Przemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego socjalizmu i transformacji ustrojowej (na przykładzie Krakowa) Andrzej Zborowski Przemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego socjalizmu i transformacji ustrojowej (na przykładzie Krakowa) Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków 2005 Praca wydana ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Recenzent: prof, dr hab. Grażyna Prawelska-Skrzypek Redaktor techniczny: Monika Płaziak Zdjęcia na okładce: Wojciech Gorgolewski (Stare Miasto), Monika Płaziak Projekt okładki: Monika Płaziak Korekta: Maria Tłustochowska Tłumaczenie: Paweł Pilch © Copyright by Andrzej Zborowski Cracow 2005 Printed in Poland ISBN 83-88424-47-5 Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska, tel. 48 (12) 664-5250, fax 48 (12) 664-53-85 www. geo. uj. edu. pl Przygotowanie do druku i druk: Wydawnictwo ABart, 32-065 Krzeszowice, ul. Krakowska 28a, tel. 012 282 11 38 www. abart. gis-net. pl Spis treści Od autora...............................................................8 1. Wstęp 1. 1. Przesłanki i założenia pracy................................11 1. 2. Cel, zakres pracy oraz jej układ............................15 1. 3. Materiały źródłowe i metody pracy...........................21 2. Problematyka badań struktury społeczno-przestrzennej dużego miasta 2. 1. Podejście ekologiczne.......................................24 2. 2. Segregacja społeczna........................................34 2. 2. 1. Podstawowe założenia koncepcji społecznej segregacji.36 2. 2. 2. Negatywy i pozytywy segregacji przestrzennej........41 2. 2. 3. Podstawy interpretacji i wyjaśniania................44 2. 2. 4. Podejście makrorozwojowe - wpływ kontekstu..........45 2. 3. Strukturalizacja społeczna w środowisku wielkomiejskim w okresie transformacji - nowe podziały klasowe i społeczno-zawodowe.........48 2. 3. 1. Realnosocjalistyczne dziedzictwo w „społeczeństwach postkomunistycznych”...........................................48 2. 3. 2. Zróżnicowanie społeczne okresu transformacji - zwycięzcy i przegrani {winners i loosers)................................54 3. Wielkomiejskie układy osadnicze a teoria regionu miejskiego 3. 1. Pojęcie i typy regionów.....................................60 3. 2. Koncepcje wielkomiejskich układów osadniczych...............62 3. 3. Struktura przestrzenna regionu miejskiego (dziennego systemu miejskiego).........................................................66 3. 4. Kryteria i mierniki delimitacji regionu miejskiego (dziennego systemu miejskiego).........................................................79 4. Procesy o charakterze sekularnym modelujące rozwój struktury społeczno-przestrzennej miasta 4. 1. Procesy transformacji........................................84 4. 2. Procesy globalizacji i metropolizacji........................99 4. 2. 1. Pojęcie globalizacji.................................99 4. 2. 2. Wyzwania dla rozwoju przestrzeni miejskiej w warunkach globalizacji..................................................102 4. 2. 3. Restrukturyzacja systemu miejskiego.................110 4. 2. 4. Procesy metropolizacji.............................i 11 4. 3. Transformacja ustrojowa versus procesy globalizacji........116 5. Delimitacja i przemiany struktury przestrzennej regionu miejskiego Krakowa w okresie realnego socjalizmu i zmian ustrojowych 5. 1. Delimitacja regionu miejskiego...........................125 5. 2. Struktura przestrzenna regionu miejskiego i jej zmiany...138 5. 3. Przestrzenna redystrybucja ludności regionu miejskiego Krakowa - cykl miejski....................................................146 6. Czasoprzestrzenne zróżnicowanie struktury społecznej regionu miej skiego Krakowa 6. 1. Procedura badawcza..........................................159 6. 2. Charakterystyka demograficzno-społeczna Krakowa w latach 1950-2002......................................................170 6. 3. Struktura społeczna regionu miejskiego w układzie centrum - peryferie - profile miejskie wybranych cech społecznych..............173 6. 4. Profile społeczne na przełomie wieków...................188 6. 5. Struktura społeczno-ekologiczna miasta - metoda wzorca rozwoju w ujęciu dynamicznym...........................................197 6. 5. 1. Poziom lokalnego rozwoju społecznego w ujęciu strefowym 6. 5. 2. Rozwój społeczny a układy sektorowe i biegunowe..208 7. Poziom i jakość życia w przestrzeni regionu miejskiego 7. 1. Teoretyczne podstawy badań poziomu i jakości życia..........235 7. 1. 1. Pojęcia i definicje poziomu i jakości życia oraz kategorii im pokrewnych................................................ 235 7. 1. 2. Klasyfikacja potrzeb.............................238 7. 1. 3. Koncepcje badawcze poziomu i jakości życia w mieście.240 7. 2. Wybrane zagadnienia poziomu i jakości życia w Polsce....245 7. 3. Wymiary jakości życia {sensu largo) w regionie miejskim Krakowa........................................................261 7. 4. Czynniki wpływające na poziom i jakość życia............292 8. Stratyfikacja społeczna regionu miejskiego Krakowa 8. 1. Bloki tematyczne i schematy klasyfikacyjne..............315 8. 2. Klasyfikacja grup społecznych uwzględnionych w badaniu struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa..............................318 8. 3. Kontekst europejski - struktura społeczno-zawodowa krajów postso- cjal i stycznych i Polski..........................................321 8. 4. Struktura społeczno-zawodowa w regionie miejskim Krakowa.........324 8. 5. Struktura społeczna rodzin jako czynnik stratyfikacji społecznej.331 8. 6. Wykształcenie i segmentacja rynku pracy a podziały stratyfikacyjne..................................................342 8. 7. Wyznaczniki położenia materialnego........................353 8. 8. Zachowania przestrzenne jako przejaw pozycji społecznej...361 8. 9. Wzorzec konsumpcji (zachowania konsumpcyjne) a procesy stratyfikacji....................................................374 8. 10. Kontekst psychologiczny - percepcja sytuacji materialnej.390 9. Prawidłowości rozwoju struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa 9. 1. Uwarunkowania społeczno-przestrzennych podziałów regionu miejskiego Krakowa w warunkach globalizacji - metropolizacji i transformacji systemowej.............................................399 9. 2. Struktura społeczno-przestrzenna, fazy, osie i czynniki społecznego zróżnicowania....................................................416 9. 3. Kategorie jakości życia w przestrzeni regionu miejskiego - podejście porównawcze......................................................428 9. 4. Kanon stratyfikacji społecznej............................434 9. 5. Perspektywy rozwoju społecznego regionu miejskiego Krakowa.... 453 10. Zakończenie.....................................................460 Literatura...........................................................472 Spis rycin...........................................................510 Spis tabel...........................................................520 Summary..............................................................525 List of figures......................................................545 List of tables.......................................................554 Aneks................................................................559 Od autora Fenomen miasta fascynuje badaczy, od czasu jego powstania. Jest ono bowiem emanacją egzystencji człowieka, począwszy od najstarszych kultur miejskich Antyku, po współczesną metropolitalną formę. Ta jego „totalność” intrygowała i nadal budzi powszechne zainteresowanie przedstawicieli szerokiego kręgu badaczy, by wspomnieć tu: urbanistów, architektów, ekonomistów, historyków, socjologów, etnologów, a także geografów. W naukach geograficznych bogata treść miasta została „odkryta” niemal 100 lat temu, w pracach K. Hasserta czy też R. Blancharda. Pierwotne fizjono-miczno-historyczne podejście zostało w połowie XX wieku rozszerzone o badania ujęć funkcjonalnych. Druga połowa XX wieku przyniosła także, wzrastające z czasem, zainteresowanie badaniami społecznymi przestrzeni miejskiej, by dalej dyfundować, ku studiom nad społecznościami miejskimi. Badania rzeczywistości społeczno-miejskiej zaowocowały różnorodnością stosowanych przez badaczy podejść teoretyczno-metodologicznych. Właśnie owo bogactwo podejść i nurtów badawczych, zawierające rozległe spektrum zagadnień i problemów, przywiodło autora do podjęcia próby całościowego (holistycznego) rozpatrzenia problematyki przekształceń struktury społeczno-przestrzennej Krakowa, jako dużego miasta doświadczającego (podobnie jak i pozostałe metropolie Polski, a także Europy Środkowo-Wschodniej) niebywałych przemian politycznych, gospodarczych i społecznych. Przemiany te zostały odniesione do kilkudziesięcioletniego okresu czasu, obejmującego drugą połowę XX wieku. Ten stosunkowo krótki wycinek czasu w życiu historycznego miasta, ale znacząco długi w perspektywie ziemskiego bytowania człowieka, obfitował w „specyficzne przeobrażenia”, którym poddane zostały społeczeństwa Europy Środkowej i Wschodniej. Przeobrażenia te były wynikiem rewolucyjnego wprowadzenia i realizacji utopijnego eksperymentu polityczno-społeczno-go-spodarczego. Ów eksperyment zakończył się równie gwałtowną, ale bezkrwawą, „błękitną rewolucją”, którą zapoczątkował zryw polskiej „Solidarności”. Ogarnęła ona niemal wszystkie kraje byłego bloku wschodniego, torując drogę trwającej po dziś dzień transformacji społeczno-gospodarczej oraz przejściu do „wolnego” świata doby globalnej. Przywołane tu procesy legły u podstaw radykalnych zmian ustalonego dotychczas porządku społecznego, które niczym w soczewce zogniskowały się w wielkim mieście. Można zatem postawić cały szereg pytań, co do istoty przemian przestrzeni społecznej miasta. Za kluczowe uznać należy następujące z nich: W jakim stopniu te burzliwe przemiany wpłynęły na ukształtowanie się i ewolucję układu społeczno-przestrzennego Krakowa i jego zaplecza? Na ile ustalone na jego przykładzie prawidłowości rozwoju 8 społeczno-przestrzennego są wspólne dla miast Europy, a po części i świata, w czym natomiast przejawia się jego „społeczna niepowtarzalność i indywidualność”? W końcu, czy ujawnione procesy społeczne sprzyjają rozwojowi miasta i jego mieszkańców, czy też i na ile stanowią one zagrożenie dla egzystencji jednostki we współczesnym dużym mieście? Praca ta, choć jest opracowaniem geograficznym, to jednak wychodzi poza tradycją uświęcone wątki badawcze polskiej geografii miasta. Autor, starając się objąć możliwie szerokie spektrum problematyki, wkracza na pola zainteresowań socjologii miasta, a po części także i nauk ekonomicznych oraz psychologii. Ten interdyscyplinarny charakter opracowania wynika nie tylko z charakteru badanego obiektu - regionu miejskiego, ale przede wszystkim zasadza się na przekonaniu autora o potrzebie poszukiwania nowych rozwiązań badawczych i rozszerzania horyzontów poznawczych społecznej geografii miasta. Nowe rozwiązania badawcze powinny się łączyć z wprowadzaniem do geografii, w tym studiów miejskich, ujęć kompleksowych, wykorzystujących różnorodne, „w miarę niesprzeczne wzajemnie” podejścia teoretyczno-metodologi-czne. Trzeba też odnieść się do samego badanego obiektu i jego przestrzennych ram. Tym obiektem jest Kraków, a właściwie jego „pole miejskie”, w pracy przybierające postać konstruktu określanego mianem regionu miejskiego, zawierającego strefę codziennych oddziaływań ośrodka centralnego. Odejście od „administracyjnego” postrzegania miasta było podyktowane przede wszystkim celem badania. Wynikało ono także z przeświadczenia autora o konieczności społecznych badań miejskich, które miasto ujmują, zgodnie z rzeczywistością, w szerszej perspektywie przestrzennej, wykraczającej poza wąskie ramy administracyjne. W takim ujęciu miasto jest pewną całością przestrzenną, tworzącą „społeczne pole miejskie”. Krakowskie społeczne pole miejskie tworzyło się przez dziesięciolecia jako forma ukształtowana w wyniku przenikania różnorodnych idei, uznawanych wartości, prezentowanych postaw i kontaktów społecznych, rozpiętych na linii centrum - strefa codziennych oddziaływań. Książka ta powstała jako efekt wieloletnich przemyśleń i studiów społe-czno-miejskich, a także stałych kontaktów autora, utrzymywanych ze światem geografii społecznej i geografii miasta, jak i z praktykami miejskimi. Właśnie to środowisko zmobilizowało mnie do zaprojektowania i przeprowadzenia społecznych studiów miejskich, których przedmiotem stała się przestrzeń regionu miejskiego Krakowa. Moje przemyślenia i fascynacje miejskie zyskały cichego sojusznika w postaci wieloletniego, często czynnego, udziału w cyklicznych konferencjach geograficznych, poświęconych miastu i jego zróżnicowaniom przestrzennym, zarówno doby przeszłej jak i okresu transformacji. Konferencje 9 te, zainicjowane w Łodzi przez Pana prof. L. Straszewicza, a następnie rozwijane przez ostatnich dwadzieścia lat przez Pana prof. S. Liszewskiego, pod nazwą „Konwersatorium wiedzy o mieście”, utorowały drogę przemyśleniom prowadzącym do wytyczenia ram niniejszej pracy, miały także swój udział w krystalizacji poglądów na temat „wytwarzania przestrzeni miejskiej”. Inspirującą, ale też pragmatycznie porządkującą rolę, odegrały seminaria dla habilitantów, prowadzone w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, przez Pana prof. A. Jelonka, w których to seminariach autor brał udział przez wiele lat. Dały one możliwość prezentacji podstawowych treści pracy, a także nieskrępowanej dyskusji, która była pomocna przy redakcji książki. Za wszystkie cenne krytyczne uwagi autor dziękuje zarówno Panu prof. A. Jelonkowi, jak i Kolegom biorącym udział w seminariach. W ukształtowaniu moich poglądów, krystalizacji koncepcji i podejść badawczych nt. kwestii społeczno-miejskich dużą rolę odegrały także kontakty z geografami z zagranicznych ośrodków uniwersyteckich. Szczególną moją pamięć i wdzięczność zaskarbili sobie: prof. Forster z Uniwersytetu w Bochum (obecnie w Getyndze), prof. J. Nipper i dr K. Zehner z Uniwersytetu w Kolonii, prof. Ch. Christians i mgr C. Chevigné z Uniwersytetu w Liège oraz doc. A. Duro z Węgierskiej Akademii Nauk w Budapeszcie. Dziękuję Pani prof. G. Prawelskiej-Skrzypek - Recenzentowi tej pracy, za wszelkie krytyczne, cenne i celne uwagi, które przyczyniły się do nadania pełniejszej, w wymiarze merytorycznym, formy niniejszej książce. Pragnę wyrazić podziękowania moim Kolegom z Zakładu Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa IGiGP UJ, którzy wspierali moje wysiłki i udzielali nie tylko werbalnej pomocy przy realizacji tej pracy. Bardzo dziękuję Pani dr M. Soji za cenne merytoryczne uwagi i dyskusje oraz pierwsze przejrzenie manuskryptu pracy, a także za niemniej cenne stwarzanie życzliwego klimatu dla mej pracy. Podziękowania za udzieloną mi pomoc w zbieraniu i zestawianiu danych, a także w ich graficznym opracowywaniu wyrażam Pani dr A. Winiar-czyk-Raźniak i Pani dr M. Płaziak oraz Pani mgr M. Ciemborowicz i Pani dr J. Więcław-Michniewskiej. Dziękuję także mojemu koledze mgr S. Matusikowi z AWF w Krakowie za pomoc przy obliczeniach statystycznych i obsłudze programów komputerowych. 10 1. Wstęp 1.1. Przesłanki i założenia pracy Badania społeczno-przestrzennej struktury miasta niezmiennie od prawie stu lat nurtują szerokie kręgi przedstawicieli nauk społecznych. Poświęcono im szereg opracowań, począwszy od wywodzących się z idei i koncepcji szkoły chicagowskiej (Park, Burgess, McKenzie, 1925), po - w ślad za nimi rozwijane — ujęcia ekologii społecznej i analizy obszarów społecznych (Shevky, Bell, 1955; Robson, 1969; Timms, 1971; Hunter, 1974). Analizy „ekologiczne” zyskały szeroki oddźwięk w badaniach prowadzonych na całym świecie oraz w Polsce (Berry, Kasarda, 1977; Davies, 1984; Węcławowicz, 1988a). Badania przestrzeni społecznej były także rozwijane w oparciu o koncepcję społecznej segregacji (Knox, 1994), z którymi łączą się procesy gettoizacji oraz tworzenia się specyficznej kategorii grupy społecznej zwanej underclass - podkla-są (Wilson, 1987). Struktury społeczne były opisywane również w kategoriach stratyfikacji społecznej (Erikson, Goldthorpe, Portocarero, 1979; Domański H., 1996). W polskiej geografii miast problematyka przestrzenno-społeczna została zainicjowana badaniami struktur społeczno-przestrzennych dużych miast Polski (Węcławowicz, 1975; Jagielski, 1978) i nawiązywała swymi interpretacjami do ekologii miejskiej. Ujęcie to było rozwijane następnie przez wymienionych badaczy i innych geografów w latach 80. ubiegłego wieku. W ramach geografii społecznej miast w latach 80. i 90. XX wieku pojawiły się nowe orientacje metodologiczne, wśród których poczesne miejsce zajęło podejście behawioralne (Domański B., Prawelska-Skrzypek, 1986a,b; Bartnicka, 1989; Libu-ra, 1990; Rykiel, 1999b). W tym samym czasie w oglądzie społecznej przestrzeni miasta pojawiły się prace nawiązujące do nurtu radykalnego: G. Prawelskiej--Skrzypek (1990) o niezrównoważonym rozwoju miasta socjalistycznego oraz B. Domańskiego (1997) traktująca o relacjach między przemysłem, a nierównomier-nościami społecznymi w mieście socjalistycznym. Społeczne badanie przestrzeni miejskiej zyskało nowy impuls w ramach rozwijanego nurtu humanistycznego (Kaczmarek J., 1996; Sagan, 1998; Jędrzejczyk, 2001, 2004; Rembowska, 2002). Badania przestrzeni miejskiej, w tym jego substratu społecznego, zarówno w warstwie teoretycznej, jak i empirycznej, zostały szerzej przedstawione w polskiej literaturze przedmiotu w ramach odbywających się Konwersatoriów Wiedzy o Mieście organizowanych przez Katedrę Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego (Jażdżewska, red., 2000, 2001). Na marginesie tego krótkiego przeglądu dokonań w zakresie geografii społecznej miast warto zauważyć brak podejścia makrostrukturalnego, znajdującego po 11 czesne miejsce we współczesnej geografii zachodniej, a rozwijanego na gruncie polskiej socjologii miasta (Majer, 1997; Frysztacki, 2004). Z ważniejszych orientacji teoretyczno-metodologicznych nie podejmowano w polskiej geografii miasta badań odnoszących się do zróżnicowań klasowo-warstwo-wych i społeczno-zawodowych inspirowanych przez nurt strukturalistyczny. Zwraca jednocześnie uwagę podjęcie przez geografów miejskich kwestii potrzeb człowieka, warunków, poziomu i jakości życia, które to zagadnienia znalazły w ostatnim czasie poczesne miejsce wśród dyrektyw badawczych (Liszewski, 1995). W kontekście podejmowanej problematyki badawczej zwracają uwagę duże potencjalne możliwości zastosowania ww. ujęć i nurtów słabo dotąd eksplorowanych w geografii społecznej miasta (Dutkowski, Michalski, Sagan, Stiyjakiewicz, 1999; Kaczmarek J., Sokołowski, Wolaniuk, Zborowski, 1999). Pojęcie struktury społecznej można identyfikować z terminem „przestrzeń społeczna” (Kowalewski, 2004). Zarówno pierwsze jak i drugie z określeń są różnie rozumiane przez przedstawicieli dziedzin naukowych najczęściej je używających, tj. przez socjologów, psychologów, urbanistów czy też geografów (Mańkowski, 1999; Majer, 2002; Lisowski 2003). Podobnie jak, pojęcie przestrzeni społecznej może być rozumiane w kategoriach:, jej wytwarzania przez grupy społeczne”, rozmieszczenia jednostek o określonych cechach czy też jej percepcji, a także zawłaszczenia (Jałowiecki, Szczepański, 2002), tak też niemal identyczne kategorie znaczeniowe można przydzielić terminowi „struktura społeczna”. W niniejszym badaniu klasyczne w geografii pojęcie struktury społeczno-prze-strzennej miasta rozumianej jako zróżnicowane przestrzennie rozmieszczenie mieszkańców o określonych cechach społecznych i danych warunkach mieszkaniowych zostało rozszerzone o badania stratyfikacji społecznej, a także poziomu i jakości życia. Badania stratyfikacji społecznej prowadzone są w ujęciu społeczno--zawodowym, a więc odnoszą się do szeregu różnego typu podziałów społecznych uwzględniających: rodzaj i poziom zdobytego wykształcenia, hierarchię stanowisk w systemie organizacyjnym pracy, wysokość indywidualnych zarobków oraz status posiadania materialnego i warunki mieszkaniowe. Obok analizy poziomu i jakości życia mieszkańców przeprowadzono badania subiektywnych warunków życia oraz stylu życia. Różnorodność podejść i nurtów badawczych w zakresie społecznej geografii miasta skłoniła autora do zaproponowania koncepcji badania struktury społeczno--przestrzennej na trzech poziomach przestrzennych: makroprzestrzennym, mezop-rzestrzennym i mikroprzestrzennym (tab. 1.1.1). Wieloskalowe ujęcie problematyki badawczej pozwoliło na osadzenie pracy w kilku nurtach badawczych. Poziom makroprzestrzenny posiada perspektywę makrospołeczną, która prowadzi do wydobycia głównych cech rozwoju regionu miejskiego Krakowa w okresie „wielkiego przejścia” w kontekście globalnym i „tranzytologicznym”. Ujęcie mezoprze- 12 strzenne, według którego prowadzono analizę poziomu i jakości życia, a także zbadano zarysowujące się układy stratyfikacyjne w regionie miejskim, nawiązuje do teorematu antropocentrycznego (poziom i jakość życia) oraz strukturalistycznego (stratyfikacja) (Malikowski, 1992). Z kolei poziom analiz mikroprzestrzennych został osadzony w nurcie neoekologicznym, poruszającym zagadnienia przemian struktury społeczno-przestrzennej w ujęciu longitidunalnym, odnoszącym się do okresu realnosocjalistycznego (lata 1950-1988). Tab. 1.1.1. Zakres przestrzenny i czasowy badań oraz związany z nim nurt badawczy wraz z tematyką badań Zakres Zakres przestrzenny badań (skala) czasowy Mikro Mezo Makro NEOEKOLOGIA NEOEKOLOGIA 1950-1998 (struktura spoleczno- (struktura społeczno- - przestrzenna) przestrzenna) STRUKTURALIZM MAKROSPOŁECZNY 1989-2003 - (stratyfikacja) (globalizacja i ANTROPOCENTRYZM transformacja) (poziom i jakość życia) Źródło: Opracowanie własne. Za takim ujęciem przemawiała przesłanka natury metodologiczno-teoretycznej. Wynikała ona z przekonania autora o znacznej kompleksowości rzeczywistości miejskiej, która powinna być rozpatrywana w podziale makro-, mezo- i mikrospo-łecznym. Jak to wykazano w rozdziale czwartym, ta trójdzielność teoretyczno-me-todologiczna lub też często dwudzielność (makro-mikro) wypływa z dwóch ujęć modelowych współczesnego świata postrzeganego w perspektywie globalnej i lokalnej. Niniejsza praca stanowi też pewną próbę poszukiwania nowych ścieżek rozwoju wiedzy geograficznej poprzez dążenie do rozszerzenia pola badawczego geografii miasta o kolejne wątki społeczne. Temu etapowi poznania naukowego towarzyszy proces „konwergencji odmiennych, powstałych niezależnie od siebie modeli postępowania badawczego” (Maik, 1999). Stąd obok wzorca postępowania neoe-kologicznego wprowadzono podejście strukturalistyczne, a także ujęcie antropo-centryczne. Wszystkie te nurty są poprzedzone perspektywą globalną, kompleksową. Na gruncie teoretycznym z kolei praca ta jest próbą integracji odmiennych składników wiedzy (obiektywna, subiektywna i fakty, ale także wyznawane wartości) w jedną spójną całość dającą obraz rzeczywistości społeczno-przestrzennej jednego z regionów miejskich Europy Środkowej. Konwergencja odmiennych i często z pozoru sprzecznych nurtów i wzorców postępowania badawczego ma swoje odniesienie także do postrzegania przestrzeni jako typów przestrzennych w ujęciu „hierarchii gniazdowej” (ryc. 1.1.1). Idea ta 13 społeczno-ekonomiczna i doznań w ujęciu hierarchii gniazdowej Źródło: Couclelis, 1992. zakłada nakładanie się kolejnych „słojów” — typów przestrzennych, począwszy od przestrzeni fizyczno-matematycznej wypełnionej symbolami formalnymi, a kończąc na innym rodzaju „symbolicznej przestrzeni”, odpowiadającej rzeczywistości duchowej, prywatnym doświadczeniom i zbiorowej pamięci (Couclelis, 1992). Przesłanki teoretyczno-metodologiczne skłoniły również autora do redefinicji podstawowego obiektu badań. W dotychczasowej praktyce badawczej takim obiektem było miasto w granicach administracyjnych. Autor odszedł od tej praktyki, uznając, że współczesne procesy urbanizacyjne, szczególnie w aspekcie społecznym, doprowadziły do powstania wielkich „pól miejskich” także w Polsce. A zatem badanie miasta w jego granicach administracyjnych jest tylko analizą pewnej części, która jest składową większej całości. Konstatacja ta, skądinąd znana, przywiodła autora do zastosowania dla celów analitycznych koncepcji regionu miejskiego czy też szerzej - funkcjonalnego regionu miejskiego. Pozwoliło to na objęcie badaniem nie tylko Krakowa, ale całej jego strefy wpływów pozostającej w układzie codziennych migracji do pracy. Koncepcja regionu miejskiego została zastosowana również i ze względu na przejrzystą, teoretyczną konstrukcję jego wewnętrznej struktury w postaci stref funkcjonalno-przestrzennych. Były one podstawą wyróżnienia i analizy zjawisk społecznych w mezoprzestrzeni. Warto zauważyć, że tak często i chętnie ostatnio eksploatowane pojęcie obszaru metropolitarnego nie zostało w pracy uwzględnione, m. in. z powodów: 1) „słabego uporządkowania i ustrukturyzowania ujęć modelowych obszarów metropolitalnych”, 14 2) badań ukierunkowanych na strukturę przestrzenną, a nie funkcje wielkomiejskie czy też metropolitarne, 3) fazy inicjalnej tworzenia się obszarów metropolitarnych w Polsce. 1.2. Cel, zakres pracy oraz jej układ Celem opracowania jest określenie prawidłowości rozwoju struktury społe-czno-przestrzennej regionu miejskiego w Europie Środkowej w okresie realnego socjalizmu i w dobie transformacji ustrojowo-gospodarczej, na przykładzie regionu miejskiego Krakowa. Cel podstawowy skupia w sobie szereg aspektów o charakterze teoretyczno--metodologicznym, poznawczym, metodycznym oraz aplikacyjnym. Cel teoretyczno-metodologiczny stanowi blok zagadnień, na który składają się: 1) interpretacja rozwoju struktury społeczno-przestrzennej miasta w kontekście procesów społecznych (miasto postsocjalistyczne jako arena procesów społecznych); 2) przedstawienie w holistycznym ujęciu makrostrukturalnym rozwoju społecznego miasta okresu transformacji systemowej; 3) identyfikacja procesów i zjawisk o charakterze sekulamym, kształtujących społeczno-przestrzenny obraz regionu miejskiego w okresie realnosocjalistycznym i dobie transformacji ustrojowej (miasto jako struktura długiego trwania); 4) wprowadzenie do badań przestrzenno-społecznych kontekstu psychologicznego (zachowania przestrzenne, percepcja sytuacji materialnej, zadowolenie z życia codziennego); 5) zaprezentowanie schematu klasyfikacyjnego grup społeczno-zawodowych (warstw) do badań wewnątrzmiejskiej struktury społecznej dużego miasta w okresie transformacji systemowej; 6) wypracowanie modelu struktury przestrzenno-funkcjonalnej miasta postso-cjalistycznego. Cel poznawczy zakłada: 1) zbadanie przemian struktury przestrzennej regionu miejskiego Krakowa w II połowie XX wieku; 2) ustalenie i opisanie czynników wpływających na organizację struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego Krakowa; 3) porównanie struktury wewnętrznej miasta okresu transformacji systemowej z modelowym układem przestrzennym miasta zachodniego. Cel metodyczny uwzględnia: 1) zastosowanie wielowymiarowej analizy porównawczej (WAP), w ujęciu dynamicznym, do badań poziomu rozwoju społecznego dużego miasta; 15 2) zastosowanie do badań zmiennych zmodyfikowanej wersji analizy połączeń McQuitty’ego. Cel aplikacyjny dotyczy: 1) poczynienia na drodze heurystycznej projekcji ustaleń zasadniczych zagrożeń rozwoju społecznego regionu miejskiego Krakowa. Przedmiotem analizy jest obszar zakreślony granicami regionu miejskiego Krakowa lub dokładniej funkcjonalnego regionu miejskiego Krakowa (ryc. 1.2.1). Obszar ten obejmuje obok samego miasta w granicach administracyjnych podzielonego na 124 jednostki urbanistyczne, 709 miejscowości (miast i wsi) tworzących strefę podmiejską i dojazdów od pracy. Funkcjonalny region miejski Krakowa skupia łącznie 833 jednostki podstawowe, według których prowadzono analizę przestrzenną według metody WAP (Grabiński, Wydymus, Zeliaś, 1989). Kraków Ryc. 1.2.1. Region miejski Krakowa Źródło: Opracowanie własne. O strefa oddziaływań Krakowa 16 Pojęcie regionu miejskiego czy, szerzej, funkcjonalnego regionu miejskiego utożsamianego z polem miejskim czy też dziennym systemem miejskim przyrównuje się do układu składającego się z dwóch komplementarnych części, tj. miasta i jego otoczenia. Powiązania miasta z otoczeniem są realizowane poprzez przepływ osób, usług, kapitału, dóbr materialnych, technologii, informacji oraz postaw i idei. Zróżnicowane przestrzennie natężenie kontaktów prowadzi do formowania się różnego rodzaju stref pozostających w polu oddziaływania centrum (Klaassen, Paelinck, 1979). Badania regionów miejskich są w literaturze światowej bogato udokumentowane (Berg van den i in., 1982), w Polsce były one przedmiotem opracowań teoretycznych (Korcelli, 1974; Zborowski, 1996d), badano też zasięgi oddziaływań dużego miasta na otoczenie (Korcelli, Potrykowska, Bodzak, 1981). Analizę przestrzenną nawiązującą do złożonej struktury przestrzenno-funkcjo-nalnej regionu miejskiego prowadzono w tej pracy wyróżniając dziesięć jego podstawowych stref: centrum I, centrum II, obrzeże centrum, centrum Nowej Huty, wielkich osiedli mieszkaniowych z podziałem na część „krakowską” i „nowohucką”, przedmiejską, osiedli suburbialnych, podmiejską i dojazdów do pracy. Wymieniony układ przestrzenno-funkcjonalny wraz z jego agregatami został konsekwentnie wprowadzony do wszystkich rozdziałów analitycznych niniejszej pracy. Zakres czasowy obejmuje lata 1950-2003, a zatem odnosi się do okresu powojennego rozwoju miasta w dobie gospodarki centralnie sterowanej, a także do lat transformacji systemowej, tj. okresu 1990-2003. W okresie gospodarki centralnie sterowanej wyróżniono kilka przekrojów czasu, dla których była prowadzona analiza longitidunalna. Przekroje te nawiązują do wszystkich powojennych spisów powszechnych, tj. z lat 1950, 1960, 1970, 1978 i 1988. W pracy nie uwzględniono natomiast danych z ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, przeprowadzonego w Polsce w 2002 roku. Nieuwzględnienie danych z tego spisu podyktowane zostało nieznającą swego odpowiednika w dotychczasowej historii polskich spisów, konstrukcją prawną, która za najmniejsząjednostkę spisową uznała gminę. W praktyce oznacza to brak dostępu do danych o rejonach statystycznych, jednostkach urbanistycznych, a nawet dzielnicach samorządowych we wszystkich miastach Polski, w tym także i w Krakowie. Z punktu widzenia niniejszej pracy spis z 2002 roku jest bezużyteczny. Okres transformacji systemowej obejmuje lata 1990-2003, przy czym szczegółowe badania przy pomocy metody kwestionariusza wywiadu przeprowadzono w latach 1999-2001. Cel pracy, a także tryb postępowania badawczego, pośrednio odnoszącego się do metodologii badań jakościowych, a więc wielowątkowość, wieloetapowość, a także interakcyjność analizy, są przesłankami do opisu głównych etapów procedury badawczej. Całość podzielona jest na trzy części: 1) teoretyczno-metodologiczną, 2) analityczną, 3) syntetyczno-generalizującą (rye. 1.2.2.). Część teoretyczno-metodologi- 17 Ryc. 1.2.2. Główne etapy procedury badawczej Źródło: Opracowanie własne. czna obejmuje cztery pierwsze rozdziały. Skoncentrowano się tu na dotychczasowym dorobku badań prowadzonych w zakresie społeczno-przestrzennych zróżnicowań wielkiego miasta, odnosząc się przede wszystkim do literatury geograficznej, tak krajowej, jak i zagranicznej, a także tam, gdzie uznano to za konieczne dla dalszych etapów procedury, literatury z zakresu socjologii miasta, ekonomii czy też politologii. Przywołane w literaturze badania miały wskazać główne nurty uwzględniane w społecznych studiach miejskich, istotne z punktu podjętej przez autora tematyki badawczej. Ważną rolę pełni w pierwszej części pracy rozdział 3, poświęcony koncepcjom wielkomiejskich układów osadniczych i ich strukturze przestrzennej. Badania struktury przestrzennej, szczególnie w wymiarze miasta centralnego, a także aglomeracji morfologicznej, były dotychczas, poza studiami z zakresu użytkowania ziemi, rzadko podejmowane. W małym stopniu wykorzystywano też możliwość łączenia ujęcia funkcjonalnego z badaniami społecznymi. Podejście makrostrukturalne zawarte zostało w rozdziale 4, poświęconym procesom globalizacji i metropolizacji, oraz transformacji ustrojowej, a także wpływowi tych procesów na przemiany w mieście, tak zachodnim, jak i środkowoeuro 18 pejskim. W kontekście podjętej problematyki zasadnicze znaczenie miało wskazanie na interakcje globalno-lokalne i ich rolę w kształtowaniu społecznej przestrzeni miasta. Tematyka globalizacyjna, jakkolwiek szeroko poruszana w literaturze ekonomicznej i społecznej, ciągle mało jest eksplorowana w badaniach miejskich, stąd autor starał się szerzej opisać główne wątki globalizacyjno-miejskie. Ważne także, nie tylko w płaszczyźnie teoretycznej, zdaje się zwrócenie uwagi na tematykę „tranzytologiczną”, obecną w nurcie badań nad tzw. miastem postsocjalistycznym. Perspektywa tranzytologiczną ma istotne znaczenie dla miejskich przemian społecznych skupiających niczym w soczewce główne problemy społeczne kraju w okresie transformacji. Część analityczna obejmuje kolejne cztery rozdziały. W rozdziale 5 skupiono się na delimitacji stref funkcjonalno-przestrzennych w regionie miejskim Krakowa, dzięki temu ustalono jego strukturę wewnętrzną i przemiany w rozmieszczeniu ludności. Poczynione w tym rozdziale ustalenia miały zasadnicze znaczenie dla prowadzenia badań w kolejnych trzech rozdziałach pracy, poświęconych redystrybucji struktury społeczno-demograficznej, a także poziomowi i jakości życia oraz stratyfikacjii społecznej. Badania struktury społeczno-przestrzennej mają w geografii miasta dużą tradycję, na co zwrócono uwagę w części teoretyczno-metodolo-gicznej. Autor starał się nie powtarzać ujęć z zastosowaniem ekologii czynnikowej, natomiast zaproponował wprowadzenie do badań społecznych metody taksonomicznej - wzorca rozwoju. Kolejne analityczne rozdziały pracy poruszają problematykę poziomu i jakości życia w regionie miejskim Krakowa oraz stratyfikacji społecznej. Problematyka poziomu życia zdobyła już sobie uznanie w badaniach geograficznych, w mniejszym stopniu dotyczy to badań jakości życia, stąd w niniejszej pracy została ona szerzej ujęta w rozdziale 7. W rozdziale 8 podjęto obecną w geografii światowej, a w polskiej literaturze przedmiotu nie znajdującą dotąd szerszego oddźwięku, tematykę stratyfikacji społecznej. W warstwie syntetycznej, a także w sferze generalizacji, należy umieścić dwa ostatnie rozdziały pracy. Rozdział 9 zawiera syntetyczne odniesienia do analiz poczynionych w poprzedzających go rozdziałach. Zwrócono w nim także uwagę na reperkusje przemian społecznych w życiu codziennym mieszkańców, a także na wyzwania stojące przed władzami publicznymi. Całość została zamknięta podsumowaniem i wnioskami wypływającymi z części analitycznej pracy. Praca składa się z dziesięciu rozdziałów. W pierwszym - wstępnym, obok zaprezentowanej szczegółowej listy celów badawczych, omówiono zakres przestrzenny i czasowy pracy, zastosowane metody, źródła informacji, a także scharakteryzowano „aparat” badań terenowych. Rozdział drugi poświęcono problematyce badań struktury społeczno-przestrzennej dużego miasta w literaturze polskiej i światowej, uwzględniono przy tym i podsumowano podejścia ekologiczne, badania z zakresu segregacji społecznej, a także mało znane na gruncie geografii pol 19 skiej zagadnienia stratyfikacji społecznej odnoszące się do podziałów społeczno--zawodowych. Rozdział trzeci odnosi się do podstawowych koncepcji wielkomiejskich układów osadniczych, i na ich tle prezentuje teoretyczne ustalenia koncepcji regionu miejskiego (dziennego systemu miejskiego), jako podstawy teoretycznej, ale też i analitycznej niniejszej pracy. W rozdziale czwartym przedstawiono, w holistycznym ujęciu makrostrukturalnym, podstawowe procesy kształtujące rozwój struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego, skupiając się na analizie przemian przestrzeni miasta postsocjalistycznego w okresie transformacji ustrojowej, światowych procesach globalizacji oraz metropolizacji. W rozdziale piątym omówiono strukturę przestrzenno-funkcjonalną regionu miejskiego Krakowa oraz jej zmiany w okresie powojennym. Na jej tle przedstawiono dynamikę zmian ludnościowych regionu miejskiego Krakowa i jej specyfikę w relacji do miasta zachodnioeuropejskiego. Rozdział szósty rozpoczyna analityczną część pracy. W rozdziale tym dokonano analizy przemian społecznych w układzie centrum-pe-ryferie przy zastosowaniu analizy profilowej, a także wielowymiarowej analizy porównawczej (WAP), w ujęciu dynamicznym. W rozdziale szóstym zaprezentowano przy pomocy koncepcji lokalnego rozwoju społecznego podstawowe modele opisujące strukturę przestrzenno-społeczną regionu miejskiego Krakowa w okresie 50 powojennych lat. W rozdziale siódmym podjęto próbę analizy zróżnicowań przestrzeni społecznej regionu miejskiego w odniesieniu do poziomu i jakości życia jego mieszkańców. W rozdziale tym, obok zagadnień dotyczących poziomu życia mierzonego cechami obiektywnymi, uwzględniono szeroko problematykę jakości życia mieszkańców mierzoną cechami subiektywnymi (ocena zadowolenia z poszczególnych dziedzin życia codziennego, percepcja sytuacji ekonomicznej gospodarstw). Wprowadzenie do badań wątku psychologicznego wydaje się konieczne w celu pełniejszej oceny zróżnicowań społeczno-przestrzennych w wielkim mieście. W geografii polskiej znajdowało to dotychczas swój wyraz przede wszystkim w badaniach zachowań przestrzennych i percepcji miejsca (ujęcia behawioralne). Ostatni z analitycznych rozdziałów poświęcony jest stratyfikacji społecznej mieszkańców regionu miejskiego Krakowa. Problematyka stratyfikacyjna, uwzględniona w badaniach geografów społecznych w Europie Zachodniej i w Ameryce Północnej nie była dotychczas w polskiej literaturze geograficznej przedmiotem szerszych opracowań. W rozdziale tym poruszono szereg zagadnień związanych z analizami stratyfikacyjnymi, począwszy od dyskusji nad schematami klasyfikacyjnymi, po segmentacje rynku pracy, wyznaczniki położenia materialnego, zachowania przestrzenne i wzorce konsumpcji. Zwornikiem pracy, przede wszystkim w jej wymiarze analitycznym, jest rozdział dziewiąty, w którym omówiono prawidłowości rozwoju struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa. Szczególną uwagę zwrócono tu na fazy, osie (wymiary) oraz czynniki społecznego zróżnicowania regionu miejskiego, omówiono też model przemian struktury społeczno- 20 -przestrzennej regionu miejskiego oraz perspektywy rozwoju społecznego, a także jego przestrzenne zróżnicowania w regionie miejskim Krakowa. W rozdziale dziesiątym dokonano podsumowania ustaleń poczynionych w pracy. 1.3. Materiały źródłowe i metody pracy W omawianym opracowaniu zastosowano trzy podstawowe typy materiałów źródłowych, które nawiązują do części analitycznej pracy. Można je podzielić na materiały obejmujące: 1) dane spisów powszechnych z lat 1950, 1960, 1970, 1978 i 1988, dotyczące struktury społeczno-demograficznej, które zostały zebrane w Urzędzie Statystycznym w Krakowie oraz w Głównym Urzędzie Statystycznym w Warszawie; 2) dane spisów kadrowych z lat 1968, 1973, 1983, obejmujące zagadnienia dojazdów do pracy, zebrane w Głównym Urzędzie Statystycznym w Warszawie; 3) dane pozyskane w badaniach terenowych z lat 1999-2001, w których przeprowadzono ankietowanie 3846 gospodarstw domowych metodą kwestionariusza wywiadu, dotyczące poziomu i jakości życia oraz struktury społecznej mieszkańców; 4) dane z badania przeprowadzonego w 1996 roku dotyczącego dojazdów do pracy do Krakowa, którym objęto 1896 instytucji i firm mających siedziby w Krakowie; 5) dane z prac magisterskich znajdujących się w Zakładzie Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, obejmujące prace z lat 50., wykonane pod kierunkiem prof. K. Bromka, zawierające bezcenne dziś informacje na temat struktury społecznej mieszkańców poszczególnych jednostek katastralnych Krakowa i wsi położonych w jego otoczeniu; 6) dane dotyczące kategorii społeczno-zawodowych w Polsce oraz poziomu i jakości życia w Polsce uzyskane z roczników statystycznych GUS oraz raportów GUS, a także Biura Badania Opinii Publicznej OBOP, pozyskane drogą internetową. Tak różnorodny materiał statystyczny, zarówno co do metody jego zbierania, daty powstania, jak i instytucji go wytwarzającej, jest z oczywistych względów niejednorodny, tak z uwagi na jego zawartość, jak i jakość. Większych zastrzeżeń nie budzą materiały pozyskane i zebrane w Głównym Urzędzie Statystycznym w Warszawie oraz w Urzędzie Statystycznym w Krakowie, które były przetwarzane przez autora w celu uzyskania porównywalności wyników w długim okresie (lata 1950-1988). Szerszego omówienia wymagają natomiast badania terenowe, które były prowadzone metodą kwestionariusza wywiadu. Objęły one następujące bloki tematyczne: 21 - zagadnienia demograficzne: wiek i płeć respondentów oraz członków ich rodzin, wykształcenie i stan cywilny respondenta, wielkość jego gospodarstwa domowego, charakterystyka sytuacji pracowniczej (wykonywany zawód, pozostawanie na bezrobociu); - sytuacja ekonomiczna, dochód rodziny określany kategoriami struktury budżetu domowego; - warunki mieszkaniowe wraz z posiadaniem dóbr trwałego użytku; - sposoby (formy) spędzania wolnego czasu; - ocena działalności placówek usługowych; - subiektywna ocena położenia materialnego, a także zadowolenia z wybranych dziedzin życia codziennego. Badania były prowadzone w latach 1999-2001. Łącznie objęto nim 3846 gospodarstw domowych. Wywiad był przeprowadzany z dorosłymi członkami gospodarstwa domowego - prowadzącymi dane gospodarstwo. Zbierano informacje o respondentach, część z tych informacji odnosiła się także do całego gospodarstwa domowego. Wszystkie pytania są zaprezentowane w aneksie. W celu zapewnienia reprezentatywności badań wykorzystano podział miasta na jednostki urbanistyczne. W strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy były to wsie. Uwzględniono kilka profili miejskich z centrum Krakowa: w kierunku Krzeszowic, Skały, Proszowic, Gdowa i Myślenic. Obok nich zostały dodatkowo wylosowane jednostki nie znajdujące się na linii wymienionych profili miejskich, dotyczy to zwłaszcza: osiedli suburbialnych, wielkich osiedli mieszkaniowych oraz wsi położonych w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy. Łącznie uwzględniono 124 jednostki (ryc. 1.3.1). W ramach tych jednostek wylosowywano średnio od 0,5% do 2,5% ogółu gospodarstw domowych. Losowanie prowadzone było z zastosowaniem podkładów geodezyjnych z naniesionymi budynkami w skali 1:10 000. W dużych obiektach - blokach losowano oddzielnie mieszkania, wybierając w zależności od liczby mieszkań 2 względnie 3 numery. Należy zaznaczyć, że przyjęcie jako operatu losowania - spisu mieszkańców nie może być współcześnie zastosowane ze względu na to, że: 1) spisy mieszkańców są formalnym potwierdzeniem stanu zameldowania, nie odpowiadającym rzeczywistemu miejscu zamieszkania, 2) obowiązująca ustawa o ochronie danych osobowych nie zezwala na korzystanie przez osoby nieuprawnione z imiennych wykazów mieszkańców. Obok metody kwestionariusza wywiadu w pracy zastosowano szereg technik i metod z zakresu analizy przestrzennej. Obejmują one: 1) metody wielowymiarowej analizy porównawczej (WAP) w ujęciu dynamicznym, 2) techniki redukcji zmiennych („metoda” Hellwiga, analiza połączeń McQuitty’ego), 3) metody statystycznej analizy wielozmiennnej (analiza korelacji i regresji), 22 granice regionu miejskiego Krakowa granice gmin badane jednostki urbanistyczne i miejscowości • badane osiedla suburbialne granice wsi pozostałe jednostki urbanistyczne i miejscowości w regionie miejskim Krakowa Ryc. 1.3.1. Jednostki urbanistyczne, osiedla suburbialne i miejscowości, w których przeprowadzono badania metodą kwestionariusza wywiadu Źródło: Opracowanie własne. 4) wskaźniki i miary sumaryczne (technika rang), 5) miary pozycyjne (średnie i współczynniki zmienności). Szczegółowe omówienie technik i metod zastosowanych w pracy znajduje się w odpowiednich podrozdziałach. 23 2. Problematyka badań struktury społeczno-przestrzennej dużego miasta 2.1. Podejście ekologiczne W badaniach wymiaru społecznego struktur wielkomiejskich czołową rolę zajmowała przez kilkadziesiąt lat ekologia społeczna wywodząca się z idei i koncepcji szkoły chicagowskiej (Park, Burgess, McKenzie, 1925). Koncepcja ekologii społecznej zasadzała się na dwóch podejściach: 1) darwinizmu społecznego, identyfikującego procesy rozwoju społecznego z zachowaniami wyznaczonymi przez reguły, którymi rządzi się przyroda, tzw. „prawo silniejszego”, 2) działań propagujących laissefairystyczną politykę prywatnego kapitału, dla której rozwój miasta jest procesem oddolnym i wolnym od ograniczeń, podlegającym jedynie konkurencji ekonomicznej. Badania ekologii społecznej rozwijały się generalnie w czterech kierunkach czy też fazach (Friedrichs, 1981; Johnston, 2001c,e). Pierwsza z nich, klasyczna zmierzała do wprowadzenia do badań podejścia ekologicznego przez szkołę chicagowską. Druga faza łączyła się z krytyką badań tej szkoły prowadzoną w latach 40. XX wieku przez badaczy kierunku neoklasycznego (Alihan, Firey, Hollingshead, Quinn), (za: Friedrichs, 1981). Trzecią fazę wyznaczają prace z zakresu ekologii czynnikowej i analizy obszarów społecznych social area analysis (Bell, Shevky, Hunter, Robson, Timms). Czwarta faza czy też kierunek nawiązu- Ryc. 2.1.1. Rozwój i kierunki badań w ekologii społecznej Źródło: Friedrichs, 1981. 24 je do analiz ekosystemów w ramach badań tzw. kompleksów ekologicznych (Duncan, Schnore) — ryc. 2.1.1. Już w latach 30. i 40. XX wieku model Burgessa stał się przedmiotem bardzo poważnej krytyki, przede wszystkim z racji jego deterministycznych założeń leżących u podstaw podejścia ekologicznego (biotyczna analogia) (Firey, 1947; Stoddart, 1966). Ekolodzy społeczni traktowali miasto jako samodzielną jednostkę, mniej natomiast zwracali uwagę na ośrodek miejski jako na reprezentanta „szerokiego społeczeństwa” (Basset, Short, 1980). Przedmiotem krytyki było także wprowadzenie zbyt jednostronnego ujmowania współzawodnictwa ludzi o przestrzeń miejską, poprzez wyłączenie czynników kulturowych i motywacyjnych z objaśnienia zróżnicowania przestrzeni miejskiej (Berry, Kasarda, 1977). Podkreślano jego ograniczenia historyczne i kulturowe, które sprowadzały badania do określonego czasu i kraju (Carter, 1975), wskazywano też na błędy ogólnej koncepcji strukturalnej modelu (obszary naturalne, strefowanie koncentryczne), które były artykułowane w badaniach porównawczych. Współcześnie podkreśla się, że w krajach i miastach, gdzie państwo ma duży wpływ na układ przestrzenny i rozwój społeczny ośrodków miejskich, podejście szkoły chicagowskiej jest mało użyteczne. Zwraca się uwagę, że idee szkoły chicagowskiej były zasadniczo amerykańskie, a być może nawet „chicagowskie”. Rozwinęły się one w specyficznym okresie i w specyficznym systemie gospodarki wolnorynkowej, w której takie terminy, jak zabezpieczenie społeczne czy też subsydiowane budownictwo, były rzadko spotykane. Z tego powodu, zastosowanie idei szkoły chicagowskiej do badań społeczno-miejskich w Europie Zachodniej było kwestionowane (Kempen, Oziiekren, 1998). Z ostrą krytyką spotkało się stosowanie tego typu analiz dla miast położonych w państwach dobrobytu (Denton, Massey, 1991). Pomimo licznych uwag krytycznych szkoła chicagowska wywarła duży wpływ na badania miejskie, a model strefowy Burgessa stał się popularnym narzędziem badawczym w studiach miejskich. Dokonania szkoły chicagowskiej są obecnie zaliczane do klasyki na polu badań miejskich. Do tych klasycznych już ujęć należy zaliczyć prace L. Wirtha (1938) i H. W. Zorbaugha (1929), a przede wszystkim The City wydaną przez R. E. Parka, E. W. Burgessa i R. D. McKenziego (1925). W latach 50. XX wieku klasyczna ekologia społeczna została zastąpiona dedukcyjną analizą obszarów społecznych social area analysis wywodzącą się z propozycji przedstawionych przez socjologów amerykańskich (Shevky, Williams, 1949; Shevky, Bell, 1955). W opracowanym przez nich modelu miejskich obszarów społecznych miasto było uznawane za część szeroko pojętego społeczeństwa, a zatem jego struktura społeczna może odzwierciedlać zachodzące zmiany w procesach rozwoju dotyczące tego społeczeństwa (Shevky, Bell, 1955). Według wymienionych autorów miejskie obszary społeczne są „produktem” trzech tendencji: 1) 25 zmian skali i intensywności relacji, 2) zmian we wzrastającym zróżnicowaniu funkcjonalnym i 3) wzrastającej kompleksowości społecznej organizacji. Te trzy tendencje manifestowały się odpowiednio: zmianami w podziale pracy (przechodzenie do zajęć w zarządzaniu i kontroli), w funkcjonowaniu gospodarstw domowych (rozprzestrzenianie się „alternatywnych” wzorców rodzinnych) oraz zmianami układów ludnościowych (z tendencją do wzrostu mobilności i większej segregacji przestrzennej). Aby przy pomocy trzech wyróżnionych tendencji można było przeprowadzić klasyfikację obszarów społecznych, E. Shevky i W. Bell (1955) zamienili każdą z nich w „konstrukty” (wymiary), które mogą być traktowane jako złożony indeks, utworzony na bazie cech, pochodzących ze spisów powszechnych. Te trzy konstrukty zostały określone mianem rangi społecznej, urbanizacji i segregacji, jakkolwiek Bell preferował inne nazwy, wprowadzając pojęcia: statusu ekonomicznego, statusu rodzinnego i statusu etnicznego. Obok szeregu prac poświęconych miastom amerykańskim, przy pomocy analizy obszarów społecznych, zostały wykonane opracowania szeregu miast europejskich, m. in. Rzymu (McElrath, 1962), Newcastle-under-Lyme (Herbert, 1967); Bema (Hamm, 1975) i Hamburga (Friedrichs, 1977). Analiza obszarów społecznych spotkała się z dużą krytyką obejmującą wiele dotyczących jej zagadnień. Przede wszystkim został podważony przez A. H. Hawleya i O. D. Duncana (1957) cały wywód rozumowy analizy. Uznali oni, że w omawianej analizie dochodzi do racjonalizacji ex post facto dokonywanej ad hoc selekcji cech spisowych i wskaźników. D. W. G. Timms (1971) z kolei zauważył, że w modelu odnoszącym się do zmian społecznych reprezentowane są przede wszystkim kategorie ekonomiczne, małą uwagę zwraca się natomiast na zróżnicowanie w zakresie ludzkich orientacji (zachowań) lub też na kwestie dystrybucji władzy. Ponieważ większość studiów była prowadzona w Stanach Zjednoczonych, krytycy uznali, że rezultaty tych badań nie mogą być automatycznie zastosowane w rzeczywistości europejskiej (O’Loughlin, 1987). Metodologiczne postępy na polu ekologii miejskiej sprowadzające się do adaptacji technik analizy czynnikowej przybrały formę niezależnego podejścia znanego jako ekologia czynnikowa. W metodzie tej struktura „czynników” jest podstawą do sformułowania modelu opisującego przestrzeń miejską (Sweetser, 1965a). Ekologia czynnikowa rozwinęła się w latach 60. XX wieku, a pionierami w tej dziedzinie byli socjologowie amerykańscy: E. Gittus (1964) i F. L. Sweetser (1965a,b). Badania przy zastosowaniu tej metody szybko dyfundowały do geografii. Od początku lat 60. ekologia czynnikowa stała się jedną z najważniejszych metod w analitycznej geografii miast w Ameryce Północnej, Wielkiej Brytanii i Australii. Przeglądu opracowań anglojęzycznych z tego okresu dokonał w polskiej literaturze G. Węcławowicz (1975). Z końcem lat 60. pojawiły się pierwsze prace geografów niemieckich: Brauna o Berlinie i Niemeiera o Brun- 26 szwiku (za: Zehner, 1991). Do ważniejszych prac obszaru niemieckojęzycznego zaliczyć można opracowania: M. Sauberera, C. Cserjana (1972) o Wiedniu, F. J. Kempera (1975) o Bonn, J. Bahra (1977) o Mannheimie, J. Friedrichsa (1977) o Hamburgu, G. Glebe i J. 0’Loughlina (1980) o Dusseldorfie, E. Lichtenberger, H. Fassmana, D. Miihlgassnera (1987) o Wiedniu, Monachium i Hamburgu oraz K. Zehnera (1991) i F. Warmelinka (1993) o Kolonii. Podsumowania badań w tej dziedzinie, w literaturze niemieckiej, dokonali G. Glebe i J. 0’Loughlin (1980). Znaczące dokonania na polu analizy czynnikowej są też udziałem geografii belgijskiej. Wymienić tu należy prace: C. Kesteloota (1980, 1985) oraz W. de Wintera i C. Kesteloota (1983). Później, i niezbyt licznie, rozwinęły się studia w romańskim obszarze językowym. Przytoczyć tu można prace C. Weber i M. Pruvot (1984) o Strassburgu i M. L. Gazerro i in. (1984) o Padwie. Pierwsze prace wykonane z zastosowaniem metody ekologii czynnikowej w miastach amerykańskich dały podstawy do wyróżnienia trzech wymiarów zróżnicowania społecznego przestrzeni miejskiej. Według malejącego znaczenia przedstawiały się one następująco: status społeczno-ekonomiczny, status rodzinny lub cykl życia rodziny i status etniczny (Rees, 1971; Timms, 1971). Jednym ze znaczących aspektów badań w miastach amerykańskich była zgodność występowania wymienionych trzech wymiarów zróżnicowania społecznego przestrzeni miejskiej we wszystkich analizowanych przypadkach. Zgodność ta pojawiła się też w dynamicznych ujęciach przekrojowych dla kilku dekad, także przy zróżnicowaniu zmiennych wprowadzanych do analiz (Greer-Wootten, 1972; Hunter, 1974). W konsekwencji powstał wyidealizowany model struktury społecznej miasta amerykańskiego ujęty w postaci diagramu przez R. Murdie (1969). Pojawiła się też zgodność w rozkładzie przestrzennym omawianych wymiarów. Wymiar społeczno-ekonomiczny zasadniczo odpowiadał sektorowemu układowi w przestrzeni miasta, z kolei status rodzinny odzwierciedlał się w rozkładzie strefowym, natomiast status etniczny wyróżniał się wieloośrodkowym rozmieszczeniem w przestrzeni miejskiej z tendencją do przybierania kształtów sektorowych (Salins, 1971; Murdie, 1976). Nałożenie omawianych wymiarów na siebie oraz zintegrowanie ich z czynnikami modyfikującymi podstawowe trzy układy przestrzenne pozwoliło na uformowanie „pajęczej sieci” homogenicznych po-dobszarów (Berry, Rees, 1969). Zadaniem utworzonego w ten sposób „zintegrowanego modelu przestrzennego obszaru metropolitalnego” było uzyskanie większego przybliżenia modelu idealnego do istniejącej rzeczywistości. Ten trzywymiarowy idealny model poza Stanami Zjednoczonymi znalazł potwierdzenie w badaniach prowadzonych dla miast Kanady (Davies, Barrow, 1973), Australii (Stimpson, 1982) i Nowej Zelandii (Johnston, 1973), natomiast w przeprowadzonych studiach miast europejskich potwierdziło się występowanie dwóch z trzech rozpatrywanych wymiarów: statusu społeczno-ekonomicznego 27 i statusu rodzinnego. Obydwa z wymienionych wymiarów często pojawiały się nie w „czystej postaci”, a raczej w różnorodnych kombinacjach z innymi wymiarami, np. statusem mieszkaniowym i różnymi fazami cyklu życia rodzinnego. W analizach ekologii czynnikowej miast europejskich nie występował natomiast wymiar statusu etnicznego jako niezależny czynnik, co wiązało się z niezbyt dużymi grupami mniejszości etnicznych zamieszkującymi w latach 70. XX wieku miasta zachodnioeuropejskie (White, 1984). Badania przeprowadzone w późniejszym okresie przez C. Weber (1991) dla Strassburga i G. Smitha (1996) dla Ryc. 2.1.2. Sekwencyjny rozwój struktur społecznych Źródło: Davies, 1984. 28 Newham (dzielnica Londynu) wskazują na rosnące znaczenie czynnika etnicznego także w miastach zachodnioeuropejskich. W celu objaśnienia zróżnicowania struktury społecznej miasta W.K.D. Davies (1984) zaproponował ujęcie historyczne przemian ekologicznych wskazujące na dynamikę procesów urbanizacyjnych (ryc. 2.1.2). Autor ten wyróżnił cztery główne wymiary zróżnicowań społecznych, które historycznie dominowały we wszystkich miastach: ranga społeczna, status rodzinny, stosunki etniczne i status migracyjny. Wymiary te tworząc kombinacje na różne sposoby i w różnych typach społeczeństwa wytwarzały różniące się struktury czynnikowe. W tradycyjnych społeczeństwach czynniki związane z układami rodzinnymi miały zasadniczy wpływ na strukturę społeczną, prestiż i status był przypisywany bowiem pokrewieństwu rodzinnemu. Na początku kapitalizmu zintensyfikował się podział pracy, wyłoniła się klasa kupiecka, która dołączyła do elity politycznej, a selektywne migracje przydały złożoności społecznym i etnicznym strukturom miejskim. Zdaniem W. K. D. Daviesa (1984) zmiany te doprowadziły do wytworzenia się kilku bardzo różnych typów struktur społecznych. W mieście preindustrialnym trwałość układów pokrewieństwa rodzinnego i stabilizacja znaczenia istniejących elit stwarzała warunki do zaistnienia pojedynczej osi zróżnicowań (ranga społeczna - status rodzinny), natomiast napływ migrantów o wieloetnicznym pochodzeniu kreował drugą oś zróżnicowań. W miastach kolonialnych, lokowanych na obszarach uprzednio zamieszkanych, imigranci dominowali politycznie i społecznie, dlatego też ranga społeczna, status etniczny i migracyjny łączyły się w jeden wymiar zróżnicowań społecznych. Niezależny wymiar prezentował status rodzinny. W mieście ¡migracyjnym dominowała miejscowa elita polityczna, podczas gdy procesy selekcji według wieku, płci i struktury etnicznej wpływały na zróżnicowanie społeczne w zakresie stosunków rodzinnych. Rozwój industrializacji przyniósł wzrost specjalizacji zawodowej, a wielkość dochodów i bogactwo stały się bardziej znaczące jako kryteria społecznego prestiżu. Procesy suburbanizacji dały podwalinę do zmian w pojęciu prestiżu społecznego i organizacji rodzin, prowadząc do zróżnicowań w kategoriach społecznej rangi i statusu rodzinnego, a w konsekwencji do całkiem odmiennych układów przestrzennych. Jednocześnie znacznie większa heterogeniczność migrantów przyczyniła się do segregacji społecznej w kategoriach rasowych i etnicznych, dopełniając „klasyczną” ekologię współczesnego miasta industrialnego. Procesy deindustrializacji oraz przyspieszenie metropolitalnej dekoncentracji poczęły przekształcać te klasyczne układy ekologiczne, prowadząc do ukształtowania się znacznie bardziej wielowymiarowego ekologicznie miasta postindustrialnego. W świetle bogatej literatury zachodniej opracowania z zakresu ekologii czynnikowej miast byłych krajów socjalistycznych przedstawiają się dość skromnie. Jedynie polskie studia geograficzne z ekologii czynnikowej, które objęły prakty 29 cznie wszystkie większe miasta kraju, prezentują szeroki wachlarz dokonań tak empirycznych, jak i teoretycznych. Pierwsze z nich wykonano dla Warszawy (Węcławowicz, 1975) oraz dla Wrocławia i Torunia (Jagielski, 1978). Lata 80. XX wieku przyniosły rozwinięcie pierwszych ustaleń i poszerzenie bazy empirycznej badań (Jasiok, Maik, Spychała-Szyszka, 1980; Węcławowicz, 1981, 1982, 1985, 1988a,b; Jagielski, 1982; Morawska, 1984). Znacznie skromniej prezentuje się w omawianej dziedzinie dorobek geografów z pozostałych byłych krajów realnego socjalizmu. Na uwagę zasługują tu prace: H. Jerabka, P. Mateju, J. Većemika (1980), P. Mateju (1980), P. Mateju, J. Većemika (1981), oraz J. Vy-stoupila (1983) i J. Vystoupila, G. Węcławowicza (1987), prezentujące opracowania struktury społecznej dla głównych miast czeskich: Pragi, Brna i Ostrawy. Dla Bratysławy oraz Preszowa studia ekologii czynnikowej przeprowadzili A. Bezak (1987, 1988) oraz R. Matlović (1989). Pomimo zastosowania nie w pełni podobnych procedur badawczych, we wszystkich z badanych miast ujawniono kilka niezależnych od siebie czynników strukturalizujących przestrzeń społeczną. W miastach polskich były to: 1) pozycja społeczno-zawodowa, 2) status rodzinno-mieszkaniowy oraz 3) pozycja de-mograficzno-migracyjna (Węcławowicz, 1988b). Pojawiły się też i inne wymiary różnicujące społeczeństwo miejskie, takie jak: pochodzenie ludności, mieszkalnictwo, sytuacja mieszkaniowo-demograficzna (Węcławowicz, 1982). Chociaż dwa pierwsze z wymienionych wymiarów były najbardziej istotnymi czynnikami różnicowania społecznego, to ich siła dyskryminacyjna była zdaniem A. Jagielskiego (1982) niewielka, co wskazuje, „że w rzeczywistości na społeczeństwo oddziałuje różnicująco wiele rozmaitych czynników, [...] a podziały ludności są bardzo złożone i mają skomplikowaną genezę”. Do podobnych ustaleń co do głównych czynników zróżnicowań społecznych w miastach doszli geografowie czescy oraz słowaccy. Niemniej, podczas gdy w polskich miastach głównym czynnikiem zróżnicowań społecznych była pozycja społeczno-zawodowa, to zarówno w Pradze, jak i Bratysławie był to czynnik demograficzny, tj. faza cyklu rodzinnego (Mateju, 1980; Bezak, 1987), a dopiero na drugim miejscu znajdował się wymiar społeczno-zawodowy. Odmienne nieco czynniki wydzielił dla Preszowa R. Matlović (1989, 1998). Były to wymiary: 1) faza cyklu życia, 2) status społeczno-zawodowy, 3) wielkość gospodarstw domowych, 4) wiek produkcyjny i aktywność ekonomiczna, 5) status etniczny. Analiza wyżej wymienionych czynników wskazuje, podobnie jak w przypadku Pragi i Bratysławy, na duże znaczenie w stratyfikacji społecznej Preszowa wymiaru demograficznego. O pewnej odmienności znaczenia głównych czynników strukturalizacji przestrzeni społecznej w miastach polskich i czeskich oraz słowackich może decydować kilka przyczyn. Wiele polskich dużych miast, a zwłaszcza ich śródmieść legło w gruzach w czasie II wojny światowej, po wojnie były odbudowywane, zazwy- 30 czaj z zachowaniem dawnych układów urbanistycznych oraz pierwotnego kształtu działek. W większości dużych miast (na skutek przesunięcia granic kraju oraz eksterminacyjnej polityki hitlerowskiego okupanta) nastąpiła całkowita lub częściowa wymiana ludności, a zasiedliła je w dużej mierze ludność napływowa pochodząca przeważnie ze wsi lub małych ośrodków wiejskich. Wymienione czynniki zadecydowały o przerwaniu miejskiej ciągłości demograficznej, społecznej i kulturowej w większości polskich dużych aglomeracji. Duże miasta czeskie i słowackie nie podlegały tak radykalnym przekształceniom urbanistyczno-de-mograficznym, choć przyrost liczby ludności był w nich również znaczny (Divinsky, 2001). Można zatem zadać sobie pytanie, w jakim stopniu polskie miasta wraz ze swoją na wskroś rewolucyjną przemianą struktur społecznych mogą być reprezentatywne dla ewolucyjnych w tym samym czasie populacji miejskich Europy Środkowej? Należy przy tym pamiętać, że mechanizmy redystrybucji ludności w miastach w oparciu o powszechną publiczną gospodarkę lokalami mieszkalnymi były w omawianym regionie Europy Środkowej podobne, również we wszystkich z regionów miejskich został wyłączony jeden z podstawowych czynników strukturalizacji przestrzeni społecznej w mieście kapitalistycznym, tj. renta gruntowa. Pomimo odmiennych mechanizmów sposobu wytwarzania struktury społe-czno-przestrzennej w mieście kapitalistycznym oraz okresu realnego socjalizmu podstawowe wymiary różnicowania ich przestrzeni społecznej były podobne. Znajdujemy tu pozycję społeczno-zawodową mieszkańców oraz sytuację demograficzną odzwierciedloną w cyklu rozwojowym rodziny. Rola statusu społeczno-zawodowego była w mieście kapitalistycznym jednak większa niż w socjalistycznym, a w zespole cech „budujących” ten czynnik do najistotniejszych zaliczyć należy różnice w poziomie dochodów mieszkańców, podczas gdy w mieście socjalistycznym były to różnice w poziomie wykształcenia. Z kolei drugi z wymiarów w mieście „socjalistycznym” był budowany na osi dzieci-starzy, w mieście kapitalistycznym odzwierciedlał bardziej pośrednie stadia cyklu rodzinnego, związane z częstymi zmianami mieszkań, a co za tym idzie, z lokalizacją w przestrzeni miasta (Glennie, 2001). Zasadniczych różnic zachodzących pomiędzy miastem kapitalistycznym i „realnosocjalistycznym” można się dopatrywać w siłach strukturalizujących ich przestrzeń społeczną. W badaniach dotyczących miasta kapitalistycznego wskazuje się na rywalizację klas społecznych o wartość, jaką jest przestrzeń. Konkurencję tę wzmaga istotny element „sposobu wytwarzania” struktury społeczno--przestrzennej miasta, tj. renta gruntowa. Znaczącą siłę determinującą układ zróżnicowań społeczno-przestrzennych stanowi także struktura władzy. W mieście „realnosocjalistycznym” struktura społeczno-przestrzenna podlega działaniom sił przede wszystkim prawno-administracyjnych i ekonomicznych prowa dzących do ograniczeń zróżnicowań w przestrzeni społecznej miasta (Lichtenberger, 1972; Węcławowicz, 1988a). Nie oznacza to jednak zaniku tych zróżnicowań. Pojawiają się bowiem na arenie miejskiej nowe nieznane w kapitalizmie siły dążące do zawłaszczenia przestrzeni miejskiej. Nie ulegają również całkowitemu zanikowi czynniki historyczne i składniki kulturowe. W rezultacie pojawiają się „nowe” stare wartości przestrzenne (wg F. Znanieckiego, 1938) odtwarzające po części dawny krajobraz społeczny oparty na pojęciach dzielnicy „dobrej” i „złej”, pojawia się też pojęcie „nieprzyjaznego” osiedla z wielorodzinną zabudową mieszkaniową, tzw. bloków. W polskiej literaturze geograficznej odnoszącej się do zróżnicowań przestrzeni społecznej miasta, postawiono hipotezy co do sił czy też czynników struktura-lizacji przestrzeni miasta „realnosocjalistycznego”. Wśród głównych czynników tego zróżnicowania wymienić można: rozmieszczenie miejsc pracy (Dziewoński, 1976) , zróżnicowanie demograficzne, wynikające z cyklu rodzinnego (Jagielski, 1977) , a także tzw. społeczną wartość siły roboczej, u podstaw której znajdują się wartości reprezentowanego zawodu, a także kryterium zdolności do pracy (Węcławowicz, 1975, 1982). Ten ostatni z wymienionych czynników rozszerzyć można na wymiar odnoszący się do pozycji grupy społecznej zajmowanej w strukturze społecznej miasta (Jagielski, 1978; Kłopot, 1992a,b). W literaturze przedmiotu wyróżnia się zazwyczaj trzy lub cztery grupy społeczne o zróżnicowanych możliwościach zawłaszczania przestrzeni miejskiej. A. Jagielski (1978) wyróżnił trzy takie grupy: 1) osoby bezpośrednio związane z dysponentami przestrzenią-pracownicy instytucji i organizacji uprawnionych do rozporządzania korzyściami przestrzennymi, 2) pracownicy zakładów, które ze względu na swe znaczenie są uważane za prestiżowe i 3) wszyscy pozostali mieszkańcy i pracownicy gospodarki uspołecznionej, których potrzeby „przestrzenne” są uwzględnione po zaspokojeniu potrzeb grup poprzednich. Podobne grupy społeczne biorące udział w rozdziale korzyści przestrzennych na przykładzie Wrocławia wymienił S. Kłopot (1992a,b). Byli to: funkcjonariusze milicji oraz zawodowi żołnierze, kolejną grupę tworzyły osoby zajmujące wysoką pozycję w strukturze zarządzania w podsystemie ekonomicznym i innych instytucjach miejskich. Na dalszym miejscu plasowali się robotnicy wielkich zakładów przemysłowych, a do ostatniej grupy należeli pozostali mieszkańcy miasta. Bardziej szczegółową hierarchię „polityczno-branżową” identyfikuje na przykładzie Rzeszowa M. Malikowski (1991); tworzyły ją: „partia, SB, milicja, wojsko, przemysł kluczowy, lobby budowlane, inne branże przemysłowe, kręgi związane z ideologią i propagandą (prasa, radio), sportowcy, lekarze i służba zdrowia, środowiska artystyczne i uczelnie”. Jak stwierdza cytowany autor, hierarchia dalej nie istniała. Podane przykłady uwarstwienia społecznego w odniesieniu do Wrocławia, jak i Rzeszowa mogą być rozciągnięte na większość polskich miast. W przypadku Krakowa 32 większą rolę w kreowaniu przestrzeni społecznej miasta należałoby przyznać grupie społecznej określanej mianem inteligencji. Zwraca na to uwagę K. Sowa (1988), pisząc: „Kraków z miasta inteligencko-rzemieślniczego, jakim był jeszcze w okresie międzywojennym, przekształcił się po II wojnie światowej w miasto robotnicze czy też raczej robotniczo-inteligenckie - nie utracił bowiem, pomimo tak głębokich przemian, swoich funkcji naukowych i kulturalnych”. Obok pozycji grup społecznych w strukturze społecznej miasta, w różnicowaniu jego przestrzeni dużą rolę odgrywała polityka mieszkaniowa państwa, przy czym decydujące tu były standardy (normatywy) urbanistyczno-architektoniczne (Basista, 2001). W założeniu polityka ta miała być czynnikiem egalitaryzującym przestrzeń miasta. Na skutek licznych zmian aktów prawnych, a zwłaszcza normatywów mieszkaniowych, stwarzano pole do zaistnienia dzielnic lepszych i gorszych. Wprowadzenie w latach 60. XX wieku programu budownictwa oszczędnościowego, m. in. ciemne kuchnie, niskie mieszkania czy też wspólne łazienki i ubikacje dla kilku rodzin, skazują w przyszłości całe osiedla zabudowy wielorodzinnej na społeczną degradację. Na kształtowanie struktury społeczno-przestrzennej miast w okresie powojennym przemożny wpływ wywierała lokalna administracja miejska. Miała ona szczególne znaczenie w strukturalizacji przestrzeni miejskiej miast na Ziemiach Zachodnich i Północnych, w których wystąpiła całkowita wymiana ludności. Da-je temu wyraz, opisując rolę administracji w kreowaniu nowej struktury społeczno-przestrzennej Wrocławia, S. Kłopot (1992b). Podobną rolę wypełniały władze partyjne i administracyjne w miastach, w których przedwojenne struktury ekologiczne przetrwały II wojnę światową, tak było zwłaszcza w Krakowie (Paczyńska, 1994). Istotnym czynnikiem, który determinował tworzenie się po wojnie nowych układów struktury społecznej w miastach polskich, ale przede wszystkim w aglomeracjach miejskich Europy Środkowej, była inercja struktur społeczno-prze-strzennych, powodująca zapóźnienie procesów ekologicznych (Jefäbek i in., 1980; Bezäk, 1987; Węcławowicz, 1988a). Obok wymienionych powyżej czynników strukturalizacji przestrzeni społeczno-ekonomicznej miasta pojawił się w powojennej Polsce nowy mechanizm, nieznany w gospodarce wolnorynkowej, tzw. „układy”. Ich rolę jako czynnika zastępującego siły ekonomiczne w kształtowaniu struktury społeczno-przestrzennej przedstawia na przykładzie Łodzi P. Obraniak (1997). „Układy” i osoby wpływowe, które potrafiły „załatwić” w sobie tylko znany sposób mieszkanie w bloku komunalnym czy też przydział w budownictwie spółdzielczym, stanowiły kolejny element kształtowania struktury społeczno-przestrzennej miasta doby realnego socjalizmu. Można zatem stwierdzić, że walory użytkowe przestrzeni miast w Polsce, ale również w Europie Środkowej, były determinowane kilkoma czynnikami, a do 33 głównych zaliczyć można: 1) politykę mieszkaniową państwa oraz rolę administracji lokalnej w przydziale mieszań, 2) przestrzenne rozmieszczenie miejsc pracy, 3) uwarunkowania demograficzne związane z cyklem życia i wypływającymi stąd migracjami, 4) przetrwanie i dużą inercję struktur przestrzennych (nie dotyczy miast o wymienionej ludności po II wojnie światowej), 5) pozycję grupy społecznej w strukturze społecznej miasta. 