespółBland-White-Garlanda (Kobielowa Z., Kucharska K., Popczyń-ska-Markowa M.). „Kardiol. Polska”, 1962, 5,111-122. 26. Wady rozwojowe serca i naczyń krwionośnych w materiale sekcyjnym. „Kardiol. Polska”, 1962,5, 227-229. 27. Congenital diaphragmatic defects. Wrodzone ubytki przepony (Kusio-nowicz J). „Folia Biolog.”, 1962, 3-4, 213-220. 28. Histologic patterns of changes in the motor apparatus in the course of experimental infection of mice with the virus of tick-borne encephalitis. Histologiczny obraz zmian w narządzie ruchu w przebiegu doświadczalnego zakażenia myszy wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (Markowa J., Marek A.). „ActaMedica Polona”, 1962,12, 41-49. 29. The course of viral lesions of the bones of mice infected experimentally with the L₆ᵢ strain of tick-borne encephalitis. Przebieg wirusowych zmian w kościach myszy zakażonych doświadczalnie szczepem kleszczowego zapalenia mózgu (Markowa J., Marek A.). „ActaMedica Polona”, 1962,13,323--335- 30. Zaburzenia rozwojowe u noworodków w materiale Zakładu Anatomii Patologicznej w Krakowie (Banach S.). „Ginekol. Polska”, 1963,34,357--364- 31. Analiza zespołów mnogich wad rozwojowych (Piotrowski J.). „Patol. Polska”, 1963,14,255-263. 127 32. Choroba hemolityczna noworodków w świetle materiału Zakładu Anatomii Patologicznej AM w Krakowie (Rheman J., Szlaga-Sobechowicz K.). „Patol. Polska”, 1963,14, 247-252. 33. Congenital abnormalities of the gastrointestinal tract. Zaburzenia rozwojowe przewodu pokarmowego (Sawicka A., Sawicki B.). „Folia Biolog.”, 1963, ii, 173-188. 34. Nerczak (nephroblastoma). Studium Doskonalenia Lekarzy. Skrypt, cz. II. 1963,183. 35. Wybrane zagadnienia z działu zaburzeń rozwojowych. Studium Doskonalenia Lekarzy. Skrypt, cz. II. 1963, 207-224. 36. Congenital abnormalities of the osteoarticular system of the extremities. Wrodzone zaburzenia układu kostno-stawowego kończyn (Wisłocki M., Zielonka E.). „Folia Biolog.”, 1963,11, 327-337. 37. Zaburzenia rozwojowe przedniej ściany brzucha (Kusionowicz J.). „Patol. Polska”, 1964,15, 7-16. 38. Różnorodne zaburzenia rozwojowe w materiale sekcyjnym okresu 1925-193911945-1959 (Musiał W.). „Patol. Polska”, 1964,15, 73-82. 39. Zaburzenia rozwojowe układu oddechowego (Sawicka A., Sawicki B.). „Patol. Polska”, 1964,15,177-188. 40. Analysis of syndromes of multiple congenital malformationes (Piotrowski J.). „Polish Medical J.”, 1964, 3,175-183. 41. Zaburzenia rozwojowe zewnątrzwątrobowych dróg żółciowych (Kusionowicz J.). „Patol. Polska”, 1964,15,189-197. 42. Reaktywność tkanek i narządów na czynniki teratogenne w zależności od płci. „Biuletyn PAN”, 1964. 43. Congenital anomalies of the cardiovascular system. I. General considerations. Wady wrodzone układu sercowo-naczyniowego. Omówienia ogólne. I. (Hirszel P., Pyzik Z., Niezabitowski A.). „Folia Biolog.”, 1964,12, 39--56. 44. Congenital anomalies of the cardiovascular system. II. Morphological, embryological analysis. Wady wrodzone układu sercowo-naczyniowego. Analiza morfologiczno-embriologiczna. II. (HirszelP., Pyzik Z., Niezabitowski A.). „FoliaBiolog.”, 1964,12, 57-75. 45. Badania nad trzeszczkami rąk u mężczyzn (Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol.”, 1965, 24,141-147. 46. Teratogenic effect of malachite green in experimental animals. Teratogenny wpływ zieleni malachitowej na zwierzęta doświadczalne (Kowalczy-kowa J., Kuś J., Piotrowskij., Sawicki B.). „Folia Biolog.”, 1965,13,311-315. 47. Morphological analysis of combined anomalies of the cardiovascular system in the material of the department of pathological anatomy of Medical Academy in Kraków. Analiza morfologiczna wad skojarzonych układu krą- 128 żenią w materiale Zakładu Anatomii Patologicznej w Krakowie. „Folia Biolog.”, 1966,14, 289-315- 48. Unaczynienie mięśni kończyny dolnej człowieka (Miaśkiewicz Cz., Skawina A., Wisłocki M.). „Folia Morphol.”, 1966, 25, 75-90. 49. Refor ma studiów lekarskich we Francji. „Probl. Uczelni i Inst. Med.”, 1966,1,119-123. 50. Metody nauczania anatomii stosowane obecnie w Krakowie. „Archiw. Metod.”, Kraków 1966,13-18. 51. Badania nad trzeszczkami rąk u kobiet (Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol.”, 1967, 26, 25-32. 52. Doświadczalne zaburzenia rozwojowe u zwierząt laboratoryjnych. „Zwierzęta Laborator.”, 1967, 5,11123. 53. Zmiany w błonie śłuzowej żołądka królika po przeszczepieniu kory nadnercza pod surowicówkę żołądka (Grenda J., Musiał W., Olearczyk A.). „Pamiętnik IX Zjazdu Chirurgów Polskich”, 1967. 54. Projekt klasyfikacji wad rozwojowych wrodzonych (Kusionowicz J., Indyk S.). „Patol. Polska”, 1968,19,209-221. 55. New pathogenic aspects of disorders of the pulmonary circulation in acute monoxide poisoning. Nowe aspekty patogenetyczne zaburzeń krążenia płucnego w ostrym zatruciu tlenkiem węgla (Kuś J., Jędrychowski W., Sawicki B.). „Acta Medica Polona”, 1968, 9,197-202. 56. Potworniak pośladka płodujako przeszkoda porodowa (Kowalski E.). „Ginekol. Polska”, 1968, 39,123-125. 57. Badania nad dziedziczeniem trzeszczek rąk. Studies on the inheritance of the sessamoid bones of the hand (Miaśkiewicz Cz.). „Acta Biol. Med. Soc. Sc. Gedan.”, 1968,13,187-201. 58. Zależność wzrostu i wagi ciała od wieku kalendarzowego i od wieku szkieletowego (Goszczyńska I., Goszczyński M.). „Folia Morphol.”, 1968, 27,535-540. 59. Wiek pojawiania się jąder kostnienia dalszej nasady kości ramiennej w obrazie radiologicznym (Goszczyński M.). „Folia Moprhol.”, 1968,27,541--546. 60. Ludwik Karol Teichmann. „Arch. Hist. Med.”, 1968, 31, 363-370. 61. Wiek pojawiania się jąder kostnienia bliższych nasad obu kości przedramienia w obrazie radiologicznym oraz badania wpływu środowiska na szybkość dojrzewaniakośćca stawu łokciowego (GoszczyńskaI., Goszczyński M.). „Folia Morphol.”, 1969, 28,45-53- 62. Niektóre metody badań anatomicznych Teichmanna. „Folia Morphol.”, 1969, 28,173-176. 63. Stuletnia historia Theatrum Anatomicum w Krakowie. „Folia Morphol.”, 1969, 28,105-113. 129 64. Sylwetki kierowników Katedry Anatomii Opisowej i Topograficznej w Krakowie w minionym stuleciu. „Folia Morphol.”, 1969, 28,115-120. 65. Rys historyczny badań układu chłonnego. „Folia Morphol.”, 1969,28, 161-171. 66. Trzeszczki rąk u murzynów (Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol.”, 1969, 28,197-201. 67. Zachowanie się koenzymu I (NAD) w trakcie degeneracji nerwu kul-szowego szczura kapturowego po przemrożeniu nerwu (Wohn A., Feret J.). „Folia Morphol.”, 1969, 28, 209-218. 68. Histochemiczna ocena przebiegu zmian degeneracyjnych w nerwie obwodowym po zastosowaniu hormonów sterydowych (Feret J., Wohn A.). „Folia Morphol.”, 1969, 28, 219-224. 69. Szkoła Kazimierza Kostaneckiego (Kohmann S., Kuś J.). „Folia Morphol.”, 1969, 28,121-124. 70. Sprawozdanie z narady ekspertów państw socjalistycznych w sprawie nauczania w wyższych szkołach medycznych. „Probl. Uczelni i Inst. Med.”, 1970, 5, 59-62. 71. Tempo kostnienia niektórych odcinków kośćca u współczesnej młodzieży w porównaniu z danymi wcześniejszymi (Miaśkiewicz Cz.). „Przegl. An-tropol.”, 1971, 37,117-123- 72. Morfologia jąder kostnienia bliższych nasad obu kości przedramienia w obrazie radiologicznym (Goszczyński M.). „Folia Morphol.”, 1971,30,215--221. 73. Morfologia jąder kostnienia dalszej nasady kości ramiennej w obrazie radiologicznym (Goszczyński M.). „Folia Moprhol.”, 1971,30, 355-360. 74. W sprawie nauczania anatomii. „Probl. Uczeln. Inst. Med.”, 1971, 3, 39-43- 75. Wrodzona niedrożność dróg żółciowych. „Pamiętnik II Zjazdu Pol. Tow. Chirurg.”, 1971, 95-110. 76. Wrzodotwórcze działanie kory nadnercza i 1,2-dehydrokortyzonu implantowanych w ścianę żołądka królika (Grenda J., Musiał W., Niweliń-ski J., Zamorska L.). „Arch. Patol.”, 1972, 34, 29-35. 77. Ustawienie przepony u kobiet w ciąży (Goszczyński M., Goszczyńska I.). „Folia Morphol.”, 1972,31,503-506. 78. Morfologia mięśnia strzałkowego trzeciego u człowieka w aspekcie jego niektórych cech pomiarowych (Miaśkiewicz Cz., Skawina A., Makoś K.). „Folia Morphol.”, 1974, 33, 91-103- 79. Anatomia w działalności Akademii Umiejętności 1872-1952. PAU, Kraków, 1974, 85-99- 130 80. Typy morfologiczne mięśnia strzałkowego trzeciego u człowieka a niektóre wskaźniki stopy (Miaśkiewicz Cz., Skawina A., Makoś K.). „Folia Morphol.”, 1975, 34, 361-366. 81. Obecny stan badań w zakresie anatomii rozwojowej w Polsce. „Folia Morphol.”, 1975, 34, 353-359- 82. Badania układu kostnego w okresie prenatalnym. „Folia Morphol.”, Pamiętnik X Zjazdu. 83. Correlations entre les types morphometriques du muscle peronier an-terier chez 1’homme et les indices du pied (Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). „Arch. Anat., Pathol.”, 1975, 23, 323-325- 84. Variation morphologique du rein et du system de calice-bassinet du rein chez le foetus et I’enfant (Augustyn M.). „Arch. Anat. Pathol.”, 1975,23, 327- 85. Proportions in the skeleton of the metacarpus (Feret J.). „Folia Morphol.”, 1976, 35,117-122. 86. Metakarpalnyj symptom u zdorowych żeńszczyn. Zespół śródręczny u zdrowych kobiet (Feret J.). „Akuszerstwo i Giniekołogija”, Moskwa 1976, 2, 53-54- 87. Studies of variability of growth and proportions of the metacarpals at postpubertal age (Feret J.). „Folia Morphol.”, Praga 1976, 24,79-87. 88. Ocena częstości występowania i zmienności objawu śródręcznego (Feret J.). „Polski Przegl. Radiol, i Med. Nukl.”, 1978,42,17-21. 89. Dynamikapromenlivostizapestnihojevu (Feret J.). „Ceskosl. Radiologie.”, 1976, 30, 26-29. 90. Sprawozdanie z pobytu w Paryżu 9-23.10.1974. „Folia Morphol.”, 1976,35,113-114. 91. Cechy pomiarowe kośćca ręki u odmiany czarnej. Cz. I. Kości śródrę-cza (Miaśkiewicz Cz., Litwin J., Skawina A.). „Folia Morphol.”, 1978, 37, 215-224. 92. Mięsień strzałkowy trzeci u płodów ludzkich (Skawina A., Miaśkiewicz Cz., Makoś K., Gorczyca J.). „Folia Morphol.”, 1979, 38, 489-498. 93. Cechy pomiarowe kośćca ręki u odmiany czarnej. Cz. II. Paliczki (Miaśkiewicz Cz., Litwin J., Skawina A.). „Folia Morphol.”, 1979, 38, 521-528. 94. Dwie monografie o unaczynieniu rdzenia kręgowego. „Folia Morphol.”, 1980, 39,1-7. 95. Metody nastrzykiwania naczyń krwionośnych i niektórych przewodów płodów ludzkich (Kuś J., Piotrowski J., Skawina A., Miaśkiewicz Cz., Augustyn M.). „Folia Morphol.”, 1980, 39, 87-95. 96. Report from Xllth Congress of the Polish Anatomical Society in Cracow. „Folia Morphol.”, 1981,40,455-456. 131 97- Arterial anastomosis between the superior and the inferior mesenteric artery in human fetuses (Cikowski Z., Gorczyca J., Gorczyca W.). „Folia Morphol.”, 1982, 41,461-468. 98. Wspomnienie pośmiertne o prof. Zygmuncie Grodzińskim. „Folia Morphol.”, 1983,42,161-163. 99. The venous sinuses ofthe dura mater of theposterior cranialfossa in humanfoetuses (Gorczyca W., Skawina A., Gorczyca J.). „Folia Morphol.”, 1984, 43, 217-221. 100. Human venous duet (Arantii) duringperinatalperiod (Gorczyca J., Skawina A.). „Folia Morphol.”, 1984, 43,129-135. 101. The umbilical vein in man during the perinatal period (Gorczyca J., Skawina A.). „Folia Morphol.”, 1986, 45,102-110. 102. Rys historyczny Katedry Anatomii w Krakowie od 1602 do 2002 -donated to the Chair of History of Medicine. Reviews ofmanuals and atlases 1. Marciniak T.: Anatomia prawidłowa człowieka. 1.1, G.B.L., Warszawa 1964. 2. Marciniak T.: Anatomia prawidłowa człowieka, t. II, G.B.L., Warszawa 1964. 3. Marciniak T.: Anatomia prawidłowa człowieka, t. III, G.B.L., Warszawa 1965. 4. Stelmasiak M.: Atlas anatomii człowieka. G.B.L., Warszawa 1966. 5. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. I. G.B.L., Warszawa 1968. 6. Krechowiecki A.-. Zarys anatomii człowieka. G.B.L., Warszawa 1968. 7. BochenekA., Reicher M.: Anatomia człowieka. G.B.L., Warszawa 1969. 8. Pawłowski J.: Róg od A do Z. PWM, Kraków 1971. 9. Gregy W.: Elementy techniki wokalnej. PWM, Kraków 1972. 10. Ćwirko-Godycki M.: Schematy do ćwiczeń z anatomii. PWN, Warszawa 1972. 11. Rohen J.W.: Anatomia topograficzna. „Przegląd Lekarski”, Kraków 1973- 12. Graumann W.: Anatomieprogrammiert. Pytania t. I-III. Rada Główna Szkół Wyższych, Warszawa 1975. 13. Traczyk W., Gołąb B.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 1975. 14. Kahle W., Leonhardt H., Platzer W.: Taschenatlas fiir Studium und Praxis in 3 Banden. „Folia Biológica”, Kraków 1977. 132 15- Schiebler T.: Lehrbuch der gesamten Anatomie des Menschen. „Folia Hist. Cytol.”, Kraków 1977. 16. Goetzen B.: Atlas anatomiczny budowy wewnętrznej żuchwy człowieka. PAN, Dział Nagród, Warszawa 1978. 17. Kruse H.P.: Die primäre Osteoporose und ihre Pathogenese. „Patol. Polska”, Kraków 1978. 18. Abrahams P., Webb P.: Klinische Anatomie diagnostischer und therapeutischer Eingriffe. „Patol. Polska”, Kraków 1979. 19. Gościcka D.: Anatomia brevis hominis. AM, Dzial Wydawn., Bydgoszcz 1988. 20. Gościcka D.: Miologia w tabelach i rycinach. AM, Dział Wydawn., Bydgoszcz 1988. Manuals 1. Anatomia człowieka - skrypt dla niewidomych masażystów. Kraków 1962. 2. Układ nerwowy człowieka. Cz. I. Anatomia mózgowia i rdzenia kręgowego (Rogalski T. - uzupełnienie i zilustrowanie). Kraków 1963, ss. 270. 3. Układ nerwowy człowieka. Cz. II. Układ nerwowy obwodowy i autonomiczny. Kraków 1965, ss. 145. 4. Ćwiczeniowy atlas anatomiczny. Cz. I. Kończynagórna (Konaszewska K., Rehman J.). Kraków 1965, ss. 66. 5. Ćwiczeniowy atlas anatomiczny. Cz. II. Kończyna dolna (Konaszewska K., Rehman J.). Kraków 1965, ss. 75. 6. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. III. Szyja i głowa (Konaszewska K.). Kraków 1967, ss. 138. 7. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. IV. Klatka piersiowa (Konaszewska K.). Kraków 1967, ss. 92. 8. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. I. Kończynagórna (Konaszewska K.). Kraków 1967, ss. 92. 9. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. V. Jama brzuszna (Konaszewska K.). Kraków 1968, ss. 104. 10. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. VI. Jama miednicy. Grzbiet (Konaszewska K.). Kraków 1968, ss. 117. 11. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. II. Kończyna dolna (Konaszewska K.). Kraków 1968, ss. 95. 12. Układ nerwowy człowieka. Cz. I. Anatomia układu nerwowego ośrodkowego. Kraków 1970, ss. 238. 13. Anatomia człowieka. Skrypt dla niewidomych masażystów. Kraków 1987. 133 14- Zarys anatomii dla studentów Wydziału Farmaceutycznego. Kraków 1983, ss. IIO. 15. Skrypt do anatomii topograficznej - Kończyna górna i dolna. Kraków 1988, ss. 182. 16. Skrypt do anatomii topograficznej - Klatka piersiowa i grzbiet. Kraków 1988, ss. 82. 17. Skrypt do anatomii topograficznej - Brzuch i miednica. Kraków 1989, ss. 125. 18. Skrypt do anatomii topograficznej - Szyja i głowa. Kraków 1989, ss. 140. 19. Skrypt do anatomii topograficznej - Układ nerwowy ośrodkowy, obwodowy i autonomiczny. Kraków 1990, ss. 140. 20. Elaboration of the manual Anatomia człowieka.Wyd. IV. PZWL, Warszawa 1983. 21. Elaboration of the manualAnatomia człowieka. Wyd. V. PZWL, Warszawa 1988. Second editions 1. Układ nerwowy człowieka. Cz. II. Układ nerwowy obwodowy i autonomiczny. Kraków 1967. 2. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. III. Szyja igłowa. Kraków 1969. 3. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. IV. Klatka piersiowa. Kraków 1969. 4. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. I. Kończyna górna. Kraków 1970. 5. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. II. Kończyna dolna. Kraków 1970. 6. Skrypt do ćwiczeń prosektoryjnych. Cz. V. Jama brzuszna. Kraków 1970. Third editions i. Układ nerwowy człowieka. Cz. II. Układ nerwowy obwodowy i autonomiczny. Kraków 1969. Next issues of manuals for dissections, till VUIth issue, years till 1986. Professor Janina Sokolowska-Pituchowa conferred doctor’s degrees on twenty doctors and appointed two persons as Assistant Professors. Unfortunately one of the two died prematurely and the other left the Institute of Anatomy to work in the Clinic. The Rector decided that the management of the Institute should be taken over by Tadeusz Radecki the Professor of 134 Physiology. This situation continued until 1992 when Assistant Professor of Anatomy Andrzej Skawina replaced him as Managing Director of the Institute, what last till 2002. He died after a short disease on August 5th 2002. ANDRZEJ SKAWINA Was born on December i8lh 1934 in Przeworsk. He graduated the elementary and secondary school in Przeworsk, too. He had studied medicine at the Academy of Medicine in Kraków and qualified as a doctor in 1959. He obtained his doctor’s degree in medical sciences in 1978 and qualified as Assistant Professor in regular anatomy in 1992 and was nominated as Assistant Professor in 2000. While still in his third year of medical studies he began working at the Institute of Anatomy and worked his way through all the steps of a scientific career as a demonstrator next substitute of the assistant, and after qualifying as a doctor, he worked as an assistant. He broke the work in the Department of Anatomy in autumn 1959 being called up. During that service he worked as a doctor of the Medical Section of Army Unit in Braniewo, next he worked in the District Hospital in Przeworsk on the Internal Medicine Ward. In 1962 he returned to Kraków to the Department of Anatomy for the permanent post of the worker and begun the scientific career, going through next stages of senior assistant, lecturer, and tutor. In 1978, Janina Sokolowska-Pituchowa confered a doctor’s degree on him, based on the thesis entitled: Badania nad unaczynieniem kości długich kończyny dolnej płodów ludzkich. Continuing studies on the angiology of fetal metarial he made a number of valuable researches, which allowed him to be qualified for the assistant-professor of regular anatomy, what took place in 1992, based on the thesis Angiomorfologia nasady i przynasady bliższej kości udowej człowieka w rozwoju prenatalnym. Badania w mikroskopie świetlnym i skaningowym mikroskopie elektronowym. From 1992 he managed the Chair of Anatomy. He was particularly interested in the problems of foetal angiology, and also worked on osteology, myology and the ossification of extraskeletal tissues. Professor Skawina produced over a hundred publications - original papers, casuistic, methodological and conference reports. While working in the Department in years 1962-1969 he was also a volunteer in the II Clinic of Internal Medicine in Kraków, where he obtained first degree od specialization, and next in 1969 second degree of specialization in internal medicine. After specialization 135 he worked as specialist in internal medicine in Ambulance Service in Krakow until 1998. Skawina’s scientific interests were traditionally concentrated around the problems of Department’s researches. Such a tradition is the subject of angiology, initiated by Teichmann, established by Sokolowska-Pituchowa, and it is still current what is confirmed by lots of researches of vascular system done by Skawina. First publications appeared in 1966, and they were concerned to the angiologic problems. They appeared with cooption with the head of Institute and the Anthropological Laboratory, active in that time in Institute. In general, twenty four collective elaborations of the vascular system appeared. Collectivity was one of the professor’s features, of approach to the subject of scientific activity of conducted by him didactic-scientific unit, one of the methods of improvement of qualifications of assitant’s staff. The studies of vascular system were performed on the fetal material, which was stored loosely at the beginning, and next since 1976 in the specially founded Laboratory of the Prenatal Human Development. The fetuses were prepared to the studies with full particulars, they were measured and described. The methods of studies were described, with particular stress to the injection techniques. One of the topics of researches was the vascular system of fetal bones. Studies of vessels of long bones of lower limbs gave fruits in doctoral thesis in year 1977 and thesis presented for qualifying him for assistant professor in 1992, which was carried out on a large material of 50 fetuses aged 17-23 weeks of fetal life. Apart from the bone system, Skawina and his scientific staff studied together the vascularization of particular fragments of the gastrointestinal system, head, spinal cord and certain glands. Separate elaborations concerned the venous vessels, venous dural sinuses; he studied the variability of venous vessels and specifity of the structure of walls of the portal and umbilical veins, of ductus Arantii during the changes of fetal circulation into the definitive circulation. Results of the researches of the vascular system indicate inaccuracies or simplifications in description of vascular structures or they show other mechanisms of influence of the vessels on the development of the organs. Second section of studies consists of anthropological researches. There are 14 announced studies from osteology, concerned to the variability during fetal period and placement of nutrient foramina in long bones, there are evaluations of mineralization of human long bones and long bones of certain animals, variations of the human frontal sinus. This group includes also metric analysis of hand of black race, based on statistic data. Dependence between the bony age and environmental conditions was examined on the material of over 400 students of the Medical Academy. Two studies concerned the female students 136 of the Medical Academy - first in 1964 carried out on 302 students, and second in 1979 on 276 students. Subject of the first study was evaluation of associations between the age of menarche and groups of blood and Rh factor, second study was concerned with the relations between the age of menarche and type of body constitution evaluated by the help of Wertheimer’s index. There are also some other researches, concerned to the process of ossification of the thyroid cartilage of the larynx, flat-foot visualisation in EMED-system examinations in children, clinical anatomy of the knee joint with dislocated patella and evaluation of the causes. Specially valuable was description of injection methods elaborated in the Institute and construction of the cephalostat, which facilitated the examinations of fetuses. Third group of studies consists of myology. Particular researches were carried out on the third peroneal muscle during fetal period and in adults. Its morphological types were established and relations with thestructure of the foot. An association of angiological studies were descriptions of the vascularization of the muscles of lower extremities in adults, studies on the variability of blood supply of the muscular-cutaneous lobes of the pec-toralis major and sternocleidomastoid muscle in clinical aspect. Professor Skawina became a propagator of anatomical knowledge through active participation in numerous conventions, mainly of the Polish Anatomical Society and elaboration of conference reports in number of 50 - almost a half of his scientific output. Anatomy Department is first of all didactic institution. Old, of long standing Chair of Anatomy is vibrant with life and is the center of teaching of equally old university discipline - the anatomy. At the moment Chair carries out the classes with the students of: Medical Faculty, Section of Dentistry, Faculty of Farmacy, Section of Medical Analitics, Faculty of Nursery, Faculty of Health Care, Faculty of Phisics and Medical Techniques of Academy of Mining and Metallurgy, English speaking students of the Medical School for Foreigners of Medical College of Jagiellonian University, and finally with students of evening courses. Time of teaching and different needs of particular directions of studies demanded and still demand elaboration of programs, preparation of didactic aids, proper clinical direct and illustration material. Professor Skawina was a good lecturer and organizer of practical classes, he acquired proficiency working didactically from his first moments in the Department. He entered with a contract with Editorial Board of the Jagiellonian University for elaboration of the manual, edited in parts in topographical 137 depiction. In current year (2002) there was edited the first part: Upper and lower limb. Skawina considered its duty to prepare young assistants for teaching at a proper level, to proper relations with students and at the same time he introduced them into the world of scientific researches by cooption and participation in his studies. Maintenance of the didactic at a proper level, and simultaneous continuation of scientific researches was a condition necessary for maintaing the tradition of the oldest chair and the first chair introducing the students into the university life. Three times he was a professor conferring a degree. Apart from the certain cure concerned to the scientific and didactic level of the Chair, Skawina took care about the building of Theatrum Anato-micum - he performed several repairs, mainly of the monumental lecture room and museum, he stocked the department with modern educational equipment and the most modern conquests of technique. For many years professor Skawina acted as a member of Polish Medical Society, of Polish Anatomical Society, chairman of Kraków Branch of that society. Several times he was awarded with the rector’s prize and in 1981 he was awarded with a Golden Cross of Merit. Professor Skawina acted laudably as Head of the Chair of Anatomy until his untimely death on August 5th 2002. His work concluded the first four hundred years of work of the Chair and Department of Descriptive Anatomy at the Jagiellonian University in Kraków. List of Andrzej Skawina’s publications 1. Wiek kostny studentów a środowisko (Miaśkiewicz Cz., Szlaga-Sobe-chowicz Z., Goszczyński M.). „Przegl. Antrop.”, 1966,32,2, 219-227. 