Tolkien w tłumaczeniu: analiza tłumaczeń nazw własnych Silmarillionu na polski i portugalski europejski na podstawie obecności treści logicznej

Tolkien in translation: analysis of translations of proper names from The Silmarillion to Polish and European Portuguese, based on the presence of logical entry

Tłumaczenie nazw własnych jest jedną z kategorii badań nad tłumaczeniami, która wielokrotnie jest pomijana przez swoje pozorne nieskomplikowanie w porównaniu z innymi kategoriami tej dziedziny. Nawet filozofowie języka, którzy pochylali się nad nazwami własnymi, decydowali się na to głównie po to, by ułatwić sobie badania w kategoriach w jakiś sposób związanymi z nazwami własnymi. Ogólnie przyjętym wnioskiem tych badań było stwierdzenie, że nazwy własne nie posiadają znaczenia.Węgierski badacz, Albert Vermes, w swojej pracy “Proper names in translation: a case study” z 2003 roku postanowił zweryfikować tę tezę. Podzielił nazwy własne z dzieła Rzeźnia numer pięć (Slaughterhouse-five) Kurta Vonneguta na te, które nie posiadają treści logicznej (nazwy prototypowe) i te, które takową posiadają (nazwy opisowe, których znaczenie jest oczywiste). Następnie sprawdził, jak nazwy z każdej z tych kategorii zachowują się w węgierskim tłumaczeniu, biorąc za punkt odniesienia cztery operacje, jakich mogą użyć tłumacze przy tłumaczeniu nazw własnych: przeniesienie, substytucję, tłumaczenie i modyfikację. Okazało się, że nazwy prototypowe (bez treści logicznej) zwykle są przenoszone, zaś nazwy opisowe (posiadające treść logiczną) – są tłumaczone.W niniejszej pracy użyliśmy metodę zaproponowaną przez Vermesa, by przeanalizować tłumaczenia nazw własnych Silmarillionu J.R.R. Tolkiena na polski i portugalski europejski. Wybraliśmy to właśnie dzieło ze względu na ogromną ilość nazw własnych, które jest równocześnie mniej popularne niż Władca Pierścieni czy Hobbit. Podzieliliśmy nazwy własne na sześć kategorii: antroponimy, toponimy, nazwy ciał niebieskich, nazwy broni oraz inne. Następnie, idąc za przykładem Vermesa, podzieliliśmy te nazwy ze względu na posiadaną przez nie treść logiczną i przeanalizowaliśmy, jak rozkładają się ich proporcje w czterech operacjach tłumaczeniowych. Badanie to zostało przeprowadzone osobno dla każdego z języków. Wynik analizy okazał się częściowo różny do tego otrzymanego przez Vermesa – nazwy własne nieposiadające treści logicznej w znacznej większości zostały przeniesione, jednak większość nazw własnych posiadających treść logiczną również została przeniesiona, a nie przetłumaczona.Aby rozwinąć nieco bardziej temat tłumaczeń nazw własnych, zwróciliśmy uwagę również na rolę tłumaczek Silmarillionu, Marii Skibniewskiej i Fernandy Pinto Rodrigues, dużo wyraźniejszą w adaptacjach i w tych nazwach własnych, które zostały przetłumaczone. Zaobserwowaliśmy, że Maria Skibniewska zdecydowała się zaadaptować więcej nazw własnych, zwłaszcza w kwestii zapisu niektórych z nich, lub dopasować je do ogólnie przyjętych zasad tworzenia nazw własnych w języku polskim. Fernanda Pinto Rodrigues nie zdecydowała się na żadną adaptację, ponieważ ze względu na pewne podobieństwa ortograficzne i gramatyczne z językiem oryginału, nie zaistniała taka potrzeba w tekście portugalskim.Ostatnim etapem wniosków było porównanie tłumaczeń, które choć w znacznej większości są dosłowne, zawierają też te obierające inną perspektywę, jednak wciąż logiczne i niebudzące wątpliwości, wywodzące się z innego podejścia do tekstu każdej z tłumaczek. Na samym końcu wskazaliśmy możliwe powody otrzymanych rezultatów analizy i zasugerowaliśmy dalsze badania, jakie mogą zostać wykonane w tej dziedzinie.