2.2. Segregacja społeczna Badania segregacji społecznej są związane z ekologicznymi ideami szkoły chicagowskiej. Koncepcja segregacji odnosi się zarówno do procesów społecznego różnicowania się mieszkańców miasta, jak i do badania układów przestrzennych zróżnicowań społecznych, będących rezultatem wspomnianych procesów. Przestrzenna segregacja jest pojmowana jako społeczny rozdział (separacja) grup w obrębie dużych populacji. Można powiedzieć, że grupa ludności jest całkowicie wymieszana w sensie przestrzennym, kiedy jej członkowie są rozmieszczeni jednolicie w obrębie badanej populacji. Im większe odchylenie od jednolitego rozmieszczenia, tym wyższy stopień segregacji (Johnston i in., 1986). Przestrzenna segregacja występuje wówczas, kiedy niektóre obszary wykazują nadreprezentację, a inne niedoreprezentację członków danej grupy. Segregacja na jednym poziomie przestrzennym nie implikuje automatycznie segregacji na innym poziomie przestrzennym. Z segregacją przestrzenną łączy się pojęcie koncentracji przestrzennej. Koncentracja przestrzenna występuje wówczas, kiedy dany obszar (jednostka przestrzenna) wykazuje nadreprezentację pewnej grupy (np. w porównaniu do jej udziału w mieście lub regionie miejskim). W badaniach nad segregacją społeczną występuje także pojęcie „wymieszania społecznego” residential mix. Wy- Ryc. 2.2.1. Społeczna interakcja a segregacja społeczna Źródło: Knox, 1994. 34 mieszanie społeczne oznacza sytuację, w której rozmaitego typu grupy mieszkają razem w danym obszarze, jednostce sąsiedzkiej. W literaturze przedmiotu do pomiaru społecznej segregacji stosuje się kilka rodzajów wskaźników. Należą do nich wskaźnik niepodobieństwa index of dissimilarity, wskaźnik segregacji index of segregation, wskaźnik izolacji, czasem określany wskaźnikiem dominacji index of isolation, index of dominance, wskaźnik ujawnienia - wystawienia exposure index. Zostały one szeroko opisane i zinterpretowane (Tauber and Tauber, 1965; Peach, 1975; Peach, Smith S., 1981; Farley, 1987; Ogden, 2001a), a także sklasyfikowane (Woods, 1976). Społeczne zróżnicowanie przestrzeni miejskiej wywodzi się z dynamiki społecznych interakcji miejskich, które rozwijają się w obrębie strukturalnych układów klasowych, demograficznych i kulturalnych (Knox, 1994). Dynamika ta jest kompleksowa i wielowymiarowa. Podczas gdy większość społecznych interakcji może być rozpatrywana w kontekście odniesienia się jednych grup (jednostek) do drugich z podobnymi cechami społeczno-ekonomicznymi i wartościami kulturowymi, to źródła tych relacji - klasa, wiek i rasa są niezależne i stale zmieniają miejsce i kierunek (ryc. 2.2.1). Stopień społecznej interakcji między poszczególnymi grupami mieszkańców miasta jest funkcją dystansu społecznego. Dystans społeczny można pojmować w kategoriach postaw wobec innych grup. Krótki dystans społeczny jest odbiciem gotowości ludzi do uznania członków innych grup jako potencjalnych partnerów w małżeństwie. Dystans ten wzrasta, kiedy myślimy o członkach innej grupy jako przyjaciołach, sąsiadach, kolegach, współobywatelach; największy jest w stosunku do obywateli innego kraju. Przedstawiona skala wskazuje na ścisły związek zachodzący pomiędzy dystansem społecznym a dystansem fizycznym. Im mniejszy społeczny dystans, tym większa jest fizyczna bliskość pomiędzy ludźmi, określana bliskością społeczną - residential propinquity (Knox, 1994). Relacje zachodzące pomiędzy społeczną interakcją, społecznym dystansem i dystansem fizycznym nie są tak proste, jak mogłoby to wynikać z zaprezentowanego modelu. Efekty oddziaływania społecznego i fizycznego dystansu wzajemnie się przenikają i trudno jest je jednoznacznie wyodrębnić. W globalizują-cym się świecie wpływ fizycznego dystansu gwałtownie się zmniejszył dzięki współczesnym nowym technologiom i masowej komunikacji. Klasa średnia, która zamieszkuje regiony miejskie, staje się kosmopolityczna, a dystans fizyczny jest bardziej „elastyczny”. Jednak pomimo znacznych przemian społecznych wskazuje się na trwanie tradycyjnych stosunków społecznych w jednostkach sąsiedzkich residential neighbourhoods. Sąsiedzkie stosunki społeczne mają nadal duże znaczenie dla szczególnie mniej mobilnych grup (ludzie starsi, ubożsi i matki z małymi dziećmi). 35 2.2.1. Podstawowe założenia koncepcji społecznej segregacji Koncepcja społecznej segregacji bazuje na czterech wzajemnie się uzupełniających wymiarach społeczeństwa: społecznym statusie, typie gospodarstwa domowego, strukturze etnicznej i stylu życia. Struktura i dynamika statusu społecznego są pojęciami centralnymi, nie tylko dla badania społecznych interakcji i społecznej segregacji, ale służą także analizom polityki miejskiej i przemian miejskich. Na poziomie badań empirycznych status społeczny jest pojmowany w kategoriach poziomu wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i dochodów (Knox, 1994). Na poziomie konceptualnym pojęcie statusu społecznego jest poszerzane o takie czynniki, jak uznawane wartości i kultura, zbliżone do kategorii klasy społecznej. Pojęcie klasy społecznej dla większości teoretyków odnosi się do relacji ekonomicznych. W badaniach nad stosunkami klasowymi geografowie stosują wiele definicji klasy, które wypływają z różnych stanowisk teoretycznych. Generalnie rozróżnia się dwa podejścia teoretyczne: gradacyjne i relacyjne (Pratt, 1989, 2001a). W podejściu gradacyjnym klasy są opisywane przy pomocy takich cech, jak: dochód, status i wykształcenie. W podejściu relacyjnym stosunki społeczne zachodzące pomiędzy klasami są oznaczone, a stopniowanie wielkości dochodów i statusu jest traktowane jako rezultat panujących relacji społecznych, nie odzwierciedlają one bezpośrednio pozycji klasowej. Wśród podejść relacyjnych zwracają uwagę dwa stanowiska: marksistowskie i weberowskie. Stanowisko marksistowskie postrzega klasę w kategoriach: własności środków produkcji, dominacji (kontroli nad siłą roboczą) i eksploatacji (przywłaszczenia wartości dodatkowej). Klasyczne podejście marksistowskie zakłada istnienie dwóch klas podstawowych w społeczeństwie. Model dwuklaso-wego społeczeństwa został skrytykowany jako nie odzwierciedlający współczesnych stosunków społecznych; nie uwzględnia pojawienia się w wysoko rozwiniętych społeczeństwach poprzemysłowych klasy średniej (Dahrendorf, 1993). We współczesnej geografii neomarksistowskiej próbowano powstanie klasy średniej objaśniać przy pomocy kompleksowej koncepcji zakładającej najogólniej możliwość przywłaszczenia przez jedną grupę części wartości dodatkowej (Wright, 1985), wytworzonej przez inną grupę. Stanowisko marksistowskie było krytykowane przede wszystkim przez teoretyków szkoły weberowskiej. Max Weber pojęcie klasy ograniczył do występowania „czystych” relacji ekonomicznych, które wpływają na „szanse życiowe” jednostki i grup społecznych w postaci dostępu do określonych dóbr ekonomicznych i kulturowych. Uznawał on jednocześnie, że analiza stratyfikacji społecznej oparta tylko na nierówności ekonomicznej jest zbyt uproszczona, w związku z tym wprowadził ujęcie wielowymiarowe wyróżniające trzy odrębne sfery dywersyfikujące pozycję ludności: ekonomiczną, społeczną i polityczną. 36 Tab. 2.2.1.1. Cykl życia rodziny i jego wpływ na preferencje mieszkaniowe Preferencje Zewnętrzny pierścień Peryferia lub ■ 1 • lokalizacyjne Centrum miasta miasta centralnego suburbia Ruchliwość 1 przeprowadzka do Wysoka: 2-3 1 przeprowadzka do 1 przeprowadzka do Przeprowadzka mało Wdowa opuszcza własnego mieszkania przeprowadzki własnego domu następnego domu prawdopodobna własny dom zamieszkując z dorosłym dzieckiem Wiek domu • ■ Relatywnie nowe Nowe Nowe, kiedy kupowanie jest po raz pierwszy Dominujący typ Mieszkanie Wynajmowany, Własne Własne ■ ■ własności lokatorskie stary dom Przestrzeń znacząca Nieznacząca Wzrost znaczenia Znacząca Bardzo znacząca Nieważna Nieważna Dostępność do Ważna Mniej ważna Nieważna Nieważna Nieważna Nieważna głównych węzłów Faza „Przeddziecięca” Rodzenie dzieci Wychowywanie dzieci Opuszczanie domu & Schyłku życia przez dzieci 6 15% 1 centrum niemieszkalnych wśród ogółu mieszkań miasta 2. Udział pracujących w miejscu zamieszkania > 30% 1 wśród ogółu mieszkańców aktywnych zawodowo 3. Gęstość zaludnienia >50 1 osób/ha 4. Udział domów jednorodzinnych wśród ogółu miasto mieszkań < 85% 1 centralne udział domów jednorodzinnych wśród ogółu < 50%’ 1 mieszkań 5. Udział mieszkań wybudowanych przed 1945 r. > 50% 2 6. Udział mieszkań o powierzchni mniejszej od 45 > 10% m2 1 7. Dynamika ludności w okresie międzyspisowym > 115% 1 8. Udział ludności mieszkającej od urodzenia wśród < 50% 1 ogółu ludności 9. Udział osób przybyłych na pobyt stały z terenu > 25% 2 aglomeracji morfologicznej wśród ogółu imigrantów strefa 10. Udział pracujących w aglomeracji morfologicznej > 25% 2 podmiejska wśród ogółu mieszkańców aktywnych zawodowo 11. Udział dojeżdżających do pracy w aglomeracji >50% 2 morfologicznej wśród ogółu dojeżdżających do pracy 12. Udział aktywnych zawodowo w I sektorze < 10% gospodarki 1 13. Mediana dochodów gminy w stosunku do > 100% 1 mediany dochodów rejonu arrondissement strefa 14. Udział pracujących w aglomeracji morfologicznej > 15% 2 dojazdów wśród ogółu mieszkańców aktywnych zawodowo dla dużych miast Źródło: Sporck, Van der Haegen, Pattyn, 1985. 78 wanym przez F. Wernera (1985). W modelu tym obok wyraźnie zarysowanego układu miasta centralnego wyróżnia się dobrze rozwinięta strefa wielkich osiedli mieszkaniowych (ryc. 3.3.9) Model idealny regionu miejskiego dla ośrodków Europy Środkowej został przedstawiony na ryc. 3.3.10. Wydzielone w nim strefy stanowią podstawę analiz przestrzenno-społecznych w dalszych rozdziałach tej pracy. 3.4. Kryteria i mierniki delimitacji regionu miejskiego (dziennego systemu miejskiego) Podstawowe znaczenie dla identyfikacji struktury przestrzennej ma procedura delimitacji wymienionych stref funkcjonalnego regionu miejskiego, w tym ustalenie i wybór mierników powiązań społecznych, a także relacji organizacyjnych i dostawczych między instytucjami (Maik, 1976; Rykiel, 1985). Powiązania społeczne i gospodarcze są najczęściej analizowane przy pomocy mierników mobilności ludności, tj. dojazdów do pracy oraz migracji stałych (Korcelli, Potrykow-ska, Bodzak, 1981; Runge, 1991; Długosz, Zborowski, 1995; Gocał, Rakowski, 1995; Matczak, 2000; Szymańska (red.), 2000; Hołowiecka, 2004). Mobilność tę można interpretować w oparciu o koncepcję przejścia migracyjnego (Zelinsky, 1971). Zakłada się, że mierniki mobilności są swego rodzaju metacechami, świadczącymi o występowaniu istotnych powiązań społecznych i gospodarczych w regionie. W zależności od przedmiotu badań do ustalenia delimitacji struktury przestrzennej, a także funkcjonalnej regionu miejskiego mogą posłużyć badania struktur ekologii społecznej (Węcławowicz, 1988a; Zborowski, 1996a) oraz badania struktury społeczno-demograficznej miasta (Jelonek, 1984, 1993, 1996; Zborowski, 1993), analizy przemian funkcji (Suliborski, 1994), w tym uwzglę- Ryc. 3.3.10. Model struktury przestrzennej regionu miejskiego w państwach Europy Środkowej o gospodarce centralnie sterowanej Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sporck, Van der Haegen, Pattyn, 1985. 79 Tab. 3.4.2. Wskaźniki służące delimitacji stref miejskich w dużych miastach EuroDV Strefy regionu Wskaźnik Wartości progowe miejskiego siedziby zarządów centrum miasta (CBD) (centrów wykonawczych 7.5 / km2 executive centres) miasto centralne gęstość zaludnienia 5000 osób / km2 noyan dense aglomeracja morfologiczna gęstość zaludnienia 650 osób / km2 morphological town, continuous built-up area > 40% budynków „stare" suburbium struktura wieku pochodzących sprzed budynków 1918 roku > 60% budynków „młode" suburbium struktura wieku wybudowanych po budynków 1960 roku strefa podmiejska przyrost ludności w peri-urban zone wyniku migracji w 1% rocznie okresie międzyspisowym udział pracujących strefa dojazdów aglomeracji employment basin morfologicznej wśród > 20% ogółu mieszkańców aktywnych zawodowo Źródło: Vandcrmotten, 1991; Vandermottcn, Tanghe, 1991. dniające procesy tercjalizacji centrum miasta (Merenne-Schoumaker, 1989; Falk, 1994; Górka, 2001) i procesy eksurbanizacji zachodzące w strefie podmiejskiej (Merenne-Schoumaker, 1985) - powstawanie parków przemysłowych, ale też centrów handlowo-usługowych, centrów administracyjnych, kampusów oraz parków naukowych i technopolii. Istotną rolę w badaniach strukturalno-funkcjonal-nych regionu miejskiego należy przypisać analizom cen gruntów i działek budowlanych - teoria renty gruntowej oraz renty budowlanej (Jakóbczyk-Gryszkie-wicz, 1980, 2001; Węcławowicz, 2000; Zborowski, 2000a), a także tradycyjnym, lecz ciągle potrzebnym opisom przemian użytkowania ziemi (Bromek, 1966; Liszewski, 1973, 1985; Mydeł, 1979; Górka, 1986; Luchter, 1990; Miszewska, 1995). Coraz większą rolę w badaniach przestrzeni regionów miejskich zaczynają odgrywać także miary poziomu i jakości życia oraz warunków życia (Zborowski, 1989; Ziobrowski, 1992; Liszewski, 1995). W Europie badania nad szczegółową delimitacją regionów miejskich posiadają największe tradycje w Belgii (Van der Haegen, 1962, 1980; Sporck, Van der Haegen, Pattyn, 1985; Vandermotten, 1991; Vandermotten, Tanghe, 1991). Geografowie belgijscy posługują się kryteriami demograficznymi, strukturalnymi i funkcjonalnymi. W tab. 3.4.1 przedstawiono zasadnicze wskaźniki służące delimitacji stref regionu miejskiego w Belgii. Dla każdego ze wskaźników ustalono wartości pro 80 gowe, jak również ich wagę w analizach służących wydzielaniu stref regionu miejskiego. Pierwsze dwa wskaźniki służą delimitacji centrum miasta, które wyróżnia się dużą liczbą miejsc pracy w sektorze usług, a jednocześnie wyraźnym ograniczeniem roli funkcji rezydencjonalnych. Kolejne cztery wskaźniki mają doprowadzić do wydzielenia w przestrzeni regionu miejskiego miasta centralnego. Dużą rolę odgrywa tu typ zabudowy mieszkaniowej - duże wielorodzinne kamienice, wybudowane przed II wojną światową, skoncentrowane na małej powierzchni. Szczególnie duże znaczenie dla delimitacji tej strefy posiada wskaźnik udziału mieszkań starych. Dla wyznaczenia aglomeracji morfologicznej w opracowaniach stref regionów miejskich nie przewidziano „specjalnych wskaźników”, za główną zasadę, którą kierowano się przy wyróżnianiu tej strefy, uznano „przestrzenną ciągłość zabudowy miejskiej” (Van der Haegen, Pattyn, 1980). Do wyznaczenia strefy podmiejskiej posłużyło szereg wskaźników o charakterze przede wszystkim funkcjonalnym. Za główne uznano te z nich, które opisują związki strefy podmiejskiej z miastem centralnym i aglomeracją morfologiczną, wyrażane w przepływach osób obejmujących zarówno migracje stałe, jak i wahadłowe (dojazdy do pracy). Udział dojeżdżających do pracy w aglomeracji morfologicznej jest także wskaźnikiem delimitacji strefy dojazdów, a równocześnie całego funkcjonalnego regionu miejskiego. Dopełnieniem wskaźników zastosowanych przez J. Sporcka, H. Van der Hae-gena i M. Pattyn do delimitacji regionów miejskich w Belgii, są mierniki zaproponowane do wydzielenia stref dużych miast Europy przez Vandermottena (1991). Centrum miasta jest tu traktowane w kategoriach centralnej dzielnicy biznesu (CBD), stąd wyznacza ją liczba siedzib zarządów centrów wykonawczych executive centres przypadająca na km² (tab. 3.4.2). Centra wykonawcze to siedziby rządu, parlamentu, ministerstw, ważnych organizacji międzynarodowych, banków, towarzystw ubezpieczeniowych oraz zarządów międzynarodowych holdingów. Strefa przedmiejska, przynależna do aglomeracji morfologi- Tab. 3.4.3. Wartości progowe mierników charakteryzujących migracje wahadłowe do miasta centralnego we Francji Miernik migracji wahadłowych Strefa regionu Udział dojeżdżających Udział dojeżdżających do pracy miejskiego do pracy wśród ludności do miasta centralnego wśród aktywnej zawodowo ogółu dojeżdżających (w %) (w %) Przedmiejska 60 80 Podmiejska 40 60 Dojazdów 10 50 Źródło: Bruyelle, 1976. 81 cznej, została w tym modelu „szczególnie wyróżniona”, jest bowiem opisana przy pomocy trzech wskaźników - gęstości zaludnienia wyznaczonej na poziomie 650 osób/km² oraz dwóch wskaźników struktury wieku budynków. Podobnie jak w poprzednim zestawieniu tabelarycznym, strefę podmiejską i dojazdów do pracy opisują wskaźniki migracyjne. W model struktury przestrzennej dużego miasta Europy wpisane zostały także cechy społeczne mieszkańców decydujące o zróżnicowaniach społeczno-przestrzennych w aglomeracji morfologicznej. Cechy te pośrednio określają przestrzenny rozkład stref regionu miejskiego Europy. Zostały tu wybrane następujące zmienne: 1) udział osób w wieku ponad 65 lat wśród ludności ogółem, 2) udział obcokrajowców wśród ludności ogółem, 3) udział gospodarstw domowych 5- i więcej osobowych, 4) udział osób z wykształceniem wyższym uniwersyteckim, 5) udział mieszkań własnościowych wśród ogółu mieszkań. Mierniki te zestawione razem tworzą strukturalną syntezę prezentującą społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie w przestrzeni aglomeracji morfologicznej. Kryterium funkcjonalne legło u podstaw delimitacji stref zewnętrznych regionu miejskiego, zaproponowanej przez P. Bruyelle’a (1976). Kryterium to odnosi się do mierników charakteryzujących migracje wahadłowe (tab. 3.4.3). Miernikom tym zostały konsekwentnie przypisane odpowiednie wartości progowe ustalone empirycznie dla wybranych miast francuskich. Warto zauważyć, że wartość progowa wskaźnika „udział dojeżdżających do pracy wśród ludności aktywnej zawodowo ze strefy dojazdów” jest o połowę niższa od analogicznej zaprezentowanej w dwu uprzednio omówionych opracowaniach (por. tab. 3.4.1 i 3.4.2). Oznacza to szerszy zasięg przestrzenny funkcjonalnego regionu miejskiego (dziennego systemu miejskiego) we Francji w porównaniu z propozycjami belgijskimi. Wśród opracowań poświęconych regionom miejskim Europy znane są i stosowane podobne mierniki delimitacji, część z nich zawiera także i inne propozycje (Boustedt, 1970, 1975; Nellner, 1976). Omówione powyżej zmienne mogą ze względów merytorycznych z powodzeniem znaleźć zastosowanie w badaniach struktury przestrzennej polskich regionów miejskich. Istotnym ograniczeniem jest jednak brak odpowiednich materiałów statystycznych dla części z zaprezentowanych tu mierników, np. dla dojazdów do pracy. Na marginesie tych rozważań daje się odczuć potrzebę budowy systemu informacji, w tym także wskaźników dotyczących rozwoju przestrzennego polskich regionów miejskich (Domański R., 1995; Zborowski, 1995). Badania regionów miejskich są w literaturze światowej bogato udokumentowane. W Polsce również były one przedmiotem opracowań, które skupiały się zasadniczo na kwestiach teoretycznych (Korcelli, 1967, 1974; Zborowski, 1996c) lub też na ustalaniu zasięgów oddziaływań dużego miasta na otoczenie 82 (Korcelli, 1969, 1981; Korcelli, Potrykowska, Bodzak, 1981; Potrykowska, 1985; Rykiel, 1985; Maik, 1994). Ze względu na brak odpowiednich danych, a także trudności z ich agregacją spowodowane zmieniającymi się granicami jednostek podstawowych w miastach Polski (obręb katastralny, a od 1970 roku jednostka urbanistyczna), skąpa jest literatura obejmująca zagadnienia struktury wewnętrznej regionu miejskiego w Polsce, w układzie jego stref rozwoju. W oparciu o przemiany użytkowania ziemi w Krakowie badania takie prowadzili K. Bromek (1964) i R. Mydeł (1979). Należy tu zaznaczyć, że istnieje bogata literatura przedmiotu dla stref miejskich rozpatrywanych indywidualnie, w tym szczególnie centralnej i podmiejskiej (Koter, 1985; Liszewski, 1987; Wolaniuk, 1997; Jakóbczyk-Gryszkiewicz, 1998). W miejskich badaniach daje się zauważyć brak całościowych dynamicznych ujęć kształtowania się funkcjonalnych regionów miejskich Polski, jak również ich stref rozwoju. Prowadzenie takich studiów pozwoliłoby na porównanie zasadniczych cech rozwoju regionu miejskiego czasów gospodarki centralnie sterowanej, a następnie okresu transformacji systemowej z jego zachodnim odpowiednikiem. 4. Procesy o charakterze sekularnym modelujące rozwój struktury społe-czno-przestrzennej miasta 4.1. Procesy transformacji Badania prowadzone nad rozwojem miast w Europie Środkowej w okresie przejścia od socjalizmu do kapitalizmu, tzw. miasta postsocjalistycznego, są zazwyczaj postrzegane w perspektywie procesu transformacji ustrojowej. Proces ten w geograficznej literaturze przedmiotu jest uważany za unikatowy, bezprecedensowy i totalnie „zawłaszczający” miasto, jest on przy tym zdeterminowany przestrzennie i czasowo. Należy jednak postawić sobie pytanie, czy w dobie globalizacji gospodarki światowej przestrzeń miejska szczególnie dużego miasta nie jest kształtowana przez ogólnoświatowe tendencje rozwoju globalnego, dalej czy można wyróżnić jeszcze inne nurty (typy) procesów tran- Tab. 4.1.1. Cechy sfer modernizacji Sfery techniczno- społeczno- ekonomiczna kulturowa polityczna osobowościowa ♦ Przyspieszony ♦ Powszechność ♦ Przewaga doktryny ♦ Wieloświatopoglądo- rozwój techniki oparty oświaty. liberalizmu polity- wość z przewagą świato- na nowoczesnej ♦ Rozwój ośrodków cznego. poglądu zlaicyzowanego i nauce. miejskich i upo- ♦ Przejęcie przez racjonalistycznego. ♦ Samowspierający wszechnienie państwo odpo- ♦ Wzrost oceny życia się wzrost gospo- miejsko-przemysło- wiedzialności za ludzkiego w hierarchii darczy. wego stylu życia regulowanie uznawanych wartości. ♦ Przewaga wielko- ♦ Dostępność ról większości sfer ♦ Wzrost indywidualizmu i seryjnej produkcji społecznych i stosunków społe- egocentryzmu. towarowej. drożności kanałów cznych (obok ♦ Zwiększenie aspiracji ♦ Oparcie produkcji awansu oraz obronności - gospo- życiowych. przede wszystkim na mobilność tery- darka, oświata, ♦ Zwiększenie otwartości energii maszyn. torialna i społeczna opieka społeczna, wobec nowych doświad- ♦ Rozwój przemysłu i ludności. zdrowie, nauka i in.). czeń. związany z tym wzrost ♦ Zmiany typów i ♦ Wzmocnienie ♦ Zwiększenie nieza- udziału sektora prze- ról społecznych władzy centralnej i leżności wobec autory- mysłowego w struktu- rodziny (dezinte- integrująca rola tetów. rze produkcji i gracja rodziny). państwa. ♦ Identyfikacja narodo- zatrudnienia. ♦ Osłabienie więzi ♦ Idee solidarności wościowa i polityczna ♦ Rozwój społecznego interpersonalnych. społecznej, powstanie (klasowa). podziału pracy, posze- ♦ Powstanie państwa opiekuń- ♦ Orientacja przyszłoś- rzenie geograficzne sprawnych ośrod- czego. ciowa. współpracy ków masowego ♦ Rozwój partii gospodarczej i przekazu. politycznych i pow- wymiany handlowej. ♦ Emancypacja szechna partycypacja ♦ Wzrost poziomu kobiety. w życiu politycznym. życia i wzrost kon- ♦ Dywersyfikacja ♦ Rywalizacja partii sumpcji. ról i organizacji politycznych i przys- społecznych pieszenie reakcji (wzrost specja- wobec potrzeb lizacji). społecznych. Źródło: Okólski. 2000. 84 sformacji oddziałujące na rozwój miast w Europie Środkowej. W związku z postawionymi pytaniami można wysunąć hipotezę, że na rozwój miast w interesującym nas regionie wpływ wywiera kilka procesów transformacyjnych. Do głównych, lecz nie jedynych, nurtów transformacyjnych w Europie Środkowej w latach 90. XX wieku można zaliczyć procesy: a) modernizacji, b) transformacji ustrojowej, c) globalizacji i powiązanej z nią metropolizacji. Ustalenie specyfiki tych nurtów pozwoli na identyfikację procesów i zjawisk je opisujących, rozgrywających się w przestrzeni wielkomiejskiej, przy czym szczególną uwagę zwracamy na procesy transformacji i globalizacji. Procesy modernizacji zostały szeroko opisane w literaturze, przede wszystkim socjologicznej (Szczepański M. S., 1999). Modernizacja odwołuje się do przemian politycznych, społecznych i ekonomicznych związanych z procesami uprzemysłowienia, które na skutek postępu technicznego przekształciły społeczeństwa przedprzemysłowe w przemysłowe, a wystąpiły w krajach Zachodu (Goodman, 1997). Procesami modernizacji zostało objętych szereg cech, określających podstawowe wymiary życia społeczno-gospodarczego i politycznego, a także osobowościowego. W sposób syntetyczny prezentuje to zagadnienie tab. 4.1.1, podana za M. Okólskim (1990). Najistotniejsze przemiany modernizacyjne to: wzrost urbanizacji, ruchliwości społecznej i przestrzennej, dominacja małej rodziny, przekształcenia układu struktur zawodowych, wzrost roli oświaty (kształcenie politechniczne), demokratyzacja instytucji państwowych, a także pojawienie się idei państwa dobrobytu (Bendix, 1982; Goodman, 1997). W kontekście przywołanych powyżej przemian modernizacyjnych warto zwrócić uwagę na dwie z nich, które są przedmiotem zainteresowania m. in. geografów, mianowicie - na przemiany urbanizacyjne, w tym wzrost roli w latach 90. procesów suburbanizacji oraz na przemiany modelu rodziny. Te ostatnie łączą się z procesem przejścia demograficznego, które dopełniło się w Europie Środkowej dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku (Okólski, 2000). W latach 90. pojawiło się wiele innych „oznak” modernizacji. Można zatem twierdzić, że procesy modernizacyjne w Europie Środkowej nabrały przyspieszenia właśnie w okresie transformacji ustrojowej. Stąd według M. Ziółkowskiego (1999) współczesną transformację „można ujmować w kategoriach modernizacji, które to pojęcie jest w pewnym sensie genus proximum dla pojęcia transformacji”. Ten sam autor uważa, że „zmiany dokonujące się obecnie są przede wszystkim próbą zasadniczej korekty i dokończenia procesów modernizacji nie tylko w gospodarce i w polityce, ale i w strukturze społecznej i w sferze kulturowej”. Należy sądzić, że proces ten będzie jeszcze przez długi czas towarzyszyć rozwojowi społeczeństw Europy Środkowej. Podobnie jak procesy modernizacji, tak również transformacja ustrojowa jest szeroko opisana w naukach społecznych. Jednak trudno jest wśród li 85 cznych opracowań poświęconych transformacji znaleźć jasno zarysowane podstawy teoretyczne (Fassmann, 1997a; Maik, 1999; Wnuk-Lipiński, 1999). Prowadząc rozważania nad transformacją ustrojową w krajach Europy Środkowej, trzeba zastanowić się nad jej głównym czynnikiem sprawczym. Za T. Łoś-No-wak (2000) i W. Stankiewiczem (2004) można podać kilkanaście takich czynników; są to: 1) nasilanie się kryzysu autorytaryzmu, 2) aktywizacja działalności opozycji politycznej, 3) kryzys ideologii radzieckiego komunizmu, 4) narastanie oporu społecznego pośród społeczeństw, zmierzających do wprowadzenia zmian ustrojowych, 5) odrodzenie świadomości narodowej poprzez wzrost tendencji nacjonalistycznych, 6) niewydolność ekonomiczna państw realnego socjalizmu. Wymienione czynniki można określić mianem faktorów wewnętrznych działających z różną siłą i rozłożonych w czasie. Obok czynników działających niejako „od środka”, znajdujemy szereg przyczyn rozpadu systemu komunistycznego w Europie Środkowej w „składowych” działających poza tym regionem, stąd określanych mianem aktorów zewnętrznych. Te ostatnie można z kolei podzielić na czynniki: 1) rozpadu byłego ZSRR oraz 2) wypływające z działań „świata zachodniego”. Pośród czynników rozpadu byłego ZSRR wymienić można: 1) postępujące zacofanie technologiczne (poza kompleksem zbrojeniowym), 2) pogłębianie się społecznej luki cywilizacyjnej, 3) odrodzenie świadomości narodowej ludów byłego ZSRR jako przejaw fiaska polityki kreowania „człowieka radzieckiego”, 4) konsekwencje pierestrojki -przebudowy systemu radzieckiego zainicjowanej przez Michaiła Gorbaczowa. Do czynników wypływających z działań „świata zachodniego” zaliczymy: 1) osłabienie ekonomicznej wydolności byłego ZSRR na drodze eskalacji wyścigu zbrojeń podjętego przez USA, 2) wpływ procesu KBWE. Niejako zwornikiem i katalizatorem czynników sprawczych stojących u podstaw transformacji ustrojowej w Europie Środkowej jest osoba Ojca Świętego Jana Pawła II i Jego nauczanie. W wymiarze bowiem m. in. transformacji należy rozumieć wypowiedziane przez Jana Pawła II słynne słowa na Placu Zwycięstwa (obecnie Piłsudskiego) w Warszawie w 1979 roku: „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze Ziemi, tej Ziemi”. Istniejąca różnorodność pojęciowa transformacji (transformacja systemowa, ustrojowa, społeczno-ekonomiczna, wielka zmiana, radykalna zmiana ładu społecznego) wskazuje na co najmniej trzy sfery ładu społecznego, które podlegają transformacji: państwo, społeczeństwo i gospodarka (Lipiński-Wnuk, 1999). Stąd Europa Środkowa jest kształtowana przez trzy typy fundamentalnych zmian: 1) przejście od państwa monopartyjnego (realnego socjalizmu) do demokracji, 2) od grup społecznych typu „ludu” do społeczeństwa obywatelskiego, 3) od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki wolnorynkowej. 86 Tab. 4.1.2. Ogólna charakterystyka systemu społeczno-gospodarczego Polski A. Okres realnego socjalizmu Wyszcze- Państwo Społeczeństwo Gospodarka gólnienie trójsektorowość z nieliczne, dominacją sektora kontrolowane przez koncesjonowane i państwowego, aparat partyjny: kontrolowane przez niewielką rolą organizacje parlament, rząd, sądy, państwo organizacje spółdzielczego i wojsko, policja i społeczne, marginesowym administracja terytorialna zawodowe i inne znaczeniem prywatnego (wyjątek: rolnictwo) scentralizowana, scentralizowana, spolaryzowana: my wertykalna, specjalna struktura wertykalna, podwójnie (społeczeństwo) i oni rola dużych zakładów złożona (władza partyjna i (władza), partyjni i pracy i przemysłowych państwowa) bezpartyjni, itp. regionów ubezwłasnowolnienie i zastraszenie, apatia, system nakazowo- funkcjono- kierownicza rola partii protesty, opozycja rozdzielczy, wanie komunistycznej demokratyczna, scentralizowany, (nomenklatura) Kościół katolicki zbiurokratyzowany, substytutem partii domkniecie w ramach opozycyjnej Układu Warszawskiego B. Okres transformacji Wyszcze- Państwo Społeczeństwo Gospodarka gólnienie liczne, prywatne, demokracja coraz liczniejsze spółdzielcze, organizacje parlamentarna, rządowo- jednostki komunalne i samorządowy układ samoorganizującego państwowe podmioty administracyjny, system się społeczeństwa gospodarcze z wyraźna wielopartyjny przewagą prywatnych niehierarchiczna, duża zróżnicowana, autonomia podmiotów, hierarchiczna, spolaryzowana (post- monopol firm struktura wertykalna, klarowna komuniści - obóz państwowych, zaczątek sierpniowy) monopolu firm prywatnych, kapitał międzynarodowy wolność osobista, wg zasad gospodarki wg klasycznego modelu polityczna, religijna i rynkowej z dużym funkcjono- demokratycznego (faza organizacyjna, marginesem wanie rozwojowa) samoorganizacja, interwencjonizmu samorządność państwowego (głównie terytorialna w dziedzinie cen) Źródło: Parysek, 1998. Wymienione trzy typy zmian można rozpatrywać w odniesieniu do trzech głównych kategorii badanej rzeczywistości, tj. organizacji, struktury i funkcjonowania państwa. Zmiany te w nawiązaniu do Polski przedstawił J. Parysek (1998), rekonstruując dwa modele: 1) państwa realnego socjalizmu według stanu na koniec lat 80. XX wieku oraz 2) państwa demokratycznego według stanu na połowę lat 90. Porównanie tych dwóch ujęć modelowych wskazuje na głębokość i radykalność zmian, jakie towarzyszyły transformacji systemowej 87 Tab. 4.1.3. Tempo zmian w Polsce w latach 1989-2003 według „kompleksów instytucjonalnych” | 1998-2003' Zmiany masowych I dość duże | bardzo duże | częściowe o | małe małe | bardzo duże I duże zachowań ■N Ti Odgórne zmiany I duże I bardzo duże I duże I I dość duże I bardzo małe | bardzo małe I I duże I 1 duże I instytucjonalne Zmiany masowych I I duże | I częściowe I I dość duże | bardzo małe ■ V Ö tn Odgórne zmiany 0) duże o I dość duże I | bardzo małe I bardzo małe I | małe I I duże 1 co Instytucjonalne -N ■N CT» “O D ■o Wyszczególnienie | Kompleksy Instytucjonalne Ekonomia - praca, produkcja | Ekonomia - konsumpcja I Polityka | Stratyfikacja I Rodzina Religia Instytucje edukacyjne Kultura, mass media 88 w pierwszej połowie lat 90. (tab. 4.1.2). Omawiane trzy sfery ładu społecznego posiadały niejednakowe tempo przekształceń. I tak najszybciej zmieniła się sfera polityczna, wolniej trwało wprowadzanie zasad gospodarki rynkowej, najwięcej czasu zajmuje i pochłonie również w przyszłości formowanie się społeczeństwa obywatelskiego (sfera społeczna). W drugiej połowie lat 90. sfery te podlegały dalszym przemianom, do najważniejszych z nich zaliczyć należy w sferze państwowej (politycznej) zakończenie reformy samorządowej powiatowej i regionalnej. W sferze społecznej - próby wprowadzenia nowych rozwiązań konstytucjonalnych obejmujących reformę ubezpieczeń społecznych oraz służby zdrowia, a także reformę systemu szkolnego. Trzeba dodać, że niestety, część z tych reform nie została uwieńczona powodzeniem, a nawet przyczyniła się do zanegowania przez społeczeństwo tego typu „polityki reform”. Poważne zmiany w drugiej połowie lat 90. zaznaczyły się w sferze gospodarki, tu należy odnotować prywatyzację banków i wejście na polski rynek zachodnich firm ubezpieczeniowych. W tej sferze, w zakresie rozwiązań w dziedzinie polityki gospodarczej, do przełomowych należy zaliczyć ograniczenie inflacji. Zachodzące przemiany można również interpretować w kategoriach zmian instytucjonalnych sensu stricto oraz przeobrażeń w sferze mentalnej, kreowania nowych wartości i zmian w działaniach jednostek i grup społecznych (Ziółkowski, 1999). Tempo odgórnie wprowadzanych nowych rozwiązań instytucjonalnych można próbować zestawić z szybkością oddolnie generowanych pojawiających się wzorów masowych zachowań. Zmiany zachodzące na tych dwóch poziomach można odnieść do podstawowych „kompleksów instytucjonalnych” występujących w społeczeństwie, sformułowanych przez Eisenstadta (za: Ziółkowski, 1999). Kompleksy te tworzą: 1) instytucje ekonomiczne, 2) instytucje polityczne, 3) instytucje służące kreowaniu społecznej stratyfikacji, 4) instytucje rodziny, 5) instytucje wychowawcze i edukacyjne oraz 6) instytucje kulturowe i religijne. Tempa zmian w wyróżnionych kompleksach instytucjonalnych prezentuje tab. 4.1.3. Nowe rozwiązania instytucjonalne pojawiły się, jak to wykazano wcześniej (por. tab. 4.1.2), w kompleksie ekonomicznym i politycznym. Szczególnie głębokie zmiany nastąpiły w pierwszym z badanych podokresów, ale również lata 1998-2003 charakteryzowały się dalszymi znaczącymi dokonaniami w sferze gospodarczej i politycznej. W przeciwieństwie do lat 1989-1997, drugi z wymienionych tu podokresów charakteryzował się • przyspieszeniem zmian w kompleksie gospodarczym w dziedzinie produkcji i pracy. Niewątpliwie zmienił się etos pracy, szczególnie wśród wchodzących na rynek młodych dobrze wykształconych Polaków. Dalszym przemianom uległa sfera organizacyjna 89 konsumpcji, za nią podążały zmiany w dziedzinie masowych zachowań konsumpcyjnych, m. in. tworzenie się nowych wzorów spędzania wolnego czasu, na przykład w weekendy w hipermarketach. Nadal za częściowe należy uznać zmiany dokonujące się w kompleksie politycznym, szczególnie te odnoszące się do uczestnictwa w życiu politycznym (m. in. udział w wyborach). Szczególnie niski udział uczestnictwa obserwuje się w wyborach lokalnych. Istotnym przemianom podlega struktura społeczna, której towarzyszyło powstanie Tab. 4.1.4. Czynniki zróżnicowania procesu transformacji w krajach Europy Środkowej Wyszczególnienie Republika Słowacja Polska Węgry Czeska późna wysoki stopień industrializacja uprzemysłowienia późna późna kraju z relatywnie ze słabo industrializacja industrializacja dużym sektorem rozwiniętym kraju; duża kraju; duży udział prywatnym; sektorem przemysłu w sektora reformy Uwarunkowania prywatnym do kilku centrach prywatnego, ekonomiczne po ekonomiczne końca lat 80., miejskich; niski szczególnie w 1968 r. sukces udział sektora rolnictwie, prowadzące do ekonomiczny prywatnego w częściowo w znaczącej w szedł w parze z gospodarce strefie „cienia strukturach brakiem reform kraju gospodarczego gospodarczych gospodarczych „gospodarki drugiego obiegu" second economy społeczna społeczna integracja społeczna integracja dokonująca się integracja na dokonująca się na na drodze drodze narodowej społeczna drodze sukcesu sukcesu i religijnej integracja na Uwarunkowania ekonomicznego i ekonomicznego identyfikacji; drodze polityczne relatywnie i relatywnie polityczna narodowej; wysokiego wysokiego opozycja jako dominacja partii poziomu życia; poziomu życia; ruch masowy; komunistycznej, słaba opozycja słaba opozycja słabsza pozycja ale „węgierskiej” polityczna; polityczna; partii dominacja partii dominacja partii komunistycznej komunistycznej komunistycznej długotrwałe szybka przygotowywanie relatywnie szybka implementacja brak wymiany się przed implementacja instytucji elit, powstanie przełomem 1989- instytucji demokratycznych; niezależnego 90 i szybka demokratycznych; Proces wymiana elit, państwa w implementacja po połowiczna transformacji specyficzna 1992 r.; przełomie wymiana elit,; w wymiarze transformacja ograniczenie instytucji uwieńczona politycznym i ekonomiczna dynamiki demokratycznych; sukcesem ekonomicznym (prywatyzacja za transformacji relatywnie duży transformacja pomocą ekonomicznej udział starych elit; ekonomiczna akcjonariatu i po uzyskaniu radykalna dużym udziałem voucherów) niepodległości transformacja kapitału ekonomiczna Big zagranicznego Bang Źródło: fassmann. 2000. 90 znaczących podziałów społecznych ze stosunkowo małymi liczebnie jeszcze elitami finansowymi, ale coraz liczniejszą grupą ludzi ubogich o niskim wykształceniu, która może być zaliczona do underclass. Krystalizacja grup i warstw społecznych łączy się z manifestowaniem nowych zachowań związanych ze stylem życia, a służących osiągnięciu prestiżowych pozycji społecznych. Do sfer, które w całym omawianym okresie transformacji podlegały stosunkowo małym zmianom i to zarówno na płaszczyźnie instytucjonalnej, jak i zachowań masowych, należą: rodzina i religia. Warto jednak zauważyć, że i w tych sferach zachodzą istotne przewartościowania, związane z coraz liczniejszymi nieformalnymi związkami małżeńskimi, wzrostem liczby rodzin niepełnych, a także gospodarstw domowych jednoosobowych. Przemianom podlegają także praktyki religijne: z jednej strony, postępuje wzrost liczby działających w ramach Kościoła wspólnot świeckich, wzrost znaczenia wielu ośrodków pielgrzymkowych w kraju zarówno „starych” - Częstochowa, jak „nowych” - Licheń, Kraków-Łagiewniki, z drugiej, strony obserwuje się powolny proces rozluźniania związków z religią. W przeciwieństwie do początkowych lat transformacji w drugiej połowie lat 90. zaznaczył się niebywały wzrost liczby instytucji edukacyjnych na poziomie wyższym, a także przyrost miejsc w „starych uczelniach”, czemu towarzyszyła ewolucja aspiracji edukacyjnych społeczeństwa. Nadal obserwowano szybkie tempo przemian zarówno w płaszczyźnie instytucjonalnej, jak i odbioru oraz uczestnictwa, a także sposobów korzystania z kultury popularnej. Reasumując, stwierdzamy istotne różnice zachodzące w tempie zmian pomiędzy oboma poziomami: instytucjonalnym i zachowań masowych. W pierwszym okresie transformacji zmiany instytucjonalne niemal we wszystkich sferach dokonywały się szybciej niż przemiany zachowań masowych, co można tłumaczyć „rewolucyjnym” charakterem ich implementacji. Tej swoistej „rewolucji” towarzyszyły ewolucyjnie zachodzące przemiany zwyczajów, wyobrażeń, postaw i zachowań. W drugim z zaprezentowanych tu okresów transformacji ewolucyjnie kształtowane zachowania masowe nabrały tempa, jakkolwiek przyspieszenie to nie objęło wszystkich kompleksów instytucjonalnych. Obok zmian w sferach gospodarki i polityki, szybkim przemianom podlegały ustalone wcześniej wzorce percepcji i konsumpcji kultury masowej, zaznaczył się też duży wzrost aspiracji edukacyjnych w polskim społeczeństwie. Te dwa kompleksy, obok zmieniających się postaw religijnych, będą wywierać znaczący wpływ na sposób i zakres odbioru polskiej rzeczywistości społecznej. Analizując zasięg, tempo i głębokość reform społeczno-gospodarczych podjętych przez społeczeństwa Europy Środkowej, warto zwrócić uwagę na pewne charakterystyczne rysy procesu transformacji w tym regionie. Generalnie, pro 91 ces transformacji posiadał i posiada wiele wspólnych cech kształtowanych przez wspominane wcześniej trzy typy fundamentalnych zmian odnoszących się do państwa, gospodarki i społeczeństwa. Niemniej pod tym z pozoru zunifikowanym regionalnie procesem kryją się stare historycznie ukształtowane struktury, różne tradycje i typy mentalności społecznej warunkujące przyjmowanie przez podlegające transformacji kraje szczególnych rozwiązań strategicznych. Z tego też względu możemy mówić o zróżnicowanych ścieżkach rozwoju i prowadzeniu „polityki transformacyjnej”. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na znaczną różnorodność wyznaczników zróżnicowania procesu transformacji w krajach Europy Środkowej (Fassmann, 2000). Uwarunkowania ekonomiczne i polityczne transformacji zostały zestawione w tab. 4.1.4. Wyróżnione czynniki wskazują na odmienność dróg rozwoju gospodarczego, a także politycznego krajów Europy Środkowej, która w realnym socjalizmie była sztucznie spajana narzuconymi regułami gospodarki centralnie sterowanej i polityczną doktryną systemu komunistycznego. Obok niejednolitych warunków rozwoju gospodarczego oraz czynników decydujących o dużych różnicach w zakresie korzystania ze swobód obywatelskich zestawionych w tab. 4.1.4, odmienne były również uwarunkowania rozwoju społeczno-kulturowego. Do nich zaliczyć można różnice w zwartości etnicznej społeczeństw Europy Środka; obok Polski i Węgier, a także w mniejszym stopniu Czech odznaczających się znaczną jednolitością etniczną, wyróżnia się społeczeństwo Słowacji, kraju o dużym przemieszaniu etniczno-narodowym. Równie istotne były i są nadal kontrasty społeczne na tle religijnym; w Czechach są one związane ze znaczną mozaiką religijną oraz dużym udziałem zlaicyzowanego społeczeństwa; na Słowacji występuje przewaga wyznawców kościoła rzymsko--katolickiego, ale też pokaźne są udziały wspólnot chrześcijan obrządków wschodnich i protestanckich. Równie podzielone na wyznawców kościoła rzymsko-katolickiego i protestanckiego jest społeczeństwo węgierskie, najbardziej jednolici pod względem religijnym pozostają obywatele Polski, z dominacją wyznawców obrządku rzymsko-katolickiego. Różnice objęły także omawiane kraje pod względem poziomu wykształcenia, bowiem w Czechach i na Słowacji notowano wysoki udział osób z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym, przy stosunkowo mniejszej liczbie osób legitymujących się wykształceniem wyższym. W Polsce z kolei obserwowano pod tym względem największą polaryzację, mianowicie relatywnie wysokiemu odsetkowi osób posiadających wykształcenie podstawowe towarzyszyły względnie duże udziały mieszkańców z wykształceniem wyższym. Na Węgrzech natomiast przy dużym udziale osób z wykształceniem zasadniczym i średnim spory odsetek społeczeństwa legitymował się wykształceniem wyższym. Należy też zwrócić uwagę na poważne różnice, jakie wystąpiły w okresie 92 powojennym, w krajach Europy Środkowej, w zakresie rozwoju demograficznego. Doprowadziły one do znacznego zdywersyfikowania struktur i procesów ludnościowych omawianych krajów. W efekcie z końcem lat 80. XX wieku Słowację i Polskę można było zaliczyć do krajów demograficznie młodych, z kolei w Czechach, a szczególnie na Węgrzech obserwowano uwydatniające się wyraźnie procesy starzenia się społeczeństw. Wszystkie z wymienionych czynników wpływają na odmienność „ścieżek transformacyjnych” krajów Europy Środkowej, które charakteryzowały się zróżnicowanym tempem implementacji instytucji demokratycznych, rozległością wymiany elit politycznych, stopniem radykalizmu przemian gospodarczych, a także ujawniającą się złożonością problematyki społecznej i etnicznej. W literaturze przedmiotu brak jest jednoznacznego analitycznego rozróżnienia faz czy też stadiów transformacji. Można się spotkać z podziałem zarówno na dwie, jak i trzy lub cztery fazy (Fassmann, 1997a; Hegedüs, Tosics, 1998; Lipiński-Wnuk, 1999). Nie wszyscy też starają się je nazwać, często są traktowane enumeratywnie. Rozróżnienie faz jest zadaniem trudnym i niesie ze sobą zawsze dużą dozę arbitralności. Jeśli w opracowaniach panuje spora zgodność co do momentu rozpoczęcia procesu transformacji (przełom lat 80. i 90.), to brak już jest tej zgodności co do fazy „docelowej”. Trudno jest tę fazę jednoznacznie ustalić, ponieważ jest to proces ciągły in flux (Enyedi, 1998), daleki od zakończenia, który jest doskonałym przykładem społecznego „stawania się” (Sztompka, 1991a,b). Proces transformacji ustrojowej (rozumiany w kategoriach wymienionych powyżej trzech sfer) ma zasadnicze znaczenie dla ewolucji środkowoeuropejskiego systemu osadniczego. Do najważniejszych aspektów nowej transformacyjnej rzeczywistości miejskiej można zaliczyć (Enyedi, 1998): 1) „rynkowo zorientowaną” integrację systemu osadniczego, prowadzącą do wzrostu społecznych nierówności, 2) transformację gospodarki miejskiej, 3) ustanowienie samorządu lokalnego, 4) powstanie rynku nieruchomości, 5) transformację społeczeństwa miejskiego, 6) transformację środowiska tworzonego przez człowieka built environment, 7) ustanowienie relacji międzynarodowych i udział w międzynarodowym miejskim współzawodnictwie. Transformacja prowadzi do przerwania wcześniej wytworzonych sieci współpracy ukształtowanych przez państwo i częściowo przekształca je w relacje o orientacji rynkowej. „Rynkowo zorientowana” integracja systemu osadni- 93 Tab. 4.1.5. Struktura własności mieszkań w krajach Europy Zachodniej i ich stolicach (według stanu z połowy lat 90.) O o O O O O o O o o' o' o o o' o' o' 100,0 o' o ogółem o o o o o o o 100,0 o o mieszkania pozostałe 6'02 21,4 1 1 (sektor spółdzielczy) ^'61 2'0E 43,8 mieszkania 42,2 o o o 41.7 51,6 87,8 własnościowe 13,0 co’ id’ id 15.7 8,3 88,3 00 CD CD mieszkania O O O 5,2 ID ID CN wynajmowane T-' CN co' o' o' co" co’ prywatnie mieszkania 13.5 ID CD częściowo CD CO 24.6 o o" komunalne1 mieszkania 27,6 O O O 25.4 26,0 O ID komunalne 38,0 co' co" c\i 29.5 46,0 CO CO’ CO T7 Wyszczególnienie Czechy Węgry Polska Słowacja Słowenia Praga Budapeszt 94’ Warszawa Bratysława Ljubjana Budapeszt 96’ O >*r« 'O ■N 94 czego jest następstwem prywatyzacji własności państwowej, szybko rozwijającego się sektora prywatnego i częściowej prywatyzacji usług publicznych. Zróżnicowanie rozwoju pomiędzy ośrodkami miejskimi zależy przede wszystkim od: 1) zdolności adaptacyjnych społeczeństw lokalnych do nowej rzeczywistości społeczno-gospodarczej, 2) geograficznej lokalizacji osadnictwa (np. możliwość powiązań komunikacyjnych, bliskość do dynamicznie rozwijających się centrów miejskich). Współczesna gospodarka miejska odeszła od stojącego u jej podstaw w okresie realnego socjalizmu modelu „paternalizmu industrialnego” (Domański R., 1997). W okresie transformacji gospodarkę tę ciągle jeszcze konstytuują duże firmy będące w fazie przekształceń własnościowych, z dużym udziałem własności sektora państwowego. Rozwój miast związanych z dużymi firmami, o niepewnej przyszłości, podlegającymi przekształceniom strukturalnym, jest poważnie zagrożony. Proces upadku społeczno-gospodarczego dotyka przede wszystkim ośrodki małe i średniej wielkości z dominacją przemysłów schyłkowych. Beneficjantem nowej rzeczywistości są te ośrodki miejskie, w których rozwijają się dobrze małe prywatne przedsiębiorstwa i firmy usługowe związane z gospodarką lokalną. Gospodarka miejska prosperuje coraz częściej w oparciu o kapitał zagraniczny (Domański B., 2001), szczególnie tzw. bezpośrednie inwestycje (BIZ). Inwestycje międzynarodowych kompanii mają duży wpływ na rozwój gospodarek miejskich w okresie transformacji, inwestycje te poza ośrodkami na Węgrzech mają jednak charakter selektywny i są znacznie zróżnicowane regionalnie. Punktem zwrotnym w rozwoju miast było ustanowienie samorządu lokalnego, instytucji o podstawowym znaczeniu dla funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego. W państwach europejskich występuje kilka typów samorządów lokalnych odzwierciedlonych w strukturach instytucjonalnych (Bennet, 1998, 2000; Enyedi, 1998). Dla rozwoju miast, ale też społeczno-gospodarczego państwa zasadnicze znaczenie ma powstanie rynku nieruchomości i związanego z nim rynku mieszkaniowego (Fassmann, Lichtenberger, 1996b; Schmidt, 1997; Hegedüs, Tosics, 1998). Zasadnicze znaczenie dla rynku nieruchomości posiadał proces prywatyzacji nieruchomości, w tym mieszkań. Prywatyzacja w krajach Europy Środkowej przybrała dwie formy: 1) restytucji i 2) sprzedaży mieszkań zamieszkującym mieszkanie będące dotychczas w zasobie komunalnym (państwowym) lub spółdzielczym. Nacjonalizacja zasobów mieszkaniowych została z powodzeniem wprowadzona w Czechach i Słowenii, w ograniczonej formie wystąpiła w Polsce i na Słowacji, nie była praktykowana na Węgrzech. Proces prywatyzacji przybrał zróżnicowane tempo, najszybciej dokonywał się na Wę- 95 Tab. 4.1.6. Procesy transformacji w miastach Europy Środkowej Centrum Strefa obrzeżna Miasto rewitalizacja deindustria- ekspansja starej „socjalistyczne” kapitalistyczna lizacja usług zabudowy peryferia suburbanizacja Warszawa + + + ’/- Budapeszt ++ + + / - + Praga ++ + Bratysława ++ + + Lipsk + + - + /• ++ + duża dynamika ■ umiarkowana dynamika - stagnacja Źródło: Häussermann, 1997b. grzech i w Słowenii, wolniej w pozostałych krajach Europy Środkowej. Ilustruje to tab. 4.1.5; dane w niej zawarte wskazują na niemal całkowite zakończenie procesów prywatyzacji w Budapeszcie i Lubljanie, podczas gdy w Pradze, Bratysławie i Warszawie w połowie lat 90. sektor komunalny odgrywał ciągle jeszcze dużą rolę. Obok zmian w strukturze własnościowej mieszkań, do istotnych przekształceń na rynku nieruchomości możemy zaliczyć: rosnące znaczenie czynników położenia w przestrzeni miejskiej, zgodne z zasadami renty gruntowej (budowlanej), szersze rynkowe wykorzystanie obiektów położonych w centrach miast, silne zróżnicowanie rynku mieszkaniowego, zwłaszcza czynszów i wartości rynkowej budynków ze względu na położenie, wyposażenie i rodzaj zabudowy mieszkaniowej. Obok zmian na rynku nieruchomości istotnym przemianom podlega społeczeństwo miejskie, a także środowisko tworzone przez człowieka built environment. Transformacja środowiska „zabudowanego” wyraża się w trzech typach zmian funkcjonalnych: ekspansji powierzchni komercyjnych (Sykora, 1998), transformacji zdegradowanych starych obszarów poprzemysłowych (Kaczmarek S., 2002), rozwoju i przemianach substancji mieszkaniowej (Kovacs, 1997). Lista procesów i zjawisk, które bezpośrednio wpływają na funkcjonowanie systemu miejskiego Europy Środkowej, poza wymienionymi, obejmuje szereg innych fenomenów transformacji opisanych w wielu opracowaniach (Musil, 1993; Fassmann, Lichtenberger, 1996; Sykora, 1996, 1999; Żigrai, 1996; Fas-smann, 1997a, 2000; Häussermann, 1997a, b; Korcelli, 1997; Węcławowicz, 1997, 1998, 1999, 2003; Brade, Nefjodowa, 1998; Rykiel, 1998; Koree, 1999; Liszewski, 1999, 2000; Sagan, 2000). Zjawiska te mogą być odniesione do trzech poziomów systemu miejskiego (Musil, 1993): 1) struktury wewną-trzmiejskiej, 2) narodowego (krajowego) systemu miast, 3) międzynarodowego 96 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 ■■■»■ Berlin —■— Warszawa Budapeszt -B-Wiedeń Praga —•— Kraków ----Łódź — Wrocław Poznań —•—Bratysława —•—Gdańsk —Lipsk —Drezno Ryc. 4.1.1. Zmiany w hierarchii miast Europy Środkowej według liczby mieszkańców w latach 1860-2020 Źródło: Opracowanie własne. systemu miast Europy Środkowej. Zmiany na poziomie ponadnarodowym dokonują się stosunkowo najwolniej, szybciej przebiegają w obrębie układów krajowych i regionalnych, na poziomie wewnątrzmiejskim są one najbardziej żywiołowe i posiadają największą dynamikę. Wprowadzenie gospodarki rynkowej w strukturach wewnątrzmiejskich zmieniło zasadniczo zachowania czterech głównych podmiotów działających w mieście: sklepów i firm usługowych, przemysłu, właścicieli nieruchomości i budynków oraz gospodarstw domowych (Musil, 1993). Przemiany wewną-trzmiejskie posiadają zmienną dynamikę uzależnioną od lokalizacji w przestrzeni regionu miejskiego. Obserwuje się także selektywność przestrzenną procesów, co oznacza ich powiązanie z określoną strefą miasta (tab. 4.1.6). W strefach centralnych dużych miast występują na znaczną skalę procesy dein-dustrializacji, obejmujące obszary starych dzielnic przemysłowych, przede wszystkim położone w strefie obrzeżnej centrum - strefie tranzycji. W obrębie ścisłego centrum dużych miast postępuje silne wypieranie mieszkalnictwa przez usługi (Górka, 2004). Zmienia się także struktura rodzajowa sklepów: w miejsce magazynów z dobrami powszechnymi pojawiają się wytwornie urządzone wnętrza starych kamienic z luksusowymi towarami zachodnich firm. Silna ekspansja usług i handlu w centrach miejskich prowadzi do przyspieszenia procesów depopulacji dzielnic centralnych i pogłębiania się tzw. krateru miejskiego. W niektórych dużych miastach o szybko rozwijającej się 97 turystyce (Praga, Budapeszt, Kraków, Warszawa) centra miejskie przeżywają boom budowlany, który wyraża się w budowie hoteli. Ekspansja usług turystycznych jest powiązana zazwyczaj z procesami rewitalizacji starych centrów historycznych, co w płaszczyźnie społecznej wiąże się z rugowaniem z kamienic ludności starszej i słabszej ekonomicznie. Dynamicznym przemianom podlegają też obrzeża dużych miast, gdzie obok procesów tercjalizacji, których motorem są duże globalne sieci handlowe lokalizujące na peryferiach centra handlowe, zachodzą procesy suburbanizacji re-zydencj onalnej. Przemianom podlegają także „socjalistyczne peryferie”, czyli osiedla wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej. Programy ich „rewitalizacji” najpełniej są realizowane w miastach byłej NRD. Przemianom wewnątrzmiejskich struktur społecznych i funkcjonalnych towarzyszą, zasadnicze, choć może mniej spektakularne przekształcenia krajowych systemów miejskich. Wraz z odejściem od regionalnej polityki redystrybucyjnej wzrastają procesy polaryzacji rozwoju miast, są one wzmacniane przez deindustrializację i procesy decentralizacji przebiegające na niższych poziomach hierarchii osadniczej oraz centralizacji na szczytach tej hierarchii. Stąd miasta przemysłowe są uważane za „przegranych” loosers, natomiast duże metropolie są powszechnie traktowane jako „wygrywający” w procesie transformacji ustrojowej. Dobrze rozwijają się także ośrodki położone wzdłuż zachodnich granic krajów Europy Środkowej oraz te ulokowane wzdłuż głównych dróg transportowych, a także umiejscowione w strefach wpływów dużych metropolii. Z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego kraju największe znaczenie posiadają współcześnie przemiany międzynarodowego systemu miast stołecznych i głównych krajowych ośrodków miejskich Europy Środkowej (ryc. 4.1.1). Zrozumienie i wskazanie przyszłych zmian w tym systemie nie jest możliwe bez odwołania się do ostatnich 150 lat, kiedy to w omawianym regionie zachodziły głębokie przemiany geopolityczne, ekonomiczne i polityczne. W połowie XIX wieku cały miejski system Europy Środkowej został zdominowany przez dwa ośrodki: Wiedeń i Berlin. Podczas gdy rola Berlina umacniała się, Wiedeń wraz z upadkiem Austro-Węgier notował ustawiczny regres znaczenia w Europie Środkowej. Po II wojnie światowej ten sam los spotkał podzielony Berlin. Do I wojny światowej, poza dynamicznym rozwojem i przyrostem ludności Łodzi i wynikającymi stąd zmianami jej pozycji w omawianym układzie miast, pozostałe ośrodki miejskie utrzymywały swoją rangę z połowy XIX wieku. Poważne zmiany w hierarchii miast Europy Środkowej, uwarunkowane ówczesną sytuacją geopolityczną, ale też panującym modelem industrialnej drogi rozwoju dużych miast, zaczęły się po II wojnie 98 światowej. Zaznaczył się wtedy silny rozwój gospodarczy, a w ślad za nim potencjału demograficznego tradycyjnie silnych ośrodków przemysłowych: Budapesztu, Warszawy, Łodzi, ale też i nowych, jak Kraków czy Bratysława. W tym też okresie został zapoczątkowany, nabierający tempa w całej drugiej połowie XX wieku, spadek znaczenia miast saksońskich: Lipska i Drezna. Z kolei dynamiczny rozwój Budapesztu po II wojnie światowej zaowocował przejściem w systemie miast Europy Środkowej na drugą pozycję. Odbyło się to kosztem stagnującego ówcześnie Wiednia, kiedyś bezwzględnie dominującego nad Budapesztem. W przyszłości można się spodziewać supremacji Berlina, który odzyskał wysoką pozycję i umacnia swoją rangę. Drugim ośrodkiem z dużym potencjałem rozwoju jest Warszawa, wzmacnia tę pozycję jej ogólnopolskie zaplecze największego kraju Europy Środkowej. Relatywnie słabe i nieduże zaplecze Budapesztu w przyszłości będzie znacznie ograniczać rolę tej metropolii. Ze względu na podział Czechosłowacji poważnie zostało osłabione regionalne znaczenie Pragi. Stabilną pozycję, ale o wymiarze regionalnym posiada Wiedeń, miasto o relatywnie wysokim statusie międzynarodowym. W gronie najważniejszych ośrodków miejskich Europy Środkowej znajdują się największe polskie miasta, przy czym rola Wrocławia, Poznania, a także Krakowa jako dużego środkowoeuropejskiego centrum kulturalno-naukowego może wzrastać. Bardziej złożoną sytuację wykazuje Łódź, pozostająca pod wpływem silnych procesów deindustrializacyjnych, zdominowana przez sąsiednią metropolię warszawską. Oczekiwane w przyszłości zmiany statusu głównych obszarów metropolitalnych Europy Środkowej nie wskazują jednak na często wygłaszaną tezę o powrocie do hierarchii metropolitalnej sprzed I wojny światowej. Niewątpliwie rola Berlina będzie się umacniała, niemniej znaczenie Wiednia, pomimo jego międzynarodowego statusu, może mieć wymiar jedynie regionalny, taki zresztą jest odczytywany w szeregu opracowań. W kontekście międzynarodowego środkowoeuropejskiego współzawodnictwa, ale też współpracy, szczególnie duże znaczenie należałoby przyłożyć do kształtowania właściwej polityki regionalnej promującej rozwój polskich dużych ośrodków metropolitalnych. 