2. Unaczynienie mięśni kończyny dolnej człowieka (Sokołowska-Pitucho-wa J., Miaśkiewicz Cz., Wisłocki M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1966, 25, i, 75-90. 3. Bloodvessels of the muscles of the inferior extremity in man (Sokołow-ska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., WisłockiM.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1966, 25,1, 65-82. 4. Zachowanie się motorykijelita grubego w hiperkalcemii w toku wiązania jonów wapnia przez EDTA (Damian Cembala J., Hirszel P., Struzik T.). XXIII Zjazd Tow. Internistów Pol., Kraków, 1966, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 24-25. 5. Antropomorfologia mięśnia strzałkowego trzeciego. „Przegl. Antrop.”, 1974,40, i, 103-105. 138 6. Morphology and some measurements of the peroneus tertius muscle in man (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). „Folia Mor-phol. (Warsz.)”, 1974,33> 2, 91-103. 7. Morfologia mięśnia strzałkowego trzeciego u człowieka w aspekcie jego niektórych cech pomiarowych (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). X Zjazd Pol. Tow. Anat., Wrocław, 1974. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 118. 8. Typy morfologiczne mięśnia strzałkowego trzeciego u człowieka a niektóre cechy pomiarowe stopy (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). X Zjazd Pol. Tow. Anat., Wrocław, 1974. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 119. 9. Morphologic types of the third peroneal muscle and some indices of the foot in man (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1975, 34, 4, 361-366. 10. Correlations entre les types morphometriques du muscle peronier anterieur chez I’homme et lez indices du pied (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). „Arch. Anat. Path.”, 1975, 23,4, 323-325. 11. Otwory odżywcze kości długich kończyny dolnej płodów ludzkich. XI Zjazd Pol. Tow. Anat., Białystok, 1977. Materiały Naukowe, ss. 158. 12. Unaczynienie nasad kości długich kończyny dolnej płodów ludzkich. XI Zjazd Pol. Tow. Anat., Białystok, 1977. Materiały Naukowe, ss. 159. 13. Mięsień strzałkowy trzeci u płodów ludzkich (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). XI Zjazd Pol. Tow. Anat., Białystok, 1977. Materiały Naukowe, ss. 165. 14. Metric characteristics of the bones of the hand in the black race (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Litwin J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1978,37, 3> 215-224. 15. Vascularity of the epiphyses of long bones of lower limb in humanfetuses. „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1979, 38, 3, 397-410. 16. The third peroneal muscle in human fetuses (Sokołowska-Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Makoś K., Gorczyca J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1979, 38,4, 489-498. 17. Metric characteristics of hand bones in the black race (Sokołowska--Pituchowa J., Miaśkiewicz Cz., Litwin J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1979, 38, 4, 521-528. 18. Wskaźnik Wertheimera a wiek menarche u dziewcząt Polski południowo-wschodniej badanych w odstępie kilkunastu lat (Raczek M., Piotrowski J., Miaśkiewicz Cz.). „Rocznik Nauk Med.”, Przemyśl, 1980, t. 4,3-10. 19. Menarche a grupy krwi i czynnik Rh u studentek Polski południowo--wschodniej (Raczek M., Piotrowski J.). „Rocznik Nauk Med.”, Przemyśl, 1980, t. 4,11-15. 139 20. Methods of injecting blood vessels and some ducts of human fetuses (Sokołowska-Pituchowa J., Kuś J., Piotrowski J., Miaśkiewicz Cz., Augustyn M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1980, 39,1, 87-95. 21. Mięsień mostokowo-obojczykowo-sutkowy u płodów ludzkich (Gorczyca J., Miaśkiewicz Cz.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 43. 22. Kefalostat płodowy (Gorczyca W., Gorczyca J., Miaśkiewicz Cz.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 43. 23. Pojemność życiowa płuc a typ budowy obu płci (Makoś K., Miaśkiewicz Cz.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 43. 24. Różnicowanie tętnic i żył odżywczych w kościach długich kończyn dolnych u płodów łudzkich (Miaśkiewicz Cz., Patyk K.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 133. 25. Badania nad unaczynieniem trzonów kości długich kończyny dolnej płodów ludzkich (Miaśkiewicz Cz., Makoś K.). XII Zjazd Pol. Tow. Anat., Kraków, 1980. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 134. 26. Fetal cephalostat (Gorczyca W., Gorczyca J., Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1982,41, 2, 275-278. 27. Ramifications of the human portal vein in the fetal and perinatal period (Gorczyca J., Kuś J., Patyk K., Konaszewska K.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1982, 41, 4, 449-460. 28. Nutrient foramina in femoral, tibial and fibular bones in human fetuses (Miaśkiewicz Cz.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1982,41, 4,469-481. 29. Morfometria mięśnia brzuchatego łydki u mężczyzn odmiany żółtej wporównianiu z odmianą białą i czarną (Miaśkiewicz Cz., Partyka B.). XIII Zjazd Pol. Tow. Anat., Poznań, 1983, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 88. 30. Rola naczyń odżywczych i okostnowych w unaczynieniu kory trzonów kości długich płodów ludzkich (Gorczyca W.). XIII Zjazd Pol. Tow. Anat., Poznań, 1983, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 124. 31. Zatoki żylne opony twardej dołu tylnego czaszki u płodów ludzkich (Sokołowska-Pituchowa J., Gorczyca W., Gorczyca J.). XIII Zjazd Pol. Tow. Anat., Poznań, 1983, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 127. 32. Human venous duct (Arantii) during perinatal period (Gorczyca J., Sokołowska-Pituchowa J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1984,43,2,129-135. 33. The role of nutrient and preinstall blood vessels in the vascularization of the cortex of shafts of the long bones in humanfetuses (Gorczyca W.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1984,43, 2,159-164. 34. The venous sinuses of the dura mater of the posterior cranial fossa in human fetuses (Sokołowska-Pituchowa J., Gorczyca W., Gorczyca J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1984,43, 3, 217-221. 140 35- Cortical vascularization of the femoral, tibial andfibular bones during prenatal development. „FoliaMorphol. (Warsz.)”, 1986,45,4,290-295. 36. The umbilical vein in man during the prenatal period (Gorczyca J., Sokołowska-Pituchowa J.). „FoliaMorphol. (Warsz.)”, 1986,45,2,102-110. 37. Unaczyn ienie żylne płata czworobocznego i ogoniastego wątroby człowieka w okresie płodowym i okołoporodowym (Gorczyca J.). XIV Zjazd Pol. Tow. Anat., Warszawa, 1986. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 20. 38. Zmienność przebiegu wewnątrzczaszkowego tętnicy oponowej środkowej u płodów ludzkich (Stręk P., Chałupczak P.). XIV Zjazd Pol. Tow. Anat., Warszawa, 1986. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 72. 39. Ocena zmian inwolucyjnych II. kości śródręcza przy pomocy wskaźnika korowego (Wyczółkowski M.). XIV Zjazd Pol. Tow. Anat., Warszawa, 1986. Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 72. 40. Rzadki przypadek nieprawidłowego położenia narządów w klatce piersiowej dorosłego mężczyzny (Wyczółkowski M.). „Rocznik Nauk. Med.”, Przemyśl, 1986-1987,8,324-329. 41. Wskaźnik korowo-trzonowy w ocenie wytrzymałości mechanicznej II. kości śródręcza (Mazurkiewicz S., Litak A., Wyczółkowski M.). „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”, 1987, 52, 2,106-112. 42. Ocena stopnia osteoporozy kości długich kończyny dolnej przy pomocy wskaźnika korowo-trzonowego (Wyczółkowski M.). „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”, 1987, 52, 6, 456-462. 43. Studies on cortical index of second metacarpal bone from 6 to 9th life decade (Wyczółkowski M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1987,46,1-2, 9-15. 44. Nutrient foramina of humerus, radius and ulna in human fetuses (Wyczółkowski M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1987,46,1-2,17-24. 45. Preliminary studies of human thyroid cartilage by FTIR spectroscopy (Paluszkiewicz C., Stręk P., Petri M.). W: Proceedings of third European Conference on the Spectroscopy of Biological Molecules, Bologna, Italy, 1989,371--372. 46. Badania nad wpływem przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych na stopień osteoporozy kości udowych i piszczelowych przy użyciu wskaźnika korowo-trzonowego (Wyczółkowski M., RadeckiT). „Przegl. Lek.”, 1989, 46,3, 346-349- 47. Charakterystyka morfologiczna zatok czołowych czaszek historycznych (StrękP., Kaczanowski K., KitlińskiM., NaklickaB., Pityński K.). XV Zjazd Pol. Tow. Anat., Katowice-Kozubnik, 1989, Streszcz. Ref. Zjazd., ss. 255. 48. Zastosowanie wskaźnika korowego kości długich do oceny ich rozwoju w warunkach zróżnicowanego żywienia świń (Wyczółkowski M., Langenfeldt M., Kochan E., Owczarek D.). „Medycyna Wet.”, 1990,46,6,206-208. 141 49- Variability of intracranial course of the human middle meningeal artery during fetal development (ChałupczakP., Stręk P., KitlińskiM.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1990,49,3-4,191-198. 50. The radiological evaluation of ossification of the human thyroid cartilage (Stręk P., Radecki T., Kitliński M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1990, 49, 3-4, 221-227. 51. Wskaźnik korowo-trzonowy a wytrzymałość mechaniczna kości udowej w badaniach doświadczalnych (Wyczółkowski M., Burka J., Godowicz W.). „Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol.”, 1990,55, 4-6, 29-35. 52. Arterial vascularization of the vermiform appendix in human fetus (Pityński K., Gorczyca J., Kitliński M., Kitliński Z.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1992,51, 2,159-164- 53. The morphological evaluation of frontal sinuses in the human skulls (Stręk P., Kaczanowski K., Pityński K., Kitliński Z., Mrówka D., Naklicka B.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1992,51, 4, 319-328. 54. The anatomical variations of the inferior mesenteric artery and its branches in human fetuses (MagaP., Kózka M., Pityński K., ChalupczakP.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1992,51,4, 313-318. 55. Angiomorfologia nasady i przynasady bliższej kości udowej człowieka w rozwoju prenatalnym. Qualification thesis for assistant-professor. Akademia Medyczna, Kraków 1992, ss. 1-62. 56. Microvascular study of human neurohypophysis (Gorczyca W., Gorczyca J.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 97. 57. Ossification of human thyroid cartilage. SEM study (Stręk P., Nowo-grodzka-Zagórska M). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 257. 58. Scanning electron microscopy of human fetal trachea vasculature (Stręk P., Nowogrodzka-ZagórskaM., Gorczyca J., Pityński K., Miodoński A. J.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 258. 59. Scanning electron microscopy of the human fetal extraocular muscle vasculature (Stręk W., Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Pityński K.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 260. 60. Scanning electron microscopy of the human fetal hyaloidsystem (Stręk W., Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Pityński K., Miodoński A.J.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 261. 61. The arterial supply of the human fetus lumbo-sacral spinal cord (Za-wiliński J., Kuś J., Gorczyca J., Miodoński A.J., Pityński K.). IX European Anatomical Congress, Kraków, 1992, Abstracts, ss. 302. 142 62. The investigations of mechanical properties ofossificating thyroid cartilages of the human larynx (Stręk P., Petri M., Olszewski E., Nowogrodzka--Zagórska M., Walocha J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1993, 52, 1, 39-46. 63. Ossification of human thyroid cartilage. Scanning electron microscopic study (StrękP., Nowogrodzka-ZagórskaM., Olszewski E.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1993,52, i, 47-56. 64. Blood vascular organization of the walls of vermiform appendix from human fetus. Examination of vascular corrosion cast in SEM (Pityński K., Gorczyca J., Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1993, 52, 2,109-117. 65. The course and branching of the ileocolic artery in human fetuses (Pityński K., Gorczyca J., Gudynudis E., Polakiewicz J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1993, 52, 4, 201-208. 66. Scanning electron microscopy of the humanfetal upper jaw teeth buds vasculature (Gorczyca J., Skladzień J., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A. J.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 41. 67. Scanning electron microscopy of the human fetal fallopian tube vasculature (Pityński K., Stręk P., Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, s. III. 68. Blood vessels development of the cartilage canals. Scanning electron microscopy of vascular corrosion casts (Gorczyca J., Stręk P., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A.J.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 129. 69. Vasculature of the human fetuses long bones. Scanning electron microscopy of vascular corrodion casts (Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A. J.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 130. 70. Vasculature of the human fetus tongue. A light and scanning electron microscopical study (StrękP., Nowogrodzka-Zagórska M., Pityński K., Gorczyca J., Kitliński Z.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 134. 71. Vasculature of the human fetus palatine tonsil. A light and scanning electron microscopical study (StrękP., Nowogrodzka-Zagórska M., Pityński K., Gorczyca J., Walocha J., Budzyń M.). XVI Congress of the Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1993. Abstracts, 135. 72. Microcirculation of humanfetal tooth buds: a SEM study of corrosion casts (Gorczyca J., Litwin J.A., Nowogrodzka-ZagórskaM., Miodoński A. J.). „European Journal of Morphology”, 1994,32,1,3-10. 143 73- Blood vessels in epiphyseal cartilage of human fetal femoral bone: a scanning electron microscopic study of corrosion casts (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A. J.). „Anat. Embryol.”, 1994,189,457-462. 74. The vascular system of human fetal long bones: a scanning electron microscope study of corrosion casts (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A.J.). „J. Anat.”, 1994,185, 369-376. 75. Arterial vascularization of the terminal ileum in human fetuses (Pi-tyński К., Gorczyca J., Budzyń M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1995, 54, 3, 187-195- 76. Ocena składu pierwiastkowego i mineralnego chrząstki tarczowatej krtani w okresie jej mineralizacji inwolucyjnej (Stręk P., Petri M., Nowogrodz-ka-Zagórska M., Olszewski E.). „Przegl. Lek.”, 1995, 52,10, 504-508. 77. The posterior gastric artery and superior polar artery in human fetuses (Pityński К., Lipczyński W., Polakiewicz J., Walocha J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1996, 55, i, 43-49- 78. The arterial vascularization of the human calcaneus (Achilles) tendo during the prenatal development (Karcz M. J., Gorczyca J., Danilewicz M.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1996,55,4,306-308. 79. The arterial supply of the thoracic part of human fetal spinal cord. SEM of vascular corrosion casts (Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J.). „Folia Morphol. (Warsz.)”, 1996, 55, 4,467-468. 80. Badania zmienności unaczynieniapłatów mięśniowo-skórnych z mięśnia piersiowego większego. Doniesienie wstępne (StrękP., Modrzejewski M., Olszewski E., Składzień J., Zawiliński J.). „Otolaryng. Pol.”, 1996, 50, 3, 254-257. 81. The vascularization of the human fetuses spinalganglia (Gorczyca J., Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M.). The i7lh Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 41. 82. The arterial vascularization of the human Achilles tendon during prenatal development (Karcz M.J., Gorczyca J., Danilewicz M.). The 17th Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 56. 83. The vascularization of the human gastric wall during the prenatal development (Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M., Danilewicz M.). The 17th Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 113. 84. The vascularization of the human vertebral bodies during prenatal development (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A.J.). The 17th Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 114. 144 85. The arterial supply of the thoracic part of human spinal cord of fetal life. SEM examination of vascular casts (Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagór-ska M., Gorczyca J.). The i7lh Congress of the Polish Anatomical Society with International Participation. Gdańsk, 1996, Abstracts, 133. 86. Badania zmienności unaczynienia piatów mięśniowo-skórnych z mię-śniamostkowo-obojczykowo-sutkowego (StrękP., OlszewskiE.,Modrzejewski M., Składzień J., Zawiliński J.). „Otolaryng. Pol.”, 1997, 60, 2,176-182. 87. The architecture of internal blood vessels in human fetal vertebral bodies (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A.J.). „J. Anat.”, 1997, 191, 259-267. 88. Fractal concepts of biological patterns (Goncerz G., Skrzat J., Usarz M., Gorczyca J.). Anatomische Gesellschaft - 92. Versammlung - and Polish Anatomical Society - Bipartite Meeting - with the Participation of the Association des Anatomist’s, Olsztyn, 24-27 May, 1997. 89. The upper limb joint mobility of people playing the keyboard instruments (Lorkowski J., Radło W., Kozień M.). Anatomische Gesellschaft - 92. Versammlung - and Polish Anatomical Society, Olsztyn, 1997. 90. Microvasculature of the human fetal spinal ganglia (Gorczyca J., Zawiliński J., Miodoński A. J.). Congress of the Polish Society of Neurosurgeons, Elbląg-Krynica Morska, 29 May-i June, 1997. 91. Microvasculature of the thoracic and lumbosacral part of the fetal spinal cord. SEM of vascular corrosion casts (Zawiliński J., Nowogrodzka-Za-górska M., Gorczyca J.). Congress of the Polish Society of Neurosurgeons, Elbląg-Krynica Morska, 29 May-i June, 1997. 92. Unaczynienie punktów kostnienia trzonów kręgów płodów ludzkich (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A. J.). IX Sympozjum Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy. III Krakowskie Sympozjum Osteoporozy. Kraków, 2-4.10.1997. 93. Mikrounaczynienie płodowych kości długich człowieka w skaningowym mikroskopie elektronowym (Litwin J.A., Gorczyca J., Miodoński A. J.). IX Sympozjum Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii i Polskiej Fundacji Osteoporozy. III Krakowskie Sympozjum Osteoporozy. Kraków, 2-4.10.1997. 94. Microcirculation ofhumanfetal posterior root ganglia: a scanning electron microscopic study of corrosion casts (Gorczyca J., Litwin J. A., Miodoński A.J.). „Ann. Anat.”, 1998,180, 25-30. 95. Extraorganic vascular system of adrenal glands in humanfetuses (Pi-tyński K., Polakiewicz J., Walocha J.). „Ann. Anat.”, 1998,180,361-368. 96. Mikrounaczynienie odcinka piersiowego i lędźwiowo-krzyżowego rdzenia kręgowego człowieka w okresie prenatalnym. Badania odlewów naczyniowych wSEM (Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Miodoński A.J.). W: Chirurgia podstawy czaszki i zastosowanie minimalnie 145 inwazyjnych technik w neurochirurgii pod redakcją B.L. Imielińskiego i P. Stoniewskiego, Wyd. ATEXT, Gdańsk 1998, 259-262. 97. Mikrounaczynienie zwojów rdzeniowych człowieka w okresie rozwoju prenatalnego (Gorczyca J., Litwin J.A., Zawiliński J., Miodoński A.J.). W: Chirurgia podstawy czaszki i zastosowanie minimalnie inwazyjnych technik w neurochirurgii pod redakcją B.L. Imielińskiego i P. Stoniewskiego, Wyd. ATEXT, Gdańsk 1998, 263-265. 98. Clinical anatomy of knee joint in patella dislocation (Lorkowski J., Radio W.). „Med. Sci. Mon.”, 1998, 4 (suppl. 2), 104-106. 99. Differences in anatomical and orthopaedic terminology (Lorkowski J., Radło W.). „Med. Sci. Mon.”, 1998, 4 (suppl. 2), 116-118. 100. Flat feet in children - EMED system investigations (Lorkowski J., Radio W.). „Med. Sci. Mon.”, 1998, 4 (suppl. 2), 98-99. 101. Unaczynienie tętnicze istoty szarej i białej płodowego rdzenia kręgowego. Badania odlewów naczyniowych w SEM (Zawiliński J., Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A.J.). Kongres Pol. Tow. Neurochirurgów, Poznań, 24-27 września 1998. 102. Unaczynienie kręgosłupa lędźwiowego człowieka w okresie rozwoju płodowego (Gorczyca J., Zawiliński J., Litwin J.A., Miodoński A.J.). Kongres Pol. Tow. Neurochirurgów, Poznań, 24-27 września 1998. 103. Angiomorfologia - mikrokrążenie - nowotworów litych (raków) układu moczowego człowieka (Miodoński A.J., Gorczyca J.). Konferencja Anatomii Klinicznej Pol. Tow. Anat. Warszawa, 7-8 listopada 1998. 104. Różnice w mianownictwie anatomicznym i ortopedycznym (Lorkowski J., Radio W.). Konferencja Anatomii Klinicznej Pol. Tow. Anat. Warszawa, 7-8 listopada 1998. 105. Anatomia kliniczna stawu kolanowego w zwichnięciach rzepki (Lorkowski J., Radio W.). Konferencja Anatomii Klinicznej Pol. Tow. Anat. Warszawa, 7-8 listopada 1998. 106. Obraz stopy płaskiej w badaniach EMED-SYSTEM u dzieci (Lorkowski J., Radio W.). Konferencja Anatomii Klinicznej Pol. Tow. Anat. Warszawa, 7-8 listopada 1998. 107. Architecture of blood vessesl in human fetal gastric corpus: a corrosion casting study (Gorczyca J., Litwin J.A., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A. J.). „Ann. Anat.”, 1999,181,353-358. 108. Prof drhab. med. Jan Kuś (1919-1997) (Miodoński A.J.). „Przegl. Lek.”, 1999, 56, 3, 251. 109. The arterial vascularization of the stomach fundus of human fetuses (Iskra T., Musiai A., Walasek T., Polakiewicz J.). „Folia Morphol. (Warsz.) ”, 1999, 58, 3, 37-44- 146 no. Unaczynienie tętnicze istoty szarej i białej płodowego rdzenia kręgowego człowieka. Badania odlewów naczyniowych w SEM (Zawiliński J., Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński A. J.). W: Problemy współczesnej diagnostyki i terapii w neurochirurgii pod redakcją prof. dr. hab. med. S. Nowaka, AM Poznań. Praca oczekująca na druk. in. The shape of the V toe among adults (Lorkowski J., Radło W.). i8,h Congress of the Polish Anatomical Society and 34lh Symposium of the Polish Society of Histochemistry and Cytochemistry, Łódź, 1999. 112. The development of human spinal arteries during fetal life. SEM of vascular corrosion casts (Zawiliński J., Gorczyca J., Nowogrodzka-Zagórska M., Miodoński J.). 18th Congress of the Polish Anatomical Society and 34lh Symposium of the Polish Society of Histochemistry and Cytochemistry, Łódź, 1999. 113. The arterial vascularization of the stomach fundus of human fetuses (Walasek T., Iskra T., Musiał A., Polakiewicz J.). i8,h Congress of the Polish Anatomical Society and 34th Symposium of the Polish Society of Histochemistry and Cytochemistry, Łódź, 1999. 114. Venous system of the human fetal spinal cord. A SEM study of corrosion casts (Zawiliński J., Nowogrodzka-Zagórska M., Gorczyca J., Walocha J.). 25th Congress of the Polish Anatomical Society and 36th Symposium of the Polish Society of Histochemists and Cytochemists. Wroclaw, 2001, Abstr., 174. Together with the Chair of Otholaryngology CM UJ. 115. The course and topography of trigeminal nerve as the base of the most common local anaesthesia in stomatological practise (Gładysz T., Stypułkow-ska J., Gorczyca J., Zawiliński J., Bereza T., Walocha J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002, „Folia Morphol.”, 61, 3,165. 116. Topographical consideration of approach ofBacer’s cyst in the popliteal region in order to prick (Kulka K., Gorczyca J., Zawiliński J., Środek R., Niżnik-Kulka A.). 3rdConference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002, „Folia Morphol.”, 61, 3,171. 117. Topographical consideration of approach of anatomical structures responsible for pain syndromes in the lower limb. Injections into bursae of the lower limb (Kulka K., Mizia E., Gorczyca J., Gryglewski A., Niżnik-Kulka A.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61, 3,171. 118. Footfunctional anatomy after calcaneal bone fracture treatment (Lorkowski J., Gorczyca J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002, „Folia Morphol.”, 61,3,174. 147 u 9. Functional anatomy of knee joint in hemophilia - case report. (Lor-kowski J., Gorczyca J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61, 3,174. 120. Underfoot pressure distribution in patients with lower limb lenght inequality (Lorkowski J., Gorczyca J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61,3,175. 121. Vascularisation of the myomatous uterus - traditional methods of injection study (Walocha J., Gorczyca J., Szczepański W., Skrzat J., Zawiliński J., Ceranowicz P.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61, 3,183. 122. Blood supply of uterine leiomyoma (Walocha J., Miodoński A., Gorczyca J., Szczepański W., Skrzat J., Zawiliński J., Ceranowicz P.). 3rd Conference ofClinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61, 3,183. 123. Veins of the lumbo-sacral spinal cord during the prenatal period. Corrosion cast SEM study (Zawiliński J., Gorczyca J., Skrzat J., Kulka K., Walasek T., Gładysz T., Walocha J.). 3rd Conference of Clinical Anatomy of the Polish Anatomical Society, Gdańsk, 2002. „Folia Morphol.”, 61,3,183. Manuals i. Anatomia człowieka pod redakcją A. Skawiny. Kończyna górna, kończyna dolna. (Walocha J., Gorczyca J.