The subject of my thesis is the cosmologic theory of Parmenides of Elea. The first chapter contains reconstruction and interpretation of philosopher’s opinions on the structure of the universe and nature of the natural phenomena, which I develop on the support of remaining fragments and posterior writers’ commentaries. In the second chapter I consider what was the cosmological function of goddesses’ figures, which appear in philosopher’s utterances. At last, in the third chapter I give a view on Parmenides’ cosmologic theories in confrontation with cosmology of Hesiod and orphic cosmology which is implicit in the text preserved on the Derveni papyrus. I have accepted and adopted the A. Finkelberg’s reconstruction of Parmenidean cosmological model, which I however supplement with elements of implicit physics. Trying to investigate the relation between basic forms (pháos and nýks) and their derivatives (but not mixtures), I come to the conclusion that in Parmenides’ theory forms are to be found in two modes of being: dense and loose. Through the analysis of lexis which accompany the description of Dike, Ananke and Moira figures, I ascertain that these goddesses are in fact a metaphor of Parmenidean definition’s of truth internal necessity, in what I differ from other scholars, who – like A. Mourelatos – assumed that we have here to do with a kind of polymorph deity. Such interpretation is however erroneous, because it suggests that the existence of external power which makes truth the truth is necessary; and in fact it is not, because the truth (essence or what really is) is the sufficient reason for itself on the strength of its definition. External sufficient reason (cause) is however necessary in phenomenal world and that’s why Parmenides in the center of his cosmos places the daímōn, which governs the míksis of forms (fr. B 12). She remains anonymous, because, if given, proper name would suggest that she is not the real, existent power, but mere metaphor, the same as Dike, Ananke, Moira or Eros. Here I also call attention on the fact that Parmenides conceived the interaction of two forms in terms of biological, or even sexual, mingling.Comparison of Parmenidean cosmology with Hesiodic have to indicate intrinsic polemic content of prologue of Parmenides’ poem. I suggest that Parmenides wanted to criticize cosmologic theory which admits the mere absence (so in itself nothing) underlying structured universe to be its cosmogenetic source or foundations. I indicate also points of contact between Parmenides’ theories and some ideas present in cosmotheogony of Derveni (dualistic principles, intellectual character of demiurgic act) to cast new light on the origins of Greek philosophical thought.

Przedmiotem niniejszej pracy jest teoria kosmologiczna Parmenidesa z Elei. Pierwszy rozdział poświęcony jest rekonstrukcji i interpretacji poglądów Eleaty na budowę kosmosu i naturę zjawisk zmysłowo postrzegalnych w oparciu o zachowane fragmenty poematu oraz komentarze późniejszych autorów. Rekonstrukcja obejmuje również rozdział drugi, w którym zastanawiam się nad rolą, jaką pojawiające się w wypowiedziach filozofa bóstwa, pełniły w ramach jego modelu kosmologicznego. Wreszcie w rozdziale trzecim proponuję spojrzenie na poglądy Parmenidesa w świetle kosmologii Hezjoda i kosmologii orfickiej obecnej implicite w tekście zachowanym na papirusie z Derveni.W rekonstrukcji modelu kosmologicznego przychyliłem się do interpretacji A. Finkelberga, rozszerzając ją jednak o elementy implicytnej fizyki. Próbując dociec relacji między formami podstawowymi (pháos i nýks) a ich pochodnymi (lecz nie mieszaninami), dochodzę do wniosku, że zdaniem Parmenidesa formy występowały w dwóch stanach skupienia, zagęszczonym i rozrzedzonym. Analizując leksykę towarzyszącą postaciom Dike, Ananke i Moiry, dochodzę do przekonania, iż mamy w ich przypadku do czynienia z metaforą wewnętrznej konieczności przyjętej przez Parmenidesa definicji prawdy, w czym różnię się od innych uczonych, którzy, jak A. Mourelatos, widzieli tutaj wielopostaciową boginię. Takie rozumienie jest jednak błędne, ponieważ zakłada istnienie zewnętrznej siły, która prawdę czyniłaby prawdą – taka jest natomiast zbędna, ponieważ prawda o rzeczy sama dla siebie stanowi rację dostateczną na mocy swej definicji. Zewnętrzna racja dostateczna (przyczyna) konieczna jest natomiast w świecie zjawisk, dlatego Parmenides umieszcza w centrum swego kosmosu daímōn, która kieruje míksis form (fragm. B 12). Pozostaje ona anonimowa, ponieważ nazwanie jej imieniem własnym mogłoby zasugerować, że nie jest ona realną siłą, lecz metaforą w takim samym stopniu, jak Dike, Ananke, Moira czy Eros. Przy okazji zwracam również uwagę na ujmowanie przez Parmenidesa mieszania się dwóch form w kategoriach biologicznych (seksualnych).Porównanie kosmologii Parmenidesa z kosmologią Hezjoda ma ujawnić tkwiące w prologu utworu Eleaty polemiczne ostrze, wymierzone w koncepcję kosmologiczną, która stawia u podłoża kosmogenezy czyste nic, brak, za który starożytni uważali cháos. Natomiast wskazanie na punkty styczne między myślą Parmenidesa a pewnymi rozwiązaniami obecnymi w kosmoteogonii z Derveni (dualizm pryncypiów, intelektualny charakter procesu demiurgicznego) miało na celu rzucić nowe światło na początki greckiej myśli filozoficznej.