4.2. Procesy globalizacji i metropolizacji 4.2.1. Pojęcie globalizacji Trzecim, przybierającym na sile, nurtem jest globalizacja wraz z towarzyszącą jej metropolizacją. Termin „globalizacja” wraz z pokrewnymi mu poję 99 ciami zrobił zawrotną karierę w latach 90. XX wieku Jak podaje A. Giddens (1999), jeszcze z końcem lat 80. rzadko był używany w pracach naukowych, jak i przez szersze kręgi społeczne. Dziś stał się wszechobecny w dyskursach naukowych, debatach politycznych i ekonomicznych, zaznaczył także swą obecność w popularnej prasie. Pojęcie globalizacji budzi spore kontrowersje, związane z brakiem jednoznacznej definicji, sprecyzowania jej aspektów oraz określenia stanu zaawansowania tego procesu. Termin ten możemy odnieść zarówno do stanu, w jakim znajduje się społeczeństwo, jak i do zespołu procesów rozgrywających się we współczesnym świecie. To drugie podejście znajduje wyraz w definicjach wielu autorów. Globalizacja według R. Robertsona (1992) to „zespół procesów, które tworzą wspólny świat”, podobnie M. Albrow (1990) globalizację odnosi do „tych wszystkich procesów, poprzez które narody świata zostają włączone w jedno światowe społeczeństwo, społeczeństwo globalne”. Zjawisko globalizacji można rozpatrywać na wielu płaszczyznach czy też wymiarach. Postrzega się je zazwyczaj w kontekście powiązań procesów społecznych, ekonomicznych, kulturowych i politycznych (Kempny, 1998), stąd należałoby raczej mówić o wielości procesów, a więc o globalizacjach zamiast o jednowymiarowej globalizacji (Pieterse, 1994). Czasem procesy te są zestawiane jako aspekty lub płaszczyzny globalizacji (Giddens, 1999). W ujęciu społecznym jest to proces „będący kontynuacją zjawisk modernizacji, które objęły społeczeństwa, narody, grupy etniczne i państwa niezależnie od ich geopolitycznej pozycji, niezależnie od ich woli i celowości podejmowanych przez nie działań gospodarczych czy kulturowych i w gruncie rzeczy niezależnie od intencjonalnych prób izolacji i ochrony elementów lokalizmu przed penetrującym wpływem globalizacji” (Misztal, 2000). Trudno orzec, który z procesów lub który z aspektów globalizacji jest konstytutywny dla formułowania różnych definicji i teorii globalizacji. Pod pojęciem globalizacji rozumie się najczęściej zjawiska gospodarcze, obejmujące cały świat, w tym szczególnie wzrost roli kapitału finansowego. Operując terminologią zaczerpniętą ze słownika pojęć hydrologicznych ekonomista, amerykański E. Luttwak opisuje globalizację jako „scalanie kałuż, stawów, jezior i mórz, wiejskich, prowincjonalnych, regionalnych i narodowych gospodarek w jeden globalny ocean gospodarczy, który małe jednostki wystawia na oddziaływanie olbrzymich bałwanów ekonomicznej konkurencji, zamiast, jak to miało miejsce wcześniej, na poruszenia małych fal oraz regularnych przypływów i odpływów” (za: Martin, Schumann, 2000). Ten sam autor w innym opracowaniu lapidarnie określa globalizację jako „otwarcie gospodarki narodowej każdego kraju na cały świat” (Luttwak, 2000). 100 Jednakże globalizacja rozumiana w wąskim pojęciu ekonomicznym jest tylko jedną z płaszczyzn kompleksowego ujęcia społecznego, w którym autonomiczną częścią procesów globalizacji pozostaje wymiar kulturowy. Aspekt kulturowy globalizacji łączy się z procesami dyfuzji wzorów i stylów kulturowych. Nieodłączną jego częścią jest masowa kultura konsumpcyjna, kreowana przez „macdonaldyzację”, „cocacolizację” i hybrydyzację (Pieterse, 1994). Wyznacznikiem kultury masowej jest jej standaryzacja sprzyjająca recepty-wnemu a nie interaktywnemu typowi jej odbioru. Taniość, szybkość przekazu, a także znijaczenie i miałkość treści określają podstawowe ramy kultury masowej. Stąd pojawiają się tezy o detradycjonalizacji i deterytorializacji jako następstwach globalizacji, które to procesy prowadzą do rozluźnienia związków zachodzących pomiędzy terytorium a kulturą (Kempny, 1999). Jednakże globalizacja nie dotyczy wyłącznie rosnących zależności gospodarczych, kulturowych czy też politycznych. Jej istotą są przemiany przestrzeni i czasu w życiu jednostki i społeczeństw (Bauman, 2000). Stąd zwraca się uwagę na dwa ujęcia tego procesu (Tarkowska, 1999). Szersze ujęcie akcentuje zmieniającą się rolę przestrzeni, która to zmiana prowadzi do jej poszerzenia, tak w wymiarze ekonomicznym, politycznym, jak i kulturowym. Poszerzenie to odbywa się na drodze włączania nowych obszarów i nowych społeczności do globalnej kultury, gospodarki i polityki. W węższym zakresie globalizacja nie odnosi się tylko do przestrzeni, ale także do czasu. Globalizacja stała się czynnikiem przyspieszenia historycznego, prowadząc do kompresji czasu i przestrzeni (Harvey, 1989), objawiającej się nie tylko zanikaniem barier przestrzennych i zmianą dystansów przestrzennych, ale także naruszaniem „dotychczas ustalonych” proporcji czasu w praktyce społecznej, manifestujących się zanikiem historyczności (McGrew, 1996; Misztal, 2000) i wszechogarniającym poczuciem teraźniejszości. Przemiany czasu i przestrzeni w nieco odmiennym świetle widzi A. Giddens (1999), mówiąc o procesie rozdziału czasu i przestrzeni, stwierdzając, iż „odległe wydarzenia gospodarki dotykają nas bardziej bezpośrednio i szybciej niż kiedykolwiek przedtem. I odwrotnie, decyzje, które podejmujemy jako pojedynczy ludzie, mają często globalne implikacje”. Procesy bez względu na to czy prowadzą do kompresji czasoprzestrzennej, jak widzi to D. Harvey (1989), czy też do rozdziału czasu i przestrzeni w koncepcji A. Giddensa (1999), redefiniują czas i przestrzeń życia społecznego i gospodarczego (Gregory, 2001). Stąd globalizacja jest nośnikiem integracji, ale i fragmentaryzacji, homogenizacji, ale też „destabilizacji” czy „deesencjali-zacji” kultury. Obok postępujących procesów globalizacyjnych zwraca się jednocześnie uwagę na wzrastającą rolę czynnika lokalnego, mówiąc o światowej dialektyce 101 globalności i lokalności (Dicken, 1994; Conti, 1997). Lokalność nie jest rozumiana tylko jako przypadkowy podział fizycznej i społecznej rzeczywistości, ale także jako sieci powiązań i wymiany miedzy lokalnymi i pozalokalnymi systemami czy też aktorami (jednostkami, instytucjami). Ta specyficzna „lokalność” jest zatem kompleksową całością complex totality, złożoną z lokalnych wymiarów, takich jak polityka, gospodarka, kultura, środowisko geograficzne, zdolną do autonomicznych praktyk (zachowań) zarówno na poziomie lokalnym, jak i globalnym (Conti, 1997). Sposób, w jaki lokalne systemy współdziałają z globalnymi sieciami, a także istniejący zakres zróżnicowań pomiędzy systemami lokalnymi, określa ich specyfikę i odzwierciedla ich tożsamość. Lokalna tożsamość jest zatem uformowana przez sumę lokalnych i globalnych właściwości i tylko dzięki ich specyficznej kombinacji jest w stanie zająć szczególną pozycję w systemie globalnym. W tym ujęciu globalizacja nie jest procesem, który eliminuje czy też stoi w opozycji do lokalności. Konceptualny pomost pomiędzy tymi dwoma poziomami dają R. Robertson (1995) i E. Swyngedouw (1997), którzy wprowadzają pojęcie glokalizacji jako procesu „nakładającej się” globalizacji na procesy lokalne. 4.2.2. Wyzwania dla rozwoju przestrzeni miejskiej w warunkach globalizacji Światowe tendencje w rozwoju gospodarczym, społecznym oraz politycznym stawiają miastom nowe wyzwania i wymuszają daleko idącą restrukturyzację ich polityki gospodarczej oraz społecznej. Powszechnie panuje opinia, że w światowej konkurencji gospodarczej szczególnie wzrasta rola dużych miast i ich regionów miejskich (Hall, 1993; Sassen,1994; Domański R., 1997). Wśród sił kształtujących rozwój miast wymienia się globalizację gospodarki, rozwój technologii i usług, w tym informatycznych, liberalizację polityki społecznej powiązanej z upadkiem idei państwa dobrobytu welfare state, polityczną i gospodarczą integrację, przemiany społeczne i demograficzne, a także potrzeby ekologicznej przebudowy gospodarek miejskich, związane ze zrównoważonym (podtrzymywalnym) rozwojem (ryc. 4.2.2.1). Szczególne znaczenie w przemianach przestrzeni miejskiej i powstawaniu nowego rodzaju struktur osadniczych przypisuje się procesom globalizacji gospodarczej. Podobnie jak pojęcie globalizacji także i znaczenie globalizacji gospodarczej jest dość dowolnie pojmowane. Często globalizacja gospodarcza jest równoważnie traktowana z innymi pokrewnymi terminami, jak: internacjonalizacja czy transnacjonalizacja (Braun, Weikl, 1997). Warto zatem przytoczyć podstawowe definicje rozróżniające te terminy. 102 Tab. 4.2.2.1. Fordyzm versus postfordyzm Struktura/cechy Fordyzm Postfordyzm Skala lokalna globalna Gospodarka korzyści skali scalę korzyści rozmaitości scope Polityka centralistyczna deregulacyjna Organizacja podział na klasę wyższą socjoprzestrzenna przewaga klasy średniej i niską (społeczeństwo (układ pionowy) (państwo opiekuńcze) dualistyczne) Organizacja socjoprzestrzenna układ pierścieniowo-klinowy fragmentacja (układ poziomy) Poziom syndykalizacji wysoki niski Przestrzeń symboliczna manufacture belt sunbelt Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Braun, Tiefelsdorf. 1993. Internacjonalizacja według R. Gordona (1997) oznacza międzynarodowy proces wymiany, który odbywa się pomiędzy niezależnymi podmiotami gospodarczymi, jest on kształtowany przez system zrelatywizowanych cen, przy czym proces ten odnosi się przede wszystkim do wymiany towarów i usług. Internacjonalizacja obejmuje także międzynarodowy obrót licencjami, umowy menedżerskie i zawieranie strategicznych sojuszy. Są to tzw. nowe formy internacjonalizacji. Można też mówić o internacjonalizacji w szerszym znaczeniu, która obejmuje, obok liberalizacji handlu, przepływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Transnacjonalizacja dotyczy dużych jednostek gospodarczych, które podlegają hierarchicznej koordynacji i integracji. Wymagana jest tu efektywna koordynacja produkcji w globalnym podziale pracy wewnątrz przedsiębiorstwa. Celem działania jest możliwie najpełniejsze wykorzystanie globalnych efektów skali. Strategie transnacjonalizacyjne podejmują koncerny międzynarodowe. Globalizacja gospodarcza natomiast jest często rozumiana jako rozwój międzynarodowych rynków, a także ustawiczny przyrost ponadgranicznych powiązań produkcyjnych. Podkreśla się jednocześnie, że globalizacja jest procesem wprowadzającym do praktyki życia innowacje społeczne i organizacyjne. Obok wymiany handlowej i globalizacji produkcji za najistotniejszą cechę globalizacji uznaje się zwiększenie roli światowych rynków finansowych (Dicken, 1992; Kratkę, 1997; Giddens, 1999), które coraz częściej działają w czasie rzeczywistym. Globalizacja gospodarki i związana z nią międzynarodowa rywalizacja prowadzi do konkurencji pomiędzy regionami miejskimi. Słabnie natomiast rywalizacja pomiędzy miejscowościami tworzącymi regiony miejskie (Lefevre, 1996). Procesom gospodarczej globalizacji towarzyszy internacjonalizacja gospo 103 darki i usług, zwłaszcza w sektorze zarządzania i kontroli. Sprzyja temu rozwój nowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych. Nowe technologie i związany z nimi globalny przepływ informacji prowadzą do tworzenia się tzw. miast informatycznych, które zdaniem miejskich wizjonerów będą przybierały postać technopoli (Castells, Hall, 1994). Proces globalizacji gospodarczej jest łączony z nową fazą rozwoju kapitalizmu, zwaną erą postfordyzmu, którą wyróżnia odejście od masowych form wytwarzania (fordyzm) do bardziej „elastycznego” sposobu produkcji (tab. 4.2.2.1). W rezultacie zmieniających się technologii elastyczna akumulacja przekształca fordystowskie struktury, jak: ekonomia skali, central i styczno-kor-poracyjne zarządzanie, dominację klasy średniej, która jest tradycyjnie w przestrzeni miejskiej zorganizowana (rozmieszczona) w układzie współśrodkowych pierścieni. W ich miejsce pojawia się ekonomia możliwości (działania), dere-gulacja i dwuklasowe dual społeczeństwo, w którym tradycyjne przedmiejskie strefy (suburbia) podlegają przestrzennej reorganizacji (ffagmentaryzacji), dzieląc się na niewielkie odseparowane od siebie dzielnice miasta, zamieszkałe przez zamożne grupy społeczne w strzeżonych kondominiach gaeted cities, gaeted suburbs. Rozwojowi elastycznych form organizacji procesów produkcji towarzyszą przemieszczenia przemysłu z dużych miast do małych osiedli, często wiejskich. Proces ten w Stanach Zjednoczonych został określony mianem uprzemysłowienia niemetropolitalnego nonmetroplitan industrialisation, a w Europie Zachodniej zyskał miano przesunięcia przemysłowego „miasto--wieś” urban-rural manufacturing shift, (Grzeszczak, 1998). Zmiana form produkcji, ale także stylu życia ludności prowadzi w swym przestrzennym wymiarze do powiększania się obszarów zurbanizowanych, jednakże bez tworzenia się wyraźnych węzłów miejskich, co zostało nazwane przez D. Harvey’a (1989) przestrzenią „nieumiejscowioną” placeless. Obok wzrastającej elastyczności produkcji i rynków pracy istotnym elementem globalizacji gospodarczej jest proces internacjonalizacji produkcji pojmowany jako wzrost znaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych w gospodarkach narodowych. Jest on podyktowany rosnącą rolą korporacji międzynarodowych w gospodarce światowej (Fielding, 1994). Umiędzynarodowienie działalności przedsiębiorstwa jest uwarunkowane przez trzy grupy czynników, które kształtują ich przewagę konkurencyjną (Hill, Jones, 1995; Przybylska 1999; Wieloński 2000). Grupy czynników to: 1) posiadanie zasobów (przewaga własnościowa), 2) wykorzystanie własnych struktur organizacyjnych (przewaga intemalizacyjna) oraz 3) lokalizacja inwestycji w innych krajach (przewaga lokalizacyjna). 104 Proces internacjonalizacji produkcji prowadzi do współzawodnictwa tak pomiędzy krajami, jak i regionami, a także miastami o ulokowanie „mobilnego kapitału”. Regiony miejskie uczestniczące w międzynarodowej konkurencji o pozyskanie zagranicznych inwestorów często określane są jako „miasta przedsiębiorcy” the entrepreneurial city, (Jessop, 1997). W polityce miejskiej inwestycje te legitymują się często przeprowadzeniem różnego rodzaju dużych, czasem kontrowersyjnych projektów; podtrzymują także wiarygodność miasta na arenie międzynarodowej. Procesom globalizacji podlega także system międzynarodowy. Wśród politologów pojawiło się nawet twierdzenie o końcu „ery geografii” w stosunkach międzynarodowych, czemu miałaby sprzyjać właśnie globalizacja. Podobnie jak w przypadku nauk społecznych czy też ekonomicznych globalizacja w ujęciu polityki pojmowana jest jako złożony proces „silnie związany z technologicznymi, cywilizacyjnymi, kulturowymi i politycznymi wyzwaniami drugiej połowy XX w.” (Łoś-Nowak, 2000). Według B. Rosamonda (1995) globalizacja Ryc. 4.2.2.1. Wyzwania w rozwoju przestrzeni miejskiej w dobie postmodernistycznej rzeczywistości Źródło: Opracowanie własne. 105 to proces łączenia się państw, wymuszony koniecznością. Należy przy tym zauważyć, że „państwo jest nadal ważnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych, choć oplata je sieć zależności i powiązań z innymi państwowymi i niepaństwowymi aktorami sceny politycznej świata o sile niespotykanej w przeszłości” (Łoś-Nowak, 2000). Różnice pomiędzy dynamiką stosunków międzynarodowych w koncepcji świata „tradycyjnych” układów politycznych i globalnych stosunków międzynarodowych oddają modele J. Rosenau pań-stwowocentrycznego i multicentrycznego świata polityki (Łoś-Nowak, 2000), (tab. 4.2.2.2). Niejako politycznym dopełnieniem narastających przemian stosunków międzynarodowych i punktem zwrotnym był upadek państw socjalistycznych w Europie i częściowo w Azji, zapoczątkowany demokratycznym Tab. 4.2.2.2. Model państwowocentrycznego i multicentrycznego świata polityki Świat Wyszczególnienie państwowocentryczny Świat multlcentryczny określona na ok. 2000 nieokreślona: aktorzy Liczba aktorów państw państwowi i niepaństwowi autonomia, dobrobyt Podstawowa wartość bezpieczeństwo, potęga, państw i społeczności racja stanu międzynarodowej, solidaryzm globalizacja i liberalizacja integralność terytorialna, handlu, integracja Główne cele suwerenność, potęga/siła subsystemów, solidaryzm i zanik egoizmów państwowych Środki militarne dyplomatyczne i sytuacyjne Formy współpracy formalne sojusze czasowe koalicje zredukowana do Skala współpracy zapewnienia nieograniczona bezpieczeństwa ekonomiczna, potencjał Wyznaczniki pozycji potencjał militarny techniczny i cywilizacyjny labilna, wyznaczana Struktura systemu sztywna, wyznaczana przez przez aktorów z wielkie mocarstwa potencjałem ekonomicznym Rodzaje oddziaływań symetryczna asymetryczne aktorzy dysponujący Umiejscowienie wielkie mocarstwa różnymi formami władzy wpływów Zdolność do zmian ograniczona nieograniczona zdekoncentrowane i Ośrodki kontroli skoncentrowane w rękach przeniesione na supermocarstw podmioty niepaństwowe różne źródła autorytetu i Źródła władzy prawo, autorytet moralny władzy (skuteczne przywództwo) Źródło: Rosenau. 1990; za: Łoś-Nowak, 2000. 106 wyborem Sejmu w Polsce w 1989 roku (Clesse, Cooper, Sakamoto, 1994). Konsekwencją jego było pojawienie się na mapie politycznej Europy i Azji nowych państw (Jordan, 1998). Istotnym elementem współczesnych stosunków politycznych jest „[...] zmieniająca się rola państwa narodowego w systemie międzynarodowym. Zmiany te związane są z rosnącą integracją państw na poziomie subregional-nym i wzrastającą siłą struktur ponadnarodowych UE, NAFTA oraz organizacji międzynarodowych” (Fiszer, 1996). Obok przesuwania się ośrodków władzy w górę obserwuje się niejako równoległe dążenia do zwiększania roli regionów i redystrybucji części uprawnień władz centralnych do regionów. Obydwa te procesy są poważnym wyzwaniem dla zachowania suwerenności i autonomii państwa, stąd pojawiające się tezy o zaniku idei państwa narodowego lub jego „upadku”. Elementem nowej gry sił politycznych jest również wzrastająca otwartość granic państwowych, które stają się „bardziej przenikalne” (Łoś-No-wak, 2000). Wraz z przebudową bloków wojskowych i gospodarczych, nowy ład polityczny oraz wzrost roli modelu multicentrycznego świata zasadniczo zmienił funkcjonowanie systemów osadniczych w Europie (Dunford, Kafkalas, 1992; Pumain, 1992; Fassmann, 1997b; Kratkę, 1997). Zmiany te miały charakter wielopłaszczyznowy i objęły najważniejsze podsystemy osadnicze większości państw Europy. Do najważniejszych przemian zaliczyć należy: 1) upadek znaczenia politycznego Moskwy i wyraźne ograniczenie sfery oddziaływań przestrzennych tej aglomeracji; 2) wzrost roli Berlina w systemie metropolii europejskich; 3) . zmniejszenie się oddziaływań Pragi i Belgradu, co szczególnie w przypad- ku Pragi nie zawsze łączyło się ze spadkiem znaczenia w sieci głównych miast Europy; 4) ograniczenie funkcji stołecznych Bonn wraz z przeniesieniem centralnych urzędów do Berlina; 5) uzyskanie „pełnych” praw stołecznych przez stolice byłych republik ZSRR, a także byłych republik federacyjnej Jugosławii oraz przez Bratysławę; 6) wzrost roli ośrodków subregionalnych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej (zmiany polityczne) oraz w państwach Europy Zachodniej (procesy regionalizacji); 7) wzrost znaczenia miast - siedzib „znaczących” organizacji międzynarodowych lub ich wyspecjalizowanych agend - Bruksela, Strasburg, Wiedeń, Frankfurt; 8) poszerzenie przestrzennych oddziaływań dużych miast Europy wynikające ze wzrostu „przenikalności granic” (Barcelona, Berlin, Wiedeń, Budapeszt); 107 9) tworzenie się międzynarodowych aglomeracji „przez granice” - Bazylea, Lille, Kopenhaga. Obok globalnej gospodarki i przemian w technologii, transporcie i komunikacji, a także nowego ładu w stosunkach międzynarodowych globalizacja wywiera przemożny wpływ na redystrybucję ludności w układach międzynarodowych, jak i wewnątrzmiejskich (metropolitalnych). Na arenie międzynarodowej jej wyrazem są wzrastające nieustannie potoki migrantów z krajów Trzeciego Świata kierujące się ku rozwiniętym regionom Europy, Ameryki Północnej czy Australii. Migracje międzynarodowe o podłożu ekonomicznym są rezultatem wypychającej siły złych warunków życia w kraju zamieszkania i przyciągającej siły wysokiego poziomu życia za granicą. Rosnące dysproporcje pomiędzy światem bogatych i biednych będą w przyszłości istotnym regulatorem strumieni migracyjnych w XXI wieku (Clarke, 1998; Thurow, 1999). Prawdopodobny scenariusz rozwoju migracji międzynarodowych wpisuje się w teoretyczny model form ruchliwości przestrzennej w modernizującym się społeczeństwie W. Zelinsky’ego (1971). Model ten, nazwany przez autora schematem transformacji ruchliwości przestrzennej mobility transition, nawiązuje do koncepcji transformacji demograficznej, w literaturze polskiej określanej mianem „teorii przejścia demograficznego” (Okólski, 1990). W modelu tym zakłada się spadek znaczenia migracji międzynarodowych w fazie V społeczeństwa supernowoczesnego. Można sądzić, że procesy różnicowania gospodarczego świata wpłyną na wzmocnienie przepływów słabo wykwalifikowanej siły roboczej z krajów słabo rozwiniętych do „pierwszego świata”, co przyczyni się do wyraźnego natężenia tego typu migracji. A zatem można postawić hipotezę odwrotną do tej zaproponowanej przez W. Zelinsky’ego, mianowicie - po przejściowym spadku natężenia migracji międzynarodowych ta forma ruchliwości ulegnie znacznemu wzmocnieniu, pomimo prób narzucenia kontroli politycznej tych migracji. Jest to konstatacja ważna z punktu widzenia rozwoju dużych miast, które przejmują i będą w przyszłości przechwytywać większość zagranicznych imigrantów. Obok migracji, istotnym elementem przemian demograficznych i społecznych w dużych miastach są zmiany modelu rodziny oraz zasad jej tworzenia i rozpadu. Zmiany te wiążą się z przekształceniami procesu formowania gospodarstw domowych zmierzającymi do obniżenia się ich przeciętnej wielkości. Zmiany procesu formowania gospodarstw domowych, a także płodności są przedmiotem rozważań prowadzonych w ramach koncepcji nazywanej drugim przejściem demograficznym (van der Kaa, 1987; Kotowska, 1999). Przeobrażenia związane z drugim przejściem demograficznym są wynikiem: 108 1) zmniejszenia się znaczenia małżeństwa i wzrostu związków kohabitacyjnych; 2) przejścia od modelu rodziny „dziecko z rodzicami” the king-child with parents do modelu „rodzice z dzieckiem” the king-pair with a child', 3) przejścia od zapobiegawczej antykoncepcji do świadomej prokreacji; 4) przejścia od homogenicznych typów rodzin i gospodarstw domowych do „form różnorodnych”. Bezpośrednio efektem wzrostu liczby gospodarstw domowych w miastach, które są zazwyczaj gęsto zabudowane, jest wzrost liczby emigrujących mieszkańców, którzy poszukują nowych, tanich mieszkań. Łączy się to ze wzrostem liczby jednoosobowych gospodarstw domowych tworzonych przeważnie przez osoby młode, w tym kobiety oraz powiększaniem liczby gospodarstw domowych formowanych przez rodziny młode niepełne. Wśród wyzwań, przed którymi stoją miasta w dobie globalizacji, znajdują się zagadnienia ochrony środowiska i stawienie czoła jego zagrożeniom. Do globalnych zagrożeń środowiska przyrodniczego zaliczamy: efekt cieplarniany, niszczenie warstwy ozonowej, niszczenie lasów, zagrożenie różnorodności gatunkowej, niszczenie gleby i deficyt wody pitnej (Budnikowski, 1998). Degradacja środowiska przyrodniczego, ze względu na ekspansję zabudowy miejskiej oraz dużą koncentrację emitorów zanieczyszczeń powietrza i wody, poczyniła szczególnie postępy w obszarach miejskich. Stąd wysuwany jest postulat przywracania równowagi środowiska miejskiego rozumianego jako wewnętrznie powiązany układ, w skład którego wchodzą człowiek i przyroda (Pęski, 1999). Ten stan równowagi w środowisku miejskim może być osiągnięty dzięki spełnieniu podstawowych warunków rozwoju zrównoważonego (podtrzymywanego) w skali miejskiej, takich jak: oszczędzanie energii i zasobów środowiska, a także modernizacja i rozwój miast z zachowaniem ich wartości technicznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych (Domański R., 1997; Słodczyk, 2002). W tym celu należy dążyć do tzw. zdecentralizowanej koncentracji zabudowy miejskiej, polegającej na utrzymaniu umiarkowanej zwartości zabudowy dużych miast wraz z rozwojem mniejszych ośrodków na ich obrzeżach. Postulat ten prowadzi do ograniczenia nadmiernego „rozlewania się” miast, jako następstwa niekontrolowanych procesów suburbanizacji. Istotnym elementem nowych wyzwań stojących przed administracją państwową, ale też i miejską, są przemiany społeczne, które przejawiają się m. in. w postępującej liberalizacji stosunków społecznych i gospodarczych, oddzieleniu nabrzmiałych kwestii społecznych od polityki gospodarczej, co zaznaczyło się w Europie w upadku idei państwa dobrobytu welfare state. Odejście od programów polityki dobrobytu nastąpiło przede wszystkim w dziedzinach tran- 109 sportu publicznego, edukacji, opieki zdrowotnej oraz budownictwa mieszkaniowego. Zachodzące przemiany prowadzą do zaostrzania się dezorganizacji społeczeństwa postindustrialnego. Szczególnie w dużych miastach pojawiają się zjawiska bezdomności, bezrobocia, nowego ubóstwa, tworzenia się under-class, a także „dualizacji społecznej” (Mollenkopf, Castells, 1991; Lisowski, 2000; Johnston, 200la). 4.2.3. Restrukturyzacja systemu miejskiego Restrukturyzacja obejmuje: proces internacjonalizacji produkcji, rozwój nowych technologii, wzrastającą elastyczność produkcji i rynków pracy oraz de-regulację planów zinstytucjonalizowanego planowania przestrzennego (Sassen, 1995; Kratkę, 1997). Proces ten dotyczy zarówno organizacji przestrzeni miejskiej (Lisowski, 2002), jak i systemów miejskich. Rezultatem jego jest nowy układ poziomów hierarchicznych sieci miejskich pozostających pod wpływem zmieniających się relacji pomiędzy globalizacją a lokalnością. W procesie restrukturyzacji dochodzi do nakładania się dwóch różnych wymiarów: poziomego (organizacji przestrzennej) i pionowego (kontekstualnego). Proces ten wprowadza globalne funkcje (czynniki) najpierw na poziom regionalny, a następnie na lokalny, przez co oddziałuje na tworzenie się nowej organizacji przestrzennej w mieście. Restrukturyzację możemy rozpatrywać w makro- i mikroskali. Na poziomie makroskalowym może być ona ujmowana jako reakcja na przemiany ekonomi-czno-technologiczne, które pod wpływem kompresji czasoprzestrzennej redukują wpływ barier przestrzennych. Ograniczenie wpływu barier przestrzennych prowadzi do odrodzenia się lokalnych przestrzeni (społeczności), które współzawodnicząc ze sobą ulegają dużej dywersyfikacji. Prowadzi to do nowego układu struktur miejskich. Na poziomie makroskalowym lokalne działania można rozpatrywać jako reakcję na globalne inicjatywy (wyzwania). Lokalne działania mogą się rozwijać tylko wtedy, gdy reprezentują potencjalne lokalne nisze charakteryzujące się najwyższym poziomem jakości i zasobów w porównaniu z innymi lokalnymi aktorami. Oddziaływanie globalnych funkcji na poziomie lokalnym prowadzi do społeczno-ekonomicznych przemian przestrzeni miejskiej. Restrukturyzacja prowadzi do ukształtowania się nowej hierarchii funkcji globalnych i lokalnych w strukturze przestrzennej miasta. Funkcje globalne są zlokalizowane w centrum miasta, natomiast lokalne są wypychane poza centrum i relokowane na granicy ze strefą podmiejską. W ten sposób tworzy się nowy porządek na poziomie lokalnym, w którym siły reprezentujące przestrzeń no globalną restrukturyzują „przestrzenność” spatiality społeczeństw lokalnych (Knapp, 1995). Na poziomie systemu miejskiego omawiany proces prowadzi do wzmożonych oddziaływań między różnymi ośrodkami miejskimi. W ramach tego procesu miasta rozwijają się jako systemy otwarte. Zmiany ich struktur są wywołane nie tylko oddziaływaniem lokalnych aktorów, ale także globalnej kontroli i wpływów. Lokalizacja globalnej kontroli ekonomicznej, szczególnie kontroli firm międzynarodowych, jest przestrzennie nierównomiernie rozmieszczona. Z tego powodu globalne społeczeństwo jest zorganizowane w różnych miastach raczej przez przepływy i tworzenie się sieci niż przez terytorialną spójność (hierarchię). Globalne uwarunkowania (procesy) dominują od góry do dołu hierarchii jednostek lokalnych. Ogólną stabilność systemu globalnego gwarantują lokalne zdolności przystosowania do nowych okoliczności i do ich zintegrowania, bazujące na unikatowych lokalnych zasobach i właściwościach. Proces ten obejmuje wszystkie szczeble hierarchii miejskiej i prowadzi do powstania nowej hierarchii wyspecjalizowanych miast. W konsekwencji odzwierciedla się on w zmieniających się strukturach demograficznych i społecznych ludności miejskiej. 4.2.4. Procesy metropolizacji Procesy globalizacji przyczyniły się do powstania tzw. miast globalnych i związanych z nimi procesów metropolitalnych (Sassen, 1994; Jałowiecki, 1999; Kukliński, 2000). Szerokie otwarcie się krajów i regionów na przepływ ludzi, kapitału, informacji, towarów, idei oraz religii, określane mianem procesu globalizacji lub też mundializacji, łączy się z dwoma podmiotami: korporacjami transnarodowymi TNC, MNC, a przede wszystkim z wielkimi metropoliami (Dicken, 1992, 1994; Kukliński, 2000). Metropolie te stały się współcześnie węzłami globalnej sieci „miast światowych”, która została rozpięta ponad granicami państw narodowych. Miasta te przejęły i przejmują nadal funkcje decyzyjne i kontrolne w skali ponadnarodowej, proces ten jest określany mianem metropolizacji. Towarzyszą mu daleko idące przekształcenia struktury przestrzenno-funkcjonalnej (Parysek, 2002a), a także społecznej (Jałowiecki, 2000a). W tym „elitarnym klubie” metropolitalnym najwyższą pozycję zajmują trzy miasta „dominujące”: Nowy Jork, Londyn i Tokio. Poza nimi do „głównych” metropolii światowych zaliczono 10 ośrodków, w tym z Europy: Berlin, Brukselę, Paryż, Frankfurt i Zurych, około 20 innych przynależy do trzeciej grupy „drugorzędnych miast światowych” (Knox, 1994). Funkcje metropolitalne miast światowych wypełnia zatem dość ograniczona liczba miast globalnych, ni brak wśród nich dużych ośrodków miejskich Europy Środkowej i Wschodniej. Warto jednak zwrócić uwagę na badania J. V. Beaverstocka i in. (1999), który opierając się na czterech rodzajach firm świadczących usługi w zakresie: rachunkowości accountancy, reklamy advertising, bankowości banking i prawa legal, wyznaczył listę 55 miast światowych. Miasta te zostały zaklasyfikowane do trzech grup: alfa - 10 ośrodków, beta - 10 i gamma - 35. W tej ostatniej grupie znalazła się Warszawa wraz z Pragą, Budapesztem i Berlinem. Ranking ten wskazuje na spory potencjał Warszawy i rosnącą jej rolę jako znaczącej metropolii w Europie Środkowej. Termin „metropolia” wywodzi się z greckiego metropolis oznaczającego miasto macierzyste. W języku polskim słowo metropolia posiada kilka odmiennych konotacji: 1) metropolia zgodnie z tradycją grecką oznacza miasto - państwo, które sprawuje władzę polityczną i gospodarczą nad podporządkowanymi sobie koloniami; z greckiego metropolis, od meter - matka, polis - państwo; Tab. 4.2.4.1. Cechy miasta - metropolii 1. Przyjmuje pochodzące z zagranicy czynniki produkcji, inwestycje, siłę roboczą oraz towary i usługi. Gości zagraniczne firmy, siedziby i filie międzynarodowych 2. przedsiębiorstw, banków, instytucje pozarządowe, naukowe i oświatowe (szkoły) oraz uniwersytety o znacznym udziale studentów cudzoziemców, a także placówki dyplomatyczne. 3. Eksportuje czynniki produkcji: przedsiębiorstwa, banki i inne instytucje społeczno-gospodarcze, kulturalne i naukowe. 4. Jest bezpośrednio połączone siecią transportu i komunikacji z zagranicą, systemem autostrad, szybkich kolei, lotnisk międzynarodowych. 5. Cechuje się intensywną komunikacja z zagranicą przez ruch pocztowy, telekomunikacyjny i turystyczny. Ma rozwinięty sektor usług nastawionych na zagranicznych klientów: centra kongresowe i wystawiennicze, luksusowe hotele, szkoły 6. międzynarodowe, wysokiej jakości pomieszczenia biurowe, międzynarodowe kancelarie prawnicze, międzynarodowe instytucje naukowe. * * ' 7. Znajdują się na jego obszarze ośrodki masowego przekazu o zasięgu ponadkrajowym (gazety, magazyny, radio, telewizja). Organizowane są regularnie różnego typu międzynarodowe spotkania: 8. kongresy, wystawy, festiwale, imprezy sportowe i artystyczne z udziałem zagranicznych zespołów teatralnych. Znajdują się instytucje krajowe i regionalne zajmujące się relacjami 9. zagranicznymi i mającymi międzynarodową markę, jak np. stowarzyszenia, kluby sportowe, itp. Przez miejskie instytucje publiczne lub prywatne uprawiana jest, za pośrednictwem własnych przedstawicielstw w innych miastach za granicą 10. paradyplomacja; służy temu także członkostwo w organizacjach międzynarodowych, jak np. stowarzyszenia miast bliźniaczych, metropolii, itp. Źródło: Soldatos, 1987; za: Jałowiecki. 2000. 112 Tab. 4.2.4.2. Rodzaje działalności służące jako kryterium funkcji metropolitalnych Wydawnictwa i drukarnie Handel hurtowy Hotelarstwo Transport Pośrednictwo finansowe Usługi dla przedsiębiorstw Informatyka Nauka i badania Biura, ośrodki badawcze Szkolnictwo wyższe Rozrywka, sztuka, muzea, wystawiennictwo Administracja państwowa i ponadlokalna Przedstawicielstwa dyplomatyczne Przedstawicielstwa firm zagranicznych Źródło: Opracowanie własne. 2) metropolią w okresie kolonialnym zwykło się określać państwo - hegemona, sprawującego władzę na skolonizowanych przez siebie terenach; 3) metropolią określa się jednostkę podziału terytorialnego Kościoła obrzędu rzymsko-katolickiego i obrządków wschodnich, skupiającą diecezje, na czele której stoi arcybiskup - metropolita; 4) metropolia to miasto spełniające funkcje stołeczne w państwie, czasem stołeczny subregion jego prowincji; 5) metropolią jest każde wielkie miasto, dominujące w jakiejś dziedzinie w świecie, np. będące stolicą światowego handlu, filmu, mody, mediów i internetu. Współcześnie w odniesieniu do dużych miast za metropolię uznaje się duże miasto, szczególnie to, które wyróżnia się koncentracją politycznej i kulturalnej siły, pełni funkcje kontrolne i zarządzające we współczesnej gospodarce światowej i wykazuje silne powiązania z innymi obszarami metropolitalnymi. Należy zauważyć, że pojęcie „metropolia” jest różnie definiowane, a funkcjonujące odmienne znaczenia tego terminu dodatkowo utrudniają sprecyzowanie i pomiar funkcji metropolitalnych. Jak wykazał to A. Gawryszewski i in. (1998), dokonując przeglądu literatury odnoszącej się do terminu „metropolia”, jego zakres semantyczny był poszerzany o szereg kolejnych grup funkcji, uznawanych na danym etapie rozwoju społeczno-gospodarczego za metropolitalne. Obok specyfiki funkcjonalnej metropolii istotnym elementem było podkreślenie siły gospodarczej zaplecza metropolii, a więc regionu, a nawet kraju czy też kontynentu. 113 Ryc. 4.2.4.1. Procesy rozwojowe miasta w Europie Środkowej w perspektywie procesów transformacyjnych Źródło: Opracowanie własne. Jakkolwiek jednym z często przejawiających się w literaturze światowej kryteriów jest liczba mieszkańców ośrodka centralnego i całego obszaru metropolitalnego, który powinien przekraczać lmln osób (Jałowiecki, 1999), to znacznie istotniejsze współcześnie są cechy wskazujące na ich rolę jako węzłów w globalnej sieci połączeń, a także ośrodków innowacji kulturalnych i politycznych. Do głównych cech ukształtowanej metropolii zaliczyć można te, które zestawiono w tab. 4.2.4.1. W warunkach polskich, aby miasto mogło być zaliczone do kategorii metropolii, powinno spełniać trzy kryteria: 1) wielkości wyrażonej liczbą mieszkańców; 2) posiadania funkcji usługowych wyższego rzędu - sektora trzeciego i czwartego; 3) oddziaływania przestrzennego, obejmującego'swym zasięgiem rozległy region, tj. dużą część kraju. W polskiej praktyce przyjmuje się jako graniczną wielkość - liczbę ludności obszaru metropolitalnego, a więc miasta centralnego wraz z przyległymi do niego innymi mniejszymi miastami oraz wiejskimi terenami zurbanizowanymi, na poziomie co najmniej 500 tys. osób. Jest to także graniczna wartość ustalona według statutu METREX-U, organizacji skupiającej metropolie Europy (Zborowski, 2004). Funkcje metropolitalne są szczególnym rodzajem funkcji egzogenicznych, są także efektem rozwoju społeczno-gospodarczego danego miasta, które osiągnęło pewną „masę krytyczną”, tak w wymiarze demograficznym, jak i go 114 spodarczym, politycznym i kulturalnym. Osiąganie tej „masy krytycznej” pozwala jednocześnie na dywersyfikację funkcji, jako jednego z warunków me-tropolitalności (Maik, 2003). Do funkcji metropolitalnych zalicza się najczęściej kilkanaście rodzajów działalności, zestawionych w tab. 4.2.4.2. Za region metropolitalny uważa się ciągłą przestrzennie strefę oddziaływania obszaru metropolitalnego, sięgającą zazwyczaj granic regionów metropolitalnych wytworzonych przez sąsiednie obszary metropolitalne. Dlatego też cały kraj można podzielić na regiony metropolitalne pokrywające bez reszty jego terytorium. Stąd podział na regiony metropolitalne jest podziałem wyczerpującym (McKenzie, 1933). Wspomniany powyżej brak miast metropolitalnych w regionie Europy Środkowej i Wschodniej nie oznacza nieobecności w omawianej przestrzeni dużych miast, które pretendują do miana metropolii. W wielu opracowaniach zajmujących się klasyfikacjami metropolii europejskich odnajdujemy polskie główne miasta w sieci metropolii europejskich (Treuner, Foucher, 1994; Bona-vero, Conti, 1996; Dematteis, 1996; Parysek, 2002, 2003). Najwyższą rangę w układach metropolitalnych przypisuje się Warszawie, zaliczanej do subkon-tynentalnych metropolii Europy. Do potencjalnych metropolii subkontynental-nych włączane są: Kraków, Poznań, Wrocław oraz Trójmiasto (Jałowiecki, 2000b; Komorowski, 2000; Kukliński i in., 2000; Smętkowski, 2001; Unicki, 2003). Ośrodki te figurują bardzo często w wielu innych projektach sieci metropolitalnych Europy. Obok wymienionych czterech miast jako metropolie narodowe uznaje się: Białystok, Katowice, Lublin, Łódź i Szczecin (Parysek, 2002). Miasta te pojawiają się ze zmienną częstotliwością w wielu opracowaniach prezentujących sieć głównych miast europejskich. Zarysowane powyżej podstawowe charakterystyki procesów transformacyjnych wskazują na ich wzajemne przenikanie czy też wspomaganie, stąd ujęcie transformacji w kategoriach modernizacji, ale także nadawanie globalizacji znamion sukcesora i kontynuatora przemian modernizacyjnych. Warto jednak podkreślić zachodzenie zasadniczych różnic, które stanowią o specyfice i odmienności omawianych tu procesów transformacyjnych. Dotyczą one zarówno czasu rozpoczęcia, zasięgu przestrzennego, natężenia oraz mechanizmów sprawczych wyróżnionych procesów transformacyjnych. Wspomniane różnice dają asumpt do rozłącznego traktowania procesów modernizacji, transformacji ustrojowej i globalizacji wraz z metropolizacją, które można ująć w formie modelu (ryc. 4.2.4.1). Model tych procesów dotyczy przede wszystkim ich natężenia i przemian w czasie, wskazuje też na zachodzące między nimi relacje. Warto zwrócić uwagę, że transformacja ustrojowa nie jest jedynym nurtem transformacyjnym. Można tu raczej mówić o „kaskadzie transformacyjnej”, która 115 ogarnia kilka nurtów, zasilanych z różnych źródeł. Procesy te mają zasadnicze znaczenie dla rozwoju i funkcjonowania systemów miejskich, zarówno przekształcania się sieci osadniczej, jak i przemian struktury przestrzennej regionów miejskich. Wyraźne opóźnienie „metropolizacyjne” względem globalizacji, sygnalizowane w ujęciu omawianego modelu, wskazuje na jej przyporządkowanie procesom globalizacyjnym, inaczej mówiąc globalizacja jest siłą sprawczą procesu metropolizacji (Maik, 2003; Parysek, 2003). Wspomniane „opóźnienie metropolizacyjne” jest wyjątkowo duże w dużych miastach Polski i całej Europy Środkowej (z wyjątkiem Wiednia i Berlina). 4.3. Transformacja ustrojowa versus procesy globalizacji Istotnym zagadnieniem jest identyfikacja procesów i zjawisk opisujących wymienione nurty transformacyjne w przestrzeni dużego miasta. Skoncentrujemy się tu na opisie zjawisk i procesów charakteryzujących transformację ustrojową i globalizację. W celu lepszej orientacji w charakterze procesów transformacji i globalizacji starano się odnieść ich działanie do dziedzin środowiska rozwoju miasta. Wyróżniono pięć dziedzin: społeczną, ekonomiczną, morfologiczną, ekologiczną i instytucjonalną (ryc. 4.3.1). Porównanie zjawisk i procesów rozgrywających się w dużym mieście zachodnim, objętym oddziaływaniem globalizacji, z naczelnymi kwestiami rozwojowymi miasta w Europie Środkowej, w trakcie transformacji ustrojowej, pozwala na uchwycenie specyfiki miasta postsocjali-stycznego. Porównanie może również ułatwić ocenę wpływu globalizacji na rozwój miasta w Europie Środkowej. Trzeba się zastrzec, że nie zawsze można przypisać niektóre procesy i zjawiska do jednej dziedziny środowiska rozwoju miasta, wszak np. procesy tercjalizacji gospodarki decydujące o ekspansji dużych centrów handlowych czy też międzynarodowych obszarów obsługi finansowej i usług, w zależności od kontekstu badań, mogą być zaliczone zarówno do dziedziny ekonomicznej, morfologicznej, jak i społecznej. Zatem podział ten należy traktować czysto umownie. Za podstawowe należy uznać przemiany gospodarcze, wśród których w gospodarce miejskiej wybija się restytucja działania prawa renty gruntowej (budowlanej) i powstanie rynku nieruchomości. Wspomniane prawo, wbrew opinii niektórych autorów zachodnich, funkcjonowało w ograniczonej formie w mieście socjalistycznym, przy czym krzywa średniej ceny działek w profilu cen-trum-peryferie była znacznie spłaszczona. Wraz z przywróceniem prawa renty budowlanej obserwujemy w latach 90. XX wieku, ustawiczne powiększanie się różnicy cen działek położonych w centrum i na peryferiach miasta, związane 116 Tab. 4.3.1. Procesy i zjawiska opisujące transformację ustrojową w Europie Środkowej oraz globalizację według dziedzin środowiska rozwoju miasta <*> Zmiany masowych dość duże r bardzo duże | częściowe 0) | małe 1 małe | bardzo duże 1 duże o zachowań N o 3 CM ■O aó Odgórne zmiany duże | bardzo duże | O dość duże I bardzo małe | bardzo małe | N O> instytucjonalne KI duże □ 0» ■o "O Zmiany masowych częściowe | duże | częściowe | dość duże I bardzo małe | małe I | małe | 0) b- zachowań N o> 3 m ■a instytucjonalne •KI 3 ■O 3 ■O "O Wyszczególnienie 1 Kompleksy Instytucjonalne Ekonomia - praca, produkcja 1 Ekonomia - konsumpcja 1 Polityka Stratyfikacja 1 Rodzina 1 5 Instytucje edukacyjne Kultura, mass media O) ar & O' o 2 > o N O Ol to O O. ca c u c a § ■s o ca Q. O 6 TJ -O L. 'N 117 hstytucjonalna — • »globalizacji transformacji Ryc. 4.3.1. Wpływ procesów transformacji i globalizacji na przemiany dziedzin środowiska rozwoju miasta Źródło: Opracowanie własne. m. in. z procesami charakterystycznymi dla tworzenia się city. Do wzrostu cen oraz zmiany funkcji przyczyniają się także programy rewitalizacji podejmowane w centrum miasta przez sektor publiczny, jak i prywatny, które w przypadku Krakowa łączą się bardziej z tercjalizacją (hotele, luksusowe sklepy) niż z obserwowaną w dużych miastach Europy gentryfikacją. Procesy tercjalizacji obecne są również w strefie zabudowy blokowej i przedmiejskiej, tu bowiem lokalizuje się większość nowych centrów handlowych (hipermarkety i shop-ping malls). Centra te są zazwyczaj położone blisko strefy centrum miasta, w obrębie jego granic administracyjnych, w mieście zachodnim natomiast są one lokalizowane w obszarach peryferyjnych regionu miejskiego, tzn. w strefie podmiejskiej lub dojazdów do pracy. Wielkopowierzchniowe obiekty handlowe są jednocześnie nowym i ważnym elementem zagospodarowania przestrzennego miasta. Ze sferą zagospodarowania miasta łączy się ściśle nowa przestrzeń rezyden-cjonalna, która w mieście postsocjalistycznym zaczyna podlegać ostrym regułom gry rynkowej. Powstające osiedla domów jednorodzinnych coraz częściej mają charakter suburbiów (Zborowski, Więcław, 1999), nie spotykanych w mieście socjalistycznym. Są one lokalizowane zarówno w strefie przedmiejskiej, jak i podmiejskiej, ale także wśród wolnych przestrzeni strefy bloków. W tej ostatniej strefie powstają także nowe budynki wielorodzinne o charakterze apartamentowców. 118 Bardzo istotne zmiany obserwujemy w mieście postsocjalistycznym w sferze społecznej. Posiada ona kilka wymiarów, do których zaliczyć możemy przemiany w strukturach społeczno-demograficznych, poziomie i jakości życia, symbolice miasta, a także renesansie przestrzeni sacrum. W Krakowie największej pauperyzacji podlega strefa centrum II (Zborowski, 2000a), a więc strefa starych kamienic czynszowych. Wbrew głoszonym tezom nie podlega zbyt daleko idącym zmianom społecznym strefa wielkich osiedli mieszkaniowych, ponieważ zaludniają ją mieszkańcy strefy centralnej (specyficzny rodzaj suburbanizacji, który rozpoczął się już w latach 70.); obserwujemy także duży obrót migracyjny w obrębie strefy bloków, poważnemu ograniczeniu uległy natomiast do tej strefy napływy ludności wiejskiej. Wymienione procesy prowadzą do kształtowania się nowych wymiarów przestrzennych, ale też i zróżnicowań społecznych odzwierciedlonych w strefach rozwoju regionu miejskiego. Najsilniej rozwija się strefa przedmiejska, nieco słabiej od niej strefa podmiejska, co wskazuje na istnienie procesów suburbanizacji, które jednakże nadal są w fazie początkowej. Dalszej dekoncentracji podlegają strefy: centrum I, centrum II i obrzeże centrum, jednak zachowały one dla części mieszkańców miasta spore walory, związane przede wszystkim z prestiżem Starego Miasta. Na wybranych kierunkach rozwinęła się także strefa dojazdów do pracy, jakkolwiek natężenie dojazdów do pracy uległo ograniczeniu. Istniejące różnice w charakterze zjawisk i procesów zachodzących w mieście zachodnim i środkowoeuropejskim prezentuje tab. 4.3.1. Zwrócimy tu szczególną uwagę na trzy pierwsze z wyróżnionych w omawianej tabeli dziedziny środowiska rozwoju miasta. W mieście zachodnim w dziedzinie społecznej procesy globalizacji przejawiają się wzrostem segregacji społeczno-przestrzennej i polaryzacji (Kempen, Weesep, 1994), którym towarzyszą zjawiska bezdomności, nowego ubóstwa, tworzenia się underclass (podklasy). Procesy te są dodatkowo wzmacniane przez napływ ludności kolorowej i przestrzenne rozszerzanie się obszarów getta. Na drugiej szali pojawia się tzw. nowa klasa średnia (menedżerowie, yup-pies'), co prowadzi w wymiarze społecznym do „dualizacji społecznej” (Mol-lenkopf, Castells, 1991; Kempen, 1994). Większość dużych miast przeszła do ostatniej fazy cyklu miejskiego, fazy reurbanizacji, chociaż w niektórych regionach miejskich obserwuje się tendencje do ponownej dezurbanizacji, w związku z kreowaniem nowych, lecz bez wyraźnie skrystalizowanej struktury miejskiej, przestrzeni zurbanizowanych. W miastach Europy Środkowej również zaczynają pojawiać się procesy segregacji społeczno-przestrzennej, lecz ze słabo jeszcze zaznaczającą się polaryzacją. Brak jest, jak na razie, wyraźnych znamion gettoizacji (jakkolwiek pe- 119 Ryc. 4.3.2. Struktura przestrzenna regionu miejskiego w latach dziewięćdziesiątych XX wieku Źródło: Kunzmann, 1996. Centrum globalnego zarządzania Miasto Strzeżone Subcentra handlowe Ryc. 4.3.3. Postindustrialna globalna metropolia Źródło: Hall, 2001. wnejej symptomy obserwowane sąm. in. w Czechach i na Słowacji), również procesy gentryfikacji są w fazie inicjalnej a ich występowanie ogranicza się do kilku największych środkowoeuropejskich ośrodków (Praga, Budapeszt, Warszawa) (Hegedus, Tosics, 1991; Sykora, 1996). Istotną cechą rozwoju miejskiego omawianego regionu jest ograniczony napływ ludności ze wsi i małych miast do dużych regionów miejskich i związany z nim pogłębiający się proces starzenia się mieszkańców tych regionów. Immanentną cechą globalizacji w wymiarze ekonomicznym jest tworzenie się i lokalizacja w metropoliach siedzib i zarządów korporacji ponadnarodowych. Towarzyszy jej głęboka deindustralizacja i tercjalizacja gospodarki przede wszystkim w sferze zarządzania i finansów. Najistotniejszym elementem w wymiarze ekonomicznym, który zrewolucjonizował procesy transformacji w Europie Środkowej, było przywrócenie działania renty gruntowej i powstanie rynku nieruchomości, a także prywatyzacja własności. Umożliwiły one penetrację kapitału zachodniego, zwłaszcza Ryc. 4.3.4. Model miasta postsocjalistycznego Źródło: Opracowanie własne. 121 w dużych miastach Europy Środkowej. W tej części Europy obserwuje się wzmożone zainteresowanie kapitału zachodniego w wybranych dziedzinach gospodarki: handel, finanse, niektóre gałęzie przemysłu; tworzone firmy zagraniczne są zazwyczaj tylko oddziałami, filiami lub przedstawicielstwami międzynarodowych koncernów. Istotnym przejawem globalizacji są bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ), które skupiają się głównie w obszarach wielkomiejskich (Domański B., Guzik, Gwosdz, 2000, Domański B., 2001). Niewątpliwie płaszczyzna ekonomiczna podlega najsilniej ingerencji procesów globalizacji, co toruje ścieżkę globalizacyjną w dziedzinach społecznej i morfologicznej. W wymiarze morfologicznym w mieście zachodnim globalizacja przyniosła m. in. procesy fragmentacji przestrzeni miejskiej (ryc. 4.3.2). Dotychczas istniejąca dość regularna pierścieniowa lub pierścieniowo-klinowa struktura regionu miejskiego ulega przekształceniom. Obok wyraźnie zaznaczonego city, które przeistacza się w obszar międzynarodowej obsługi finansowej i usług po-wstają na obrzeżu miasta centralnego lub poza nim nowe formy urbanistyczne w postaci edge city (miasto obrzeżne), stealth city („niewidoczne miasto”), czy też aeroville, będące kompleksem biurowo-usługowo-produkcyjnym przy dużym porcie lotniczym (Knox, 1994; Johnston, 2001b). Towarzyszą im obszary rekreacji, technopole, centra logistyczne. Obszary te posiadają bardzo zróżnicowane funkcje, od mieszkaniowych po usługowe, transportowe i przemysłów zaawansowanych technologii. Nie oznacza to wcale, że wśród tych na wskroś nowoczesnych i przykrojonych na miarę XXI wieku krajobrazów nie występują tereny zajęte przez przemysły schyłkowe czy też starej XIX-wiecznej zabudowy miejskiej. Idea fragmentacji przestrzeni miejskiej, zarówno w płaszczyźnie fizycznej, jak i społeczno-ekonomicznej, została odzwierciedlona w modelu „postindu-strialnej globalnej metropolii”, (Soja E., 1989). W modelu tym (ryc. 4.3.3.) centralne miejsce zajmuje centrum globalnego zarządzania mieszczące się w centralnej dzielnicy biznesu CBD. Centrum to graniczy z robotniczą strefą mieszkaniową, zamieszkaną przez niskokwalifikowanych robotników oraz bezrobotnych. W strefie przedmiejskiej wyróżniają się izolowane, dobrze strzeżone kondominia zamrożonych grup społecznych, a także miasto obrzeżne (ryc. 4.3.3). Ponieważ tkanka miejska posiada swoją specyfikę kulturową, ale również związana jest z aktualną fazą cyklu miejskiego, a przede wszystkim cechuje się znaczną inercją, siłą rzeczy organizacja przestrzeni miejskiej miasta środkowoeuropejskiego zasadniczo różni się od tej w mieście zachodnim. Nadal obserwuje się tu dużą regularność strefowania w postaci stref współkoncentry- 122 cznych (rye. 4.3.4). Niemniej i w nie wpisują się nowe osiedla suburbialne i zabudowy apartamentowej, centra biurowe, korytarze handlowo-usługowe wraz z hipermarketami. W strefie dojazdów pojawiają się osiedla typu urban village (miejskie osiedla w obszarze wiejskim). Na stosunkowo niewielką skalę, szczególnie w historycznych centrach i na ich obrzeżach zaznaczają swoją obecność obszary rewitałizowane, które dają podstawy do zaistnienia procesów gentryfikacji. Jednocześnie coraz więcej jest znamion pauperyzacji ludności miejskiej, w tym zwłaszcza obszarów zabudowy XIX-wiecznej, zamieszkanej przez ludność starszą i słabiej wykształconą. Prowadzi to do tworzenia się, na razie na jeszcze niezbyt dużą skalę, enklaw ubóstwa (Warzy woda-Kruszyńska, Grotowska-Leder, 1996). Można zatem wysunąć tezę, że wszystkie strefy regionu miejskiego podlegają intensywnym przemianom. Trudno jednak po 15 latach transformacji systemowej mówić o, tak charakterystycznych dla miasta zachodniego, poważnie zaawansowanych procesach fragmentacji przestrzeni miejskiej. Warto też zastanowić się, która ze stref podlega największym zmianom, w której ze stref procesy globalizacyjne poczyniły największe postępy? Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto zidentyfikować główne zjawiska i procesy przemian przestrzeni miejskiej według stref rozwoju regionu miejskiego. W strefie centrum najistotniejsze impulsy rozwojowe płynęły ze strony procesów tercjalizacji (oddziały banków, firm ubezpieczeniowych, hotele i sklepy z artykułami luksusowymi). W strefie obrzeża centrum lokowały się duże centra biurowe, często otoczone substandardową zabudową mieszkaniową i rozwijającymi się enklawami ubożejącej ludności. Strefa wielkich osiedli mieszkaniowych była „zagęszczana” powstającą nową tkanką mieszkaniową typu kondominiów, czasem jednorodzinnych osiedli typu suburbialnego, często lokalizowano tu nowe duże centra handlowe (hipermarkety). Intensywnie rozwijała się strefa przedmiejska z zaznaczającymi się procesami suburbanizacji rezydencjonalnej. Te same procesy obserwowano w strefie podmiejskiej, obok nich w korytarzach handlowych lokalizowane były duże centra handlowe shoping malls, centra biurowe i firmy usługowo-przemysłowe. Zagospodarowywana była także strefa dojazdów do pracy, w której powstawały osiedla typu urban village oraz obiekty usługowo--przemysłowe. Zjawiska i procesy tu wymienione trudno ze sobą porównać według jednego kryterium i określić przez to strefy rozwoju najsilniej podlegające przemianom. Z tego też powodu proponuje się, dla realizacji wspomnianego celu, zastosowanie kilku kryteriów intensywności przemian. Intensywność przemian można ustalić ze względu na: 1) zmiany funkcji nieruchomości, 2) wolumen zainwestowanego kapitału, 3) wielkość zajętej nowej powierzchni użytkowej, 4) różnorodność nowych form urbanistycznych, 5) intensywność 123 przemian społecznych. Pod względem pierwszego z wymienionych kryterium wyróżnia się strefa centrum. Pod względem zainwestowanego kapitału przodują strefy centrum i przedmiejska. Największą powierzchnią nowo oddanych obiektów dysponuje strefa przedmiejska, w której także, ze względu na procesy suburbanizacji, zaszły najintensywniejsze przemiany społeczne. Strefa przedmiejska skupia także najbardziej różnorodne formy urbanistyczne. W sumie największe przemiany obserwujemy w strefach centrum i przedmiejskiej. Postępy globalizacyjne są największe w strefie centrum, co przejawia się w procesach jej reurbanizacji. Mniejsze przeobrażenia w tym zakresie odnotowujemy w strefie przedmiejskiej, podmiejskiej i wielkich osiedli mieszkaniowych. Zatem intensywność przemian struktury przestrzeni miejskiej jest znacznie zróżnicowana, a zróżnicowanie to pogłębiają zarówno procesy transformacji ustrojowej, jak i procesy globalizacyjne. Należy zauważyć, że do zbliżonych wniosków dochodzi S. Liszewski (2001), dokonując konstrukcji „modelu przemian zachodzących w przestrzeni miejskiej miasta postsocjalistycznego”. W jego opinii przemiany przestrzeni miejskiej w różnym stopniu występują na całym obszarze miasta, szczególnie wyraźnie zaznaczają się natomiast w dwóch strefach: centrum i strefie podmiejskiej. 124 5. Delimitacja i przemiany struktury przestrzennej regionu miejskiego Krakowa w okresie realnego socjalizmu i zmian ustrojowych 5.1. Delimitacja regionu miejskiego Podstawowe znaczenie dla identyfikacji regionu miejskiego ma procedura delimitacji jego zasięgu, w tym ustalenie i wybór mierników powiązań społecznych i gospodarczych miasta centralnego z jego otoczeniem (por. rozdz. 3). Powiązania te są najczęściej analizowane przy pomocy mierników mobilności ludności, tj. dojazdów do pracy oraz migracji stałych. Zakłada się, że mierniki mobilności są swego rodzaju metacechami, świadczącymi o występowaniu powiązań społecznych i gospodarczych w regionie miejskim. Podstawowym miernikiem powiązań miasta centralnego ze strefą zewnętrzną w granicach regionu miejskiego są dojazdy do pracy. W niniejszym opracowaniu dojazdy do pracy do Krakowa stanowiły także kryterium delimitacji regionu miejskiego Krakowa. W celu prześledzenia rozwoju przestrzennego omawianego regionu zanalizowano dojazdy do pracy do Krakowa w latach 1948, 1958, 1968, 1973, 1983, 1988, 1996 (ryc. 5.1.1 -5.1.3). Uzyskanie tak długiej serii danych wiązało się z przeprowadzeniem kwerendy archiwalnej i skompletowaniem rozproszonych materiałów źródłowych zbieranych przez pokolenia pracowników naukowych i różne instytucje. Dane z 1948 roku pochodzą z pierwszego powojennego badania dojazdów do pracy do Krakowa wykonanego pod kierunkiem ówczesnego doktora, a później profesora K. Bromka z Instytutu Geografii UJ (Bromek, 1948a, 1948b). Materiały z 1958 roku zebrano dzięki uprzejmości Dyrekcji i pracowników Instytutu Geografii ówczesnej WSP, a obecnie Akademii Pedagogicznej w Krakowie, są to dane zawarte w pracach magisterskich wykonanych pod kierunkiem prof. M.Dobrowolskiej. Informacje o dojazdach do pracy z lat 1968, 1973, 1983 zostały zaczerpnięte ze Spisów Kadrowych przeprowadzonych przez GUS w Warszawie. Warto tu nadmienić, że dane z 1983 roku pochodzą ze Spisu Kadrowego, ostatniego tego typu badania przeprowadzonego w Polsce, zawierającego m. in. pełne dane o dojazdach do pracy. Dane z 1988 roku mają swoje źródło w Narodowym Spisie Powszechnym, zostały one odpowiednio skorygowane, w celu uzyskania porównywalności z informacjami o dojazdach do pracy w 1983 roku. Ostatni z serii rok 1996 jest jedynym w całym okresie transformacji, dla którego zebrano dane o dojazdach do pracy do Krakowa. Były one zbierane w trakcie żmudnych ankietowań 1628 największych firm i instytucji krakowskich przez zespół pracowników Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, pod kierunkiem A. Jelonka i A. Zborowskiego (1996). Bada- 125 I26 Ryc. 5.1.1. Dojazdy do pracy do Krakowa w latach 1958 i 1968 Źródło: Opracowanie własne. Ryc. 5.1.2. Dojazdy do pracy do Krakowa w latach 1973 i 1983 Źródło: Opracowanie własne. 127 Ryc. 5.1.3. Dojazdy do pracy do Krakowa w latach 1988 i 1996 Źródło: Opracowanie własne. 128 nie to zostało zaprogramowane pod kątem m. in. niniejszej pracy, a jego celem było uzyskanie danych o zasięgu, natężeniu dojazdów do pracy do Krakowa oraz o strukturze migrantów. Badanie dotyczące dojazdów do pracy w latach 90. o takim zakresie tematycznym nie zostało, jak dotąd, przeprowadzone w żadnym innym ośrodku metropolitalnym w Polsce. Kraków zatem jako jedyny duży ośrodek w kraju posiada informacje o przemianach natężenia, kierunkach i zasięgu dojazdów do pracy w okresie transformacji (Zborowski, 2002). Dane te pozwalają w pełni na przeprowadzenie delimitacji regionu miejskiego Krakowa. Zebrane materiały zostały ujednolicone i przeszacowane do obowiązującego podziału administracyjnego na gminy według stanu na 31 XII 1998 roku. W celu uzyskania porównywalnego miernika natężenia migracji, przeliczono każdorazowo, ze względu na brak danych o ludności aktywnej zawodowo dla większości przekrojów czasu, liczbę dojeżdżających na 1000 mieszkańców. Obliczone mierniki dla gmin pozwoliły na ustalenie wartości progowej wskaźnika dojazdów do pracy na poziomie 30 osób na 1000 mieszkańców. Według tej wartości dokonano delimitacji strefy dojazdów do pracy do Krakowa. Nawiązuje ona do przyjmowanych wartości progowych w badaniach zachodnich (por. rozdz. 3). Rozwój przestrzenno-ludnościowy regionu miejskiego Krakowa w latach 1950-1998, wraz z prognozą na rok 2020, prezentują tab. 5.1.1 i ryc. 5.1.4. Istniejące materiały źródłowe dotyczące dojazdów do pracy, na podstawie których określono granice regionu miejskiego Krakowa, pochodziły, jak to już wspomniano, z lat 1948, 1958, 1968, 1973, 1983, 1988, 1996. Rozwój przestrzenny regionu miejskiego w wymienionych latach został przedstawiony na ryc. 5.1.4. W celu uzyskania informacji o powierzchni regionu oraz liczbie ludności dane z poszczególnych lat o dojazdach do pracy zostały zestawione z istniejącymi materiałami dotyczącymi liczby ludności według kolejnych spisów ludności w porównywalnym układzie administracyjnym według gmin. Stąd zasięgowi przestrzennemu regionu z 1948 roku odpowiada liczba ludności z 1950 roku (por. tab. 5.1.1). Informacji o kształcie przestrzennym regionu z 1958 roku odpowiadają dane o liczbie ludności z 1960 roku, dalej kolejno przypisano liczbę ludności z 1970 roku granicom wytyczonym w 1968 roku. Zasięgowi przestrzennemu regionu z 1973 roku odpowiadają dane o liczbie ludności w 1978 roku. Liczba ludności w regionie dla 1988 roku została oparta o zasięg regionu ustalony także dla 1988 roku. Z kolei liczbie ludności w 1998 roku odpowiada zasięg regionu wyznaczony według dojazdów w 1996 roku. W latach 50. i 60. obserwowano dużą dynamikę rozwoju przestrzennego regionu miejskiego. Była ona związana, z jednej strony, z forsownym rozwojem 129 Tab. 5.1.1 Rozwój przestrzenno-ludnościowy regionu miejskiego Krakowa w latach 1950-1998 wraz z prognozą na rok 2020 (w każdorazowych granicach) Wyszczególnienie Lata 1950 1960 1970 1978 1983 1988 1998 2020 Strefa centralna P 327 327 327 327 327 327 327 327 (Kraków) L 360,7 501,6 611,0 693,2 735,1 743,7 740,7 810,8 Strefa P 542 1524 2901 3428 2958 3377 3652 5791 zewnętrzna L 98,4 262,2 454,1 540,9 452,4 502,4 600,1 1031,6 Region miejski P 896 1848 3228 3755 3285 3704 3980 6118 L 459,1 763,8 1065 1204,1 1187,5 1246,1 1340,8 1842,4 Gęstość zaludnienia 528,3 413,3 329,9 320,6 361,5 336,4 336,9 301,1 w osobach/km2 Udział Krakowa w ogólnej licznie 78,6 65,7 57,3 57,6 61,9 59,7 55,2 44,0 ludności regionu miejskiego w % P -powierzchnia w km²; L - ludność w tys. osób Źródło: Opracowanie własne oraz Zborowski, 2000b. przemysłu w mieście, a także silnym wzrostem zatrudnienia w budownictwie, a z drugiej strony, ze znacznie słabszym przyrostem mieszkań w Krakowie. Ten brak równowagi był obserwowany w całej Polsce, a w większym lub mniejszym stopniu dotyczył wszystkich krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Ekstensywnemu pozyskiwaniu nowej siły roboczej sprzyjało przeludnienie agrarne wsi, a także zatrudnianie jej głównie przy pracach nie wymagających wysokich kwalifikacji. W latach 50. region miejski Krakowa rozwijał się w oparciu o istniejący układ linii kolejowych i częściowo drogowych, stąd też jego wydłużony kształt nawiązujący do głównej osi komunikacyjnej wschód--zachód. O dużej dynamice jego wzrostu świadczy zarówno prawie trzykrotne powiększenie się powierzchni, jak i dwu i półkrotne liczby ludności (tab. 5.1.1). W latach 60. omawiany region zmienił kształt z wrzecionowatego na bardziej regularny - kolisty. Zmiana ta była związana z ekspansją regionu miejskiego na tereny położone na południe, a także w mniejszym stopniu na północ od Krakowa. Ekspansja ta była możliwa dzięki znacznej poprawie w latach 60. stanu dróg regionalnych i lokalnych, co wiązało się z uruchomieniem nowych linii PKS oraz powołaniem w wielu firmach własnych oddziałów świadczących usługi transportowe dla swoich pracowników. W słynącej z dużej ekspansji inwestycyjnej „erze gierkowskiej” nie nastąpił dalszy spektakularny rozrost przestrzenny omawianego regionu. Przybyło mu wprawdzie kilka nowych gmin, przede wszystkim w rolniczej (północnej) części ówczesnego województwa krakowskiego, to jednak zanotowano pierwszy przypadek „wypadnięcia” ze strefy regionu miejskiego jednej gminy (Lubień), położonej przy „Zakopiance” w oddaleniu prawie 50 km od Krakowa. Niemniej region miejski w latach 70. wyróżniał się dalszym przyrostem tak powierzchni, jak i liczby ludności, która w 1978 roku wzrosła do 1,2 min osób (tab. 5.1.1). Początek lat 130 Ryc. 5.1.4. Zasięg oddziaływania regionu miejskiego Krakowa w latach 1949-1996, wraz z prognozą na rok 2020 Źródło: Opracowanie własne. 