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002. In the last four hundred years just five Professors of Anatomy have held the highest post of Rector in the Jagiellonian University, listed below. 1. Maciej Wojeński - Rector in the years: 1639,1639/1640,1640. 2. Gabriel Ochocki - Rector in the years: 1650/1651,1653/1654,1654, 1654/1655. 3. Ludwik Teichmann - Rector in the year: 1877/1878. 4. Kazimierz Kostanecki - Rector in the years: 1913/1914, 1914-1915, 1915/1916. 5. Tadeusz Rogalski became the first Rector of the Academy of Medicine in 1951. SYLWETKA ADAMA BOCHENKA Adam Bochenek nie był, co prawda, kierownikiem Katedry Anatomii, był profesorem przy katedrze, ale jego zasługi dla zakładu i dla anatomii polskiej wymagają włączenia jego sylwetki do grona profesorów anatomii krakowskiego zakładu. ADAM BOCHENEK urodził się w Krakowie io sierpnia 1875 roku jako syn profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po ukończeniu szkoły średniej odbył studia medyczne w Krakowie w latach 1892-1898 i uzyskał stopień doktora nauk medycznych. W czasie studiów pracował jako demonstrator w Zakładzie Anatomii Porównawczej, gdzie nauczył się metod histologicznych, przydatnych zwłaszcza w badaniu układu nerwowego. W 1899 roku udał się na studia zagraniczne, najpierw do Strasburga, gdzie studiował antropologię pod kierunkiem profesora Schwalbego, następnie do Louvain w Belgii, gdzie doskonalił metodykę badań układu nerwowego pod kierunkiem profesora van Gehuchtena. W latach 1903 i 1904 przebywał w Stacji Zoologicznej w Neapolu, gdzie zbierał materiał do badań układu nerwowego. Habilitował się w 1901 roku na podstawie rozprawy: O budowie komórki nerwowej ślimaka Helix pomatia. W 1906 roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym. Od 1897 roku pracował w Zakładzie Anatomii, kierowanym przez profesora Kostaneckiego. Po habilitacji wykładał anatomię topograficzną. Działalność naukowa Bochenka dotyczyła dwóch zagadnień: antropologii i układu nerwowego. Prace antropologiczne datują się z okresu pobytu w Strasburgu i bezpośrednio po powrocie do kraju. Są to badania czaszek z przykatedralnego cmentarza w Strasburgu, następnie opracowania antropologiczne ludności wiejskiej z wybranych okolic Kutna i Łęczycy oraz powiatu mławskiego. Adam Bochenek stosował podstawowe metody antropologiczne, antropometrię, opracowywał wskaźniki czaszki, określał kolor włosów i oczu. Prace te były w owym czasie prekursorskie i stanowiły i stanowią nadal cenny materiał porównawczy dla badań późniejszych. 150 Główny dorobek naukowy profesora Bochenka dotyczy układu nerwowego. Prowadził Pracownię Neurologiczną przy Katedrze Anatomii. W pracowni tej pracowali i studiowali neurologię anatomowie i lekarze neurolodzy. Prace nad budową układu nerwowego były prowadzone na różnych gatunkach zwierząt, od mięczaków po ssaki. Wyniki badań, oparte na wysokiej technice badawczej, dobrych metodach histologicznych i dużym materiale, stanowiły cenny dorobek naukowy. Bochenek był uważany za prekursora kierunku neurologicznego w badaniach anatomicznych. Był stawiany w rzędzie znanych i cenionych badaczy układu nerwowego. Do działalności dydaktycznej Bochenka należy zaliczyć prowadzenie ćwiczeń prosektoryjnych do czasu habilitacji, a po niej wykłady z anatomii topograficznej. Bochenek równocześnie wykładał anatomię w Akademii Sztuk Pięknych w latach 1901-1912/1913. W1901 roku został przedstawiony do nominacji na docenta w Akademii Sztuk Pięknych. Praca dydaktyczna Adama Bochenka znalazła najlepszy i najpełniejszy wyraz w działalności edytorskiej. W1900 roku ogłosił w podręczniku histologii pod redakcją Hoyera rozdział o budowie tkanki nabłonkowej, a w 1905 roku obszerne opracowanie pt. Anatomia i rozwój jamy ustnej i zębów w „Przeglądzie Dentystycznym” pod redakcją Łepkowskiego. Przez szereg lat przygotowywał się do napisania podręcznika anatomii, gromadził preparaty i ryciny, aby podręcznik zilustrować w taki sposób, by mógł zastąpić również atlas anatomiczny. Podręcznik miał być podzielony na cztery części. Pierwszy tom podręcznika ukazał się w 1909 roku nakładem Polskiej Akademii Umiejętności. Następne tomy wyszły już po śmierci Bochenka, opracowane przez wielu profesorów, kolejno w latach 1916-1928. Po wojnie zostały opracowane przez profesora Michała Reichera i wydawane przez PZWL, najpierw w latach 1953-1965 (w liczbie 7 tomów), a następnie, po skróceniu do 5 tomów, po 1969 roku. Podręcznik Adama Bochenka nie był pierwszym podręcznikiem anatomii w języku polskim, ale zyskał tak duże uznanie, że utrzymał się jako podstawowy podręcznik w ujęciu klasycznym anatomii opisowej w piśmiennictwie anatomicznym do dnia dzisiejszego, mimo pojawienia się innych podręczników pisanych w bardziej nowoczesnym ujęciu. Adam Bochenek zmarł przedwcześnie, tragicznie, 25 maja 1913 roku, został pochowany w Krakowie na cmentarzu Rakowickim. W 75. rocznicę jego śmierci odbyła się w Zakładzie Anatomii uroczystość poświęcona jego pamięci, zorganizowana przez Akademię Medyczną, Polską Akademię Nauk i Polskie Towarzystwo Anatomiczne. Odbyła się sesja naukowa, po której odsłonięto tablicę pamiątkową ku jego czci na frontonie budynku Zakładu Anatomii, urządzono wystawę w Zakładzie Historii Medycyny, na której zgromadzono dokumenty osobiste, pierwsze egzemplarze podręcz- 151 nika, zbiór oryginalnych rysunków przygotowanych do następnych tomów i preparaty anatomiczne wykonane własnoręcznie przez Bochenka, a zachowane w muzeum Zakładu Anatomii. Spis prac profesora Adama Bochenka i. O ruchu w ¿wiecie zwierzęcym. „Wszechświat”, 1897. 2.0 dojrzewaniu i zapłodnieniu jajka u ślimaka Aplysia depilans. „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. Akad. Umiej, w Krakowie”, 1899. 3. Die Reifung und Befruchtung des Eies von Aplysia depilans. „Bull, de l’Acad. Scie. Crac.”, Mai 1899. 4. Die Nervenbahnen des Voderhirns von Salamandra maculosa. Bull, de l’Acad. „Scie. Crac.”, Juillet 1899. 5. Drogi nerwowe przedmóżdża salamandry plamistej. „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. Akad. Umiej, w Krakowie”, 1900. 6. Ueber die Nervenendigungen in denPlexus chorioidei des Frosches. „Bull, de l’Acad. Scie. Crac.”, Juillet 1899. 7.0 unerwieniu splotów naczyniowych mózgu żaby. „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. Akad. Umiej, w Krakowie”, 1900. 8. Tkanka nabłonkowa. V/: Podręcznik histologii pod redakcyą prof. H. Hoyera starszego. Warszawa 1900. 9. Kritisches über die neuen Capacitätsbestimmungsmethoden. „Zeischr. Morphol. u. Anthropol.”, 1900, 2. 10. Beschreibung der Schädel aus einer spätrömischen Grabstätte nahe dem Weissthurmthor in Strassburg. „Mitteil. d. Naturhistor. Gesell, in Colmar”, 1901-1902. ii. O budowie komórki nerwowej ślimaka Helixpomatia. Nakładem autora. Kraków 1901. 12. L’Anatomie fine de la cellule nerveux des Gastéropodes (Helix pomatia). Anatomie fine des cellules nerveuses. „Le Névraxe”, 1901, 3. 13. La racine bulbo-spinale du trijumeau et ses connexions avec les trois branches périphériques. „Le Névraxe”, 1901, 3. 14. Dégénérescence desfibres endogenes ascendantes de la moelle après ligature de l’aorte abdominale. „Le Névraxe”, 1901, 3. 15. Neue Beiträge zum Bau der Hypophysis cerebri bei Amphibien. „Bull, de l’Acad. Scie. Crac.”, Juillet 1902. 16. Drogi nerwowe dla odruchów wywołanych wrażeniami wzrokowemi. „Postęp Okulistyczny”, 1903. 17. Główniejsze cechy charakterystyki antropologicznej ludności włościańskiej okolicy Kutna i Łęczycy. „Materyały Komisyi Antropol., Archeol. i Etnograf. Akad. Umiej.”, 1903, 7. 152 18. Główniejsze cechy charakterystyki antropologicznej ludności włościańskiej powiatu Mławskiego, guberni Płockiej. „Materyały Komisyi Antropol., Archeol. i Etnograf. Akad. Umiej.”, 1904,8. 19. O wpływie systemu nerwowego na procesy twórcze w organizacyach. „Wszechświat”, 1904. 20. Badania nad budową systemu nerwowego centralnego mięczaków, osłonie i szkarłupni (Anodonta, Ciona, Synapta). „Rozpr. Wydz. Mat.-Przy-rodn. Akad. Umiej, w Krakowie”, 1905, 45. 21. Untersuchungen über das centrale Nervensystem der Wirbellosen. „Bull, de l’Acad. Scie. Cracovie”, 1905. 22. Anatomia i rozwój jamy ustnej i zębów. Warszawa, nakładem „Przeglądu Dentystycznego”, 1905. 23.0 centralnem rozgałęzieniu włókien nerwu wzrokowego. Sprawozdania z posiedzeń naukowych w sekcyach X Zjazdu Lekarzy i Przyrodn. Polskich we Lwowie (22-25.07.1907). Wydane przez Komitet Gospodarczy, Lwów 1906-1908. 24. Über centrale Endigungen des Nervus opticus. „Bull, de l’Acad. Scie. Cracovie”, 1908. 25. Anatomia człowieka. T. I. Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1909. 26.0 gruczołach przytarczycznych. „Przegl. Lekarski”, 1910. 27. Badania nad ośrodkowemi zakończeniami nerwów wzrokowych u zwierząt ssących. „Prace Zjazdu Neurologów”, 1910. 28. A. van Gehuchten et A. Bochenek: Le nerv de Willis dans ses conne-xions avec le nervpneumo-gastrique. „Le Nćvraxe”, 1901, 3. 9. Portret Janiny Sokołowskiej-Pituchowej, kierownika Katedry w latach 1961--1985, umieszczony w gabinecie w 15-lecie kierownictwa Katedry w 1975 roku 9. Portrait of Janina Sokołowska-Pituchowa, Manager of the Chair in the years 1961-1985, placed in the office on the fifteenth anniversary of her management of the Chair in 1975 io. Fotografia Andrzeja Skawiny, kierownika Katedry w latach 1992-2002 10. Photograph of Andrzej Skawina, Manager of the Chair in the years 1992-2002 ii. Fotografía Adama Bochenka ii. Photograph of Adam Bochenek 12. Tablica ku czci Adama Bochenka, umieszczona na frontonie budynku w 75. rocznicę śmierci, w 1988 roku 12. The plaque commemorating Adam Bochenek, placed on the front of the building in 1988 to commemorate the seventy-fifth anniversary of his death PROFILE OF ADAM BOCHENEK Although Adam Bochenek was not Head of the Chair of Anatomy but Professor by the Chair, the quality of his work for the Department and to Polish anatomy requires that his life and work should be included with those of the professors of the Department of Anatomy at Kraków. ADAM BOCHENEK was born in Kraków on August iolh 1875 the son of a professor of the Jagiellonian University. After graduating from secondary school he studied medicine in Kraków in the years 1892-1898 and obtained the degree of medical doctor. While studying he worked as a demonstrator in the Department of Comparative Anatomy, where he learned histological methods especially useful in investigations of the nervous system. He went abroad in 1899, first to Strasbourg, where he studied anthropology under Professor Schwalbe, after this he went to Louvain in Belgium, where under Professor Van Gehuchten he improved the way studies of the nervous system were being undertaken. In 1903 and 1904 he stayed at the Zoological Station in Naples, collecting material for his studies of the nervous system. He qualified as Assistant Professor in 1901, based on his thesis About the structure of the nerve cell of the snail Helix pomatia. In 1906 he was nominated for the post of Assistant Professor. He had being working in the Department of Anatomy at Kraków under Professor Kostanecki since 1897 and after qualifying as Assistant Professor he lectured in topographical anatomy. Bochenek’s scientific activities were concerned with two issues, anthropology and the nervous system. His anthropological studies dated from the period of his stay in Strasbourg and immediately after his return to Poland. In his research he used skulls from the cemetery adjoining the cathedral in Strasbourg, followed by research concerning the country-people from certain regions of Kutno and Łęczyca and the administrative district of Mława. He used basic anthropological methods, antropometry elaborating the skull indexes, and designated the colour of hair and eyes. These 158 studies were precursory and they were and are still precious comparative material useful for further studies. The main scientific output of Professor Bochenek was concerned with the nervous system. He conducted the neurological laboratory of the Department of Anatomy. Both anatomists and neurologists worked and studied neurology in that laboratory. The study into the structure of the nervous system was carried out on a variety of different species of animals from molluscs to mammals. The studies were carried out effectively using extensive research material and good histological methods and provided valuable results. Bochenek was considered to be a precursor of the neurological direction in anatomical studies. He is highly rated among the many esteemed investigators of the nervous system. Bochenek’s teaching work included carrying out the dissection classes until qualifying as Assistant Professor and afterwards lecturing in topographical anatomy. At the same time he was also lecturing in the Academy of Fine Arts in the years 1901-1912/1913. In 1901 Bochenek was proposed for nomination as Assistant Professor of Fine Arts. His organisational skills found their fullest expression in editorial work. In 1900 a chapter he wrote about the structure of the epithelial tissue was included in the manual of histology edited by Hoyer. In 1905 his extensive piece of work entitled Anatomy and the development of the oral cavity and the teeth appeared in “Przegląd Dentystyczny” edited by Łepkowski. For many years Bochenek made preparations to write a manual on anatomy collecting specimens and illustrations, to illustrate the manual in such a way that it would also replace the anatomical atlas. The manual was to be divided into four parts. The first volume appeared in 1906, edited by the Polish Academy of Abilities. Further volumes collaborated by a number of professors after Bochenek’s death appeared between 1916 and 1928. After the war they were further added to by Professor Michal Reicher and edited by PZWL, firstly in seven volumes in the years 1953-1965 and later, after abridgement, they appeared as five volumes in 1969. Adam Bochenek’s manual was not the first manual of anatomy in Poland, but its high reputation has meant that it has continued to be the basic classical manual of descriptive anatomy in anatomical literature to the present day. Even though many other manuals have been issued since written in more up to date ways. Adam Bochenek died prematurely on May 25lh 1913, a tragic loss to anatomy, and he was buried in Kraków in the Rakowicki Cemetery. To mark the seventy-fifth anniversary of his death the Academy of Medicine together with the Polish Academy of Sciences and the Polish Anatomical Society held a joint scientific session in the Department of Anatomy to celebrate 159 his achievements. Afterwards a tablet to his memory was unveiled on the front of the building of the Anatomy Department, and a exhibition was held in the Department of Medicine. Among the things included, were documents of his life, the first copies of the manual and a collection of original illustrations prepared for the following volumes, as well as anatomical specimens prepared by Bochenek himself and preserved in the museum of the Chair of Anatomy. List of Professor Adam Bochenek’s publications i. O ruchu w świecie zwierzęcym. „Wszechświat”, 1897. 2.0 dojrzewaniu i zapłodnieniu jajka u ślimaka Aplysia depilans. „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. Akad. Umiej, w Krakowie”, 1899. 3. Die Reifung und Befruchtung des Eies von Aplysia depilans. „Bull, de l’Acad. Scie. Crac.”, Mai 1899. 4. Die Nervenbahnen des Voderhirns von Salamandra maculosa. Bull, de lAcad. „Scie. Crac.”, Juillet 1899. 5. Drogi nerwowe przedmóżdża salamandry plamistej. „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. Akad. Umiej, w Krakowie”, 1900. 6. Ueber die Nervenendigungen in den Plexus chorioidei des Frosches. „Bull, de l’Acad. Scie. Crac.”, Juillet 1899. 7.0 unerwieniu splotów naczyniowych mózgu żaby. „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. Akad. Umiej, w Krakowie”, 1900. 8. Tkanka nabłonkowa. Podręcznik histologii pod redakcyą prof. H. Hoyera starszego. Warszawa 1900. 9. Kritisches über die neuen Capacitätsbestimmungsmethoden. „Zeischr. Morphol. u. Anthropol.”, 1900,2. 10. Beschreibung der Schädel aus einer spätrömischen Grabstätte nahe dem Weissthurmthor in Strassburg. „Mitteil. d. Naturhistor. Gesell, in Colmar”, 1901-1902. ii. O budowie komórki nerwowej ślimaka Helixpomatia. Nakładem autora. Kraków 1901. 12. L’Anatomie fine de la cellule nerveux des Gastéropodes (Helix pomatia). Anatomie fine des cellules nerveuses. „Le Névraxe”, 1901, 3. 13. La racine bulbo-spinale du trijumeau et ses connexions avec les trois branches périphériques. „Le Névraxe”, 1901, 3. 14. Dégénérescence des fibres endogenes ascendantes de la moelle après ligature de l’aorte abdominale. „Le Névraxe”, 1901, 3. 15. Neue Beiträge zum Bau der Hypophysis cerebri bei Amphibien. „Bull, de l’Acad. Scie. Crac.”, Juillet 1902. 16. Drogi nerwowe dla odruchów wywołanych wrażeniami wzrokowemi. „Postęp Okulistyczny”, 1903. i6o 17. Główniejsze cechy charakterystyki antropologicznej ludności włościańskiej okolicy Kutna i Łęczycy. „Materyały Komisyi Antropol., Archeol. i Etnograf. Akad. Umiej.”, 1903,7. 18. Główniejsze cechy charakterystyki antropologicznej ludności włościańskiej powiatu Mławskiego, guberni Płockiej. „Materyały Komisyi Antropol., Archeol. i Etnograf. Akad. Umiej.”, 1904, 8. 19. O wpływie systemu nerwowego na procesy twórcze w organizacyach. „Wszechświat”, 1904. 20. Badania nad budową systemu nerwowego centralnego mięczaków, osłonie i szkarłupni (Anodonta, Ciona, Synapta). „Rozpr. Wydz. Mat.-Przy-rodn. Akad. Umiej, w Krakowie”, 1905, 45. 21. Untersuchungen über das centrale Nervensystem der Wirbellosen. „Bull, de FAcad. Scie. Cracovie”, 1905. 22. Anatomia i rozwój jamy ustnej i zębów. Warszawa, nakładem „Przeglądu Dentystycznego”, 1905. 23.0 centralnem rozgałęzieniu włókien nerwu wzrokowego. Sprawozdania z posiedzeń naukowych w sekcyach X Zjazdu Lekarzy i Przyrodn. Polskich we Lwowie (22-25.07.1907). Wydane przez Komitet Gospodarczy, Lwów 1906-1908. 24. Über centrale Endigungen des Nervus opticus. „Bull, de FAcad. Scie. Cracovie”, 1908. 25. Anatomia człowieka. T. I. Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1909. 26.0 gruczołach przytarczycznych. „Przegl. Lekarski”, 1910. 27. Badania nad ośrodkowemi zakończeniami nerwów wzrokowych u zwierząt ssących. „Prace Zjazdu Neurologów”, 1910. 28. A. van Gehuchten et A. Bochenek: Le nerv de Willis dans ses connexions avec le nervpneumo-gastrique. „Le Névraxe”, 1901, 3. BUDYNEK ZAKŁADU ANATOMII I JEGO MUZEUM Budynek Zakładu Anatomii Opisowej znajduje się przy ulicy Mikołaja Kopernika pod numerem 12. Został zaprojektowany przez Ludwika Teich-manna. Wybudowano go w krótkim czasie, w latach 1869-1872. Mieścił się w pięknym ogrodzie, miał szeroki podjazd z przodu. Był to budynek - wedle własnego określenia Teichmanna - jednopiętrowy, z dużą amfiteatralną salą wykładową mieszczącą 200 studentów, leżącą w środku budowli. Po stronie lewej były sale muzealne, po prawej pomieszczenia dla profesora i asystentów, z tylu trupiarnia i składy oraz mieszkania dla dwóch asystentów i dwóch posługaczy. Na frontonie budynku umieszczono napis -Theatrum Anatomicum. Po wojnie budynek ten nie mógł pomieścić bardzo dużej liczby studentów i dlatego profesor Rogalski podjął się zwiększenia zakładu, zwłaszcza części dydaktycznej. Wystrój frontu dostosowano do wyglądu pierwotnego, ponieważ budynek został uznany za zabytek. Poszerzono część dydaktyczną przez dobudowanie piętra i umieszczenie tam pięciu sal ćwiczeniowych, podzielono odpowiednio pomieszczenia wysokiego parteru i zrobiono również pięć sal ćwiczeniowych, co w sumie dawało dziesięć odrębnych sal i umożliwiało prowadzenie ćwiczeń wygodnie w osobnych pomieszczeniach. Sala wykładowa została jedynie przerobiona i zwiększono, zresztą bardzo nieznacznie, liczbę miejsc kosztem ich wygody. Dobudowano jedną salę muzealną. Na piętrze znalazły się pomieszczenia dla biblioteki, pokoje asystenckie, mała salka wykładowa lub seminaryjna. Na parterze umieszczono przed muzeum aparat rentgenowski, wydzielono gabinet profesora, urządzono sekretariat. Całość zelektryfikowano, wprowadzono ogrzewanie centralne. Zachowano na parterze piękny hall, w którym znalazły się dokumenty historii zakładu w postaci wmurowanych tablic i postumentu z popiersiem Teichmanna. Unowocześniony zakład zo- IÓ2 stał oddany do użytku w 1956 roku. Był wygodniejszy niż pierwotny, ale nie mieścił liczby studentów aktualnej w tym okresie i latach następnych. Wkrótce wprowadzono ulepszenie sali wykładowej przez zainstalowanie oświetlenia wygaszanego, co miało ogromne znaczenie dla wyświetlania ilustracji anatomicznych. Ponadto wprowadzono system nagłaśniania, przerobiono obejście sali, zwłaszcza szatnię, nadając jej wygląd estetyczny i wygodny do obsługi. Muzeum Anatomiczne zakładu - wartość dydaktyczna i historyczna W XIX wieku Katedry Anatomii zakładały muzea d la celów dyd aktycz-nych. W muzeach gromadzono preparaty anatomiczne, w których starano się uwidocznić pewne elementy struktury, takie jak przewody, naczynia krwionośne, przez wypełnianie światła jakąś masą. Masy te zestawiano z różnych składników. Na ogół były one nietrwałe, wskutek czego preparaty ulegały psuciu i wymagały stałej, niejednokrotnie szybkiej zmiany i uzupełniania. Nie znano środków konserwujących materiał prosektoryj-ny, formalina pojawiła się dopiero pod koniec XIX wieku i na początku XX. Próbowano konserwować spirytusem, gliceryną, ale okazało się, że te środki nie spełniały celu. Dopiero formalina dokonała przewrotu w technice utrwalania preparatów na dłuższy okres. Historia Muzeum Anatomicznego w Krakowie Zaczątkiem Muzeum Anatomicznego w Zakładzie Anatomii w Krakowie stało się zainteresowanie anatomią przez Rafała Czerwiakowskiego i jego współpraca z Wincentym Szasterem. Rafał Czerwiakowski przybył do Krakowa w 1779 roku. Wykładał początkowo anatomię, chirurgię i położnictwo, a od 1782 roku zajął się wyłącznie przedmiotami klinicznymi. Wykłady z anatomii objął Wincenty Szaster. Czerwiakowski interesował się bardzo anatomią i urządził prosektorium w szpitalu św. Barbary, gdzie wykonywał sekcje zwłok. Współpracował z Szasterem i razem zbierali i zachowywali „ciekawsze” okazy anatomiczne, a zbiór stał się początkiem Muzeum Anatomicznego, zwanego wówczas „gabinetem anatomicznym”. Okazy te przetrwały wiele lat, kilka z nich zachowało się nawet do 1870 roku w zbiorach Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nazwa „gabinet anatomiczny” utrzymywała się przez wiele lat. Podczas następnych lat nauczania anatomii, przy zmieniających się kierownikach katedry i braku stałego uposażenia finasowego zakładu, gabinet anatomiczny nie mógł być uzupełniany ani powiększany o nowe preparaty. Niemniej w 1785 roku Katedra Anatomii uzyskała etat prosektora. 