"For the young to act as decided by the old" : attitudes, values and personal models in the children’s literature of the second half of the 19th century, on an example of moral and agricultural catechisms by Aleksander A. Krajewski and his associates

Artykuł omawia dwa utwory dydaktyczne przeznaczone dla dzieci wiejskich: "Prawdy gospodarskie przez starych gospodarzy na pytania i odpowiedzi ułożone" oraz "Prawdy domowe i gospodarskie dla kobiet i dziewcząt wiejskich", które zostały równolegle opublikowane w ramach niezwykle popularnych elementarzy ludowych z drugiej połowy XIX wieku (Elementarza dla chłopców wiejskich oraz Upominka dla dziewcząt wiejskich). W pierwszej kolejności przedstawia masowy obieg obu tekstów z perspektywy księgoznawczej oraz wyjaśnia kluczowe kwestie dotyczące ich autorstwa, omawiając kwestie współpracy Aleksandra A. Krajewskiego, Jana Kantego Gregorowicza oraz Seweryny Duchińskej (Pruszakowej). Kolejne części obejmują pogłębioną analizę treściową obu wersji "Prawd..." z perspektywy aksjologicznej, przedstawiając rekonstrukcję propagowanych wzorców osobowych na tle szerszych kontekstów społecznych. Odczytane w ten sposób "Prawdy..." okazują się cennym świadectwem projektu "konserwatywnej modernizacji" polskiej wsi: edukacja nastawiona na wpajanie modernizacyjnego etosu wydajności pracy opiera się tu na tradycyjnych patriarchalnych wartościach społecznych, rodzinnych i religijnych. Opisane normy postępowania oraz głębokie wzorce kulturowe okazują się również zaskakująco żywotne w perspektywie długiego trwania. Pogłębiona analiza tego rodzaju popularnego piśmiennictwa prowadzi do zakwestionowania niektórych przyjętych wyobrażeń dotyczących polskiej wsi, literatury dziecięcej XIX wieku czy polskiej kultury w ogólności, dlatego też w konkluzji artykułu kontynuacja prac tego rodzaju zostaje przedstawiona jako istotny postulat badawczy.

The paper deals with two didactic texts for village children: "Prawdy gospodarskie przez starych gospodarzy na pytania i odpowiedzi ułożone" (Farm Truths by Old Farmers in Questions and Answers Arranged) and "Prawdy domowe i gospodarskie dla kobiet i dziewcząt wiejskich" (Household and Farm Truths for Rural Women and Girls), which were parallelly published in the highly popular Polish folk primers of the second half of the 19th century, namely "Elementarz dla chłopców wiejskich" (A Primer for Rural boys) and "Upominek dla dziewcząt wiejskich" (A Gift for Rural Girls). The first part of the paper discusses the mass circulation of both texts from the bibliological perspective. It also explains the issue of authorship, describing the cooperation between Aleksander A. Krajewski, Jan Kanty Gregorowicz and Seweryna Duchińska (Pruszakowa). The following parts contain the detailed analysis of the content of the both versions of "Prawdy..." from the axiological perspective, reconstructing the propagated personal models in the broader social context. Such approach reveals that "Prawdy..." were an important tool of the "conservative modernisation" of the Polish village regions: they propagated new, modernized ethos of work and productivity on the grounds of the traditional religious, social and family values. Described standards of social conduct and deep cultural patterns seem to be also surprisingly lasting in the long perspective. Detailed analysis of such popular texts leads to questioning of some widely accepted notions about Polish village, 19th century children’s literature and Polish culture in general. Therefore, the paper concludes by noting that continuation of such academic work remains an important research postulate.