80., który w całej Polsce zaznaczył się poważną regresją rozwoju społecznego i gospodarczego, przyniósł obniżenie się liczby dojeżdżających do pracy, także do Krakowa. W ślad za tą obniżką nastąpiły „korekty” terytorium regionu miejskiego Krakowa, polegające na wyłączeniu z niego kilku gmin, położonych peryferyjnie względem ośrodka centralnego (m. in. Miechów i Brzesko, gminy: Raciechowice, Brzeźnica, Lanckorona i Stryszów). W przypadku Brzeska oraz Brzeźnicy i Lanckorony obniżenie się dojazdów do pracy do Krakowa należy łączyć ze wzrostem roli lokalnych ośrodków pracy - Brzeska i Skawiny, które przejęły część migrantów udających się do pracy do Krakowa. W efekcie opisanych powyżej zmian obszar regionu, jak i jego liczba ludności uległy obniżeniu (tab. 5.1.1). W latach 80. obserwujemy ponowny wzrost 131 liczby dojeżdżających do pracy do Krakowa. Wzrost ten nie był pochodną znacznego przyrostu miejsc pracy w Krakowie, a wynikał przede wszystkim z przechodzenia na emeryturę licznych roczników zaczynających pracę po II wojnie światowej, które zwalniały miejsca pracy. Kolejnym czynnikiem, który wpłynął na wzrost liczby dojeżdżających, było, podobnie, jak w całej ówczesnej Polsce, załamanie się programów budownictwa mieszkaniowego. Wymienione czynniki przyczyniły się zatem pośrednio do ukształtowania nowych relacji na linii miejsce pracy - miejsce zamieszkania, co zaowocowało wzrostem liczby dojeżdżających z dalszych odległości do Krakowa. To z kolei miało swoje odzwierciedlenie w przyroście powierzchni regionu miejskiego i liczby jego mieszkańców. Przyrost ten zawdzięczamy przede wszystkim wzrostowi oddziaływań Krakowa na odległe tereny Pogórza Wielickiego (gminy: Trzciana, Żegocina, Nowy Wiśnicz, Lipnica Murowana). Z końcem lat 80. w regionie miejskim Krakowa zamieszkiwało, na powierzchni 3,7 tys. km², ponad 1,2 min mieszkańców. Parametry te nawiązywały wartościami do swoich odpowiedników sprzed 10 lat. A zatem w latach 80. nastąpiło „okrzepnięcie” omawianej struktury przestrzennej, ustabilizował się zasięg oddziaływań ośrodka centralnego (Krakowa) na otoczenie, notowano też nieduże zmiany w liczbie mieszkańców omawianego regionu. Przełom lat 80. i 90., który przyniósł transformację ustrojową i w ślad za nią idące przemiany społeczno-gospodarcze musiał zamanifestować się także w przekształceniach przestrzeni regionu miejskiego Krakowa. Przekształcenia te jednak nie wydają się tak znamienne, jak mogłaby o tym świadczyć rozległość przemian społeczno-gospodarczych i politycznych (por. rozdz. 4). W okresie transformacji systemowej zanotowano wprawdzie obniżenie się liczby dojeżdżających do pracy do Krakowa, z 67 tys. do 62 tys. osób w latach 1988-1996, lecz spadkiem tym objęte zostały przede wszystkim gminy podmiejskie, w których na skutek procesu suburbanizacji przemysłowej powstały nowe miejsca pracy. Pozwoliło to części mieszkańców tych gmin, dotąd dojeżdżających do Krakowa, na podjęcie pracy w miejscu zamieszkania. Warto tu podkreślić, że poważny spadek miejsc pracy w latach 90. w zatrudniającej w końcu lat 80. ponad 30 tys. osób hucie im. T. Sendzimira (Soja, 1989) nie wpłynął na obniżenie dojazdów do pracy, ponieważ większość zatrudnionych tam hutników mieszkała w Nowej Hucie. Zmniejszeniu się liczby zatrudnionych w Krakowie w przemyśle w latach 90. towarzyszył dynamiczny przyrost miejsc pracy w usługach (Soja, Zborowski, 1998). Proces substytucji miejsc pracy jest z reguły obserwowany w wielu dużych ośrodkach miejskich Polski (Domański R., Marciniak, 2003), zwłaszcza w tych pretendujących do miana metropolii, posiadających rozwinięty, wielobranżowy rynek pracy, funkcjonujący w ramach sieciowych powiązań gospodarki globalnej (por. rozdz. 4). Nieduży ubytek liczby migrantów wahadłowych wynikał także z dalszych szyb 132 kich postępów procesu starzenia się ludności Krakowa. Pracujący w Krakowie, przechodzący na emeryturę mieszkańcy byli często zastępowani młodymi osobami spoza Krakowa. Wymienione procesy wpłynęły na stosunkowo niewielkie zmiany zasięgu przestrzennego oddziaływania miasta na otoczenie. Zasadniczo natomiast zmienił się przestrzenny rozkład natężenia dojazdów do pracy (Zborowski, 2002), co jednak nie miało wpływu na zmiany zasięgu oddziaływań Krakowa. Zmiany zasięgu oddziaływań miasta najszerzej zaznaczyły się w północnej części regionu miejskiego; tu nastąpiło poszerzenie się jego obszaru o kilka rolniczych gmin, w których dojazdy do miasta wzrosły na tyle, że przekroczyły próg 30 osób/1000 mieszkańców. Z kolei w południowych partiach nastąpiło rozluźnienie kontaktów kilku gmin z Krakowem i „wypadły” one z obszaru regionu miejskiego. Omawiane zmiany przyniosły nieduże powiększenie terytorium regionu miejskiego (o niespełna 100 tys. osób), przy czym całkowita liczba jego mieszkańców wzrosła do 1,3 min. W kontekście przywołanych tu zmian przestrzenno-ludnościowych regionu miejskiego Krakowa pozostaje pytanie o przyszły jego rozwój tak przestrzenny, jak i demograficzny. Na podstawie istniejących dotychczasowych tendencji rozkładu przestrzennego dojazdów do pracy do Krakowa, jak również wzrostu jego roli tak w układzie krajowym, jak i środkowoeuropejskim należy się spodziewać dalszego przyrostu miejsc pracy w ośrodku centralnym. Przyrost ten może zaznaczyć się rynkiem pracy pod postacią dual city, oznaczającym, jak to wykazano (por. rozdz. 4), tworzenie się miejsc pracy z jednej strony, w zarządzaniu, marketingu i informatyce, a z drugiej w niskopłatnych usługach. Szczególnie te ostatnie będą przedmiotem penetracji nisko wykwalifikowanych mieszkańców miasta, ale też, a może przede wszystkim, mieszkańców jego regionu. Należy też zauważyć, że w kształtującym się regionie miejskim brak jest ośrodków miejskich, które będą w zasadniczy sposób mogły konkurować z Krakowem. Chociaż na obszarze tym jest ponad 20 miast (24) - w 1998 roku, to z wyjątkiem Bochni i Skawiny wszystkie zaliczamy do małych ośrodków o stosunkowo niedużym rynku pracy. Nie wyklucza to w przyszłości oczywiście większej dynamiki rozwojowej tych miast. Zarysowane powyżej przesłanki skłaniają do postawienia prognozy co do dalszego rozwoju przestrzenno-lu-dnościowego regionu miejskiego Krakowa. Zakłada się, że w perspektywie do 2020 roku region ten zwiększy swój obszar, poprzez wzrost oddziaływań miasta centralnego na otoczenie. Jego powierzchnia wzrośnie do około 6 tys. km², natomiast liczba ludności do 1,8 min mieszkańców. Jego zasięg przestrzenny prezentuje ryc. 5.1.4. Zostaną nim objęte przede wszystkim miasta i gminy graniczące od południa z regionem miejskim, a po części położone na północy gminy z terenu województwa świętokrzyskiego. W mniejszym stopniu ekspansję będziemy obserwować na kierunku zachodnim, jakkolwiek i tu można się spodziewać wzmocnienia powiązań z gminami: Trzebinia i Alwernia. Obydwie 133 gminy utraciły w latach 90. dużą liczbę miejsc pracy w przemyśle, rozluźniają się również więzy łączące je z terenem Konurbacji Katowickiej (Soja, Zborowski, 1999; Seremak, 2004), co w niedalekiej przyszłości może doprowadzić do zacieśnienia więzów z Krakowem, sprzyjają temu także bardzo dobre połączenia komunikacyjne i już istniejące dość duże dojazdy do pracy do Krakowa. Badanie przemian przestrzennych regionu miejskiego Krakowa miało na celu także ustalenie podstawowego obszaru badań niniejszej pracy. Z założenia miał to być obszar regionu miejskiego Krakowa lecz ze względu na częste zmiany terytorialne, jakim podlegał, trudno by było zdecydować się na obszar z jednego konkretnego przekroju czasu. Uznano, że obszar, który jest przedmiotem analizy w dalszych rozdziałach pracy, musi wykazywać w miarę stałe intensywne związki z Krakowem realizowane na drodze dojazdów do pracy. Wysoki poziom natężenia współczynników dojazdów do pracy świadczy bowiem o znacznym zaawansowaniu relacji miejsce pracy - miejsce zamieszkania, jak również rozległych związkach społecznych i kulturowych otoczenia z miastem centralnym, przejawiających się m. in. w poziomie warunków bytowych i tzw. „miejskim stylu życia”. W celu delimitacji regionu miejskiego Krakowa przyjęto dwa typy kryteriów uwzględniających natężenie dojazdów do pracy oraz temporalne aspekty tego procesu. Do regionu miejskiego Krakowa dla celów niniejszej pracy włączono te spośród gmin zaliczonych w 1996 roku do regionu miejskiego Krakowa, które: 1) przynajmniej raz w latach 70. lub 80. należały do omawianego regionu (m. in. gminy Miechów, Koszyce, Trzciana, Żegocina), 2) w których w 1996 roku nastąpiło obniżenie się współczynnika dojazdów do pracy do poziomu poniżej 30 osób na 1000 mieszkańców, lecz w latach 70. i 80. dojazdy do Krakowa były duże, przekraczając wartość progową wspomnianego współczynnika. To drugie kryterium dotyczyło przede wszystkim gmin wschodniej części powiatu wadowickiego (Brzeźnica, Kalwaria Zebrzydowska, Lanckorona i Stryszów), gminy Lubień oraz miasta i gminy Brzesko. Nie zaliczono zatem do obszaru badań tych gmin, które przejściowo, tylko w jednym spośród siedmiu analizowanych przekrojów czasu, były włączone do regionu miejskiego Krakowa. Dotyczyło to siedmiu peryferyjnie położonych gmin wiejskich. Procedura delimitacyjna, uwzględniająca funkcjonalne kryterium dojazdów do pracy do miasta centralnego, pozwoliła na zakwalifikowanie do regionu miejskiego Krakowa obok ośrodka centralnego 48 jednostek szczebla podstawowego, w tym 1 miasto, 14 gmin miejsko-wiejskich i 33 gminy wiejskie (por. rozdz. 1). Obok kryterium migracji wahadłowych związanych z dojazdami do pracy można wskazać na inne cechy funkcjonalne, które mogą być zastosowane do badań zasięgu oddziaływań dobowych miasta centralnego, np.: 134 - dojazdy młodzieży do szkół ponadgimnazjalnych i uczelni; - dojazdy do usług rynkowych (handel, obsługa finansowo-bankowa); - dojazdy do usług nierynkowych (kultura, służba zdrowia, sport). Cechy te, jakkolwiek stanowiące istotne uzupełnienie miernika dojazdów do pracy, nie mogą byś zastosowane z racji słabości statystyki regionalnej, a także instytucji planistycznych, które nie gromadzą tego typu informacji. 5.2. Struktura przestrzenna regionu miejskiego i jej zmiany Obok delimitacji regionu miejskiego Krakowa, podstawowym zadaniem, z punktu realizacji celów niniejszej pracy, było ustalenie jego struktury przestrzennej. Z założenia powinna ona nawiązywać do układu stref wydzielonych w modelu regionu miejskiego miasta w Europie Zachodniej. Jak to już ustalono w rozdz. 3, model ten musiał ulec pewnym korektom, które uwzględniają specyfikę przestrzennego i społecznego rozwoju dużego miasta, żywiołowo rozwijającego się w dobie realnego socjalizmu. Nadmieńmy, że nie chodzi tu o model miasta zbudowanego na tzw. surowym korzeniu, często zakładanego przy dużym kombinacie przemysłowym, lecz o model istniejącego już wcześniej dużego miasta Europy Środkowej przekształconego morfologicznie i społecznie w okresie powojennym (por. rozdz. 3). Model ten uwzględnia, obok stref niejako „standardowo” spotykanych w mieście zachodnioeuropejskim, dodatkową strefę przestrzenno-funkcjonalną określaną mianem strefy wielkich osiedli mieszkaniowych. Omawiane ujęcie modelowe zastosowano w tym podrozdziale do delimitacji stref przestrzenno-funkcjonalnych regionu miejskiego Krakowa. W celu uchwycenia przemian w czasie delimitację tę przeprowadzono dla serii lat w których odbywały się powojenne spisy powszechne ludności, tj.: 1950, 1960, 1970, 1978, 1988, dodatkowo uwzględniono 1998 rok. Wyróżniona seria nawiązuje do przekrojów czasu wyróżnionych przy delimitacji regionu miejskiego Krakowa, przeprowadzonej w poprzednim podrozdziale. Identyfikacja struktury przestrzennej regionu miejskiego oparta została na złożonej procedurze doboru mierników służących do delimitacji. Podczas gdy ustalenia granic regionu miejskiego dokonano w oparciu o kryterium funkcjonalne, to przy badaniu struktury wewnętrznej zastosowano kryterium strukturalne. Ogółem zastosowano 19 cech diagnostycznych, które tworzą zbiór cech demograficznych sensu stricto, społecznych, morfologicznych i funkcjonalnych, jak np. gęstość zaludnienia, liczba miejsc pracy w usługach (tab. 5.2.1). Istotne znaczenie delimitacyjne posiadała struktura budynków według okresu ich budowy, szczególnie ważna dla wyróżnienia strefy bloków (lata 1970-1988). Uwzględniono również liczbę izb przypadających na 1 km² powierzchni badanej jednostki oraz liczbę izb na jeden budynek. Cechy te pośre- 135 ex I Strefy Regionu Miejskiego Krakowa | Dojazdów - ■ ■ ■ V ■ ■ ■ ■ 1 do pracy Pod- A miej- O O A 1 ■ o ska O co CM 17 i > < 1 70 i > 205 i > Przed- o 650 i > ■ 12 i > A 85 i > 800 i > ■ ■ 150 miej- ska Wielkie 2500 i > O osiedla co ■ A A ■ ■ o mieszka- O 3 000 00 niowe 90 i > i > Obrzeże b* < ! 0009 ■ 5i> 3i> 93 i > o 3 000 2 i > 25 000 centrum § A i > O ■ Centrum CO A • 5 i > 5i> 96 i > 20 000 10 000 5i> 4 000 II O i > i > O O O Centrum 5000 i > ■ 5i > 5 i > 98 i > 25 000 20 000 15 i > 2 000 1 i > i > Delimitacja 1950, 1960, o’ O o" 00 00 ® 1970, 1978, 1998 1950, 1960, 1998 1998 1998 1950, 1960, dla lat 1970, 1978, ID (O S S CD S 1988 1970, 1978, 1970, 1978, 1988, 1998 Oi CD CD CD CD O’ 1988 1988 Ó Ó Ó CO ® ID (D s s £ O> CD CD CD CD O) Jedno- co LU>1 Średnia /Aqoso Ocm 11 mieszka- stka /Aqoso z lat E o nia / km2 miary w % O cu r- E Miernik CM gęstość zaludnienia dynamika zaludnienia w udział gospodarstw 5- udział osób czasowo udział utrzymujących się gęstość zaludnienia liczba miejsc pracy gęstość placówek gęstość mieszkań okresie międzyspisowym i więcej osobowych zameldowanych w ludności ze źródeł pozarolniczych i zatrudnienie w usługach bankowych wśród ogółu gospodarstw ogółem w ludności ogółem domowych O. - - CM CO LD CO b- 00 0, -1 Tab. 5.2.1. (c.d) Mierniki służące delimitacji regionu miejskiego Krakowa i jego struktury przestrzennej oraz ich wartości graniczne Źródło: Opracowanie własne. 137 - ■ ■ ■ 1 ■ 1 i • 50 i > o ■ ■ ■ 20 i > < I oz ■ ■ 2,0 i > ■ o> 1 • ■ 35 i > 60 i > ■ 1 2,5 i > • ■ co ■ 80 i > ■ A ■ 75 i> <20 30 i > O 1 20-30 1 75 i > ■ ■ 45 i > 25 i > 60 i > 1 <0 60 i > ■ ■ 50 i > ■ ■ 20 i > 20 i > 75 i > 10 90 i > ■ ■ 450 i > ■ ■ 15 i > 20 i > 70 i > 1 1970, 1978, 1970, 1978, 1970, 1978, 1970, 1978, 1970, 1978, 1970, 1978, 1970, 1978, 1950, 1960, 1950, 1960, 1949, 1958, 1988 1988 1988 1988 1988 1988 1988 1970, 1988 1970, 1983, 1968, 1973, 1996 1983, 1986, 1996 cn ox sS • SZ ■o 4> O) § dezurbanizacja decentralizacja | względna 1 • 1 1 -/- SZ 1 bezwzględna | 1 + ■ .+ I 4 5 6A 6LC 7 I | Wzrost liczby ludności na całym obszarze | | suburbanlzacja | 1 bezwzględna | •: + +• co m m co | względna | -: i +/+ 04 CO Tt Tj- LO + + RM < SZ urbanizacja centralizacja | względna +/+ 04 co co (koncentracja) RM > SZ 1 bezwzględna! + • + + V- 04 04 CO Wyszczególnienie Zmiany liczby ludności: Relacja zmian liczby Stadia (fazy) rozwoju wg: rdzeń miejski (RM) ludności: rdzeń miejski/strefa Hall (1971) strefa zewnętrzna (SZ) zewnętrzna Klaassen i in. (1981) całkowity obszar (RM +SZ) Berg i in. (1982) Cheshire, Hay (1989) Hall (1988) Cheshire (1995) 150 и N Й й й ■я Ü о Й е N Е <л <■ = с ö о 'v> cd g. = — о >» с х> *5 N Я О “ — >» 5 N /—s cd •“ + Cu я + -c 'S s_z _ и 5 о ! И OD ¹ с и .2 -Г I -5 ¿ S> a J2 È?J2 Z 3 -g &.« 5 T = S J >—' "O •>" cd O ZT‘ P u¹ ûû J-, £ cd i> _ c N ■S S) s =3 О V y U ÿ J“ *O к •O g ¹ a °* •? I -> XJ SZ Wyszczególnienie Zmiany liczby ludności: Relacja zmian liczby ludności: rdzeń miejski (RM) rdzeń miejski/strefa strefa zewnętrzna (SZ) zewnętrzna region miejski ogółem (RM +SZ) (U CQ Źródło: Opracowanie własne. 151 Należy zauważyć, że omawiane ujęcie modelowe cyklu miejskiego, jakkolwiek obecne w polskiej literaturze przedmiotu, z braku odpowiednio długich i porównywalnych serii danych zostało empirycznie przetestowane jedynie przez M. Jerczyńskiego, A. Gawryszewskiego (1984) oraz W. Maika (1994). Z braku odpowiednich materiałów źródłowych w badaniach tych za obszar centralny -rdzeń miejski przyjmowano główne miasta regionu miejskiego w ich granicach administracyjnych, co skutkowało włączeniem do rdzenia miejskiego części stref zewnętrznych, znajdujących się w obrębie granic miasta, a co za tym idzie, podniesieniem dynamiki wzrostu ludnościowego rdzenia miejskiego. Właśnie ustalenia definicyjne i delimitacja obszaru centralnego - rdzenia miejskiego oraz otaczającej go strefy zewnętrznej - tworzących region miejski, są naczelnym zadaniem decydującym o sekwencji stadiów i faz, pokonywanych w odpowiednich przedziałach czasu przez dany region miejski. Z racji rozbieżności, co do ustalenia pojęcia „rdzeń miejski”, w niniejszej pracy przyjęto dwa wariantowe rozwiązania. W pierwszym wariancie za rdzeń miejski przyjęto obszar miasta centralnego (por. tab. 5.3.1 A, B), strefę zewnętrzną tworzyły natomiast pozostałe strefy przestrzenno-funkcjonalne regionu miejskiego Krakowa. W drugim wariancie za rdzeń miejski uznano obszar miasta centralnego, poszerzony o strefę wielkich osiedli mieszkaniowych. Za przyjęciem tych dwóch wariantów przemawiały ustalenia dokonane na podstawie cytowanej powyżej literatury przedmiotu. Stadia i fazy cyklu miejskiego Krakowa według wariantu 1 i II prezentuje tab. 5.3.3. Znaki graficzne występujące w tej tabeli odpowiadają tym z tab. 5.3.2, daje to możliwość łatwego porównania układu teoretycznego (tab. 5.3.2) z układem empirycznym (tab. 5.3.3). Już pobieżny ogląd wyników tab. 5.3.3 wskazuje, że wariant I, w którym rdzeniowi miejskiemu odpowiada obszar miasta centralnego, nie daje możliwości poprawnego ustalenia stadiów i faz cyklu regionu miejskiego Krakowa. W tym bowiem wariancie omawiany region już w latach 60. wkroczyłby w stadium suburbanizacji, najpierw względnej, a później bezwzględnej. Znacznie bardziej racjonalne, w polskich warunkach, wydaje się przyjęcie jako rdzenia miejskićgo obszaru zaproponowanego w wariancie II (miasto centralne wraz ze strefą wielkich osiedli mieszkaniowych). W ujęciu tego wariantu region miejski Krakowa, aż do końca lat 70., znajdował się w stadium urbanizacji, przy czym omawiany region już w początku lat 50. osiągnął fazę drugą (koncentracji względnej). W latach 80. region miejski Krakowa przeszedł do stadium suburbanizacja, co oznacza pojawienie się tendencji dekoncentracyjnych. Uzyskane wyniki analizy cyklu regionu miejskiego Krakowa potwierdzają ustalenia dokonane przez W. Maika (1994), odnoszące się do „stadiów redystrybucji wewnątrzregionalnej” systemów miejskich Polski. Autor ten wyróżnił cztery stadia: 1 - koncentracji rdzeniowej, II - koncentracji rozwiniętej, III - dekoncentracji początkowej, IV - 152 dekoncentracji rozwiniętej (zaawansowanej). Według W. Maika w kilku najbardziej zaawansowanych w rozwoju aglomeracjach miejskich Polski w latach 80. wystąpiły tendencje odśrodkowe, znamionujące stadium III - dekoncentracji początkowej. W latach 90. region miejski Krakowa wszedł w fazę czwartą— suburbani-zacji bezwzględnej, w tym bowiem okresie po raz pierwszy wystąpił ubytek ludności w obszarze rdzenia miejskiego. Ubytek ten był z nawiązką rekompensowany przez przyrost liczby ludności w strefie zewnętrznej. Cały region miejski wyróżniał się zatem także wzrostem liczby ludności. Poczynione ustalenia trzeba jednak odnosić do jakości materiału statystycznego statystyki bieżącej w Polsce, w tym także w Krakowie. Wstępne wyniki ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z maja 2002 roku wskazują, że Kraków ma około 20 tys. mieszkańców więcej, niż wykazywała to statystyka bieżąca. Skorygowane o tę liczbę dane ludnościowe dla Krakowa dają podstawę dla wykonania korekty również w rozwoju omawianego regionu miejskiego. Według tych ustaleń region miejski Krakowa znajduje się w środkowej części stadium suburbanizacji u progu fazy suburbanizacji bezwzględnej. Można sądzić na podstawie wcześniejszych ustaleń W. Maika (1994), że w tej fazie znajdowała się z końcem lat 90. większość największych i najlepiej rozwiniętych społecznie i gospodarczo regionów miejskich Polski. W świetle dokonanej analizy, region miejski Krakowa niewątpliwie ma za sobą fazę pierwszą (urba- Ryc. 5.3.2. Cykl miejski regionu miejskiego Krakowa i Mediolanu Źródło: Opracowanie własne oraz Dalmasso, 1991. 153 Przyrost liczby ludności (%) Ryc. 5.3.3. Redystrybucja ludności w regionie miejskim Brukseli w latach 1947-1981 Źródło: Van der Haegen, 1981. nizacji). Należy tu dodać, że ustalenia dokonane przez P. Korcellego (1995) lokowały aglomeracje miejskie Polski u progu lat 90. na przejściu ze stadium urbanizacji do stadium suburbanizacji. Można sądzić, że w latach 90. w regionach miejskich Polski dokonały się dość szybkie zmiany redystrybucji ludności, wskazujące na przyśpieszenie procesów urbanizacji w Polsce, ocenianych kategoriami cyklu miejskiego. W celu zilustrowania różnic w stadiach rozwoju cyklu miejskiego regionów miejskich Europy Zachodniej i Krakowa, a także i Polski posłużono się dwoma typami wykresów (ryc. 5.3.2 - 5.3.4), na których przedstawiono cykl miejski Mediolanu i Brukseli. Obydwa regiony miejskie od początku lat 50. znajdowały się w stadium suburbanizacji, by w latach 70. przejść do stadium dezurbani-zacji. Region miejski Krakowa w tym czasie pozostawał, jak to wykazano, w stadium urbanizacji. Różnice nie dotyczyły wyłącznie przebiegu samego cyklu miejskiego, ale, jak to wskazują ryc. 5.3.3 i 5.3.4, zasadniczy kontrast 154 Przyrost liczby ludności (%) Ryc. 5.3.4. Redystrybucja ludności w regionie miejskim Krakowa w latach 1950-2000 Źródło: Opracowanie własne. występował w procesach redystrybucji ludności między poszczególnymi strefami przestrzenno-funkcjonalnymi. Można powiedzieć, że z pewnym opóźnieniem, ale powielając model zachodni, region miejski Krakowa do końca lat 60. rozwijał się podobnie do regionu miejskiego Brukseli. Istniała mianowicie pewna sekwencja przyrostu ludności według stref - w miarę upływu czasu, kolejno, coraz to bardziej oddalona od centrum miasta strefa notowała szybkie tempo rozwoju ludnościowego, by po pewnym czasie je obniżać. W konsekwencji prowadziło to do znanego w literaturze procesu rozwoju falowego regionu 155 Ryc. 5.3.5. Profil gęstości zaludnienia regionu miejskiego Krakowa w latach 1950-1998 Źródło: Opracowanie własne. osób/km² Ryc. 5.3.6. Gęstość zaludnienia w Moskwie i Paryżu Źródło: Ingram, 1998, za: Bertaud, Renaud, 1991. miejskiego (Korcelli, 1974; Mydeł, Ishimizu, 1987). Ten „klasyczny” rozwój regionu miejskiego w latach 60. został zaburzony, bowiem „pałeczkę rozwoju” w tym czasie przejęła strefa wielkich osiedli mieszkaniowych, a oddała ją strefie przedmiejskiej dopiero w latach 90. A zatem rozwój falowy miasta w okresie realnego socjalizmu został zablokowany na okres około 30 lat. Konsekwencją powstrzymywania tego rozwoju jest także specyficznie rozkładający się w czasie profil gęstości zaludnienia regionu miejskiego Krakowa (ryc. 5.3.5). W profilu tym, począwszy od lat 60., obserwujemy znaczny przyrost gęstości 156 Gęstość zaludnienia Ryc. 5.3.7. Zmiany gęstości zaludnienia w regionie miejskim w Stanach Zjednoczonych Źródło: Knox, 1994. zaludnienia w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych. W ciągu niespełna 30 lat (1960-1988) gęstość zaludnienia w omawianej strefie regionu miejskiego wzrosła z około 1500 osób/km² do ponad 8000 osób/km², przewyższając ten sam wskaźnik dla strefy obrzeża centrum. W efekcie, klasyczny profil gęstości zaludnienia, z zarysowującym się kraterem miejskim w centrum regionu i opadającym grzbietem gęstości zaludnienia ku peryferiom, został przekształcony w profil gęstości zaludnienia o „bimodalnym” układzie tego gradientu. Zwraca także uwagę duża różnica gradientów występująca między strefą wielkich osiedli mieszkaniowych a otaczającą ją strefą przedmiejską. Prowadzi to do ujednolicenia profilu gęstości zaludnienia regionu miejskiego Krakowa (przypuszczać można, że także wielu innych regionów miejskich Polski) z profilem 157 gęstości zaludnienia miasta socjalistycznego (ryc. 5.3.6), w którym miasto kończy się „ścianą bloków”, za którą pojawiają się osiedla strefy dojazdów do pracy. Porównując profile gęstości zaludnienia miasta Europy Zachodniej (Paryża) i Wschodniej (Moskwy) odnosi się wrażenie, że profil Krakowa i prawdopodobnie innego dużego miasta polskiego, a także Europy Środkowej, jest specyficznym przykładem nałożenia się dwóch wyżej wspomnianych typów profili gęstości zaludnienia. Strefy centralne wykazują podobieństwo do profilu miasta zachodniego, z kolei peryferyjne nawiązują do profilu miasta „socjalistycznego”. Bimodalny układ gęstości zaludnienia regionu miejskiego Krakowa w pewnym stopniu (graficznie) nawiązuje do wyludniającego się, w procesie ewolucji struktury przestrzennej, obszaru metropolitalnego w Stanach Zjednoczonych (ryc. 5.3.7). Z tym że bimodalny charakter profilu amerykańskiego jest konsekwencją tworzenia się edge city - miasta obrzeżnego (por. rozdz. 4), natomiast polski profil to „relikt” epoki realnego socjalizmu. Zestawiając ze sobą wymienione profile gęstości zaludnienia dużego miasta w Europie i Stanach Zjednoczonych możemy mówić o czterech typach wymienionych profili: 1) zachodnioeuropejskim, 2) socjalistycznym - wschodnioeuropejskim, 3) amerykańskim i 4) realnosocjalistycznym - środkowoeuropejskim. Ustalenia powyżej poczynione mają nie tylko znaczenie z punktu postrzegania rozwoju systemu osadniczego Polski i jego przemian dokonujących się w okresie transformacji systemowej. Zidentyfikowanie specyficznej dla miasta polskiego, na przykładzie regionu miejskiego Krakowa, trajektorii rozwoju demograficznego i towarzyszącej jej redystrybucji przestrzennej ludności w regionie miejskim wskazuje także na odmienną drogę od tej „zachodniej”, ale też i „wschodniej” ścieżki rozwoju procesów społecznych w mieście środko woeuropej skim. 158 6. Czasoprzestrzenne zróżnicowanie struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa 6.1. Procedura badawcza Zaprezentowany w rozdziale drugim tej pracy przegląd opracowań poświęconych strukturze społeczno-przestrzennej dużego miasta, wskazuje na dużą różnorodność podejść badawczych. Niniejszy podrozdział wpisuje się w jeden z zaprezentowanych we wspomnianym rozdziale nurtów, mianowicie w badania ekologii społecznej. Jak to już stwierdzono, podejście ekologiczne, zajmowało czołową pozycję w badaniach społecznych przez kilkadziesiąt lat, współcześnie jest rzadziej prezentowane w literaturze światowej. Nie oznacza to wcale, że wyczerpało swoje możliwości. Autor niniejszego opracowania widzi je w rozszerzeniu badań ekologii społecznej o proponowane w pracy pojęcie lokalnego rozwoju społecznego i związaną z nim miarę wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego. Lokalny rozwój społeczny jest tu pojmowany w kategoriach potocznego rozumienia tego pojęcia, zasadza się jednakże na takich koncepcjach, jak: cykl życia rodziny, teoria klas mieszkaniowych Rexa, koncepcja przejścia migracyjnego Zelinsky'ego, czy też warstw społecznych Webera. Zatem jednostki przestrzenne o dużym udziale ludności młodej, dobrze wykształconej i zajmującej wysokie pozycje na drabinie społecznej z licznymi grupami rodzin pełnych, a także zamieszkującej obszerne mieszkania o kompletnej infrastrukturze technicznej, uznawane są za wysoko rozwinięte pod względem społecznym. Termin „lokalny rozwój społeczny” jest zatem zasadniczo odmiennie pojmowany od wielkich teorii „rozwoju społecznego” określanego też mianem „zmiany społecznej”. Teorie te bowiem odnoszą się do globalnego rozwoju społecznego, próbującego objaśnić główne tendencje rozwoju światowego, w kategoriach modernizacyjnych, teorii zależności, koncepcji neopopulisty-cznych czy też koncepcji systemu światowego (Jelonek, Tyszka, 2001). Aby zaakcentować właśnie tę odmienność, wprowadzono pojęcie „lokalnego rozwoju społecznego”, który nie zasadza się na „megatrendach“, a odwołuje się przede wszystkim do teorii „średniego zasięgu”. Koncepcja lokalnego rozwoju społecznego odnosi się do małych jednostek przestrzennych, funkcjonujących na najniższych poziomach organizacji społeczno-przestrzennej, tj. do wsi, miast i gmin, a w ramach dużych ośrodków miejskich do jednostek urbanistycznych czy też katastralnych i im pokrewnych jednostek sąsiedzkich. Na skutek powojennych przemian dokonujących się w wielkim mieście w Polsce (struktury osiedlowe) jednostki te tylko w pewnym stopniu mogą nawiązywać 159 do obszarów naturalnych czy też dzielnic podstawowych w ujęciu W. Piotrowskiego (1966). W przypadku Krakowa będą one nawiązywały, poza strefą osiedli wielorodzinnych, do tzw. mikroregionalizacji sentymentalnej, a więc obszarów w mieście, z którymi utożsamiają się ich mieszkańcy, traktując je jako swoją małą ojczyznę (Rykiel, 1999a, b). W celu określenia poziomu lokalnego rozwoju społecznego proponuje się zastosowanie miary nazwanej wskaźnikiem lokalnego rozwoju społecznego. Do skonstruowania wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego przyjęta została taksonomiczna miara rozwoju Z. Hellwiga (1968), której autor ten użył do porównania rozwoju oraz zasobu wykwalifikowanych kadr wybranych krajów. Jest to miara agregatowa, która syntetyzuje dane o różnym charakterze. Została ona z powodzeniem zastosowana w badaniach ekonomicznych (Grabiński 1984; Grabiński, Wydymus, Zeliaś, 1982, 1989; Nowak, 1990), społecznych (Gostkowski, 1974; Szymczak, 2000) czy też demograficznych (Cieślak 1985; Sokołowski, Zając, 1987; Walkosz 1988). Należy jednak zauważyć, że wszystkie wymieniane prace miały charakter makroskalowy, gdzie podstawową jednostką badawczą były kraje lub regiony (województwa). Z kolei autor niniejszej pracy zastosował omawianą metodę do badań demograficznych w mikroskali - rejony spisowe (Zborowski, 1993; 1996a). W skali gminy była ona zastosowana w badaniach geografii rolnictwa (Guzik, 1981). Taksonomiczna miara rozwoju należy do metod wzorcowych, które określają liniową hierarchię obiektów na podstawie ich odległości od wybranego punktu, zwanego wzorcem. Współrzędne punktu wzorcowego w wielowymiarowej przestrzeni ustala się przyjmując maksymalne zaobserwowane wartości zmiennych jako współrzędne wzorca pozytywnego, a minimalne jako współrzędne antywzorca. Zmienne dzielone są na stymulanty, destymulanty i nominanty. Stymulantami są określone zmienne, które oddziały wuj ą pozytywnie (stymulu-jąco) na poziom rozwoju obiektów, w przeciwieństwie do destymulant, a więc zmiennych hamujących (obniżających) rozwój obiektów. Nominantami określamy takie zmienne, które wykazują różnokierunkowe oddziaływanie na poziom rozwoju obiektów, stąd najbardziej korzystnym rozwiązaniem jest ustalenie pewnej wartości lub określonego przedziału liczbowego. Jednak najczęściej nominanty są na pierwszych etapach procedury obliczeń usuwane. A zatem wzorzec rozwoju w przypadku stymulant wyznaczają maksymalne wartości zmiennych, natomiast dla destymulant jest on określony przez wartości minimalne. Wartości maksymalne czy też minimalne zawsze są optymalnymi wartościami zmiennych służących konstrukcji punktu wzorcowego. Takie rozwiązanie przyjmuje się ze względów pragmatycznych, bowiem trudno jest jednoznacznie ustalić optymalne wartości zmiennych. Przy analizach dynamicznych, 160 a z tym typem badania mamy do czynienia w niniejszej pracy, występuje pewna istotna niedogodność, związana ze zmianą charakteru zmiennych. Niektóre z nich na pewnym etapie rozwoju są stymulantami, później mogą “zmienić się” w nominanty czy też destymulanty i odwrotnie - pewne destymulanty mogą przybierać w następstwie rozwoju cechy pozytywne. Wzorzec rozwoju jest obiektem abstrakcyjnym o współrzędnych zestandaryzowanych: Zoi, Z02...Zoj, gdzie: Zoj = max {Zij}, i jeśli cecha Aj jest stymulantą, a Zoj = min {Zij}, i jeśli cecha Aj jest destymulantą. Następnie wyznacza się odległość każdego obiektu (jednostki przestrzennej w naszym przypadku) od tak ustalonego wzorca rozwoju w oparciu o metrykę euklidesową: dj = [^(zirz0j)²]¹/² dla j = 7,2,..., n - cech j=l gdzie: Zij - zestandaryzowane wartości y-tej cechy dla i-tego obiektu, zoj - wartość wzorca rozwoju dla j-tej cechy. Miara rozwoju (odległość) służy do porównania poziomu rozwoju badanych obiektów, jej interpretacja jest następująca: im mniejszą wartość przyjmuje odległość dj, tym wyższy poziom rozwoju uzyskał dany obiekt (jednostka). Miara dj nie jest unormowana. W celu jej unormowania, a także ułatwienia interpretacji konstruuje się tzw. względny taksonomiczny miernik rozwoju według wzoru: 161 gdzie: dₒ = d + 2 sd, przy czym: m i=l dla i = 1, 2,..., m - obiektów oraz: m s„= F]m- i=l Tak skonstruowany miernik rozwoju (dystans rozwojowy) przyjmuje zazwyczaj wartości z przedziału [0,1]. Dany obiekt jest tym wyżej rozwinięty, im bardziej wartość z zbliża się do jedności. Sporadycznie mogą pojawić się też ujemne wartości miernika rozwoju, gdy dany obiekt jest zdecydowanie słabiej rozwinięty od pozostałych obiektów, a także gdy liczba obiektów jest duża (Nowak, 1990). Procedura wyznaczenia miernika rozwoju d określanego w pracy wskaźnikiem lokalnego rozwoju społecznego wchodzi w zakres i schemat postępowania stosowany w wielowymiarowej analizie porównawczej określanej skrótowo metodami WAP (Grabiński, 1984; Grabiński, Wydymus, Zeliaś, 1989). WAP zajmuje się metodami i technikami porównywania obiektów wielocecho-wych (Hellwig, 1981). G. Gorzelak (1981) z kolei określa WAP jako spójny zespół metod statystycznych służących do celowego doboru informacji o elementach pewnej zbiorowości i do wykrywania prawidłowości we wzajemnych relacjach tych elementów. W geografii metody te mogą znaleźć szerokie zastosowanie do analiz prawidłowości rozkładów przestrzenno-dynamicznych syntetycznych cech społecznych i ekonomicznych opisujących obiekty różnej skali przestrzennej (rejony statystyczne, wsie, gminy, miasta, powiaty, województwa, państwa, a także jednostki przestrzenne wygenerowane sztucznie). W tym rozdziale zastosowano ujęcie WAP, do wyznaczenia wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego. 162 Ryc. 6.1.1. Etapy wielowymiarowej analizy porównawczej Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Grabiński, Wydymus, Zeliaś, 1989. Sposób postępowania badawczego w wielowymiarowej analizie porównawczej dla celów niniejszej pracy został zaprezentowany na ryc. 6.1.1. Obejmuje on siedem “klasycznych” etapów postępowania badawczego, na które składa się wiele zadań cząstkowych. Najważniejsze z nich, uwzględnione w pracy, zostały zaznaczone na ryc. 6.1.1. Podstawą prowadzenia analiz WAP jest dwuwymiarowa macierz obserwacji: X = [xiJ ²>- ,m;j=l, 2,... ,n), gdzie: m to liczba obiektów, a n — liczba zmiennych. 163 Macierz ta dotyczy konkretnego przekroju czasu t₀ ■ W niniejszej pracy macierz tę rozszerzono o ujęcie dynamiczne obejmujące lata 1950-1998. Stąd zastosowane w pracy podejście odnosi się do dynamicznej wielowymiarowej analizy porównawczej (w skrócie DWAP), gdzie dane zostały ujęte w postaci macierzy trójwymiarowej: X = lx r* 'qp — ' i odpowiadające tym elementom wiersze. Zmienną odnoszącą się do wydzielonej kolumny traktujemy jako pierwszą zmienną centralną, a zmienne odpowiadające wydzielonym wierszom - jako jej cechy satelitarne; 4) z macierzy korelacji R usuwamy wydzielone kolumny i wiersze i uzyskujemy tzw. zredukowaną macierz korelacji; 5) czynności przedstawione w punktach 1 do 4 powtarza się, otrzymując kolejne skupienia i nową zredukowaną macierz korelacji, aż do wyczerpania zbioru zmiennych. Poniżej podano przykład zastosowania metody parametrycznej do doboru zmiennych diagnostycznych w wariancie nr 1: „wymiar demograficzny sensu stricto" wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w 1998 roku (tab. 168 A. 1-A.3). Przy dziewięciu zmiennych potencjalnych dla r*=0,6 zmiennymi diagnostycznymi są dwie zmienne centralne X& oraz cztery zmienne izolowane Xi, Xᵢₜ XĄ, X₅ (numeracja i nazwy cech w tab. A.4). W ten sam sposób metodę tę zastosowano do doboru zmiennych w pozostałych 26 przypadkach, tj. dla odpowiednich przekrojów czasu w 8 wyróżnionych wariantach (por. tab. 6.1.1). Ponieważ w danym wariancie zestawy zmiennych diagnostycznych w kolejnych przekrojach czasu różniły się tak co do ich liczby, jak i samych zmiennych, przyjęto zasadę, zgodnie z którą, aby dana zmienna uznana została za diagnostyczną, powinna przynajmniej w dwóch przekrojach czasu wystąpić jako zmienna centralna lub w trzech przekrojach być wybranąjako zmienna izolowana. Zasada ta objęła dwa pierwsze warianty, w pięciu następnych przyjęto, że za zmienną diagnostyczną uznajemy taką, która przynajmniej dwa razy została wybrana jako zmienna centralna lub izolowana. Przykład doboru zmiennych diagnostycznych w ujęciu dynamicznym dla wariantu nr 1 prezentuje tab. A.4. Po ustaleniu zmiennych diagnostycznych w każdym z dziewięciu wariantów wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego przystąpiono do określenia charakteru zmiennych, wyróżniając: stymulanty, destymulanty i nominanty. Podstawą ustalenia charakteru zmiennych były przesłanki merytoryczne, pomocniczo posłużono się analizą współczynników korelacji pomiędzy rozpatrywanymi zmiennymi według algorytmu postępowania zamieszczonego w pracy T. Grabińskiego, S. Wydymusa, A. Zeliasia (1982). Zmienne zakwalifikowane jako diagnostyczne, z uwzględnieniem ich charakteru dla wyróżnionych w tab. 6.1.1. wariantów, są zaznaczone w tab. A.5-A.12. Zgodnie z założeniami metody parametrycznej, zmienne uznane za nominanty nie zostały uwzględnione w zestawie zmiennych diagnostycznych, opisujących warianty lokalnego rozwoju społecznego regionu miejskiego Krakowa. W 8 spośród dziewięciu wariantów wyznaczono na ich podstawie zmienną syntetyczną dla badanych jednostek przestrzennych, tj. jednostek urbanistycznych, miast i wsi. Jedynie w wariancie społecznym III dla 1998 roku, gdzie dane były agregowane na podstawie materiałów z badań terenowych (kwestionariusz ankietowy), zmienne syntetyczne były ustalone wyłącznie dla stref przestrzenno-funkcjonalnych regionu miejskiego Krakowa. Przed omówieniem wyników grupowania jednostek przestrzennych według stref regionu miejskiego oraz prezentacją na mapach wybranych rozkładów przestrzennych wskaźników rozwoju społecznego, dokonano krótkiej charakterystyki rozkładu przestrzenno-czasowego, w ujęciu profilowym centrum - peryferie, niektórych zmiennych społecznych. 169 6.2. Charakterystyka demograficzno-społeczna Krakowa w latach 1950-2002 Powojenny Kraków był miastem z dużą przewagą kobiet. Struktura płci była zdeterminowana przedwojennym układem płci, wyróżniającym się dominacją kobiet. Strukturę wieku, jak na ówczesne czasy, cechował mały odsetek dzieci i młodzieży, a także bardzo wysoki udział osób w wieku produkcyjnym. Budowa kombinatu hutniczego w Nowej Hucie wywołała masowe migracje do Krakowa, a w szczególności do powstającej nowej dzielnicy przemysłowej. W pierwszej połowie lat 50. saldo migracji do Krakowa sięgało 14 tys. osób rocznie (Jelonek, 1975). Szacuje się, że tylko do Nowej Huty przybyło w latach 1950-1960 ponad 210 tys. osób, z których pozostało 85 tys. (Czarkowska, Dobrowolska, 1965). W 1960 roku Nowa Huta osiągnęła zakładaną w planach z 1950 roku, liczbę 100 tys. mieszkańców. W kolejnych dekadach omawiana dzielnica, jak i sam Kraków rozwijały się nadal bardzo dynamicznie, dzięki utrzymującym się dużym migracjom. W 1970 roku aż 2/3 mieszkańców Nowej Huty pochodziło spoza Krakowa (Jelonek, 1975). Jeszcze w 1988 roku mieszkańcy urodzeni poza Krakowem stanowili 44,1 % ogółu jego obywateli. Napływ ludności decydował o ogólnej dynamice wzrostu liczby ludności miasta, która w całym okresie powojennym należała do najwyższych spośród największych miast Polski (tab. 6.2.1). Tab. 6.2.1. Dynamika wzrostu ludności Krakowa na tle zmian ludności dużych miast w Polsce w latach 1950-2002 Wyszczególnienie 1950 1960 1970 1978 1988 2002 w tys. Warszawa 804 1139 1316 1596 1656 1672 Kraków 344 481 590 716 751 758 Łódź 620 710 763 836 848 789 Poznań 321 408 472 553 590 579 Wrocław 309 431 526 618 643 640 Ludność w miastach 9605 14206 17088 20979 23614 23571 Polski ogółem w% Warszawa 100,0 141,7 163,7 198,5 206,0 208,0 Kraków 100,0 139,8 171,5 208,1 218,3 220,3 Łódź 100,0 114,5 123,1 134,8 136,8 127,2 Poznań 100,0 127,1 147,0 173,2 183,8 180,4 Wrocław 100,0 139,4 170,2 200,0 208,1 207,1 Ludność w miastach 100,0 147,9 177,9 218,4 245,8 245,4 Polski ogółem Źródło: Obliczenia własne na podstawie roczników statystycznych GUS. 170 Tab. 6.2.2. Charakterystyka demograficzno-społeczna Krakowa i Nowej Huty w latach 1950-1995 KRAKOW 1988 i 2002 758 o 13,9 67,6° 18,5 53,1 CO 28,5 I 69.7 20,1 10,3 16.4 17.4 o o o ID b- O b- o> o* CNI co' co' cd ■’ł b- o 20,9 I (O I 17,9 I 52,4 I 45,4 | ¡50,9 | co I 20,8 | CNI CD 694 | CT) OO iD CO 1970 I O 27,3 l267l b- CD O CD 70,4 I 26,8 | to 20,1 I 23,7 | 44,7 | co 0,080 obszar poza regionem Ryc. 6.5.2.1. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze demograficznym I w regionie miejskim Krakowa w 1950 roku Źródło: Opracowanie własne. 209 traîne były w dużym stopniu zasiedziałe, a w związku z tym już wtedy ujawniały się w nich procesy starzenia. Najmłodszą demograficznie była, stosunkowo dobrze rozwijająca się przed i bezpośrednio po wojnie, strefa przedmiejska. Cały układ przestrzenno-demograficzny charakteryzował się dość regularnie zarysowanymi kręgami wychodzącymi z centrum historycznego miasta, nawiązywał zatem do klasycznego, współśrodkowego rozkładu struktur demograficznych znanego z modelu strefowego Burgessa (1925). Jedyny nieduży przestrzennie, astrefowy element stanowiły blisko położone centrum miasta, trzy ówczesne jednostki katastralne: Nowa Wieś, Czarna Wieś i Łobzów, które po- <0,040 10,040-0,056 0,056-0,072 0,072-0,088 0,088-0,104 ■ 0,104-0,120 >0,120 obszar poza regionem KRAKÓW Ryc. Ó.5.2.2. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze demograficznym I w regionie miejskim Krakowa w 1960 roku Źródło: Opracowanie własne. 210 siadały dużą dynamikę demograficzną związaną nie tyle z intensywną nową zabudową tych dzielnic, ile procesami zasiedlania istniejących kamienic, opuszczonych po wojnie przez Niemców. W istniejący układ koncentrycznych stref rozwoju miasta z początku lat 50. został wprowadzony nowy układ osadniczy o charakterze biegunowym, nazwany Nową Hutą, projektowany jako niezależne socjalistyczne miasto pod Krakowem. Znamionowała go silna dynamika rozwojowa i szybko wzrastający potencjał demograficzny. Ten nowy biegun rozwoju demograficznego jest wyraźnie zarysowany na mapie prezentują- <0,022 0,022-0,033 0,033-0,043 0,043-0,054 0,054-0,066 0,066-0,076 >0,076 kombinat metalurgiczny obszar poza regionem □ Ryc. 6.5.2.3. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze demograficznym I w regionie miejskim Krakowa w 1970 roku Źródło: Opracowanie własne. 211 Ryc. 6.5.2.4. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa w 1970 roku Źródło: Opracowanie własne. cej poziom rozwoju w wymiarze demograficznym w 1960 roku (ryc. 6.5.2.2). Obejmuje on kilka jednostek katastralnych, od 1951 roku włączonych w granice administracyjne miasta, w których zlokalizowano centralną część nowej dzielnicy Krakowa. Są to: Mogiła, Bieńczyce i Czyżyny. Oprócz Nowej Huty w latach 50. zaczął się wykształcać jeszcze jeden, mniejszy od nowohuckiego, układ biegunowy. Tworzyła go Skawina wraz z sąsiednimi wsiami. Zewnętrzne strefy regionu miejskiego także były zróżnicowane pod względem rozwoju demograficznego. Na jego południowych peryferiach „młodością demografi- 212 1970 Typy rodzin: dominacji rodzin wielopokoleniowych EZI dominacji rodzin nuklearnych połnjrch równowagi rodzin wielopokoleniowych i nuklearnych pełnych przewagi liczebnej rodzin nuklearnych pełnych nad nuklearnymi niepełnymi __ przewagi liczebnej rodzin nuklearnych U—I pełnych nad rodzinami wielopokoleniowymi równowagi rodzin nuldeamych pełnych i niepełnych ___ przewagi liczebnej rodzin nuldeamych pełnych nad nuklearnymi niepełnymi i wielopokoleniowymi Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum lila - centrum Nowej Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych przewagi liczebnej rodzin nuklearnych niepełnych nad pełnymi dominacji rodzin nuklearnych niepełnych IVa - wielkich osiedli mieszkaniowycH (Nowa Huta) V - przedmiejska VI - osiedli suburbialnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy Ryc. 6.5.2.5. Redystrybucja typów rodzin w regionie miejskim Krakowa w latach 1970-2000 Źródło: Opracowanie własne. 213 czną” wyróżniał się rejon Myślenic, który kontrastował z tradycyjnie słabo rozwiniętą demograficznie północną częścią omawianego regionu. W 1970 roku obserwowano wyraźny podział Krakowa pod względem demograficznego rozwoju na dwie części: prężną demograficznie Nowa Hutę i starzejącą się już wcześniej część centralną, którą od północy otaczały strefy nowych osiedli mieszkaniowych z przewagą młodych rodzin (ryc. 6.5.2.3). Zwraca uwagę bardzo poważny spadek rozwoju demograficznego w strefie przedmiejskiej, zwłaszcza w jego południowej, podgórskiej części. Spadek ten był wywołany zahamowaniem rozwoju budownictwa i odpływem ludności z tej strefy do nowo oddawanych bloków w osiedlach mieszkaniowych. W latach 60. wykrystalizował się i umocnił podział rubieży regionu miejskiego Krakowa na dwa segmenty: południowy - młody demograficznie i północny -o zaznaczających się procesach starzenia się ludności, pogłębionych emigracją mieszkańców wsi podmiejskich do Krakowa oraz na Górny Śląsk. Rozkład stref rozwoju demograficznego w regionie miejskim Krakowa koresponduje z dystrybucją przestrzenną typów rodzin (cyklu życia rodziny). Generalnie region ten w 1970 roku dzielił się na dwie części: aglomerację morfologiczną (strefy I do IV) i strefy zewnętrzne (przedmiejską, podmiejską i dojazdów do pracy) (ryc. 6.5.2.4). W aglomeracji przeważały rodziny nuklearne znajdujące się na różnych etapach rozwoju cyklu życia rodziny (ryc. 6.5.2.5). W strefach zewnętrznych dominowały lub względnie posiadały duży udział rodziny wielopokoleniowe. Aglomeracja morfologiczna także była zróżnicowana pod względem występowania typów rodzin. W centrum I oraz w południowych rejonach centrum II (Kazimierz i Stare Podgórze) oraz w części obrzeża centrum (Dębniki i Ludwinów) dominowały rodziny nuklearne niepełne, a udział gospodarstw jednoosobowych sięgał 1/3 ich ogółu. W pozostałych rejonach miasta centralnego zaznaczała się równowaga rodzin nuklearnych pełnych i niepełnych (gospodarstw domowych liczących do 2 osób). Centrum Nowej Huty, a także strefa osiedli mieszkaniowych, wyróżniały się młodą strukturą wieku, stąd znaczną przewagę posiadały tu rodziny nuklearne pełne. Strefy zewnętrzne były podzielone również pod względem zamieszkujących je typów rodzin: na północy przewagę nad modelem wielopokoleniowym posiadały rodziny nuklearne pełne, na południu około 2/3 ogółu gospodarstw domowych stanowiły rodziny wielopokoleniowe. W latach 70., na skutek poważnego wzrostu budownictwa mieszkaniowego, tzw. “wielkiej płyty”, podobnie jak w innych miastach Polski, tak i w Krakowie, nastąpił znaczny rozrost przestrzenny strefy wielkich osiedli mieszkaniowych. W tym okresie został pokonany doniosły etap formowania się strefy osadniczej miasta. Dzięki zabudowie terenów dawnego lotniska Rakowice doszło do przestrzennego połączenia osiedli krakowskich z nowohuckimi. Utworzyła się w ten sposób rozległa strefa wielkich osiedli mieszkaniowych o młodej 214 <0,039 0,039-0,063 0,063-0,087 0,087-0,112 0,112-0,136 0,136-0,160 >0,160 kombinat metalurgiczny obszar poza regionem KRAKÓW o Ryc. 6.5.2.6. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa w 1978 roku Źródło: Opracowanie własne. strukturze demograficznej, kontrastująca z szybko starzejącą się populacją miasta centralnego. Na terenie dawnej dzielnicy administracyjnej Podgórze wykształciło się w tym samym czasie drugie pasmo zabudowy osiedlowej. Była to, podobnie jak w północnych rejonach Krakowa, młoda demograficznie struktura osadnicza. Poziom rozwoju społecznego w wymiarze demograficznym w obu wymienionych pasmach w 1978 roku był bardzo wysoki, co łączyło się z typem dominacji rodzin nuklearnych pełnych (ryc. 6.5.2.5), a w wymiarze gospodarstw domowych oznaczało wysoki poziom ich rozwoju (ryc. 215 ' <0,018 0,018-0,033 0,033-0,048 0,048-0,063 0,063-0,078 0,078-0,093 Ml >0,093 Ml kombinat metalurgiczny obszar poza regionem Ryc. 6.5.2.7. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze demograficznym I w regionie miejskim Krakowa w 1978 roku Źródło: Opracowanie własne. 6.5.2.6). W 1978 roku strefy peryferyjne były nadal podzielone co do stopnia poziomu rozwoju demograficznego, a także typu zamieszkujących je rodzin. Północna część regionu miejskiego, w której zaznaczyły się już wtedy procesy starzenia, a także depopulacji, wyróżniała się bardzo niskim poziomem rozwoju demograficznego, na większą skalę pojawiły się tu rodziny nuklearne, które poczęły wypierać rodziny wielopokoleniowe. W południowej części regionu miejskiego nadal utrzymywał się model rodziny wielopokoleniowej, a poziom rozwoju demograficznego był wysoki (ryc. 6.5.2.7). 216 Ryc. 6.5.2.8. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze demograficznym I w regionie miejskim Krakowa w 1988 roku Źródło: Opracowanie własne. W latach 80. doszło do zasadniczych zmian w dotychczasowych tendencjach rozwoju demograficznego poszczególnych stref funkcjonalno-przestrzennych regionu miejskiego Krakowa. Na szeroką skalę całe miasto centralne objęte zostało procesami starzenia się ludności, pogłębionymi przez ograniczenie napływu młodych migrantów przybywających do Krakowa na pobyt stały lub czasowy. Obok miasta centralnego na jeszcze większą skalę procesy starzenia dotknęły centrum Nowej Huty. W dzielnicy tej wystąpił spory odpływ mło- 217 dych ludzi, opuszczających dom rodzinny, co wiązać należy z fazą tzw. pustego gniazda w cyklu życia rodziny. W konsekwencji, centralna część Nowej Huty upodobniła się pod względem niskiego poziomu rozwoju demograficznego do miasta centralnego (ryc. 6.5.2.8). Na mniejszą skalę te same procesy były obecne w najstarszych osiedlach mieszkaniowych: Azory, Wieczysta, Ugo-rek i Kozłówek. Podniesienie się poziomu urodzeń w Polsce w I połowie lat 80. dotyczyło także zewnętrznych stref regionu miejskiego Krakowa, w których jednocześnie w latach 80. następuje ograniczenie emigracji. Ograniczenie <0,037 0,037-0,051 0,051-0,065 0,065-0,079 0,079-0,093 0,093-0,107 >0,107 kombinat metalurgiczny obszar poza regionem Ryc. 6.5.2.9. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze demograficznym I w regionie miejskim Krakowa w 1998 roku Źródło: Opracowanie własne. 218 1950 Ryc. 6.5.2.10. Redystrybucja poziomu rozwoju demograficznego w regionie miejskim Krakowa w latach 1950-2000. Źródło: Opracowanie własne. 219 to wiązało się przede wszystkim ze znacznym spadkiem tempa oddawania nowych mieszkań w mieście. W sumie obydwa zjawiska prowadziły do odmłodzenia i wzrostu poziomu rozwoju demograficznego, szczególnie strefy przedmiejskiej i podmiejskiej. W tym samym czasie zurbanizowała się szerzej, w aspekcie społecznym, strefa przedmiejska, zwłaszcza jej południowa część, gdzie przewagę uzyskały rodziny nuklearne pełne i niepełne. Na skutek długoletnich procesów depopulacyjnych, na północnych rubieżach regionu miejskiego pojawił się nowy typ rodzin, charakteryzujący się znacznym przemieszaniem wielkości rodzin. W typie tym przewagę posiadały rodziny nuklearne pełne, tylko około 20% ogółu stanowiły rodziny wielopokoleniowe, a kilkanaście procent - rodziny niepełne. Lata 90. przyniosły dalsze postępy w starzeniu się mieszkańców miasta centralnego, centrum Nowej Huty oraz części najstarszych osiedli mieszkaniowych (ryc. 6.5.2.9). Wymienione strefy regionu, w ramach uruchomionych na większą skalę procesów suburbanizacji, traciły na rzecz strefy przedmiejskiej i częściowo podmiejskiej młodych mieszkańców, co sprzyjało dalszemu obniżaniu się poziomu rozwoju demograficznego. Prowadziło to, na omawianym obszarze, do znacznej homogenizacji struktur demograficznych, a w modelu rozwoju demograficznego objawiło się wytworzeniem jednolitych w mieście centralnym koncentrycznych stref, pozbawionych zróżnicowań sektorowych (ryc. 6.5.2.10). Brak tych zróżnicowań był obserwowany także w modelu rodzin, gdzie dominowały rodziny nuklearne niepełne (ryc. 6.5.2.5). Stosunkowo największy dysparytet poziomu rozwoju demograficznego występował w strefie dużych osiedli mieszkaniowych. Obok starych demograficznie jednostek “krakowskich”: Azory, Krowodrza Północ, Krowodrza Wschód, Rakowice, Kabel i Kozłówek, a także starzejących się osiedli Nowej Huty: Wzgórza Krzesławickie, Przy Arce, Jagiellońskie, Kzaimierzowskie i Albertyńskie, rozwijały się nowe rejony zabudowy apartamentowo-osiedlowej: Kurdwanów i Kobierzyn-Ruczaj, a w Nowej Hucie - rejon Mistrzejowic. Różnice w poziomie rozwoju demograficznego korespondowały z dużą mozaiką typów rodzin. W osiedlach najstarszych poczęły dominować, tak jak w mieście centralnym, rodziny nuklearne niepełne. W osiedlach realizowanych w latach 90. przewagę uzyskały rodziny pełne, ale ze względu na zmiany modelu rodziny pojawiło się też sporo gospodarstw małych, liczących jedną lub dwie osoby. Typ rodzin nuklearnych pełnych najczęściej występuje współcześnie w osiedlach subur-bialnych w strefie przedmiejskiej, z tym że przeciętna wielkość takiego gospodarstwa nie przekracza czterech osób. Niezmiennie od dziesiątków lat najwyższy poziom rozwoju demograficznego spotykamy na południowych rubieżach regionu miejskiego, tu też nadal znaczący udział mają rodziny wielopokoleniowe lub też duże rodziny nuklearne. 220 W drugim typie “komplementarnych układów społecznych” uwzględniono kolejne dwa wymiary lokalnego rozwoju społecznego, tj. wymiar społeczny i warunków mieszkaniowych. Podobnie jak w przypadku powyżej omówionych rozkładów przestrzennych i układów modelowych dotyczących wymiaru demograficznego i typów rodzin, tak i w wymiarze społecznym oraz mieszkaniowym skupiono się na analizie zestawu map i odpowiadających im modeli rozwoju społecznego i warunków mieszkaniowych opartych na zmiennych zaprezentowanych w tab. 6.1.1, A.6, A.8, A. 10. Połączenie wymiaru społeczne <0,037 0,037-0,057 0,57-0,077 0,077-0,098 0,098-0,118 0,118-0,138 >0,138 obszar poza regionem KRAKÓW Ryc. 6.5.2.11. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze społecznym I w regionie miejskim Krakowa w 1950 roku Źródło: Opracowanie własne. 221 go, w istocie odnoszącego się do struktury społecznej, z wymiarem warunków mieszkaniowych, wypływa z szeroko podkreślanych zależności zachodzących pomiędzy zróżnicowaniami poziomu warunków mieszkaniowych a strukturą społeczną mieszkańców miasta. Zależności te są szczególnie mocno zarysowane w społeczeństwach kapitalistycznych, ale jak to wykazano w rozdziale drugim, nieobce są społecznościom realnosocjalistycznym. Zatem powstaje szereg pytań: jaki typ modelu reprezentowała struktura społeczna regionu miejskiego Krakowa w dobie realnego socjalizmu, czy uległa ona przekształceniom w okresie transformacji oraz czy zachodziły “pozytywne” relacje między standardem mieszkaniowym, a korzystającą z niego społecznością. Przestrzenny model struktury społecznej już w 1950 roku pośrednio nawiązywał do istniejących układów społecznych sprzed II wojny światowej (ryc. 6.5.2.11). Złożyło się na to szereg przyczyn, a do głównych zaliczyć należy: realizowaną już w drugiej połowie lat 40. XX wieku politykę “dogęszczania” dużych mieszkań w centrum Krakowa. Prowadziło to do znacznej heterogeni-zacji społecznej dzielnic centralnych i miało wybitnie ideologiczne podłoże, u którego podstaw legła zasada “poprawy struktury klasowo-warstwowej” mie-szczańsko-inteligenckiego Krakowa. Jednakże już w ówczesnym powojennym okresie wystąpiły procesy segregacji społecznej nawiązujące do istniejących warunków mieszkaniowych. Dzielnice o niskim standardzie mieszkaniowym, takie jak Kazimierz czy Podgórze, zostały zasiedlone po wojnie, przede wszystkim przez ludność podkrakowskich przedmieść i wsi, zajmującą stanowiska robotnicze w przemyśle, budownictwie oraz usługach. Odmienny skład społeczny reprezentowały dzielnice bogatych przedwojennych kamienic zlokalizowanych na terenie Nowej i Czarnej Wsi oraz Krowodrzy, a także kamienic -bloków pozostałych po zrealizowanej przez Niemców dzielnicy “rządowej”, położonej na terenie Nowej Wsi. W zachodnich, “lepszych” dzielnicach Krakowa, obok grup gorzej sytuowanych, znaleźli się liczni przedstawiciele szeroko pojętej inteligencji, a także rodziny osób zajmujących stanowiska nomenklaturowe oraz reprezentanci resortów siłowych. Dzielnice położone na wschód od Rynku wykazywały się niższym standardem mieszkań od tych po zachodniej jego stronie, w ślad za nim ich skład społeczny był przeciętnie niżej sytuowany na drabinie społecznej od przekroju społecznego dzielnic zachodnich. Ówczesne miasto centralne otaczały na poły wiejskie, robotnicze przedmieścia, tworzące dość regularny krąg zabudowy jednorodzinnej otaczającej miasto. Nakreślony układ przestrzenno-społeczny prezentował w sumie, pomimo nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, dość tradycyjnie zarysowane linie podziałów struktury społecznej miasta, odzwierciedlone w klasycznym modelu koncentryczno-sektorowym (ryc. 6.5.2.12). 222 1950 1960 Ryc. 6.5.2.12. Redystrybucja poziomu rozwoju społecznego w regionie miejskim Krakowa w latach 1950-2000 Źródło: Opracowanie własne. 223 Wraz z budową Huty im. Lenina i osiedli mieszkaniowych w Nowej Hucie, układ ten o monocentrycznej strukturze funkcjonalno-przestrzennej zaczął przekształcać się w region miejski o bimodalnej strukturze osadniczej i społecznej (ryc. 6.5.2.12). Tworzące ten układ bieguny rozwojowe, stary - krakowski i nowy - nowohucki różniły się diametralnie swym składem społecznym i tradycjami życia miejskiego, jakkolwiek świat uznawanych przez obie społeczności wartości, jak miały to wykazać późniejsze czasy, m. in. “Solidarności”, był ten sam. Od drugiej połowy lat 50. “stary Kraków” nie podlegał zasadni <0,032 0,032-0,045 0,045-0,057 0,057-0,070 0,070-0,082 0,082-0,095 >0,095 kombinat metalurgiczny obszar poza regionem Ryc. 6.5.2.13. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze społecznym I w regionie miejskim Krakowa w 1970 roku Źródło: Opracowanie własne. 224 czym zmianom struktury społeczno-przestrzennej, co wiązało się ze stosunkowo małym ruchem budowlanym w mieście, a także wprowadzonymi ograniczeniami napływu ludności do Krakowa. Dopiero budowa w latach 60. pierwszych większych osiedli mieszkaniowych w “starym Krakowie” oraz dużych kompleksów mieszkaniowych w Nowej Hucie, położonych na północny-za-chód od jej centrum, przyniosła spore zmiany w społecznym obrazie regionu miejskiego. Zmienił się skład społeczny części Grzegórzek i Łobzowa, ale największe zmiany wystąpiły w strefie przedmiejskiej, gdzie zlokalizowano największe ówczesne osiedla: Azory, Wieczysta, Ugorek i Kozłówek. Powstały też nowe osiedla w Nowej Hucie: Przy Arce, Jagiellońskie, Kazimierzowskie i Albertyńskie. Poziom rozwoju społecznego mieszkańców, a co za tym idzie, ich skład społeczny, był zróżnicowany. Osiedla mieszkaniowe w Nowej Hucie zamieszkiwali głównie robotnicy z wykształceniem podstawowym, później zasadniczym zawodowym, zatrudnieni w kombinacie hutniczym, stąd dość jednolity strukturalnie, homogeniczny układ społeczny omawianych jednostek. W przeciwieństwie do osiedli nowohuckich znacznie bardziej zróżnicowany, rzec można amorficzny, skład społeczny prezentowały osiedla krakowskie. Do początku lat 70. obydwa bieguny rozwojowe były rozdzielone słabo zabudowanymi przedmiejskimi Czyżynami (ryc. 6.5.2.13). W tym samym czasie zaczęły powstawać w strefie przedmiejskiej pierwsze osiedla domów jednorodzinnych (Kliny, Wola Justowska), które wyróżniały się znacznie wyższym poziomem rozwoju społecznego od otaczających je osiedli. Standard mieszkaniowy zarówno małych, ale z pełną infrastrukturą techniczną, mieszkań w blokach, jak szczególnie domów w nowych osiedlach przedmiejskich, był przeciętnie wysoki, nie tylko w porównaniu z niskim wyposażeniem technicznym mieszkań w strefach peryferyjnych, ale także w stosunku do wielu zaniedbanych infrastrukturalnie mieszkań w centrum. W latach 60., na skutek szybkiej industrializacji Krakowa, przy ograniczonym ruchu budowlanym w mieście (poza Nową Hutą), wystąpiły wzmożone migracje codzienne ludności zamieszkującej strefę podmiejską i ekspansywnie rozrastającą się strefę dojazdów. Na tradycyjnej głównej osi komunikacyjnej wschód-zachód dojazdy do pracy były wówczas największe. Dojazdy te miały zasadniczy wpływ na zachodzące ówcześnie procesy socjalizacji, objawiające się podnoszeniem kwalifikacji ludności dojeżdżającej do pracy, a także wzrostem wykształcenia członków jej rodzin (Herma, 1966). W 1970 roku odnotowano wzrost poziomu rozwoju społecznego ludności miejscowości położonych na tradycyjnych szlakach komunikacyjnych, 1J- na osi wschód-zachód, a w mniejszym stopniu na osi północ-południe. Lata 70. przyniosły dynamiczny rozwój strefy osiedli mieszkaniowych tak w Nowej Hucie, jak i w Krakowie. Układ społeczny mieszkańców bloków 225 w Nowej Hucie oraz w Krakowie nadal się różnił. Zróżnicowanie to było petryfikowane m. in. dzięki zasadniczo odmiennemu pochodzeniu napływających do nowych osiedli migrantów. W Krakowie, obok osób przybywających z zewnątrz miasta, dużą grupę nowych mieszkańców bloków stanowili młodzi krakowianie zakładający rodziny i opuszczający swoje domy rodzinne, położone w mieście centralnym. W Nowej Hucie nadal przeważały wśród imigrantów osoby ze wsi, pewną grupę stanowili także byli mieszkańcy hoteli robotni- Ryc. 6.5.2.14. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze społecznym I w regionie miejskim Krakowa w 1978 roku Źródło: Opracowanie własne. 226 czych. W omawianym okresie w dorosłe życie wkraczały liczne roczniki powojennego wyżu demograficznego, co w dużych miastach, w tym w Krakowie, oznaczało podniesienie przeciętnego poziomu wykształcenia mieszkańców dzielnic centralnych. Dotyczyło to zwłaszcza stref: centrum I i centrum II. W ten sposób centrum miasta weszło w początkowy etap homogenizacji struktur społecznych dzielnic centralnych. Niejako tradycyjnie od wysokiego poziomu rozwoju społecznego stref centralnych odbiegały południowe sektory miasta centralnego: Kazimierz, Stare Podgórze, Ludwinów. W latach 70., na skutek pewnych postępów w budownictwie indywidualnym, realizowanym także przez mieszkańców miasta centralnego, a także dyfuzji wzorów miejskich na przedmieścia, podniósł się przeciętny poziom rozwoju społecznego w strefie przedmiejskiej (ryc. 6.5.2.12, 6.5.2.14). Szczególnie duży postęp w tej dziedzinie dotyczył społeczności przedmiejskich dzielnic zachodnich i południowych. Proces polaryzacji społeczno-przestrzennej regionu miejskiego Krakowa utrzymał się, a nawet częściowo wzmocnił w latach 80. Zjawisko to zaznaczyło się szczególnie jaskrawo w konfrontacji, uważanych za robotnicze, osiedli Nowej Huty z postrzeganymi jako inteligenckie jednostkami krakowskimi. W tych pierwszych odsetek czynnych zawodowo w przemyśle i budownictwie sięgał 80% ogółu czynnych zawodowo, w tych drugich zazwyczaj nie przekraczał 20% omawianej populacji. Jedynie w osiedlach zlokalizowanych na Podgórzu udział robotników przemysłowych był dwukrotnie wyższy od notowanego w osiedlach Krowodrzy. Równie wysoka dysproporcja występowała w zakresie wykształcenia. W osiedlach „krakowskich” udział mieszkańców z wykształceniem wyższym sięgał 20%, w nowohuckich zazwyczaj nie przekraczał 5% ogółu osób w wieku 15 lat i więcej. W ślad za zróżnicowaniem w zakresie wykształcenia podążała odmienność branż, w których mieszkańcy omawianych dwóch subregionów znajdowali pracę. Zarówno w dzielnicach centralnych, jak > w strefie “krakowskich” osiedli mieszkaniowych dominowała ludność pracująca w nauce, oświacie, kulturze i służbie zdrowia, w Nowej Hucie przeważali zatrudnieni w przemyśle i budownictwie. Należy zaznaczyć, że w latach 80. w części “młodych” osiedli położonych na terenie Nowej Huty, ale także w dzielnicy Podgórze, zanotowano spadek udziału czynnych zawodowo w przemyśle i budownictwie. W nowo oddawanych ówcześnie osiedlach mieszkaniowych Nowej Huty (Oświecenia, II Pułku Lotniczego), a także w południowej części Krakowa (Kurdwanów, Wola Duchacka) zatrudnieni w przemyśle i budownictwie stanowili zaledwie do 25% ogółu pracujących i legitymowali się w większości wykształceniem średnim i wyższym. Nowy typ składu społecznego mieszkańców dużych kompleksów mieszkaniowych wskazywał na dokonujące się przemiany struktury społecznej regionu miejskiego, 227 “uruchomione” m. in. dzięki deindustrializacji Nowej Huty i całego regionu miejskiego Krakowa. Zmiana ta zainicjowała procesy unifikacji struktur społecznych “starego Krakowa” i już “niemłodej Nowej Huty”. Paradoksalnie, obok unifikacji społecznej obu subregionów miejskich, zaznaczył się także proces segregacji społeczno-przestrzennej, który objął Nową Hutę. Za jej symptomy można uznać wybudowanie dużego, jak na ówczesne warunki, zespołu osiedli domów jednorodzinnych na terenie Grębałowa i Wzgórz Krzesławickich w Nowej Hucie. Domy te zostały zasiedlone przez pracowników zaliczanych do kadry inżynieryjno-technicznej, a także po części Ryc. 6.5.2.15. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze społecznym 1 w regionie miejskim Krakowa w 1988 roku Źródło: Opracowanie własne. 228 wysoko kwalifikowanych robotników, pracujących w kombinacie hutniczym. Podobnego typu osiedla, na szerszą skalę, zaczęły się formować także w strefie przedmiejskiej “starego Krakowa”. W tym czasie rozwinęły się osiedla w Woli Justowskiej, Chełmie, Przegorzałach, Bieżanowie, Prokocimiu, Płaszowie, a także osiedle Kliny. W wymienionych jednostkach w 1988 roku, w porównaniu z rokiem 1978, wystąpił wzrost poziomu rozwoju społecznego. Świadczyło to jednocześnie o wejściu regionu krakowskiego w fazę inicjalną procesu su-burbanizacji. Ryc. 6.5.2.16. Redystrybucja poziomu warunków mieszkaniowych w regionie miejskim Krakowa w latach 1970-2000. Źródło: Opracowanie własne. 229 Można zatem stwierdzić, że region miejski Krakowa, u progu “wielkiej zmiany”, jaka miała nastąpić w latach 90., stanowił pod względem społecznym złożoną strukturę miejską ukształtowaną na sposób “realnosocjalistycznego planowania miejskiego”. W układzie tym przestrzeń społeczna znamionowała się zarówno elementami strefowo-sektorowymi, bliższymi klasycznemu wzorowi kapitalistycznego miasta gospodarki wolnorynkowej, jak i realnosocjali-stycznymi biegunami przemysłowego rozwoju, wraz z wytworzonymi wokół nich homogenicznymi społecznie strefami zakładowego budownictwa (ryc. 6.5.2.15). W układ ten wpisywała się dynamicznie rozwijająca się strefa wielkich osiedli mieszkaniowych, o pierwotnie mozaikowej, amorficznej strukturze społecznej, która w latach 80. podlegała już jednak całkiem innemu porządkowi, prowadzącemu do wyraźnej społecznej homogenizacji. Procesowi społecznego różnicowania się przestrzeni regionu miejskiego towarzyszyła stopniowa poprawa warunków mieszkaniowych (ryc. 6.5.2.16). Proces ten jednak był poważnie zróżnicowany co do tempa w poszczególnych strefach i sektorach regionu. Prowadził do istotnego ograniczenia zależności występujących pomiędzy poziomem rozwoju społecznego mieszkańców a standardem zamieszkiwanych przez nich mieszkań. Tradycyjne zależności w omawianych strukturach sprowadzające się do relacji: im wyższy status społeczny, tym lepsze warunki mieszkaniowe, występowały w części dzielnic miasta centralnego oraz w nowych osiedlach przedmiejskich (ryc. 6.5.2.16). Regule tej odpowiadały stosunki społeczne wielu jednostek położonych w strefie obrzeża centrum, charakteryzujących się relatywnie dobrym standardem mieszkaniowym, które były zajmowane przez inteligencję. Z kolei niższy poziom rozwoju społecznego, a także mało korzystne warunki mieszkaniowe spotykano w południowych rejonach strefy centrum II i obrzeża centrum (Kazimierz, Stare Podgórze i Ludwinów). Wyraźny brak zależności społeczno-mieszkanio-wych występował natomiast w historycznym centrum miasta (centrum I), a także w zachodnich rejonach strefy centrum II. Tu, z końcem lat 80., na skutek postępującej przez cały okres powojenny degradacji zasobu komunalnego, substandardowe budownictwo dawało schronienie spauperyzowanej, ale o wysokim cenzusie wykształcenia, inteligencji. Odmienne relacje, od tych spotykanych w centrum, występowały w centrum Nowej Huty, a także w wielu osiedlach mieszkaniowych. Zasoby mieszkaniowe o stosunkowo wysokim standardzie, w sensie infrastrukturalnym, były użytkowane przez ludność o znacznej mozaice społecznej, a w przypadku starszych osiedli głównie przez warstwy niżej sytuowane na drabinie społecznej. W strefach zewnętrznych regionu miejskiego obserwowano znaczną poprawę warunków mieszkaniowych, głównie dzięki dużej zaradności właścicieli domów, zamieszkiwanych przez ro- 230 Ryc. 6.5.2.17. Poziom wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego w wymiarze warunków mieszkaniowych w regionie miejskim Krakowa w 1988 roku Źródło: Opracowanie własne. dżiny robotnicze, chłopskie względnie chłopsko-robotnicze, a w miarę upływu także przez coraz liczniejszą inteligencję, wywodzącą się z miejscowego społeczeństwa. Na uwagę zasługują dwa peryferyjne obszary o wyjątkowo dużych postępach w zakresie standardu mieszkaniowego (ryc. 6.5.2.17). Są to: Zarąbie, położone w rejonie Myślenic i gminy “zagłębia warzywniczego” rejonu proszowickiego, zwłaszcza gmina Igołomia-Wawrzeńczyce. W wymienionych obszarach znaczna poprawa warunków wynikała z ich specyfiki funkcjo 231 nalnej. Zarabie stało się w latach 70. zapleczem weekendowo-wypoczynko-wym dla krakowian, co przejawiało się m. in. w poprawie standardu mieszkaniowego we wsiach tego rejonu. Okolice Proszowic to teren intensywnych upraw polowych i pod folią, warzyw przeznaczonych na rynek krakowski i Górnego Śląska, przynoszących tradycyjnie stosunkowo duże dochody, lokowane także w budynkach mieszkalnych. Przemiany społeczne doby transformacyjnej w regionie miejskim Krakowa są wypadkową kilku procesów, do których zaliczyć możemy: procesy tercjali-zacji gospodarki i daleko zaawansowanej deindustrializacji, na peryferiach -odejście części ludności wiejskiej od rolnictwa, ujawnione i potęgujące się bezrobocie; pojawienie się nowych sektorów gospodarki i nowych zawodów w zarządzaniu, finansach i ubezpieczeniach, odrodzenie warstwy przedsiębiorców; przeprowadzenie częściowej reprywatyzacji zasobów mieszkaniowych i restytucji zasad gospodarki rynkowej na rynku nieruchomości, wraz z odrodzeniem działania mechanizmów renty gruntowej; przejście w cyklu miejskim z etapu koncentracji do fazy dekoncentracji. W okresie transformacji systemowej wystąpiły także wzmożone migracje ludności z centrum do strefy przedmiejskiej lub podmiejskiej, zaawansowane procesy starzenia się ludności, głównie w mieście centralnym, pojawiło się zjawisko etykietyzacji dzielnic i ich podziału na lepsze i gorsze partie miasta i regionu, wzrósł prestiż historycznego centrum Krakowa. Procesy te, omówione szerzej w kontekście zjawisk globalnych czy też w wymiarze europejskim w poprzednich rozdziałach, skupiają się, jak w soczewce, we współczesnym dużym mieście środkowoeuropejskim, w tym także i w Krakowie. Nie bez znaczenia dla kształtowania się nowych podziałów społecznych i polaryzacji przestrzeni miejskiej są funkcje centrum naukowego i kulturalnego, jakie pełni Kraków w systemie miejskim Polski, ale też i w Europie. Wszystkie wyżej wymienione procesy i zjawiska decydują o zmianach oblicza społecznego całego regionu miejskiego. Zachodzące procesy prowadzą zarówno do integracji społeczno-przestrzen-nej i wyrównywania przeciętnego poziomu rozwoju społecznego, jak i dalszej segregacji społeczno-przestrzennej w regionie miejskim Krakowa. Regulatorem tych procesów są przede wszystkim: rozwijająca się suburba-nizacja, cykl życia rodziny, czynniki ekonomiczne, a przede wszystkim mechanizm coraz szerzej wprowadzanego czynszu wolnego, natomiast w strefach zewnętrznych działanie reguł renty gruntowej. Procesy integracji społecznej obejmowały w latach 90. niemal całe miasto centralne, co prowadziło do podnoszenia poziomu rozwoju społecznego, szczególnie przez mieszkańców miasta centralnego. Nadal niższą pozycję zajmowali mieszkańcy sektora południowego tego miasta. W rezultacie, w skali lokalnej, 232 możemy mówić o wykształceniu się w mieście centralnym przestrzeni społecznej przybierającej kształt homogenicznych kręgów, z nieco niższym przeciętnym poziomem rozwoju w strefie centrum II. Drugi, nowohucki biegun, jakkolwiek demograficznie zunifikowany z miastem centralnym (równie niemłody jak to miasto), społecznie plasował się niżej od centrum krakowskiego. Oba centra rozwojowe opasywała od północy i południa pasmowo-półkolista strefa osiedli mieszkaniowych, o utrzymującym się znacznym przemieszaniu społecznym, które w latach 90. podlegało procesom homogenizacji. Osiedla mieszkaniowe były otoczone strefami zewnętrznymi o wyraźnie rozwiniętym, szczególnie w ostatnich kilkunastu latach, koncentryczno-sektorowym porządku przestrzeni społecznej. W skali mikroregionalnej cały układ społeczny regionu miejskiego Krakowa wykazywał pewne oznaki fragmentacji społecznej, której dobitnym, ale nie jedynym, przykładem są ogrodzone, zamknięte i chronione przez wynajęte firmy kondominia, przypominające tzw. gated cities, rozlokowane przede wszystkim w strefie przedmiejskiej. W przestrzeni miejskiej me stanowiły one jednak znaczącego akcentu tak urbanistycznego, jak * społecznego. Wyróżnione układy przestrzenne nawiązują nie tylko do zróżnicowanego Poziomu rozwoju społecznego oraz typu i okresu zabudowy mieszkaniowej, lecz korespondują one także z ogólnym zagospodarowaniem przestrzenno-in-frastrukturalnym regionu miejskiego. W zróżnicowanej przestrzeni społecznej regionu miejskiego znajdują także odzwierciedlenie złożone warunki środowiska przyrodniczego, takie jak: ukształtowanie terenu, warunki mikroklimaty-czne i hydrologiczne oraz szata roślinna, które znacząco decydują o jakości życia w mieście i jego otoczeniu. Analiza przemian społeczno-przestrzennych z zastosowaniem syntetycznych miar lokalnego rozwoju społecznego prowadzi do następujących wniosków: 1) W kształtowaniu się rozwoju społecznego w regionie miejskim Krakowa możemy wydzielić w analizowanym pięćdziesięcioleciu dwa podokresy. W pierwszym, trwającym do końca lat 50., niemal wszystkie strefy regionu (poza strefą dojazdów do pracy) rozwijały się w jednakowym tempie, a procesy polaryzacji społecznej były słabe. W drugim podokresie, począwszy od lat 60., zostały uruchomione procesy polaryzacji społecznej. 2) Na pobudzenie polaryzacji społecznej zasadniczy wpływ miały dwa spośród czterech analizowanych wymiarów lokalnego rozwoju ogólnospołecznego. Były to: wymiar demograficzny i społeczny, w mniejszym stopniu decydował o dyspersji przestrzennej wymiar mieszkaniowy. Do końca lat 80. nie Hjawniało się natomiast zróżnicowanie przestrzeni społecznej w wymiarze gospodarstw domowych. 233 3) Wzrost polaryzacji przestrzeni w wymiarze ogólnospołecznym zadecydował o powstaniu zjawiska falowego rozwoju społecznego regionu miejskiego Krakowa. Grzbiet fali rozwoju społecznego przesunął się, ze strefy obrzeża centrum w latach 1970-1978, do strefy wielkich osiedli mieszkaniowych w latach 1988-2000. Falowy rozwój społeczny był tylko częściowo uzależniony od procesów koncentracji - dekoncentracji demograficznej, “reagując” na te procesy z pewnym opóźnieniem. 4) Procesy polaryzacyjne w regionie miejskim Krakowa przybrały odmienną formę, od tej cechującej miasto zachodnie. Wynikało to z: a) umocnienia się “pozycji społecznej” mieszkańców stref centralnych, b) utrzymywania się w całym okresie realnosocjalistycznym robotniczego charakteru przedmieść i robotniczo-chłopskiego - strefy podmiejskiej i dojazdów do pracy. 5) Procesy polaryzacyjne były dodatkowo “modyfikowane” dzięki biegunowemu charakterowi regionu, co odzwierciedlało się w jego podziale na dwie, zróżnicowane pod względem rozwoju społecznego, części: krakowską i nowohucką. Również wielkie osiedla mieszkaniowe były zdychotomizowane. Krakowska ich część, chociaż heterogeniczna, wyróżniała się przeciętnie wyższym rozwojem społecznym od części nowohuckiej. Ta ostatnia posiadała bardziej homogeniczny charakter, nawiązujący składem społecznym mieszkańców do robotniczych osiedli mieszkaniowych. 6) W mieście centralnym, pierwotnie koncentryczno-sektorowo ukształtowane wymiary rozwoju społecznego: demograficzny i rodzinny, w latach 90. zostały, za sprawą znacznej homogenzacji struktur demograficznej i gospodarstw domowych, pozbawione zróżnicowań sektorowych. Doprowadziło to do utworzenia, pod względem poziomu rozwoju społecznego, jednorodnych stref. 234 7* Poziom i jakość życia w przestrzeni regionu miejskiego 7.1. Teoretyczne podstawy badań poziomu i jakości życia Badania poziomu oraz jakości życia w geografii polskiej, podobnie zresztą jak w polskiej socjologii miast, mają stosunkowo niedługą proweniencję (Zborowski, 1989, 1996d; Misiak, 1992; Liszewski, 1995). Na ten stan rzeczy złożyło się kilka przyczyn natury zarówno ideologicznej, jak i teoretyczno-meto-dologicznej, a także brak odpowiedniej bazy źródłowej. Ta ostatnia z wymienionych przyczyn zadecydowała przede wszystkim o niemal kompletnym braku badań dotyczących zróżnicowania przestrzennego jakości i poziomu życia w polskim mieście w ujęciu kompleksowym. Poszczególne wymiary czy też dziedziny poziomu i jakości życia mają natomiast bogatą literaturę. Należą do mch opracowania poświęcone mieszkalnictwu, rynkowi pracy i bezrobociu, ochronie zdrowia czy też przestępczości oraz szkolnictwu. Osobną grupę two-rzn. postulowanej przez niego „sztywnej” sekwencji ich zaspokajania, począwszy od potrzeb „najniższych” do „najwyższych”. Kryterium klasyfikacyjne potrzeb, ze względu na ich funkcje, jakie pełnią W rozwoju człowieka, uwzględnia systematyzacja potrzeb dokonana przez J. Szczepańskiego (1981), który wyróżnił potrzeby: 1) biologiczne, 2) psychi-CZⁿe, 3) społeczne (w tym polityczne), 4) gospodarcze i 5) kulturalne. 239 Uwzględniając trzecie kryterium klasyfikacji potrzeb, tj. ich podział ze względu na podmiot, wyróżniamy potrzeby indywidualne, związane z istnieniem i funkcjonowaniem jednostki ludzkiej (indywiduum), oraz potrzeby zbiorowe - potrzeby społeczne, które są wyrazem życia grupowego ludzi i są inter-nalizowane w rodzinach, różnego typu zbiorowościach lokalnych, grupach zawodowych i społecznych, a także ruchach społecznych. Równie, jak klasyfikacja potrzeb według kryterium pilności, tak rozbudowana jest typologia według kryterium przedmiotu, tj. rodzaju potrzeb. Możemy tu mówić o potrzebach wyżywienia, mieszkania, ochrony zdrowia, wykształcenia, rekreacji itp. Przykłady klasyfikacji potrzeb z uwzględnieniem rodzajów potrzeb agregowanych w grupy prezentuje tab. 7.1.2.1 Łączenie poszczególnych rodzajów potrzeb w grupy (agregaty) ma na celu ułatwienie percepcji analiz dokonywanych przy pomocy ujęć agregatowych i powinno też usprawniać diagnozowanie skutków prowadzonej przez państwo polityki gospodarczej i społecznej. Zaprezentowany przegląd podstawowych grup potrzeb uwzględnianych w polskich badaniach poziomu życia wskazuje na rozszerzanie tematyki badawczej na grupy potrzeb, których zaspokojenie trafia na różnego typu „bariery społeczne” w okresie przemian społeczno-gospodarczych w ostatnich 15 latach (niedostatek, zagrożenie ubóstwem, deprywacja). Niewątpliwie wraz z rozwojem różnego typu niekorzystnych zjawisk społecznych należy rozszerzyć problematykę potrzeb o takie kategorie, jak: społeczna dezorganizacja i patologie społeczne (rozwody, alkoholizm, narkomania, przestępczość, w tym wśród młodzieży), alienacja i demokratyczna partycypacja (udział społeczeństwa w życiu politycznym i społecznym). W niniejszej pracy autor zastosował dwa rodzaje kryteriów klasyfikacji potrzeb, mianowicie: kryterium przedmiotu potrzeb i kryterium pilności zaspokojenia potrzeb, uwzględniając potrzeby podstawowe (fizjologiczne), jak i wyższego rzędu. Obydwa kryteria zostały wzięte pod uwagę w podrozdziale 7.3. Kryterium przedmiotu potrzeb posłużono się także w rozdziale 8, traktującym o stratyfikacji społecznej mieszkańców reg*ionu miejskiego Krakowa. 7.1.3. Koncepcje badawcze poziomu i jakości życia w mieście Na podstawie anglosaskiej literatury przedmiotu konceptualizację badań jakości życia sensu largo zaproponował R. Rogerson (1999). Obejmuje ona dwa typy podejść badawczych: 1) charakterystyki różnorodnych wymiarów środowiska naturalnego i społecznego, przy uwzględnieniu cech obiektywnych charakteryzujących te wymiary, 2) analizy, przede wszystkim surveyowe, uwzglę- 240 7.1.2.1. Rodzaje potrzeb w badaniach poziomu życia GUS 1. Ludność I 2. Gospodarstwa domowe i rodziny 3. Kształcenie 4. Siła robocza i zatrudnienie 5. Dochody nominalne i realne 3 16. Infrastruktura I komunalna i 10. Zabezpieczenie 13. Sport, wypoczynek i 14. Budżet czasu (1991) _x placówki handlowe społeczne turystyka ludności E 9. Ochrona środowiska 11. Ochrona zdrowia £■ 12. Kultura i sztuka a> c ra ’O N •w to 5 v> CU U o 'e CU to CU .2 o -X e O) CU E "e _x 3 LÚ _ E C V) r- n ZJ _x CU O 8 CU •N ■D Z łs» •o % co ? Ź O 0» to- 7ñ N .X o CU Z 0 Ä o u in 3 V) to N 3 ■o o 5 a » 9 c O o to o. V> 3 CU o 5. S E Œ 2 ?? D ■D o N Z ■O < œ E «W £ N o u o UJ Q_ oj co ID co z oj co CU c to 'e 5 o E to to ZJ to CU CU o N 'c n CU a to _x U (1985) to CU o TT to E O to to Í i .X •N (U CU CL N « ™ 5 to to •N co N to to "cu to N O °E O E E to N $ .X to to O) ■O CU O to o 0 75 3 N ■o ■o to CU CL . ,® .2 co E > •N lu CU E CU o O c ° N 0) to CU >» 75 3 E to to a 2 ® O Ü to N 75 .X N "55 O CD En ra 'e •= to 2 N N 2 s1! E 7n to N 3 o O) □ 2 E TD -Í > N S dg “> ö a a O o 75 CU to >x N to 75 vi to 3 Ę > co g 2 cl "= n ra to to N ? c to e O CU D Z) E Tu 2 O _X S-3 -s-s N o C O to to E to Q. i N ra -o > Z) -X s W CL CL 0. e et et N 5 N > V) Ô oi co OJ co 10 (0 <30 CD V- V- X- E to O to >. >> 'e ¿ to .X e • --- _X N to to to cn •--- ■ --- to (1979) Wyżywieni« to to to o to O E CU N -E TT CU CU •N to $ Zdrowie o £Z o tn E _X to to o. y to to 5 CL TT o E CU c 0 2 CU cT 5 >> to E 3 3 ś. £ £ ® a,® S B =ł ra 2 N E CU -X N -X Tu o a 5 CU 3 Tu E S- a b. ■= Q- 2 en cT 1/i = O N 3 c to N a •O o o ír * N 3 ® Æ N -O N 52 O ° p >*-Q to ■Q (/> to _X to CU o o. •o g CU XJ o 3 to o o E cu 2 o O to Ñ § to o 'VI >, o ? CU o o Q. 0 0- *o w E CL (X (/) 2 <: ‘W N V) CL (/) o oi O¡ cO 10 (0 ao O) to N •Ï ÇU U o o ’e >> 'c to •co CU to to c Î (1961) Warunki CU >» to o to -X _Q o to to 5 $ c N O CU c E $ •N o « N co N V) to to 1 CU o •o E ra c CU to to CU Tu -X □ "O 3 o 5 2 N 3 E N E < -X N CÛ *o <0 £ O ---I T- oj co 10 <0 r- z Źródło: Słaby, 1994. 241 dniające cechy osobowe jednostek, odnoszące się do badań poziomu zaspokojenia potrzeb biologicznych i społecznych (cechy obiektywne), jak i satysfakcji i dobrostanu (cechy subiektywne) (ryc. 7.1.3.1). Pierwszy typ „studiów miejskich” dotyczy prowadzenia, zazwyczaj powtarzanych okresowo, ocen jakości życia city ratings, jaką oferują miasta zarówno mieszkańcom, jak i firmom oraz instytucjom. Ocenie podlega wiele wymiarów czy też dziedzin jakości życia miejskiego (środowiska naturalnego i społecznego), najczęściej są to: stan środowiska naturalnego, koszty utrzymania domu (m. in. podatki), poziom służby zdrowia i opieki publicznej, a także przestępczość (tab. 7.1.3.1). W celu pomiaru jakości życia w miastach krajów Unii Europejskiej, Komisja Europejska zainicjowała w 1997 roku projekt pilotażowy Urban Audit, który w latach 2002-2003 był kontynuowany w ramach The Urban Audit II (Obrębalski, 2004). Tym ostatnim projektem objęte zostały również wybrane miasta ówczesnych krajów kandydujących do Unii Europejskiej. Popyt na informacje o różnych aspektach jakości życia w miastach zwiększa się współcześnie i jest uwarunkowany ogarniającą metropolie „gorączką globalnej konkurencji” (Begg, 1999; Rogerson, 1999). Należy dodać, że Ryc. 7.1.3.1. Konceptualizacja jakości życia Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rogerson, 1999. 242 Tab. 7.1.3.1. Podstawowe wymiary jakości życia w mieście wg wybranych analiz ocen miasta city ratings PCC X X X X X X X 1990 Hart i in. X X X X X X X X X X X 1989 Burnley X X X X X X 1988 Rogerson i in. X X X X X X X X X X X X 1988 Boyer, Savageau X X X X X X X X X 1981 Liu X X X X X 1976 Smith X X X X X X X 1973 WYMIARY [ Stan środowiska naturalnego / wymiary | Atmosfera /s pokój i cisza | Klimat | Różnorodność stylów życia | Zatrudnienie I Emerytura f Koszty utrzymania domu [ Zdrowie / opieka publiczna | Bezpieczeństwo publiczne / przestępczość \ Transport / poziom przepływów | Poziom i możliwość edukacji | Możliwości rekreacji | Gospodarka /klimat dla biznesu | Sztuka / różnorodność kulturowa [ Podatki | Wielkość powierzchni handlowych | Możliwości zaopatrzenia rynku (dystans) | Ceny żywności / koszty utrzymania [ Polityczna stabilność | Zarobki 243 metodologia oceny jakości życia w miastach jest zagadnieniem złożonym i jak dotychczas nie wypracowano w sposób jednoznaczny zagadnień takich, jak: prowadzenie systemów informacyjnych dotyczących mierników poziomu i jakości życia, ich doboru do badań, a także ustalenie metod analizy jakości życia w miastach. Przy prezentacji wyników uwzględnia się zasadniczo dwa typy metod: 1) globalnej miary syntetycznej uszeregowanej w oparciu o ekonome-tryczne miary wzorca rozwoju, 2) grupowej miary syntetycznej uwzględniającej poszczególne dziedziny jakości życia w mieście (Knox, 1994; Gawlikow-ska-Hueckel i in., 2000). Możliwe jest także zastosowanie taksonomicznych metod aglomeracyjnych (Van der Haegen, 1992). W badaniach geograficznych miejskich, ale przede wszystkim regionalnych, najczęściej spotykamy się z opracowaniami odnoszącymi się do badań poziomu zaspokojenia potrzeb ludzkich (Malinowski, 1958; Maslow, 1990; Seny-szyn, 1995; Obuchowski, 2000). Odnoszą się one do analiz poziomu życia tak w wymiarze obiektywnym, jak i subiektywnym i oparte są na tzw. metodzie genewskiej (Drewnowski, 1974). Pomimo dużej liczby opracowań wykonanych tą metodą, nadal wzbudza ona wiele kontrowersji. Do głównych, dyskutowanych w literaturze przedmiotu kwestii zaliczyć można dużą dowolność w wyborze mierników opisujących poziom życia, utrudniającą stworzenie spójnego, logicznego systemu, odzwierciedlającego zasadnicze aspekty poziomu życia. Sporo uwag krytycznych wiąże się z zagadnieniem „ważenia” poszczególnych mierników i tworzenia systemu wag, jeszcze innym problemem jest szeroki zakres semantyczny definiowanych mierników, określających aspekty poziomu życia. Dyskurs metodologiczny obejmujący szeroką problematykę zagadnień poziomu życia nieustannie rozwija się na polu nauk ekonomicznych (Zienkowski, 1979; Słaby, 1990, 2004; Kramer, 1997; Bywalec, Rudnicki, 1999; Zeliaś, red., 2000, 2004; Ostasiewicz, 2000; Ostasiewicz, red., 2003), społecznych (Gostkowski, 1974; Szymczak, 2000), jak i geograficznych (Smith, 1973; Knox, 1974, 1975; Coates, Johnston, Knox, 1977; Muzioł, 1981; Pacione, 1982; Ciechocińska, 1985; Lodkowska, 1985; Prawelska-Skrzypek, 1987, 1988, 1992; Paszkowski, 1989; Rogerson i in., 1989; Zborowski, 1989; Chojnicki, Czyż, 1991a, 1991b, 1991c; Smith, Pile, 1993; Liszewski, 1995; Marczyńska-Witczak, Michalski, 1996; Jensen Leven, 1997; Prawelska-Skrzypek, Porębski, 2003). Trzecią grupę studiów tworzą prace poświęcone jakości życia sensu stricto. Są one związane z badaniem subiektywnego dobrostanu jednostek i zbiorowości ludzkich. Badania te zostały zainicjowane w medycynie i psychologii zdrowia (Karski i in., 1997), później pojęcie to pojawiło się w socjologii i psychologii społecznej (Offer, 1996; Czapiński, 1998), a także w geografii (Pacione, 244 1982; Smith, 2002). Problematyka jakości życia pojawiła się w nauce jako reakcja na absolutyzowanie kategorii ekonomicznych, rzekomo jedynych zmiennych postępu społeczno-gospodarczego. Uznano, że zadowolenie, jakie człowiek czerpie z życia, ma swoje źródła nie tylko w warunkach materialnych, ale wypływa ono także z możliwości realizacji potrzeb wyższego rzędu, takich jak poczucie godności, prawdy, sprawiedliwości czy piękna. Badania jakości życia w mieście zachodnim wskazują na wzrost satysfakcji z własnego życia w miarę posuwania się od centrum ku peryferiom (Knox, Pinch, 2000). Istotną kwestią badawczą jest ocena relacji między obiektywnymi a subiektywnymi miarami jakości życia. Badania prowadzone na zachodzie nie ujawniły związków pomiędzy poziomem a jakością życia, natomiast polskie prace poświęcone temu zagadnieniu wskazują na dużą zgodność między obiektywnymi a subiektywnymi miarami poziomu i jakości życia (Czapiński, 2002). 7.2. Wybrane zagadnienia poziomu i jakości życia w Polsce W podrozdziale tym dokonano krótkiego przeglądu wybranych dziedzin czy też wymiarów poziomu i jakości życia w Polsce, zwracając uwagę na zachodzące w omawianych dziedzinach przemiany w okresie transformacji. Syntetyczne omówienie dynamiki i pogłębiających się zróżnicowań społecznych w zakresie poziomu i jakości życia w Polsce pozwoli na pełniejsze zrozumienie tych zagadnień w skali regionu miejskiego Krakowa, podejmowanych w kolej-ⁿYm podrozdziale pracy. O możliwości realizacji potrzeb decydują w dużym stopniu warunki ekonomiczne. Wśród nich na czoło wybijają się dochody gospodarstw domowych, które zazwyczaj przybierają postać pieniężną względnie mogą być pozyskiwane w naturze lub też w formie usług. Gros społeczeństwa przez sprzedaż na tynku pracy własnych zdolności, umiejętności i wiedzy uzyskuje wynagrodzenie za pracę, które następnie służy zaspokojeniu potrzeb gospodarstw domo-wych. Potrzeby te są realizowane przez konsumpcję dóbr i usług. Pomiędzy dochodami ludności a konsumpcją istnieje zależność, zgodnie z którą wraz ze ^zrostem wolumenu dochodów rośnie poziom konsumpcji w skali globalnej, ¹ odwrotnie. Wraz z podnoszeniem dochodów zmienia się także struktura konsumpcji, wzrasta bowiem spożycie dóbr wyższego rzędu. Dane przytoczone w tab. 7.2.1 wskazują na znaczną redukcję wynagrodzeń realnych w Polsce na początku okresu transformacji. Redukcja ta oznaczała jednocześnie poważne obniżenie się poziomu i jakości życia w kraju. W 1990 roku poziom wynagrodzeń spadł w relacji do roku poprzedniego o prawie 25%. kolejnych kilku latach utrzymywała się spadkowa tendencja poziomu wyna 245 grodzeń realnych, która dopiero w 1994 roku została powstrzymana. Od tego czasu notowano w Polsce stały wzrost wynagrodzeń realnych, jednak postępy te nie były, i nadal nie są, zadowalające. Podobne tendencje kształtowania się wynagrodzeń realnych w okresie transformacji występowały w pozostałych krajach Europy Środkowej (np. Republika Czeska). Nasi południowi sąsiedzi po „szoku dochodowym” okresu 1991-1994 stosunkowo szybko powrócili do poziomu wynagrodzeń realnych z końca lat 80. (Machonin, 2001). W Polsce powrót do pozycji sprzed transformacji był bardzo powolny i długi. Trzeba tu jednak dodać, że poziom konsumpcji w Polsce na początku transformacji spadał w mniejszym stopniu niż płace, a to dzięki stosunkowo małym redukcjom w owym czasie świadczeń społecznych (Gucwa-Leśny, 2002). W okresie transformacji pojawiły się też zasadnicze zmiany w strukturze dochodów gospodarstw domowych. W tab. 7.2.2 zawarto dane dotyczące struktury przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego, który obejmuje pieniężne i niepieniężne bieżące dochody gospodarstw domowych pomniejszone o podatki od dochodów, spadków, darowizn i nieruchomości. Po przejściowym wzroście w latach 1995-1998 udziału dochodów uzyskiwanych z wynagrodzeń za pracę, w pięcioleciu 1998-2003 nastąpił spadek udziału tego typu wynagrodzeń z 48,1% do 46,7%. Jednocześnie w całym okresie transformacji zwiększył się udział w strukturze dochodu rozporządzalnego świadczeń społecznych, był on szczególnie gwałtowny w pierwszej połowie lat 90. Wzrost roli świadczeń społecznych wynikał przede wszystkim z niezmiernie szybkiego przyrostu liczby emerytów i rencistów, a także pojawienia się na dużą skalę bezrobocia, oficjalnie nie notowanego w realnym socjalizmie (Zien-kowski, 1998). Godny odnotowania jest także stały spadek udziału dochodów z pracy w gospodarstwie rolnym. Jak to już uprzednio stwierdzono, poziom uzyskiwanych dochodów przez gospodarstwa domowe ma zasadnicze znaczenie dla kształtowania się wolume- Tab. 7.2.1. Wynagrodzenia realne gospodarstw domowych w Polsce w latach 1989-2002 Dochody 1989 | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 realne Rok 1990 = 100 netto 124,9 100 99,7 97,0 94,2 94,6 97,4 103,0 110,5 115,4 Dochody 1990 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 realne Rok 1992 = 100 brutto 103,2 99,7 101,3 104,2 109,9 | 116,4 120,3 | 126,0 127,2 130,4 131,3 ■ brak informacji dla roku 1999 i następnych Źródło: Rocznik statystyczny 1990, 1991, 1999, 2000, 2003, GUS, Warszawa 1990, 1991, 1999, 2000, 2003. 246 ⁿu i struktury wydatków ponoszonych przez rodzinę. Nie jest to oczywiście jedyny czynnik zmian struktury wydatków, o których decydują także: preferencje, gusty i upodobania konsumpcyjne uwarunkowane pochodzeniem społecznym, a także przemiany struktury i relacji cen na określone dobra i usługi. W omawianym okresie wystąpił poważny spadek udziału wydatków na żywność (tab. 7.2.3). Spadek ten był podyktowany, nie jak wynikałoby z prawa Engla - poprawą sytuacji ekonomicznej rodzin, ale silnym wzrostem obciążeń budżetów rodzinnych płatnościami „sztywnymi”, a więc opłatami czynszu, energii elektrycznej i cieplnej oraz gazu, ponoszonymi przez gospodarstwa domowe z tytułu użytkowania mieszkania. Na ograniczenie wydatków realnych ⁿa zaspokojenie potrzeb żywnościowych miało wpływ spowolnienie tempa Wzrostu cen produktów rolnych i artykułów żywnościowych, które to ceny po 1989 roku zostały uwolnione od ingerencji państwa. Na pogorszenie sytuacji w zakresie zaspokojenia potrzeb żywnościowych w okresie transformacji systemowej wskazuje wzrost renaturalizacji konsumpcji, czyli zaspokajania potrzeb żywnościowych z pominięciem rynku (Sikorska, 1998). Wzrost spożycia naturalnego zanotowano przede wszystkim w gospodarstwach domowych rolników, gdzie autokonsumpcja stanowiła ponad 45% wartości spożywanej żywności (Chmielewska, 1998). Od 1989 roku najbardziej wzrosły wydatki na utrzymanie mieszkania, które °becnie (2003 r.) pochłaniają jedną czwartą budżetów rodzinnych. Wysokie °bciążenie budżetów rodzin wydatkami na zaspokojenie potrzeb podstawowych, tj. wydatkami na żywność oraz stałe opłaty mieszkaniowe obniżyły zdolność gospodarstw domowych do konsumpcji innych dóbr i usług. Obniże-ⁿ,e tej zdolności miało miejsce szczególnie wśród najuboższych rodzin. Tab. 7.2.2. Struktura przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 1989-2003 Wyszczególnienie 1989 1995 1996 1997 1998 2000 2003 Dochód rozporządzalny 100 100 100 100 100 100 100 w tym: . z pracy najemnej 46,2 44,3 45,3 46,4 48,1 47,7 46,7 . z gospodarstwa rolnego 11.4 10,2 8,6 7,0 5,4 4,1 _ ze świadczeń społecznych 15,7 32,5 32,1 31,4 31,7 32,5 34,4 w tym: emerytury i renty - 26,6 26,3 26,8 25,1 24,6 24,9 zasiłek dla bezrobotnych - 2,3 - - - - 0,8 Dochody z pracy na własny - 6,9 rachunek 6,8 8,2 8,1 8,6 8,0 Źródło: Rocznik Statystyczny 1990. 1991, 1996, 2001, 2004. GUS. Warszawa 1990. 1991. 1996. 2001, 2004. 247 Tab. 7.2.3. Struktura wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 1989-2003 Wyszczególnienie 1989 1995 1997 2000 2003 Wydatki ogółem 100 100 100 100 100 w tym: żywność 45,8 39,7 36,0 30,8 28,3 Napoje alkoholowe 2,5 1,2 1,1 3,0 2,9 Odzież i obuwie 16,9 7,0 6,9 5,5 5,3 Mieszkanie 10,6 11,6 11.6 5,9 5,0 Energia elektryczna 1.7 10,8 10,4 17,9 20,5 i cieplna Higiena i ochrona 2,6 3,1 7,0 6,9 7,3 zdrowia Kultura, oświata, 10,1 5,4 5.5 8,1 8,2 sport, turystyka Transport i 6,2 8,8 9,8 13,4 13,4 łączność Źródło: Rocznik Statystyczny 1990, 1991, 1996, 2001, 2004, GUS, Warszawa 1990, 1991, 1996, 2001. 2004. W 2003 roku w budżetach 20% osób o najniższych dochodach w gospodarstwach domowych ogółem wydatki te stanowiły łącznie 60,8%. Natomiast u 20% osób o najwyższych dochodach, wydatki podstawowe nie przekraczały 40% ogółu wydatków (39,4%) {Sytuacja gospodarstw domowych w 2003 r.)-W omawianym okresie wzrosły także wydatki na transport i łączność, co łączy się z dynamicznym rozwojem motoryzacji, a także komercjalizacją usług świadczonych przez transport publiczny. Poważny był także wzrost obciążenia budżetu rodzin wydatkami na higienę i ochronę zdrowia, nie starczało natomiast już pieniędzy na zaspokojenie potrzeb w zakresie zapotrzebowania na odzież i obuwie, spadły także możliwości zaspokojenia potrzeb kulturalnych i rekreacyjnych. Jakkolwiek zmiany w strukturze dochodów i wydatków polskich rodzin w coraz większym stopniu upodabniają je do struktury konsumpcji krajów wysoko rozwiniętych, to proces ten będzie rozciągnięty w czasie. Ciągle bardzo duży odsetek wydatków przeznaczanych na potrzeby podstawowe nie pozwala na w miarę swobodne przeznaczenie dochodów na dobra i usługi wyższego rzędu. Wraz z obniżeniem się, w pierwszych latach transformacji, dochodów ludności zaczęły pojawiać się tendencje do wzrostu liczby osób żyjących poniżej poziomu minimum socjalnego, a więc poniżej granicy określającej sferę niedostatku, wskazującej jednocześnie na zagrożenie ubóstwem. Zasięg sfery niedostatku zwiększył się z 20% w 1988 roku do 33% w 1991 roku (Gucwa-Leśny, 2002). Pierwsze lata transformacji ujawniły także narastające z początku wol- 248 ⁿⁱeJ, ale od 1997 roku stosunkowo szybko zjawisko ubóstwa obiektywnego (w wyrażeniu dochodowym), szacowanego na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych (ryc. 7.2.1). Za szczególnie niepokojące należy uznać prawdopodobieństwo zagrożenia ubóstwem skrajnym, oznaczającym mⁱr>imum egzystencji. Poniżej tego poziomu żyło w Polsce w 2003 roku około 12/o ogółu mieszkańców. Jeszcze wyższy był odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków nie przekraczał tak zwanej ustawowej granicy ubóstwa (ponad 19% ogółu osób). Z kolei linia ubóstwa re-atywnego sięgała w 2003 roku prawie 20% ogółu ludności. Wzrost ubóstwa w Wymiarze obiektywnym wystąpił przy jednoczesnej poprawie sytuacji mate-Halnej ogółu Polaków, co wskazywać może na wzrost rozpiętości między °zszymi a zamożniejszymi warstwami społecznymi, prowadzącymi do utrwalania się zjawiska polaryzacji społecznej. Jeszcze wyżej od obiektywnych Wskaźników ubóstwa został oceniony zasięg ubóstwa subiektywnego, wiążące-8° się z postrzeganiem własnego poziomu życia przez społeczeństwo. W przeciwieństwie do obiektywnych linii ubóstwa, poziom wskaźnika ubóstwa su-e*tywnego od 1999 roku stopniowo zmniejszał się, prawdopodobnie ze ^zględu na wzrost realnej wartości wynagrodzeń i świadczeń emerytalnych y uacja gospodarstw domowych w 2003 r). Wśród czynników zasadniczo ^Pływających na wzrost polskiego ubóstwa znajdujemy: bezrobocie, niski po-wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, wielodzietność, zamie-s iwanie w małych miastach i na wsi (Bieńkuńska, 2002). 50 X.⁴⁰ •o § 3o 10 o 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Granice ubóstwa: • relatywna (50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych) " ustawowa minimum egzystencji subiektywna (lejdejska) - stopa ubóstwa w% gospodarstw domowych Ryc. 7.2.1. Stopa ubóstwa w Polsce w latach 1993-2003 źródło: Badania budżetów gospodarstw domowych, GUS, www.stat.gov.pl/dane spol.gosp/warunki zycia/sytu-gosp-domo-2003/doc 249 Jedną z potrzeb zaliczonych do podstawowych, warunkujących funkcjonowanie człowieka jest potrzeba posiadania mieszkania. Mieszkanie zabezpiecza i wyzwala szereg potrzeb, obok zapewnienia „dachu nad głową”, zabezpiecza i chroni intymność życia jednostki i rodziny, przez co realizuje część potrzeb zabezpieczenia i bezpieczeństwa. Posiadanie mieszkania stymuluje pojawienie się innych potrzeb, m. in. związanych z posiadaniem dóbr trwałego użytku. Nade wszystko mieszkanie pozwala realizować większość funkcji pełnionych przez rodzinę, będąc szczególnym „ośrodkiem skupienia” dla tej podstawowej komórki społecznej (Gutkowska, 1995). To podstawowe dobro było i jest przedmiotem polityki społecznej wielu państw, szczególnie realizujących model państwa dobrobytu społecznego. W krajach realnego socjalizmu, w tym także i w Polsce, przy braku rynku mieszkaniowego było zawsze dobrem reglamentowanym, stanowiąc jeden z wielu newralgicznych i nabrzmiałych problemów, nie rozwiązanych przez poprzedni system. Do najważniejszych elementów decydujących o walorach użytkowych mieszkania zaliczymy: standard użytkowy (powierzchnia, liczba pokoi), standard techniczny (instalacje techniczno-sanitarne), stopień jego zagęszczenia i samodzielność zamieszkiwania, wewnętrzne rozplanowanie i ogólny stan techniczny budynku. Obok standardu mieszkaniowego duże znaczenie mają formy własności mieszkań, których struktura w okresie transformacji, poprzez komercjalizację, uległa zasadniczym przekształceniom. Do podstawowych elementów decydujących o standardzie mieszkania należy wielkość mieszkania, ustalana najczęściej według powierzchni użytkowej i liczby izb. W ostatnich latach zwiększyła się przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań, przy czym szczególnie imponujący był wzrost tej powierzchni na wsi. Wzrost przeciętnej wielkości mieszkania na wsi w małym stopniu obejmował ludność rolniczą, był on przede wszystkim oznaką rozwijających się procesów suburbanizacji, a także budowy tzw. drugich domów realizowanych przez zamożną ludność miast. W 2002 roku nadal blisko 40% stanowiły mieszkania małe, nie przekraczające 50 m² powierzchni użytkowej. W miastach ich udział sięgał niemal połowy całego miejskiego zasobu mieszkaniowego. W okresie międzyspisowym (1988-2002) wzrosła też przeciętna liczba izb w mieszkaniu. U progu XXI wieku poziom zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych ciągle jest niewystarczający. Za najistotniejsze problemy należy uznać: brak samodzielnych mieszkań, nadal stosunkowo duży (w relacji do państw zachodnich) udział mieszkań o słabym standardzie technicznym, spore zagęszczenie izb mieszkalnych, szczególnie na wsi (prawie 30% ludności w mieszkaniach, gdzie przypada powyżej 1,5 osoby na 1 izbę). Ogólnej sytuacji mieszkaniowej nie poprawia także stan zasobów mieszkaniowych. Według Narodowego Powszechnego Spisu Ludności i Mieszkań 250 w 2002 roku, 2,8 min mieszkań, tj. niemal jedną czwartą, zaliczono do zasobów substandardowych. Na poziom życia rodzin wpływają możliwości zaspokojenia potrzeb w zakresie wyposażenia w dobra trwałego użytku. Posiadanie określonych przedmiotów wskazuje nie tylko na stopień zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych, ale także jest przejawem określonych postaw konsumpcyjnych odzwierciedlających styl życia grup społecznych. Na wyposażenie gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytku składają się sprzęty AGD, przedmioty elektroniki użytkowej, pojazdy, w tym przede wszystkim samochody, a także nieruchomości. Część przedmiotów trwałego użytku ma dzisiaj charakter powszechny, np.: lodówka, telewizor kolorowy, odkurzacz, nadal stosunkowo rzadko występują: kuchnie mikrofalowe, komputery, odbiorniki telewizji satelitarnej. Do sprzętu sporadycznie występującego zaliczymy: zmywarki do naczyń, kamery wideo czy cyfrowe aparaty fotograficzne. Sprzęt ten współcześnie z racji małego nim nasycenia gospodarstw domowych, a także specyficznych walorów użytkowych ma charakter luksusowy, pojawił się on na polskim rynku zaledwie kilka lat temu. W okresie transformacji, pomimo spadku realnych dochodów gospodarstw domowych, nastąpił poważny wzrost liczby większości przedmiotów zaliczanych do sprzętu AGD (poza lodówkami i odkurzaczami, które już z początkiem lat 90. powszechnie występowały w gospodarstwach domowych) (tab. 7-2.4). Znamienna jest poprawa wyposażenia gospodarstw w sprzęt uznawany do niedawna za luksusowy, jak kuchenki mikrofalowe, a także zmywarki do naczyń. Jeszcze większą dynamikę przyrostu wykazywały gospodarstwa domowe w latach 90. w zakresie wyposażenia mieszkań w przedmioty elektroniki użytkowej (tab. 7.2.5). Największą popularność zyskały: telefony komórkowe, Tab. 7.2.4. Wyposażenie mieszkań w sprzęt gospodarstwa domowego w Polsce w latach 1990-2004 w procentach gospodarstw domowych ogółem Wyszczególnienie 1990 1992 1994 1996 1997 1998 1999 2002 2004 Lodówka 97 92 97 95 96 96 96 96 95 Odkurzacz 88 - - - - 91 90 93 92 Pralka automatyczna 55 50 57 62 63 70 70 78 77 Zamrażarka samodzielna lub w - 31 43 50 51 54 57 64 61 połączeniu z lodówką Kuchnia mikrofalowa - 2 6 7 10 15 14 25 30 Pralko-suszarka - 6 8 6 8 6 7 8 9 Zmywarka do naczyń - 1 2 1 3 4 3 5 7 Źródło: Dobra trwałego użytku w< gospodarstwach domowych, 2004. CHOS, http://www. cbos. com.pl/SPISKOM. POL/K_042_04 251 Tab. 7.2.5. Wyposażenie mieszkań w urządzenia i sprzęt elektroniki użytkowej oraz sprzęt optyczny w Polsce w latach 1990-2004 w procentach gospodarstw Wyszczególnienie 1990 1992 1994 1996 1997 1998 1999 2002 2004 Telewizor kolorowy 50 65 82 88 91 92 94 95 95 Telefon stacjonarny 23 23 36 39 47 57 63 77 77 Radio stereofoniczne - - 52 56 69 65 Aparat fotograficzny - - - - - 59 58 59 zwykły 66 Telefon komórkowy - - - 2 5 12 48 57 Magnetowid, odtwarzacz 13 31 48 53 55 59 58 59 55 wideo Magnetofon - - - - - 48 50 57 54 stereofoniczny Odtwarzacz płyt - - - - - 25 33 48 47 kompaktowych Komputer - 6 11 13 13 14 17 30 37 TV kablowa - 7 - 20 23 30 33 29 31 TV satelitarna 3 3 9 12 16 19 20 28 23 indywidualna Odtwarzacz płyt DVD - - - - - - - 9 17 Kamera wideo - - - - - 3 4 5 8 Konsola do gier - - - - - 6 6 8 7 komputerowych Aparat fotograficzny - - - - - - - 4 5 cyfrowy Faks - - - - - - - 4 4 Źródło: Dobra trwałego użytku gospodarstwach domowych, 2004. CBOS, http: '■ www.cbos.com.pl/SPISKOM. POI./K 042 04 komputery oraz odtwarzacze płyt DVD, zmalał natomiast odsetek mieszkań posiadających radioodbiorniki stereofoniczne, magnetowidy oraz zwykłe aparaty fotograficzne. Coraz powszechniejszy w polskich gospodarstwach stał się samochód osobowy (tab. 7.2.6). Jego posiadanie deklarowało 57% ogółu gospodarstw, 8% rodzin dysponowało co najmniej dwoma pojazdami. Samochód, będący do niedawna bezsprzecznie symbolem zamożności i prestiżu, stał się często niezbędnym środkiem transportu. Stąd jego większa dostępność w gospodarstwach domowych na wsi, użytkujących samochody starsze, o stosunkowo małej war- Tab. 7.2.6. Wyposażenie gospodarstw domowych w samochód osobowy w Polsce w latach 1990-2004 w procentach gospodarstw ogółem Wyszczególnienie V1992 I 1994 I 1996 II 1997 II 1998 I 2004 Posiadające jeden samochód 37 41 43 47 44 49 Posiadające więcej niż jeden - 5 5 4 6 8 samochód Niemające samochodu 63 54 52 49 50 43 Źródło: Badania budżetów gospodarstw domowych. GUS, www.stat.gov.pl/danespol.gosp/warunkiżycia/sytu-gosp-demo-2003/doc 252 tości. Według deklaracji respondentów w badaniu przeprowadzonym w 2003 roku przez GUS, ponad połowa rodzin (52%) posiadała pojazd, którego wartość nie przekraczała 10 tys. zł, natomiast co 8 gospodarstwo deklarowało użytkowanie samochodu o wartości 20 do 30 tys. zł {Sytuacja bytowa gospodarstw domowych w 2003 r.). Poziom życia mierzony stopniem wyposażenia gospodarstw domowych w latach 90. podniósł się znacznie, co sugeruje poprawę bytu polskich rodzin, następującą w trudnych warunkach transformacji społecznej. Trzeba jednocześnie pamiętać, że wiele z przedmiotów trwałego użytku w polskich gospodarstwach jest całkowicie zamortyzowanych, liczy bowiem często kilkanaście lat. Sytuacja ta dotyka najczęściej rodziny najstarsze, a więc emerytów i rencistów. Jakość życia Badanie poziomu życia mierzonego przy pomocy obiektywnych mierników tylko w części pokrywa naszą wiedzę na temat całokształtu zagadnień dotyczących jakości życia sensu largo. Niezbędne, szczególnie współcześnie, staje się Poznanie ocen i opinii na temat subiektywnego dobrostanu jednostki i społeczeństwa określanego mianem jakości życia sensu stricto, mierzonej subiektywnymi miarami. Jak słusznie zauważa J. Rutkowski (1991): „[...] oceny i odczucia ludzi rozpatrywane statystycznie, a więc w masie, tracą swój subiektywny, indywidualny wymiar i stają się w pełni obiektywnym zjawiskiem społecznym”. Jednym z elementarnych wskaźników jakości życia jest ocena warunków materialnych własnego gospodarstwa domowego (ryc. 7.2.2). Na podstawie danych CBOS, rejestrujących kondycję materialną gospodarstw domowych od 1987 roku, możemy stwierdzić, że warunki materialne były najczęściej oceniane jako przeciętne (ani dobre, ani złe) (CBOS, 2003, BS/77). Znacznie poważniejsze różnice występowały pomiędzy odsetkiem ocen dobrych i złych. Generalnie w I połowie lat 90. XX wieku utrzymywała się duża przewaga ocen negatywnych nad pozytywnymi. W drugiej połowie lat 90. odsetek Polaków oce-ntających pozytywnie swoje warunki materialne zbliżył się do poziomu ocen negatywnych, co świadczyło o subiektywnym odczuciu poprawy jakości życia w wymiarze materialnym. Od końca lat 90. obserwujemy jednak spadek odsetka respondentów wydających dodatnią opinię o swoich warunkach materialnych, przewagę uzyskują ci, którzy negatywnie oceniają swoją kondycję materialną. W 2003 roku tylko jedna piąta respondentów (21%) uznała swoje warunki materialne za raczej dobre lub dobre, natomiast ponad jedna trzecia Pola- 253 60 Warunki materialne: dobre przeciętne —A— złe Ryc. 7.2.2. Ocena warunków materialnych gospodarstwa domowego przez Polaków w latach 1988-2003 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pogorszenie materialne rodzin, 2003, CBOS, www.cbos.pl/SPISKOM.pl/077 03 ków (34%) oceniła je negatywnie (złe lub raczej złe). Bez mała połowa ankietowanych (45%), przyznała, że ich warunki materialne są przeciętne (CBOS, 2003, BS/77). Za miarodajną można też uznać ocenę jakości życia na podstawie rozkładu opinii na temat sposobu gospodarowania pieniędzmi (tab. 7.2.7). Opinie te dość istotnie zmieniały się w ciągu ostatniej dekady (CBOS, 2003, BS/77; CBOS, 2004, BS/72). Dokonana ich periodyzacja pozwala wyróżnić trzy podo-kresy ze względu na sposób gospodarowania pieniędzmi w gospodarstwie domowym. W pierwszym podokresie, do połowy 1995 roku, ponad połowa ankietowanych uznawała poziom ten za niższy od przeciętnego, odsetek żyjących dostatnio, bez specjalnego oszczędzania, nie przekraczał 4% ogółu ankietowanych gospodarstw domowych. Od połowy 1995 roku notowano stałą poprawę materialnego wymiaru jakości życia. Udział gospodarstw żyjących skromnie lub bardzo biednie zmniejszył się do około 40%, wzrósł natomiast odsetek deklarujących ponadprzeciętny poziom życia (7% ogółu). W ostatnich dwóch latach (2002, 2003) wzrósł udział deklarujących, że ich rodziny żyją bardzo biednie (9%), względnie tych, którzy muszą na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować (39%). W tym samym okresie poważnie obniżył się odsetek gospodarstw, którym powodzi się przeciętnie (46%), spadł też udział rodzin żyjących - według własnej oceny - dobrze lub bardzo dobrze (6% ogółu). Deklarowany poziom życia rodzin jest silnie zdywersyfikowany i uzależniony od wielu czynników społeczno-ekonomicznych (CBOS). Niskie dochody, słabe warunki materialne, niski poziom wykształcenia, a także niższa pozy- 254 GO О m о Tf' О О гч "q CU $5 ¿ «n *O O ■*> r\» Гх. O O cu 255 cja społeczno-zawodowa, ale również małe miasto lub wieś nie stwarzają warunków do dostatniego życia, stąd większość respondentów legitymujących się wymienionymi cechami uznało, że ich rodziny żyją skromnie lub biednie. W rodzinach znajdujących się u góry wszelkich skal społecznych sposób gospodarowania pieniędzmi wskazywał na średni lub ponadprzeciętny poziom jakości życia w wymiarze materialnym. Ponadprzeciętny poziom był udziałem 26% reprezentujących kadrę kierowniczą i inteligencję, przyznawało się do niego 22% osób legitymujących się wyższym wykształceniem, a także 32% gospodarstw, które posiadały dobre warunki materialne (CBOS, 2003, BS/77). Do podstawowych badań w zakresie jakości życia należy ocena przez respondentów różnych aspektów codziennego życia. Rozpoznanie stopnia satysfakcji z poszczególnych dziedzin życia dokonuje się przez skierowanie pod adresem respondenta pytania o ocenę zadowolenia z rozmaitych wymiarów jego życia (Zborowski, 1996a; Zborowski, Więcław, 1999; Gutkowska, Ozimek, Laskowski, 2001; CBOS, 2003, BS/20;). Prowadzone przez CBOS od 1994 roku obserwacje postaw wobec najważniejszych dziedzin życia pozwalają na prześledzenie przemian w ocenie zadowolenia z życia społeczeństwa polskiego w okresie transformacji systemowej (CBOS, 2003, BS/20). Od wielu lat w badaniu stopnia satysfakcji uwzględnione są następujące dziedziny życia: dzieci, małżeństwo, miejsce zamieszkania, przebieg pracy zawodowej, materialne warunki życia oraz sytuacja finansowa gospodarstwa domowego. Pod adresem respondentów kierowane było też pytanie o satysfakcję z całego dotychczasowego życia. Do dziedzin, z których Polacy są niezmiennie od lat usatysfakcjonowani, należą: zadowolenie ze swoich dzieci, w nieco mniejszym stopniu ze swego małżeństwa (ryc. 7.2.3). W 2002 roku zaledwie 1% respondentów był niezadowolony ze swoich dzieci. Brak satysfakcji ze swego potomstwa był jednak wyższy w dużych miastach, tu 10% rodziców było niezadowolonych z dzieci. Poczucie zadowolenia z małżeństwa wykazywało natomiast związek z poziomem wykształcenia i warunkami materialnymi. Wyższy poziom wykształcenia, a także dobre warunki materialne częściej łączyły się z poczuciem satysfakcji z małżeństwa. Większość Polaków była także zadowolona ze swego miejsca zamieszkania, jedynie co dziesiąty nie był zadowolony. Poczucie zadowolenia z miejsca zamieszkania w minionych latach wzrastało. W okresie 2000-2002 odsetek zadowolonych wzrósł o 8 punktów do 74% ogółu, a niezadowolonych zmalał o 3 punkty, do 8% ogółu respondentów. Jedynie połowa respondentów była zadowolona ze stanu swojego zdrowia, z tym że stopień satysfakcji w miarę upływu czasu wzrastał. Ocena stanu zdrowia łączyła się nie tylko z wiekiem, ale także z wykształceniem i warunkami materialnymi. Wyżej oceniają swoją kondycję zdrowotną lu- 256 dzie młodzi, ale też lepiej wykształceni i posiadający dobre warunki material-ⁿe- O stopniu satysfakcji Polaków ze swojej pracy decydowały również czynniki materialne i społeczne. W ostatnim okresie (2000-2002) odnotowano spadek zadowolenia z pracy, który ściśle łączył się z pogarszającą się w tym sa-mym czasie sytuacją na rynku pracy. Najmniej satysfakcji przysparzały respon- Ryc. 7.2.3. Stopień zadowolenia z wybranych dziedzin życia codziennego Polaków w latach 1994-2002 Źródło: Czy Polacy są zadowoleni z życia?, 2003, CBOS, http://www. cbos. com.pl/SPISKOM. POL/K02003 257 Ryc. 7.2.3.(c.d.) Stopień zadowolenia z wybranych dziedzin życia codziennego Polaków w latach 1994-2002 Źródło: Czy Polacy są zadowoleni z życia?, 2003, CBOS, http://www. cbos. com.pl/SPISKOM. POL/K02003 dentom ekonomiczne wymiary codziennego życia, do których zaliczamy materialne warunki życia (mieszkanie i wyposażenie) oraz dochody i sytuację finansową. W 2002 roku z materialnych warunków życia było zadowolonych 39% ankietowanych (zaledwie 5% bardzo zadowolonych, 34% raczej zadowolonych), jeszcze niższy odsetek był usatysfakcjonowany swoimi dochodami i sytuacją finansową (2% bardzo zadowolonych, 13% raczej zadowolonych). Warto jednak zauważyć, że zadowolenie z ekonomicznych wymiarów życia wśród 258 Polaków wykazywało tendencję wzrostową. Stopień satysfakcji z poszczególnych dziedzin życia znajdował swoje odzwierciedlenie w poziomie zadowolenia z całego dotychczasowego życia. W 2002 roku w pełni usatysfakcjonowanych było 11% respondentów, raczej zadowolonych było 56% Polaków, a średnio zadowolonych 27%. Kompletny brak satysfakcji z dotychczasowego życia wyrażało 6% ankietowanych. Uzyskany rozkład deklaracji odnośnie zadowolenia z życia w okresie transformacji (Roguska, 2000; CBOS, 2003/35/20) wskazuje na ustawiczny wzrost satysfakcji z życia Polaków w tym trudnym okresie. Prowadzone badania jakości życia w Polsce wskazują jednoznacznie na duże znaczenie czynników subiektywnych w ocenie zadowolenia z życia (Czapiński, 1998, 2002; Roguska, 2000; CBOS, 2003, BS/3; CBOS, 2003, BS/20) czy też subiektywnego dobrostanu. Niemniej, te same analizy wskazują na silniejsze w Polsce w okresie transformacji systemowej, niż na Zachodzie, powiązanie czynników obiektywnych ze stopniem dobrostanu psychicznego. Ten niespotykany w krajach zachodnich duży wpływ czynników obiektywnych na Poziom jakości życia J. Czapiński nazywa fenomenem uziemienia polskiej duszy (Czapiński, 1994). Z badań CBOS wynika, że ogólne zadowolenie z dotychczasowego życia Polaków w około 40% jego zmienności można objaśnić oddziaływaniem czynników subiektywnych (tab. 7.2.8). Niezmiennie, od lat duży wpływ na poczucie zadowolenia z dotychczasowego życia mają trzy subiektywne wskaźniki: zadowolenie ze stanu zdrowia, miejsca zamieszkania Tab. 7.2.8. Czynniki subiektywne wpływające na ogólne zadowolenie z życia w Polsce w latach 1999-2002 Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 Współczynnik regresji Beta * Zadowolenie ze stanu zdrowia 0,25 (0,42) 0,21 (0,39) 0,22 (0,35) 0,26 (0,36) Zadowolenie z miejsca 0,27 (0,42) 0,22 (0,40) 0,15 (0,33) 0,21 (0,3) zamieszkania Zadowolenie z małżeństwa 0,21 (0,37) 0,20 (0,39) 0,22 (0,39) 0,18 (0,36) Zadowolenie z przebiegu pracy 0,16 (0,34) 0,11 (0,35) 0,19 (0,39) 0,13 (0,32) zawodowej Zadowolenie z dzieci 0,07 (0,31) 0,07 (0,29) 0,07 (0,25) 0,13 (0,29) Zadowolenie z dochodów i sytuacji 0,09 (0,29) 0,14(0,31) 0,12 (0,33) 0,12 (0,33) finansowej Zadowolenie z materialnych warunków życia - mieszkania, 0,09 (0,33) 0,11 (0,35) 0,08 (0,33) 0,07 (0,31) wyposażenia itp. Wielkość wariancji wyjaśnionej 0,42 0,39 0,36 0,37 przez subiektywne wskaźniki (R2) * W nawiasach podano współczynniki korelacji r Pearsona. Wytłuszczono tylko tc współczynniki regresji Beta, które są istotne statystycznie (p<0,05) Źródło: Czy Polacy są zadowoleni z życia?, 2003, CBOS, http://www.cbos.com.pl/SPlSKOM.POL/K_020_ 03 259 Tab. 7.2.9. Czynniki obiektywne wpływające na ogólne zadowolenie z życia w Polsce w latach 1999-2002 Wyszczególnienie 1994 1997 1999 2000 2001 2002 Współczynnik regresji Beta* Wiek -0,02 -0,07 -0,16 -0,17 -0,12 -0,21 (0,01) (0,03) (0,16) (0,17) (0,13) (0,18) Dochody na osobę 0,0004 0,01 0,10 0,10 0,06 0,19 w rodzinie (0,03) (0,04) (0,11) (0,11) (0,09) (0,17) Staż małżeński 0,18 0,20 0,08 0,11 0,17 0,13 (0,19) (0,22) (0,08) (0.10) (0,15) (0,10) Uczestnictwo w 0,07 0,07 0,09 0,03 0,01 0,07 praktykach (0.03) (0,06) (0,09) (0,02) (0,03) (0,04) religijnych Wykształcenie 0,15 0,15 0,12 0,06 0,16 0,06 (0,17) (0,15) (0,19) (0,15) (0,21) (0,18) Miejsce 0,08 0,01 0,04 0,02 0,02 0,05 zamieszkania (0,11) (0,04) (0.05) (0,06) (0,09) (0.05) Płeć 0,01 0,03 0,02 0,07 0,06 0,05 (0.01) (0,02) (0.03) (0,09) (0,08) (0.08) Wielkość wariancji wyjaśnionej przez 0,07 0,07 0,07 0,06 0,08 0,09 obiektywne wskaźniki * W nawiasach podano współczynniki korelacji r Pcarsona. Wytłuszczono tylko te współczynniki regresji Beta, które sq istotne statystycznie (p<0,05). Źródło: Czy Polacy są zadowoleni z życia?, 2003, CBOS, http:7www.cbos.com.pl/SPlSKOM. POI./K 020 03 i małżeństwa, mniejszy, ale istotny statystycznie wpływ ma satysfakcja z dzieci, zadowolenie z przebiegu pracy zawodowej, a także z dochodów i sytuacji finansowej. Czynniki obiektywne: społeczne i ekonomiczne wyjaśniają niespełna 10% zmienności satysfakcji z udanego życia Polaków. Satysfakcja z życia kształtowana była przez takie obiektywne wskaźniki, jak: wiek, miesięczne dochody przypadające na osobę w rodzinie oraz życie w związku małżeńskim (tab. 7.2.9). Z czasem zmniejszył się wpływ na satysfakcję życiową: uczestnictwa w praktykach religijnych, wykształcenia oraz miejsca zamieszkania. Zaprezentowana analiza wskazuje na dokonującą się poprawę poziomu materialnego życia Polaków. Podniesienie standardu życia nie dotyczy jednak wszystkich jego dziedzin. Najszybszy postęp materialny można było zaobserwować w poprawie wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku oraz podniesieniu się standardu mieszkaniowego. Jednocześnie pojawiły się duże grupy polskiego społeczeństwa zagrożone ubóstwem i posiadające poczucie zagrożenia biedą (ubóstwo subiektywne). Po przełomie lat 80. i 90., w którym zanotowano znaczne obniżenie się satysfakcji z wielu dziedzin życia w Polsce, następował powolny powrót do stanu równowagi psychicznej, odzwierciedlony w zwyżkujących wartościach poziomu zadowolenia z całego 260 dotychczasowego życia. Badania wskazują jednocześnie na wzrost polaryzacji społecznej w Polsce. Do „wygranych”, ale często tylko w wymiarze ekonomicznym, legitymujących się wysokim statusem materialnym, zaliczyć należy gospodarstwa domowe kadr wyższych, części inteligencji oraz pracujących na własny rachunek. Do „przegranych”, posiadających najgorszą sytuację materialną, ale także wyróżniających się kumulacją zagrożeń w wielu wymiarach ²ycia, należą rodziny rencistów, rolników oraz utrzymujących się z niezarob-kowych źródeł. Jednak, jak wykazały wieloletnie badania PGSJŻ (Czapiński, 1998, 2002), duch mimo wszystko lewituje nad materią, w związku z czym rodziny o słabym położeniu materialnym niekoniecznie muszą wyróżniać się poczuciem znacznego dyskomfortu życiowego, czego dowodem jest wzrastająca liczba osób zadowolonych ze swego dotychczasowego życia. 7.3. Wymiary jakości życia (sensu largo) w regionie miejskim Krakowa Przeprowadzony w poprzednim podrozdziale opis podstawowych wymiarów poziomu życia wskazał na pogłębiające się rozwarstwienie społeczeństwa Polskiego. W ślad za przeciętnie rosnącym poziomem życia nie podążały niestety coraz liczniejsze odłamy ludności starszej, rodzin wielodzietnych, a także sPołeczności wiejskich, powiększając grupę ludzi ubogich lub też zagrożonych ubóstwem. Materialny wymiar poziomu życia znajdował swoje odzwierciedlenie w ocenie własnego dobrostanu - jakości życia. Stwierdzono dużą zgodność Poziomu życia wyrażonego cechami obiektywnymi z jego subiektywnymi, jakościowymi korelatami. W niniejszym podrozdziale zwrócono uwagę zarówno na obiektywne mier-ⁿ'ki kształtowania poziomu życia w regionie miejskim Krakowa, jak i na jego °ceny wyrażone przez respondentów, odnoszące się do jakości życia. Przywołany powyżej kanon analizy ujmujący zjawiska na linii poziom - jakość życia został uzupełniony o ocenę funkcjonowania usług w regionie miejskim Krakowa, dzięki czemu uzyskano opinię mieszkańców na temat jednego z najważniejszych elementów warunków życia badanej społeczności. Scharakteryzowano także budżet czasu wolnego respondentów, co pozwala poznać „drogą pośrednią” styl życia mieszkańców Krakowa i jego regionu miejskiego. Poziom życia i warunki bytowe Poziom życia oceniono w perspektywie zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, a także wyposażenia mieszkań w przedmioty trwałego użytkowania. Dokonano także oceny funkcjonowania usług bytowych i społecznych w regionie miejskim Krakowa, co pozwala ocenić jeden z istotnych elementów warunków 261 bytu ludności. Potrzeby mieszkaniowe zostały ustalone w oparciu o analizę standardu użytkowego i technicznego mieszkań. Jak to już wykazano, w oparciu o materiały kolejnych powojennych spisów, standard użytkowy mieszkań (liczba izb w mieszkaniu) uległ znacznej poprawie. Obniżyło się też poważnie zagęszczenie mieszkań (por. rozdz. 6.2). Ze względu na omawiane w rozdziale 6.2 zagadnienia standardu mieszkaniowego w regionie miejskim Krakowa (aspekt użytkowy i zagęszczenia mieszkań), kwestie te w tej części zostały pominięte. Mierniki służące pomiarowi tego standardu zostały natomiast włączone do obliczeń syntetycznej miary poziomu życia, prezentowanej przy końcu niniejszego podrozdziału. Skupimy się tu natomiast nieco szerzej nad aspektem technicznego standardu mieszkań (ryc. 7.3.1). Standard techniczny zbadano, ustalając wyposażenie mieszkań w instalacje i urządzenia techniczne, takie jak: sieć energetyczna, wodociąg zbiorowy, gaz z sieci, gaz z butli, centralne ogrzewanie, ogrzewanie węglowe, ogrzewanie elektryczne, łazienka, szambo, telefon stacjonarny i telewizja kablowa. Większość z tych urządzeń spotykamy w dużym mieście, część z nich jednak ma swoje wyraźne umiejscowienie strefowe. Poza siecią energetyczną, wszystkie inne media oraz urządzenia techniczne, czy to ze względu na dostępność fizyczną, czy też walory użytkowe, nie były powszechnie obecne w gospodarstwach domowych regionu miejskiego Krakowa. Zwraca uwagę brak wodociągu zbiorowego w około 10% gospodarstw domowych strefy przedmiejskiej, natomiast stosunkowo dobrą sytuację w dostępie do bieżącej wody posiadały gospodarstwa domowe strefy podmiejskiej, tylko 20% z nich korzystało z ujęcia własnego. Poprawa dostępności do wody zaowocowała poważnym wzrostem wyposażenia mieszkań w łazienkę, dotyczyło to stref peryferyjnych: podmiejskiej i dojazdów do pracy. Ciągle jeszcze małe zaspokojenie potrzeb w omawianym zakresie występuje w dwóch centralnych strefach, gdzie łazienki nie posiadało na przełomie XX i XXI wieku nadal około 10% gospodarstw domowych. W tych samych strefach centralnych stosunkowo niska była dostępność do gazu sieciowego, co należy wiązać z ogólnym złym standardem technicznym części starego zasobu mieszkaniowego. W miejsce gazu z sieci pojawiał się gaz z butli, coraz częściej stosowany nie tylko w terenach podmiejskich, ale także i w centrum miasta. Strefowy charakter wykazywało wyposażenie mieszkań w centralne ogrzewanie, które powszechnie spotykane było w Nowej Hucie oraz w osiedlach wielorodzinnych Krowodrzy i Podgórza. Również i w tym przypadku znacznie upośledzone są strefy centralne (miasto centralne), gdzie ponad połowa mieszkań nie posiadała wyposażenia w sieć ogrzewania centralnego. Dostęp do 262 Ryc. 7.3.1. Wyposażenie mieszkań w regionie miejskim Krakowa w instalacje i urządzenia techniczne (w procentach ogółu mieszkań) Źródło: opracowanie własne. 