163 W1835 roku Kozubowski, objąwszy Katedrę Anatomii, stwierdzi! opłakany stan Muzeum Anatomicznego. Obliczono wówczas, że preparatów jest ogółem 227, w tym 57 tak zniszczonych, że należało je usunąć. Ponadto 81 preparatów anatomopatologicznych wydzielono i przekazano do gabinetu patologicznego przy klinice chirurgicznej. Pozostało jedynie 89 preparatów. Były one umieszczone w małej, wilgotnej salce Collegium Physi-cum w warunkach całkowicie nieodpowiednich. Kozubowski, który bardzo wysoko cenił znaczenie gabinetu anatomicznego, powiększył pomieszczenia dla preparatów, następnie systematycznie powiększał ich liczbę, tak że w roku jego odejścia z katedry (1868) muzeum posiadało już ponad 1500 preparatów. W zestawie tym było 2/3 preparatów z działu anatomii porównawczej, a większość z nich była dziełem rąk samego Kozubowskiego. Z notatek zachowanych w „Rocznikach Wydziału Lekarskiego UJ” można odtworzyć liczebność i rodzaje „zdobyczy” Kozubowskiego i systematyczne wzbogacanie gabinetu anatomicznego. W 1837 roku wykonano preparaty ciała ludzkiego: tchawicy, oskrzeli, naczyń płucnych, nastrzykanych masą żywiczną. Części narządów wewnętrznych, takich jak żołądek, miednica męska, wraz z zawartością, wykonano z wosku, dalej sutek żeński nastrzykany rtęcią, aorta i żyły kończyn. Ponadto wykonano i zestawiono szkielety ptaków, ssaków i ryb w liczbie 10 sztuk. W 1838 roku powiększono gabinet o 145 preparatów, głównie szkieletów ptaków i gadów. Ponadto przygotowano preparaty narządów ludzkich po nastrzykaniu naczyń nerek, wątroby, przewodów żółciowych za pomocą żywic. Miąższ narządów usunięto przez moczenie, stosując w ten sposób pierwotną korozję (wytrawianie). Kozubowski otrzymał dar od doktora Zeuschnera w postaci fragmentów kości zwierząt przedpotopowych wydobytych w Eppelsheim. W następnym roku Kozubowski dodał dalsze 87 preparatów. Były to kośćce zwierząt: jelenia, dzikiej kozy, orla, żmii, jesiotra, nastrzykane naczynia głowy i szyi człowieka, naczynia tętnicze żółwia, nerki żmii i płuc konia. Zdobył też kości zwierząt kopalnych - niedźwiedzia z jaskini Tafne na Węgrzech. W1840 roku przybyło 67 nowych preparatów: kośćce rysia, niedźwiedzia i czaszka czarnej mumii z Egiptu -dar Władysława Wężyka. W dalszych latach przybywa: 99 preparatów w 1842 roku, 112 w następnym. Ponadto dochodzą dwa nowe pomieszczenia. W1844 roku gabinet wzbogacił się o 64 preparaty i nowy ich rodzaj -24 odlewy gipsowe, ilustrujące rozwój mózgu ludzkiego, ofiarowane przez profesora Kuczyńskiego, dziekana Wydziału Filozofii. W1845 roku zakupiono w Paryżu czaszki osób różnych plemion z Wysp Margrabskich, z Mekki, Cejlonu, Afryki Południowej, Boliwii, czaszkę Malabarczyka i Indianina. IÓ4 Cennym nabytkiem dla gabinetu anatomicznego było zakupienie po II wojnie światowej w Czechosłowacji 299 słojów różnych rozmiarów ze szlifowanymi nakryciami, w których złożono preparaty. Słoje zakitowano i zaopatrzono w stosowne napisy. Rozgłos i świetność przyniosły gabinetowi anatomicznemu krakowskiej Katedry Anatomii preparaty wykonane przez Ludwika Teichmanna. Był on świetnym preparatorem, doskonałym technikiem i znawcą anatomii, wynalazcą nowych metod iniekcji i utrwalania preparatów. Masą kitową różnie zabarwioną nastrzykiwał naczynia krwionośne i chłonne poszczególnych części ciała, kończyn ludzkich i niektórych zwierząt. Pozostawił liczne preparaty nastrzykanych naczyń chłonnych. Preparaty Teichmanna zostały zgromadzone w specjalnej sali muzealnej, której nadano jego imię. Oprócz preparatów iniekcyjnych są w niej zasuszone mózgi, suche, odpowiednio przygotowane preparaty odcinków przewodu pokarmowego. Sala Teichmanna powstała po przebudowie zakładu i powiększeniu pomieszczeń muzealnych. Okres świetności muzeum i twórcy wielu preparatów, Teichmanna, trwał przez cały czas jego kierownictwa zakładem, od 1868 do 1884 roku. Preparaty są ozdobą muzeum do dnia dzisiejszego. Następca Teichmanna - profesor Kostanecki - również dbał o muzeum, zinwentaryzował zbiory. Pozostały po nim preparaty z zakresu anatomii porównawczej, które gromadził jako materiał do monografii o jelicie ślepym i wyrostku robaczkowym kręgowców. Uczeń Kostaneckiego - Adam Bochenek - wzbogacił muzeum o ciekawe preparaty ucha wewnętrznego i kości skroniowej. Są to przekroje kości, przekroje ucha i odlewy jego części. Po okresie wojny przystąpiono do porządkowania muzeum. Dobudowano trzecią salę i w 1951 roku, w czasie Zjazdu Polskiego Towarzystwa Anatomicznego, dokonano uroczystego otwarcia muzeum w nowej postaci. Mieści się ono obecnie w trzech dużych salach. W pierwszej sali znajduje się 11 oszklonych szaf, zawierających preparaty kostne człowieka i zwierząt. Są to kości oddzielne, zestawione w szkielety, ponadto zbiór czaszek osobników różnych ras. Osobno jest szkielet zestawiony ruchomo. Na specjalną uwagę zasługują preparaty wykonane przez Bochenka, dotyczące kości skroniowej i ucha wewnętrznego. Ponadto jest w tej sali szafa zawierająca zestaw (niestety, niekompletny) narzędzi Teichmanna, m.in. dość liczny zbiór strzykawek różnych rozmiarów. W drugiej sali znajdują się rzędy oszklonych szaf, jak w sali pierwszej, a w nich są umieszczone preparaty mokre, zakonserwowane w formalinie. Są to narządy ludzkie, ułożone działami. Na uwagę zasługują prepa- Ió5 raty Kostaneckiego dotyczące jelita ślepego i wyrostka robaczkowego kręgowców. Trzecia sala nosi miano sali Teichmanna. Zawiera 12 szaf, w których zgromadzono preparaty wykonane własnoręcznie przez Teichmanna. Są to naczynia krwionośne i chłonne poszczególnych części ciała, kończyn, tułowia, głowy i szyi oraz narządów wewnętrznych człowieka i niektórych zwierząt. Oprócz preparatów Teichmanna znajdują się w jednej z szaf oryginalne mumie, ponadto zbiór preparatów mózgów wykonanych za pomocą specjalnej metody Teichmanna. W tej sali zachował się preparat z zakresu anatomii topograficznej, określony jako dół podobojczykowy, wykonany z masy woskowej jeszcze przez Kozubowskiego (o czym świadczy umieszczony podpis). Z rzeczy nowszych, uzupełniających zasób preparatów muzealnych, znajdują się w drugiej sali preparaty narządów człowieka z naczyniami krwionośnymi nastrzykanymi masami nowoczesnymi, czyli składnikami tworzyw sztucznych pochodnych polichlorku winylu. Są one wykonane po 1950 roku przez pracujących w tym okresie asystentów zakładu. Są to naczynia nerki, łożyska, wątroby. W ostatnich latach nie uzupełnia się preparatów muzealnych, natomiast już istniejące są otoczone opieką i odpowiednio konserwowane. Muzeum Anatomiczne Zakładu Anatomii jest nadal wykorzystywane jako środek dydaktyczny, zwłaszcza cenny wobec małej ilości zwłok, a dużej liczby studentów. Nie straciło swojej wartości historycznej, tak cennej dla zakładu. THE DEPARTMENT OF ANATOMY, ITS BUILDING AND ITS MUSEUM The building housing the Department of Descriptive Anatomy is situated at No. 12 Kopernika Street and was designed by Professor Ludwik Teichmann. Construction work began in 1869 and was completed in 1872. The building was set in a beautiful garden and had a wide driveway in the front. Teichmann described the building as ‘two storied, with a large am-phitheatrical lecture room containing seating for two hundred students, placed in the middle of the structure. On the left were the museum rooms, on the right the rooms for the professor and assistants, at the back the mortuary and flats for two assistants and two servants. On the front of the building was an inscription, “Theatrum Anatomicum”. After the war the building was unable to cope with the increase in the number of students, so Professor Rogalski took the decision to increase the space available for teaching purposes. Five extra classrooms were provided by adding an extra storey to the building, with the new work designed to fit in with the decorative scheme of the existing historic façade. The rooms off the hallway were properly subdivided, so that five further classrooms could be made. The result was an increase of ten rooms, allowing classes to be taught in comfort in separate rooms. The lecture theatre was altered increasing the amount of seating slightly, although at the cost of comfort. The museum was also provided with additional space. On the first floor were the seats for studying in the library, rooms for assistants and a small lecture or seminar room. Rontgenology apparatus was installed on the ground floor next to the museum, and a separate room for the professor and office for the secretary were provided. The whole building was supplied with electricity and central heating installed. The beautiful hall on the ground floor was preserved and in its walls can be 168 found tablets commemorating past professors of the department. Teich-mann’s bust stands on a pedestal in the hall. The modernised building came into use in 1956. Although it was more comfortable than before it was still unable to accommodate all the students. Further improvements followed with regulated lighting installed in the lecture theatre, playing an important role in the projection of anatomical illustrations. Microphones were introduced and the entrance hall and cloakrooms to the lecture room were improved giving it a more aesthetic and comfortable appearance. The departmental museum - its teaching and historical value Chairs of Anatomy in the nineteenth century founded museums for teaching purposes, the anatomical specimens being kept in the museum. In the museum anatomists attempted to display elements of the structure of the body, such as ducts and blood vessels filling their lumen with a Mass. These substances were composed of different ingredients and were generally impermanent. Specimens often deteriorated and had to be replaced and the collection supplemented. Methods to preserve the dissection material effectively were unknown, as formaline only came into use at the end of the nineteenth and the start of the twentieth century. Efforts had been made to preserve specimens using spirit and glycerine but these only slowed the process of decay. Only the use of formaline revolutionised the technique of preservation of specimens so that they lasted for a longer time. The history of the anatomical museum in Kraków The Museum of the Department of Anatomy was founded as a result of the anatomical researches of Rafał Czerwiakowski and his collaboration with Wincenty Szaster. Rafał Czerwiakowski arrived to Kraków in 1779. He initially lectured in surgery, obstetrics and anatomy but from 1782 was specifically concerned with clinical matters. The anatomy lectures were organised by Wincenty Szaster. Czerwiakowski was greatly interested in anatomy and opened a dissection room at the St. Barbara Hospital where he could carry out autopsies. He collaborated with Szaster and together they prepared many interesting anatomical specimens, and from them came the start of the collection of the anatomical museum, which at that time was known as the “Anatomical Cabinet”. Their specimens survived for many years, some of them were surviving in the collection at the Ja-giellonian University until as late as 1870. The name “Anatomical Cabinet” remained in use for a long period of time. During the next few years changes in the management of the institution and the poor financial state of 169 the Chair of Anatomy meant that the museum could not be completed or new specimens added. However from 1785 the Chair of Anatomy was able finance a regular prosecutor for the work. In 1835 Kozubowski took charge of the Chair and commented on the poor state of the anatomical museum. There were two hundred and twenty-seven specimens and of these fifty-seven were so badly decayed as to require their removal. In addition eighty-one specimens were separated and donated to the pathological cabinet at the Clinic of Surgery. There they were placed in a small humid room of the Collegium Physicum in conditions which were completely unsuitable. Kozubowski highly valued the importance of the anatomical museum. He enlarged the space available and systematically increased the number of the specimens, so that in 1868, when he left the Chair, the collection comprised over one thousand, five hundred specimens. Two thirds of these were concerned with comparative anatomy. The majority of the exhibits were a result of Kozubowski’s own work. From letters preserved in the Annals of the Faculty of Medicine at the Jagiellonian University it is possible to calculate the number and types of Kozubowski’s “trophies”, and to see his systematic enlargement of the collection. In 1837 they included prepared specimens of parts of the human body, of the trachea, bronchi and pulmonary vessels injected with a resin substance, parts of the internal organs like the stomach, the male pelvis with its contents made out of beeswax and the female breast injected with mercury, also the aorta and veins of the lower limb. In addition there were prepared and articulated skeletons of birds, mammals and fishes amounting to ten specimens. In 1838 the collection was increased by a hundred and forty-five further specimens, mainly skeletons of birds and reptiles. Moreover the specimens of human organs like the kidney injected with resin and the liver and biliary ducts were well prepared. The parenchyma of the organs was removed by soaking, using the primary corrosion (etching technique). Kozubowski received a testimonial from Doctor Zeuschner in the form of a collection of bone fragments of prehistoric animals that had been excavated at Eppelsheim. In the following year Kozubowski added eighty-seven new specimens including animal skeletons of deer, the wild goat, eagle, viper and sturgeon as well as arteries of the turtle, vipers’ kidneys and horses’ lungs. He also acquired the bones of fossilised animals including those of a bear from a cave at Tafne in Hungary. In 1840 he added sixty-seven more specimens including skeletons of lynx, bear and the skull of a black mummy from Egypt, a donation by Wladyslaw Weszk. The collection continued to grow with ninety-nine specimens arriving in 1842 and a hundred 170 and twelve the following year. Besides this more space was provided for their storage and display. In 1844 the collection was enriched by sixty-four specimens, with twenty-four gypsum casts to illustrating the development of the human brain, offered by Professor Kuczyński, Dean of the Faculty of Philosophy. A collection of skulls of the different tribes of the Margrabian Islands, Mecca, Ceylon, South Africa, Bolivia and a Malabarian and Indian skull were bought in Paris and added to the collection. Avery important development was the purchase from Czechoslovakia of two hundred and ninety-nine storage jars of different sizes with polished covers, in which the specimens could be placed. The jars were then sealed with putty and suitable labels provided. The specimens made by Ludwik Teichmann brought publicity and built the reputation of the museum at the Chair of Anatomy in Kraków. He was a magnificent preparer, an excellent technician and expert on anatomy. He invented new injection methods and ways of preserving specimens. He injected blood and lymphatic vessels of individual parts of the body, human and animal limbs, using putty dyed in a different way. As a result of his researches he left numerous specimens of injected lymphatic vessels. Teichmann’s specimens are stored in the museum in a special room that bears his name. In it are the injection specimens, dried brains and dried and properly prepared specimens of parts of the gastrointestinal tract. Teichmann’s room dates from the rebuilding of the Department’s building and the enlargement of the museum space. This great period of the museums history lasted from 1868-1884, throughout the period that Teichmann managed the Department, and his specimens remain the jewels of the collection even today. Teichmann’s successor, Professor Kostanecki also took an interest in the museum. He catalogued the collection and added specimens in comparative anatomy, which were produced as the source material for his monograph about the caecum and vermiform appendix of vertebrates. Kosta-necki’s student, Adam Bochenek, enriched the collection with a series of specimens of the interior ear and the temporal bone, including sections of the bone sections and casts of the different parts. After the end of the Second World War the restoration of the museum began. A third room was added and in 1951 at a solemn ceremony during the meeting of the Polish Anatomical Society the anatomical museum was opened in its present form, consisting of three large well-equipped rooms. In the first room there are eleven glass-fronted cabinets containing specimens of human and animal bone. These comprise separate bones, assembled skeletons as well as the collection of skulls of different races. There is one skeleton articulated to make it mobile. Special attention should 171 be given to the specimens made by Bochenek regarding the temporal bone and the interior ear. Furthermore the room has a display cabinet containing a set of instruments (unfortunately incomplete) which were used by Teichmann, among them are a large number of syringes of different sizes. The second room has rows of glass-fronted cabinets similar to those in the first room, which contain wet specimens preserved in formaline. These are human organs arranged according to sections. Attention in this room should be paid to Kostanecki’s specimens regarding the caecum and the vermiform appendix of vertebrates. The third room is named after Teichmann and possesses twelve cabinets containing the specimens he himself prepared. These consist of the blood and lymphatic vessels of specific parts of the body, of the limbs, corpus, head and the neck and also the internal organs of both humans and animals. In addition there is a case containing original mummies, and as well as this, a collection of specimens of brains preserved by using Teich-mann’s methods. The room also includes an exhibit related to topographical anatomy, that of a subclavian fossa made by Kozubowski out of beeswax. This exhibit has with it a written text thoroughly describing it. Some of the newer specimens in the museum collection can be found placed in the second room. These consist of human organs with blood vessels injected with modern materials, for instance with compounds of plastic substances and derivatives of vinyl polychloride. These were made after 1950, by the assistants working in the Department at that time, and include vessels of the kidney, placenta and the liver. The collection has not been added to lately, but great care is taken of the existing specimens to ensure that they are properly preserved. The Anatomical Museum of the Chair of Anatomy is still used for teaching purposes, and is especially valuable because of the shortage of cadavers and the large number of students. It has not lost its historical value and remains for the Department a precious resource. yjyr^r^.r^r\j\r<^r>j\r^rxj\r^r^r^r^r^r>j^r^r\r^rsj\r>jy O SAMCACH (Aptu cancriformia), WTKBTTYCH PHZBZ ■ kit C 5 ś s < c § i 5 § i c k KRAKÓW. 1858. Oryginalna odbitka pracy prof. Antoniego Kozubowskiego z 1858 roku Original of Prof. Antoni Kozubowski’s paper, 1858 13- Popiersie Ludwika Teichmanna (rzeźba Błotnickiego), umieszczone w hallu budynku w 25-lecie działalności Teichmanna w dziedzinie anatomii, w 1889 roku 13. Ludwik Teichmann’s bust (sculpted by Błotnicki), placed in the hall of the building on the twenty-fifth anniversary of Teichmann’s work in anatomy, in 1889 14- Tablica ku czci Kazimierza Kostaneckiego, umieszczona w hallu budynku w setną.rocznicę wybudowania Zakładu Anatomii 14. Plaque commemorating Kazimierz Kostanecki, placed in the hall on the hundredth anniversary of the Department of Anatomy 15- Tablica ku czci Tadeusza Rogalskiego, umieszczona w hallu Katedry w 1973 roku 15. Plaque in memory of Tadeusz Rogalski, placed in Chair’s hall in 1973 i6. Muzeum - preparaty wykonane przez Teichmanna. 17. Program XII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Anatomicznego, Naczynia tułowia który odbył się w Krakowie w 1980 roku 16. Museum - specimens made by Teichmann. Vessels 17• The Programme of the Twelfth Convention of the Polish of the trunk Anatomical Society, held in Kraków in 1980 NAUCZANIE ANATOMII WE WSZECHNICY JAGIELLOŃSKIEJ IW KATEDRZE ANATOMII Początki nauczania anatomii sięgają starożytności. Istniały dwie drogi poznania naukowego: filozoficzna (idealistyczna) i empiryczna (materia-listyczna). Filozoficzna opierała się na założeniach ogólnych, na ogólnych powierzchownych obserwacjach i wypracowała naukę o częściach ciała, które podzielono na dwie grupy: główne, takie jak mózg, serce, wątroba i jądra, oraz podporządkowane głównym, takie jak mięśnie, nerwy, żyły, tętnice, narządy zmysłów. Części główne wykonywały zasadnicze czynności organizmu: mózg miał władzę duchową, serce-władzę życia, wątroba -władzę żywienia, a części podporządkowane wykonywały czynności pomocnicze. Krótko mówiąc, organizm nie mógł istnieć bez części głównych, mógł się jednak obejść bez części podporządkowanych. Droga empiryczna opierała się na wynikach sekcji zwłok. Pierwszymi, którzy wykonywali sekcje zwłok, byli lekarze obozowi Agamemnona w czasie oblężenia Troi w I wieku. Następne informacje pochodzą z okresu działalności szkoły empiryków aleksandryjskich z III wieku. Nazwisko jednego z nich utrwaliło się w mianownictwie anatomicznym - był to He-rofilos - torcular Herofili. Opisał on mózg, naczynia mózgu, nerwy, oko i szereg narządów wewnętrznych. Nauka anatomii wiele zawdzięcza Galenowi. Był to lekarz rzymski, pochodzenia greckiego. Żył w okresie 130-200 r. n.e., był przybocznym lekarzem cesarzy. Zajmował się nie tylko anatomią, ale i patologią, lekami oraz leczeniem. Galen nie wykonywał sekcji zwłok ludzkich, korzystał z sekcji zwierząt, zwłaszcza małp, stąd wiele błędów, które wykazywano w jego anatomii. Galen opisał dokładnie szkielet, mięśnie, układ krwiono- 178 sny, ale z błędną jego fizjologią, narząd oddechowy, nerwy, które rozróżniał jako nerwy czuciowe i ruchowe, rdzeń kręgowy, mózg. Kolejne wielkie nazwisko związane z anatomią to Avicenna. Avicenna, pochodzenia arabskiego, żył od 980 do 1037 roku. Był lekarzem, astronomem, a najważniejsze jego dzieło to Kanon, czyli księga praw medycyny, która obowiązywała w medycynie przez kilka stuleci. W wieku XIII wznowiono wykonywanie sekcji, co dało możliwość sprawdzenia i skorygowania wiedzy anatomicznej przekazanej przez Galena. Jednak nie pogłębiło to wiedzy anatomicznej. Dopiero w epoce renesansu nastąpił rozkwit anatomii. W tym okresie pojawiają się takie nazwiska, jak Leonardo da Vinci - wykonawca znanych i świetnych anatomicznie rysunków. Sekcje wykonywano w dużych ośrodkach, takich jak Bolonia, Padwa, Paryż, stąd wielkie znaczenie miało dla medycyny polskiej kształcenie lekarzy poza granicami, właśnie w tych ośrodkach. Przełomem wiedzy anatomicznej było dzieło Andrzeja Vesaliusa pt. De humani corporis fabrica, które ukazało się w Bazylei w 1543 roku. Vesalius wykazał, że w anatomii Galenajest 200 błędów. Anatomia oparta na badaniach sekcyjnych rozwijała się, niestety, poza Polską, w której nie było specjalnego zainteresowania wykonywaniem sekcji, ponadto było ono zakazane ze względów religijnych. W związku z tym nauczanie anatomii na Wydziale Lekarskim w Krakowie odbywało się starym systemem przez czytanie i komentowanie wybranych ustępów z Galena i Avicenny. Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie nie wykazywał zainteresowania postępami wiedzy poza krajem, utrzymywał nadal te same metody nauczania. Stan taki nie uległ zmianie nawet po utworzeniu Katedry Anatomii w 1602 roku. Rozprawy anatomiczne profesorów anatomii były nadal utrzymane w schemacie scholastycznym - rozprawa Macieja Wojeńskiego, która ukazała się w 1628 roku pt. De mota cordis nie miała nic wspólnego z dziełem Harveya pt. Exercitatio anatómica de motu cordis et sanguinis in animalibus, która ukazała się w tym samym roku. Wyjątkiem zasługującym na specjalne podkreślenie jest postać Wojciecha Nowopolskiego, który nie był lekarzem, ale filozofem i teologiem. Urodzony około 1505, zmarł w 1559 roku. Starał się przekonać nauczycieli akademickich w Krakowie, aby nie ignorowali w studiach lekarskich podstawowej wiedzy, jaką jest anatomia opisowa człowieka. Poświęcił tej sprawie cykl wykładów, przygotowywał się specjalnie do prowadzenia wykładów z embriologii i anatomii, odpowiadając na zapotrzebowanie ze strony studentów. Wojciech Nowopolski wydał w Krakowie w 1551 roku, dzięki pomocy Łazarza Andrysowicza, dzieło pt. Fabricatio hominis, złożone z trzech części. Część pierwszą stanowią objaśnienia do tekstu Cycerona 179 o budowie ciała, a więc jest to część anatomiczna. Część druga to praca Nowopolskiego na temat: Czy w rozwoju płodu wcześniej powstaje serce czy wątroba, a więc jest to część embriologiczna i część trzecia, która zawiera mowę pochwalną na cześć wiedzy przyrodniczej. Niewiele wiadomo o poziomie nauczania anatomii po utworzeniu zakładu. Od śmierci Mucharskiego w 1666 roku do połowy XVIII wieku nie ma żadnych wiadomości o wykładach anatomii. Mówi się o wykładach Wadowskiego, ale bez bliższych informacji, jak one wyglądały. Następni profesorowie anatomii wykładali ten przedmiot, ale niczego bliższego o jego poziomie nie wiadomo. Były okresy całkowitej regresji, okresy poprawy, np. za czasów Rafała Czerwiakowskiego, kiedy to robiono sekcje zwłok. O kolejnych profesorach mówi się jedynie, że wykładali, że robiono sekcje, ale nie ma informacji o podręcznikach, z jakich korzystali. Ciekawe dane znajdują się w omawianiu rozwoju anatomii w Polsce w pierwszym tomie Anatomii człowieka - podręczniku Bochenka i Reicherta. O okresie prowadzenia anatomii przez Cambona, który wykładał od 1785 roku, podano, że kupował zwłoki od grabarzy, stosował iniekcje za pomocą łoju, wosku, oliwy, odkażał spirytusem, stosował groch do rozsadzania kości czaszki, dysponował ozorami cielęcymi, aortą wołową i oczyma wołowymi do demonstracji. Następny okres to znowu upadek uczelni, a z nią i Zakładu Anatomii. Więcej wiemy dopiero o czasach po objęciu katedry przez Antoniego Kozubowskiego i jego następców. O wynikach nauczania anatomii decyduje wiele czynników, poziom wykładowcy, istnienie podręczników, możliwości wykonywania sekcji i bezpośredniej demonstracji materiału, ponadto czas trwania nauczania. Ten ostatni był bardzo zmienny, np. wedle Zemelki profesor anatomii był zobowiązany do wykładania tylko przez cztery tygodnie po jednej godzinie przed i po południu. W następnych latach łączono anatomię z dziedzinami klinicznymi - chirurgią i ginekologią, ponadto fizjologią, jak to zrobił Szaster, a następnie Stummer i Kozubowski. Okres nowoczesnej nauki anatomii to okres długoletniej działalności Kostaneckiego. Anatomia była nauczana przez pierwsze dwa lata jako anatomia opisowa, na trzecim roku przez dwa trymestry jako anatomia topograficzna. Egzamin z anatomii zdawano po roku drugim, a warunkiem dopuszczenia do egzaminu było zaliczenie wszystkich zajęć prosektoryjnych. Po okresie wojennym nauczanie anatomii przechodziło różne zmiany. W1945/1946 roku odbywało się jedynie na roku pierwszym w postaci 6 godzin wykładów tygodniowo i 18 godzin ćwiczeń prosektoryjnych. W1947/ 1948 roku, oprócz zajęć na roku pierwszym w tym samym wymiarze godzin co poprzednio, powadzona była anatomia na roku drugim w postaci ćwiczeń przez 18 godzin tygodniowo, ponadto w pierwszym trymestrze i8o trzeciego roku były również ćwiczenia, ale jedynie przez 2 godziny tygodniowo. W latach następnych ograniczono czas wykładów do 5 godzin tygodniowo przy utrzymanym limicie godzin ćwiczeń. Zmieniała się też nazwa przedmiotu - najpierw była anatomia opisowa, w 1947/1948 roku -anatomia prawidłowa ciała ludzkiego, w 1948/1949 roku - anatomia prawidłowa człowieka łącznie z organogenezą. Datą przełomową dla nauczania anatomii jest 1964 rok, kiedy to dokonano reformy studiów medycznych. Założeniem reformy było, oprócz zmian merytorycznych, dokonanie zmian programowych, polegających na tym, że pierwszy rok studiów określono mianem biologicznego i zgromadzono na nim przedmioty biologiczno-morfologiczne, a więc biologię, anatomię i histologię. Rok drugi studiów miał być rokiem chemiczno-fizjolo-gicznym, a więc - chemia, fizjologia, rok trzeci - przygotowaniem do zajęć klinicznych, lata następne - z przedmiotami klinicznymi. Na anatomię na roku pierwszym przewidziano 360 godzin, w tym jedna trzecia przeznaczona na wykłady, a dwie trzecie na zajęcia praktyczne. Szybko jednak odstąpiono od ogólnego schematu i wprowadzono na roku pierwszym zajęcia z chemii, co utrudniło nauczanie anatomii, ponadto w dalszych latach systematycznie ograniczano liczbę godzin przeznaczonych na ten przedmiot. 