Translation of proper names is a branch of translation studies which is repeatedly overlooked due to its apparent simplicity in comparison with other branches of this area. Even the philosophers of the language who investigated proper names decided to do so mainly because of other studies, related with proper names in some way. The main conclusion of this investigation was the affirmation that proper names don’t have meaning.A Hungarian researcher, Albert Vermes, in his study “Proper names in translation: a case study” from 2003 decided to verify that affirmation. He divided proper names from Slaughterhouse-five of Kurt Vonnegut in those that doesn’t have a logical entry (prototypical names) and those that do have a logical entry (descriptive names with obvious meaning). Followingly, he examined how the names from both categories behave in the Hungarian translation, taking as a point of reference four operations that translators can use while translating proper names: transference, substitution, translation, and modification. The results showed that prototypical names (without a logical entry) are largely transferred, and descriptive names (with a logical entry) tend to be translated.In this dissertation we implemented the method proposed by Vermes, in order to analyse the translations of proper names of J.R.R. Tolkien’s The Silmarillion to Polish and European Portuguese. We chose this work because of the immense quantity of proper names, and because of its lesser popularity in comparison to The Lord of the Rings and The Hobbit. We divided the proper names into six categories: anthroponyms, toponyms, names of celestial bodies, names of weapons, and others. Subsequently, following the Vermes’s example, we divided those names according to their logical entry, and analysed how they behave in all four translation operations. Such analysis was conducted for each language. The result turned out to be partially different of that received by Vermes – proper names without a logical entry were greatly transferred, but the majority of proper names with a logical entry were also transferred, not translated.In order to further develop the topic of translation of proper names, we brought to attention the role of the translators of The Silmarillion, Maria Skibniewska and Fernanda Pinto Rodrigues, much more visible in the adaptations and those proper names that had been translated. We observed that Maria Skibniewska decided to adapt more proper names, especially in terms of writing, or to adjust them to the rules of creation of proper names in Polish. Fernanda Pinto Rodrigues didn’t perform any adaptations due to orthographical and grammatical similarities between English and Portuguese.The last phase of the analysis was the comparison of the translations, which, being in their majority literal, contain those that take other perspective, but are still logical and don’t raise any doubts. At the end, we pointed out possible reasons of such results and suggested further investigation in this particular field.

A tradução de nomes próprios é um campo dentro do vasto campo de tradução, que muitas vezes passa desapercebido pela sua aparente simplicidade em comparação com outros campos. Inclusive os filósofos da língua, que estudavam os nomes próprios, faziam-no para facilitar a sua pesquisa nas áreas relacionadas com os nomes próprios. A conclusão geral que provinha dessas investigações era que os nomes próprios não possuem nenhum significado. Um pesquisador húngaro, Albert Vermes, no seu estudo “Proper names in translation: a case study” de 2003, decidiu verificar se essa constatação é verídica. Dividiu os nomes próprios do livro Slaughterhouse-Five de Kurt Vonnegut naqueles que não possuem conteúdo lógico (nomes prototípicos) e aqueles que o possuem (nomes descritivos, cujo significado é óbvio). Logo, investigou o comportamento desses dois tipos de nomes na tradução, usando como referência quatro operações que os tradutores podem usar para traduzir os nomes próprios: a transferência, a substituição, a tradução e a modificação. Como resultado dessa pesquisa, Vermes constatou que os nomes prototípicos normalmente são transferidos e os nomes descritivos são traduzidos.Neste trabalho decidimos aplicar o método proposto por Vermes nas traduções para o polaco e o português europeu dos nomes próprios d’O Silmarillion, o livro de J.R.R. Tolkien com a maior quantidade de nomes próprios, mas muitas vezes omitido nas pesquisas a favor d’O Senhor dos Anéis e d’O Hobbit. Dividimos os nomes próprios em seis categorias: antropónimos, topónimos, nomes dos corpos celestes, nomes de armas, e outros. Logo, classificámos esses nomes em função de possuírem ou não um conteúdo lógico e contámos as ocorrências deles segundo as quatro operações sugeridas por Vermes, observadas em ambas as traduções. A análise deu o resultado contrário do produzido no trabalho de Vermes – os nomes próprios descritivos na vasta maioria foram transferidos e não traduzidos. Para desenvolver mais o tema da tradução dos nomes próprios, damos atenção também ao papel das tradutoras, analisando as adaptações dos nomes próprios e as traduções. Observámos que Maria Skibniewska decidiu implementar mais adaptações, especialmente na ortografia de alguns nomes, segundo as regras de formação dos nomes próprios polacos, enquanto Fernanda Pinto Rodrigues não optou por nenhuma adaptação, pois não eram necessárias dada a ortografia e gramática portuguesas.Fechámos as conclusões com a comparação das traduções que, apesar da maioria delas ser literal, contiveram algumas mudanças da perspetiva lógicas e justificáveis que provieram de uma aproximação diferente, própria de cada tradutor. Logo, indicámos as possíveis razões de todos os resultados da análise e sugerimos possíveis estudos ulteriores que poderiam ser feitos nesse âmbito.