263 ogrzewania centralnego był bardziej powszechny natomiast w strefach peryferyjnych. W strefach tych dominowało centralne ogrzewanie indywidualne (na węgiel, gaz, koks lub inne paliwo). W centrum I i centrum II spotykano ciągle jeszcze dużo mieszkań opalanych tradycyjnie węglem. Ten typ źródła energii był dość powszechny również w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy. Centrum miasta wyróżniało się natomiast stosunkowo dużą liczbą mieszkań ogrzewanych energią elektryczną. Ze względu na ponoszone przez gospodarstwa duże opłaty za energię elektryczną, to źródło energii nie będzie w przyszłości mogło zastąpić tradycyjnych pieców węglowych. O standardzie mieszkania współcześnie świadczy wyposażenie go w niektóre sieci techniczne - telefoniczną stacjonarną i telewizji kablowej. Najsłabsze techniczne wyposażenie, podobnie jak w przypadku innych urządzeń technicznych, posiadały dzielnice peryferyjne, ale także centralne. Ogólnie możemy stwierdzić znaczne zróżnicowanie przestrzenne regionu miejskiego pod względem wyposażenia w urządzenia techniczne, co prowadziło do dużej jego polaryzacji przestrzennej. Najlepszym standardem technicznym dysponowały mieszkania położone w centrum Nowej Huty i w strefie suburbialnej. Jak to wykazano w rozdziale 6, strefy te jednak zasadniczo różnią się pod względem standardu użytkowego mieszkań. W Nowej Hucie mieszkania przeciętnie nie przekraczają 50 m² powierzchni użytkowej, w suburbiach średnia powierzchnia natomiast była bez mała trzy razy większa (około 140 m²). Również wysoki standard techniczny posiadały strefy osiedli wielorodzinnych, a także strefa przedmiejska dysponująca jednocześnie obszernymi mieszkaniami. Największy kontrast pomiędzy standardem użytkowym (wielkość mieszkania) a infrastrukturalnym występował w strefach centralnych, gdzie mieszkańcy zasiedlając duże mieszkania byli często pozbawieni elementarnych wygód cywilizacyjnych. Porównywalny niski poziom infrastruktury technicznej reprezentowały także duże, ale słabo wyposażone w media mieszkania strefy dojazdów do pracy. Warto podkreślić, że właśnie standard techniczny mieszkań, podobnie jak to dzieje się na Zachodzie, będzie w niedalekiej przyszłości decydował w dużej mierze o przekroju społecznym poszczególnych stref funkcjonalno-przestrzennych regionu miejskiego. Podczas gdy posiadanie mieszkania i jego standard zabezpiecza potrzeby podstawowe (osłony), jego wyposażenie w dobra trwałe realizuje często potrzeby wyższego rzędu (nauki, wypoczynku i rekreacji, zmniejszenie wysiłku przy wykonywaniu prac domowych i ograniczenie czasu ich wykonywania). Liczba i jakość dóbr trwałego użytkowania oddziałują na możliwości zaspokojenia potrzeb, mają też wpływ na stopień satysfakcji z sytuacji mieszkaniowej (Gutkowska, Ozimek, Laskowski, 2001). W dobie konsumeryzmu posiadanie 264 określonych dóbr i przedmiotów o wysokim stopniu zaawansowania technicznego, a także nieruchomości jest często traktowane jako przejaw luksusu, dającego poczucie prestiżu, łączącego się z przynależnością do wyższej kategorii społecznej. Poziom wyposażenia gospodarstw domowych w określone dobra trwałe wynika nie tylko z ich pozycji materialnej, jest on zdeterminowany ogólnymi wa-mnkami mieszkaniowymi, określającymi możliwości użytkowania i gromadze-ⁿⁱa sprzętów. Posiadanie określonych rodzajów dóbr jest istotnie skorelowane z cechami demograficzno-społecznymi, aktywnością zawodową oraz czasem trwania gospodarstwa domowego, powiązanego z fazą cyklu życia rodziny. Poza wymienionymi czynnikami wymienić należy uwarunkowania społeczno-'Psychiczne, u źródeł których leżą postawy i preferencje, oddziaływanie masmediów i reklamy kreujące różnego typu potrzeby i mody, przejawiające się w zróżnicowanych stylach życia. Dobra trwałe w zależności od rodzaju zaspokajania potrzeb członków rodzi-ⁿy możemy podzielić na kilka kategorii (Sikorska, 1998; Kędzior, 1999; Gut- Ryc. 7.3.2. Wyposażenie gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa w sprzęt gospodarstwa domowego (w procentach gospodarstw domowych ogółem) Źródło: Opracowanie własne. 265 kowska, Ozimek, Laskowski, 2001; CBOS, 2004, BS/42): - służące gospodarstwu domowemu (pralki, chłodziarki, odkurzacze i in.), czyli sprzęt AGD; - przedmioty elektroniki użytkowej, związane z rozrywką i mediami (telewizory, magnetowidy, odtwarzacze i in.); - dobra trwałego użytku związane z mobilnością (samochody, motocykle, motorowery i rowery); - nieruchomości służące wypoczynkowi i rekreacji (działki rekreacyjne, tzw. drugie domy). Analizę wyposażenia gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa w dobra trwałego użytkowania przeprowadzono w oparciu o podany powyżej schemat klasyfikacyjny sprzętu i przedmiotów użytkowanych przez rodzinę. Badaniem objęto następujące przedmioty służące gospodarstwu domowemu: lodówki, pralki wirnikowe i automatyczne, odkurzacze, froterki, maszyny do szycia, zamrażarki, kuchenki mikrofalowe i zmywarki do naczyń (ryc. 7.3.2). Podobnie jak w całej Polsce, najpowszechniej w gospodarstwach krakowskich występowały lodówki i odkurzacze. W badaniu tym podzielono odkurzacze na standardowe i ponadstandardowe (czyszcząco-piorące). Występowanie tego drugiego typu jest sporadyczne, w całym regionie niespełna 4% gospodarstw domowych dysponowało takim sprzętem, częściej pojawiał się on w strefach przedmiejskiej i suburbialnej. Około trzy czwarte ankietowanych gospodarstw posiadało pralkę automatyczną. Sprzęt ten uważany za niezbędny w prowadzeniu gospodarstwa domowego, jak to wcześniej zauważono, dość szybko przyrastał w Polsce. Podobną progresję zanotowano także i w regionie miejskim Krakowa. Wskazuje na nią porównanie stanu wyposażenia mieszkań z połowy lat 90. ubiegłego wieku (Zborowski, 1996b) z sytuacją w tej dziedzinie w 2000 roku. Stosunkowo mało pralek automatycznych stanowiło wyposażenie gospodarstw stref peryferyjnych: podmiejskiej i dojazdów do pracy. W tych strefach wciąż jeszcze ponad połowa rodzin dysponowała starszymi typami pralek wirnikowych, najczęściej była to popularna swego czasu „Frania”. Niespełna połowa gospodarstw była wyposażona w zamrażarkę. Ten rodzaj sprzętu najczęściej pojawiał się w rodzinach zamieszkujących strefę podmiejską i dojazdów do pracy, natomiast znacznie rzadziej występował w mieszkaniach stref centralnych. Zróżnicowanie przestrzenne wyposażenia gospodarstw domowych w zamrażarkę wskazuje na dużą zależność częstości występowania tego sprzętu od kategorii społecznej gospodarstwa, częściej jest on w posiada 266 niu rolników. Spore znaczenie ma tu także wielkość gospodarstwa domowego, związana z cyklem życia rodziny, rzadziej znajdujemy zamrażarki w gospodarstwach małych - jedno- lub dwuosobowych, chętniej korzystają z nich rodziny duże - pięcio- i więcej osobowe. Nadal stosunkowo dużo respondentów (około 35% ogółu) posiadało w swo-tm mieszkaniu dość „tradycyjny” sprzęt, do jakiego zaliczymy maszynę do szycia. Stosunkowo rzadko natomiast respondenci używają współcześnie froterek elektrycznych, które występowały zazwyczaj w centrum miasta, a także w suburbiach, co należy łączyć, z ciągle uważanym za „elegancki”, rodzajem Podłogi - parkietem. Ponad jedna piąta rodzin dysponowała „nowoczesnym” sprzętem typu kuchenka mikrofalowa, natomiast jedynie 7% gospodarstw posiadało zmywarkę do naczyń. W jednym i drugim przypadku wyposażenie gospodarstw było znacznie zróżnicowane przestrzennie. Relatywnie duży stopień „nasycenia” tym sprzętem prezentowały gospodarstwa domowe w suburbiach, mniejszym zainteresowaniem cieszył się on tam, gdzie występowały uboższe gospodarstwa emerytów i rencistów, a także rolników (miasto centralne, centrum Nowej Huty °raz strefy peryferyjne). Generalnie zauważamy dużą koncentrację sprzętu gospodarstwa domowego, szczególnie nowych generacji, w gospodarstwach domowych w suburbiach. Wyraźnie wskazuje to na uzależnienie poziomu wyposażenia mieszkań w sprzęt AGD od pozycji materialnej rodziny. Dobrą bazą tego sprzętu dyspo- I II III Illa IV IVa V VI Vil VIII RAZEM strefy ♦ radio mono —■—radio stereo —A—tv czarno-biały —X— tv kol orowy —*— magnetofon —*— magnetowi d —i— kamera —■— aparat foto —A— hi -fi Strefy regionu miejskiego (zob. ryc. 7.3.2.) Ryc. 7.3.3. Wyposażenie gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa w przedmioty elektroniki użytkowej, związane z rozrywką i mediami (w procentach gospodarstw domowych ogółem) Źródło: Opracowanie własne. 267 nowały także gospodarstwa domowe w strefie dużych osiedli mieszkaniowych, położonych zarówno w Nowej Hucie, jak i w dzielnicach „krakowskich”, co jednoznacznie świadczy o stosunkowo dobrej pozycji materialnej tych gospodarstw. W przeciwieństwie do nowohuckiej strefy bloków, wyposażenie mieszkań w centrum Nowej Huty było bardzo słabe, ustępowały im w tym względzie tylko gospodarstwa strefy podmiejskiej i dojazdów do pracy. Ten niski poziom zaspokojenia potrzeb w zakresie posiadania sprzętu AGD należy łączyć ze złą kondycją materialną rodzin zamieszkujących centrum Nowej Huty oraz strefy peryferyjne regionu miejskiego Krakowa. Przedmioty elektroniki użytkowej (ryc. 7.3.3) podzielić możemy ze względu na częstość występowania w gospodarstwach domowych na dwie grupy. Do pierwszej zaliczymy dobra trwałego użytku „standardowe” lub też często spotykane w mieszkaniach takie, jak: telewizor kolorowy, radio stereofoniczne, magnetofon, magnetowid oraz aparat fotograficzny, do drugiej rzadziej spotykane przedmioty będące ciągle jeszcze oznaką luksusu: kamera video, komputer oraz sprzęt do odtwarzania dźwięku, tzw. „wieża”. Z wymienionych dóbr jedynie telewizor kolorowy występował niemal w każdym gospodarstwie domowym, jego posiadanie zgłosiło 95% rodzin. Podobnie jak lodówki i odkurzacze, telewizor kolorowy należy do standardowego wyposażenia większości ankietowanych rodzin, a zatem użytkowanie tego rodzaju sprzętu przestało być wskaźnikiem zróżńicowania potrzeb. Do dóbr użytkowych często występujących w gospodarstwach domowych zaliczymy: odbiorniki stereo, magnetofon, magnetowid i aparat fotograficzny zwykły, które były w posiadaniu 60 do 75% rodzin. Wymienionym rodzajem sprzętu częściej dysponowały gospodarstwa domowe pochodzące ze stref przejściowych: wielkich osiedli mieszkaniowych, podmiejskiej i suburbiów, rzadziej posiadały go rodziny zamieszkujące strefy centralne oraz peryferyjne. Wyposażenie mieszkań w omawiane dobra łączyło się zarówno z możliwościami materialnymi rodziny, wiekiem, jak i fazą cyklu życia rodziny. Do rzadko występującego sprzętu w gospodarstwach domowych zaliczyć można było: komputer (około 20% rodzin)'oraz „wieżę” (około 30% rodzin). Stopień wyposażenia mieszkań w omawiane sprzęty był przestrzennie bardzo zróżnicowany i silnie uzależniony od sytuacji materialnej gospodarstwa domowego; stąd najczęściej jego posiadanie deklarowali respondenci zamieszkujący suburbia, a stosunkowo rzadko mieszkańcy strefy podmiejskiej i dojazdów do pracy. Podobnie jak w Polsce, tak i w regionie miejskim Krakowa, do sporadycznie spotykanych sprzętów zaliczyć należy: kamerę wideo, którą dysponowało zaledwie 8% ogółu gospodarstw domowych, prezentujących wysoki status materialny, a także wyższe wykształcenie. Najczęściej z kamery video korzy 268 ' stali mieszkańcy suburbiów. Stosunkowo wysoki poziom upowszechnienia tego sprzętu reprezentowały gospodarstwa domowe strefy osiedli mieszkaniowych, co, w połączeniu z dobrym wyposażeniem w pozostałe sprzęty elektroniki użytkowej, wskazuje na znaczny poziom zamożności rodzin zasiedlających krakowskie i nowohuckie osiedla wielorodzinne. Poziom wyposażenia mieszkań w sprzęt elektroniki użytkowej w przekroju całego regionu miejskiego nie odbiegał od stopnia upowszechnienia tego sPrzętu w Polsce. Niemniej występowało spore przestrzenne zróżnicowanie Wyposażenia gospodarstw, szczególnie w sprzęt rzadko i sporadycznie obecny w mieszkaniach. Zdecydowanie wyróżniały się tu jednostki suburbialne, przewyższające poziomem wyposażenia pozostałe strefy regionu miejskiego Krakowa. Korzystną sytuację obserwowano w tym zakresie w strefach dużych °siedli mieszkaniowych. Znacznie mniej omawianego sprzętu pozostawało na Wyposażeniu rodzin zamieszkujących centralne strefy regionu miejskiego Krakowa. Należy to wiązać nie tylko ze stosunkowo słabą kondycją materialną rodzin pochodzących z miasta centralnego, ale także z zawansowanymi procesa-⁰¹¹ starzenia się ludności i cyklem życia rodziny. Część nowocześniejszego sprzętu technicznego nie została z wielu względów uznana za potrzebny w gospodarstwie domowym. Niewątpliwie z niskim dochodem i słabszym wykształceniem należy natomiast łączyć zazwyczaj sporadyczne występowanie sprzętu „nowszych generacji” w strefach peryferyjnych, a częstsze - starszych * motorower Slręfy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II Ul - obrzeże centrum V - przedmiejska Ul a - centrum Nowej Huty VI * osiedli suburbialnych IV - wielkich osiedli mieszkaniowych VII - podmiejska IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) VIII - dojazdów do pracy r ower ' motocykl samochód osobowy Ryc. 7.3.4. Wyposażenie gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa w dobra trwałego użytku, związane z mobilnością (w procentach gospodarstw domowych ogółem) Źródło: Opracowanie własne. 269 odbiorników radiowych monofonicznych oraz telewizorów z „czarno-białym” ekranem. Kolejną kategorię przedmiotów poddanych analizie stanowiły dobra trwałego użytku związane z mobilnością, a więc: samochody, motocykle, motorowery i rowery (ryc. 7.3.4). Wyposażenie gospodarstw w samochody w Polsce dynamicznie wzrosło w latach 90. XX wieku. Podobną tendencję obserwowano w tym zakresie w regionie miejskim Krakowa. Co istotne, największy przyrost samochodów w drugiej połowie lat 90. objął strefy peryferyjne. Na dużą dynamikę wzrostu złożyło się kilka czynników: łatwiejsza dostępność do tanich, starszych samochodów, ograniczenie połączeń komunikacji państwowej w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy, poprawa stanu dróg lokalnych, wzrost liczby dojeżdżających do pracy do Krakowa ze stref peryferyjnych, a szczególnie strefy dojazdów do pracy (Zborowski, 2002). Do dóbr występujących często zaliczyć można: samochód osobowy oraz rower. Samochód, jeszcze do niedawna będący wskaźnikiem zamożności i wyższego standardu życia (Cierpiał-Wolan, Wojnar, 2001), stał się w latach 90. środkiem lokomocji wręcz niezbędnym do „normalnego” funkcjonowania większości rodzin mieszkających w strefach: podmiejskiej i dojazdów do pracy. W strefach tych wysoki poziom wyposażenia gospodarstw domowych w samochód nie szedł w parze z jego „klasą”; tu bowiem spotykano najwięcej samochodów starych, często były to tzw. „składaki”. Równie podwójną rolę wypełnia w gospodarstwach domowych posiadanie roweru. Z jednej strony, służy on, szczególnie w strefach centralnych, rekreacji i turystyce, z drugiej jest on jednym ze środków komunikacji. Pozostałe środki lokomocji w gospodarstwach domowych regionu, tak jak i w Polsce, były używane sporadycznie. Większe znaczenie komunikacyjne miały one w strefach peryferyjnych. Stopień wyposażenia gospodarstw domowych w poszczególne środki lokomocji był najniższy w strefach centralnych regionu, w miarę oddalania się od centrum rósł, przybierając najwyższe wartości w suburbiach. Poziom wyposażenia był zdeterminowany nié tylko sytuacją materialną gospodarstw, ale także wiekiem osób tworzących rodzinę, dostępnością miejsc garażowych i postojowych (w przypadku samochodów osobowych), możliwościami korzystania ze środków komunikacji masowej, istniejącymi preferencjami, prestiżem i panującą modą(np. na dobrej klasy rowery sportowe). Do dóbr rzadko względnie sporadycznie występujących w polskich oraz krakowskich gospodarstwach domowych zaliczamy nieruchomości służące wypoczynkowi i rekreacji - ogródki pracownicze (ryc. 7.3.5), działki z domami letniskowymi sezonowymi lub też z tzw. drugimi domami (Kowalczyk, 1994). 270 Ryc. 7.3.5. Gospodarstwa domowe w regionie miejskim Krakowa posiadające nieruchomości służące wypoczynkowi i rekreacji (w procentach gospodarstw domowych ogółem) Źródło: Opracowanie własne. Badanie wykazało względnie częste posiadanie przez krakowskie rodziny °gródków pracowniczych (około 8% ogółu gospodarstw). Najczęściej posiada-Czami takich ogródków byli mieszkańcy dzielnic centralnych, z wyjątkiem strefy centrum II, oraz gospodarstwa domowe pochodzące z Nowej Huty. Wejście w posiadanie ogródka nie było w dawnym systemie związane z pozy-CJĄ materialną, odzwierciedlało raczej możliwości, siłę i pozycję danego przed-S|?biorstwa, stąd stosunkowo wysoki udział we władaniu ogródkami mieszkańców Nowej Huty. Wyrazem możliwości finansowych, ale też preferencji w spędzaniu wolnego czasu, są działki rekreacyjne z domkiem letniskowym, dysponowanie którymi zadeklarowało 2,5% badanych respondentów, najczę-Sciej pochodzili oni ze strefy dużych osiedli mieszkaniowych oraz suburbiów. Niespełna 1 % respondentów było właścicielami działki rekreacyjnej z domem Uzytkowanym całorocznie, który można uznać za tzw. drugi dom. Najczęściej teką prestiżową nieruchomością władali mieszkańcy centrum I, strefy przedmiejskiej i krakowskiej części strefy osiedli mieszkaniowych. Stosunkowo duży udział posiadających drugi dom wśród nienajbogatszych mieszkańców historycznego centrum może wskazywać na zachodzące w tej strefie procesy polaryzacji społecznej. Do wymienionych aspektów poziomu życia dołączono jeszcze jeden, związany ze stylem odżywiania się respondentów. Zbadano w omawianym zakresie Jeden z elementów odżywiania, mianowicie liczbę posiłków spożywanych 271 przeciętnie w ciągu dnia. Pod uwagę wzięto powszednie dni tygodnia, od poniedziałku do piątku. Największą częstotliwością, przeciętnie około 3,5 posiłku dziennie, wyróżniali się mieszkańcy osiedli wielorodzinnych położonych w krakowskiej części strefy dużych osiedli mieszkaniowych (ryc. 7.3.6). Równie często spożywali posiłki respondenci zamieszkujący historyczne centrum Krakowa, a także strefę obrzeża centrum. Najmniej posiłków (nieco poniżej 3 dziennie) przyjmowali mieszkańcy centrum Nowej Huty, co można wiązać zarówno ze stylem odżywiania się, jak i ze złymi warunkami materialnymi licznych starszych mieszkańców tej części Krakowa. Na podstawie uzyskanych informacji o częstotliwości spożywania posiłków w ciągu dnia stwierdzono, że mieszkańcy centrum Nowej Huty ograniczali się co najwyżej do trzech podstawowych „form konsumpcji”, natomiast respondenci z dużych krakowskich osiedli mogli pozwolić sobie na co najmniej jeden dodatkowy posiłek lub przekąskę. Omówione wymiary poziomu życia w regionie miejskim Krakowa zostały w sposób syntetyczny, przy pomocy techniki rang, zestawione razem (ryc. 7.3.7a, b). Utworzono następujące zestawy wymiarów poziomu życia: 1) standard użytkowy mieszkań (wielkość i zagęszczenie mieszkań), 2) standard infrastrukturalny mieszkań (wyposażenie mieszkań w łazienkę, telefon, telewizję kablową), 3) standard materialny I - wyposażenie w sprzęt gospodarstwa domowego (odsetek gospodarstw domowych posiadających: zmywarkę do naczyń, ponadstandardowy odkurzacz, pralkę automatyczną), 4) standard mate- I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum V - przedmiejska III a - centrum Nowej Huty VI - osiedli suburblalnych IV - wielkich osiedli mieszkaniowych VII - podmiejska IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) VIII - dojazdów do pracy Ryc. 7.3.6. Liczba posiłków spożywanych przez respondentów w ciągu dnia w regionie miejskim Krakowa Źródło: Opracowanie własne. 272 Halny II _ wyposażenie w sprzęt elektroniczny „tradycyjny” (odsetek gospodarstw dysponujących radiem stereofonicznym, kolorowym telewizorem, magnetofonem, magnetowidem), 5) standard materialny III - wyposażenie w sprzęt elektroniczny „najwyższej generacji” (odsetek gospodarstw deklarujących posiadanie kamery wideo, komputera, „wieży”), 6) standard materialny IV - wyposażenie w środki lokomocji (odsetek gospodarstw posiadających samochód), standard materialny V - nieruchomości wypoczynkowo-rekreacyjne będące w dyspozycji gospodarstw domowych (odsetek rodzin posiadających działkę z domem letniskowym, działkę z „drugim domem”), 8) styl odżywiania się nneszkańców (częstotliwość spożywania posiłków w ciągu dnia). Poziom życia w większości stref przedstawiał, co do zaspokojenia potrzeb w jego poszczególnych wymiarach, bardzo zróżnicowany obraz. Jedynie dwie strefy odznaczały się małą polaryzacją poziomu życia poszczególnych jego Ryc. 7.3.7a. Wymiary poziomu życia w regionie miejskim Krakowa -wyposażenie w przedmioty trwałego użytku Źródło: Opracowanie własne. 273 •-*— standard użytkowy mieszkań * standard infrastruktury mieszkań —♦—liczba posiłków ♦ POZIOM ŻYCIA OGÓŁEM Ryc. 7.3.7b. Wymiary poziomu życia w regionie miejskim Krakowa - aspekt ekonomiczny, standard mieszkaniowy i liczba posiłków Źródło: Opracowanie własne. składowych: strefa centrum II i suburbia. W strefie centrum II poziom większości wymiarów życia był niski, natomiast w suburbiach wymiary te w przekroju całego regionu miejskiego zajmowały najwyższą pozycję pod względem poziomu ich rozwoju. Poziom życia, mierzony syntetycznym miernikiem, rósł od centrum układu ku jego peryferiom, by za strefą suburbiów gwałtownie obniżyć się do najniższych wartości w dwóch strefach peryferyjnych. Zwraca uwagę stosunkowo niski poziom życia gospodarstw domowych pochodzących ze stref centralnych, szczególnie z centrum II. Wysoką pozycję zajmowała natomiast strefa osiedli wielorodzinnych, ząrówno część „krakowska”, jak i osiedla Nowej Huty. Bezsprzecznie najwyższą rangę większość wymiarów poziomu życia uzyskała w strefie suburbialnej. Ranga ta potwierdza wysoki status materialny jej mieszkańców, odbiegający znacznie od pozycji ekonomicznej rodzin zasiedlających pozostałe rejony regionu miejskiego Krakowa. Może jedynie zastanawiać stosunkowo mała częstość odżywiania się mieszkańców tej strefy. Można ją częściowo tłumaczyć nieunormowanym trybem pracy większości jej dorosłych mieszkańców, co łączy się ze specyficznym „szybkim tempem życia”, w którym mało czasu pozostaje na regularne spożywanie przynajmniej trzech posiłków dziennie. 274 Jakość życia W poprzednim podrozdziale wykazano dużą koincydencję zachodzącą pomiędzy poziomem życia określonym za pomocą mierników obiektywnych a opinią społeczną na jego temat wyrażaną subiektywnymi odczuciami, umieszczonymi na stopniowalnej skali zadowolenia. Podążając ścieżką badawczą Wytyczoną w poprzednim podrozdziale, odniesiono się w tej części opracowania do dwóch typów zagadnień, które były przedmiotem ocen opinii respondentów. Po pierwsze, na podstawie opinii odnoszącej się do sposobu gospodarowania dochodem, starano się rozpoznać strukturę gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa. Po drugie, podjęto próbę oceny przez respondentów różnych dziedzin codziennego życia. Opinia na temat sposobu gospodarowania pieniędzmi jest, na co zwrócono Uwagę w poprzednim podrozdziale, jednym z istotnych wyznaczników jakości zycia w jego wymiarze materialnym. Uzyskane opinie wskazują na poważne strefy ■ "pieniędzy wystarcza na wszystko bez specjalnego oszczędzania" ■ "żyjemy oszczędnie i w zasadzie wystarcza nam na wszystko" □ "żyjemy bardzo oszczędnie, żeby odłożyć na poważniejsze zakupy" ■ "pieniędzy starcza na żywność, ale z trudem na opłaty i inne zakupy" ■ "pieniędzy nie starcza nawet na żywność" Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum V - przedmiejska III a-centrum Nowej Huty VI - osiedli suburblalnych IV - wielkich osiedli mieszkaniowych vil - podmiejska IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) VIII - dojazdów do pracy Ryc. 7.3.8. Struktura gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa ze względu na sposób gospodarowania dochodami (w procentach) Źródło: Opracowanie własne. 275 zróżnicowanie gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa pod względem gospodarowania dochodem (ryc. 7.3.8). Aż 3,5% respondentów stwierdziło, że pieniędzy nie starcza nawet na żywność. Oznacza to, iż około 10 tys. gospodarstw domowych w skali całego regionu żyło w skrajnym ubóstwie. Jeśli do tej grupy dołączymy tych, którzy wykazywali silne poczucie deprywacji, deklarując, iż pieniędzy starcza na żywność, ale z trudem na opłaty i inne zakupy (22% ogółu gospodarstw), to okaże się, że w ubóstwie lub na jego granicy żyła na przełomie XX/XXI wieku co czwarta rodzina. Jednocześnie poziom dobry i bardzo dobry, gdzie w zasadzie wystarczało na wszystko, potwierdziło ponad 40% ogółu badanych respondentów. Przytoczone dane wskazują na istniejące w regionie procesy polaryzacji społecznej, szczególnie niepokoić musi liczna grupa rodzin żyjąca w ubóstwie lub na jego granicy. Badanie ujawniło spore zróżnicowanie stref regionu pod względem sposobu gospodarowania pieniędzmi. Na podstawie wyrażonych opinii przez respondentów szczególnie wysokie poczucie deprywacji odnotowano w centrum Nowej Huty, gdzie 42% rodzin żyło w stanie ubóstwa względnie zagrożenia ubóstwem, a tylko jedna trzecia respondentów uznawała swoje możliwości finansowe za dobre lub bardzo dobre. Ostrzeżenie dla przedstawicieli samorządu, tak lokalnego, jak i regionalnego, powinna stanowić niezmiernie duża (40% ogółu) kategoria rodzin żyjących na granicy ubóstwa. Znaczna ich część może w niedalekiej przyszłości zasilić dotychczas nieliczną grupę żyjących w skrajnej nędzy (1,6% ogółu). „Wytworzenie” się tak pokaźnego potencjalnego obszaru ubóstwa należy wiązać nie tylko z poważnie zaawansowanymi procesami starzenia się ludności tej dzielnicy, ale także, a może przede wszystkim, ze sporą warstwą rencistów. Jak wskazują badania CBOS, grupa rencistów jest obok bezrobotnych najbardziej zagrożona procesami pauperyzacji, jest ponadto znacznie słabsza ekonomicznie od grupy emerytów. Równie niekorzystną sytuację finansową spotykamy w strefie centrum II, gdzie aż 6,5% ogółu respondentów wyznało, że pieniędzy w ich rodzinach nie starcza nawet na żywność. W strefie tej, podobnie jak w strefie podmiejskiej, niemal jedna trzecia gospodarstw domowych uznała swą sytuację ekonomiczną za bardzo złą lub złą. Jednocześnie w strefie centrum II ponad 44% respondentów stwierdziło, że żyje na poziomie ponadprzeciętnym. A zatem strefa ta jest przykładem daleko posuniętych procesów polaryzacyjnych - obok ludzi zamożnych, często w tej samej kamienicy, mieszkają rodziny, którym żyje się bardzo ciężko. Pod tym względem znacznie lepiej prezentuje się sytuacja w gospodarstwach domowych pozostałych stref miasta centralnego, tj. centrum I i obrzeża centrum. W tej ostatniej z wymienionych stref na poziomie ponadprzeciętnym żyła bez mała połowa rodzin. Znacznie lepiej, od respondentów z miasta centralnego, oceniali 276 swoje możliwości gospodarowania pieniędzmi mieszkańcy strefy osiedli wielorodzinnych. Ponad połowa z nich oceniła standard finansowy swojej rodziny ⁿa dobry lub bardzo dobry, a nieco ponad 20% uznało ten standard za bardzo (2,6%) lub zły (18,1%). Najlepiej, w ich ocenie, powiodło się mieszkańcom strefy suburbiów, gdzie niemal dwie trzecie respondentów zadeklarowała ponadprzeciętne możliwości finansowe, natomiast nikt nie zgłosił, że żyje w skrajnej nędzy. Z kolei w strefach peryferyjnych ich mieszkańcy w większości uznali swoje możliwości finansowe za przeciętne, tu procesy polaryzacyjne byfy słabo rozwinięte. Niemniej także i w tych strefach pojawiły się rodziny, którym pieniędzy nie starczało nawet na żywność. Biorąc pod uwagę spore możliwości samozaopatrzenia w gospodarstwach domowych tych stref, przedstawiona struktura gospodarowania dochodem świadczy o niskiej pozycji ekonomicznej większości rodzin zamieszkujących strefy peryferyjne. Bibl. Jag. Zaprezentowana subiektywna ocena sytuacji finansowej przez respondentów wskazuje na znaczną ich zgodność z realnym poziomem życia, wyrażanym miernikami obiektywnymi, opisanymi w pierwszej części niniejszego podrozdziału. Oceny te odzwierciedlają mocno zaawansowany proces ubożenia ludności miejskiej i podmiejskiej, na który nakłada się proces polaryzacji społe-C²nej, najsilniej rozwinięty w strefach: centrum II i przedmiejskiej. Jednym z ważnych aspektów badań jakości życia jest subiektywna ocena Zadowolenia respondentów z ważnych dziedzin życia codziennego. W badaniu tym ocenie wartościującej w skali od 1 (bardzo niezadowolony) do 5 (bardzo zadowolony) poddano 18 dziedzin życia, takich jak: satysfakcja z dzieci, posiadanie przyjaciół, życie osobiste, miejsce zamieszkania (dzielnica, wieś), sąsiedni, praca zawodowa, dbanie o dom, warunki mieszkaniowe, wykształcenie, Pozycja społeczna, zdrowie, samopoczucie psychiczne, sposób spędzania czasu Wolnego, sytuacja materialna, sytuacja finansowa, ilość czasu wolnego, realizacja zasad demokracji w kraju, działalność samorządu. W celu uporządkowania analizy dziedziny te zagregowano do kilku kategorii opisujących jakość życia w regionie miejskim Krakowa. Wydzielono następujące kategorie: życie rodzinne i relacje sąsiedzkie (satysfakcja z dzieci, posiadanie przyjaciół, życie °sobiste, sąsiedzi), środowisko mieszkaniowe (miejsce zamieszkania i dbanie ⁰ dom, warunki mieszkaniowe), ogólna pozycja społeczna (praca zawodowa, Wykształcenie, pozycja społeczna), sytuacja ekonomiczna (sytuacja finansowa, sytuacja materialna), sytuacja zdrowotna (zdrowie, samopoczucie psychiczne), gospodarowanie wolnym czasem (sposób spędzania wolnego czasu, ilość czasu Wolnego), partycypacja społeczna (realizacja zasad demokracji w kraju, działalność samorządu). 277 Życie rodzinne i relacje sąsiedzkie najwyżej zostały ocenione w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, tak w części „krakowskiej”, jak i w Nowej Hucie (ryc. 7.3.9). Zwraca uwagę bardzo duża satysfakcja z dzieci w ocenie respondentów z Nowej Huty, tak z centrum, jak i osiedli, stopień zadowolenia z sąsiadów był w strefie osiedli także nowohuckich bardzo wysoki, co może zastanawiać, biorąc pod uwagę anonimowość życia w „blokowiskach” polskich miast. Wydaje się, że anonimowość ta została częściowo przełamana, wszak większość osiedli mocno się „postarzała”, a właśnie czas zamieszkiwania ma wpływ na strukturę więzi sąsiedzkich (Kaltenberg-Kwiatkowska, 2002). Zacieśnieniu stosunków sąsiedzkich sprzyjała także bardzo mała wymiana migracyjna ludności. Kompletnie natomiast niezadowoleni byli ze swoich sąsiadów mieszkańcy centrum Nowej Huty, również miernie oceniali oni swoje życie osobiste, co sprawia, że ogólny poziom satysfakcji z życia rodzinnego i relacji sąsiedzkich był tu bardzo niski. Można sądzić, że m. in. duże zróżnicowanie pochodzenia regionalnego mieszkańców centrum Nowej Huty nie sprzyjało zadzierzganiu dobrosąsiedzkich stosunków. Przeciętnie starszy wiek respondentów także „wyostrzał” tę ocenę. Region miejski Krakowa jest również poważnie zróżnicowany pod względem poziomu zadowolenia ze środowiska mieszkaniowego (ryc. 7.3.10). Zgo- Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum III e - centrum Nowe| Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych IV e - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowe Huta) strefy V - przedmiejska VI - osiedli suburblalnych VII - podmiejsko VIII - dojazdów do pracy Ryc. 7.3.9. Jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa w kategorii: życie rodzinne i relacje sąsiedzkie Źródło: Opracowanie własne. 278 Ryc. 7.3.10. Jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa w kategorii: środowisko mieszkaniowe Źródło: Opracowanie własne. dnie z faktycznymi warunkami mieszkaniowymi, najlepiej swoją sytuację mieszkaniową oceniali mieszkańcy suburbiów oraz stref peryferyjnych. Powyżej Przeciętnej dla regionu „środowisko mieszkaniowe” zostało również ocenione Przez respondentów z „krakowskiej” części strefy osiedli mieszkaniowych. Negatywnie postrzegali swą sytuację mieszkaniową, ale również i miejsce zamieszkania, respondenci z centrum Nowej Huty, gdzie wyjątkowo słabe oceny uzyskało miejsce zamieszkania. Ta niska ocena nie koresponduje z przeciętnie dobrymi warunkami mieszkaniowymi w centrum Nowej Huty. Można przypuszczać, że obniża ją ogólna, bardzo negatywna percepcja tej dzielnicy jako miejsca zamieszkania, która niejako samoistnie redukuje noty wystawiane dziedzinom jakości życia związanym z zamieszkaniem i mieszkalnictwem. W dziedzinach jakości życia określających pozycję społeczną (ryc. 7.3.11) obserwowano tendencję spadkową ocen zadowolenia od wyższych w centrum d° najniższych na peryferiach regionu miejskiego. U pracujących respondentów zamieszkujących centrum miasta (poza strefą obrzeża centrum), zwraca Uwagę pełna satysfakcja z pracy, wyraźnie mniejsze zadowolenie natomiast W tej dziedzinie wyrażali mieszkańcy stref peryferyjnych, co łączyło się też ² krytycznym osądem ich poziomu wykształcenia. Wyjątek wśród stref peryfe-tyjnych stanowiła strefa suburbiów, która wzorem pozostałych dziedzin otrzymywała, również w zakresie opinii respondentów o ich pozycji społecznej, najwyższe oceny. Na przeciwległej skali ocen znajdowali się mieszkańcy centrum ^owej Huty, bardzo krytycznie oceniający swoje wykształcenie i pozycję społeczną. 279 Ryc. 7.3.11. Jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa w kategorii: ogólna pozycja społeczna Źródło: Opracowanie własne. Strefy reatonu miejskiego (zob. ryc. 7.3.11.) Ryc. 7.3.12. Jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa w kategorii: sytuacja ekonomiczna Źródło: Opracowanie własne. Sytuacja ekonomiczna była także lepiej oceniana w centrum, a znacznie gorzej na peryferiach, co szło w parze z poczuciem wartości swojej pozycji społecznej (ryc. 7.3.12). Można zauważyć tu merytokratyczne podejście do oceny pozycji społecznej, której wyższy stopień odpowiadał, w opinii respondentów, lepszej sytuacji ekonomicznej. W mieście centralnym zwracają uwagę wyższe 280 notowania sytuacji materialnej od wystawianych not własnej sytuacji finanso-'Vej- Oznacza to pogorszenie się, w opinii respondentów, bieżącej sytuacji finansowej gospodarstw, przy stosunkowo dobrej kondycji materialnej, odnoszącej się do nagromadzonych w przeszłości dóbr materialnych. W strefie przedmiejskiej i suburbialnej odnotowujemy odwrotne relacje: tu wyżej oceniana, od sytuacji materialnej, była sytuacja finansowa, co może świadczyć o większych aktualnych możliwościach finansowych młodszych grup społecznych, które jeszcze nie zakumulowały odpowiednio dużego zasobu materialnego, odpowiadającego ich pozycji finansowej. Ocena sytuacji zdrowotnej (ryc. 7.3.13) niekoniecznie była ściśle związana z wiekiem respondentów, a raczej z ich ogólną kondycją ekonomiczną. Swiad-Czą o tym stosunkowo dobre noty wystawione przez mieszkańców przeciętnie ^starszego” miasta centralnego, a znacznie słabsze - przez respondentów Względnie „młodych” stref peryferyjnych. Również i w omawianej kategorii najwyższe oceny wystawili mieszkańcy suburbiów, co łączy się z ich wysoką Pozycją ekonomiczną oraz przeciętnie młodym wiekiem. Opinie na temat wolnego czasu również dzielą region miejski, tym razem na bardziej zadowolonych mieszkańców centrum i znacznie mniej usatysfakcjonowanych respondentów stref peryferyjnych (ryc. 7.3.14). Szczególnie niskie oceny i to we wszystkich strefach otrzymała dziedzina „posiadanie czasu wol-ⁿego”. Oceny wystawiane gospodarowaniu wolnym czasem łączyły się zarówno z pozycją społeczną jak i wiekiem respondentów, więcej czasu posiadali ludzie starsi, oni też byli bardziej zadowoleni z form jego wykorzystania. Relatywnie mało czasu wolnego mieli dla siebie mieszkańcy stref peryferyjnych, Często byli to chłoporobotnicy, wystawiający niskie oceny w omawianej dziedzinie. Najniższe oceny spośród wszystkich analizowanych dziedzin jakości życia Przypisane zostały partycypacji społecznej (ryc. 7.3.15). Zarówno realizacja Zasad demokracji w kraju, jak i ocena działalności samorządu była bardzo nis-^a- Te słabe noty wynikają nie tylko z krytycznej oceny działalności struktur administracyjno-politycznych czy też samorządów lokalnych, są one także Przejawem tzw. złudzenia patetycznego, które jest znane z badań społeczno-'Psychologicznych (Czapiński, 2002). Złudzenie patetyczne wiąże się z faktem S°rszej oceny przez respondentów sytuacji materialnej kraju niż własnej. Ponieważ pytania o ocenę zasad demokracji w kraju i działalności samorządów ⁿⁱe są nakierowane na samego respondenta czy też jego rodzinę, tu ocenia się •nnych ludzi w całym splocie zagadnień, które wyzwalają różnego typu emocje, często negatywne - można per analogiam, uznać, że to właśnie ocena „innych” obniża znakomicie stopnie wystawiane samorządom i systemowi władzy, niezależnie od rzeczywistej ich dysfunkcjonalności. 281 strefy Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum III a - centrum Nowej Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) V - przedmiejska VI - osiedli suburblalnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy Ryc. 7.3.13. Jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa w kategorii: sytuacja zdrowotna Źródło: Opracowanie własne. rangi I II III Illa IV IVa V VI Vil VIII RAZEM strefy Strefy regionu miejskiego (zob. ryc. 7.3.13.) Ryc. 7.3.14. Jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa w kategorii: gospodarowanie wolnym czasem Źródło: Opracowanie własne. Zaprezentowane powyżej dziedziny jakości życia znacząco różnicowały przestrzeń regionu pod względem ocen zadowolenia czy też satysfakcji płynącej z ich „konsumpcji”. W kilku przypadkach największe zadowolenie wyrażali mieszkańcy dzielnic centralnych, w miarę oddalania się od centrum ku peryferiom poziom satysfakcji obniżał się. Tym typem układu przestrzennego charakteryzowały się kategorie: pozycja społeczna, gospodarowanie czasem wol- 282 Strefy regionu miejskiego: I - centrum I ■I - centrum II III - obrzeże centrum III a - centrum Nowel Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) V - przedmiejska VI - osiedli suburblalnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy strefy Ryc. 7.3.15. Jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa w kategorii: partycypacja społeczna Źródło: Opracowanie własne. ⁿynt, sytuacja ekonomiczna, z kolei środowisko mieszkaniowe było oceniane "'yżej na peryferiach niż w centrum. Jeszcze inny typ profilu „zadowolenia z jakości życia” cechował kategorie: zdrowie, życie rodzinne i relacje sąsiedzkie oraz partycypacja społeczna, gdzie najbardziej ukontentowani byli mieszkańcy stref wielkich osiedli mieszkaniowych oraz suburbiów. Profile te ^skazują na dużą różnorodność ocen jakości życia w regionie w zależności od JeJ kategorii, a także strefy funkcjonalno-przestrzennej. Rangi uzyskane dla poszczególnych kategorii jakości życia zsumowano, a następnie wyliczono średnią rangę jakości życia (ryc. 7.3.16). Najwyżej ocenili jakość swojego życia mieszkańcy suburbiów, co nie jest zaskoczeniem, ponieważ w niemal wszystkich kategoriach jakości życia noty były najwyższe. Niższy poziom dobrosta-ⁿu prezentowali mieszkańcy strefy wielkich osiedli mieszkaniowych, przy Czym nieco wyższą pozycję uzyskała jakość życia wśród respondentów „krakowskiej” części osiedli, krytyczniej oceniali ją mieszkańcy osiedli w Nowej Hucie. Ta stosunkowo wysoka ocena jakości życia przez mieszkańców osiedli, dość powszechnie traktowanych jako przestrzeń „znijaczona”, nie znajdowała odzwierciedlenia w dobrej kondycji psychicznej respondentów, wyrażającej się w poczuciu satysfakcji z wielu dziedzin codziennego życia. W Nowej Hucie Poczucie zadowolenia było mniejsze, a poziom satysfakcji z poszczególnych Jego dziedzin bardziej zróżnicowany. Podobnie zdywersyfikowany poziom satysfakcji charakteryzował mieszkańców centrum I - historycznego rdzenia 283 Ryc. 7.3.16. Wymiary jakości życia w regionie miejskim Krakowa Źródło: Opracowanie własne. miejskiego, którzy byli jednak wyraźnie zadowoleni ze swojego życia. Nie można tego powiedzieć o respondentach strefy przedmiejskiej, a szczególnie mieszkańcach centrum Nowej Huty, gdzie poziom zadowolenia z życia był najniższy spośród wszystkich stref regionu miejskiego. Można sądzić, że mieszkańcy tej części regionu miejskiego byli tymi, którzy stosunkowo najboleśniej odczuli skutki transformacji systemowej, zarówno bezpośrednio (liczne zwolnienia z pracy w Hucie im. Sendzimira, mniej sklepów z bardziej luksusowymi artykułami itp.), a także pośrednio (utracony prestiż „przodującej klasy robotniczej” i poczucie zawodu z niespełnionych nadziei, pokładanych w transformacji systemowej). Istotnym elementem jest tu także przeciętnie starszy wiek mieszkańców centrum Nowej Huty, który „wyostrza” większość ocen jakości życia. Trzeba w końcu dodać i to, że realny poziom życia w tej dzielnicy nie jest zbyt wysoki, co dodatkowo nakłada się na bardzo krytyczny ogląd sytuacji życiowej jej mieszkańców. Stosunkowo wysoka ocena jakości życia 284 Przez społeczność centrum I może zastanawiać, wszak tu także mieszka gros °sób starszych, którym, jak to same stwierdziły, powodzi się średnio. Można sadzić, że mieszkańcy zarówno centrum I, jak częściowo centrum II, postrzegają swoje życie przez pryzmat miejsca zamieszkania, które cieszy się niesłabnącym prestiżem wśród krakowian. Stąd należy przypuszczać, że tu specyfi-Czna „renta położenia” dodaje blasku życiu społeczności lokalnych. Centralne Położenie zapewnia też mieszkańcom dzielnic dobry dostęp do usług, o czym Powiemy w następnej partii tego podrozdziału. Położenie z kolei „za miastem” w Przypadku ludności strefy przedmiejskiej wpływa, jak można sądzić, ujemnie na ocenę wielu dziedzin życia. Mieszkańcy tej strefy standard materialny mąją względnie wysoki, wyższy znacznie od poziomu życia ludności stref pe-’’yferyjnych, której ocena jakości życia wypada powyżej not wystawionych Przez respondentów przedmieść. Ocena funkcjonowania usług Na satysfakcję z istotnych dziedzin życia codziennego wpływ wywiera m. lⁿ- dostępność i funkcjonowanie placówek usługowych. W tym kontekście usługi rozpatrywane są jako ta część gospodarki narodowej, która zaspokaja określone potrzeby poszczególnych grup społecznych i jednostek. Wyposaże-ⁿⁱe terenu w placówki usługowe wpływa na poziom i jakość życia jednostek, ma też zasadnicze znaczenie dla oceny jakości przestrzeni, w naszym przypadku przestrzeni regionu miejskiego. Jako miernik jakości przestrzeni miejskiej (Ziobrowski, 1992; Markowski, 1999) jest jednym z zasadniczych elementów kategorii określanej mianem warunków życia. Stąd ocena funkcjonowania placówek usługowych ma podwójne znaczenie, z jednej strony jest jednym ² mierników jakości życia w jej wymiarze „usługowo-inffastrukturalnym”, ² drugiej wpisuje się w społeczny kontekst (walor) oceny warunków życia. To baśnie drugie z zaprezentowanych możliwych ujęć jest przedmiotem tej części opracowania. Ocenę funkcjonowania usług rozumiemy tu w kategoriach dostępności społecznej, która oznacza „szansę lub możliwość pozwalającą na skorzystanie ² różnych rodzajów działalności [...] przez osobę zamieszkującą pewien obszar” (Taylor, 1997). Zatem terminowi „ocena funkcjonowania” nadajemy walor szerszy, nie wyłącznie związany z dostępnością przestrzenną lub też ekonomiczną, uzależnioną od środków finansowych, jakie mogą być przeznaczone ⁿa osiągnięcie określonego celu. Analizie poddano dwanaście rodzajów usług, które umownie podzielono na dwie kategorie: usługi bytowe i społeczne. Do pierwszej z nich zaliczono: han- 285 strefy handel art. przemysłowymi poczta handel żywnością komunikacja *“ bezpieczeństwo publiczne Straty regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum III a - centrum Nowe| Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) V - przedmiejska VI - osiedli suburblalnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy Ryc. 7.3.17. Ocena funkcjonowania placówek usług bytowych w regionie miejskim Krakowa Źródło: Opracowanie własne. Strefy regionu miejskiego (zob. ryc. 7.3.17.) Ryc. 7.3.18. Ocena funkcjonowania placówek usług społecznych w regionie miejskim Krakowa Źródło: Opracowanie własne. 286 de] artykułami żywnościowymi, handel artykułami przemysłowymi, komunikację zbiorową, placówki pocztowe, placówki bezpieczeństwa publicznego (ryc. 7-3.17). Do drugiej kategorii przypisano: szkoły (podstawowe, gimnazja i średnie), przedszkola, placówki opieki społecznej, placówki świadczące usługi Medyczne (ośrodki zdrowia i niepubliczne zakłady ochrony zdrowia), apteki, ośrodki kultury i instytucje wyznaniowe, głównie parafie kościoła rzymsko-katolickiego (ryc. 7.3.18). Respondenci oceniali funkcjonowanie wymienionych Powyżej placówek w skali pięciopunktowej od 1 (bardzo źle) do 5 (bardzo Najwyższe oceny w zakresie usług bytowych uzyskał handel artykułami żywnościowymi, co z racji dużej gęstości sklepów, niemal we wszystkich strefach regionu, wydaje się naturalne. Jedynie respondenci ze strefy suburbialnej t>yli mało usatysfakcjonowani działalnością tego typu placówek. Ocena ta wynikała z jednej strony z faktycznie niskiego poziomu wskaźnika nasycenia klepami prowadzącymi handel żywnością, a z drugiej wypływała z porównań Wyposażenia w te placówki obecnego miejsca zamieszkania respondentów (suburbia) z poprzednim, najczęściej dobrze zagospodarowaną dzielnicą central-ⁿĄ> stąd brało się poczucie zwiększonego, w konfrontacji z realiami, dyskomfortu. Przeciętnie wysoką, i to znowu poza suburbiami, ocenę uzyskała komunikacja masowa. Działalność miejskich i podmiejskich przewoźników została stosunkowo wysoko oceniona w peryferyjnych strefach regionu. Jak można sądzić, ta dobra ocena ma swoje uzasadnienie w gęstej sieci prywatnych linii mi-tobusowych i autobusowych opasujących ośrodek centralny. Dobrą opinią, ale tylko w aglomeracji morfologicznej (miasto centralne wraz z osiedlami mieszkaniowymi), cieszyła się działalność placówek pocztowych. Jej ogólną ocenę °bniża jednak słaba dostępność do „poczty” w obszarach peryferyjnych. Nie-zmiennie, niemal we wszystkich strefach regionu najgorsze oceny uzyskała działalność placówek bezpieczeństwa publicznego, w tym skrajnie niskie noty Wystawili funkcjonowaniu policji mieszkańcy centrum Nowej Huty. Oceny te, J^k wskazują badania (Szlenk, Halagarda, Zborowski, 1999), są bardzo wyraźnie uzależnione od poczucia bezpieczeństwa, które generalnie jest niskie, i posiada ścisły związek z liczbą popełnianych przestępstw w poszczególnych dzielnicach regionu miejskiego. Nie może zatem budzić zdziwienia niższa ocena placówek policji w strefach centralnych (duża liczba przestępstw), a prze-C¹ętnie lepsza w strefach peryferyjnych. Wśród placówek świadczących usługi społeczne najwyższą ocenę uzyskała działalność instytucji wyznaniowych, przede wszystkim z racji powszechności Występowania parafii rzymsko-katolickich. W mieście centralnym, a także w strefie osiedli mieszkaniowych, mieszkańcy byli zadowoleni z funkcjonowa 287 nia aptek. Stopień satysfakcji radykalnie obniżał się jednak w miarę oddalania się od centrum co wiąże się ze znacznie mniejszą niż w centrum, dostępnością do aptek w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy (pojedyncze apteki w centrach gminnych). Stosunkowo niskie noty wydali respondenci działalności szkół na terenie regionu miejskiego Krakowa. Najmniej zadowalała mieszkańców działalność szkół w centrum Nowej Huty i w suburbiach, co należy łączyć ze stosunkowo małą dostępnością przestrzenną, szczególnie do liceów ogólnokształcących, tak w peryferyjnych dzielnicach Krakowa, jak i osiedlach przedmiejskich oraz suburbialnych. Równie przeciętnie zadowoleni, jak z działalności szkół, byli respondenci z funkcjonowania placówek usług medycznych. Ten typ usług był oceniany względnie nisko, zarówno w dobrze wyposażonych w placówki medyczne dzielnicach centralnych, jak i w słabo zagospodarowanych pod tym względem strefach peryferyjnych. Ocena działalności tych placówek wypływała zatem nie tyle z faktu ich przestrzennej dostępności i poziomu świadczonych usług, ile kumulowała liczne napięcia na linii pacjent - służba zdrowia, wynikające z powszechnie krytykowanej „reformy” służby zdrowia w Polsce. Bardzo niskie oceny uzyskała działalność trzech rodzajów usług: przedszkoli, opieki społecznej i ośrodków kultury. Generalnie, wyższa ocena funkcjonowania w centrum, a bardzo niska w strefach peryferyjnych wskazuje na ścisły związek tej oceny z dostępnością przestrzenną do tego typu placówek, słabo zaspokajających potrzeby społeczne ludności, szczególnie w obszarach podmiejskich i wiejskich. W podsumowaniu tej części analizy zwraca uwagę: przeciętnie wyższa ocena wystawiana placówkom świadczącym usługi bytowe, a niższa oferującym usługi społeczne. W profilu miejskim zwraca uwagę przeciętnie wyższy stopień satysfakcji z funkcjonowania placówek położonych w strefach centralnych, a niższy przydzielany instytucjom działającym na rzecz środowisk podmiejskich i wiejskich. Oceny te należy wiązać z dostępem przestrzennym do tego typu placówek. Zwraca uwagę niski poziom zadowolenia z większości świadczonych usług w centrum Nowej Huty i'w suburbiach. Styl życia Styl życia rozumiany jako „[...] te części zachowań objętych pojęciem sposobu życia, które są przedmiotem swobodnego wyboru człowieka” (Siciński, 2002), jest nierozerwalnie związany ze „statusem kulturalnym” jednostek i grup społecznych. Styl życia jak to wykazano w rozdziale 4 jest „specyficznym wytworem” przynależności społeczno-zawodowej, etapów cyklu życiowego, etniczności, doświadczeń życiowych, preferencji jednostek i ich aspira 288 cJi- To wzajemne przenikanie się różnych wymiarów społecznych prowadzi do dużej różnorodności stylów życia, które w szczególny sposób manifestują się w mieście, dodając mu wielkomiejskiego kolorytu. Tę różność stylów, czy też sPosobów życia w mieście, podkreślał P. Rybicki, który zauważył, iż „[...] zbiorowość wielkomiejska, poddana bardziej wnikliwej analizie socjologi-CZⁿej, nie daje się sprowadzić do jednego, wszystkim wspólnego sposobu ży-Cla- To, co nazywamy miejskim sposobem życia, jest faktycznie mieszczącą się w tworzonych przez wielkie miasta warunkach cywilizacyjnych, kulturowych, sPołecznych, wielością, różnością sposobów życia” (Rybicki, 1972). Ludzie reprezentujący podobny styl życia w mieście typu zachodniego wykazują tendencję do zamieszkiwania tych samych dzielnic miejskich, po części w celu realizacji własnego stylu życia, po części z powodu zadzierzgnięcia silniejszych więzi z ludźmi preferującymi podobne style życia (Knox, 1994). W isto-Cle prowadzi to do samonapędzającego się procesu reprodukcji społecznej i segregacji społecznej. W badaniach społecznych określony styl życia, jak stwierdza H. Domański (1996), jest jednym z istotnych czynników identyfikujących 'udzi w makrostrukturach społeczno-zawodowych i lepszym katalizatorem stratyfikacji społecznej niż wymiar ekonomiczny. Jest on traktowany jako podstawowa płaszczyzna nierówności i dystansów społecznych. Styl życia można też traktować jako kwintesencję jakości życia w jej wymiarze kulturowym. W ten sposób określony styl życia, ze swoimi skalami Wartości, pełni rolę społecznego barometru, wskazując bardziej lub mniej prestiżowe wzory zachowań. Badanie stylu życia przybiera różne formy, które mogą odnosić się do całokształtu życia człowieka względnie do jego określonych sfer. Zazwyczaj badaniu podlega uczestnictwo w kulturze, przedmiotem zainteresowań pozostają też formy wypoczynku, w tym sposoby spędzania czasu wolnego. Właśnie sposoby spędzania czasu wolnego są przedmiotem tej części opracowania, uznano bowiem, że jest to zasadniczy czynnik opisujący styl życia. Pojęcie czasu wol-ⁿego jest terminem mało precyzyjnym, stąd w badaniach wyróżnia się trzy Podstawowe jego ujęcia: 1) krótki czas wolny, odnoszący się do codziennego Wypoczynku po pracy, 2) średni czas wolny, obejmujący weekendy i dni świąteczne oraz 3) długi czas wolny, czyli urlop, ale także czas spędzony na rencie ¹ emeryturze, a nawet czas wymuszony bezrobociem (Kobus-Wojciechowska, 1^73; Sułkowski, 1998). W niniejszym opracowaniu pytano o formy spędzania wolnego czasu w ciągu ostatniego miesiąca przed badaniem, a zatem zastosowano dwa pierwsze z Wymienionych ujęć. W pytaniu uwzględniono różne formy spędzania czasu Wolnego od form bardziej prestiżowych jak życie kulturalne (kino, teatr, czy 289 telnictwo książek), przez turystykę (wycieczki), rozrywkę (restauracje, kawiarnie, puby, imprezy sportowe), aktywność ruchową (uprawianie sportu, spacery), po najbardziej powszednie, a stąd najmniej prestiżowe czytelnictwo prasy oraz oglądanie programów telewizyjnych. Respondentom umożliwiono ponadto wskazanie innych form spędzania czasu, nie podanych w kwestionariuszu. Podobnie jak w całej Polsce, najwięcej czasu wolnego mieszkańcy wszystkich stref regionu miejskiego Krakowa spędzali na oglądaniu programów telewizyjnych (ryc. 7.3.19). W skali całego regionu zajmowało to im ponad 50% całej puli czasu wolnego, przy czym przed telewizorami najwięcej czasu spędzali respondenci centrum Nowej Huty i strefy dojazdów (około 60%). Stosunkowo rzadko tę formę preferowali mieszkańcy suburbiów i stref centralnych, zwłaszcza centrum I. Drugie miejsce, ze względu na ilość poświęcanego wolnego czasu, zajęła lektura gazet i czasopism. Respondenci przeznaczali średnio na tę formę spędzania wolnego czasu około 20% swych wolnych chwil. Formę tę przedkładali przede wszystkim mieszkańcy centrum Nowej Huty, mniej zajęcie to absorbowało społeczność stref peryferyjnych. Znaczącą, trzecią pozycję w budżecie czasu wolnego stanowiły spacery, przy czym ta forma była najbardziej po- strefy □ gazety BI w ycieczki U inrprezy sport B teatr/kino □ sport Btv B restauracja Bspacer Strefy regfcntLmJejs kiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum III a - centrum Nowe] Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) V - przedmiejska VI - osiedli suburblalnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy Ryc. 7.3.19. Formy spędzania wolnego czasu w regionie miejskim Krakowa (w procentach czasu wolnego ogółem) Źródło: Opracowanie własne. 290 Wszechna w centrum Nowej Huty, a także w centrum II, co można wiązać zarówno z przeciętnie starszym wiekiem respondentów, jak i „tradycjami” spacerowania ludności o niższym statusie społecznym. Bardziej kreatywną formą spędzania wolnego czasu jest turystyka, w tym przypadku weekendowa, która cieszyła się największym powodzeniem wśród mieszkańców suburbiów, a także strefy obrzeża centrum. Ta forma spędzania wolnego czasu łączy się nie tylko z preferencjami i zamiłowaniami, lecz w znacznej mierze z możliwościami finansowymi, a także po części kondycją i dobrostanem fizycznym. Można ją zatem spotkać częściej wśród osób zamożniejszych i młodszych. Bardziej „wyrafinowane” formy spędzania wolnego czasu zajmowały zaledwie po kilka procent całego budżetu wolnego czasu respondentów regionu rniejskiego Krakowa. Wśród nich większą estymą cieszyło się czynne uprawianie sportu, deklarowane przede wszystkim przez mieszkańców suburbiów. Zapewne należy to wiązać nie tylko z zamiłowaniem do ruchu i przebywania na Wolnym powietrzu, ale także z możliwościami finansowymi (drogi sprzęt sportowy), a także z pewnym prestiżem, jakim cieszy się uprawianie wybranych dyscyplin sportowych, takich jak: tenis, jeździectwo, coraz częściej golf. Przebywanie w restauracji czy kawiarni jest formą spędzania wolnego czasu najczęściej preferowaną także przez mieszkańców suburbiów i podobnie jak Uprawianie sportu, formą wymagającą posiadania, poza wolnym czasem, pewnych „wolnych” funduszy. Korzystanie z tej formy spędzania wolnego czasu niewątpliwie łączy się z obyczajami odwiedzania ulubionych i tradycjami uświęconych restauracji, a zwłaszcza krakowskich kawiarni. Stąd forma ta znajdowała się na „poczytnym” miejscu wśród mieszkańców stref centralnych, zwłaszcza centrum I. Mieszkańcy miasta centralnego, w odróżnieniu od pozostałych stref regionu, stosunkowo najczęściej uczęszczali do kina i odwiedzali teatry. Tu także znaczną barierą w uczestniczeniu w życiu teatralnym, filmowym czy też muzycznym były wysokie ceny biletów. Niemniej warto zauważyć, iż przeciętnie słabsi finansowo mieszkańcy centrum miasta częściej byli konsumentami tzw. „wysokiej kultury” niż przedstawiciele zamożnych suburbiów. Wskazuje to na stosunkowo „małe” zapotrzebowanie na „kulturę wysoką” u części respondentów pochodzących z suburbiów, wszak „królestwo ducha” nie zawsze jest wspierane przez „królestwo mamony”. Wśród pozostałych form spędzania wolnego czasu większe znaczenie miało czytanie książek, składanie wizyt towarzyskich, ale także, głównie wśród młodszej generacji - Internet i gry komputerowe. W celu uzyskania syntetycznego obrazu stylu życia w regionie miejskim Krakowa, przy pomocy techniki rang, zestawiono sumaryczny wskaźnik „wielkomiejskiego stylu życia”. Do jego obliczenia wybrano część z form spędzania Wolnego czasu, które wskazują na bardziej lub mniej prestiżowe i wielkomiej 291 skie zachowania respondentów w omawianej dziedzinie. Uznano zatem, iż wyższy udział spędzających czas wolny w teatrach i kinach, ale też na wycieczkach i uprawianiu sportu, oraz na chodzeniu do restauracji i kawiarni, jest cechą wielkomiejskiego stylu życia, w przeciwieństwie do oglądania telewizji -uznanej za najbardziej rudymentarną formę spędzania wolnego czasu (ryc.7.3.19). Wskaźnik „wielkomiejskiego stylu życia” przybrał najwyższą wartość w suburbiach i w mieście centralnym. W miarę oddalania się od stref centralnych wskaźnik ten obniżał się, przyjmując najniższe wartości w strefach peryferyjnych. Podobne, niskie wartości przyjął on w centrum Nowej Huty, która w układzie budżetu czasu znamionowała się bardziej podmiejskim niż miejskim stylem życia. Przeprowadzone badanie ujawniło spore zróżnicowanie form spędzania wolnego czasu w regionie miejskim Krakowa. Potwierdziły się opinie S. Gree-ra (za: Węgleński, 1983), że w zasadzie trudno mówić o jakimś jednym, wielkomiejskim stylu życia mieszkańców dużego miasta, w tym przypadku Krakowa. Ten zróżnicowany stopień uczestnictwa w różnych formach spędzania wolnego czasu nawiązywał, podobnie jak w badaniach ogólnopolskich (Domański H., 2000), do zdywersyfikowanej społecznie przestrzeni regionu miejskiego. 7. 4. Czynniki wpływające na poziom i jakość życia Badanie czynników wpływających na poziom, a szczególnie jakość życia, pojmowaną w kategoriach dobrostanu psychicznego, ma spore tradycje, przede wszystkim w psychologii (Czapiński, 1992, 1994, 1998). Zajmują się też nimi socjologowie (Domański H., 1996, 2002b), a także instytucje badające opinię społeczną (CBOS, 2003, BS/20). Podczas gdy identyfikacja czynników determinujących poziom życia wydaje się mniej złożona, a do jej zasadniczych elementów należy zaliczyć cechy opisujące wymiar satysfakcji społecznej, to określenie roli zmiennych decydujących o jakości życia jest daleko bardziej złożonym zadaniem, wskazują na to chociażby przytoczone powyżej opracowania J. Czapińskiego. W niniejszym podrozdziale starano się prześledzić uwarunkowania tak demograficzne, społeczne, psychiczne (czynniki subiektywne), jak i ekonomiczne, które mogą mieć wpływ na formowanie się poziomu i jakości życia. Uwzględniono też aspekt przestrzenny w postaci różnicowania się tego poziomu według stref regionu miejskiego Krakowa. Pod pojęciem poziomu życia w tej części opracowania rozumiano wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku. Ponieważ istnieje sil- 292 Tab. 7.4.1. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) w regionie miejskim Krakowa zmienna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 1 1,00 -0,48* 0,59 -0,38 -0,19 -0,33 -0,15 0,06 -0,59 0,09 -0,35 0,41 0,68 0,14 -032 -0,14 -0,04 -0,19 0,22 -0,30 -0,14 -0,07 -0,26 2 -0,48 1,00 -0,39 0,34 0,46 0,45 0,12 0,04 0,23 0,05 0,20 -0,15 -0,28 -0,26 0,46 -0,06 0,02 0,08 -031 0,22 0,26 0,30 0,38 3 0,59 -0,39 1,00 -0,49 -0,18 -0,22 -0,18 0,02 -0,45 -0,08 -0,31 0,25 0,42 0,28 -0,43 -0,03 0,04 -0,01 0,39 -0,21 -0,25 -0,24 -0,43 4 -0,38 0,34 -0,49 1,00 0,13 0,24 0,01 -0,08 0,30 0,03 0,21 -0,14 -0,35 -0,18 0,24 0,02 0,02 -0,12 -0,24 0,24 0,13 0,06 0,16 5 -0,19 0,46 -0,18 0,13 1,00 0,39 0,17 -0,07 0,14 0,20 0,17 -0,08 -0,08 -0,15 0,46 -0,07 0,31 0,13 -0,21 0,28 0,03 0,40 0,24 6 -0,33 0,45 -0,22 0,24 0,39 1,00 -0,06 0,43 0,31 -0,08 0,38 0,03 -0,24 -0,43 0,46 0,24 0,22 0,27 -0,02 0,45 0,53 0,39 0,52 7 -0,15 0,12 -0,18 0,01 0,17 -0,06 1,00 -0,22 0,12 0,16 0,06 -0,23 -0,12 0,10 0,18 0,06 0,27 0,13 -0,15 0,26 -0,20 0,10 0,02 8 0,06 0,04 0,02 -0,08 -0,07 0,13 -0,22 1,00 0,10 -0,08 0,06 0,31 0,04 -0,34 0,12 0,30 0,13 0,12 0,11 0,27 0,66 0,24 055 9 -0,59 0,23 -0,45 0,30 0,14 0,31 0,12 0,10 1,00 -0,13 0,54 -0,28 -0,58 -0,10 0,35 0,16 0,08 0,08 -0,21 0,44 0,27 0,21 0,39 10 0,09 0,05 -0,08 0,03 0,20 -0,08 0,15 -0,08 -0,13 1,00 -0,58 -0,06 0,11 0,07 0,13 -0,05 0,25 0,09 -0,15 0,12 -0,20 0,16 -0,01 11 -0,35 0,20 -0,31 0,21 0,17 0,36 0,06 0,06 0,54 -0,58 1,00 -0,16 -0,34 -0,18 0,23 0,13 0,01 0,08 -0,11 0,27 0,24 0,16 0,30 12 0,41 -0,15 0,25 -0,14 -0,08 0,03 -0,23 0,31 -0,28 -0,06 -0,16 1,00 0,48 -0,26 -0,03 -0,07 -0,21 -0,15 0,12 -0,19 0,25 0,06 0,05 13 0,68 -0,28 0,42 -0,35 -0,08 -0,24 -0,12 0,04 -0,58 0,11 -0,34 0,48 1,00 -0,02 -0,18 -0,07 -0,04 -0,14 0,14 -0,20 -0,01 0,09 -0,17 14 0,14 -0,26 0,28 -0,18 -0,15 -0,43 0,10 -0,34 -0,10 0,07 -0,18 -0,26 -0,02 1,00 -0,53 0,27 0,19 0,17 0,38 0,06 -0,51 -0,36 -0,59 15 -0,32 0,46 -0,43 0,24 0,46 0,46 0,15 0,12 0,35 0,13 0,23 -0,03 -0,18 -0,53 1,00 -0,02 0,09 -0,03 -030 0,38 0,34 0,47 0,62 16 -0,14 -0,06 -0,03 0,02 -0,07 0,24 0,06 0,30 0,16 -0,05 0,13 -0,07 -0,07 0,27 -0,02 1,00 0,47 0,30 0,47 0,63 0,26 0,11 0,10 17 -0,04 0,02 0,04 0,02 0,31 0,22 0,27 0,13 0,08 0,25 0,01 -0,21 -0,01 0,19 0,09 0,47 1,00 0,32 0,08 0,60 0,10 0,22 0,05 18 -0,19 0,08 -0,01 -0,12 -0,13 0,27 0,13 0,12 0,08 0,09 0,08 -0,15 -0,14 0,17 -0,03 0,30 0,32 1,00 0,28 0,39 0,03 0,10 0,10 19- 0,22 -0,31 0,39 -0,24 -0,21 -0,02 -0,15 0,11 -0,21 -0,15 -0,11 0,12 0,14 0,38 -030 0,47 0,08 0,28 1,00 0,14 -0,05 -0,17 -0,33 20 -0,30 0,22 -0,21 0,24 0,28 0,45 0,26 0,27 0,44 0,12 0,27 -0,19 -0,20 0,06 0,38 0,63 0,60 0,39 0,14 1,00 0,32 0,44 0,41 21 -0,14 0,26 -0,25 0,13 0,03 0,53 -0,20 0,66 0,27 -0,20 0,24 0,25 -0,01 -0,51 0,34 0,26 0,10 0,03 -0,05 0,32 1,00 0,42 0,61 22 -0,07 0,30 -0,24 0,06 0,40 0,39 0,10 0,24 0,21 0,16 0,16 0,06 0,09 -036 0,47 0,11 0,22 0,10 -0,17 0,44 0,42 1,00 0,51 23 -0,26 0,38 -0,43 0,16 0,24 0,52 0,02 0,55 0,39 -0,01 0,30 0,05 -0,17 -0,59 0,62 0,10 0,05 0,10 -0,33 0,41 0,61 0,51 1,00 24 -0,48 0,34 0,47 0,21 0,07 0,59 0,01 0,48 0,66 -0,23 0,52 -0,03 -0,36 -036 0,44 0,26 0,01 0,18 -0,12 0,46 0,60 0,36 0,64 * współczynniki korelacji statystycznie istotne Kod zmiennych: 1) radio monofoniczne 2) radio stereofoniczne 3) telewizor z ekranem czarno-białym 4) telewizor z ekranem kolorowym 5) magnetofon 6) magnetowid 7) lodówka 8) zmywarka do naczyń 9) kuchnia mikrofalowa na poziomie p<0,05 zostały wytłuszczone 10) odkurzacz standardowy 11) odkurzacz typu „rainbow” 12) froterka 13) maszyna do szycia 14) pralka wirnikowa 15) pralka automatyczna 16) zamrażarka 17) rower 18) motocykl 19) motorower 20) samochód osobowy 21) kamera wideo 22) aparat fotograficzny 23) komputer 24) wieża „hi-fi” Źródło: Opracowanie własne. Nazwa wymiaru poziomu życia Grupa Schemat powiązań (⁸,í=í²¹) Bardzo wysoki III IV 9 J 24 *--- (¿9 y__/--- ./ -i 23 /«--- ---22 t f z l .1. 6 I ( 15 '! / '-i z.----. ( 20 £2 ZJ. 16 ) \_____/ * v____y Wysoki Umiarkowanie wysoki i Średni V t Q°J Umiarkowanie niski Niski VII Bardzo niski Uwagi:1) Powiązania zwrotne zostały oznaczone podwójnymi strealkami, powiązania jednostronne - jedną strzałką, wskazującą kierunki relacji; 2) Kod zmiennych jak w tab. 7.4.1; 3) Zmienne reprezentanty zostały wytłuszczone. Ryc. 7.4.1. Schemat powiązań jednostronnych i zwrotnych w ramach macierzy korelacji zmiennych poziomu życia Źródło: Opracowanie własne. 293 Tab. 7.4.2. Zmienne - reprezentanty dla poszczególnych czynników obiektywnych i subiektywnych wpływających na poziom i jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa Lp. Zmienna Czynnik zmienne reprezentanty 1. % ludności w wieku poniżej 18 lat 2. % ludności w wieku poniżej 18-24 lat X 3. % ludności w wieku poniżej 25-29 lat •* .(O p O 4. % ludności w wieku poniżej 30-39 lat n c X 5. % ludności w wieku poniżej 40-49 lat 6. % ludności w wieku poniżej 50-59 lat ¡5 7. % ludności w wieku 59 lat i więcej X 8. % gospodarstw 1 -osobowych w ogólnej liczbie gospodarstw % X 9. % gospodarstw 2-osobowych w ogólnej liczbie gospodarstw Struktura 10. % gospodarstw 3-osobowych w ogólnej liczbie gospodarstw wielkości X 11. % gospodarstw 4-osobowych w ogólnej liczbie gospodarstw ospodarsb domowych 12 % gospodarstw 5-osobowych w ogólnej liczbie gospodarstw U) 13. % respondentów z wykształceniem niepełnym podstawowym (U 5 14 % respondentów z wykształceniem podstawowym Hf X % respondentów z wykształceniem zasadniczym 5 rc "o 15. zawodowym 2 n £ (A ° % respondentów z wykształceniem średnim i półwyższym OT > w 16. F 2! 17. % respondentów z wykształceniem wyższym X 18. % respondentów aktywnych zawodowo 1 , 19. % respondentów bezrobotnych S 5 X 2 g ra o 20. % respondentów pracujących < c N 73 X 21 % wydatków na żywność % o X 22. % wydatków na odzież i obuwie 2 □ co a) 23 % wydatków na mieszkanie 5 (D ro $ N "O O 24 % wydatków na kulturę D T5 O P X «t 2 O- O 25. % wydatków na leczenie W g -o 26. % wydatków pozostałych 27. % wolnego czasu przeznaczonego na restaurację i kawiarnię O 28. % wolnego czasu przeznaczonego na czytanie gazet i O) czasopism % % wolnego czasu przeznaczonego na oglądanie programów § 33. telewizyjnych o LL 34. % wolnego czasu przeznaczonego na inne zajęcia Źródło: Opracowanie własne. 