360 godzin było jedynie w latach od 1964/1965 do i973/i974> następnie zmniejszono do 250 godzin, z kolei było ich 260, później 280 do 1980/1981 roku, potem ustalono na kilka następnych lat godzin 300 i tak było do 1985 roku. Wykłady anatomii były zawsze traktowane jako przygotowanie do przedmiotów klinicznych, zwłaszcza chirurgii, o czym świadczą pierwsze słowa wykładu inauguracyjnego Kazimierza Kostaneckiego, które brzmia-ły: „kiedy staniecie panowie przy łóżku chorego...” Zajęcia praktyczne obejmowały nie tylko ćwiczenia prosektoryjne, ale i radiologiczne w ramach anatomii człowieka żywego. Prowadzono je okresowo już za czasów profesora Rogalskiego, a w latach następnych - systematycznie. Po reformie studiów pogłębienie nauczania anatomii znalazło swój wyraz w stałych wykładach anatomii radiologicznej, prowadzonych przez profesora radiologii lub jego asystentów, oprócz wykładów anatomii opisowej i topograficznej wykłady anatomii antropologicznej, następnie tzw. gościnne wykłady klinicystów: ginekologa, chirurga, neurologa, neurochirurga, stomatologa. Ćwiczenia prosektoryjne prowadzono systemem topograficznym, uzupełniano demonstracjami zdjęć radiologicznych, a w 1968 roku wprowadzono na zakończenie zajęć sekcje demonstracyjne, prowadzone przez asystentów Zakładu Medycyny Sądowej, po uprzednim uzgodnieniu z kierownikiem tego zakładu. Czasem sekcje odbywały się w Zakładzie Anatomii l8i Patologicznej, zawsze był obecny asystent Zakładu Anatomii Opisowej, opiekun grupy studentów. Sekcje były tak dobierane, aby studenci pierwszego roku nie byli szokowani sekcją, a mogli jak najwięcej skorzystać z porównania obrazu ciała ludzkiego krótko po śmierci z obrazem ciała zmienionego przez konserwację formaliną w odniesieniu do barwy i konsystencji narządów. Ćwiczenia uzupełniano seminariami, które miały na celu zastąpienie w pewnym sensie zajęć topograficznych odbywanych w latach poprzednich na roku trzecim. Seminaria prowadzono w drugim semestrze, a tematycznie zajęcia te były podzielone na: anatomię makroskopową, topograficzną, prowadzone przez asystenta anatoma, anatomię radiologiczną, prowadzone przez klinicystę i anatomię mikroskopową, prowadzone przez asystenta histologa. Zajęcia w Zakładzie Anatomii obejmowały studentów Wydziału Lekarskiego i Oddziału Stomatologii przy zmiennej, ale zawsze dużej liczbie studentów. W 1949/1950 roku liczba studentów na dwóch pierwszych latach wynosiła na medycynie 777 osób, a na stomatologii 334 osoby. W roku następnym było 698 studentów medycyny, 257 studentów stomatologii. W latach następnych liczby te rosły, i tak w 1952/1953 roku było na obu latach pierwszych 818 studentów medycyny i 302 studentów stomatologii. Dopiero w 1957/1958 roku zmniejszono limit przyjęć i systematycznie zmniejszano tak, że w 1960/1961 roku liczba studentów medycyny pierwszego roku wynosiła 200, a stomatologii 70 studentów. W latach następnych znowu zwiększano limit i liczba studentów pierwszego roku zwykle przekraczała 400 osób. Oprócz zmian programowych i liczebności studentów zarówno Wydziału Lekarskiego, jak i Oddziału Stomatologii, wpływ na pracę i obciążenia dydaktyczne zakładu miały ogólne zmiany organizacyjne uczelni. Tylko przez kilka powojennych lat odbywały się w Zakładzie Anatomii zajęcia dla studentów jedynie Wydziału Lekarskiego. W 1948 roku utworzono Oddział Stomatologii, a w 1976 roku Wydział Pielęgniarski i już od następnego roku Zakład Anatomii przejął zajęcia dla słuchaczy tego nowego wydziału w postaci 15 godzin wykładów i 30 godzin ćwiczeń seminaryjnych, zwykle dla dwóch grup ćwiczeniowych. W1978/1979 roku utworzono przy Wydziale Farmacji Oddział Analityki Medycznej i Zakład Anatomii przejął zajęcia dla słuchaczy tego oddziału w postaci 20 godzin wykładowych i 40 godzin ćwiczeniowych. Ponadto w 1981/1982 roku zakład prowadził dodatkowo zajęcia dla słuchaczy Wydziału Farmacji, a w latach od 1981 do 1985/1986 odbywały się zajęcia seminaryjno-powtórkowe dla studentów III i IV roku stomatologii. 182 Podstawowe zajęcia prosektoryjne były prowadzone na zwłokach, ale przy stale zmniejszającej się liczbie zwłok, a równocześnie rosnącej liczbie studentów narastały trudności w prawidłowym nauczaniu. Korzystano z Muzeum Anatomicznego. Ponadto w okresie kierowania zakładem przez profesor Sokołowską wykonano około iooo przezroczy z różnych atlasów anatomicznych dla pobudzenia wyobraźni przestrzennej studentów. Egzamin z anatomii odbywał się początkowo ustnie, potem pisemnie, a następnie był to egzamin testowy, ale zawsze uzupełniany przez egzamin praktyczny. Ostateczna ocena powinna być średnią z ocen uzyskanych w czasie zaliczania ćwiczeń, liczby punktów egzaminu testowego i sprawdzianu praktycznego. THE TEACHING OF ANATOMY IN THE JAGIELLONIAN UNIVERSITY AND IN THE CHAIR OF ANATOMY The beginning of anatomy teaching reaches back into antiquity. There were two ways of perceiving science, the philosophical (idealistic) and the empirical (materialistic). The philosophical method was based on general assumptions and superficial observations. It elaborated the study of the parts of the body subdividing them into two groups - the major organs like the brain, heart, liver and testes and the minor parts including the muscles, nerves, veins, the arteries and the sensory organs. The main parts carried out the functions of the organism - the brain having the spiritual power, the heart the power of life and the liver the power of nutrition, with the minor parts performing the ancillary functions. It was believed that although the organism could not exist without the major parts, it could do so without the minor parts. The empirical method was based on knowledge gained by performing autopsies. These were first performed in the fifth century B.C. by the camp doctors of Agamemnon during the siege of Troy. The next surviving information comes from the activities of the empirical school at Alexandria in the third century. The name of one of them, Herophilos, became established in anatomical usage as the term Herophili. He described the brain and its blood vessels, also nerves, the eye and other internal organs. Anatomical science owes much to Galen. He was a Roman physician of Greek origin, living in the period 130-200 A.D. He was a court doctor to the emperors and was not only interested in anatomy but also in pathology, medicines and treatment. Galen did not perform autopsies on human bodies which was unacceptable at this time. He used the dissection of animals, especially monkeys for his research, which is why he made many 184 false assumptions in trying to describe human anatomy, these errors only came to be recognised much later. Galen described accurately the skeleton, muscles, and system of blood vessels but with incorrect physiology, respiratory system and the nerves, between which he distinguished the sensory, and motor, the spinal cord and the brain. The next major figure associated with the history of anatomy was Avicenna. He lived in the period 980-1037 A.D. and was of Arab descent. Avicenna was a physician and astronomer and his most important contribution was the Canon, or “medical Bible” of laws published in A.D. 1000 laying down the way medicine should be conducted. These laws remained in force for centuries. When the performing of autopsies of human bodies was resumed in the thirteenth century it made it possible to check and correct the knowledge bequeathed by Galen. However this did nothing to deepen medical knowledge. Great improvements did not come until the Renaissance, when figures such as Leonardo de Vinci were at work. Leonardo executed his excellent anatomical drawings that are still admired today. Autopsies were being performed in large centres of population like Bologna, Padua and Paris which is why it was so important for Polish doctors to study abroad at these centres. A major breakthrough in anatomical knowledge came in 1543 when Andreas Vesalius wrote and illustrated his great work De humani cor-porisfabrica, This book, issued in Basle showed that Galen’s anatomy had contained more than two hundred mistakes. Polish anatomy at this time developed slowly. Anatomy based of work gained from autopsies took place well away from Poland where there was little interest in dissection, and religious pressure led to dissections ceasing completely. The methods of teaching anatomy at the Faculty of Medicine in Kraków were old fashioned, consisting of reading and commenting on passages from Galen and Avicenna. The Faculty was not interested in the developments taking place abroad and continued with the old scholastic methods of teaching. This situation remained unchanged even after the foundation of the Chair of Anatomy in 1602. The anatomical dissertations of the Professor of Anatomy still followed the scholastic scheme. Maciej Wojehski’s thesis which appeared in 1628 entitled De Motu Cordis cannot really be compared with Harvey’s work entitled “Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus; which appeared in the same year. A notable Polish exception was the philosopher and theologian Wojciech Nowopolski (1505-1559), who tried to convince the academic teachers of anatomy in Kraków not to ignore the basic knowledge that could be learnt by human descriptive anatomy. To this end he prepared a series of lectures which he gave on embryology and anatomy to meet the needs of 185 the students. In 1551, in Kraków with the help of Łazarz Andrysowicz, he issued his work entitled Fabricatio Hominis. This work consisted of three parts. The first part was the anatomical section giving explanations to Cicero’s text concerning the structure of the human body. The second part concerning embryology was Nowopolski’s own work entitled Czy w rozwoju płodu wcześniejpowstaje serce czy wątroba and the third contained a laudatory oration in memory of natural knowledge. Little is known about the level of teaching activity in Kraków in the early years after the creation of the Department. After Mucharski’s death no information survives until the mid eighteenth century about the sort of anatomical lectures that were being given there. Wadowski’s lectures are mentioned but without any detail of their content or how they were presented. Professors of Anatomy continued their work but all knowledge of their lectures has been lost. Periods of little anatomical activity occurred, but these were balanced by periods of development once more, as in the times of Rafał Czerwiakowski when autopsies were performed again. It is known that the following professors also carried out autopsies but nothing is known of the manuals they used. Much interesting information about the development of anatomy in Poland is found in the first volume of the manual Human Anatomy issued by Bochenek and Reicher. In the period when anatomy was carried out by Cambon, who lectured in Kraków from 1785 it is recorded that he bought cadavers from gravediggers, used injections with the use of tallow, beeswax and oil and carried out disinfecting with the use of spirit. He used the swelling action of damping down dried peas to disassemble skulls, and had calf tongues, cattle aorta and eyes for demonstration purposes. After his time activity at the University and the Department declined once again. Much more knowledge working of the Chair of Anatomy is known in the time of Antoni Kozubowski and his successors. Many factors effect the way anatomy is taught, the capabilities of the lecturers, the availability of manuals, whether dissections are carried out and the available materials used for teaching purposes, and finally the amount of time available for teaching. This last factor was variable. For instance Zemelka as Professor of Anatomy was required to carry out lectures for four weeks, one hour in the morning and one hour in the afternoon. During the following year’s work, anatomy was combined with the clinical disciplines, with surgery and obstetrics and physiology as was done by Sza-ster, and later by Stummer and Kozlowski. Modern anatomy teaching is a result of the way it was taught in Kosta-necki’s period. Anatomy was taught for two years as descriptive anatomy and in the third year in two terms as topographical anatomy. In Gradu- 186 ating from the second year an anatomy examination was taken which took into account the work done in the practical classes. After the Second World War the teaching of anatomy went through many changes. In 1945/1946 it took the form of six lectures a week and eighteen hours of practical classes. In 1947/1948 the anatomy classes continued as before in the first year, and in the second year anatomy was carried on in the form of laboratory classes for eighteen hours a week. There were also laboratory classes in the first term of the third year, but only for two hours a week. In the following years the number of lectures was limited to five hours a week, while the amount of laboratory classes was kept. The name of the subject was also changed. It began as “Descriptive Anatomy”, becoming “Regular Anatomy of the Human Body” in 1947/1948 and “Regular Human Anatomy with elements of organogenesis” in 1948/1949. A critical date for the teaching of anatomy in Kraków was the year 1964 when the reform of medical education took place. The intention of the reform, apart from changing the content was for a general overhaul of the entire study programme, with a change in emphasis made each year. The first year of studies were specified as biological and the subjects studied were biological-morphological as well as biology, anatomy and histology. In the second year the studies were titled chemical-physiological, and included chemistry and physiology. The third year was a preparation for clinical classes. The following years were dedicated to clinical subjects. The scheme gave three hundred and sixty hours for the study of anatomy. One third of the time was devoted to lectures and two thirds to practical classes. Very soon changes were made to the general scheme and chemistry classes were introduced in the first year of the course, causing problems for the teaching of anatomy. In following years the number of hours specified for teaching anatomy were systematically reduced. It remained at three hundred and sixty hours in the period 1964/1965 to 1973/1974 and was then reduced to two hundred and fifty hours and then increased to two hundred and sixty hours and then to two hundred and eighty hours, staying at that level till 1980/1981. After this three hundred were allowed and this continued till 1985. Lectures on anatomy were always taught as preparation for clinical subjects, especially for surgery. As can be seen from the opening words of the inauguration lecture of Kazimierz Kostanecki “When you will stand gentlemen, by the patient’s bed...” Practical classes included not only dissection classes but also classes on radiology in respect to the anatomy of living human beings. These had been carried out in the times of Professor Rogalski but were now done systematically. 187 After the reform of medical studies, increases in the depth of anatomical teaching were made. In addition to the lectures on descriptive anatomy there were permanent lectures on radiological anatomy carried out by the Professor of Radiology and his assistants, lectures on anthropological anatomy and guest lectures given by clinicians, gynaecologists, surgeons, neurologists, neurosurgeons and dentists. The dissection classes were carried out on the topographical system, supplemented by demonstrations of X-ray pictures, and in 1968 when the laboratories were closed, demonstration autopsies were introduced, carried out by assistants of the Institute of Forensic Medicine, after an agreement with the head of that institution. Sometimes the autopsies took place in the Department of Pathomorphology. The assistant of the Institute of Descriptive Anatomy was always present, to advise the groups of students as required. The autopsies were carried out in such as way as not to shock the first year students too much and at the same time and to allow them to learn as much as possible by comparing the structure of the human body immediately or shortly after death with those which had been preserved. This was also to enable the students, to recognise the changes brought on by their preservation in formaline, both in colour and the consistency of the organs. After the foundation of the Department of Stomatology in 1948, students from this Department took part in the classes held at the Department of Anatomy. Their number was variable but always quite large. In 1949/1950 there were seven hundred and seventy-seven students in the first two years of medicine and three hundred and thirty-four of stomatology. In the following year there were sic hundred and ninety-eight studying medicine and two hundred and fifty-seven stomatology. During the next few years these numbers increased so that in 1952/1953 on both first years of study there were eight hundred and eighty-eight students of medicine and three hundred and two of stomatology. Only in 1957/1958 was the limit for admissions reduced. A systematic reduction in the limit reduced the numbers in 1960/1961 to two hundred students of medicine and seventy of Stomatology. However in the following years the admissions limit usually exceeded four hundred persons. Apart from changes to the teaching programme and the number of students each year from both the Faculty of Medicine and the Department of Stomatology, the work and teaching load of the Department was also influenced by organisational changes in the University. Up till 1948 classes at the Department of Anatomy in the post-war period were just attended by medical students. In 1948 the Department of Stomatology, and in 1976 the Faculty of Nursing were established and in the following year the Depart- 188 ment of Anatomy provided classes for the new faculty in the form of fifteen hours of lectures and thirty hours of seminars usually for two groups of students. In 1978/1978 the Department of Analytical Medicine and the Faculty of Pharmacy were established, with the Department of Anatomy providing the classes for the students of that department, in the form of twenty hours of lectures and forty hours of classes. In 1981/1982 the Department provided additional classes for the students of the Faculty of Pharmacy, and in the years since between 1981 and 1985/1986 seminars and review classes were provided for students of stomatology in their third and fourth years. Basic dissection classes were carried out on cadavers, which became increasingly difficult to obtain. A simultaneous increase in the number of students made it harder to provide regular teaching. The specimens in the anatomical museum were used and during the period of management of the Department by Professor Sokołowska about one thousand slides from different anatomical atlases were made to stimulate the spatial imagination of the students. In the beginning the anatomy examination was undertaken orally, but later was taken in writing, and afterwards took the form of a multiple choice test, but was also followed by a practical examination. The final examination grade was based on the average of the notifications of credits received during the classes and the number of points obtained during the test and practical examination. DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWA KATEDRY I ZAKŁADU ANATOMII -TEMATYKA BADAŃ Na plan pierwszy w pracy Zakładu Anatomii wysuwała się zawsze dydaktyka, co wynika z charakteru katedry i podstawowych celów, dla których ta katedra została utworzona, i wreszcie ze znaczenia anatomii dla wszystkich pozostałych dyscyplin medycznych. Praca naukowa musiała więc schodzić na plan dalszy, jakkolwiek kierownicy katedry mogli w latach XIX wieku pozwolić sobie na poświęcenie dużej ilości czasu na prace naukowe. W miarę stałego powiększania się liczby studentów, a po wojnie i w związku ze zmianą charakteru stanowiska kierownika katedry oraz wymaganiami pozanaukowymi i pozadydaktycznymi, na pracę naukową czasu było coraz mniej. Ponadto w Katedrze Anatomii Makroskopowej zmniejszała się systematycznie tematyka czysto anatomiczna, wkraczały tematy anatomii porównawczej, antropologicznej, embriologii, organoge-nezy, prace doświadczalne na zwierzętach laboratoryjnych. Wymagały one przyrządów, laboratoriów, zwierzętarni, stosowania metod histologicznych, co nie zawsze, a właściwie rzadko było dostępne. Postęp techniczny w mikroskopii wymagał instalacji nowych mikroskopów, zwykłe, świetlne nie mogłyjuż wystarczać, nie pozwalały na szerszy zasięg badań. Katedra Anatomii nie posiadała innych mikroskopów poza zwykłymi świetlnymi, innej aparatury poza aparatem rentgenowskim, miała tylko podstawowe i skromne laboratorium histologiczne, co w sumie nie mogło pozwolić na badania na wysokim poziomie, o standardzie europejskim. Począwszy od Teichmanna, konsekwentnie były prowadzone badania nad układem naczyniowym, głównie krwionośnym, przy użyciu najpierw metod klasycznych (teichmannowskich), następnie bardziej nowoczesnych, zwłaszcza z wykorzystaniem nowych mas iniekcyjnych w miarę ięo możliwości ich zakupu. Badania te pozwoliły na uchwycenie zmienności przebiegu i rozgałęzień naczyń tętniczych i żylnych w nawiązaniu do mechaniki rozwoju prawidłowego i patologicznego. Kostanecki wprowadził swoje zainteresowania embriologią i anatomią porównawczą, Rogalski - anatomię człowieka żywego. Następnie Sokołowska kontynuowała tradycyjne badania układu naczyniowego mięśni kończyn i wybranych narządów wewnętrznych, ponadto poszerzyła tematykę embrionalną na podstawie materiału płodowego ludzkiego, opracowując go w aspekcie mechaniki rozwoju w szerokim ujęciu. Drugi kierunek badań ostatnich lat to anatomia antropologiczna, której prekursorem był Adam Bochenek na początku XX wieku, opierając się na możliwości korzystania z aparatu rentgenowskiego (tylko do pewnego czasu) i materiału wiekowo wyselekcjonowanego spośród studentów lat pierwszych. Były to główne kierunki badań katedry anatomii, przy czym pojawiały się i inne, zależne od osobistych zainteresowań asystentów katedry. THE SCIENTIFIC ACTIVITY OF THE CHAIR AND DEPARTMENT OF ANATOMY Teaching was always at the forefront of the work of the Department of Anatomy. This resulted from the character of the chair and the basic aims for which it had been established, and also because anatomy was of such importance for all the remaining medical disciplines. This is why the scientific work was done in the background. In past centuries the managers of the Chair could spend much of their time on scientific research, but as the numbers of students grew, and with the changes in the character of the Chair after the war this was no longer possible. The extra pressures put on the Head of the Chair, and the extra scientific and increased teaching demands, meant that time for research was limited. In the chair of macroscopic anatomy pure anatomical work was systematically decreased and more time spent on comparative, anthropological anatomy, embryology, organogenesis and experimental work using laboratory animals. This required special instruments and laboratories, room to keep the animals and special histological methods and these were rarely available. The technical advances in microscopy required the installation of new electronic microscopes, the ordinary light microscopes being too inefficient, not making it possible to widen the range of research. The Chair of Anatomy only possessed ordinary light microscopes, lacking any other apparatus apart from X-ray equipment and a basic histological laboratory (where the tissues were prepared for the microscopes). All these problems conspired to ensure that the studies that could be made in Krakow could not be compared with standards being reached in some other parts of Europe. From Teichmann’s time onwards consistent researches were carried out on the vascular system and particularly on the cardiovascular system; fir 192 stly using the classical methods developed by Teichmann and later by more modern methods, making use of new injection materials when at all possible. These studies made it possible to understand the variability of the course and the ramifications of arterial and venous vessels according to the mechanics of normal and pathological development. Kostanecki brought with him his own interests in embryology and comparative anatomy. Rogalski introduced the study of the anatomy of living human beings. Then Sokołowska continued with traditional studies of the blood vessels of muscles of the limbs and certain of the internal organs. In addition by studying much human foetal material she widened the subject matter of embryology elaborating it according to the mechanics of development. The other line of research in the later years were in anthropological anatomy, the forerunner for this research being Adam Bochenek at the start of the twentieth century. The research used radiological equipment and material selected according to age among the students of the first year. These were the main trends of the research carried out in the Chair of Anatomy at Kraków, although others also appeared depending on the personal interests of the assistants of the Chair. DZIEŁA I PODRĘCZNIKI ANATOMICZNE WYDANE W KRAKOWIE W OKRESIE OD 1551 DO 1980 ROKU Rok 1551 to data wydania pierwszego podręcznika anatomii pt. Fabricado hominis. Autorem był Wojciech Nowopolski (Albertus Novicampia-nus) ur. ok. 1505-1509, zm. w 1559 roku. Studiował w Krakowie, najpierw filozofię, następnie filologię, którą ukończył w 1548 roku, w końcu przygotowywał się do prowadzenia wykładów z anatomii i embriologii, przekonany, że trzeba je prowadzić, o czym mówi w przedmowie do Fabricado hominis. Dzieło Nowopolskiego zostało wydane w Krakowie. Było podzielone na trzy części: pierwsza to rozprawa anatomiczna, druga - embriolo-giczna, a trzecia - mowa na cześć wiedzy przyrodniczej. W 1629 roku wydana zostaje rozprawa Gabriela Ochockiego na stopień doktora medycyny pt. Questio de mota coráis, a w 1630 roku traktat pt. De exercitadone anatómica Macieja Wojeńskiego. Z 1779 roku pochodzą dwie zachowane w rękopisach, niewydane prace anatomiczne, opracowane przez Rafała Czer-wiakowskiego pt. Nauka o kościach i Nauka o trzewiach. Rok 1850 - Wstęp do anatomii ciała ludzkiego dla uczniów poświęcających się umiejętności lekarskiej, opracowany przez Ludwika Bierkowskie-go. Ludwik Bierkowski był chirurgiem, urodził się w 1801, zmarł w 1860 roku. Pracował w Krakowie, prowadził Katedrę Chirurgii. Studiował w Berlinie i tam zaczął wydawać atlas, najpierw anatomiczny, a potem anato-miczno-chirurgiczny. Z zakresu atlasu anatomicznego zostały wydane w 1823 roku tablice w liczbie 20 sztuk, dotyczące układu tętniczego, żylne-go i chłonnego, w języku łacińskim i niemieckim. Podręcznik anatomii miał być zaczątkiem dzieła anatomicznego, ale dzieło to nie zostało opracowane. We wstępie autor najpierw omawia ważność stanowiska lekarza i sztuki lekarskiej, a dopiero w drugiej części zajmuje się anatomią. 