Criminal discourse in the novels of Sergiusz Piasecki : an attempt of reconstruction

Publikacja została dofinansowana ze środków Wydziału Polonistyki w ramach Programu Strategicznego Inicjatywa Doskonałości w Uniwersytecie Jagiellońskim. Bibliogr. s. 321-339

Przedmiotem mojego zainteresowania jest dyskurs przestępczy utrwalony w twórczości Sergiusza Piaseckiego i rekonstruowany przeze mnie na podstawie analizy językowych śladów istnienia i działania określonej wspólnoty dyskursywnej, której Piasecki był aktywnym członkiem. Doświadczenie życia w tej wspólnocie, uważna obserwacja zwyczajów, rytuałów, praktyk środowiska przestępczego stanowiły solidny fundament twórczości pisarza, którego sylwetkę przedstawiam w rozdziale drugim. Ten były przemytnik, złodziej, wywiadowca podczas pobytu w więzieniu na Świętym Krzyżu podjął się nauki języka polskiego i równocześnie w tym języku tworzył najważniejsze powieści. W swojej pracy próbuję odpowiedzieć na pytania: jak wygląda środowisko przestępcze "od wewnątrz", na podstawie relacji naocznego świadka i uczestnika? Co legło u podstaw decyzji stworzenia książek o takiej tematyce? Jaka jest intencja autorska i dlaczego autor pragnie zrehabilitować przestępców? Jakimi środkami językowymi się posługuje, chcąc przekonać czytelnika do swoich racji? W tym celu analizuję powieść o przemytnikach "Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy", trylogię o złodziejach "Jabłuszko", "Spojrzę ja w okno…" i "Nikt nie da nam zbawienia…", dylogię o wywiadowcach "Piąty etap" i "Bogom nocy równi". Przedstawione w rozdziale pierwszym narzędzia zaproponowane przez francuską i niemiecką lingwistykę dyskursu pozwalają poprzez analizę tekstu dotrzeć do poziomu dyskursu przestępczego i proponowanej przez autora strategii dyskursywnej. Tekst, czyli ostateczny produkt działalności dyskursywnej, zawiera ślady językowe, na podstawie których jest możliwe zrekonstruowanie dyskursu. W śladach utrwalone jest zorganizowanie instytucjonalne i sposób funkcjonowania wspólnoty dyskursywnej, która stanowi punkt odniesienia badań nad dyskursem. Istnienie wspólnoty dyskursywnej zakłada kontekst: czas i miejsce, sposób tworzenia i rozpowszechniania działalności społeczno-językowej, przyjęcie określonej, aktywnej postawy wobec ludzi i świata. Członkowie wspólnoty dyskursywnej są połączeni na zasadzie kontraktu dyskursywnego, który odznacza się charakterem społeczno-językowym i łączy partnerów dyskursu, wyznaczając im miejsca podmiotowe. We wspólnocie zdeponowana jest pamięć dyskursywna, trwale połączona z przeszłością, stanowiąca informację o dyskursie, składająca się na archiwum dyskursu. W niniejszej rozprawie za niemieckimi dyskursologami przyjmuję, że ważnym śladem są elementy wizualne dzieła, czyli typografia, która ma właściwości optyczne: dzielące, organizujące, hierarchizujące, a ponadto dostarcza orientacyjnych informacji o wiedzy kolektywnej. Aparat badawczy francuskiej i niemieckiej lingwistyki dyskursu stosuję do przeanalizowania odpowiednich cząstek tworzących całość dzieła. W interesujących mnie tekstach śladami, na podstawie których próbuję zrekonstruować dyskurs, są: autentyczna leksyka środowiskowa, którą posługiwali się przestępcy w pierwszej połowie XX wieku, oraz części składowe strategii nadawczo-odbiorczej, którą wykorzystuje autor, by przekonać czytelnika do swoich racji; owa strategia realizuje się w paratekście i elementach egocentrycznych. Analizę śladów dyskursu rozpoczynam od paratekstu (rozdział trzeci). Nie jest to najbardziej wyrazisty ślad dyskursu, jednak postanowiłam postąpić zgodnie z intencją autora, mającego na uwadze to, że pierwsze części książki, z którymi styka się czytelnik, to tytuł dzieła, wstęp, motto, dedykacja, a dopiero później jest to tekst główny. Paratekst, czyli otoka tekstu właściwego, stanowi zatem jeden z ważnych śladów językowych, na podstawie których możliwe jest zrekonstruowanie dyskursywnych światów zawartych w dziełach. Elementy paratekstu to znajdujące się poza tekstem właściwym narzędzia kontekstowe, które są konieczne do zrozumienia tekstu właściwego: tytuły dzieł, tytuły rozdziałów, wstępy, przypisy i słowniczki, motta, dedykacje oraz paratekst zewnętrzny (wywiady, teksty autobiograficzne, odpowiedzi na ankiety). Tytuły stanowią integralną część dzieł i wpływają na kierunek ich interpretacji. Charakteryzują się dwiema funkcjami: identyfikacji utworu i wprowadzenia do niego. Funkcję wprowadzającą pełnią również tytuły rozdziałów: są one krótkie i oddają ogólnie to, co wydarzy się w konkretnym fragmencie tekstu. We wstępach autor przedstawia swoją motywację napisania tego rodzaju dzieł, usprawiedliwia siebie oraz bohaterów powieści, zaświadcza o autentyczności części wydarzeń, zwraca uwagę na aspekty formalne. Przypisy i słowniczki pełnią funkcję paratekstu informacyjnego: ułatwiają zrozumienie tekstu bez