294 Tab. 7.4.3. Tabela współczynników korelacji prezentujących zależności pomiędzy wybranymi czynnikami a poziomem życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa Czynniki wpływające na jakość życia Wymiary poziomu Wielkość Poziom Aktywność Budżet Wyposażenie Formy Zróżnicowanie Średnia wartość Lp. życia i ich Wiek gospodarstwa wykształcenia zawodowa gospodarstwa gospodarstwa w spędzania przestrzenne Zadowolenie współczynnika reprezentanci (1) domowego (2) (3) (4) domowego (5) przedmioty wolnego czasu wg stref (8) z życia (9) korelacji trwałego użytku (6) (7) 1. Bardzo wysoki 0,27 0,30 0,46 0,20 0,41 0,28 0,30 0,00 0,20 0,25 (kamera wideo) 2. Wysoki (komputer) 0,26 0,14 0,42 0,32 0,45 0,35 0,26 0,14 0,19 0,27 3. Umiarkowanie wysoki 0,31 0,18 0,00 0,48 0,27 0,33 0,18 0,41 0,26 0,27 (samochód osobowy) 4. Średni (maqneto-fon) 0,36 0,31 0,35 0,26 óTóo 0,09 0,00 0,00 0,25 0,18 5. Umiarkowanie niski 0,36 0,19 0,00 0,37 0,00 0,019 0,32 0,51 0,18 0,24 (rower) Niski (telewizor z 6. ekranem czarno- 0,26 0,00 0,12 0,00 0,21 0,20 0,00 0,27 0,09 0,13 białym) 7. Bardzo niski (pralka 0,28 0,43 0,55 0,00 0,36 0,22 0,36 0,48 0,15 0,28 wirnikowa) 8. Poziom życia ogółem 0,30 0,17 0,32 0,23 Ó?26 0,24 0,17 0,23 0,19 0,23 Średnia bezwzględnych wartości - objaśnienia w tekście Źródło: Opracowanie własne. ne skorelowanie ze sobą przedmiotów trwałego użytku będących na wyposażeniu gospodarstw domowych, należało część z nich wyłączyć z badania. Redukcji tej dokonano posługując się techniką analizy elementarnego połączenia lin-kage analysis McQuitty'ego (Racine, Reymond, 1977) z jej pewną modyfikacją, uwzględniającą także ujemne wartości współczynnika korelacji. Za pomocą tej techniki zbiór 24 zmiennych (tab. 7.4.1) został zredukowany do siedmiu grup, które jednocześnie oznaczają wymiary poziomu życia (ryc. 7.4.1). Zestaw przedmiotów trwałego użytku w każdej z grup wskazuje na stopień zaawansowania poziomu życia, i tak najwyższy poziom życia prezentuje grupa I, najniższy natomiast grupa VII. Dla każdej z tych grup wybrano, na podstawie sumy bezwzględnych wartości współczynników korelacji, jednego reprezentanta (typ sprzętu), który stanowił zmienną objaśnianą. W I grupie reprezentantem była kamera, w grupie II komputer, w III samochód osobowy. Grupę IV reprezentował magnetofon, V - rower. Najniższy poziom życia wykazywały gospodarstwa domowe zakwalifikowane do grup: VI i VII użytkujące sprzęt najniższej klasy, taki jak telewizor „czarno-biały” (grupa VI) i pralka wirnikowa (grupa VII). Zmiennymi objaśniającymi były: wiek, wielkość gospodarstwa domowego, poziom wykształcenia, aktywność zawodowa ludności, struktura budżetu gospodarstwa domowego, poziom życia mierzony wyposażeniem w sprzęt gospodarstwa domowego, styl życia (formy spędzania wolnego czasu), jakość życia (wybrane dziedziny oceny życia codziennego) oraz czynniki zróżnicowania przestrzennego według stref regionu miejskiego. Ponieważ czynniki te miały charakter strukturalny, dokonano, również przy pomocy techniki McQuitty'ego, redukcji zmiennych w obrębie każdego czynnika, co pozwoliło wybrać do dalszej analizy te zmienne reprezentanty danego czynnika, które były najsłabiej ze sobą skorelowane (tab. 7.4.2). Obliczone średnie bezwzględnych wartości współczynników korelacji istotnych statystycznie (p<0,05) zmiennych każdego czynnika objaśniającego poziom życia zostały zaprezentowane w tab. 7.4.3. Średnie te wskazują na siłę oddziaływań danego czynnika na poszczególne wymiary poziomu życia w regionie miejskim Krakowa. Na ogólny poziom życia w regionie miejskim Krakowa największy wpływ posiadały spośród dziewięciu uwzględnionych w analizie czynników: poziom wykształcenia, wiek respondentów oraz struktura budżetu gospodarstwa domowego. A zatem czynniki społeczne i ekonomiczne decydowały o poziomie życia w regionie miejskim Krakowa. Ponad wszystko jednak poziom życia był uzależniony od poziomu wykształcenia. Wskazują na to wysokie dodatnie współczynniki korelacji pomiędzy wyposażeniem gospodarstw w sprzęt elektroniki użytkowej najnowszych generacji (komputer, kamera, magnetowid) 295 Tab. 7.4.4. Współczynniki korelacji* zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) ze strukturą wykształcenia respondentów w regionie miejskim Krakowa Gospodarstwa LP- Wyszczególnienie domowe Podstawowe Wyższe 1. Radio monofoniczne 0,23 0,03 2. T elewizor czarno-biały 0,25 -0,17 3. Magnetowid -0,40 0,30 4. Zmywarka -0,24 0,57 5. Odkurzacz - kombajn -0,23 0,38 6. Pralka wirnikowa 0,50 -0,60 7. Zamrażarka 0,17 -0,01 8. Samochód osobowy -0,11 0,11 9. Kamera wideo -0,35 0,57 10. Rower 0,01 0,02 11. Komputer -0,51 0,62 12. Hi-fi -0,29 0,24 * Por. jak w tab. 7.4.1 Źródło: Opracowanie własne. a wykształceniem wyższym (tab. 7.4.4). Istotne statystycznie ujemne współczynniki korelacji (p<0,05) ten sam rodzaj sprzętu wykazywał natomiast wśród respondentów posiadających wykształcenie podstawowe, co świadczy o znikomym wyposażeniu ich gospodarstw w przedmioty elektroniki użytkowej. W gospodarstwach domowych wymienionych respondentów spotykano najczęściej pralki wirnikowe, telewizory do odbioru czarno-białego, oraz radia monofoniczne. Wiek respondentów odgrywał dużą rolę w materialnym zagospodarowaniu ich gospodarstw domowych (tab. 7.4.5). Najdobitniej wpływ tej zmiennej na poziom życia odzwierciedlają (ujemne) statystycznie istotne współczynniki korelacji w grupie wieku 60 lat i więcej, które wskazują na spadek wyposażenia gospodarstw w sprzęt wraz z rosnącym wiekiem respondentów. W gospodarstwach najuboższych, z kolei, wraz z rosnącym wiekiem respondentów odnotowywano wzrost posiadania sprzętu niskiej klasy, tj. telewizorów „czarno-białych”. Zmienna wieku zatem istotnie różnicowała poziom życia gospodarstw domowych. Mniejszą zależność obserwowano pomiędzy aktywnością zawodową (pracującymi respondentami) a poziomem wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (tab. 7.4.6). Gospodarstwa pracujących dysponowały pełnym zestawem sprzętu elektronicznego, a także samochodami osobowymi, ze zrozumiałych względów nife użytkowały sprzętu niższej klasy. 296 Tab. 7.4.5. Współczynniki korelacji* zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) ze strukturą wieku respondentów w regionie miejskim Krakowa Lp. Wyszczególnienie Struktura wieku 18-24 30-39 60 i więcej 1. Radio monofoniczne -0,16 0,06 0,23 2. Telewizor czarno - biały -0,19 -0,09 0,12 3. Magnetowid -0,03 0,11 •0,42 4. Zmywarka 0,03 0,10 -0,21 5. Odkurzacz - kombajn 0,15 -0,09 -0,10 6. Pralka wirnikowa -0,29 0,05 0,24 7. Zamrażarka -0,18 0,17 -0,27 8. Samochód osobowy -0,11 0,19 -0,45 9. Kamera wideo 0,21 0,10 -0,22 10. Rower -0,18 0,35 -0,41 11. Komputer 0,10 0,08 -0,28 12. Hi-fi 0,29 -0,12 -0,31 * Jak w tab. 7.4.1 Źródło: Opracowanie własne. Tab. 7.4.6. Współczynniki korelacji* zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) z aktywnością zawodową respondentów w regionie miejskim Krakowa LP- Wyszczególnienie Aktywność zawodowa Bezrobotni Pracujący 1. Radio monofoniczne -0,19 -0,05 2 Telewizor czarno-biały -0,08 -0,05 3. Magnetowid -0,11 0,41 4. Zmywarka -0,20 0,38 5. Odkurzacz-kombajn -0,07 0,08 6. Pralka wirnikowa 0,01 -0,16 7. Zamrażarka -0,07 0,27 8. Samochód osobowy -0,09 0,48 9. Kamera wideo -0,06 0,19 10. Rower -0,05 0,37 11 Komputer -0,08 0,39 12 Hi-fi -0,03 0,24 * Jak w lab. 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne. Obok czynnika społeczno-zawodowego, duży wpływ na poziom życia wywierała „siła ekonomiczna” gospodarstw domowych, odzwierciedlona w strukturze ich budżetu. Gospodarstwa przeznaczające znaczną część swoich dochodów na żywność, a więc słabsze ekonomicznie, posiadały przede wszystkim sprzęt starszych generacji (telewizory „czarno-białe” i pralki wirnikowe) - tab. 297 Tab. 7.4.7. Współczynniki korelacji* zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) ze strukturą budżetu gospodarstwa domowego respondentów w regionie miejskim Krakowa Struktura budżetu Lp. Wyszczególnienie gospodarstwa domowego Żywność Kultura 1. Radio monofoniczne 0,31 -0,02 2. Telewizor czarno-biały 0,42 -0,42 3. Magnetowid -0,00 0,12 4. Zmywarka -0,19 0,49 5. Odkurzacz-kombajn -0,31 0,15 6. Pralka wirnikowa 0,32 -0,41 7. Zamrażarka -0,11 0,18 8. Samochód osobowy -0,25 0,29 9. Kamera wideo -0,30 0,52 10. Rower -0,01 0,18 11. Komputer -0,44 0,54 12. Hi-fi -0,42 0,41 * Jak w tab. 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne. 7.4.7. Zamożne gospodarstwa, wydatkujące pokaźne kwoty na uczestnictwo w życiu kulturalnym, dysponowały z reguły sprzętem najwyższej klasy. W poziomie życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa sporą rolę odgrywało położenie w jego przestrzeni (tab. 7.4.8). Zwraca uwagę wysoki, statystycznie istotny, dodatni współczynnik korelacji rozkładu przestrzennego stref ze sprzętem niższej klasy oraz wyposażeniem gospodarstw w samochody, świadczący o wzrastającym odsetku tego typu dóbr w miarę oddalania się od centrum, co oznacza powiększający się na peryferiach udział gospodarstw ży-jących na niskim i średnim poziomie. Analiza wykazała jednocześnie brak istotnej statystycznie korelacji pomiędzy wyposażeniem gospodarstw domowych w drogi sprzęt elektroniki użytkowej (poza komputerami), a ich lokalizacją w przestrzeni regionu, co wynikać może z ciągle jeszcze małego nasycenia tego typu sprzętem większości gospodarstw domowych (np. kamery, magnetowidy itp.), związanego nie tylko z realnymi możliwościami finansowymi, ale też z poziomem akulturacji mieszkańców poszczególnych stref regionu miejskiego. Zróżnicowanie gospodarstw domowych w zakresie wyposażenia w sprzęt elektroniki użytkowej może głębiej ujawnić się w ujęciach mikroska-lowych, a więc na poziomie jednostek urbanistycznych, osiedli suburbialnych i skupisk apartamentowców. Na poziom życia w regionie miejskim Krakowa mniejszy wpływ wywierała jakość życia oraz cykl życia odzwierciedlony w strukturze wielkości gospo- 298 Tab. 7.4.8. Współczynniki korelacji* zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) z odległością od centrum według stref funkcjonalnych w regionie miejskim Krakowa Lp. Wyszczególnienie Odległość według stref 1. Radio monofoniczne 0,04 2. Telewizor czarno-biały 0,27 3. Magnetowid 0,03 4. Zmywarka -0,04 5. Odkurzacz-kombajn -0,07 6. Pralka wirnikowa 0,48 7. Zamrażarka 0,55 8. Samochód osobowy 0,41 9. Kamera wideo -0,10 10. Rower 0,51 11. Komputer -0,28 12. Hi-fi -0,20 ’ Jak w tab. 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne. darstw domowych. Czynnik jakości życia oddziaływał na poziom życia w gospodarstwach, które reprezentował magnetofon oraz samochód, a więc w rodzinach żyjących w obecnych warunkach, na średnim poziomie materialnym (tab. 7.4.9). Największe zależności z poziomem życia wykazywała część wymiarów jakości życia, takich jak satysfakcja ze zdrowia czy też sytuacji finansowej. W mniejszym stopniu poziom życia był uzależniony od zadowolenia z warunków mieszkaniowych oraz dobrostanu psychicznego (zadowolenie z przyjaciół oraz życia osobistego). Jakość życia wywierała mniejszy wpływ na Poziom życia w gospodarstwach najzamożniejszych. W tej klasie gospodarstw warunki materialne częściej decydują o satysfakcji z życia niż subiektywne stany psychiczne. Może to mieć związek z „uziemieniem polskiej duszy” w okresie transformacji, na co zwrócił uwagę J. Czapiński (1994). Podobnie jak czynnik jakości życia, tak i struktura wielkości gospodarstw domowych, a zatem cykl życia, poważniejsze znaczenie posiadał w gospodarstwach legitymujących się średnim poziomem zagospodarowania materialnego (tab. 7.4.10). Wskazują na to statystycznie istotne współczynniki korelacji pomiędzy wyposażeniem w magnetofon, a wielkością gospodarstwa domowego, obejmujące wszystkie klasy wielkościowe tych gospodarstw. W małych jednoosobowych gospodarstwach domowych brakowało większości sprzętu powszechnie spotykanego, np.: lodówek i odkurzaczy, z kolei najlepszą sytuację materialną wykazywały rodziny 3-osobowe, które dysponowały zazwyczaj pełną gamą dóbr trwałego użytku. 299 is * Tab. 7.4.9. Współczynniki korelacji* zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych dobra trwałego użytkowania (poziom życia) z wymiarami życia codziennego (jakością życia) respondentów regionie miejskim Krakowa 1 Wymiary życia I Sytuacja -0,16 -0,13 0,60 CM 0,13 0) 0,08 0,39 1 0,52 1 CM 0,59 0,43 | finansowa m o" CM o" o" Sytuacja I 0,20 I 0,21 I -0,02 I I 0,01 I 03 I -0,14 I O) O 0,09 I -0,13 I m -0,08 | materialna o o o" o o" o’ Zdrowie -0,14 -0,21 co co 0,21 -o,33 0,02 co 0,30 1 0,29 I 0,40 0,34 | o* CM CM o o Wykształcenie CD -0,13 0,25 | b- 0,08 | -0,24 I 0,15 | 0,22 | CD CD 0,36 | 0,13 | O cn CM O O o o Warunki -0,03 | 0,01 0,13 | 0,33 | 0,15 | 0,05 | I 0,51 I in 0,29 | 0,43 | 0,28 I CM mieszka- o’ o niowe Życie -0,23 | -0,27 I Ł24 I (0 I 0J2 I 0,03 | I 021 I 0,29 | 0,19 | 0,28 | 0,18 | I 0,12 | osobiste O o’ Przyjaciele I -0,33 1 -0,45 r 0,30 | O I 0,08 | O 1 019 I O CM I 0,23 | I 0,30 | CM o" CM co o CM o o“ o" Wyszczególnienie Radio monofoniczne | Telewizor czarno- Magnetowid I Zmywarka | c | Pralka wirnikowa | | Zamrażarka 1 | Samochód osobowy | | Kamera wideo • | | Rower | Komputer | | Hi-fi I biały ću -Q E o I N O (U u 3 u O O. - cm CO ■m- tri CD 00 CD ó - CM ó ■B 'O ■N 300 Tab. 7.4.10. Współczynniki korelacji* zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) ze strukturą gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa Gospodarstwa Lp. Wyszczególnienie domowe 1 -osobowe 2-osobowe 1. Radio monofoniczne 0,15 -0,17 2. Telewizor czarno-biały 0,04 -0,23 3. Magnetowid -0,29 0,33 4. Zmywarka -0,14 0,09 5. Odkurza cz-kombajn 0,21 0,04 6. Pralka wirnikowa -0,22 -0,38 7. Zamrażarka -0,26 -0,08 8. Samochód osobowy -0,38 0,22 9. Kamera wideo 0,07 0,30 10. Rower -0,39 0,09 11. Komputer 0,10 0,32 12. Hi-fi 0,13 0,23 * Jak w tab. 7.4.1 Źródło: Opracowanie własne. Tab. 7.4.11. Współczynniki korelacji* zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) z ilością czasu wg form jego spędzania przez respondentów w regionie miejskim Krakowa Formy spędzania wolnego Lp Wyszczególnienie czasu Teatr i kino TV 1. Radio monofoniczne -0,03 -0,11 2. Telewizor czarno-biały 0,04 0,22 3 Magnetowid -0,09 -0,16 4. Zmywarka 0,12 -0,18 5. Odkurzacz-kombajn -0,10 -0,11 6. Pralka wirnikowa -0,36 0,08 7. Zamrażarka -0,17 -0,25 8 Samochód osobowy -0,17 -0,37 9. Kamera wideo 0,26 -0,35 10. Rower -0,32 -0,35 11. Komputer 0,26 -0,28 12. Hi-fi 0,01 -0,27 * .lak w tab. 7.4.1 Źródło: Opracowanie własne. 301 Styl życia, odzwierciedlony w formach spędzania wolnego czasu, wywierał przeciętny wpływ na poziom życia. Warto jednak zwrócić uwagę, że jego znaczne oddziaływanie ujawniło się w gospodarstwach najbogatszych (tab. 7.4.11). W parze z dłuższym spędzaniem wolnego czasu w teatrze, filharmonii czy kinie szedł wyższy odsetek gospodarstw dysponujących kamerą oraz komputerem, jednocześnie gospodarstwa te przeznaczały stosunkowo mało czasu na oglądanie programów telewizyjnych, o czym świadczy statystycznie istotny ujemny współczynnik korelacji. Zaprezentowana analiza wskazała na dużą zależność poziomu życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa od czynników społecznych i ekonomicznych, takich jak poziom wykształcenia oraz struktura budżetu gospodarstwa domowego. Obok nich istotne znaczenie w kształtowaniu poziomu życia miał wiek respondentów. Słabszy związek poziom życia wykazywał z wielkością gospodarstw domowych oraz z formami spędzania wolnego czasu, a więc ze stylem życia mieszkańców. W kontekście przedstawionych wniosków nasuwa się pytanie, czy i z jaką siłą te same czynniki oddziaływały na stopień satysfakcji z rozmaitych dziedzin codziennego życia, które to dziedziny reprezentowały, w tej części badania, jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa. W analizie pierwotnie uwzględniono 18 dziedzin życia. Ponieważ stopień zadowolenia z wielu z nich pokrywa się wzajemnie (tzw. współliniowość zmiennych), o czym świadczą wysokie współczynniki korelacji (tab. 7.4.12), dokonano redukcji pierwotnych 18 dziedzin życia do 7 wymiarów jakości życia. Redukcję tę przeprowadzono w oparciu o zaprezentowaną uprzednio technikę McQuitty'ego. Uzyskane po redukcji wymiary odzwierciedlają zróżnicowany poziom jakości życia, który w myśl koncepcji potrzeb A. Maslowa powinien odpowiadać hierarchii potrzeb jednostki. Wymiary te uszeregowano, począwszy od tych odnoszących się do potrzeb uznawanych za najważniejsze dla dobrego życia, po stany emocjonalno-psychiczne. Każdemu z wymiarów jakości życia nadano nazwę i przypisano jedną dziedzinę jakości życia jako jej reprezentanta w dalszych badaniach (ryc. 7.4.2). Uzyskanym siedmiu wymiarom jakości życia przydzielono następujące nazwy: ekologiczno-społeczny (cecha reprezentant - zadowolenie z warunków mieszkaniowych), zdrowotny (zadowolenie ze zdrowia), ekonomiczny (zadowolenie z sytuacji finansowej), stratyfikacyjny (zadowolenie z wykształcenia), życia społecznego - empatii (zadowolenie z posiadanych przyjaciół), dobrostanu psychicznego (zadowolenie z życia osobistego) oraz bytowo-rodzinny (zadowolenie z sytuacji materialnej). W celu określenia wpływu wybranych czynników na jakość życia, opisaną przy pomocy wymienionych siedmiu jej wymiarów, zastosowano te same 302 Tab. 7.4.12. Macierz korelacji* zmiennych charakteryzujących zadowolenie respondentów z wybranych dziedzin życia (jakość życia) w regionie miejskim Krakowa co ■xf oo ■xfr co N CD N. co co co CD 10 0> M" o CO o CO CM o co CM 3 CM Tt CM o CM r--- CM X~,J o o o" o“ o' o" o' o" o' o" o* o" o" o o" o o“ o X*- o> CM CM o ao 10 N- co (O CO o co o n- o o o o O X--- o u> o CM X--- o o O o o o o o o o o o o o o o o X“ o“ 1 co CD o 00 C0 co co o co o co co O V“ o o o CM X--- co CM CM o ’d* o X- CM o o o o o o o‘ o o o o o o o o o o o o N> N- co N- co a> co N. co N o o co o 10 10 o x~ o CM o CM CM O X- o o o CM o o o O o o o o o O o o o o o o o oo T- 00 co N- co N. N. 10 CM (0 CM o o co G) xt o o O 1--- o o O CM CM X--- o CM o o o o CM o o o o o o o O o O o o o o o o O o CM co O" co N. 10 co 00 CD o CM N- (0 C0 co cm CM o o o CM CM O CM o CM CM o o o" o" o o o o' o' o* o" o" o' o“ o' o" o" o o 1 1 N. 00 CM ao 0) oo o (0 n co co CM o co co T- CM X--- CM CM 3 10 o CM o o CM V CM o o o o o o o o o o O o o o o o o 1 o 10 o co CT> oo co co <0 o 00 CD CM CO N. co CM co CM X--- X--- CM co o 10 O X--- X--- co X--- o o o o o o o o o o o o o o o o cT 10 N- co CO co o (0 10 N- Tt N- o co co CM co o ’e 3 CM CM o X--- o CM o o o o o o o o o o o o o o o o o 1 V" o co co CD CM co CO CD co N 00 (0 O co CM CM 10 co 3 o 3 CM CM CM CM 3 o o o o o o o o o O o o o o o o o 1 co 10 N CM CO o V <0 co N O) <0 a> co o CM 3 N 10 o CO CO CM o o CM CM o CM o o o o o o o o o O o o o o o o o CD W) co o> o co CM CO 00 00 10 (0 co 10 N> N. O in co 10 10 CD 10 CD <0 o N- 00 N- ao CM co CM co o 10 o CO N CM co CM x--- o o X--- X--- o o o o o o O O o o o O o o o o o O o o m <0 co co co 10 00 N- o 00 ’G* CD co o co co X--- CO co co <0 CM o o v- X“ CM o o ■*“ o o o o o o o o O o o o o o o N. r> CD co 10 co o CM o CD CM V" CM O o 10 CM CM 0,2 10 CM CM co o o CO o o“ o“ o" O o cT o o' o o" o o o o' o 1 o N. o o 10 o CD o x~ o oo o co O) (0 o o X- T~ O o X- X--- o CM X- o X-_ o x--- o o o o o O o o o o o o o o o o o 1 1 1 1 tQ C C ą> E o CM co 10 <0 N. oo N T' CM co o- 10 co N. oo O) u¹ £ o Ifl § c CS CP cd £ 3 * '◄--- II 2 7 ---► 6 ■■----------------- 9 17 Nazwa wymiaru poziomu życia Dobrostan psychiczny Życie społeczne Stratyfikacja społeczna IV V Ekonomiczny Zdrowotny VI 4 * 8 '•«--------------------------------------------------------------------! 5 I ™ VII Ekologiczno-społeczny Bytowo- * 13 ( 15 •«--- - 16 rodzinny Uwagi;1) Powiązania zwrotne zostały oznaczone podwójnymi strzałkami, powiązania jednostronne - jedną strzałką, wskazującą kierunki relacji; 2) Kod zmiennych jak w tab. 7.4.2.; 3) Zmienne reprezentanty zostały wytłuszczone. Ryc. 7.4.2. Schemat powiązań jednostronnych i zwrotnych w ramach macierzy korelacji zmiennych jakości życia Źródło: Opracowanie własne. zmienne objaśniające, co w analizie poziomu życia. Były to: wiek, wielkość gospodarstw domowych, poziom wykształcenia, aktywność zawodowa, budżet gospodarstwa domowego, formy spędzania wolnego czasu (styl życia), zróżnicowanie przestrzeni według stref regionu miejskiego i czynniki subiektywne, wyrażające stopień satysfakcji z życia codziennego (tab. 7.4.13). Wśród uwzględnionych w badaniu dziewięciu czynników trzy decydowały zasadniczo o jakości życia w regionie miejskim Krakowa, tj.: poziom wykształcenia, subiektywna ocena stopnia zadowolenia z wybranych dziedzin codziennego życia i aktywność zawodowa. Zatem dwa z nich były czynnikami obiektywnymi, a jeden czynnikiem subiektywnym. 304 -2 c "5 o 'Sb r^3 o u< £ vO O '§ c< N Vj X) O Gj H E Czynniki wpływające na jakość życia 1 Średnia 0,13 0,20 L 0.22 | I 0,29 I I 0,24 I 0,20 0,06 0,19 wartość współczynnika korelacji Zadowolenie 0,30 0,29 l 0,39 | I 0,28 | co 0,32 in 0,28 z życia (9) o’ o o Zróżnicowanie O 0,00 I 0,15 | O m 0,26 o 0,09 przestrzenne o o CM o wg stref (8) o o O o Formy o 0,14 0,23 0.14 I 0,00 I spędzania o 0,12 O wolnego o o czasu (7) 0,39 Wyposażenie 0,12 0,22 L 0.13 I I 0,30 I I 0,23 I 0,27 O 0,18 gospodarstwa w o przedmioty o* trwałego użytku _ (6)___ Budżet O 0,13 I 0,20 j I 0,38 I 0,28 IO 0,16 0,16 gospodarstwa o o domowego (5) o" Aktywność 0,26 0,30 92'0 | I 0.43 I 0,30 co 0,00 0,26 zawodowa CM (4) o Poziom 0,18 ‘ 0,30 O) I 0,55 r*. 0,18 o 0,31 wykształce- o o o nia (3) o Wielkość 0,26 0,12 0,00 0,23 o O 0,34 0,13 gospodarstwa o CM domowego (2) o’ O Wiek 00'0 0,34 0,24 | 0,38 | m O 00'0 O) (1) co o o’ o o Wymiary Dobrostanu Życia I Stratyfikacyjny | | Ekonomiczny | | Zdrowotny | Ekologiczno- Bytowo- Jakość życia jakości życia psychicznego społecznego - społeczny rodzinny ogółem empatii a - Osi ID (0 305 Tab. 7.4.14. Współczynniki korelacji* oceny wybranych dziedzin życia codziennego ze strukturą wykształcenia respondentów w regionie miejskim Krakowa Lp- Dziedziny Wykształcenie Podstawowe Wyższe 1. Przyjaciele -0,32 0,27 2 Życie osobiste -0,35 0,21 3. Warunki mieszkaniowe -0,00 0,35 4 Wykształcenie -0,40 0,58 5. Zdrowie -0,45 0,49 6. Sytuacja materialna -0,14 0,21 7 Sytuacja finansowa -0,54 0,56 * Jak w tab. 7.4.1 Źródło: Opracowanie własne. Podobnie jak w przypadku poziomu życia, tak i na jakość życia najsilniej oddziaływał«poziom wykształcenia (tab. 7.4.14). Szczególnie silny wpływ poziom wykształcenia wywierał na cztery spośród siedmiu rozpatrywanych wymiarów jakości życia. Były to wymiary: ekonomiczny, stratyfikacyjny, zdrowotny i życia społecznego - empatii. Zatem szereg wymiarów określających „średnie” stany jakości życia, związane z zadowoleniem z sytuacji finansowej, wykształcenia, pracy zawodowej, stanu zdrowia i posiadania przyjaciół, regulowało czynnik wykształcenia. Jakość życia określana przy pomocy wymienionych dziedzin wzrastała wraz z podnoszeniem się poziomu wykształcenia. Obok wykształcenia, niezmiernie ważnym czynnikiem stanu jakości życia były zmienne subiektywne, odnoszące się do satysfakcji z różnych dziedzin co- Tab. 7.4.15. Współczynniki korelacji* oceny wybranych dziedzin życia codziennego z aktywnością zawodową respondentów w regionie miejskim Krakowa Lp. Dziedziny Aktywność zawodowa i stan pracy Bezrobotni Pracujący 1. Przyjaciele -0,09 0,30 2. Życie osobiste -0,21 0,26 3. Warunki mieszkaniowe -0,11 0,28 4. Wykształcenie -0,32 0,28 5. Zdrowie -0,07 0,30 6. Sytuacja materialna -0,15 -0,06 7. Sytuacja finansowa -0,26 0,43 * Jak w tab. 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne. 306 Tab. 7.4.16. Współczynniki korelacji* oceny wybranych dziedzin życia codziennego ze strukturą wieku respondentów w regionie miejskim Krakowa Lp. Dziedziny Struktura wieku 18-24 30-39 60 i więcej 1. Przyjaciele -0,06 0,25 -0,33 2. Życie osobiste -0,13 0,35 -0,18 3. Warunki mieszkaniowe -0,28 0,33 -0,17 4. Wykształcenie 0,10 0,21 -0,16 5. Zdrowie 0,08 0,15 -0,32 6. Sytuacja materialna 0,08 -0,05 0,15 7. Sytuacja finansowa 0,25 0,01 -0,45 * Jak w tab. 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne. dziennego życia (tab. 7.4.12). Poza wymiarem bytowo-rodzinnym, zmienne subiektywne oddziaływały na wszystkie wymiary jakości życia, a szczególnie na wymiar stratyfikacyjny. Oznacza to, że czynnik psychiczny (subiektywne odczucia stanów zadowolenia lub jego braku) miał zasadnicze znaczenie dla osiągniętego stopnia satysfakcji z poziomu wykształcenia i zadowolenia z pracy zawodowej. Regulował on także poziom satysfakcji z wymiaru ekologi-czno-społecznego, a więc zadowolenia z warunków mieszkaniowych, miejsca zamieszkania i stosunków sąsiedzkich oraz warunkował „komfort zdrowotny”. W nieco mniejszym stopniu czynnik psychologiczny miał udział w subiektywnej ocenie sytuacji ekonomicznej. Przeprowadzona analiza dla regionu miejskiego Krakowa potwierdziła, w całej rozciągłości, duże znaczenie czynników subiektywnych w całokształcie wymiarów jakości życia, stwierdzone w bada-ⁿⁱach przeprowadzonych na grupach ogólnopolskich (Czapiński, 1998; CBOS, 2003, BS/20), częściowo zaprezentowane w poprzednim podrozdziale. Na szereg wymiarów jakości życia wpływ wywierała aktywność zawodowa respondentów, odnosząca się do posiadających pracę, lub bezrobotnych (tab. 2-4.15). Posiadanie stałej pracy miało bardzo istotne znaczenie, szczególnie w wymiarze ekonomicznym (zadowolenie z sytuacji finansowej), jednocześnie JeJ brak łączył się, co naturalne, z poczuciem deprywacji. Przeciętnie słabszą zależność wykazywała jakość życia od wieku respondentów (tab. 7.4.16) i poziomu materialnego wyposażenia ich gospodarstw domowych (tab. 7.4.17), a także struktury budżetu tych gospodarstw (tab. 7.4.18). ^iek miał zasadnicze znaczenie dla stopnia zadowolenia z sytuacji finansowej, stanu zdrowia i posiadanych przyjaciół oraz wykształcenia, a zatem określał zadowolenie w dość szerokim spektrum wymiarów jakości życia. W pozostałych trzech wymiarach nie zaobserwowano istotnych zależności, co oznacza 307 selektywny wpływ tego czynnika na całokształt jakości życia. Równie selektywny wpływ na jakość życia wywierał poziom życia (wyposażenie gospodarstw w przedmioty trwałego użytku). Jego oddziaływanie uwidoczniło się w wymiarach: ekonomicznym, ekologiczno-społecznym i zdrowotnym (tab. 7.4.17), a zatem w podstawowych (bazowych) wymiarach jakości życia. Podobne wymiary jakości życia objęte zostały szerszym wpływem drugiego czynnika ekonomicznego, tj. struktury budżetu gospodarstwa domowego (tab. 7.4.18). Pozostałe trzy czynniki uwzględnione w badaniu, tj. wielkość gospodarstwa domowego (pośrednio cykl życia), formy spędzania wolnego czasu (styl życia) oraz zróżnicowanie przestrzenne według stref, w małym stopniu uczestniczyły w kształtowaniu poziomu jakości życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa. Czynniki te miały natomiast spore znaczenie dla kształtowania jakości życia w jej pojedynczych wymiarach. Cykl życia (wielkość gospodarstw domowych) ujawniał związki z dwoma wymiarami: dobrostanem psychicznym i bytowo-rodzinnym (tab. 7.4.19). Wymiary te określały jakość życia w jej najbardziej „wysublimowanych” odczuciach, a zatem chociaż ogólne znaczenie cyklu życia w relacjach z jakością życia było niewielkie, to jednak Jakościowo” bardzo znaczące. Podobnie styl życia, w globalnym wymiarze jakości życia, nie zaznaczał się istotnie, niemniej miał kapitalne znaczenie w kształtowaniu ocen w wymiarze bytowo-rodzinnym, a także stratyfikacyjnym (tab. Tab. 7.4.17. Współczynniki korelacji* oceny wybranych dziedzin życia codziennego z wyposażeniem w dobra trwałego użytkowania (poziomem życia) respondentów w regionie miejskim Krakowa Lp- Dziedziny Sprzęt gospodarstwa domowego 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Przyjaciele -0,45 0,33 0,30 -0,20 0,23 0,30 0,19 0,30 2. Życie osobiste -0,27 0,34 0,24 0,03 0,28 0,29 0,05 0,18 3. Warunki 0,01 0,26 0,13 0,05 0,43 0,51 0,29 0,28 mieszkaniowe 4. Wykształcenie -0,13 0,21 0,25 -0,24 0,18 0,22 0,29 0,36 5. Zdrowie -0,21 0,43 0,34 -0,33 0,29 0,23 0,30 0,40 6. Sytuacja materialna 0,21 0,14 -0,02 -0,14 -0,13 -0,01 -0,09 0,05 7. Sytuacja finansowa -0,13 0,40 0,60 -0,49 0,22 0,39 0,52 0,59 Objaśnienia: 1 - telewizor czarno-biały 2 - magnetofon 3 - magnetowid 4 - pralka wirnikowa * Jak w lab. 7.4.1. 5 - rower 6 - samochód osobowy 7 - kamera 8 - komputer PC Źródło: Opracowanie własne. 308 Tab. 7.4.18. Współczynniki korelacji* oceny wybranych dziedzin życia codziennego ze strukturą budżetów gospodarstw domowych respondentów w regionie miejskim Krakowa LP- Dziedziny Struktura budżetu gospodarstw domowych Żywność Kultura 1. Przyjaciele -0,26 0,07 2. Życie osobiste -0,21 0,09 3. Warunki mieszkaniowe -0,03 0,30 4. Wykształcenie -0,18 0,39 5. Zdrowie -0,25 0,31 6. Sytuacja materialna -0,03 0,32 7 Sytuacja Finansowa -0,25 0,50 * Jak w tab. 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne 7.4.20). Czynnik „strefowy”, można powiedzieć polaryzacji przestrzennej, również nie wywierał zasadniczego wpływu na całokształt ocen jakości życia, natomiast bardzo istotnie decydował o ocenach jakości życia w wymiarach: ekologiczno-społecznym i zdrowotnym, a więc bazowych wymiarach jakości życia (tab. 7.4.21). Na podstawie przeprowadzonych powyżej ustaleń można stwierdzić: 1) duży wpływ trzech czynników na ocenę jakości życia, tj.: poziomu wykształcenia, subiektywnych czynników oceny życia codziennego i aktywności zawodo-Wej; 2) rola pozostałych czynników w globalnej ocenie jakości życia była wyrżnie mniejsza od trzech wyżej wymienionych zmiennych; miały one selekty- Tab. 7.4.19. Współczynniki korelacji* oceny wybranych dziedzin życia codziennego ze strukturą gospodarstw domowych respondentów w regionie miejskim Krakowa LP Dziedziny Gospodarstwa domowe 1-osobowe 5-osobowe 1. Przyjaciele •0,25 0,15 2. Życie osobiste -0,38 0,26 3. Warunki mieszkaniowe -0,39 0,11 4. Wykształcenie 0,04 -0,05 5. Zdrowie -0,11 -0,09 6. Sytuacja materialna 0,08 -0,34 7. Sytuacja finansowa -0,07 -0,23 * Jak w tab. 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne. 309 Tab. 7.4.20. Współczynniki korelacji* oceny wybranych dziedzin życia codziennego z ilością wolnego czasu według form jego spędzania przez respondentów w regionie miejskim Krakowa Lp. Dziedziny Kino I teatr TV 1. Przyjaciele -0,12 -0,27 2 Życie osobiste -0,11 -0,21 3. Warunki mieszkaniowe -0,03 -0,24 4. Wykształcenie 0,23 -0,03 5. Zdrowie 0,11 -0,04 6. Sytuacja materialna 0,39 0,09 7. Sytuacja finansowa 0,20 -0,28 * Jak w lab. 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne. Tab. 7.4.21. Współczynniki korelacji* oceny wybranych dziedzin życia codziennego z odległością od centrum według stref funkcjonalnych w regionie miejskim Krakowa LP- Dziedziny Odległość wg stref 1. Przyjaciele -0,07 2. Życie osobiste 0,10 3. Warunki mieszkaniowe 0,26 4. Wykształcenie -0,13 5. Zdrowie -0,25 6. Sytuacja materialna -0,16 7. Sytuacja finansowa -0,14 * Jak w tab 7.4.1. Źródło: Opracowanie własne. wną „moc” oddziaływania, która była znacząca w wybranych, pojedynczych wymiarach jakości życia; 3) stwierdzona selektywność oddziaływań, wraz z powiązaniem wybranych czynników z poziomem jakości życia, wskazuje na istnienie pewnej sekwencji relacji zachodzących pomiędzy analizowanymi czynnikami a poszczególnymi wymiarami jakości życia. Ta ostatnia, z trzech wyartykułowanych, konstatacja stała się powodem do postawienia hipotezy wskazującej na sekwencyjny charakter oddziaływań poszczególnych czynników, tak na poziom, jak i jakość życia. W celu wykazania owego sekwencyjnego charakteru oddziaływań czynników tab. 7.4.3 i 7.4.13 310 zamieniono na tabelę znaków, zastępując wartości współczynników znakami (kolorami) w trzech kolorach. Najniższym bezwzględnym wartościom współczynnika korelacji odpowiadał kolor zielony, średnim - żółty, najwyższym -pomarańczowy. W ten sposób utworzono „nieuporządkowane” tabele znaków (kolorów) - ryc. 7.4.3. A i 7.4.4. A, które znajdują swoje analogie w nieuporządkowanej tabeli różnic przeciętnych Czekanowskiego. W kolejnym kroku starano się uporządkować tabelę znaków, według reguły przesuwania czynników (kolumn), tak aby najwyższe współczynniki korelacji (kolor pomarańczowy) znalazły się jak najbliżej przekątnej tabeli znaków. Efektem tej czynności było uzyskanie „uporządkowanych” tabel znaków (kolorów), zarówno dla czynników objaśniających poziom życia (ryc. 7.4.3. B), jak i dla czynników kształtujących jakość życia (ryc. 7.4.4. B). „Uporządkowana” tabela znaków dla czynników objaśniających poziom życia (ryc. 7.4.3. B), wskazuje na następującą sekwencję ich oddziaływań na poszczególne wymiary poziomu życia: jakość życia (subiektywne czynniki satysfakcji z życia), zróżnicowanie przestrzenne według stref, wiek, aktywność zawodowa, poziom wykształcenia, poziom zagospodarowania materialnego, struktura budżetu gospodarstwa domowego, formy spędzania wolnego czasu (styl życia), wielkość gospodarstwa domowego (cykl życia rodzinnego). Sek- 0,00-0,14 0,15-0,27 0,28 i > Wymiary Doziomu życia: Czynniki woh/waiace na Doziom życia: I) Bardzo wysoki 1) Wiek II) Wysoki 2) Wielkość gospodarstwa domowego III) Umiarkowanie wysoki 3) Poziom wykształcenia IV) Średni 4) Aktywność zawodowa V) Umiarkowanie niski 5) Budżet gospodarstwa domowego VI) Niski 6) Wyposażenie gospodarstw w przedmioty VII) Bardzo niski trwałego użytku 7) Formy spędzania wolnego czasu 8) Zróżnicowanie przestrzenne wg stref 9) Zadowolenie z życia Ryc. 7.4.3. Diagram współczynników korelacji pomiędzy czynnikami obiektywnymi i subiektywnymi a poziomem życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa Źródło: Opracowanie własne. 311 A) wersja nieuporządkowana 3 4 5 6 7 8 9 Wymiary jakości życia: I) Dobrostanu psychicznego II) Życia społecznego III) Stratyfikacyjny IV) Ekonomiczny V) Zdrowotny VI) Ekologiczno-społeczny VII) Bytowo-rodzinny Czynniki wpływające na jakość życia: 1) Wiek 2) Wielkość gospodarstwa domowego 3) Poziom wykształcenia 4) Aktywność zawodowa 5) Budżet gospodarstwa domowego 6) Wyposażenie gospodarstw w przedmioty trwałego użytku 7) Formy spędzania wolnego czasu 8) Zróżnicowanie przestrzenne wg stref 9) Zadowolenie z życia 0,00-0,12 0,13-0,25 0,26 i > Ryc.7.4.4. Diagram współczynników korelacji pomiędzy czynnikami obiektywnymi i subiektywnymi a jakością życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa Źródło: Opracowanie własne. wencyjny charakter oddziaływań wskazuje nie tylko na rolę czynników w objaśnianiu „całej zmienności” poziomu życia, ale także objaśnia selekcyjność tego wpływu. Im była wyższa ranga w wymienionym szeregu dziewięciu czynników, licząc od pierwszego, tym wyższą pozycję zajmował objaśniany przez ten czynnik wymiar poziomu życia. Z niższym poziomem życia większą współzależność wykazywały trzy pierwsze z wymienionych czynników. Warto zauważyć, że pośród nich była zmienna „wieku”, która wykazywała wysokie skorelowanie z globalnym wymiarem poziomu życia, lecz w szczególności objaśniała poziom życia w jego niższych i średnich zakresach. Na kolejnych miejscach, w pozycji czwartej i piątej uplasowały się czynniki społeczne, a po nich ekonomiczne, które decydowały o poziomie życia w najlepiej pod tym względem stojących gospodarstwach domowych. Styl życia i cykl życia zamykały ten szereg, wpływając na poziom życia w gospodarstwach o najwyższym poziomie zagospodarowania materialnego. „Uporządkowana” tabela znaków dla tych samych czynników objaśniających, lecz tym razem zastosowanych do wykrycia związków z jakością życia, wskazuje na zmienioną w stosunku do poprzedniej tabeli pozycję poszczególnych zmiennych w szeregu sekwencyjnym (ryc. 7.4.4. B). Szereg tych czynników układa się następująco: zróżnicowanie przestrzenne według stref, struktu 312 ra budżetu gospodarstwa domowego, poziom zagospodarowania materialnego, wiek, poziom wykształcenia, subiektywne czynniki satysfakcji z życia, aktywność zawodowa, wielkość gospodarstwa domowego, formy spędzania wolnego czasu. Na niższy poziom jakości życia wpływ wywierały styl życia i cykl życia rodzinnego, a także struktura przestrzenna stref. Pośrednie stany jakości życia objaśniane były przede wszystkim przez czynniki ekonomiczne i struktu-r? wieku respondentów. Od czynników społecznych (poziom wykształcenia ¹ aktywność zawodowa) uzależnione były, obok wymiarów świadczących o przeciętnym poziomie jakości życia, najwyżej stojące w tej hierarchii stany Psychiczne związane z życiem społecznym. Szereg sekwencyjny zamykały czynniki subiektywne, obejmujące stopień satysfakcji z życia codziennego. Objaśniały one niemal wszystkie wymiary jakości życia, poza bytowo-rodzin-ⁿym. Analiza sekwencyjna ujawniła, nie tylko pewien „sumaryczny wpływ” czynników na poziom jakości życia, ale wykazała ich rolę w objaśnianiu poszczególnych wymiarów jakości życia, od wymiarów stojących niżej w hierarchii, a związanych z zaspokojeniem potrzeb podstawowych (bytowych), po stany satysfakcji płynące z życia osobistego, posiadania przyjaciół i samopoczucia psychicznego. Zwraca uwagę pewna „dwoistość natury” czynników subiektywnych (psychicznych) w objaśnianiu poziomu i jakości życia. Czynniki te wpływają w określony sposób na poziom życia i niejako stoją u jego podstaw, jednocześnie w jakości życia, są elementem spajającym ją w jedną całość ¹ nadającym mu sens. Warto też zauważyć, że styl życia i cykl życia, które, ntożna by powiedzieć, są emanacją poziomu życia, jednocześnie inicjują „dob-rĄ jakość życia, a zatem pełnią rolę pomostu łączącego te dwie rozłączne kategorie. Drogie i rzadko spotykane materialne przedmioty (wysoki poziom życia) będące w posiadaniu warstw najbogatszych, kreowane na symbole luksusu, są zazwyczaj podstawą budowania strategii stratyfikacyjnych, które naznaczone SĄ przydawanymi do nich „manierami” i zachowaniem określającym zarazem Jakość życia. Jakość ta nie wypływa jednak wyłącznie ze stylu życia, jest ona Pod przemożnym wpływem czynników społecznych - wykształcenia i aktywności zawodowej, a także struktury wieku, który, jak wykazały badania w Polsce, ma większe znaczenie dla dobrostanu niż w krajach zachodnich. Przeprowadzone ustalenia odnoszące się do poziomu i jakości życia w regonie miejskim Krakowa można następująco spuentować: 1) Ujawniająca się duża „indywidualność” profili miejskich czterech analizowanych kategorii jakości życia sensu largo wskazuje na wyraźną po lary za-cJę społeczno-przestrzenną regionu miejskiego, która dopełnia ogólnego obra-Zu zróżnicowań miejskich ustalonych w poprzednim rozdziale, a odnoszących S¹? do struktur społeczno-ekologicznych. 313 2) Przywołana „indywidualność” profili wskazuje na złożoność i wielo-wątkowość procesów społecznych, które mogą być opisywane przy pomocy różnych kategorii jakości życia sensu largo. 3) Wielowątkowość miejskich procesów społecznych zawiera się także w zróżnicowanej palecie czynników oddziałujących na poziom życia i jakość życia sensu stricto. 4) Zwraca uwagę duże bogactwo czynników wpływających na poziom życia i ocenę jakości życia. O poziomie życia w regionie miejskim Krakowa decydowały przede wszystkim czynniki społeczno-ekonomiczne. Na ocenę jakości życia natomiast, zasadniczy wpływ wywierały czynniki społeczno-psychi-czne (subiektywne odczucia stanów zadowolenia lub jego braku). 5) Zaobserwowano sekwencyjny charakter poszczególnych czynników w objaśnianiu „całej zmienności” tak poziomu, jak i jakości życia, przy czym te same czynniki objaśniające wymienione dwie kategorie tworzyły odmienne szeregi sekwencyjne. Wskazuje to na zachodzące pomiędzy tymi czynnikami różnice w mocy wyjaśniającej ich wpływ na kształtowanie tak poziomu, jak i jakości życia, w regionie miejskim Krakowa. 6) Poszczególne wymiary (stopnie) poziomu i jakości życia są objaśniane przez czynniki, które niekoniecznie an blok odgrywają dużą rolę w kształtowaniu „całej zmienności” tych kategorii. 7) Przywołane powyżej uwagi wskazują na brak podstaw do „synonimi-cznego” traktowania badanych dwóch kategorii: poziomu i jakości życia. 314 8. Stratyfikacja społeczna regionu miejskiego Krakowa 8.1. Bloki tematyczne i schematy klasyfikacyjne Zróżnicowanie społeczne może być analizowane na dwa sposoby: 1) według podziału na klasy względnie warstwy społeczne, 2) z uwzględnieniem podziału społeczeństwa na kategorie lub grupy społeczno-zawodowe (por. rozdz. 2-3). W tej części pracy skupimy się na analizie stratyfikacji społecznej regionu miejskiego Krakowa w ujęciu społeczno-zawodowym. Badania w tym ujęciu odnoszą się do szeregu różnego typu podziałów społecznych uwzględniających: rodzaj i poziom zdobytego wykształcenia (w szerszym ujęciu poziom kwalifikacji), hierarchię stanowisk w systemie organizacyjnym pracy, wysokość indywidualnych zarobków, ale też dochodów rodzin oraz poziom stanu Posiadania materialnego i warunków mieszkaniowych. W niniejszym badaniu stratyfikację społeczną regionu miejskiego Krakowa oceniano przez pryzmat kilku czynników różnicujących pozycję społeczno-zawodową mieszkańców. Kolejno zostały zanalizowane następujące czynniki: 1) status rodzinny, odnoszący się do wielkości i struktury gospodarstwa domowego oraz stanu cywilnego respondenta, 2) poziom wykształcenia, 3) stan posiadania materialnego, 4) poziom warunków mieszkaniowych, 5) sposoby spędza-ⁿⁱa czasu wolnego i 6) zachowania przestrzenne odzwierciedlone w postawach migracyjnych. Przyjęcie odpowiedniego schematu klasyfikującego stanowi zazwyczaj jeden z istotnych problemów metodologicznych badań dotyczących zróżnicowań społeczno-zawodowych i pozycji klasowo-warstwowej. W literaturze przedmiotu spotykamy się ze stosunkowo dużą różnorodnością przyjmowanych schematów klasyfikacyjnych grup społeczno-zawodowych okresu transformacji. Schematy te nawiązują, w dużej mierze, do klasyfikacji społeczno-zawodowych stosowanych w międzynarodowych projektach (Esping-Andersen i in., 1993; Domański H., 1995). Ugruntowaną pozycję w literaturze europejskiej Posiada klasyfikacja zawodów zaproponowana przez Eriksona, Goldthorpe’a ¹ Portocarero, stosowana do wskaźników pozycji klasowo-warstwowej (w skrócie EGP). Do jej zastosowania skłaniają ustalenia teoretyczne, jak również Poprowadzone testy przydatności klasyfikacji EGP w warunkach polskich, Wskazujące na znaczące podziały społeczne istniejące w naszym społeczeństwie (Domański H., 1995). Poniżej zaprezentowano najczęściej pojawiające się w literaturze polskiej schematy klasyfikacyjne okresu transformacji w Pol-Sce i krajach postsocjalistycznych. Zestawiono je z klasyfikacją EGP (Erikson, 315 Tab. 8.1.1. Badania struktury społecznej przez pryzmat klasyfikacji zawodów -kontekst polski i międzynarodowy GRUPY SPOŁECZNO-ZAWODOWE w badaniach Esping 1. Kadra kierownicza 2. Specjaliści, wolne zawody 3. Technicy, specjaliści niższego 4. Pracownicy administracyjno- 5. Wykwalifikowany personel w 6. Wykwalifikowany personel 7. Sprzedawcy na stanowiskach 8. Niewykwalifikowani pracownicy 9. Robotnicy wykwalifikowani 41 Esping-Andersen i in., 1993 Andersena administracji państwowej, szczebla biurowi placówkach handlowych usług niższych szczebli usług i innych4’ dyrektorzy przedsiębiorstw w badaniach krajów 1. Właściciele 2. Samodzielni 3. Kadry kierownicze 4. Bezpośredni 5. Eksperci 6. Pracownicy biurowi 7. Robotnicy 8. Rolnicy J’ Słomczyński, Shabad, Europy Środkowej3’ kontrolerzy pracy 1997 według polskiej adaptacji 1. Wyższe kadry kierownicze w 2. Niższe kadry kierownicze w 3. Pracownicy biurowi, sprzedawcy, 4. Prywatni przedsiębiorcy zatrudniający 5. Prywatni przedsiębiorcy nie 6. Brygadziści i technicy nadzoru 7. Robotnicy wykwalifikowani 8. Robotnicy do prac prostych | 9. Rolnicy MO. Robotnicy rolni I Domański, Sawiński, 1995; klasyfikacji EGP2’ administracji państwowej i biznesie, administracji państwowej i biznesie, wykwalifikowany personel placówek pracowników zatrudniający pracowników pracowników fizycznych Domański, 1996. specjaliści, właściciele dużych firm specjaliści średniego szczebla usługowych w badaniach socjologicznych 1. Wyższe kadry kierownicze w 2. Inteligencja nietechniczna 3. Inżynierowie 4. Technicy 5. Pracownicy administracyjni 6. Pracownicy biurowi 7. Prywatni przedsiębiorcy 8. Pracownicy placówek handlowych | 9. Brygadziści l | 10. Robotnicy wykwalifikowani | 11. Robotnicy niewykwalifikowani w I 12. Pracownicy fizyczni usług | | 13. Robotnicy rolni | 14. Właściciele gospodarstw rolnych! Beskid (red), 1984; Domański, realizowanych w Polsce administracji państwowej, dyrektorzy średniego szczebla produkcji Sawiński, 1991; Domański, 1994. w latach 80. i 90.” przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne. 316 Goldthorpe, Portocarero, 1979) i innych autorów (Esping-Andersen i in., 1993) (lab. 8.1.1). W badaniach struktury społecznej przez pryzmat klasyfikacji zawodów wyróżnia się od kilku do kilkunastu grup zawodowych, które są wyznacznikami głównych kategorii społecznych (Domański H., 2002b). Istniejące różnorodne schematy klasyfikacyjne są wyrazem istniejącej dużej różnicy zdań, co do kryteriów wyodrębniania grup zawodów i związanych z nimi efektów, czyli typów wyłonionych kategorii społeczno-zawodowych. Klasyfikacja powinna odzwierciedlać najistotniejsze podziały i dystanse społeczne (Domański H., Sawiński, 1995). W polskich badaniach stosowano kilka zróżnicowanych, co do liczby kategorii społeczno-zawodowych, schematów. Często spotykaną w literaturze Przedmiotu jest klasyfikacja uwzględniająca 14 kategorii społeczno-zawodowych (Beskid, 1984; Domański H., Sawiński, 1991; Domański H., 1994a, 2002a). Klasyfikacja ta umożliwia analizę zmian w strukturze społecznej Polski począwszy od 1982 roku, przez co pozwala na uchwycenie przemian w położeniu społecznym jednostek przed i po zmianie ustroju. Klasyfikacja ta nie zapewnia jednak międzynarodowej porównywalności, ustalonych przy jej pomocy, głównych komponentów struktury społeczno-zawodowej. Dąż;enie do skonstruowania schematu klasyfikacyjnego zapewniającego międzynarodowe porównywanie układów strukturalizacji społecznej zaowocowało wypracowaniem narzędzia międzynarodowych analiz porównawczych w postaci klasyfikacji EGP wprowadzonej do badań przez Eriksona, Goldthorpe’a i Portocarero (w skrócie EGP). Schemat klasyfikacyjny EGP Wspiera się na weberowskiej idei nierówności klasowo-warstwowych, a wyróżnione w tym schemacie podziały znacząco różnicują pozycję jednostek w klasycznych wymiarach pozycji społecznej (Domański H., Sawiński, 1995). Bada-ma przeprowadzone przez H. Domańskiego i Z. Sawińskiego (1995) potwierdziły przydatność tego schematu do badań podziałów społeczno-zawodowych w Polsce. Wymienieni naukowcy zaproponowali polską wersję klasyfikacji EGP wyróżniając 10 kategorii społeczno-zawodowych (tab. 8.1.1). Trzy pierwsze kategorie odnoszą się do pracowników umysłowych, dwie kolejne do właścicieli firm, następne trzy obejmują grupę pracowników fizycznych i dwie °statnie grupę pracujących w rolnictwie. Na potrzeby analiz międzynarodowych zwrócili uwagę również K. M. Słomczyński i in., proponując schemat klasyfikacyjny oparty na ośmiu katego-’’lach społeczno-zawodowych (tab. 8.1.1). Schemat ten nawiązuje do innych asyfikacji stosowanych w badaniach międzynarodowych: Goldthorpe’a, righta i Esping-Andersena (Słomczyński i in., 1998; Słomczyński, 1999). 317 Obok schematu klasyfikacyjnego EGP stosowanego w wielu badaniach międzynarodowych, na uwagę zasługuje również klasyfikacja proponowana przez G. Esping-Andersena i in. (1993), która znalazła zastosowanie w międzynarodowych badaniach porównawczych (tab. 8.1.1). 8.2. Klasyfikacja grup społecznych uwzględnionych w badaniu struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa Zaprezentowane w poprzednim podrozdziale przykłady społecznych schematów klasyfikacyjnych stanowiły podstawę do przemyśleń metodologicznych, obejmujących problematykę kryteriów doboru i liczby grup społecznych analizowanych w niniejszej pracy. Należy w tym miejscu zauważyć, że schematy te były konstruowane dla dużych populacji obejmujących poszczególne kraje, w tym Polskę. Jednym z celów niniejszego rozdziału jest natomiast zaprezentowanie rozwarstwienia społecznego w regionie miejskim Krakowa, zamieszkanym przede wszystkim przez ludność miejską, a zatem odbiegającą swoją strukturą od przekroju społecznego Polski. Mając na uwadze te odmienności, a jednocześnie kierując się zasadą możliwie dużej porównywalności schematu „krakowskiego” z ogólnopolskimi i ewentualnie międzynarodowymi, za podstawę wydzielania grup społecznych przyjęto klasyfikację zawodów i specjalności opracowaną w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych {Klasyfikacja zawodów i specjalności, t. II. Klasyfikacja właściwa, 1996) z przyjętymi w tej pracy modyfikacjami. Klasyfikacja Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS): 1) zapewnia porównywalność międzynarodową dzięki dostosowaniu jej do Międzynarodowego Standardu Klasyfikacji Zawodów ISCO -1988, 2) uwzględnia wąskie kategorie zawodów i specjalności w liczbie 2392, co umożliwia ich stosunkowo proste zakwalifikowanie według przyjętego schematu i pozwala na zachowanie możliwości łączenia zawodów i specjalności w szersze grupy społeczne według różnych kryteriów. Struktura klasyfikacji łączy poszczególne zawody i specjalności w grupy elementarne, te są dalej agregowane w grupy średnie, a następnie duże i wielkie (tab. 8.2.1). W niniejszym opracowaniu podstawę schematu klasyfikacyjnego stanowiły grupy wielkie. Przy wyodrębnianiu grup wielkich stosowano z reguły jako kryterium „poziom kwalifikacji zawodowych”, który wiąże się z poziomem wykształcenia. To kryterium przypisano grupom wielkim od nr 2 do nr 9. Dla grupy 1 kryterium określono jako „funkcja tworzenia polityki i prawa oraz zarządzanie”, natomiast w grupie 10 kryterium stanowiły „obowiązki wojskowe”. Układ omawianej struktury klasyfikacyjnej IPiSS został w niedużym stopniu zmodyfikowany i uzupełniony o grupy społeczne utrzymujące się ze źródeł 318 Tab. 8.2.1. Układ podstawowej struktury klasyfikacji zawodów i specjalności Kryterium zastosowane Funkcje tworzenia polityki i prawa oraz Czwarty poziom kwalifikacji odpowiadający w Trzeci poziom kwalifikacji odpowiadający w Trzeci poziom kwalifikacji odpowiadający na ogół Drugi lub trzeci poziom kwalifikacji odpowiadający Drugi poziom kwalifikacji odpowiadający na ogól Drugi poziom kwalifikacji odpowiadający Drugi poziom kwalifikacji odpowiadający na ogół Pierwszy poziom kwalifikacji odpowiadający Obowiązki wojskowe | do grupy wielkiej zarządzania zasadzie wyższemu wykształceniu zasadzie średniemu wykształceniu średniemu wykształceniu zasadniczemu bądź średniemu wykształceniu zasadniczemu wykształceniu zasadniczemu wykształceniu zasadniczemu wykształceniu elementarnym umiejętnościom 1 Liczba CD 572 375 CO CD CD 435 624 O) 1 2392 | 1 zawodów i 1 CD N O) ID CD specjalności | Liczba grup w ramach | elementarnych | O) 69 CD o OM ID CO CM 23 1 369 | grupy wielkiej I n CM CM (D N | średnich | 00 CO N n co (D CD o O 1 O CM 1 dużych | CO CM OM CM TT co co 1 N CM Nazwa grupy wielkiej Parlamentarzyści, wyżsi Specjaliści Technicy i inny średni Pracownicy biurowi Pracownicy usług Robotnicy przemysłowi i Operatorzy i monterzy Pracownicy przy Rolnicy, ogrodnicy, Siły zbrojne I RAZEM | ' (kategorie zawodowe) | urzędnicy i kierownicy personel osobistych i sprzedawcy rzemieślnicy maszyn i urządzeń pracach prostych leśnicy i rybacy O. - cm CO uS CD n CO CD ó -J G S 5 •S 319 niezarobkowych (tab. 8.2.2). Należą do nich: gospodynie domowe, emeryci, renciści, studenci i uczniowie oraz bezrobotni. Uzupełnienie to prowadzi do objęcia analizą pełnego przekroju społecznego zawierającego podstawowe grupy społeczne okresu transformacji. Wprowadzone modyfikacje do klasyfikacji zawodów i specjalności IPiSS dotyczyły nazewnictwa grup dużych, połączenia grupy nr 7 „Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy” z grupą nr 8 „Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń”, które utworzyły kategorię robotników wykwalifikowanych. Kryterium wyodrębniania wymienionych grup 7 i 8 było nieostre i mogło prowadzić do znacznych trudności przy kwalifikowaniu respondentów do odpowiedniej grupy. Istotnym uzupełnieniem było wprowadzenie kategorii „prywatnych przedsiębiorców”, którzy nie zostali wydzieleni samodzielnie w klasyfikacji zawodów IPiSS. Grupę nr 10 „wojskowi” uzupełniono o służby ochrony, takie jak policja, straż pożarna i służba więzienna, dla których to grup kryterium wydzielenia było „pozostawanie w służbie ochrony i obrony”. Wykaz kategorii Tab. 8.2.2. Relacje pomiędzy kategoriami społeczno-zawodowymi uwzględnionymi w badaniach struktury społecznej Krakowa a klasyfikacją zawodów opracowaną przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej (MPiPS) Kategorie społeczno-zawodowe uwzględnione Kategorie zawodowe MPiPS w badaniu struktury społecznej Krakowa LP LP- 1. Wyżsi urzędnicy i kierownicy zakładów 1. Parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy 2. Przedstawiciele wolnych zawodów, 2 Specjaliści specjaliści z wyższym wykształceniem 3. Średni personel techniczny i 3. Technicy i inny średni personel pomocniczy 4. Pracownicy administracyjno-biurowi 4. Pracownicy biurowi 5. Prywatni przedsiębiorcy - 6. Pracownicy usług i sprzedawcy 5. Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 7 Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 7. Robotnicy wykwalifikowani 8. Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 8. Robotnicy niewykwalifikowani 9. Pracownicy przy pracach prostych 9. Rolnicy 6. Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy 10. Wojsko, policja, straż pożarna 10. Siły zbrojne 11. Gospodynie domowe - 12 Emeryci - 13. Renciści - 14. Studenci i uczniowie - 15. Bezrobotni - - nie występuje w klasyfikacji MPiPS Źródło: Opracowanie własne 320 społecznych uwzględnionych w badaniach został przedstawiony w tab. 8.2.2. Zaprezentowano w niej relacje występujące pomiędzy kategoriami społeczno-zawodowymi, uwzględnionymi w badaniu struktury społecznej Krakowa, a klasyfikacją zawodów opracowaną przez Instytut Pracy i Polityki Społecznej. 83. Kontekst europejski - struktura społeczno-zawodowa krajów postsocjalistycznych i Polski Zachodzące w nowej rzeczywistości systemowej przemiany społeczne odzwierciedlają się m. in. w zmianach układów struktury społeczno-zawodowej ludności krajów postsocjalistycznych (Domański H., 1996; Słomczyński, Shabad, 1997). Przemiany w skali makroregionalnej rzutują na układy struktur społecznych w skali regionalnej i lokalnej, a właśnie w skali regionalnej należy rozpatrywać procesy społeczne zachodzące w regionie miejskim Krakowa. Wobec tego, zanim zwrócimy uwagę na uwarstwienie społeczne występujące w omawianym regionie, warto podkreślić najistotniejsze cechy struktury społecznej krajów środkowoeuropejskich doby transformacji systemowej, a na tym Uc Polski. W układzie strukturalnym dominującą rolę (w sensie ilościowym) w krajach postsocjalistycznych odgrywali robotnicy, którzy u progu lat 90. stanowili od 1/3 (Węgry) do niemal połowy (Słowacja) ogółu pracujących (tab. 8.3.1). Warto jednak zauważyć, że z początkiem lat 90. w większości krajów Postsocjalistycznych występowała już wśród pracujących tendencja spadkowa udziału tej kategorii zawodowej. Spadek odsetka pracowników fizycznych, w relacji do ogółu zatrudnionych, był podyktowany ogólnymi przemianami go-sPodarczymi, występującymi w omawianym regionie. Procesy industrializacji, forsowanej przez kilka powojennych dekad, uległy wyraźnemu zahamowaniu Juz w latach 80., w tym samym okresie wzrosła w społeczeństwie rola konsum-PcJi, przybyło także wykształconej ludności. Sprzyjało to, powolnemu z początku, a później szybszemu, procesowi rozwoju sfery usług. W pierwszej dekadzie XXI wieku przewiduje się, zgodnie z modelem prze-uuan struktury zawodowej Fischera i Clarka (za: Domański H., 1996), dalsze Zrnniejszanie się liczby pracujących w grupie robotników. W miarę upływu Czasu wzrośnie rola kategorii pracowników umysłowych (szerokiej grupy zarodowej, obejmującej kadry kierownicze w administracji państwa, dyrektorów Przedsiębiorstw, pracowników umysłowych średniego szczebla i pracowników biurowych). W 1993 roku stanowili oni w krajach postsocjalistycznych 34-'50% ogółu pracujących (Domański H., 1996). Szczególny niepokój może bu-dzⁱć spadek w latach 1988-1993 odsetka kadr menedżerskich. Ta zaskakująca ter*dencja, jak wskazują badania H. Domańskiego (1996), odmienna od noto- 321 Tab. 8.3.1. Struktura społeczno-zawodowa krajów postsocjalistycznych w 1992 r. i przewidywana struktura w 2005 r. (w %) Kraj Pracownicy Robotnicy Kadry wyższe biurowi Przedsiębiorcy Blue collar Rolnicy White collar workers employees 1992 2005 1992 2005 1992 2005 1992 2005 1992 2005 Czechy 8 10 34 32 8 16 43 37 7 5 Węgry 8 12 38 34 7 12 33 32 14 10 Polska 6 10 27 31 7 9 40 36 20 14 Słowacja 8 12 35 32 5 13 46 38 6 5 Źródło: Gorzelak. Ehrlich, 1'altan, lllner, 2001. Tab. 8.3.2. Zmiany udziału warstw społeczno-zawodowych w Polsce w procentach ogółem LP- Kategorie społeczno-zawodowe 1982 1987 1994-95 1998-99 1. Wyższe kadry kierownicze w administracji państwowej, dyrektorzy 0,9 1,8 1,6 1.0 przedsiębiorstw 2. Inteligencja nietechniczna 3,2 3,3 3,2 4,5 3. Inteligencja techniczna 3,1 2,6 2,7 2,4 4. Technicy 7,0 6,2 4,6 6,0 5. Pracownicy administracyjni 9,6 10,7 9,5 11,2 średniego szczebla 6. Pracownicy biurowi 5,0 4,6 3,9 3,5 7. Właściciele firm 1,6 3,6 6,2 6,6 8. Pracownicy placówek handlowych 6,4 7,7 10,6 10,3 9. Brygadziści 2,1 2,3 1,8 1,9 10. Robotnicy wykwalifikowani 25,7 26,3 27,4 24,8 11. Robotnicy niewykwalifikowani w 5,8 5,7 7,0 7,2 produkcji 12. Pracownicy fizyczni usług 4,3 3,9 6,0 6,4 13. Robotnicy rolni 1,8 1,5 2,0 2,1 14. Właściciele gospodarstw 23,5 19,8 13,4 12,2 OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Domański Ił., 2002a. wanej w krajach gospodarki rynkowej, wiąże się z odpływem części kadry kierowniczej i specjalistów do innych grup społecznych, w tym przede wszystkim do kategorii prywatnych przedsiębiorców. Można oczekiwać, że zjawisko to ma charakter przejściowy i zgodnie z przewidywaniami Komisji Europejskiej (Gorzelak i in., 2001) odsetek kadr wyższych znacząco wzrośnie w najbliższej dekadzie (tab. 8.3.1). 322 Od trajektorii rozwoju społecznego notowanej w gospodarkach postindu-strialnych odbiegał także znaczny przyrost liczby prywatnych przedsiębiorców, co jednak można wytłumaczyć wejściem omawianych krajów, po upadku komunizmu, na drogę wolnej konkurencji prywatnego kapitału. Nie należy jednak oczekiwać zbyt dużego rozwoju tej grupy zawodowej, która w gospodarce rynkowej odgrywa stosunkowo niewielką rolę, część z drobnych przedsiębiorców trudno nawet zaliczyć do klasy średniej, jest ona spychana na pozycję klasy niższej. Niemniej na obecnym etapie transformacji grupa ta jest swoistym signum temporis przemian społecznych w krajach Europy Środkowo--W schodniej. Zachodzące i przewidywane zmiany układów struktur społecznych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wskazują jednoznacznie, że podobnie jak to miało miejsce w zachodnich gospodarkach rynkowych, omawiany region wszedł na drogę ewolucyjnych zmian w strukturze społeczno-zawodowej, zmierzających w kierunku społeczeństwa postindustrialnego. W zaprezentowane schematycznie tendencje przemian struktur społeczno-zawodowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wpisują się zmiany w uwarstwieniu społecznym w Polsce (tab. 8.3.2). Zachodzące przemiany można rozpatrywać na dwóch poziomach: 1) ogólnym, zawierającym główne Segmenty struktury społecznej, a więc szeroko rozumiany segment pracowników umysłowych obejmujący pierwsze sześć kategorii społeczno-zawodowych, grupy pośrednie - kategorie od 10 do 13 i właścicieli gospodarstw rolnych. Drugi poziom analizy dotyczy węższych 14 wyróżnionych kategorii zawodowych. W dekadzie lat 90. jednoznacznymi tendencjami odznaczały się dwa segmenty: 1) Grupy pośrednie wyróżniały się ustawicznym wzrostem odsetka prażących, szczególnie w pierwszej połowie lat 90. 2) W segmencie pracowników umysłowych wystąpił z początkiem lat 90. znaczny spadek udziału zatrudnionych wśród ogółu pracujących, dotknął on niemal wszystkie kategorie spo-leczno-zawodowe tego segmentu, a szczególnie grupy: techników, pracowników administracyjnych średniego szczebla i pracowników biurowych. W miarę r°zwoju gospodarki rynkowej segment ten an blok odzyskiwał „utracone pozy-cJe , bowiem odsetek zatrudnionych w nim pracowników wzrósł w latach 1994—1995 do 1998-1999 z 25,5% do 28,6%. Zmieniły się natomiast poważnie Pmporcje udziału poszczególnych kategorii przynależnych do tego segmentu (tab. 8.3.2). Przeciwną, w stosunku do pracowników umysłowych, ewolucję odbyły kategorie robotnicze. Po znacznym wzroście odsetka pracujących w pierwszej Połowie lat 90., przy końcu dekady zanotowano zmniejszenie się udziału tego 323 segmentu na rynku pracy. Odbyło się to kosztem spadku zapotrzebowania na wykwalifikowanych robotników, którzy nadal są jednak dominującą kategorią społeczno-zawodową w Polsce. Rozpatrując segmentację rynku pracy na poziomie poszczególnych kategorii społeczno-ekonomicznych warto wypunktować kilka najistotniejszych tendencji ujawnionych w okresie transformacji gospodarki polskiej: 1) Największą dynamikę wzrostu zatrudnienia wykazali przedsiębiorcy prywatni, których odsetek wśród ogółu pracujących w końcu lat 90. sięgał 6,6% ogół zatrudnionych. Warto zauważyć, że chociaż dynamika wzrostu właścicieli firm była duża, to jednak osiągnięty poziom rozwoju tej kategorii społeczno--zawodowej znacznie odbiegał in minus od analogicznego w Czechach, gdzie prywatni przedsiębiorcy w 1999 roku stanowili 13,7% ogółu pracowników (Machonin, 2001). 2) Stosunkowo duży wzrost zatrudnienia zanotowała inteligencja nietechniczna, a więc specjaliści z wyższym wykształceniem (pracownicy naukowi, prawnicy, ekonomiści, lekarze, nauczyciele szkół średnich, przedstawiciele świata kultury). Tendencja ta była zgodna z występującymi zmianami w strukturze zatrudnienia nie tylko w krajach środkowoeuropejskich, lecz także w krajach wysokorozwiniętych gospodarek rynkowych. 3) Obserwowany w latach 90. spadek udziału kadr wyższych oraz inżynierów jest natomiast przeciwny tendencjom zaznaczającym się w społeczeństwach postindustrialnych, ale zgodny ze zmianami na rynku pracy zachodzącymi w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (Domański H., 1996). Trudno jest jednoznacznie objaśnić tę tendencję, która może mieć charakter przejściowy. Poza już wcześniej wspomnianym czynnikiem wywierającym wpływ na ubytek kadr wyższych (przechodzenie do biznesu), można wskazać na brak zainteresowania nowych firm kadrą inżyniersko-kierowniczą pracującą w tradycyjnych gałęziach sektora przemysłowego (Domański H., 2002a). Jednak zasadniczą przyczynę należy upatrywać w słabym rozwoju przemysłu wysokich technologii, a także w małym stosunkowo zainteresowaniu Polską dużych międzynarodowych korporacji, działających na rynkach globalnych w sferze biznesu i usług. One to właśnie zgłaszają zapotrzebowanie na menedżerów i kadrę profesjonalistów. 8.4. Struktura społeczno-zawodowa w regionie miejskim Krakowa Badanie struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa przeprowadzono w latach 1999-2001. Jej wyniki zostały opracowane w kilku schematach klasyfikacyjnych. Najszerszy z nich obejmuje 15 wyróżnionych kategorii społe- 324 Tab. 8.4.1. Struktura kategorii społecznych w regionie miejskim Krakowa według stref funkcjonalno-przestrzennych w 2000 roku Ogółem CM 6,12 9,03 6,04 6,27 8,22 10,59 2,26 | CS'9 0,83 I oe'e 15,17 13,74 N- 4,61 | b- © Dojazdów 2,24 3,14 8,07 3,14 8,52 8,97 11,21 3,14 15,25 I 0,90 3,14 I CM 14,35 I 3,14 I 2,69 | do pracy I Pod- 1.42 7,12 7,47 CM 6,41 4,27 12,10 4,27 4,63 I 0,36 3,20 I 12,10 I 20,64 I 2,85 I 6,05 | ' miejska Przed- i 0,81 12,20 9,76 7,32 6,50 CO 10,57 2,44 O O © 12,20 | 15,45 I 4,07 I 8,94 | 1 miejska ©_ o o ©_ o o Sub- i 3,03 22,73 6,06 6,06 15,15 7,58 o | 60'6 CM urbia 7,58 o © 0,00 o' 1,52 1,52 I 12,12 I 6,06 I 1 Wlk. b- 9,54 9,94 7,58 7,44 10,04 13,09 0,98 | 00'0 O) 1 osiedla , b- ©‘ mieszk. | 1,38 2,36 I 14,56 I 10,04 I 8,26 I Nowa 11,58 7,37 6,32 4,21 11,58 7,37 1,05 I 00'0 O 1,05 I CM Huta o 15,79 I ©’ 00'0 o" 20,00 | 5,26 I Obrzeże i 0,62 18,58 9,91 8,67 3,10 M- 2,48 1,55 o 0,oo 0,62 | 20,12 | 12,38 | 8,67 | 5,57 | 1 Centrum b» o b-“ o" Centrum , 1,25 13,75 6,25 11,67 1,67 4,58 9,58 2,92 0,00 | 0,42 2,08 | 18,75 | 18,33 | 4,17 | 4,58 | 1 U Stare 0,72 10,87 2,90 10,14 3,62 2,90 6,52 O 0,00 | 0,72 3,62 | 31,88 | 11,59 | 7,97 | 6,52 | | Miasto | o o" Numer - CM CO ID <£> b- © O) O - CM © ID grupy Kategorie Wyżsi urzędnicy i Przedstawiciele Średni personel Pracownicy Prywatni Pracownicy usług i Robotnicy Robotnicy I Rolnicy i rybacy | Wojsko, policja, straż | Gospodynie domowe | | Emeryci I | Renciści | | Studenci, uczniowie | I Bezrobotni I społeczno- 1 kierownicy zakładów wolnych zawodów, techniczny i administracyjno- przedsiębiorcy sprzedawcy wykwalifikowani niewykwalifikowani pożarna zawodowe | specjaliści pomocniczy biurowi Źródło: Opracowanie własne. 