194 Od 1909 roku rozpoczyna się wydawanie podręcznika anatomii Adama Bochenka: 1909 - tom I. Kości, stawy, więzadła, mięśnie. Wydanie I. 1917 - tom I. Kości, stawy, więzadła, mięśnie. Wydanie II. 1921 - tom I. Kości, stawy, więzadła, mięśnie. Wydanie III. 1924 - tom I. Kości, stawy, więzadła, mięśnie. Wydanie IV. 1916 - tom II. Narząd trawienia, narząd oddechowy, narządy moczo-płcio-we. Wydanie I. 1921 - tom II. Narząd trawienia, narząd oddechowy, narządy moczo-płcio-we. Wydanie II. 1927 - tom II. Narząd trawienia, narząd oddechowy, narządy moczo-płcio- we. Wydanie III. 1916 - tom III. Otrzewna. Narząd krążenia. Wydanie I. 1921 - tom III. Otrzewna. Narząd krążenia. Wydanie II. 1928 - tom III. Otrzewna. Narząd krążenia. Wydanie III. 1928 - tom IV. Nauka o nerwach obwodowych. Nauka o nerwach zmysłowych. Oko. Powłoki zewnętrzne. Część pierwsza - nie wyszła. 1925 - tom IV. Nauka o nerwach obwodowych. Nauka o nerwach zmysło- wych. Oko. Powłoki zewnętrzne. Część druga. Wydanie I. 1928 - tom IV. Nauka o nerwach obwodowych. Nauka o nerwach zmysło- wych. Oko. Powłoki zewnętrzne. Część trzecia. Wydanie I. Wymienione wyżej cztery tomy zostały wydane staraniem Polskiej Akademii Umiejętności. Po śmierci Bochenka współautorami dalszych części byli profesorowie: Stanisław Ciechanowski, Franciszek Krzyształowicz, Edward Loth, Kazimierz Majewski i Józef Markowski. W okresie powojennym opracowania anatomii Bochenka podjął się profesor Michał Reicher, kierownik Zakładu Anatomii Akademii Medycznej w Gdańsku. Wydal siedem tomów, a współautorami byli: I. Abramowicz, T. Bilikiewicz, S. Hiller, J. Hurynowicz, I. Iwaszkiewicz, W. Kubik, W. Łasiński, F. Miedziński, O. Narkiewicz, E. Stołyhwo, W. Sylwanowicz. Kolejne tomy podręcznika ukazywały się w latach 1952-1965, wydawane przez Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. W latach 1968-1989 ukazało się wydanie skrócone pięciu tomów. Tadeusz Rogalski podjął się opracowania podręcznika anatomii człowieka, który przewidział na 6 tomów w ujęciu topograficznym. Wydał jedynie 5 tomów, szóstego nie ukończył. 195 1947 - tom I. Wiadomości ogólne. Kraków, Czytelnik. 1948 - tom II. Ściany tułowia. Kraków, Czytelnik. 1949 - tom III. Zawartość klatki piersiowej. Kraków, Czytelnik. 1952 - tom IV. Zawartość jamy brzusznej. Kraków, Czytelnik. 1954 - tom V. Zawartość jamy miednicznej. Warszawa, PZWL. 1954 - tom VI. Anatomia mózgowia i rdzenia kręgowego - nieukończo-ne. Janina Sokołowska-Pituchowa zredagowała podręcznik zbiorowy anatomii, którego trzy pierwsze wydania opracował profesor Witold Sylwa-nowicz, a wydał Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich w Warszawie. Kolejne wydania ukazywały się: 1983-wydanie IV, 1988- wydanie V, 1989- wydanie VI. Współautorami rozdziałów podręcznika są: A. Krechowiecki, W. Kubik, W. Łasiński, O. Narkiewicz, W. Sylwanowicz i H. Szostakiewicz-Sawic-ka. Oprócz podręcznika anatomii nakładem Sekcji Wydawniczej Akademii Medycznej w Krakowie wychodziły skrypty opracowane przez J. Soko-łowską-Pituchową z ilustracjami wykonanymi na podstawie atlasów anatomicznych przez K. Konaszewską. Skrypty wychodziły wiatach 1963-1990 i były przeznaczone dla studentów medycyny i stomatologii, odrębne dla studentów farmacji. Pierwszy skrypt był opracowaniem materiału pozostawionego przez Rogalskiego i dotyczył układu nerwowego, pozostałe były autorstwa J. Sokołowskiej i stanowiły materiał pomocniczy do ćwiczeń pro-sektoryjnych. Niektóre miały już osiem kolejnych wydań. Omówienie wydawnictw podręcznikowych Anatomia człowieka Adama Bochenka jest opracowana w formie klasycznego podręcznika anatomii opisowej. Podręcznik ten, jakkolwiek nie był pierwszym w piśmiennictwie polskim, stał się podręcznikiem najbardziej znanym i używanym w całej Polsce. Można bez przesady powiedzieć, że wychowały się na nim pokolenia polskich lekarzy. Jest on wciąż w użyciu, a opracowany przez Michała Reichera, stanowi nadal podręcznik podstawowy, tak jak to było na początku naszego wieku, po jego ukazaniu się. Podręcznik ten zasługuje na szczególne uznanie ze względu na pięknie wykonane ilustracje, wierne anatomicznie, które miały zastąpić konieczność wydawania odrębnego atlasu anatomicznego. 196 Anatomia człowieka Tadeusza Rogalskiego miała być w założeniu podręcznikiem o nowoczesnym układzie topograficznym, w zastosowaniu do nauczania anatomii klinicznej, a w oparciu o ćwiczenia prosektoryjne. Wydane tomy mają układ topograficzny, są ilustrowane rysunkami częściowo schematycznymi, które są ujęte w atlas anatomiczny na końcu każdego tomu. Podręcznik nie stanowił pełnej całości. Poza pierwszym wydaniem, żadne następne nie było przewidziane. Anatomia człowieka - podręcznik pod redakcją Janiny Sokołowskiej--Pituchowej, jest typowym podręcznikiem zbiorowym, ujętym nowocześnie, w dostosowaniu do modelu nauczania zarówno w formie, jak i zakresie treści. Jest to podręcznik topograficzny, zwięzły w treści, wystarczająco ilustrowany. Był przyjęty dobrze i chętnie przez studentów, przewidywane są dalsze wydania. COMPOSITIONS AND MANUALS ISSUED IN KRAKOW IN THE YEARS 1551-1980 The first anatomical manual issued at Kraków Fabricado Hominis was written by Wojciech Nowopolski, who was also known as Albertus Novi-campianus (1505-559). Nowopolski studied in Kraków, first in philosophy and afterwards in philology, graduating in 1548. He prepared a series of lectures on anatomy and embryology convinced of their necessity and he stressed in the preface to this manual. Nowopolski’s work was issued in Kraków in 1551. It was subdivided into three parts. The first part being an anatomical thesis, the second is on embryology and the third an oration in memory of natural knowledge. In 1629 Gabriel Ochocki issued his doctrinal thesis entitled Questio de motu cordis, and in 1630 a treatise entitled De exercitatione anatómica was issued by Maciej Wojeński. From the year 1779 there survive in manuscript two unpublished works by Rafal Czerwiakow-ski entitled Nauka o kościach and Nauka o trzewiach. The year 1850 saw the issue of the article Wstęp do anatomii ciala ludzkiego dla uczniów poświęcających się umiejętności lekarskiej elaborated by Ludwik Bierkowski. Ludwik Bierkowski (1801-1860) was a surgeon living in Kraków and running the Chair of Surgery. He had studied in Berlin and while there began to issue his anatomical atlas and followed this by an anatomical surgical atlas. In 1823 twenty diagrams concerning the arterial, venous and lymphatic systems were issued in Latin and German, in addition to his work in producing the above mentioned atlas. The manual of anatomy was the beginning of an anatomical work which was not enlarged. In the preface the author discussed the importance of the post of the physician and the position of the art of medicine, only in the second part did he actually discuss anatomy. 198 From 1909 onwards there began the issue of the anatomical manual by Adam Bochenek. 1909 - volume I. Kości, stawy, więzadła, mięśnie. 1s¹ edition. 1917 - volume I. Kości, stawy, więzadła, mięśnie. 2ⁿd edition. 1921 - volume I. Kości, stawy, więzadła, mięśnie. 3rd edition. 1924 - volume I. Kości, stawy, więzadła, mięśnie. 4th edition. 1916 - volume II. Narząd trawienia, narząd oddechowy, narządy moczowo-płciowe. isl edition. 1921 - volume II. Narząd trawienia, narząd oddechowy, narządy moczowo-płciowe. 2ⁿd edition. 1927 - volume II. Narząd trawienia, narząd oddechowy, narządy moczo- wo-płciowe. 3rd edition. 1916 - volume III. Otrzewna. Narząd krążenia. iSI edition. 1921 - volume III. Otrzewna. Narząd krążenia. 2ⁿd edition. 1928 - volume III. Otrzewna. Narząd krążenia. 3rd edition. 1928 - volume IV. Nauka o nerwach obwodowych. Nauka o nerwach zmysłowych. Oko. Powłoki zewnętrzne. Part 1 - not issued. 1925 - volume IV. Nauka o nerwach obwodowych. Nauka o nerwach zmy- słowych. Oko. Powłoki zewnętrzne. Part 2. Ist edition. 1928 - volume IV. Nauka o nerwach obwodowych. Nauka o nerwach zmysłowych. Oko. Powłoki zewnętrzne. Part 3. is' edition. These four volumes were issued through the efforts of the Polish Academy of Arts and Sciences. After Bochenek’s death, the co-authors of the further parts were Professors: Stanislaw Ciechanowski, Franciszek Krzysz-talowicz, Edward Loth, Kazimierz Majewski and Józef Markowski. In the post-war period further elaboration of Bochenek’s anatomy was undertaken by Professor Michal Reicher, Manager of the Department of Anatomy at Gdansk. He issued seven volumes in co-operation with: I. Abramowicz, T. Bilikiewicz, S. Hiller, J. Hurynowicz, I. Iwaszkiewicz, W. Kubik, W. La-siński, F. Miedziński, O. Narkiewicz, E. Stołyhwo, W. Sylwanowicz. Further volumes of the manual were issued in the years 1952-1965, edited by Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. In later years (1968-1969) it appeared in abridged form as a five volume edition. Tadeusz Rogalski undertook the elaboration of a manual for human anatomy, which he intended to consist of six volumes of topographical description. However he only issued the first five volumes five volumes, with the final volume remaining unfinished. 1947 - volume I. Wiadomości ogólne. Kraków, Czytelnik. 1948 - volume II. Ściany tułowia. Kraków, Czytelnik. 199 1949 - volume III. Zawartość klatki piersiowej. Kraków, Czytelnik. 1952 - volume IV. Zawartość jamy brzusznej. Kraków, Czytelnik. 1954 - volume V. Zawartość jamy miednicznej. Warszawa, PZWL. 1954 - volume VI. Anatomia mózgowia i rdzenia kręgowego - not completed. Janina Sokołowska-Pituchowa edited the collective manual for anatomy, the first three volumes of which were elaborated by Professor Witold Sylwanowicz, and which was issued by Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich in Warsaw. Further editions followed: 1983-4,h edition. 1988-5,h edition 1989 -6'h edition. The co-authors of the chapters of this manual were: A. Krechowiecki, W. Kubik, W. Łasiński, O. Narkiewicz, W. Sylwanowicz and H. Szostakie-wicz-Sawicka. In addition to the above mentioned manuals there were also manuals issued by the university, edited by Sekcja Wydawnicza Akademii Medycznej in Kraków, elaborated by J. Sokołowska-Pituchowa, with illustrations based on the anatomical atlases by K. Konaszewska. Manuals issued in the years 1963-1990 were provided for the needs of students of medicine and stomatology and separately for students of pharmacy. The first volume concerned the nervous system and was an elaboration of material left by Rogalski. The author of the remaining volumes was J. Sokołowska. They played an auxiliary role for the prosectory classes. Some of them even went into eight editions. A few thoughts about the edited manuals The manual on human anatomy by Adam Bochenek was compiled in the form of a classical manual of descriptive anatomy. Although it was not the first manual in Polish literature, it became the best known and most widely used in the whole of Poland. You could say without exaggeration that generations of Polish physicians were brought up on it. It remains in use, and updated by Michal Reicher, it still remains today the basic manual in Poland, as it was at the beginning of the twentieth century, immediately after its appearance. The manual deserves special attention because of its beautiful illustrations, anatomically accurate, which did away with the necessity of editing a separate anatomical atlas. 200 The manual on human anatomy by Tadeusz Rogalski, was originally a manual arranged in an up-to-date topographical way. It was used to teach clinical anatomy, based on dissection classes. The edited volumes are arranged topographically and are illustrated by partially schematic drawings, which appear in an anatomical atlas at the end of each volume. This manual did not cover all aspects of anatomy, and only one edition was produced. The manual on human anatomy edited by Janina Sokoiowska-Pitucho-wa is a typical collective manual written in a modern way, adjusted for the new methods of teaching, both in terms of its style and contents. It is set out in a topographical fashion, the contents are concise and it is sufficiently illustrated. It was willingly accepted by the students and further editions are expected. ZWIĄZKI KATEDRY I ZAKŁADU ANATOMII Z ANTROPOLOGIĄ Początki antropologii datują się od lat trzydziestych XIX wieku i są związane z działalnością Towarzystwa Naukowego, które w 1872 roku przekształciło się w Akademię Umiejętności. Wybitną postacią tego okresu był Józef Majer, profesor wszechstronny, który wykładał wiele przedmiotów, głównie fizjologię. Opracował wspólnie z Fryderykiem Skoblem Słownik anatomiczno-fizjologiczny. Był pierwszym wykładowcą antropologii. W latach 1856-1873 zorganizował w Akademii Umiejętności Komisję Antropologiczną. Był jej pierwszym przewodniczącym, a następnie prowadził ją przez 19 lat. Został nazwany pionierem tej nauki. W 1874 roku Komisja Antropologiczna została podzielona początkowo na dwie, a następnie trzy Sekcje - Archeologiczno-Antropologiczną, Antropologiczną i Etnograficzną. Przewodniczącym Sekcji Antropologicznej został Ludwik Teichmann, ówczesny profesor anatomii i kierownik Katedry Anatomii. Po Teichmannie sekretarzem tej sekcji został profesor Kazimierz Kostanecki, kierownik Katedry Anatomii, który pozostawał na tym stanowisku przez lata 1918-1920. W czasie całej swej działalności w Akademii Umiejętności współpracował z Sekcją Antropologiczną. Po reorganizacji PAU Komisja Antropologiczna weszła w skład Wydziału Lekarskiego tejże Akademii. Oprócz działalności w Komisji Antropologicznej profesorowie anatomii wyrażali zainteresowanie tą dziedziną nauki w opracowaniach naukowych, których tematyka dotyczyła zagadnień czysto antropologicznych w ujęciu klasycznym lub dziedzin włączonych w anatomię antropologiczną, a więc dotyczących zmienności anatomicznej w czasie i przestrzeni. Antoni Kozubowski - profesor anatomii, w latach 1835-1868 kierownik Katedry Anatomii, wykonywał pomiary czaszek. W 1869 roku dokonał pomiarów czaszki i kości długich króla Kazimierza Wielkiego. 202 Ludwik Teichmann, kierownik Katedry Anatomii w latach 1868-1894, usprawnił technikę badań anatomicznych, wykonywał macerację czaszek ludzkich i zwierzęcych, nastrzykiwał masą własnej koncepcji naczynia krwionośne ludzi i zwierząt. Preparaty kostne demonstrował na Wystawie Międzynarodowej w Paryżu w 1867 roku, gdzie otrzymał specjalne odznaczenie, następnie na Wystawie Wszechświatowej w Wiedniu w 1873 roku. Na tej wystawie pokazał część preparatów z wystawy poprzedniej, nowe sporządzone własnymi metodami iniekcji i specjalnej preparacji oraz ma-cerowane czaszki. Zademonstrował ponadto kraniometr własnej konstrukcji. Był to raczej przyrząd służący do umocowania czaszki przy wykonywaniu pomiarów. Kazimierz Kostanecki, następca Teichmanna i kierownik katedry w latach 1894-1935, poszerzył zakres badań anatomii antropologicznej o opracowanie monograficzne kiszki ślepej i wyrostka robaczkowego u kręgowców. Na szczególne podkreślenie zasługuje opracowanie tych narządów u naczelnych i u człowieka. Oprócz Kostaneckiego tematykę antropologiczną podjął jego współpracownik - Adam Bochenek. Pierwsze swoje prace poświęcił antropologii klasycznej po odbyciu studiów antropologicznych u profesora Schwalbe-go w Strasburgu. W latach 1902-1905 ukazywały się jego prace dotyczące badań antropometrycznych czaszek z cmentarza przykatedralnego w Strasburgu, następnie dwie prace jako wyniki badań antropologicznych ludności wiejskiej wybranych rejonów Polski z omówieniem ich cech antropologicznych. Były to badania o charakterze prekursorskim, poza badaniami Majera i Kopernickiego. Stanisław Kohmann, jeden z pracowników katedry, opracowywał zagadnienia wybranych mięśni. Tadeusz Rogalski kierownik katedry w latach 1945-1957, stosował metody antropometryczne w badaniach osób żywych, zajmując się postawą stojącą człowieka. Ustalił kilka typów postaw u obu płci, stwierdzając ich zależność od typów konstytucjonalnych. Opracował specjalny przyrząd do pomiarów krzywizn kręgosłupa, próbował ustalić prototyp krzeseł użytkowych dla niektórych zawodów, np. motorniczycłi tramwajowych. Janina Sokołowska-Pituchowa, kierownik Zakładu Anatomii w latach 1961-1985, poszerzyła znacznie zakres badań antropologicznych i skoncentrowała je w specjalnie utworzonej Pracowni Antropologicznej, wyposażonej w podstawową aparaturę pomiarową. Wykorzystywano aparaturę rentgenowską do badań procesów kostnienia kości człowieka uwzględnieniem warunków środowiskowych, czynników konstytucjonalnych i antropologicznych. W ramach badań antropologii części miękkich opracowywano elementy układu krążenia, narządów wewnętrznych. W bada- 203 niach stosowano tradycyjną metodę iniekcyjną przy zastosowaniu nowoczesnych mas z tworzyw sztucznych. Pod opieką pracowni zorganizowano trzy wyprawy naukowe do Afryki, a przywiezione materiały pomiarowe ludności czarnej opracowano w formie publikacji na temat układu mięśniowego i proporcji ciała wybranych szczepów afrykańskich. Pracownię prowadził dr medycyny, a następnie dr hab. Czesław Miaśkiewicz (zmarły w 1984 roku). THE RELATIONSHIP OF THE CHAIR OF ANATOMY WITH ANTHROPOLOGY The beginning of the study of anthropology in Poland can be dated to the 1830’s and is associated with the activities of the “Scientific Society”, which in 1872 was to evolve into the Academy of Learning and later into the Academy of Arts and Sciences. The outstanding figure of this period was Józef Majer, a widely travelled professor who mainly lectured on physiology. He elaborated the Anatomical-physiological dictionary together with Skobel and was the pioneer and first lecturer of anthropology. In the period 1856-1873 he organised the Anthropological Commission at the Academy of Learning. He was its first president and ran it for nineteen years. In 1874 the Anthropological Commission was divided, first into two and then into three sections consisting of the Archaeological-Anthropology Section, the Anthropological Section and an Ethnographical Section. Lu-d wik Teichmann, Professor and Manager of the Chair of Anatomy became president of the anthropological section. Following Teichmann the position of Secretary of that section was held by Professor Kazimierz Kosta-necki, manager of the Chair of Anatomy, who held the position from 1918--1920. During all his work at the Academy of Arts and Sciences he collaborated with the anthropological section. After the reorganisation of the Polish Academy of Sciences, the Anthropological Section was included into the Faculty of Medicine of that Academy. Apart from taking part in the work of the Anthropological Commission, professors of anatomy were interested in this area of science, in the scientific description of anthropological problems, and disciplines included in anthropological anatomy concerned with anatomical variation both in time and in different parts of the globe. 206 Antoni Kozubowski the Professor of Anatomy at Kraków in the years 1835-1868 and Manager of the Chair of Anatomy performed measurements of the skulls in the museum collection and in 1869 he measured the skull and long bones of King Kazimierz the Great. Ludwik Teichmann, Manager of the Chair in the years 1868-1894 improved the techniques of anatomical investigation, macerating human and animal skulls and injecting human and animal blood vessels with a substance of his own creation. He exhibited the bony specimens at the International Exhibition in Paris in 1867 where he received a special award, and again at the Universal Exhibition in Vienna in 1873. This time he showed some of the exhibits from the former exhibition together with others newly produced by himself using his methods of injection and special preparation techniques as well as macerated skulls and a craniometer of his own construction. This was an instrument for stabilising skulls while taking scientific measurements. Kazimierz Kostanecki, Teichmann’s successor as manager of the Chair in the years 1894-1935 widened the range of anatomical-anthropological studies, describing in detail the caecum and vermiform appendix in vertebrates. It should be emphasised that careful descriptions were made of these organs both in primates and in human beings. Apart from Kostanecki, anthropological work was also undertaken by his co-worker Adam Bochenek, whose first studies were dedicated to classical anthropology after studying under Professor Schwalbe in Strasbourg. In 1902-1905 Bochenek’s anthropological study of skulls from a cemetery close to Strasbourg cathedral was published, followed by anthropological studies of country people from certain regions of Poland discussing their anthropological features. These studies had a preliminary character, with the exception of the studies of Majer and Kopernik. Stanislaw Kohman, one of the workers of the Chair carefully worked out problems of particular muscles in the body. Tadeusz Rogalski, manager of the Chair in the years 1945-1957 used anthropological methods to carry out studies on living people, investigating the standing position of humans. He established that there were several types of posture in both sexes. He developed a special instrument for measuring the curves of the vertebral column and tried to establish a prototype of a utilitarian chair for certain professions, for instance tram drivers. Janina Sokołowska- Pituchowa, Manager of the Department of Anato-my from 1961-1985 widened the range of anthropological researches significantly, and they took place in a specially constructed anthropological laboratory equipped with equipment for carrying out the necessary me- 207 asurements. Radiological equipment was used for research into the ossification of bones and on reach on the effect of environmental conditions. Also studies were made into the anthropology of soft tissues and the elements of the alimentary system and for describing the internal organs. The research was carried out using traditional injection methods, but with modern plastic substances. With regard to the laboratory, three scientific expeditions were organised to Africa, which brought back measurements of aspects of the bodies of some of the African tribes, which were then described and used comparatively in publications about the muscular system and proportions of the bodies the chosen tribes. The laboratory was run by Associate Professor Czeslaw Miaikiewicz who died in 1984. ZWIĄZKI KATEDRY ANATOMII Z AKADEMIĄ SZTUK PIĘKNYCH Konkretne i ścisłe związki Katedry Anatomii zaczynają się pod koniec XIX wieku, po objęciu przez Jana Matejkę kierownictwa Szkoły Sztuk Pięknych, a Ludwika Teichmanna - kierownictwa Katedry Anatomii. Do tego czasu anatomia była wykładana jako przedmiot pomocniczy i włączana w inne wykłady, a więc prowadzona przez kilku wykładowców. Pierwsze wykłady prowadził profesor sztuk pięknych Jan Nepomucen Bizański. Następnie, w okresach zmiennych losów i nazw akademii, prowadzili je inni profesorowie, okresowo Szkoły Rysunków i Malarstwa przy Instytucie Technicznym, wreszcie (od 1900 roku) Akademii Sztuk Pięknych. W 1879/1880 roku wykłady z anatomii rozpoczął kierownik Katedry Anatomii profesor Ludwik Teichmann, powołany na stanowisko wykładowcy przez dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych, którym wówczas był Matejko. W 1891 Teichmann został zwolniony z obowiązków wykładania anatomii prawdopodobnie na skutek rozbieżności zapatrywań na sposób prowadzenia zajęć z anatomii. Matejko uważał, że anatomia powinna być prowadzona pod kątem widzenia potrzeb malarstwa i rzeźbiarstwa, czego wedle niego żaden profesor anatomii, lekarz lub przyrodnik nie potrafi uwzględnić. Jeszcze przed wykładami profesora Teichmanna studenci Szkoły Malarskiej korzystali z wykładów Kozubowskiego z działu nauki o mięśniach (1839 rok). Następcą Teichmanna został Antoni Gabryszewski, lekarz chirurg, który wykładał anatomię od 1891/1892 do 1895/1896 roku. Począwszy od Teichmanna, anatomia jest wykładana jako osobny przedmiot, a nie włączana do innych i prowadzona przez anatomów lub lekarzy. Po Gabryszew-skim wykłady objął aktualny kierownik Katedry Anatomii profesor Kosta-necki, ale prowadził je krótko, bo tylko do 1898 roku. Następnym wykładowcą anatomii był docent anatomii Adam Bochenek, który prowadził je do swojej śmierci, tj. do roku 1913. 