konieczności sięgania do innych źródeł, służą wyjaśnieniu niezrozumiałych terminów, zaczerpniętych z leksyki przestępczej, oraz pojedynczych wyrazów bądź sformułowań, które w powieściach występują w języku innym niż polski. Motta są pochodzenia biblijno-religijnego lub są cytatami z pism filozofów albo też są zaczerpnięte z literatury bądź różnych piosenek środowiskowych; innym razem są to motta-mistyfikacje. Pełnią one funkcje komentarza tekstu właściwego oraz autorytetu i ozdoby. Dedykacje są skierowane do bliskich autora, np. kolegów z wywiadu, oraz osób nieznanych Piaseckiemu. Ilustracje obudowują i wspomagają dzieło merytorycznie. Z kolei paratekst zewnętrzny stanowi autokomentarz, w którym autor dzieła ujawnia się jako pisarz. W paratekście najpełniej realizuje się intencja autorska, co więcej: jest ona bezpośrednio wyrażona i nazwana. Rozdział czwarty dotyczy elementów egocentrycznych, czyli gramatycznych i leksykalnych śladów obecności autora w tekście, które świadczą o jego związku ze wspólnotą dyskursywną opisaną w powieściach. Korzystając z koncepcji E. Paduczewej, uznaję uniknięcie głosu autorskiego w tekście za niemożliwe. W analizowanych powieściach autor uobecnia się za pomocą: szyfterów, dzięki którym zostaje zakotwiczony w określonej przestrzeni oraz czasie; predykatów stanu wewnętrznego, czyli zwrotów w tekście, w których podmiot aktualizuje się poprzez swoje emocjonalne bądź intelektualne odniesienie do opisywanej rzeczywistości; modulantów, które świadczą o głosie autora wyrażającego swój stosunek do wypowiedzi; elementów metatekstowych organizujących tekst; słów wprowadzających sytuację nieoczekiwaną; uogólniających wtrąceń; a także interpunkcyjnych elementów egocentrycznych, czyli cudzysłowu i nawiasu. Za najbardziej wyrazisty ślad dyskursu w analizowanych powieściach uznaję socjolekt przestępczy, omówiony w rozdziale piątym. Przedstawiam zasób leksykalny trzech socjolektów: przemytników, złodziei oraz wywiadowców. Biorę pod uwagę sąsiedztwo leksykalno-semantyczne wyróżnionych elementów językowych i porównuję eksplikacje zaproponowane przez Piaseckiego z definicjami słownikowymi haseł. Dzięki takiemu opracowaniu zasobów leksykalnych można ustalić, jakimi środkami językowymi kształtowana jest rzeczywistość określonych grup społecznych. Potwierdzenie obecności części leksemów w słownikach, przede wszystkim tych dotyczących języka przestępczego, stanowi świadectwo nie tylko autentyczności słownictwa, lecz także istnienia archiwum dyskursu Sergiusza Piaseckiego, na podstawie którego autor napisał swe dzieła i odtworzył w nich zapamiętaną rzeczywistość. Wydzielenie kategorii i przyporządkowanie do niej odpowiednich leksemów pozwoliło stworzyć swego rodzaju sieć powiązań pomiędzy odpowiednimi poddyskursami. Dzięki tego rodzaju analizie udało się też odpowiedzieć na pytanie, które wyrazy w różnych tekstach należących do tego samego dyskursu przestępczego pokrywają się oraz jakie alternatywne określenia pojawiają się w stosunku do tego samego desygnatu. Można również dostrzec, że o ile leksemy wyekscerpowane z "Kochanka Wielkiej Niedźwiedzicy" oraz trylogii złodziejskiej wpisują się w socjolekt przestępczy, o tyle formy zawarte w dylogii wywiadowczej częściowo się z niego wyłamują i występują poza przestępczą odmianą środowiskową języka. Ponieważ socjolekt przestępczy łączy się z elementami dialektu kresowego, rozdział szósty poświęcam językowi Kresów Północno-Wschodnich. W powieściach pojawiają się leksykalne, fleksyjne, składniowe i fonetyczne elementy dialektu kresowego. W rozdziale siódmym analizuję dyskurs przestępczy z perspektywy aksjologicznej, ponieważ strategią dyskursywną Piaseckiego jest przyjęcie postawy wartościującej wobec środowisk opisywanych przez niego w powieściach. Ponadto każde działanie człowieka oraz wspólnoty jest związane z wartościowaniem. Takie podejście ściśle wiąże się z rolą podmiotu w dyskursie: podmiotowość zakłada subiektywność języka, a subiektywność jest ukonstytuowana poprzez wartości, język zaś jest predestynowany do wyrażenia ocen. W świecie, w którym żyją przestępcy, występuje silne wartościowanie wyrażane za pomocą języka; ujawnia się ono wielopoziomowo. Niekiedy treść emocjonalna wysuwa się na pierwszy plan leksemu, innym razem należy sięgnąć do kontekstu, aby przekonać się, jakie konotacje niesie ze sobą określony wyraz. Środki językowe wyrażające wartościowanie obrazują aksjosferę środowisk przestępczych. Analiza zawarta w rozprawie pozwoliła wskazać miejsca wspólne poddyskursów w dyskursie przestępczym, w obrębie którego sytuują się dyskursy przemytników i złodziei. Dyskurs wywiadowców znajduje się na pograniczu i w pewnym stopniu wykracza poza dyskurs przestępczy, o czym świadczą przedstawione i omówione ślady językowe.