210 Po śmierci Adama Bochenka zajęcia z anatomii przejął lekarz Jerzy Aleksandrowicz, który pełnił obowiązki asystenta Katedry Anatomii pod opieką profesora Kostaneckiego. Aleksandrowicz wykładał do 1919 roku. Z kolei wykłady przejął lekarz Henryk Kuntzek, który studiował malarstwo i rzeźbę po ukończeniu medycyny. Wykładał do 1929 roku. Od 1929 wykłady zaczął prowadzić ówczesny docent profesora Kostaneckiego - Tadeusz Rogalski, późniejszy profesor i kierownik Katedry Anatomii. Od 1935 roku Rogalski był kierownikiem Katedry Anatomii Topograficznej Wychowania Fizycznego, łącząc zagadnienia biomechaniki z anatomią plastyczną. W okresie drugiej wojny światowej, w latach 1939-1945, ustały wszelkie działania szkół wyższych zarówno Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak i Akademii Sztuk Pięknych. W1945/1946 roku anatomię dla ASP wykładał Stanisław Kohmann, wieloletni asystent Katedry Anatomii, i prowadziije do 1947/1948 roku, kierując równocześnie Katedrą Anatomii. W 1946 roku powrócił do Krakowa Tadeusz Rogalski i objął Katedrę Anatomii, a Stanisław Kohmann jako docent przeszedł do Rokitnicy na stanowisko kierownika Katedry Anatomii. Wykłady z antomii dla ASP podjęła Janina Sokolowska-Pituchowa, ówczesny adiunkt Katedry Anatomii, i prowadziła je do 1951 roku. Od 1953 roku wykłady anatomii podejmuje ponownie kierownik Katedry Anatomii Tadeusz Rogalski, które z powodu pogarszającego się stanu zdrowia powierza, od 1956 roku, asystentowi Katedry Janowi Kusiowi. Po śmierci Rogalskiego zajęcia prowadzi do 1965 roku lekarz Jan Kuś, wieloletni asystent Katedry Anatomii, następnie doktor medycyny Emil Kędzior (do 1969 roku). Po kilkuletniej przerwie kontakt Zakładu Anatomii z Akademią Sztuk Pięknych przywrócono i zgodnie z tradycją wykłady z anatomii dla Wydziału Grafiki i Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych objęła profesor Janina Sokołowska-Pituchowa, kierownik Zakładu Anatomii, i prowadziła je do 1989 roku. Krótka charakterystyka wykładowców anatomii, pracowników Katedry, a następnie Zakładu Anatomii: Ludwik Teichmann (1823-1895), ukończył studia medyczne w 1855 roku, był kierownikiem Katedry Anatomii w latach 1868-1894, był docentem Szkoły Sztuk Plastycznych. Antoni Gabryszewski (1864-1917), chirurg określany mianem najzdolniejszego chirurga swojej generacji, uczeń Teichmanna, wskazany przez niego na swojego następcę, był prywatnym docentem (privat dozent) anatomii w Szkole Sztuk Plastycznych. Kazimierz Kostanecki (1863-1940), studiował najpierw historię sztuki, następnie medycynę, prowadził Katedrę Anatomii w latach 1894-1936. 211 Adam Bochenek (1875-1913), był docentem przy Katedrze Anatomii i docentem ASP. Autor pierwszego ogólnie przyjętego podręcznika anatomii człowieka, pięknie ilustrowanego. Jerzy Aleksandrowicz (1886-?), doktor medycyny i filozofii, asystent Katedry Anatomii w latach 1913-1918. Henryk Kuntzek (1871-1928), lekarz, rysownik, rzeźbiarz. Doktorat z medycyny w 1894 roku, następnie studia malarskie. W 1919 roku prowadził wykłady anatomii w Warszawie, następnie w Krakowie. Był profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Rysunku ASP. Tadeusz Rogalski (1881-1957), dyplom lekarza uzyskał w 1980 roku, asystentura u Kostaneckiego. Wykłady w ASP w latach 1928-1939 i po wojnie jako profesor anatomii w latach 1953-1956. Stanisław Kohmann (1901-1981), dyplom lekarza uzyskał w 1946 roku, długoletni asystent Katedry Anatomii, wykłady anatomii miał po okresie wojennym, następnie kierował Katedrą Anatomii w Rokitnicy. Janina Sokołowska-Pituchowa (ur. 1915), dyplom lekarza we Lwowie w 1939 roku, od 1945 roku w Krakowie jako asystentka katedry, prowadziła wykłady w ASP w latach 1948-1951. Przeniosła się do Zakładu Anatomii Patologicznej, powróciła do Katedry Anatomii jako kierownik w 1961 roku, po kilkuletniej przerwie objęła wykłady w ASP w latach 1983-1989. Jan Kuś (1919—1997), dyplom lekarza uzyskał w 1950 roku, asystent Zakładu Anatomii, prowadził wykłady w zastępstwie profesora Rogalskiego, następnie samodzielnie do 1965 roku. Emil Kędzior (1919-1986) podobnie jak Kuś, asystent Zakładu Anatomii, wykładał anatomię w ASP do 1969 roku. W Zakładzie Anatomii znajduje się teka oryginalnych rysunków Jacka Malczewskiego. Są to rysunki o tematyce anatomicznej, wykonane w okresie studiów w Szkole Sztuk Pięknych w latach 1872-1874. Rysunki są różne, wykonane na zwykłym papierze, niektóre na papierze pakunkowym, rysowane, malowane, różnych rozmiarów. Rysunki Jacka Malczewskiego, własność jego żony, znalazły się w posiadaniu jej wnuczki - Józefy Wy-kowskiej-Rymarowej, która studiowała medycynę w Krakowie i przekazała je jako dar dla Katedry Anatomii. Część z nich została oprawiona i powieszona w gabinecie kierownika katedry, część zgromadzono w teczce i znajdują się muzeum. Jest ich w sumie 69 i są podzielone na 5 grup: grupa pierwsza - rysunki układu kostnego, kości kończyn i czaszki; grupa druga - rysunki układu mięśniowego, tułowia, kończyn i głowy; grupa trzecia - naczynia krwionośne tętnicze i żylne kończyny górnej; 212 grupa czwarta - układ topograficzny kończyn; grupa piąta - rysunki stopy i przedramienia. Rysunki są opatrzone pieczęciami potwierdzającymi ich autentyczność. Ponadto w Zakładzie Anatomii znajduje się drewniana figurka typu znanego pod nazwą ecorches, ilustrująca układ mięśniowy człowieka. W latach 1961-1963 wyrazem związku Zakładu Anatomii z Akademią Sztuk Pięknych były „wystawy” rysunków studentów tej uczelni, wiszące na ścianach korytarzy wzdłuż sal prosektoryjnych Zakładu Anatomii. THE RELATIONSHIP OF THE CHAIR OF ANATOMY WITH THE ACADEMY OF FINE ARTS The close relationship developed at the end of the nineteenth century after Jan Matejko took charge of the School of Fine Arts, at the time when Ludwik Teichmann was in charge of the Chair of Anatomy. Until that time anatomy had been taught as an extra subject for artists and included in other lectures, so it was only given by a few lecturers. The first such lectures were conducted by Professor of Fine Arts Jan Nepomucen Bizanski. During a time of change for the academies they were conducted by other professors, such as a temporary professor in the School of Drawing and Painting of the Technical Institute. Since 1900 they have been conducted by Professors of the Academy of Fine Arts. In the period 1879/1880 the anatomy lectures at the Academy of Fine Arts were conducted by Professor Ludwik Teichmann, Manager of the Chair of Anatomy, who had been appointed to the post of lecturer at the School of Fine Arts by its manager Matejko. In 1891 Teichmann was dismissed from his lecturing duties there, probably because of a disagreement about the way anatomy classes should be conducted. Matejko considered that anatomy should be carried out according to the needs of the artists and sculptors, which in his opinion none of the anatomy professors, physicians or naturalists took into consideration. In 1839, many years before Teichmann’s lectures the students of the School of Painting had had lectures on muscles conducted by Professor Kozubowski the then Manager of the Chair of Anatomy. Teichmann’s successor at the School of Fine Arts was the physiciansurgeon Antoni Gabryszewski, who lectured anatomy there from 1891/ 1892-1895/1896. From Teichmann’s time anatomy was lectured as a sepa 214 rate subject, not included with the others and was conducted by either anatomists or physicians. Lectures following Gabryszewski’s departure were conducted by the then manager of the Chair of Anatomy Professor Kostanecki, although only until 1898. The next lecturer was Assistant Professor Adam Bochenek who gave the lectures until his death in 1913. After Bochenek’s death the anatomy classes were taken by physician Jerzy Aleksandrowicz, who was the Acting Assistant at the Chair of Anatomy. Aleksandrowicz continued his lectures there until 1919. The responsibility was then given to the physician Henryk Kuntzek who lectured there until 1929. Kuntzek had studied painting and sculpture after graduating in medicine. From 1929 the lectures were conducted by Tadeusz Rogalski, at that time the assistant professor to Professor Kostanecki. From 1935 Rogalski was Manager of the Chair of Descriptive Anatomy of Physical Education which allowed him to investigate the problems of biomechanics and plastic anatomy. During the Second World War (1939-1945) all ordinary activities at the high schools and both the Jagiellonian University and the Academy of Fine Arts ceased. In 1945/1946 anatomy lectures at the Academy of Fine Arts were given by Stanislaw Kohman the long term assistant of the Chair of Anatomy. He conducted them until 1947/1948 being at the same time the Manager of the Chair of Anatomy. In 1946 Tadeusz Rogalski returned to Kraków from England and took charge of the Chair of Anatomy, with Stanislaw Kohman as the Associate Professor moving to Rokitnica to take the post there of Manager of the Chair of Anatomy. Lectures on anatomy at the Academy of Fine Arts were therefore undertaken by Janina Sokoiowska-Pituchowa the then Senior Lecturer in the Chair of Anatomy and she conducted them until 1951. From 1953 the lectures on anatomy were given once again by the Manager of the Chair of Anatomy Tadeusz Rogalski, but in 1956 when his health deteriorated he entrusted them to the Assistant of the Chair Physician Jan Kuś. After Rogalski’s death Kuś conducted the lectures until 1965 and was followed until 1969 by Emil Kędzior a doctor of medicine. After a break of a few years the contact between the Department of Anatomy and the Academy of Fine Arts was restored and according to tradition the lectures on anatomy for the Faculty of Graphic Arts and Painting at the Academy of Fine Arts were undertaken by Professor Janina Sokolowska-Pituchowa, Manager of the Department of Anatomy and she conducted them until 1989. Brief details of the lecturers of anatomy, workers of the chair, and next of the chair of the Department of Anatomy: 215 LudwikTeichmann (1823-1895) completed his medical studies in 1855, was Manager of the Chair of Anatomy in the years 1868-1894 and was an Assistant Professor in the School of Plastic Arts. Antoni Gabryszewski (1864-1917) was described as the most outstanding surgeon of his generation. As Teichmann’s pupil he was suggested to succeed him. He was a private Assistant Professor (privat dozent) of Anatomy in the School of Plastic Arts. Kazimierz Kostanecki (1863-1940) studied first, the history of arts followed by medicine, and managed the Chair of Anatomy in the years 1894--1935. Adam Bochenek (1875-1913) was an Assistant Professor by the Chair of Anatomy and Assistant Professor at the Academy of Fine Arts. He was the author of the first generally accepted manual of human anatomy, known for its beautiful illustrations. Jerzy Aleksandrowicz (born 1886) a Doctor of Philosophy and Medicine, was Assistant of the Chair of Anatomy in the years 1913-1918. Henryk Kuntzek (1871-1928), a physician, artist and sculptor gained his Doctorate in medicine in 1894 and followed this by studying painting. In 1919 he conducted the lectures on anatomy in Warsaw and after this did so at Kraków. He was Associate Professor in the Chair of Drawing in the Academy of Fine Arts. Tadeusz Rogalski (1881-1957) obtained a degree in physical education in 1880 and became Assistant by Kostanecki. He lectured at the Academy of Fine Arts from 1928-1939 and after the war as Professor of Anatomy in the years 1953-1956. Stanislaw Kohman (1901-1981) obtained his degree as a physician in 1946 and was the long term Assistant of the Chair of Anatomy. He conducted lectures on anatomy in the early post-war period before moving to manage the Chair of Anatomy at Rokitnica. Janina Sokolowska-Pituchowa (born 1915) received her degree as a physician in Lwów in 1939 and after moving to Kraków in 1945 she worked as Assistant of the Chairof Anatomy there. She conducted the lectures in the Academy of Fine in the years 1948-1951. She moved to the Department of Pathomorphology, returning to the Chair of Anatomy as manager in 1961. She took charge of the lectures in the Academy of Fine Arts once again after a few years break. Jan Kuś (1919-1997) obtained his degree as a physician in 1959 and became Assistant of the Department. He conducted lectures, standing in for Professor Rogalski and later independently until 1965. Emil Kędzior (1919-1986) was Assistant of the Chair of Anatomy like Kuś and lectured anatomy in the Academy of Fine Arts until 1969. 2l6 The Anatomy Department possesses a portfolio of original drawings by the artist Jacek Malczewski. The drawings are of anatomical subjects, made during his studies at the School of Fine Arts in the years 1872-1874. All the drawings are different, some on ordinary paper, some on wrapping paper, some drawn, others painted and of various sizes. These drawings were the property of his wife and were found in the possession of his granddaughter Józefa Wykowska-Rymarowa, who had studied medicine in Kraków, and she bequeathed them as a donation to the Chair of Anatomy. Some of them were framed and hung in the office of the Manager of the Chair, while others are stored in the portfolio and kept in the anatomical museum. All together there are sixty-nine drawings, subdivided into five groups: Group 1 - drawings of the skeletal system, bones of the limbs and skulls; Group 2 - drawings of the muscular system of corpus, limbs and head; Group 3 - drawings of arterial and venous vessels of the upper limb; Group 4 - drawings of the topographical arrangement of the limbs; Group 5 - drawings of the foot and forearm. All the drawings are marked with a stamp signifying their authenticity. The Department of Anatomy also possesses a wooden sculpture called an ecorche (a figure without skin) showing the human muscular system. A visible sign of the co-operation of the Department of Anatomy and the Academy of Fine Arts in the years 1961-1963 were the “exhibitions” held at that time at the Department of Anatomy of drawings of students of the Academy of Fine Arts. The paintings were hung on the walls of the corridors to the dissection rooms of the Anatomy Department. POLSKIE TOWARZYSTWO ANATOMICZNE W1923 roku powstało w Warszawie Towarzystwo Anatomiczne, w dwa lata później zorganizowano Towarzystwo Anatomiczne Warszawskie. W tym samym roku podczas XII Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich podjęto decyzję rozszerzenia działalności Towarzystwa Anatomicznego na cały kraj. Powołano wspólne Towarzystwo Anatomów i Zoologów, uchwalono datę pierwszego zjazdu na rok 1926. W tym roku zjazd odbył się w Warszawie, a na jego walnym zebraniu powołano do życia Polskie Towarzystwo Anatomiczno-Zoologiczne. Wspólnym organem miał się stać kwartalnik „Folia Morphologica”. Od tej daty rozpoczęły się regularne zjazdy w różnych miastach uniwersyteckich. Chronologiczne zestawienie zjazdów wygląda następująco: I Zjazd Anatomów i Zoologów - rok 1926, Warszawa. II Zjazd Anatomów i Zoologów - rok 1929, Wilno. III Zjazd Anatomów i Zoologów- rok 1931, Warszawa (łącznie z III Zjazdem Federacji Towarzystw Anatomicznych). IV Zjazd Anatomów i Zoologów - rok 1933 Poznań. V Zjazd Anatomów i Zoologów - rok 1936, Kraków. Podczas tego zjazdu dokonany został podział towarzystw i powstało oddzielne Towarzystwo Zoologów. VI Zjazd Polskiego Towarzystwa Anatomów (tylko) - rok 1937, Lwów. W okresie wojennym nie odbywały się zjazdy żadnych towarzystw naukowych. Po wojnie Polskie Towarzystwo Anatomiczne rozpoczęło swoją działalność i już w 1948 roku odbył się zjazd w Łodzi oznakowany jako pierwszy powojenny, a w ciągłości jako VII. Na tym zjeździe utworzono oddziały we wszystkich miastach uniwesyteckich i powołano ponownie organ PTA 218 - kwartalnik „Folia Morphologica”. Na tym zjeździe przyjęto jako członków anatomopatologów i utworzono specjalną sekcję. II (VIII) zjazd w 1951 roku w Krakowie. III (IX) zjazd w 1954 roku w Białymstoku. Na tym zjeździe anatomopatolodzy utworzyli własne towarzystwo i odłączyli się od Towarzystwa Anatomicznego. IV (X) zjazd odbył się w Szczecinie. V (XI) zjazd odbył się w 1959 roku w Krakowie łącznie z Towarzystwem Zoologicznym i Komitetem Zoologii Polskiej Akademii Nauk. VI (XII) zjazd odbył się w 1961 roku w Lublinie. VII (XIII) zjazd w 1964 roku odbył się w Gdańsku i został uznany za zjazd jubileuszowy w 20-lecie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. VIII (XIV) zjazd w 1967 roku odbył się w Katowicach-Zabrzu-Rokitnicy. IX (XV) zjazd w 1971 roku w Poznaniu. X (XVI) zjazd w 1974 roku we Wrocławiu. XI (XVII) zjazd w 1977 roku w Białymstoku. XII (XVIII) zjazd w 1980 roku odbył się w Krakowie. XIII (XIX) zjazd w 1983 roku odbył się w Poznaniu. XIV (XX) zjazd odbył się w 1986 roku w Warszawie. XV (XXI) zjazd odbył się W1989 roku w Katowicach (Kozubniku). Z podanego powyżej zestawienia wynika czynny udział Zakładu Anatomii w Krakowie, który był organizatorem zjazdów trzykrotnie, tj. w 1951, 1959 i 1980 roku. Krakowski Oddział Polskiego Towarzystwa Anatomicznego przygotował sympozjum naukowe poświęcone stuleciu Theatrum Anatomicum, zbudowanego w latach 1869-1872 w Krakowie przez Ludwika Teichman-na przy ulicy Mikołaja Kopernika. W czasie sympozjum wygłoszono szereg referatów, ponadto odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci profesora Kazimierza Kostaneckiego. Organ Towarzystwa - „Folia Morphologica” - zamieścił w drugim numerze w 1969 roku następującą wzmiankę: „(...) w roku bieżącym z całym narodem obchodzimy 25. rocznicę powstania Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Numer niniejszy zawiera prace obrazujące dorobek i historię Theatrum Anatomicum, obecnej Katedry Anatomii Prawidłowej i Topograficznej Akademii Medycznej w Krakowie, wyrosłej przed stu laty przy Wydziale Lekarskim chluby naszej Uczelni - Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zeszyt ten przedstawia historię krakowskiego Theatrum od jego powstania do dnia dzisiejszego, a więc i w okresie 25-lecia istnienia PRL. Prezentuje zatem powojenne kierunki badawcze Ośrodka Krakowskiego przykładami licznych publikacji swych pracowników. Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Anatomicznego”. 219 W1988 roku odbyła się uroczystość ku czci profesora Adama Bochenka w 75. rocznicę jego śmierci, zorganizowana przy współudziale Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Anatomicznego. Członkowie tego towarzystwa wygłosili referaty stanowiące część naukową uroczystości. THE POLISH ANATOMICAL SOCIETY The Anatomical Society came into existence in Warsaw in 1923 and two years later the Anatomical Society of Kraków arose. At the Twelfth Convention of Polish Physicians and Naturalists held the same year, it was decided to widen the activities of the Anatomical Society to cover the whole country. The Society of Anatomists and Zoologists came into being and the first meeting was held in 1926. In that year a meeting was held at Warsaw and during this the Polish Anatomical Society came to life. Their common organ was the quarterly “Folia Morphologica”. From this time regular conventions were held in the different university cities of Poland. Chronological list of the conventions: I Convention of Anatomists and Zoologists -1926, Warsaw. II Convention of Anatomists and Zoologists -1926, Wilno. III Convention of Anatomists and Zoologists -1931, Warsaw (together with the third Convention of the Federation of Anatomical Societies). IV Convention of Anatomists and Zoologists -1933, Poznań. V Convention of Anatomists and Zoologists -1936, Kraków (during that convention the society was divided and a separate Zoological Society arose). VI Convention of the Polish Anatomical Society -1937, Lwów. The Scientific Societies held no conventions during the period of the Second World War. After the war the Polish Anatomical Society restarted its work and in 1948 a convention took place at Łódź. (This was the first of the post war conventions but the seventh since 1926). At this convention branches were formed in all university cities and the quarterly “Folia Morphologica” appeared once more as the press organ of the Polish Anatomical Society. Pa- 222 thomorphologists were accepted as members at this convention and they formed a special section. II (VIII) Convention in 1951, in Kraków. III (IX) Convention in 1954, in Bialystok. At this convention the patho-morphologists created their own society and separated from the Anatomical Society. IV (X) A convention took place in Szczecin. V (XI) A convention took place in 1959 in Kraków together with the Zoological Society and the Committee of Zoology of the Polish Academy of Sciences. VI (XII) Convention in 1961, in Lublin. VII (XIII) A convention was held in Gdańsk. It was considered to be the jubilee convention as it was held on the twentieth anniversary of the Polish People’s Republic. VIII (XIV) Convention in 1967, took place in Katowice, Zabrze and Ro-kitnica. IX (XV) Convention in 1971, in Poznań. X (XVI) Convention in 1974, in Wroclaw. XI (XVII) Convention in 1977, in Bialystok. XII (XVIII) Convention in 1980, took place in Kraków. XIII (XIX) Convention in 1983, in Poznań. XIV (XX) Convention in 1986, in Warsaw. XV (XXI) Convention in 1989, in Katowice (Kozubnik). From the above breakdown it can be seen that the Department of Anatomy in Kraków took an active role, and organised the conventions on three occasions-in 1951,1959 and 1980. The Kraków branch of the Polish Anatomical Society prepared the scientific symposium dedicated to the hundredth anniversary of the Theatrum Anatomicum, which had been built in the years 1869-1872 in Kraków by Ludwik Teichmann in Kopernika Street. During the symposium several papers were delivered and a tablet was unveiled to the memory of Professor Kazimierz Kostanecki. The organ of the Society - “Folia Morphologi-ca” included in its second issue of 1969 the following article: “(...) in this present year, we together with the whole nation celebrate the twenty-fifth anniversary of the creation of the Polish People’s Republic. The present number contains works showing the output and history of the Theatrum Anatomicum, the present Chair of Regular and Descriptive Anatomy of the Academy of Medicine in Kraków, which arose a hundred years ago as the Faculty of Medicine, the pride of the Jagiellonian University. This number presents the history of the Theatrum of Kraków from its rising until today, so it 223 also includes the twenty-five years of existence of the Polish People’s Republic. Thus it represents the post-war directions of the researches of the Krakow Centre with numerous examples of the studies of its workers. Main Board of the Polish Anatomical Society”. In 1988 a celebration was held in memory of Professor Adam Bochenek on the seventy-fifth anniversary of his death. This was organised in cooperation with the Krakow branch of the Polish Anatomical Society. Members of that society delivered occasional papers, which comprised the scientific part of the event. DOKUMENTACJA PEWNYCH WYDARZEŃ Z HISTORII KATEDRY ANATOMII Ważniejsze zdarzenia w życiu katedry naukowej pozostawiają zazwyczaj trwałe pomniki w postaci tablic pamiątkowych, portretów lub innych specjalnych zapisów. Tak było i w Katedrze Anatomii Akademii Medycznej w Krakowie. Pomniki historii są umieszczone w gabinecie kierownika katedry i w hallu zakładu. W gabinecie znajdują się portrety kolejnych kierowników katedry i zakładu, począwszy od 1835 roku. Są więc portrety: Antoniego Kozubowskiego, Ludwika Teichmanna, Kazimierza Kostanec-kiego, Zygmunta Szantrocha, zdjęcie Tadeusza Rogalskiego i portret Janiny Sokołowskiej-Pituchowej. Uroczystość umieszczenia portretu Antoniego Kozubowskiego odbyła się 9 maja 1886 roku. Z inicjatywy jego byłych uczniów odbyła się składka pieniężna i ufundowano portret. Sprawą tą zajmowała się specjalna komisja, powołana w Towarzystwie Lekarskim Krakowskim. Towarzystwo to nie dysponowało żadną salą godną tego portretu, więc postanowiono ofiarować go Wydziałowi Lekarskiemu z prośbą o umieszczenie go w jednej z sal uniwersyteckich. Portret przekazano Katedrze Anatomii, a w uroczystości przekazania wzięli udział: prezes PAU, rektor Uniwersytetu, członkowie Wydziału Lekarskiego, uczniowie i członkowie rodziny profesora Kozubowskiego. Portret Ludwika Teichmanna dostał się do Zakładu Anatomii w 1964 roku w ramach obchodzonych uroczystości sześćsetlecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. Portret został ufundowany przez Uniwersytet Wiedeński, a namalowany przez znanego krakowskiego malarza Kazimierza Pochwal-skiego na prośbę syna Teichmanna. 