The subject of my interest is the criminal discourse recreated in the works of Sergiusz Piasecki and reconstructed by me, based on the analysis of linguistic traces of the existence and activity of a specific discursive community, of which Piasecki was an active member. The experience of living in this community, careful observation of customs, rituals, and practices of the criminal environment constituted a solid foundation for the novels of the writer, whose profile I present in the second chapter. This former smuggler, thief, and intelligence officer, during his stay in the prison at Święty Krzyż, undertook to learn Polish and at the same time wrote his most important novels in this language. In my work, I try to answer the questions: what does the criminal environment look like "from the inside", based on the accounts of an eyewitness and participant? What was the basis for the decision to create books on such topics? What is the author's intention and why does the author want to rehabilitate criminals? What linguistic means does he use to convince the reader of his arguments? For this purpose, I am analyzing the novel about smugglers "Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy", the trilogy about thieves "Jabłuszko", "Spojrzę ja w okno…" and "Nikt nie da nam zbawienia…", the dilogy about intelligence agents "Piąty etap" and "Bogom nocy równi". The tools proposed by French and German discourse linguistics presented in the first chapter allow us to reach the level of criminal discourse and the discursive strategy proposed by the author through text analysis. The text, i.e. the final product of discursive activity, contains linguistic traces, based on which it is possible to reconstruct the discourse. The traces preserve the institutional organization and the way of functioning of the discursive community, which is the reference point for discourse research. The existence of a discursive community assumes a context: time and place, the way of creating and disseminating socio-linguistic activity, adopting a specific, active attitude towards people and the world. Members of the discursive community are connected on the basis of a discursive contract, which is characterized by a socio-linguistic character and connects the discourse partners, assigning them subject places. Discursive memory is deposited in the community, permanently connected to the past, constituting information about the discourse. In this dissertation, following the German discourse scientists, I assume that an important trace is the visual elements of the work, i.e. typography, which has optical properties: dividing, organizing, hierarchizing, and, moreover, provides orientational information about collective knowledge. I use the research tools of French and German discourse linguistics to analyze the relevant parts that make up the whole work. In the texts that interest me, the traces on the basis of which I try to reconstruct the discourse are: the authentic environmental lexis used by criminals in the first half of the 20th century, and the components of the sender-receiver strategy that the author uses to convince the reader of his arguments; this strategy is realized in the paratext and egocentric elements. I begin the analysis of discourse traces with the paratext (Chapter 3). It is not the most expressive trace of discourse, but I decided to proceed in accordance with the author's intention, bearing in mind that the first parts of the book that the reader encounters are the title of the work, introduction, motto, dedication, and only later the main text. Paratext, or the surrounding text proper, is therefore one of the important linguistic traces on the basis of which it is possible to reconstruct the discursive worlds contained in the works. Paratext elements are contextual tools located outside the text proper that are necessary for understanding the text proper: titles of works, chapter titles, introductions, footnotes and glossaries, mottos, dedications, and external paratext (interviews, autobiographical texts, responses to surveys). Titles are an integral part of works and influence the direction of their interpretation. They are characterized by two functions: identification of the work and introduction to it. The chapter titles also serve an introductory function: they are short and generally reflect what will happen in a specific fragment of the text. In the introductions, the author presents his motivation for writing this type of work, justifies himself and the characters in the novel, testifies to the authenticity of some events, and draws attention to formal aspects. Footnotes and glossaries serve as an informational paratext: they facilitate understanding of the text without having to refer to other sources, serve to explain incomprehensible terms taken from criminal vocabulary, and individual words or phrases that appear in the novels in a language other than