226 Kolejny portret to podobizna Kazimierza Kostaneckiego. Oryginał portretu, wykonany przez malarza krakowskiego Leona Wyczółkowskiego, wisi w rektoracie Akademii Medycznej. W gabinecie kierownika zakładu znajduje się kopia tego portretu, wykonana przez malarza Terleckiego z okazji stulecia Zakładu Anatomii. Portret Zygmunta Szantrocha malowała na zlecenie wdowy po profesorze malarka Janina Rapf-Słowikowska. Pani Szantrochowa ofiarowała ten portret dla zakładu w 1974 roku. Został uroczyście przejęty przez ówczesnego kierownika profesor Janinę Sokołowską-Pituchową i umieszczony w gabinecie dla uczczenia tego bardzo zdolnego i tragicznie, przedwcześnie zmarłego profesora. Kolejny portret kierownika to podobizna profesor Janiny Sokołowskiej--Pituchowej, wykonana przez malarza portrecistę Jana Salamona na prośbę asystentów w 1975 roku, w piętnastolecie kierowania zakładem przez profesor Sokołowską. Pomiędzy portretami znajduje się zdjęcie profesora Tadeusza Rogalskiego. W hallu zakładu znajduje się popiersie Ludwika Teichmanna, wykonane w terakocie przez rzeźbiarza Tadeusza Błotnickiego, umieszczone na postumencie w specjalnie przygotowanym wgłębieniu w ścianie. Popiersie to początkowo znajdowało się w sali wykładowej, ale w okresie gruntownego przerabiania sali zostało przeniesione do hallu. Pod popiersiem umieszczono mosiężną tabliczkę z krótkimi danymi zawierającymi najważniejsze daty z życia tego wielkiego i bardzo dla anatomii, nie tylko krakowskiej, zasłużonego profesora. Na jednej ze ścian hallu umieszczono marmurową tablicę ku czci profesora Kostaneckiego. Uroczystość odsłonięcia odbyła się w czasie sesji naukowej poświęconej stuleciu zakładu, stuleciu istnienia budynku Theatrum Anatomicum przy ulicy Kopernika 12. Uroczystość ta odbyła się z inicjatywy kierownika zakładu profesor Janiny Sokołowskiej-Pituchowej. Pieniądze na tablicę zebrano wśród uczniów profesora Kostaneckiego. Tablicę odsłonięto 17 maja 1969 roku, a dokonał tego rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, przewodniczący Rady Państwa - profesor Mieczysław Klimaszewski w obecności rektora Akademii Medycznej - profesora Jana Oszac-kiego, dziekana Wydziału Lekarskiego, członków Rady Wydziału Lekarskiego oraz licznie przybyłych z Krakowa i spoza Krakowa uczniów profesora Kostaneckiego. Na przeciwległej ścianie hallu znajduje się tablica ku czci profesora Tadeusza Rogalskiego, ufundowana i umieszczona w hallu przez rodzinę Rogalskiego za zezwoleniem władz uczelni w 1973 roku. i8. Uroczystość odsłonięcia tablicy ku czci profesora Kostaneckiego w hallu budynku w 1969 roku. Obecni: rektor Akademii Medycznej - prof. Jan Oszacki, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego - prof. Mieczysław Klimaszewski, kierownik Katedry - prof. Janina Sokołowska-Pituchowa, prof. Stanisław Kohmann - uczeń Kostaneckiego, przedstawiciel Rady Wydziału -prof. Bronisław Giędosz 18. Ceremony of the unveiling of the plaque in commemoration of Professor Kostanecki in the hall of the building in 1969. Present: Rector of the Academy of Medicine Professor Jan Oszacki, Rector of the Jagiellonian University Professor Mieczysław Klimaszewski, Manager of the Chair - Professor Janina Sokołowska--Pituchowa, Professor Stanisław Kohmann - Kostanecki’s pupil, and Professor Bronisław Giędosz - a representative of the Faculty Council 19- Sala wykładowa - prof. Janina Sokołowska-Pituchowa wygłasza okolicznościowy referat. Na sali obecny prof. Mieczysław Klimaszewski 19. Lecture room - Professor Janina Sokołowska-Pituchowa delivering an occasional paper. Present: Professor Mieczysław Klimaszewski 229 W 1988 roku odbyła się uroczystość ku czci profesora Adama Bochenka, autora pierwszego trwałego i ciągle aktualnego podręcznika anatomii człowieka w opracowaniu klasycznym. Bochenek był autorem jedynie pierwszego tomu, pozostałe były uzupełniane przez licznych profesorów, ale nazwisko Bochenka pozostało jako pierwszego autora. Sesja naukowa poświęcona życiu i zasługom profesora Bochenka odbyła się 28 października. Wmurowano tablicę w pilastrze frontonu Zakładu Anatomii. Na tablicy widnieje płaskorzeźba głowy profesora Bochenka i krótkie informacje o nim z podkreśleniem autorstwa podręcznika. Uczestnicy uroczystości otrzymali wybite na tę okazję medale pamiątkowe, ponadto w Katedrze Historii Medycyny urządzono wystawę pamiątek prywatnych, dokumentów, pierwszych egzemplarzy podręcznika, oryginalnych preparatów muzealnych z Muzeum Zakładu Anatomii wykonanych przez Bochenka i wreszcie zestawu rycin przygotowywanych do drugiego tomu podręcznika. Jest jeszcze jedno wydarzenie, które nie pozostawiło trwałych śladów w zakładzie, ale które warto odnotować. Dla zilustrowania historii i współczesnej pracy oraz osiągnięć Akademii Medycznej zorganizowano specjalną wystawę pt. „Sześć wieków nauk medycznych w Krakowie”. Wystawa ta, zorganizowana z dużym rozmachem i znawstwem pod względem doboru eksponatów oraz pięknej oprawy, została otwarta w salach Theatrum Anatomicum w maju 1964 roku. Zakład udostępnił wszystkie swoje pomieszczenia, muzeum, hall, gabinet kierownika, pokoje asystenckie. Wystawa cieszyła się dużym uznaniem. DOCUMENTATION OF CERTAIN EVENTS IN THE HISTORY OF THE DEPARTMENT OF ANATOMY Important events in the life of a scientific chair usually leave permanent reminders in the form of plaques, portraits or other special records. So it is with the Chair of Anatomy of the Academy of Anatomy in Kraków. Artefacts marking its history are to be found in the room of the Manager of the Chair and in the main hall of the Department. There are portraits of Managers of the Chair in the office. There are portraits of Antoni Kozu-bowski, Ludwik Teichmann, Kazimierz Kostanecki, Zygmunt Szantroch, a photograph of Tadeusz Rogalski and a portrait of Sokolowska-Pituchowa. The ceremonial hanging of the portrait of Antoni Kozubowski took place at the Academy of Anatomy on May 9,h 1886. The money had been collected by his former students and the portrait was painted. A special commission appointed by the Society of Medicine in Kraków took care of this, but they did not have a suitable room for the portrait so they gave it to the Faculty of Medicine as a gift, with the request that it be hung in one of the university halls. The portrait was donated to the Chair of Anatomy, and among those who took part in the ceremony were the President of the Polish Academy of Arts and Sciences, the Rector of the University, members of the Faculty of Medicine, students and members of Professor Kozubow-ski’s family. The portrait of Ludwik Teichmann was installed in the Department of Anatomy in 1964 during the celebrations for the six hundredth anniversary of the Jagiellonian University. The portrait was funded by the University of Vienna. It was painted by the well-known Kraków painter Kazimierz Pochwalski at the request of Teichmann’s son. 232 The next portrait is of Professor Kazimierz Kostanecki. The original of this portrait, painted by the Kraków painter Leon Wyczółkowski, hangs in Rector’s Office of the College of Medicine. In the office of the Manager there is a copy of that portrait painted by Terlecki to commemorate the hundredth anniversary of the Department of Anatomy. The portrait of Zygmunt Szantroch was commissioned by the professor’s widow from the painter Janina Rapf-Slowikowska. Mrs. Szantroch donated the portrait to the department in 1974. It was accepted with ceremony by the then Manager Professor Janina Sokolowska-Pituchowa and placed in the office to commemorate that very capable professor and his tragic death. The next portrait of Professor Janina Sokolowska-Pituchowa, painted by the portrait painter Jan Salamon at the request of the assistants in 1975 on the fifteenth anniversary of her taking over the management of the Department. Between these portraits is a photograph of Professor Tadeusz Rogalski. In the hall of the Institute is a bust of Ludwik Teichmann sculpted in terracotta by Blotnicki and placed on a plinth in a special hollow in the wall. This bust was placed at first in the lecture room, but when this was rebuilt it was moved to the hall. There is a brass plaque placed by the bust giving information about the some of the most important days in the life of this great Professor of Anatomy at Kraków. A marble plaque commemorating Professor Kostanecki can be found on one of the walls of the hall. It was unveiled with great ceremony during a solemn scientific session held to mark the hundredth anniversary of both the Department and of its building the Theatrum Anatomicum at 12 Ko-perniki Street. The ceremony was the idea of Professor Janina Sokolowska-Pituchowa. The plaque was unveiled on May I7,h 1969 by the Rector of the Jagiellonian University President of the State Council - Professor Mieczysław Klimaszewski. This was done in the presence of the Rector of the Academy of Medicine - Professor Jan Oszacki, the Dean of the Faculty of Medicine, members of the Council of the Faculty of Medicine, and numerous former students of Professor Kostanecki, coming from Kraków and beyond. On the opposite wall is a plaque commemorating Professor Tadeusz Rogalski, presented and placed in the hall by Professor Rogalski’s family by permission of the university authorities in 1973. A ceremony took place in 1988 to commemorate Professor Adam Bochenek, the author of the great manual of human anatomy which remains in use to this day. Although Bochenek was the author only of the first volume, with other professors completing the remainder, his name lives on. 233 A scientific session dedicated to the life of Bochenek was held on October 28,h 1988 and the plaque fixed to the front of the Department of Anatomy. The plaque has a bas-relief of Bochenek’s head together with a short text about him, stressing his authorship of the manual. Those participating in the ceremony received specially-minted souvenir medals. In addition an exhibition was held in the Chair of the History of medicine. This consisted of personal mementoes and documents, first editions of the famous manual and museum specimens made by Bochenek and borrowed from the museum of the Department of Anatomy. The exhibition also displayed the information he had collected for the second volume of the manual. There is one further event, which although it left no physical monument in the department, is worthy of note. A special exhibition entitled „Six Centuries of the Medical Sciences in Kraków” was held to illustrate the history and contemporary work and achievements of the Academy of Medicine. The exhibition was organised with a flourish with an excellent selection of exhibits laid out to great effect. The exhibition opened on May 1964 in the rooms of the Theatrum Anatomicum. The Department opened all its rooms to visitors, the hall, the manager’s office and the rooms of the assistants and the exhibition received wide recognition. PIŚMIENNICTWO - REFERENCES 1. Aleksandrowicz J.: Ludzie Służby Zdrowia w okupowanym i podziemnym Krakowie. „Przegl. Lek.”, 1963, XIX, 129-134. 2. Aleksandrowicz R.: Zjazdy i kongresy Polskiego Towarzystwa Anatomicznego. „Folia Morphol.”, 1979, XXXVIII, 51-58. 3. Barycz H.: Alma Mater Jagiellonica. Kraków 1958. 4. BilikiewiczT.: Rys historii anatomii w Polsce. Anatomia człowieka, 1.1. PZWL, 1954,1968. 5. Ciechanowski S.: Kazimierz Kostanecki (wspomnienie pośmiertne). „Przegl. Lek.”, 1945, I-II. 1-2. 6. Czarniecki S., Wiltowski J.: W stulecie utworzenia Akademii Umiejętności. Warszawa, Kraków 1972. 7. Dzierżanowski R.: Słownik chronologiczny dziejów medycyny ifarmacji. PZWL, Warszawa. 1983. 8. Dzwonkowski L., Sylwanowicz W.: Bochenek-Reicher: Anatomia człowieka. „Folia Morphol.”, 1972, XXXIV, 585-590. 9. Gawęda S.: Uniwersytet Jagielloński w okresie J1 wojny światowej 1939-1945. Kraków 1972. 10. Grochowski J., Białoń J.: Kronika Akademii Medycznej w Krakowie 1950--1970. Kraków 1972. 11. Grodziński Z.: KazimierzKostanecki jako anatom porównawczy. „Folia Morphol.”, 1970, XXXIV, 353-359. 12. Herman E.: Historia neurologii polskiej. PAU 1975. 13. Kadyi H.: Profesor dr Ludwik Teichmann. „Przegl. Lek.”, 1895, XXXIV, 1-3. 14. Kłapkowski F., Kuś J.t Profesor dr Tadeusz Rogalski. „Przegl. Lek.”, 1957, XII, 353-355- 15. Kohmann S.: Kazimierz TelesforKostanecki (wspomnieniepośmiertne). „Folia Morphol.”, 1950, IX, 166-172. 16. Kohmann S.: Zygmunt Szantroch (wspomnienie) „Folia Morphol.”, 1950, IX, 188-190. 17. Kohmann S.: Życiorysy: Ludwik Teichmann, Kazimierz Kostanecki. W: Sześćsetlecie Medycyny Krakowskiej. T. I. Akademia Medyczna, Kraków 1963, 141-156, 282-298. 236 18. Kohmann S.: Dzieje nauk i nauczania anatomii w Krakowie. W: Sześćsetlecie Medycyny Krakowskiej. T. II. Akademia Medyczna, Kraków 1964, 223-239. 19. Kohmann S.: Kazimierz Kostanecki anatom Uniwersytetu Jagiellońskiego. „Folia Morphol.”, 1969, XXVIII, 125-134. 20. Kohmann S., Kuś J., Sokołowska-Pituchowa J.: Szkoła Kazimierza Kosta-neckiego. „Folia Morphol.”, 1969, XXVIII, 121-124. 21. Kohmann S.: Tajne nauczanie anatomii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W: Ne cedat Academia. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975, 389-405. 22. Kostanecki Kazimierz {wspomnienie pośmiertne}. „Rocznik PAU”, 1939/45. Kraków 1946. 23. Kostanecki Kazimierz 1863-1940, wspomnienie pośmiertne. „Sprawozd. Poznańskiego Tow. Przyj. Nauk.”, 1946, XIII. 24. Kostanecki K.: Prace oryginalne. 25. Kośmiński S.: Słownik lekarzówpolskich. Warszawa 1883. 26. Kowalczykowa J.: Nieznana praca Ludwika Teichmanna o nastrzykiwaniu włosów. „Patol. Polska”, 1954, X, 31-33. 27. Kozubowski A.: Prace oryginalne. 28. Kras J.: Życie umysłowe w Krakowie w latach 1848-1870. Kraków 1977. 29. Krysiński S.: Wspomnienie pośmiertne {prof. Teichmann}. „Gaz. Lekar.”, 1895, XXX, 1309-1310. 30. Lachs J.: Kronika lekarzy krakowskich do końca XVI wieku. Przyczynki archiwalne PAU, 1909. 31. Lejars F.: Ungrand anatomistpolonais Ludwig Teichmann. „La Revue Scient.”, Paris 1896. 32. Loth E.: L’histoire de l’anatomie en Pologne. „Folia Morphol.”, 1931, III, 71--106. 33. Loth E.: Anatomia prawidłowa w Polsce wiatach 1919-1939. „Arch. Hist. Med. PAU”, 1959, XXII, 255-261. 34. Mayzel W.: Profesor Ludwik Teichmann. Wspomnienie pośmiertne. „Gaz. Lekar.”, 1895, XXX, 1285-1287. 35. Mayzel W.: Profesor Ludwik Teichmann (z powodu 25-lecia jego profesorskiej działalności). „Gaz. Lekar.”, 1881, XXI, 524-526. 36. Maziarski S.: Tajny Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego w okupowanym Krakowie. „Przegl. Lek.”, 1973, XXX, 110-122. 37. Maziarski S.: Tajne studium lekarskie za czasów niemieckiej okupacji. W: Ne cedat Academia. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975, 367-388. 38. Miaśkiewicz Cz.: Związki z antropologią krakowskich anatomów w ostatnim stuleciu. „Folia Morphol.”, 1970, XXIX, 129-134. 39. Materiały Zakładu Historii Medycyny. Dział VIII. Poz. 155, 228, 231, 457, 545- 40. Międzynarodowa sesja naukowa. „Ewolucja nauczania medycznego w okresie ostatniego 600-lecia i współczesne problemy dydaktyczne szkól wyższych”. Acad. Med. Cracov. 1965. 237 41. Nowopolski Wojciech. Autor Fabricatio hominis (1551) - pierwszego podręcznika anatomii w Polsce. Wrocław 1977. 42. Olbrycht J.: Historia kryształów heminy Teichmanna. „Pol. lyg. Lek.”, 1964, XIX, 115. 43. Olbrycht J.: 0 wydolności metod używanych przy badaniach śladów krwi. „Arch. Med. Sąd. Psych. Sąd. I Krym.”, PZWL, T. 1.1951, 41-87. 44. Olszewski J.: Wspomnienie o profesorze Kostaneckim. „Medycyna Społ. i Klin.”, 1945, 2,105-106. 45. Pamiętnik Zjazdu Lekarzy i Przyr. Polskich. Lwów 1875, 364. 46. Pamiętnik 15-letniej działalności AU w Krakowie 1872-1888. Druk Uniw., Kraków 1889. 47. Protokoły posiedzeń Oddz. Nauk Przyr. i Ścisł. TNK z lat 1856-1870. „Przegl. Lek.”, 1962, XVIII, 7. 48. Protokoły posiedzeń Oddz. Nauk Przyr. i Scisł. TNK z łat 1856-1870. „Przegl. Lek.”, 1970, XXVI, 399. 49. Protokoły posiedzeń AU z lat 1873-1890. 50. Profesorowie i docenci Akad. Med. w Krakowie 1950-1970. Acad. Med. Cra-cov. 1970. 51. Profesorowie i docenci Akad. Med. im. M. Kopernika w Krakowie w latach 1970-1980. Acad. Med. Cracov. 1981. 52. „Przegląd Lekarski”, 1886, XXV, 279-281, 290-292. 53. Reicher M.: Osiągnięcia morfologii w XX-lecie Polski Ludowej. „Folia Mor-phol.”, 1964, XV, 325-346. 54. Reicher M.: Anatomia prawidłowa w planie sześcioletnim. „Folia Morphol.”, 1952, III, 277-292. 55. „Rocznik Wydziału Lekarskiego” z lat 1838-1845. 56. „Rocznik Zarządu Akad. Umiej.”, Kraków 1873, Druk. Uniw., Kraków 1974. 57. Rogalski T.: Ludwik Karol Teichmann. Prace największego polskiego anatoma na tle dawniejszych i współczesnych mu osiągnięć w zakresie wiedzy morfologicznej. „Arch. Hist. Med.”, 1957,1/2,45-126. 58. Seyda B.: Dzieje medycyny w zarysie. Cz. II. PZWL, Warszawa 1965. 59. Skibiński Z.'.Katedra anatomii w Krakowie od założenia do roku 1779. „Arch. Hist. Med. i Filoz.”, Poznań 1942,1,144-162. 60. Skibiński Z.: Rafał Józef Czerwiakowski, profesor anatomii w Uniwersytecie Jagiellońskim od 1779 do 1782. „Arch. Hist. Med. i Filoz.”, Poznań 1924, 326-333. 61. Skład osobowy Wydziału Lekarskiego i Farmaceutycznego Academia Me-dica Cracoviensis Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364-1949. 62. Skład osobowy Akademii Medycznej w latach 1950-1963. Kraków 1963. 63. Skowron S.: Działalność naukowa profesora Kazimierza Kostaneckiego na polu cytologii doświadczalnej i mechaniki rozwoju. „Folia Morphol.", 1969, XXVIII, 125-134. 64. Skowron S.: Profesor Kazimierz Kostanecki. „Przegl. Lek.”, 1972, XXIX, 224--227. 65. Skulimowski M.: Facultas medica cracoviensis. Kraków 1981. 238 66. Sokołowska-Pituchowa J.: Ludwik Teichmann. „Arch. Hist. Med.”, 1968, XXI, 363-370. 67. Sokołowska-Pituchowa J.: Rys historyczny badań układu chłonnego. „Folia Morphol.”, 1969, XXVIII, 161-172. 68. Sokołowska-Pituchowa J.: Niektóre metody badań anatomicznych Teichman-na. „Folia Morphol.”, 1969, XXVIII, 173-176. 69. Sokołowska-Pituchowa J.: 100-letnia historia Theatrum Anatomicum w Krakowie. „Folia Morphol.”, 1969, XXVIII, 105-114. 70. Sokołowska-Pituchowa J.: Syłwetki kierowników Katedry Anatomii Opisowej i Topograficznej w Krakowie w minionym stuleciu. „Folia Morphol.”, 1969, XXVIII, 115-121. 71. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia w działalności Akademii Umiejętności. PAU, Wrocław, Kraków 1974, 85-99. 72. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia rozwojowa w Polsce. „Folia Morphol.”, 1975, XXXIV, 86-99. 73. Supniewski J.: Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego w okresie okupacji. W: Sześćsetlecie Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1964, t. II, 137-152. 74. Sylwanowicz W.: Osiągnięcia morfologii polskiej w okresie pierwszego dziesięciolecia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. „Folia Morphol.”, 1955, VI, 5-24. 75. Sylwanowicz W.: Anatomy on the thirtieth anniversary of Polish People Republic. „Folia Morphol.”, 1974, XXXIII, 331-336. 76. Wachholz L.: Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego i jego grono nauczycielskie od 1364-1818. Kraków 1935. 77. Wachholz L.: Ludwik Teichmann. „Arch. Hist. Med. i Filoz.”, 1930, X, 34-61. 78. Walter F.: Zmarli podczas wojny profesorowie i docenci Wydziału Lekarskiego UJ. „Przegl. Lek.”, 1964, XX, II. 79. Walter F.: Kronika Uniwersytetu Jagiellońskiego za okres wojny 1939-1945 oraz za rok akademicki 1945. Kraków 1946, 55-60. 80. Wrzosek A.: Adam Bochenek. „Lwowski Tyg. Lek.”, 1913, XVIII, 476-479. 81. Zaręba A.: Tajne nauczanie w Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1939-1945. W: Ne cedat Academia, Kraków 1975, 60-70. 82. Zarys historii Krakowskiej Akademii Medycznej i jej struktura organizacyjna. Krak. Akad. Med., 1981. SPIS ILUSTRACJI 1. Portret Antoniego Kozubowskiego, kierownika Katedry w latach 1835-1868, umieszczony w gabinecie w 1886 roku..................... 65 2. Portret Ludwika Teichmanna, kierownika Katedry w latach 1868-1894, umieszczony w gabinecie w 1964 roku w sześćsetlecie Uniwersytetu Jagiellońskiego.................................................... 66 3. Budynek Zakładu Anatomii, postawiony przez Ludwika Teichmanna w latach 1869-1872................................................. 67 4. Portret Kazimierza Kostaneckiego, kierownika Katedry w latach 1894-1935, umieszczony w gabinecie w setną rocznicę Zakładu w 1969 roku........................................................ 68 5. Portret Zygmunta Szantrocha, kierownika Katedry w latach 1936-1939, umieszczony w gabinecie w 1974 roku................................ 85 6. Fotografia Tadeusza Rogalskiego, kierownika Katedry w latach 1946-1957.......................................................... 86 7. Budynek Zakładu Anatomii, przebudowany przez Tadeusza Rogalskiego w latach 1953-1956................................................. 87 8. Część środkowa budynku Zakładu Anatomii z historycznym napisem: THEATRUM ANATOMICUM, ze współczesną tablicą informacyjną i tablicą ku czci Adama Bochenka z 1988 roku....................... 88 9. Portret Janiny Sokołowskiej-Pituchowej, kierownika Katedry w latach 1961-1985, umieszczony w gabinecie w 15-lecie kierownictwa Katedry w 1975 roku....................................................... 153 10. Fotografia Andrzeja Skawiny, kierownika Katedry w latach 1992-2002......................................................... 154 11. Fotografia Adama Bochenka....................................... 155 12. Tablica ku czci Adama Bochenka, umieszczona na frontonie budynku w 75. rocznicę śmierci, w 1988 roku............................... 156 13. Popiersie Ludwika Teichmanna (rzeźba Błotnickiego), umieszczone w hallu budynku w 25-lecie działalności Teichmanna w dziedzinie anatomii, w 1889 roku............................................. 173 14. Tablica ku czci Kazimierza Kostaneckiego umieszczona w hallu budynku w setną rocznicę wybudowania Zakładu Anatomii............. 174 240 15. Tablica ku czci Tadeusza Rogalskiego, umieszczona w hallu Katedry w 1973 roku..................................................... 175 16. Muzeum - preparaty wykonane przez Teichmanna. Naczynia tułowia......................................................... 176 17. Program XII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Anatomicznego, który odbył się w Krakowie w 1980 roku.......................... 176 18. Uroczystość odsłonięcia tablicy ku czci profesora Kostaneckiego w hallu budynku w 1969 roku. Obecni: rektor Akademii Medycznej - prof. Jan Oszacki, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego -prof. Mieczysław Klimaszewski, kierownik Katedry - prof. Janina Sokołowska-Pituchowa, prof. Stanisław Kohmann - uczeń Kostaneckiego, przedstawiciel Rady Wydziału - prof. Bronisław Giędosz........................................................ 227 19. Sala wykładowa - prof. Janina Sokołowska-Pituchowa wygłasza okolicznościowy referat. Na sali obecny prof. Mieczysław Klimaszewski................................................... 228 TABLE OF ILLUSTRATIONS 1. Portrait of Antoni Kozubowski, Manager of the Chair in the years 1835-1868, placed in the office in 1886.......................... 65 2. Portrait of Ludwik Teichmann, Manager of the Chair in the years 1868-1894, placed in the office in 1964 on the six hundredth anniversary of the Jagiellonian University................................... 66 3. The edifice of the Department of Anatomy built by Ludwik Teichmann in the years 1869-1872........................................... 67 4. Portrait of Kazimierz Kostanecki, Manager of the Chair in the years 1894-1935, placed in the office on the occasion of the hundredth anniversary of the Department in 1969............................ 68 5. Portrait of Zygmunt Szantroch, Manager of the Chair in the years 1936-1939, placed in the office in 1974.......................... 85 6. Photograph of Tadeusz Rogalski, Manager of the Chair in the years 1946-1957........................................................ 86 7. The building of the Anatomy Department as rebuilt by Tadeusz Rogalski in the years 1953-1956.................................. 87 8. The middle part of the building of the Department of Anatomy with its historical inscription: THEATRUM ANATOMICUM, with the contemporary notice and plaque placed there in 1988 to commemorate Adam Bochenek.................................................... 88 9. Portrait of Janina Sokolowska-Pituchowa, Manager of the Chair in the years 1961-1985, placed in the office on the fifteenth anniversary of her management of the Chair in 1975.......................... 153 10. Photograph of Andrzej Skawina, Manager of the Chair in the years 1992-2002....................................................... 154 11. Photograph of Adam Bochenek................................... 155 12. The plaque commemorating Adam Bochenek, placed on the front of the building in 1988 to commemorate the seventy-fifth anniversary of his death....................................................... 156 13. Ludwik Teichmann’s bust (sculpted by Blotnicki), placed in the hall of the building on the twenty-fifth anniversary of Teichmann’s work in anatomy, in 1889................................................ 173 242 14- Plaque commemorating Kazimierz Kostanecki, placed in the hall on the hundredth anniversary of the Department of Anatomy... 174 15. Plaque in memory of Tadeusz Rogalski, placed in Chair'shall in 1973 ... 175 16. Museum - specimens made by Teichmann. Vessels of the trunk. 176 17. The Programme of the Twelfth Convention of the Polish Anatomical Society, held in Kraków in 1980................................ 176 18. Ceremony of the unveiling of the plaque in commemoration of Professor Kostanecki in the hall of the building in 1969. Present: Rector of the Academy of Medicine Professor Jan Oszacki, Rector of the Jagiellonian University Professor Mieczysław Klimaszewski, Manager of the Chair - Professor Janina Sokołowska-Pituchowa, Professor Stanisław Kohmann - Kostanecki’s pupil, and Professor Bronislaw Giędosz - a representative of the Faculty Council....... 227 19. Lecture room - Professor Janina Sokołowska-Pituchowa delivering an occasional paper. Present: Professor Mieczysław Klimaszewski...... 228