Polish. Mottos are of biblical-religious origin or are quotes from the writings of philosophers, or are taken from literature or various community songs; at other times, they are mottos-mystifications. They serve as a commentary on the text proper and as an authority and decoration. Dedications are addressed to the author's loved ones, e.g. colleagues from the intelligence service, and people unknown to Piasecki. Illustrations substantively support the work. In turn, the external paratext is a self-commentary in which the author of the work reveals himself as a writer. The authorial intention is most fully realized in the paratext; what's more, it is directly expressed and named. Chapter 4 concerns egocentric elements, i.e. grammatical and lexical traces of the author's presence in the text, which testify to his connection with the discursive community described in the novels. Using the concept of E. Paducheva (Падучева 1996, 2018), I consider it impossible to avoid the author's voice in the text. In the analyzed novels, the author makes himself present, using: shifters, thanks to which he is anchored in a specific space and time; internal state predicates, i.e. phrases in the text in which the subject actualizes himself through his emotional or intellectual reference to the described reality; modulants, which testify to the author's voice expressing his attitude to the statement; metatextual elements organizing the text; words introducing an unexpected situation; generalizing interjections; and egocentric punctuation elements, i.e. quotation marks and brackets. I consider the criminal sociolect, discussed in Chapter 5, to be the most expressive trace of discourse in the analyzed novels. I present the lexical resources of three sociolects: smugglers, thieves, and intelligence officers. I take into account the lexical and semantic proximity of the distinguished linguistic elements and compare the explanations proposed by Piasecki with dictionary definitions of the entries. Thanks to such an elaboration of lexical resources, it is possible to determine what linguistic means are used to shape the reality of specific social groups. Confirmation of the presence of some lexemes in dictionaries, primarily those concerning criminal language, is a testimony not only to the authenticity of the vocabulary, but also to the existence of Sergiusz Piasecki's discourse archive, on the basis of which the author wrote his works and recreated the remembered reality in them. Isolating the category and assigning appropriate lexemes to it allowed for the creation of a kind of network of connections between the appropriate sub-discourses. Thanks to this type of analysis, it was also possible to answer the question of which words in different texts belonging to the same criminal discourse overlap and which alternative terms appear in relation to the same referent. It can also be seen that while the lexemes excerpted from "Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy" and the thieves' trilogy are part of the criminal sociolect, the forms included in the intelligence dilogy partially break away from it and appear outside the criminal environmental variety of the language. Since the criminal sociolect is combined with elements of the dialect of borderlands, I devote the sixth chapter to the language of the north-eastern Polish borderlands. In the novels appear: lexical, inflectional, syntactic and phonetic elements of the borderlands’ dialect. In the seventh chapter I analyze criminal discourse from an axiological perspective, because Piasecki's discursive strategy is to adopt an evaluative attitude towards the environments he describes in his novels. Moreover, every human and community action is related to evaluation. This approach is closely related to the role of the subject in discourse: subjectivity assumes the subjectivity of language, and subjectivity is constituted by values, while language is predestined to express evaluations. In the world in which criminals live, there is a strong evaluation expressed through language; it is revealed on many levels. Sometimes the emotional content comes to the forefront of the lexeme, at other times it is necessary to refer to the context to see what connotations a given word carries. Linguistic means expressing evaluation illustrate the axiosphere of criminal environments. The analysis included in the dissertation allowed me to indicate common places of sub-discourses in the criminal discourse, within which the discourses of smugglers and thieves are situated. The discourse of intelligence officers is located on the border and to some extent goes beyond the criminal discourse, as evidenced by the linguistic traces presented and discussed. The criminal discourse is capacious: it can also contain other sub-discourses, which I proved in the dissertation.