325 100% Ryc. 8.4.1. Struktura społeczna w regionie miejskim Krakowa według kategorii społeczno-zawodowych w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 326 ■ 1. (1 +2) - kadry wyższe □ 3. (5) - przedsiębiorcy ■ 5. (9) - rolnicy □ 2. (3+4 + 1 0) - pracownicy biurowi B4. (8 + 7+6) - robotnicy Ryc. 8.4.2. Struktura społeczna w regionie miejskim Krakowa według głównych segmentów społeczno-zawodowych (wersja 5-segmentowa) Źródło: Opracowanie własne. B).(1+2 + 3+4 + 10)- pracownicy umysłowi B3. (8 + 7) - robotnicy B2. (5+6) - warstwy pośrednie B4. (9) - rolnicy Ryc. 8.4.3. Struktura społeczna w regionie miejskim Krakowa według głównych segmentów społeczno-zawodowych (wersja 4-segmentowa) źródło: Opracowanie własne. 327 cznych (tab. 8.4.1 i ryc. 8.4.1). W celu zapewnienia możliwie pełnej porównywalności danych „krakowskich” z wynikami dochodzeń ogólnopolskich zaprezentowanych w poprzednim rozdziale, a także z podziałem klasyfikacyjnym odnoszącym się do struktury społeczno-zawodowej krajów postsocjalisty-cznych, dalszej analizie poddano 10 kategorii zawodowych, które zostały odpowiednio skumulowane do czterech względnie pięciu segmentów struktury społecznej (ryc. 8.4.2 i 8.4.3). W regionie miejskim Krakowa zwraca uwagę duży udział kategorii pozaprodukcyjnych, które stanowią ponad 40% ogółu mieszkańców w wieku ponad 18 lat. W tym dużym segmencie aż 2/3 populacji przypadało na emerytów i rencistów. Wśród kategorii aktywnych zawodowo najwyższy udział posiadali robotnicy wykwalifikowani, nieco mniej od tej kategorii było specjalistów z wyższym wykształceniem. Do kategorii zawodowych, licznie reprezentowanych w regionie miejskim Krakowa, należeli też przedstawiciele średniego personelu technicznego oraz pracownicy usług i sprzedawcy. W układzie społecznym regionu krakowskiego zwraca uwagę „silna” ciągle kategoria wykwalifikowanych robotników. Kolejną, pod względem liczby zatrudnienia, grupę społeczną stanowili pracownicy umysłowi, z punktu widzenia podziałów klasowych zaliczani do inteligencji. Zarysowany powyżej ogólny rozkład struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa był wypadkową zróżnicowanego składu społecznego stref jego rozwoju. W strefach tworzących miasto centralne (strefy od I do III) oraz w centrum Nowej Huty zwracał uwagę, w podziale na dwa segmenty: pracujących i utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, duży udział osób, sięgający połowy dorosłych mieszkańców, pozostających na utrzymaniu państwa lub rodzin. W strefie wielorodzinnej zabudowy blokowej oraz osiedli suburbial-nych odsetek utrzymywanych malał do 1/3 ogółu badanej populacji. W strefach zewnętrznych regionu miejskiego: przedmiejskiej, podmiejskiej i dojazdów do pracy, grupa niepracujących powiększyła swój udział do około 40% dorosłych mieszkańców. Rozkład przestrzenny kategorii społecznych, przynależnych do segmentu utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, nawiązywał do struktury ludności według wieku. W części centralnej regionu zawansowane procesy starzenia się ludności decydowały o wysokim odsetku emerytów, a także rencistów. Na ostatnią z wymienionych kategorii przypadało w trzech strefach około 1/5 badanej populacji. Były to: centrum Nowej Huty, strefa podmiejska i strefa centrum II. Duży udział rencistów wśród mieszkańców tych stref świadczy nie tylko o postępujących procesach starzenia się ludności, wskazuje też na spore trudności z adaptacją mieszkańców do zmieniających się warunków na rynku pracy. 328 Wskaźnikiem możliwości dostosowania społecznego do nowej transformacyjnej rzeczywistości jest także odsetek bezrobotnych w badanej populacji. Poziom bezrobocia był, z końcem lat 90. XX wieku, w całym regionie relatywnie niski, nie oznacza to jednak braku różnic występujących między strefami. I tak najwyższe bezrobocie wystąpiło w strefie podmiejskiej oraz w centrum Nowej Huty, gdzie przekraczało 8% ogółu badanej populacji; najlepiej z tym problemem radzili sobie mieszkańcy osiedli suburbialnych, gdzie na brak pracy uskarżało się tylko 1 % respondentów. W profilu miejskim Krakowa, również w segmencie osób aktywnych zawodowo, pojawiała się znaczna dyspersja społeczno-zawodowa. Na strukturę społeczno-zawodową okresu realnosocjalistycznego nałożyły się nowe układy społeczne będące wyrazem: postaw migracyjnych mieszkańców Krakowa, jak ’jego zaplecza, ale także podejmowanych realizacji budownictwa mieszkaniowego, wynikających z planów zagospodarowania przestrzennego miasta i co najistotniejsze - z cen działek budowlanych. W podziale na 5 segmentów, tj.: kadry wyższe, pracowników biurowych, Przedsiębiorców, robotników i rolników, zwracał uwagę duży procent robotników wykwalifikowanych, niewykwalifikowanych oraz pracowników usług ¹ handlu, przekraczający 1/3 ogółu pracujących. Najwyższy udział wśród pracujących segment ten posiadał w centrum Nowej Huty oraz w strefach: podmiejskiej i dojazdów do pracy. Warto zauważyć, że duże zatrudnienie w grupie robotniczej w centrum Nowej Huty związane było nie tyle z liczną „tradycyjną klasą robotniczą, ile z bardzo wysokim odsetkiem pracujących w usługach ¹ handlu. Byli to przeważnie młodzi mieszkańcy, zamieszkali od urodzenia w Nowej Hucie. Około 1/4 stanowią ci, którzy przeszli z przemysłu do pracy w usługach i handlu. Kolejnym, co do wielkości udziału zatrudnionych, był segment pracowników biurowych, w skład którego weszli pracownicy administracyjno-biurowi °raz średni personel techniczny i pomocniczy (m. in. księgowi, pielęgniarki). Ho tego segmentu zaliczono też wojsko, policję i straż pożarną. Wymienione kategorie społeczno-zawodowe stanowiły około 1/4 ogółu zatrudnionych w regonie miejskim Krakowa, przy czym najwyższym udziałem wyróżniało się miasto centralne, mające typowo „urzędniczy” charakter. »Urzędniczy” profil centrum regionu miejskiego dodatkowo wzmacniał wysoki odsetek, wśród pracujących, kadr wyższych, które tworzyli wyżsi urzędni-CV i kierownicy zakładów, a także specjaliści i przedstawiciele wolnych zawo-dów. W omawianym regionie segment ten był silnie rozbudowany, stanowiąc około 1/5 ogółu zatrudnionych. Dla porównania, w Polsce kadry wyższe moż-ⁿa szacować na około 8% ogólnego stanu pracujących (tab. 8.3.1 i 8.3.2). 329 W odróżnieniu od segmentu pracowników biurowych, przedstawiciele kadr wyższych bardzo licznie zamieszkiwali dzielnice osiedli o charakterze subur-bialnym, posiadając natomiast małą reprezentację w strefie podmiejskiej, a szczególnie dojazdów do pracy. Od omówionych powyżej trzech segmentów znacznie odbiegały, co do liczby zatrudnionych, dwa następne typy kategorii społeczno-zawodowych: przedsiębiorcy i rolnicy. Jeśli segment „rolniczy” w regionie miejskim z natury rzeczy nie może być rozbudowany, to zaskakuje relatywnie mały udział wśród pracujących prywatnych przedsiębiorców. Dodajmy, że chodzi tu nie o wielkich korporacyjnych kapitalistów, lecz o grupę drobnych i średnich przedsiębiorców. Omawiana kategoria społeczno-zawodowa wykazywała w regionie miejskim Krakowa silną segregację przestrzenną. Przy średnim poziomie udziału, w skali całego regionu, przekraczającym nieco 10% ogółu pracujących, odsetek prywatnych przedsiębiorców wahał się od 3,2% w strefie centrum II do 21,7% w osiedlach o charakterze suburbialnym. Znamienny jest fakt, że omawiana kategoria posiadała dość liczną reprezentację w centrum Nowej Huty. Około 3/4 dzisiejszych prywatnych przedsiębiorców pochodzących z tej dzielnicy miało już za sobą co najmniej kilkunastoletni staż pracy, zaczynając swoją karierę zawodową w przemyśle lub budownictwie. A zatem nowohucka grupa przedsiębiorców nie powstała w drodze samorekrutacji, lecz w okresie transformacji zmieniła swój status społeczno-ekonomiczny. W tym kontekście możemy mówić o specyficznej drodze „uburżuazyjnienia” najstarszej części Nowej Huty. Segregację społeczną regionu miejskiego jeszcze dobitniej prezentuje ryc. 8.4.3, gdzie kategorie społeczno-zawodowe zostały skomprymowane do 4 segmentów. Zestawienie w jeden segment kategorii pracowników umysłowych wskazuje jednoznacznie na „urzędniczy” charakter miasta, a w szczególności jego stref centralnych, z jednym wyjątkiem - strefy centrum II. Strefa ta posiadała znamiona znacznie spolaryzowanego społecznie obszaru miejskiego, gdzie obok licznej kadry urzędniczej słabo reprezentowane były warstwy pośrednie (prywatni przedsiębiorcy oraz pracownicy handlu i usług), a stosunkowo wysokim udziałem wśród pracujących wyróżniali się robotnicy, w tym spora część niewykwalifikowanych. Podobny strukturalnie układ do miasta centralnego przedstawiała strefa osiedli o charakterze suburbialnym, z wyjątkiem silnie rozwiniętego segmentu „pośredniego”, skupiającego przede wszystkim przedsiębiorców prywatnych. „Robotniczy charakter” utraciła nie tylko centralna część Nowej Huty, ale też i większość osiedli mieszkaniowych, przynależnych do strefy zabudowy blokowej. Strefa ta wyróżniała się natomiast stosunkowo 330 wysokim odsetkiem wśród pracujących kategorii urzędniczych, w tym, co warte podkreślenia, kadr wyższych. Na tle przedstawionych powyżej charakterystyk stref rozwoju regionu miejskiego Krakowa odmiennością wyróżniała się strefa dojazdów, posiadająca bardzo wyrównany rozkład omawianych segmentów. Co istotne, poważną część pracujących mieszkańców tej strefy nadal stanowili rolnicy. W północno--wschodniej części strefy dojazdów do pracy zaznaczyły się powroty mieszkańców do rolnictwa, co wzmocniło i tak już liczną grupę rolników. Spory ² kolei odsetek robotników zarówno w strefie dojazdów, ale także podmiejskiej wskazuje na utrzymujące się nadal, pomimo dużych zwolnień w przemyśle i budownictwie, silne funkcjonalne więzy tych stref z miastem. Z drugiej strony, pozostawanie w strefie dojazdów, wśród pracujących, niemal połowy aktywnych na stanowiskach robotniczych i w rolnictwie, świadczy o znacznym za-późnieniu społecznym tego obszaru i zasadniczo odmiennej strukturze społecznej od spotykanej, w tej strefie, w regionach miejskich Europy Zachodniej. W zaprezentowanej charakterystyce społecznych uwarunkowań rozwoju regionu miejskiego Krakowa zwraca uwagę: 1) w centrum miasta - wysoki odsetek grup społecznych pozostających na utrzymaniu, dominacja wśród pracujących pracowników umysłowych oraz zarysowująca się tendencja do polaryzacji społecznej w strefie centrum II; 2) w centrum Nowej Huty - pojawienie się różnokierunkowych tendencji w zakresie rozwoju społecznego, odzwierciedlających się w wysokim odsetku grup słabych ekonomicznie (renciści, bezrobotni), przy zapoczątkowanych jednocześnie procesach „uburżuazyjnienia”; 3) w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych oraz przedmiejskiej - proces konwergencji struktury społecznej w stronę układu centralno-miejskiego; 4) w strefie osiedli o charakterze suburbialnym - dominacja przedstawicieli silnych ekonomicznie kategorii kadr wyższych i przedsiębiorców prywatnych, zaliczanych do winners - grup, które wygrywają w konfrontacji z innymi kategoriami społecznymi; 5) w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy - odmienność układów strukturalnych, w relacji do pozostałych obszarów regionu, polegająca na poważnym udziale wśród pracujących kategorii zaliczanych do loosers przegrywających w konkurencji z pozostałymi grupami społecznymi. 8.5. Struktura społeczna rodzin jako czynnik stratyfikacji społecznej W niniejszej analizie pod ogólnym pojęciem „struktury społecznej rodzin” rozumiemy dwie kategorie społeczno-demograficzne, tj. stan cywilny i typ go- 331 Kadry wyższe Pracownicy biurowi Przedsiębiorcy rrieszkariowe przedmejska Dojazdćw stan cywilny: B małżeński □ wolny B rozwiedziony □ wdowi Ryc. 8.5.1. Struktura stanu cywilnego mieszkańców według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 332 Robotnicy osiedla pradmie|sta Dojazdów Rolnicy rriesz tani owe mesztaniowe stan cywilny: B małżeński □ wolny B rozwiedziony □ wdowi Ryc. 8.5.1. (c.d.) Struktura stanu cywilnego mieszkańców według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 333 spodarstwa domowego według liczby osób wchodzących w jego skład. Kategorie te uznano za istotne wyznaczniki statusu społecznego. Strukturę stanu cywilnego respondentów rozpatrywano w podziale na cztery kategorie, tj. stan: 1) małżeński, 2) wolny, 3) rozwiedziony i separowany oraz 4) wdowi. Do stanu małżeńskiego zaliczono także związki kohabitacyjne. Strukturę wielkości gospodarstw domowych wyznaczały gospodarstwa 1-, 2-, 3-, 4-, 5- i więcej osobowe. Należy dodać, że ponad 95% badanych gospodarstw domowych stanowiły rodzinne gospodarstwa domowe, nierodzinne gospodarstwa domowe tworzyli przede wszystkim studenci oraz wspólnie zamieszkujące, niespokrewnio-ne osoby starsze. Stan cywilny, podobnie jak pozostałe czynniki położenia społecznego, został odniesiony do sześciu segmentów społeczno-zawodowych, tj.: kadr wyższych, pracowników biurowych, przedsiębiorców, robotników, rolników oraz emerytów i rencistów. Wyniki analizy stanu cywilnego według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa zostały syntetycznie przedstawione na ryc. 8.5.1. Zaprezentowane dane wskazują na wyraźne zróżnicowanie struktury ludności według stanu cywilnego, w zależności od statusu społecznego. Nie jest zaskoczeniem dominacja w omawianej strukturze małżeństw, niemniej w regionie, w poszczególnych segmentach społeczno-zawodowych, występowało znaczne zróżnicowanie udziału tej kategorii. Najwyższy udział osób pozostających w stanie małżeńskim zanotowano wśród rolników, zamieszkujących strefę podmiejską i dojazdów do pracy. Ze względu na brak występowania tej kategorii społeczno-zawodowej w pozostałych strefach rozwoju, odpowiadało to całemu regionowi miejskiemu. Niższy odsetek pozostających w związku małżeńskim, od obserwowanego u rolników wystąpił w segmencie kadr wyższych (83,4%), natomiast zdecydowanie najrzadziej w związki małżeńskie wstępowali przedstawiciele segmentu robotników (76,4%). Odwrotne, w stosunku do zrelacjonowanych, proporcje udziału analizowanych kategorii stanu cywilnego istniały u osób pozostających w stanie wolnym. Kawalerowie i panny najczęściej pojawiali się w grupie robotników (16,9%), znacznie mniejszy ich odsetek występował w segmencie przedsiębiorców (11,3%) i kadr wyższych (9,4%), a najmniej było ich wśród rolników (5,2%). Pozostałe dwie kategorie stanu cywilnego były znacznie słabiej reprezentowane od wcześniej omówionych. Warto jedynie zauważyć, że stosunkowo najwięcej osób rozwiedzionych, w skali regionu miejskiego, pojawiło się wśród przedsiębiorców (4,8%), z kolei najwyższym udziałem wśród mieszkańców stanu wdowiego wyróżniali się rolnicy (7,0%). Zaprezentowana powyżej struktura stanu cywilnego mieszkańców regionu miejskiego Krakowa dotyczyła segmentów osób pracujących zawodowo, odmiennie prezentowały się udziały kategorii stanu cywilnego, co jest oczywiste, w grupie emerytów i rencistów (ryc. 8.5.1). 334 Przedstawiona charakterystyka struktury stanu cywilnego mieszkańców ^skazuje na zachodzenie pewnych zależności pomiędzy wyróżnionymi dwoma elementami. Mianowicie, im wyższy poziom cywilizacyjno-kulturowy oraz ekonomiczny respondentów, tym wyższy współczynnik małżeństw, a niższy °dsetek kawalerów i panien. Pozostawanie stosunkowo dużej grupy osób w segmencie robotniczym w stanie wolnym może wskazywać na mniejsze szanse ułożenia sobie życia rodzinnego przez respondentów tego segmentu. Dotyczy to przede wszystkim kawalerów, którzy liczebnie przeważali nad panami. Podobnego typu problemy mogą mieć przedstawiciele pracowników biu-r°wych, z tą różnicą, że tu aż 3/4 pozostających w stanie wolnym to kobiety. Struktura według stanu cywilnego regionu miejskiego Krakowa, a jak można domniemywać, także wielu innych dużych miast, ma istotne znaczenie dla Wzmacniania tudzież osłabiania społecznych układów stratyfikacyjnych. Oddziałuje także bezpośrednio na poziom reprodukcji ludności w dużym mieście. Struktura stanu cywilnego wyróżniała się też znacznym zróżnicowaniem Przestrzennym w regionie miejskim Krakowa (ryc. 8.5.1). Najwyższym odset-lerⁿ pozostających w związku małżeńskim, wśród większości analizowanych Segmentów społeczno-zawodowych, cechowali się mieszkańcy strefy podmiej-sk>ej i dojazdów do pracy (z wyjątkiem pracowników biurowych). Najmniej °sob zakładało rodziny w mieście centralnym i dotyczyło to wszystkich segmentów. W tej części regionu zamieszkiwało natomiast proporcjonalnie dużo awalerów i panien, co należy wiązać z cyklem migracyjnym osób przybywających do dużego miasta. Miejsce napływu podyktowane było m. in. finansowymi możliwościami wynajęcia tańszego czynszowego lokalu. Miasto central-ⁿe zamieszkiwała też znaczna liczba osób rozwiedzionych, szczególnie w segmentach pracowników biurowych i przedsiębiorców, a zwłaszcza emerytów ¹ rencistów. Strefa centralna ze względu na procesy starzenia się ludności legitymowała się też relatywnie wysokimi odsetkami wśród kadr wyższych i robot-mków, a przede wszystkim emerytów i rencistów oraz osób pozostających w stanie wdowim. A zatem specyficzne dla centrów dużych miast Europy gospodarstwa jednoosobowe są w Krakowie udziałem trzech kategorii stanu cywilnego, tj. pozostających w stanie wolnym, rozwiedzionym i wdowim. Posia-aJĄc zazwyczaj duży kapitał kulturowy, dysponują one niewielkim kapitałem ekonomicznym. Ma to bezpośredni wpływ na przestrzenne wzorce segregacyj-ⁿe, ale też na przestrzenne układy stratyfikacyjne. Młodość demograficzna stref zewnętrznych (osiedli suburbialnych, przedmiejskiej, podmiejskiej i dojazdów do pracy) znajdowała odzwierciedlenie w strukturze ludności według stanu cywilnego. Strefy te wyróżniały się stosun-°wo dużym odsetkiem kawalerów i panien, przede wszystkim wśród praco- 335 Kadry wyższe Pracownicy biurowi Liczba osób w gospodarstwach domowych: ■1 Bi 2 aa aa B5i> Ryc. 8.5.2. Struktura wielkości gospodarstw domowych według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 336 Robotnicy Rolnicy rneszteniaw przedniejska Dqazdów Emeryci i renciści Liczba osób w gospodarstwach domowych: D1 B2 C3 H4 B5i> Ryc. 8.5.2. (c.d.) Struktura wielkości gospodarstw. domowych według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 337 wników biurowych i robotników. Pochodzące z tych stref panny pracowały na stanowiskach urzędniczych, natomiast kawalerowie byli przeważnie robotnikami. Zaprezentowany rozkład przestrzenny stanu cywilnego ludności Krakowa, według wyróżnionych segmentów społeczno-zawodowych, wskazuje na znaczną jego dywersyfikację, która prowadzi do podziału omawianego regionu miejskiego na dwie części, o panujących odmiennych wzorcach stanu cywilnego. Pierwszą z nich tworzą strefy miasta centralnego i wielkie osiedla mieszkaniowe, drugą - strefy zewnętrzne. Drugim, odgrywającym dużą rolę czynnikiem w strukturze społecznej rodzin jest „liczba osób w gospodarstwie domowym”. Zmienna ta w zasadniczy sposób różnicuje położenie społeczne rodzin i z jednej strony znamionuje postawy prokreacyjne, a wraz z nimi szersze podłoże cywilizacyjno-kulturowe, z drugiej, wskazuje na „siłę ekonomiczną” rodzin, która zmniejsza się wraz z rosnącą liczbą dzieci. Wielkość gospodarstw domowych jest istotnym czynnikiem segregacji społecznej występującej w przestrzeni miasta (ryc. 8.5.2). Postawy prokreacyjne są uwarunkowane zachodzącymi przemianami urbanizacyjnymi, a jeszcze szerzej modernizacyjnymi (por. rozdz. 4). Poziom tych przemian, w regionie miejskim Krakowa, odzwierciedla profil struktury wielkości gospodarstw domowych. Wraz z przechodzeniem od centrum ku strefom peryferyjnym obserwujemy stałe zmniejszanie się przeciętnej liczby osób w gospodarstwie domowym. W centrum przeważały gospodarstwa 2- i 3-osobowe, w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy dominowały gospodarstwa, jak na warunki miejskie duże - 4-osobowe. Do tej generalnej tendencji nawiązywała także struktura gospodarstw domowych według segmentów społeczno--zawodowych. Każda jednak grupa społeczna posiadała swój specyficzny układ strukturalny. Najmniejsze gospodarstwa domowe tworzyli, co wynika ze struktury wieku, emeryci i renciści, nieco większe spotykano wśród przedstawicieli kadr wyższych. W tej pierwszej grupie dominowały rodziny 2-osobo-we, w drugiej - 3-osobowe. Czteroosobowe gospodarstwa przeważały zarówno wśród pracowników biurowych i przedsiębiorców, jak i wśród robotników. Natomiast u rolników z reguły występowały rodziny wielodzietne, liczące 5 i więcej osób. Każdą z wymienionych grup społeczno-zawodowych cechował specyficzny przestrzenny rozkład struktury wielkościowej gospodarstwa domowego. W profilu centrum - peryferie, poważne zróżnicowanie udziału rodzin dużych - liczących 5 i więcej osób występowało w segmencie kadr wyższych, w którym odsetek dużych gospodarstw wzrastał wraz z przechodzeniem ku strefom zewnętrznym. Podobnie zdywersyfikowany rozkład przestrzenny omawianej 338 "Wielkie osiedla mieszkaniowe = strefa IV - wielkie osiedla mieszkaniowe część "krakowska" + strefa IV a - wielkie osiedla mieszkaniowe część "nowohucka* Ryc. 8.5.3 Typy struktury społecznej rodzin według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. struktury gospodarstw domowych notowano u emerytów i rencistów. W pozostałych segmentach, redystrybucja struktury wielkościowej gospodarstw domowych nie wykazywała już tak wyraźnych regularności, i przykładowo - w grupach pracowników biurowych i przedsiębiorców - dużych gospodarstw było bacznie więcej w centrum miasta niż w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych. Z kolei wśród robotników wszystkie strefy regionu miejskiego (poza strefą suburbiów) reprezentowały podobny układ strukturalny. 339 Najmniejsze, tj. 1-osobowe gospodarstwa, obserwowano najczęściej, oprócz grupy emerytów i rencistów, wśród kadr wyższych i przedsiębiorców. Koncentrowały się one w strefie centralnej, ale również w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych i na przedmieściach. Również na przedmieściach, ale także w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy, lokowały się jednoosobowe gospodarstwa robotnicze oraz pracowników biurowych. Przeprowadzoną analizę możemy krótko podsumować: 1) zróżnicowanie struktury gospodarstw domowych w przestrzeni regionu miejskiego nabierało największego znaczenia w grupie kadr wyższych oraz, co może być pewnym zaskoczeniem, w grupie emerytów i rencistów. Najbardziej jednorodnym rozkładem struktury wielkości rodzin cechowali się robotnicy, co można łączyć z podobnymi postawami prokreacyjnymi, charakteryzującymi tę grupę w całym regionie miejskim; 2) w obrębie regionu miejskiego dostrzeżono również zjawisko polaryzacji struktury rodzin ze względu na liczbę osób. Najpełniej zjawisko to występowało w strefie centrum, którą zasiedlały licznie zarówno gospodarstwa małe 1-osobowe, jak i duże - 5- i więcej osobowe. Podobnego typu proces polaryzacji zachodził w strefie przedmieść, a objęci nim zostali przede wszystkim przedsiębiorcy i robotnicy. Zestawienie dwóch analizowanych kategorii społeczno-demograficznych prowadzi do wydzielenia kilku typów struktury społecznej rodzin występujących w regionie miejskim Krakowa (ryc. 8.5.3). Typy te odnoszą się do faz rozwoju społecznego, a więc procesów modernizacji z jednej strony, z drugiej natomiast wpisują się w proces transformacji demograficznej. Nawiązanie przy wydzielaniu typów struktury społecznej rodzin do procesów modernizacji oraz transformacji demograficznej stanowi podstawę do traktowania procedury typologicznej w kategoriach sekwencyjnych, utożsamiających typy z fazami rozwoju struktury społecznej (ryc. 8.5.3). Typy zostały utworzone przy pomocy zestawienia danych dotyczących udziału osób w stanie małżeńskim w badanej populacji z informacjami odnoszącymi się do udziału gospodarstw domowych 4-osobowych i większych wśród gospodarstw ogółem. Zestawienie wymienionych cech pozwoliło na wydzielenie pięciu typów - faz rozwoju struktury społecznej rodzin. Typ pierwszy, przedmodemizacyjny, wyróżniał się wysokim udziałem małżeństw oraz dużych gospodarstw domowych w badanej populacji. Typ drugi, wczesnej modernizacji, obejmował jednostki z dużym udziałem małżeństw, a niskim gospodarstw domowych liczących 4 i więcej osób. Typ trzeci, późnej modernizacji, uwzględniał strefy, których mieszkańcy cechowali się niskim udziałem małżeństw, a wysokim dużych gospodarstw domowych. 340 Typ czwarty, postmodemizacyjny, występował w grupach o niskim udziale obydwu badanych cech. Typ piąty, starości demograficznej, charakteryzował emerytów i rencistów, a udziały obydwu cech były bardzo niskie. Analiza typów - faz rozwoju struktury społecznej rodzin wskazuje na znaczne przemieszanie w przestrzeni regionu, a także w poszczególnych segmentach społeczno-zawodowych, wyróżnionych taksonów. Można jednak zaobserwować charakterystyczne dla wydzielonych typów przestrzenno-społeczne układy redystrybucyjne. Typ pierwszy, przedmodemizacyjny, wystąpił w trzech grupach społeczno-zawodowych, jednak zawsze lokalizował się w strefach peryferyjnych miasta. Oprócz rolników oraz kadr wyższych, najczę-ScleJ spotykano go w segmencie przedsiębiorców. Poza rolnikami, wyróżnione grupy społeczno-zawodowe cechowały się dobrą sytuacją materialną, w tym także dogodnymi warunkami mieszkaniowymi, które sprzyjały zakładaniu ¹ Posiadaniu liczniejszych rodzin. Typ drugi, wczesnej modernizacji, objął po Cz?sci strefę osiedli suburbialnych i przedmiejską oraz, w mniejszym zakresie, strefę wielkich osiedli mieszkaniowych i dotyczył kadr wyższych, pracowników biurowych i przedsiębiorców. Podobnie jak przedstawiciele typu pierwszego, tak i reprezentanci typu drugiego, zaliczali się do segmentów społeczno-ekonomicznych o wyższym cenzusie wykształcenia i dobrej sytuacji materialnej. Omawiany typ wykazywał też związki z cyklem życia rodziny. Występował mianowicie w jednostkach przestrzennych charakteryzujących się na-Pfywem młodych małżeństw. Tylko w dwóch segmentach społecznych (praco-Wnicy biurowi i robotnicy) zaznaczył się typ trzeci - późnej modernizacji. Objął on, poza osiedlami suburbialnymi i przedmieściami, wszystkie strefy regio-ⁿu miejskiego. Grupy społeczno-ekonomiczne reprezentujące ten typ rzadziej Uwierały związki małżeńskie, lecz rodziny ciągle jeszcze były tu dość liczne. ten wskazuje na zachodzące w szybkim tempie przemiany społeczne okre- Su transformacji, bowiem liczniejsze rodziny są elementem „lepszej przeszło-SC¹ , a niższe wskaźniki małżeństw należy wiązać z pogarszającymi się warunkami materialnymi „dnia dzisiejszego” i zmianą postaw małżeńskich. Dlatego też objął on przede wszystkim reprezentantów grup społecznych o słabnącym Potencjale ekonomicznym. Najczęściej, wśród wyróżnionych pięciu taksonów, Pojawiał się typ postmodernistycznej struktury rodzin, który występował wśród Wszystkich grup społeczno-ekonomicznych, na całym obszarze regionu miejskiego Krakowa. Częstokroć występował on w mieście centralnym (kadry Wyższe, przedsiębiorcy i robotnicy), rzadko w strefie podmiejskiej i dojazdów d° pracy (emeryci i renciści), co świadczy o silnych jego związkach zarówno z procesami modernizacji, jak i cyklem życia rodziny. Typ ten wystąpił też 341 w grupie emerytów i rencistów lokujących się w suburbiach i przedmieściach. Niemniej, ze względu na cykl życia, przewagę w tej grupie posiadał typ piąty -starości demograficznej, z małą liczbą małżeństw i niedużymi rodzinami. Okazuje się, że w każdej z omawianych grup społecznych jeden z typów pojawiał się najczęściej, i tak z typem czwartym można utożsamiać kadry wyższe oraz robotników, z typem trzecim - pracowników biurowych, z typem pierwszym -przedsiębiorców i rolników, z typem piątym - emerytów i rencistów. A zatem układ typów - faz rozwoju struktury społecznej rodzin dość ściśle łączy się z poszczególnymi segmentami społeczno-ekonomicznymi. 8.6. Wykształcenie i segmentacja rynku pracy a podziały stratyfikacyjne W badaniach społecznych dotyczących analizy struktury społecznej oraz czynników statusu społecznego kwalifikacje, a wraz z nimi wykształcenie jest zaliczone do najistotniejszych elementów stratyfikacji społecznej (Słomczyński, Janicka, Wesołowski, 1994; Domański H., 1996; Słomczyński, 1999). Wykształcenie obok pozycji zawodowej oraz uzyskiwanych dochodów jest jedną z podstawowych cech położenia społecznego. Związki zachodzące pomiędzy kwalifikacjami (wykształceniem) a dochodem łączą się z regułami funkcjonowania merytokracji. Stopień merytokratyzmu ustala się na podstawie istnienia silnej dodatniej korelacji pomiędzy uzyskanymi dochodami - zwłaszcza zarobkami, a posiadanymi kwalifikacjami, w tym wykształceniem i złożonością wykonywanych zawodów. W niniejszym podrozdziale nie będziemy bezpośrednio zajmować się osiągniętym stanem merytokracji w regionie miejskim Krakowa, zwrócimy jedynie uwagę na różnicowanie się poziomu wykształcenia w zależności od przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej. Drugą kategorią, która jest rozpatrywana jako cecha zachodzących podziałów stratyfikacyjnych, jest segmentacja rynku pracy według układów sektoro-wo-branżowych. Podobnie jak w podrozdziale poprzednim, wykształcenie i zatrudnienie charakteryzowano w podziale na sześć segmentów społeczno-zawodowych, tj. kadry wyższe, pracowników biurowych, przedsiębiorców, robotników, rolników oraz emerytów i rencistów. Strukturę wykształcenia według wymienionych segmentów prezentuje ryc. 8.6.1. Ponieważ jednym z podstawowych kryteriów klasyfikacji społeczno-zawodowej jest poziom wykształcania, stąd stopień korelacji poszczególnych segmentów z odpowiednim poziomem wykształcenia był wysoki, dotyczył on przede wszystkim kadr wyższych, pracowników biurowych i robotników. W pierwszym z wymienionych segmentów ponad 90% ogółu jego reprezentan- 342 Kadry wyższe Pracownicy biurowi Przedsiębiorcy ■ ■ H □ Niepełne Podstawowe Zasadnicze Średnie podstawowe zawodowe Niepełne wyższe Wyższe Ryc. 8.6.1. Struktura wykształcenia mieszkańców według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło; Opracowanie własne. 343 Robotnicy M. centralne Wielhe aeieda Siixrbia+ Podrriejsta ♦ Region Miąsta N. Huta nieszJonicMe przedniej ska Dojazdów ■ BO Niepełne Podstawowe Zasadnicze podstawowe zawodowe Niepełne wyższe Wyższe □ Średnie Ryc. 8.6.1. (c.d.) Struktura wykształcenia mieszkańców według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 344 tow legitymowało się wykształceniem wyższym, w kolejnym segmencie ponad 2/3 osób posiadało wykształcenie średnie, z kolei wśród robotników niemal połowa ukończyła edukację na poziomie szkoły zasadniczej zawodowej, ale też Ponad 1/3 respondentów, w tej ostatniej grupie, mogła wykazać się wykształce-ⁿ>em średnim. Pozostałe trzy segmenty posiadały bardziej zróżnicowaną strukturę wykształcenia swoich przedstawicieli. Poza przedsiębiorcami, których poziom edukacji był stosunkowo wysoki, rolnicy oraz emeryci i renciści wyróż-ⁿⁱali się przewagą wykształcenia podstawowego i zasadniczego zawodowego, badane grupy społeczno-ekonomiczne cechowała, ze względu na poziom wykształcenia, znaczna segregacja przestrzenna. Do słabiej zdywersyfikowanych Przestrzennie segmentów zaliczyć należy: kadry wyższe i pracowników biurowych. Struktura wykształcenia tych grup jedynie w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy nieco odbiegała in minus od przeciętnej dla regionu miejskiego Krakowa. W pozostałych segmentach ujawniło się znaczne zróżnicowane Przestrzenne struktury wykształcenia dające podstawy do podziału regionu miejskiego na dwie części: pierwszą tworzyła aglomeracja morfologiczna, a więc miasto centralne wraz ze strefą wielkich osiedli mieszkaniowych i su-burbialną, do drugiej przynależały: strefa podmiejska i dojazdów do pracy. Aglomeracja morfologiczna odróżniała się od stref zewnętrznych przeciętnie Wyższym poziomem wykształcenia, i to bez względu na typ segmentu społe-C²no-zawodowego. A zatem, o strukturze wykształcenia w profilu centrum -Peryferie decydował nie tylko rozkład przestrzenny zamieszkiwania poszczególnych grup społeczno-zawodowych, ale także ich wewnątrzregionalne zróżnicowanie w poziomie wykształcenia, ujawniające się w podziale regionu miejskiego na aglomerację morfologiczną i strefę zewnętrzną. Obok aspektów segregacji przestrzennej zwraca uwagę pojawiające się zjawisko polaryzacji po-²¹°rnu wykształcenia. Było ono obserwowane w mieście centralnym, przede Wszystkim u przedsiębiorców i robotników. Przedsiębiorcy, zamieszkujący miasto centralne, dzielili się na tych z cenzusem wyższego wykształcenia z jednej strony i wykształceniem zawodowym z drugiej, podobnie wśród robotników aż 10% osiągnęło wykształcenie wyższe, ale tyle samo ukończyło zaledwie szkołę podstawową. Znacznie słabszą polaryzację obserwowano w pozo-stałych strefach regionu miejskiego, zwłaszcza w strefie wielkich osiedli mie-Szkaniowych. Strefa ta posiadała heterogeniczny skład mieszkańców (duże wymieszanie międzygrupowe), lecz grupy społeczne były wewnętrznie, w przeciwieństwie do miasta centralnego, słabo zróżnicowane. Wszyscy zamieszkujący strefę przedsiębiorcy legitymowali się wykształceniem średnim lub wyż-Szym, z kolei wśród robotników pochodzących z tej strefy ponad 90% posiada-1° wykształcenie zasadnicze zawodowe i średnie. 345 Możemy ogólnie stwierdzić, że poziom wykształcenia w istotny sposób wyznacza pozycję w segmencie społeczno-zawodowym. Pozycja ta jest dodatkowo różnicowana przez mechanizmy przestrzennej segregacji funkcjonującej w obrębie stref regionu miejskiego. Podziały stratyfikacyjne w mniejszym stopniu niż od czynnika wykształcenia, ale ciągle jeszcze istotnie, zależą od segmentacji rynku pracy według podziałów sektorowo-branżowych. Struktury sektorowo-branżowe w zasadniczy sposób wpływały na procesy stratyfikacyjne w warunkach „realnosocjalisty-cznego” państwa. To one decydowały o dystrybucji zarobków, a pośrednio dochodów rodzin, przez co osłabiały funkcjonowanie merytokratycznych zasad wynagrodzenia. W transformującej się gospodarce Polski, jak wykazują badania H. Domańskiego (1996), jest to nadal, obok wykształcenia i pozycji zawodowej, znaczący czynnik różnicowania zarobków, a więc kreowania podziałów stratyfikacyjnych. Stąd można uznać, że analiza rynku pracy regionu miejskiego Krakowa ma istotne znaczenie dla ustalenia zachodzących podziałów stratyfikacyjnych. Segmentację rynku pracy zbadano w oparciu o strukturę zatrudnienia respondentów według sekcji PKD, połączonych w trzy sektory: I) przemysł i budownictwo, II) usługi rynkowe, III) usługi nierynkowe (ryc. 8.6.2). Uwagę zwraca silnie posunięty proces tercjalizacji w regionie miejskim Krakowa. Zatrudnieni w usługach rynkowych i nierynkowych stanowili aż 90% ogółu pracujących w segmencie kadr wyższych z jednej strony i ponad 60% wśród zatrudnionych na stanowiskach robotniczych. Należy podkreślić, że gros kadr wyższych znalazło pracę w usługach niematerialnych, co wynikało z jej podejmowania w szkolnictwie i ochronie zdrowia. Równie wysoki udział pracujących w usługach niematerialnych odnotowano wśród pracowników biurowych, zatrudnionych w administracji publicznej, ochronie zdrowia, w mniejszym stopniu w edukacji. W pozostałych segmentach społeczno-zawodowych przeważało zatrudnienie w usługach rynkowych, dotyczyło to zwłaszcza przedsiębiorców. Przewaga pracujących wśród kadr wyższych i pracowników biurowych w sekcjach zaliczanych do „budżetowych” świadczy o relatywnie niskim poziomie uzyskiwanych zarobków, przez co przyczynia się do obniżenia pozycji społecznej, szczególnie kadr wyższych. Podziały stratyfikacyjne były umacniane przez istnienie zjawiska polaryzacji rynku pracy. Stosunkowo słaba polaryzacja występowała w mieście centralnym, zarówno wśród pracujących w sektorze przemysłowo-budowlanym, jak i w usługach rynkowych. Słabą polaryzację obserwowano w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, ale tylko w przypadku usług nierynkowych. Procesy polaryzacji społecznej, ze względu na zatrudnienie, wzrastały w miarę przesu- 346 100% Kadry wyższe 80% 60% 40% 20% 0% l— M centralne Wielce osiedla Suburbia + Podniejste + Region Miejstó NHiMa rriesztariowe pjzedTiejska Dcjazdów Przedsiębiorcy mieszleriawe Zatrudnienie | Rolnictwo O Przemysł według PKD: ’ r-i Usługi m Usługi l-J rynkowe nierynkowe Ryc. 8.6.2, Struktura zatrudnienia mieszkańców w trzech sektorach gospodarki narodowej według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 347 Emeryci i renciści Zatrudnienie według PKD: ■ Rolnictwo m Usługi rynkowe □ Przemysł m Usługi — nierynkowe Ryc. 8.6.2. (c.d.) Struktura zatrudnienia mieszkańców w trzech sektorach gospodarki narodowej według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 348 Kadry wyższe Pracownicy biurowi Zatrudnienie według sekcji PKD: ■ a Bb Bc Od Oe Of Bc Bh Di Bj Bk Dl Om Bn Do BQ Ryc. 8.6.3. Struktura zatrudnienia mieszkańców według sekcji PKD w segmentach społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 349 Przedsiębiorcy Robotnicy Rolnicy Zatrudnienie według sekcji PKD: ■ a Bb Bc Od De df Bc Bh di Bj Bk Dl Om Bn no BQ Ryc. 8.6.3. (c.d.) Struktura zatrudnienia mieszkańców według sekcji PKD w segmentach społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 350 wania się ku peryferiom regionu miejskiego, stąd najwyższy jej poziom cechował strefę podmiejską i dojazdów do pracy. Zróżnicowanie przestrzenne struktury zatrudnienia mieszkańców w po-SZczególnych segmentach praktycznie nie występuje, gdy rozpatrujemy go na Poziomie omawianych trzech sektorów. Analiza pracujących według sekcji PKD (ryc. 8.6.3) nie daje już tak jednoznacznej odpowiedzi w tym względzie, szczególnie w przypadku analizy sekcji najdynamiczniej się rozwijających, ^ązanych z usługami dla biznesu (sekcja J - pośrednictwo finansowe) oraz obsługą nieruchomości (sekcja K). Z punktu podziałów stratyfikacyjnych istot-ⁿe znaczenie posiada także poziom zatrudnienia w żywiołowo rozwijającym S¹? od początku dekady lat 90. XX wieku handlu hurtowym i detalicznym (sekcja G), a także odsetek pracujących w sekcji H - hotele i restauracje. Niewątpliwie największe znaczenie, pośród wymienionych tu sekcji, posiada sekcja J " Pośrednictwo finansowe, w której poziom zatrudnienia świadczy o rozwoju Ca^ej gospodarki regionu (element zapewniający obsługę produkcji) i „sile ekonomicznej”, tak samych pracowników, jak i całego obsługiwanego obszaru. arto zauważyć, że stan zatrudnienia w tym sektorze w Polsce nie jest zbyt "tysoki, a szczególnie niskie tempo jego rozwoju odnotowujemy w woj. mało-P°lskim. W 2000 roku w tej sekcji było zatrudnionych zaledwie 1,4% spośród °Sołu pracujących. W poszczególnych grupach społeczno-zawodowych, zamieszkujących re-g’°ⁿ miejski Krakowa, stan zatrudnienia w sekcji J był zróżnicowany, niemniej ⁿ,e °dbiegał zasadniczo od sytuacji w województwie. Tylko około 1% ogółu Przedsiębiorców stanowili ci, którzy zarządzali firmami finansowymi. Nieco 'Vl?cej bo około 2% zatrudnionych, z segmentu kadr wyższych, pracowało W Pośrednictwie finansowym, tę samą wartość odsetka pracujących w sekcji J sPotykano wśród pracowników biurowych. Pracujący w pośrednictwie finansowym odznaczali się znacznym zróżnicowaniem przestrzennym zamieszkiwania według stref. Przykładowo, kadry Wyższe związane z finansami zamieszkiwały najchętniej strefę podmiejską 'dojazdów do pracy, znacznie rzadziej - miasto centralne, prawie nieobecne yty w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych oraz suburbialnej. W tej ostat-r,lej spotykano natomiast bardzo liczną grupę pracujących na eksponowanych stanowiskach w obsłudze nieruchomości (sekcja K). Strefa osiedli mieszkanio-"tych była „atrakcyjna”, tak dla przedsiębiorców posiadających firmy świad-Czące usługi finansowe, jak i pracujących w tej sekcji na stanowiskach praco-Wr>ików biurowych. Relatywnie pokaźna grupa przedsiębiorców zamieszkującej strefę wielkich osiedli mieszkaniowych może świadczyć o inicjalnej fazie rozwoju klasy lokalnej „finansjery”, która obsługuje nieduże firmy, będące 351 częściej oddziałami lub agendami oraz przedstawicielstwami większych jedno-stek, mających swoje siedziby poza Krakowem. Grupa ta stanowi dużą „społeczno-ekonomiczną” siłę wśród pracujących i stabilizując się będzie w przyszłości najbardziej dynamicznym uczestnikiem przemian społecznych, w tym m. in. migracji wewnątrz regionu miejskiego, co pociągnie za sobą wzrost procesów segregacji przestrzennej w mieście. Odmienne, od obserwowanych u pracowników firm finansowych preferencje stref rozwoju regionu występowały wśród przedsiębiorców zarządzających hotelami i restauracjami (sekcja H). Grupa ta zamieszkiwała przede wszystkim miasto centralne, w mniejszym stopniu osiedla suburbialne oraz strefę podmiejską, co należy łączyć zarówno ze specyficznym przekazem kulturowym odbieranym dzięki tradycjom rodzinnym, jak i lokalizacją większości hoteli i restauracji w obszarze miasta centralnego. Również czynnikiem lokalizacji biur świadczących usługi na rynku nieruchomości (sekcja K) można tłumaczyć duży odsetek pracujących w tej sekcji, a zamieszkujących miasto centralne. Dotyczy to zarówno kadr wyższych jak i pracowników biurowych oraz przedsiębiorców. Równie często, jak w mieście centralnym, przedstawicieli kadr wyższych, jak i przedsiębiorców, spotykamy w strefie zabudowy suburbialnej. Na podstawie przeprowadzonej analizy struktury zatrudnienia jako czynnika stratyfikacji społecznej, stwierdzamy stosunkowo silne jego oddziaływanie na przynależność do segmentu społeczno-ekonomicznego. Pozycję społeczną różnicuje praca w jednym z trzech sektorów gospodarki, tj. w przemyśle i budownictwie, usługach rynkowych i nierynkowych. Pozycja ta w świetle analizy pracujących według sekcji PKD ulega dalszej dywersyfikacji, którą generują pracujący na własny rachunek w sekcjach usług rynkowych. Porównanie poziomu wykształcenia respondentów oraz ich zatrudnienia według głównych sektorów gospodarczych i sekcji PKD pozwala stwierdzić występowanie następujących zależności: 1) im wyższy poziom wykształcenia, tym: a) wyższy udział pracujących w usługach niematerialnych, b) niższy udział pracujących w usługach materialnych, c) niższy udział pracujących w przemyśle i budownictwie; 2) wśród przedstawicieli kadr wyższych i pracowników biurowych występuje brak znaczącego zróżnicowania przestrzennego ze względu na wykształcenie, natomiast ujawnia się ono silniej w tych grupach społeczno-zawodowych w przypadku zatrudnienia, według sekcji PKD; 3) odmienna sytuacja w tym względzie występuje u przedsiębiorców i robotników, którzy wykazują większe zróżnicowanie przestrzenne pod względem wykształcenia, a stosunkowo małą segregację przestrzenną w układzie zatrudnienia według sekcji PKD. 352 ^•7. Wyznaczniki położenia materialnego Obok dochodów rodzin oraz indywidualnych zarobków o pozycji społecznej świadczy posiadany majątek. Położenie materialne jest przedmiotem badań w wielu studiach nad stratyfikacją grup społeczno-zawodowych (Saunders, 1990; Słomczyński, Janicka, Wesołowski, 1994; Domański H., 1996; Jałowiecki, 2000a). Na zasoby materialne składa się kilka elementów, do których zalicza się: posiadanie nieruchomości, mieszkania i standard jego wyposażenia, dysponowanie prywatnymi środkami transportu oraz wyposażenie mieszkania w sprzęt gospodarstwa domowego i sprzęt elektrotechniczny. W niniejszym upracowaniu zasoby materialne sześciu grup społeczno-zawodowych (kadry Wyższe, pracownicy biurowi, przedsiębiorcy, robotnicy, rolnicy oraz emeryci ¹ renciści) były analizowane ze względu na warunki mieszkaniowe (ryc. 8.7.1) Oraz posiadanie nieruchomości i wyposażenie gospodarstwa domowego w dob-ra Użytkowe (ryc. 8.7.2). ^łlUDki mieszkaniowe Badania Warunków mieszkaniowych w Polsce mają bogatą literaturę (por. r°zdz. 4 i 7), jednakże stosunkowo słabo prezentują się w tym kontekście studia dotyczące społecznych zróżnicowań sytuacji mieszkaniowej. Praktycznie, lylko jedno miasto w Polsce - Łódź - doczekało się kompleksowego opracowania w kontekście stratyfikacyjnym warunków mieszkaniowych w okresie ’’realnego socjalizmu” (Wojciechowska, 1987; Słomczyński, Janicka, Weso-Wski, 1994). Po 1989 roku brak jest na ten temat szerszej literatury. Jedynie udania H. Domańskiego (1996) i B. Jałowieckiego (2000a) starają się wypeł-ⁿⁱc t? lukę, lecz nie uwzględniają kwestii mieszkaniowych. Za podstawowe wymiary opisujące warunki mieszkaniowe, w tym opracowaniu, uznano: wielkość mieszkania, stopień zagęszczenia i zaludnienia mie-Szkań, a także standard techniczno-sanitamy. Wymiary te zostały opisane przez Ustępujące mierniki: 1) powierzchnię użytkową mieszkania w m!, 2) powie-rzchnię użytkową mieszkania przypadającą ną 1 osobę, 3) liczbę osób na izbę, wyposażenie mieszkania w łazienkę oraz w telefon w procentach ogółu mie-Szkań. W celu określenia warunków mieszkaniowych, obok indywidualnego Punktowania wyżej wymienionych mierników, zastosowano także wskaźnik syntetyczny, ustalony przy pomocy techniki rang (ryc. 8.7.3). Porównanie sześciu analizowanych mierników opisujących sytuację mieszkaniową w regionie miejskim Krakowa, według grup społeczno-ekonomicznych, wskazuje na znaczące różnicowanie się pozycji społecznej jednostek. lerarchia warstw jest tu jednoznaczna - najlepsze warunki mieszkaniowe po- 353 Kadry wyższe Robotnicy Pracownicy biurowi Rolnicy Pr zedsiębiorcy ♦ Emeryci i renciści Ryc. 8.7.1. Warunki mieszkaniowe według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 354 Ryc. 8.7.1. (c.d.) Warunki mieszkaniowe według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. Sladały kadry wyższe i przedsiębiorcy. Znacznie gorsza sytuacja mieszkanio-^a, od poprzednio wymienionych segmentów, występowała u pracowników Urowych, którzy reprezentowali niewiele wyższy poziom standardu mieszka-ⁿ,owego od emerytów i rencistów oraz robotników, a także rolników. A zatem, skali całego regionu miejskiego można było wyróżnić dwa „bieguny stratyfi-cyjne” - kadry wyższe i przedsiębiorców oraz cztery pozostałe segmenty społeczno-ekonomiczne. Istnienie tych „biegunów” świadczyło o silnej polary-Zacji społecznej utrzymującej się w regionie, pod względem warunków mie- 355 Ryc. 8.7.2. Posiadanie nieruchomości oraz wyposażenie mieszkań w sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt elektroniczny i środki transportu według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 356 Ryc. 8.7.2. (c.d.) Posiadanie nieruchomości oraz wyposażenie mieszkań w sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt elektroniczny i środki transportu według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. wników biurowych i robotników. Pochodzące z tych stref panny pracowały na stanowiskach urzędniczych, natomiast kawalerowie byli przeważnie robotnikami. Zaprezentowany rozkład przestrzenny stanu cywilnego ludności Krakowa, według wyróżnionych segmentów społeczno-zawodowych, wskazuje na znaczną jego dywersyfikację, która prowadzi do podziału omawianego regionu miejskiego na dwie części, o panujących odmiennych wzorcach stanu cywilnego. Pierwszą z nich tworzą strefy miasta centralnego i wielkie osiedla mieszkaniowe, drugą - strefy zewnętrzne. Drugim, odgrywającym dużą rolę czynnikiem w strukturze społecznej rodzin jest „liczba osób w gospodarstwie domowym”. Zmienna ta w zasadniczy sposób różnicuje położenie społeczne rodzin i z jednej strony znamionuje postawy prokreacyjne, a wraz z nimi szersze podłoże cywilizacyjno-kulturowe, z drugiej, wskazuje na „siłę ekonomiczną” rodzin, która zmniejsza się wraz z rosnącą liczbą dzieci. Wielkość gospodarstw domowych jest istotnym czynnikiem segregacji społecznej występującej w przestrzeni miasta (ryc. 8.5.2). Postawy prokreacyjne są uwarunkowane zachodzącymi przemianami urbanizacyjnymi, a jeszcze szerzej modernizacyjnymi (por. rozdz. 4). Poziom tych przemian, w regionie miejskim Krakowa, odzwierciedla profil struktury wielkości gospodarstw domowych. Wraz z przechodzeniem od centrum ku strefom peryferyjnym obserwujemy stałe zmniejszanie się przeciętnej liczby osób w gospodarstwie domowym. W centrum przeważały gospodarstwa 2- i 3-oso-bowe, w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy dominowały gospodarstwa, jak na warunki miejskie duże - 4-osobowe. Do tej generalnej tendencji nawiązywała także struktura gospodarstw domowych według segmentów społeczno--zawodowych. Każda jednak grupa społeczna posiadała swój specyficzny układ strukturalny. Najmniejsze gospodarstwa domowe tworzyli, co wynika ze struktury wieku, emeryci i renciści, nieco większe spotykano wśród przedstawicieli kadr wyższych. W tej pierwszej grupie dominowały rodziny 2-osobo-we, w drugiej - 3-osobowe. Czteroosobowe gospodarstwa przeważały zarówno wśród pracowników biurowych i przedsiębiorców, jak i wśród robotników. Natomiast u rolników z reguły występowały rodziny wielodzietne, liczące 5 i więcej osób. Każdą z wymienionych grup społeczno-zawodowych cechował specyficzny przestrzenny rozkład struktury wielkościowej gospodarstwa domowego. W profilu centrum - peryferie, poważne zróżnicowanie udziału rodzin dużych - liczących 5 i więcej osób występowało w segmencie kadr wyższych, w którym odsetek dużych gospodarstw wzrastał wraz z przechodzeniem ku strefom zewnętrznym. Podobnie zdywersyfikowany rozkład przestrzenny omawianej 338 Ryc. 8.5.3 Typy struktury społecznej rodzin według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. struktury gospodarstw domowych notowano u emerytów i rencistów. W pozostałych segmentach, redystrybucja struktury wielkościowej gospodarstw domowych nie wykazywała już tak wyraźnych regularności, i przykładowo - w gru-Pach pracowników biurowych i przedsiębiorców - dużych gospodarstw było Ztlacznie więcej w centrum miasta niż w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych. Z kolei wśród robotników wszystkie strefy regionu miejskiego (poza strefą suburbiów) reprezentowały podobny układ strukturalny. 339 Najmniejsze, tj. 1-osobowe gospodarstwa, obserwowano najczęściej, oprócz grupy emerytów i rencistów, wśród kadr wyższych i przedsiębiorców. Koncentrowały się one w strefie centralnej, ale również w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych i na przedmieściach. Również na przedmieściach, ale także w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy, lokowały się jednoosobowe gospodarstwa robotnicze oraz pracowników biurowych. Przeprowadzoną analizę możemy krótko podsumować: 1) zróżnicowanie struktury gospodarstw domowych w przestrzeni regionu miejskiego nabierało największego znaczenia w grupie kadr wyższych oraz, co może być pewnym zaskoczeniem, w grupie emerytów i rencistów. Najbardziej jednorodnym rozkładem struktury wielkości rodzin cechowali się robotnicy, co można łączyć z podobnymi postawami prokreacyjnymi, charakteryzującymi tę grupę w całym regionie miejskim; 2) w obrębie regionu miejskiego dostrzeżono również zjawisko polaryzacji struktury rodzin ze względu na liczbę osób. Najpełniej zjawisko to występowało w strefie centrum, którą zasiedlały licznie zarówno gospodarstwa małe 1-osobowe, jak i duże - 5- i więcej osobowe. Podobnego typu proces polaryzacji zachodził w strefie przedmieść, a objęci nim zostali przede wszystkim przedsiębiorcy i robotnicy. Zestawienie dwóch analizowanych kategorii społeczno-demograficznych prowadzi do wydzielenia kilku typów struktury społecznej rodzin występujących w regionie miejskim Krakowa (ryc. 8.5.3). Typy te odnoszą się do faz rozwoju społecznego, a więc procesów modernizacji z jednej strony, z drugiej natomiast wpisują się w proces transformacji demograficznej. Nawiązanie przy wydzielaniu typów struktury społecznej rodzin do procesów modernizacji oraz transformacji demograficznej stanowi podstawę do traktowania procedury typologicznej w kategoriach sekwencyjnych, utożsamiających typy z fazami rozwoju struktury społecznej (ryc. 8.5.3). Typy zostały utworzone przy pomocy zestawienia danych dotyczących udziału osób w stanie małżeńskim w badanej populacji z informacjami odnoszącymi się do udziału gospodarstw domowych 4-osobowych i większych wśród gospodarstw ogółem. Zestawienie wymienionych cech pozwoliło na wydzielenie pięciu typów - faz rozwoju struktury społecznej rodzin. Typ pierwszy, przedmodemizacyjny, wyróżniał się wysokim udziałem małżeństw oraz dużych gospodarstw domowych w badanej populacji. Typ drugi, wczesnej modernizacji, obejmował jednostki z dużym udziałem małżeństw, a niskim gospodarstw domowych liczących 4 i więcej osób. Typ trzeci, późnej modernizacji, uwzględniał strefy, których mieszkańcy cechowali się niskim udziałem małżeństw, a wysokim dużych gospodarstw domowych. 340 Typ czwarty, postmodemizacyjny, występował w grupach o niskim udziale obydwu badanych cech. Typ piąty, starości demograficznej, charakteryzował emerytów i rencistów, a udziały obydwu cech były bardzo niskie. Analiza typów - faz rozwoju struktury społecznej rodzin wskazuje na zna-Czⁿe przemieszanie w przestrzeni regionu, a także w poszczególnych segmentach społeczno-zawodowych, wyróżnionych taksonów. Można jednak zaobserwować charakterystyczne dla wydzielonych typów przestrzenno-społeczne układy redystrybucyjne. Typ pierwszy, przedmodemizacyjny, wystąpił w trzech grupach społeczno-zawodowych, jednak zawsze lokalizował się strefach peryferyjnych miasta. Oprócz rolników oraz kadr wyższych, najczę-Scⁱej spotykano go w segmencie przedsiębiorców. Poza rolnikami, wyróżnione gruPy społeczno-zawodowe cechowały się dobrą sytuacją materialną, w tym także dogodnymi warunkami mieszkaniowymi, które sprzyjały zakładaniu ¹ Posiadaniu liczniejszych rodzin. Typ drugi, wczesnej modernizacji, objął po Cz?ści strefę osiedli suburbialnych i przedmiejską oraz, w mniejszym zakresie, strefę wielkich osiedli mieszkaniowych i dotyczył kadr wyższych, pracowników biurowych i przedsiębiorców. Podobnie jak przedstawiciele typu pier-Wszego, tak i reprezentanci typu drugiego, zaliczali się do segmentów społeczno-ekonomicznych o wyższym cenzusie wykształcenia i dobrej sytuacji materialnej. Omawiany typ wykazywał też związki z cyklem życia rodziny. Występował mianowicie w jednostkach przestrzennych charakteryzujących się na-Pfywem młodych małżeństw. Tylko w dwóch segmentach społecznych (pracownicy biurowi i robotnicy) zaznaczył się typ trzeci - późnej modernizacji. Ob-•Hł on, poza osiedlami suburbialnymi i przedmieściami, wszystkie strefy regio-ⁿu miejskiego. Grupy społeczno-ekonomiczne reprezentujące ten typ rzadziej Zawierały związki małżeńskie, lecz rodziny ciągle jeszcze były tu dość liczne. TVP ten wskazuje na zachodzące w szybkim tempie przemiany społeczne okre-su transformacji, bowiem liczniejsze rodziny są elementem „lepszej przeszło-Scⁱ a niższe wskaźniki małżeństw należy wiązać z pogarszającymi się warunkami materialnymi „dnia dzisiejszego” i zmianą postaw małżeńskich. Dlatego tez objął on przede wszystkim reprezentantów grup społecznych o słabnącym Potencjale ekonomicznym. Najczęściej, wśród wyróżnionych pięciu taksonów, Pojawiał się typ postmodernistycznej struktury rodzin, który występował wśród Wszystkich grup społeczno-ekonomicznych, na całym obszarze regionu miejskiego Krakowa. Częstokroć występował on w mieście centralnym (kadry Wyższe, przedsiębiorcy i robotnicy), rzadko w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy (emeryci i renciści), co świadczy o silnych jego związkach zarówno z Procesami modernizacji, jak i cyklem życia rodziny. Typ ten wystąpił też 341 w grupie emerytów i rencistów lokujących się w suburbiach i przedmieściach. Niemniej, ze względu na cykl życia, przewagę w tej grupie posiadał typ piąty -starości demograficznej, z małą liczbą małżeństw i niedużymi rodzinami. Okazuje się, że w każdej z omawianych grup społecznych jeden z typów pojawiał się najczęściej, i tak z typem czwartym można utożsamiać kadry wyższe oraz robotników, z typem trzecim - pracowników biurowych, z typem pierwszym -przedsiębiorców i rolników, z typem piątym - emerytów i rencistów. A zatem układ typów - faz rozwoju struktury społecznej rodzin dość ściśle łączy się z poszczególnymi segmentami społeczno-ekonomicznymi. 8.6. Wykształcenie i segmentacja rynku pracy a podziały stratyfikacyjne W badaniach społecznych dotyczących analizy struktury społecznej oraz czynników statusu społecznego kwalifikacje, a wraz z nimi wykształcenie jest zaliczone do najistotniejszych elementów stratyfikacji społecznej (Słomczyński, Janicka, Wesołowski, 1994; Domański H., 1996; Słomczyński, 1999). Wykształcenie obok pozycji zawodowej oraz uzyskiwanych dochodów jest jedną z podstawowych cech położenia społecznego. Związki zachodzące pomiędzy kwalifikacjami (wykształceniem) a dochodem łączą się z regułami funkcjonowania merytokracji. Stopień merytokratyzmu ustala się na podstawie istnienia silnej dodatniej korelacji pomiędzy uzyskanymi dochodami - zwłaszcza zarobkami, a posiadanymi kwalifikacjami, w tym wykształceniem i złożonością wykonywanych zawodów. W niniejszym podrozdziale nie będziemy bezpośrednio zajmować się osiągniętym stanem merytokracji w regionie miejskim Krakowa, zwrócimy jedynie uwagę na różnicowanie się poziomu wykształcenia w zależności od przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej. Drugą kategorią, która jest rozpatrywana jako cecha zachodzących podziałów stratyfikacyjnych, jest segmentacja rynku pracy według układów sektoro-wo-branżowych. Podobnie jak w podrozdziale poprzednim, wykształcenie i zatrudnienie charakteryzowano w podziale na sześć segmentów społeczno-zawodowych, tj. kadry wyższe, pracowników biurowych, przedsiębiorców, robotników, rolników oraz emerytów i rencistów. Strukturę wykształcenia według wymienionych segmentów prezentuje ryc. 8.6.1. Ponieważ jednym z podstawowych kryteriów klasyfikacji społeczno-zawodowej jest poziom wykształcania, stąd stopień korelacji poszczególnych segmentów z odpowiednim poziomem wykształcenia był wysoki, dotyczył on przede wszystkim kadr wyższych, pracowników biurowych i robotników. W pierwszym z wymienionych segmentów ponad 90% ogółu jego reprezentan- 342 Kadry wyższe Pracownicy biurowi Przedsiębiorcy ■ ■ 0 □ Niepełne Podstawowe Zasadnicze Średnie podstawowe zawodowe Niepełne wyższe Wyższe Ryc. 8.6.1. Struktura wykształcenia mieszkańców według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 343 Robotnicy mieszkaniowe przedmiejska Dojazdów ■ DO Niepełne Podstawowe Zasadnicze podstawowe zawodowe Niepełne wyższe wyższe □ Średnie Ryc. 8.6.1. (c.d.) Struktura wykształcenia mieszkańców według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 344 tow legitymowało się wykształceniem wyższym, w kolejnym segmencie ponad 2/3 osób posiadało wykształcenie średnie, z kolei wśród robotników niemal połowa ukończyła edukację na poziomie szkoły zasadniczej zawodowej, ale też Ponad 1/3 respondentów, w tej ostatniej grupie, mogła wykazać się wykształceniem średnim. Pozostałe trzy segmenty posiadały bardziej zróżnicowaną struk-birę wykształcenia swoich przedstawicieli. Poza przedsiębiorcami, których poziom edukacji był stosunkowo wysoki, rolnicy oraz emeryci i renciści wyróżniali się przewagą wykształcenia podstawowego i zasadniczego zawodowego, badane grupy społeczno-ekonomiczne cechowała, ze względu na poziom wykształcenia, znaczna segregacja przestrzenna. Do słabiej zdywersyfikowanych Przestrzennie segmentów zaliczyć należy: kadry wyższe i pracowników biurowych. Struktura wykształcenia tych grup jedynie w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy nieco odbiegała in minus od przeciętnej dla regionu miejskiego Krakowa. W pozostałych segmentach ujawniło się znaczne zróżnicowane Przestrzenne struktury wykształcenia dające podstawy do podziału regionu miejskiego na dwie części: pierwszą tworzyła aglomeracja morfologiczna, a więc miasto centralne wraz ze strefą wielkich osiedli mieszkaniowych i su-burbialną, do drugiej przynależały: strefa podmiejska i dojazdów do pracy. Aglomeracja morfologiczna odróżniała się od stref zewnętrznych przeciętnie Wyższym poziomem wykształcenia, i to bez względu na typ segmentu społe-Czno-zawodowego. A zatem, o strukturze wykształcenia w profilu centrum -Peryferie decydował nie tylko rozkład przestrzenny zamieszkiwania poszczególnych grup społeczno-zawodowych, ale także ich wewnątrzregionalne zróż-mcowanie w poziomie wykształcenia, ujawniające się w podziale regionu miejskiego na aglomerację morfologiczną i strefę zewnętrzną. Obok aspektów segregacji przestrzennej zwraca uwagę pojawiające się zjawisko polaryzacji po-²¹°mu wykształcenia. Było ono obserwowane w mieście centralnym, przede Wszystkim u przedsiębiorców i robotników. Przedsiębiorcy, zamieszkujący miasto centralne, dzielili się na tych z cenzusem wyższego wykształcenia z je-d°ej strony i wykształceniem zawodowym z drugiej, podobnie wśród robotników aż 10% osiągnęło wykształcenie wyższe, ale tyle samo ukończyło zaledwie szkołę podstawową. Znacznie słabszą polaryzację obserwowano w pozostałych strefach regionu miejskiego, zwłaszcza w strefie wielkich osiedli mie-Szkaniowych. Strefa ta posiadała heterogeniczny skład mieszkańców (duże wymieszanie międzygrupowe), lecz grupy społeczne były wewnętrznie, w przeciwieństwie do miasta centralnego, słabo zróżnicowane. Wszyscy zamieszkujący strefę przedsiębiorcy legitymowali się wykształceniem średnim lub wyż-jZym, z kolei wśród robotników pochodzących z tej strefy ponad 90% posiada-⁰ wykształcenie zasadnicze zawodowe i średnie. 345 Możemy ogólnie stwierdzić, że poziom wykształcenia w istotny sposób wyznacza pozycję w segmencie społeczno-zawodowym. Pozycja ta jest dodatkowo różnicowana przez mechanizmy przestrzennej segregacji funkcjonującej w obrębie stref regionu miejskiego. Podziały stratyfikacyjne w mniejszym stopniu niż od czynnika wykształcenia, ale ciągle jeszcze istotnie, zależą od segmentacji rynku pracy według podziałów sektorowo-branżowych. Struktury sektorowo-branżowe w zasadniczy sposób wpływały na procesy stratyfikacyjne w warunkach „realnosocjalisty-cznego” państwa. To one decydowały o dystrybucji zarobków, a pośrednio dochodów rodzin, przez co osłabiały funkcjonowanie merytokratycznych zasad wynagrodzenia. W transformującej się gospodarce Polski, jak wykazują badania H. Domańskiego (1996), jest to nadal, obok wykształcenia i pozycji zawodowej, znaczący czynnik różnicowania zarobków, a więc kreowania podziałów stratyfikacyjnych. Stąd można uznać, że analiza rynku pracy regionu miejskiego Krakowa ma istotne znaczenie dla ustalenia zachodzących podziałów straty-fikacyjnych. Segmentację rynku pracy zbadano w oparciu o strukturę zatrudnienia respondentów według sekcji PKD, połączonych w trzy sektory: I) przemysł i budownictwo, II) usługi rynkowe, III) usługi nierynkowe (ryc. 8.6.2). Uwagę zwraca silnie posunięty proces tercjalizacji w regionie miejskim Krakowa. Zatrudnieni w usługach rynkowych i nierynkowych stanowili aż 90% ogółu pracujących w segmencie kadr wyższych z jednej strony i ponad 60% wśród zatrudnionych na stanowiskach robotniczych. Należy podkreślić, że gros kadr wyższych znalazło pracę w usługach niematerialnych, co wynikało z jej podejmowania w szkolnictwie i ochronie zdrowia. Równie wysoki udział pracujących w usługach niematerialnych odnotowano wśród pracowników biurowych, zatrudnionych w administracji publicznej, ochronie zdrowia, w mniejszym stopniu w edukacji. W pozostałych segmentach społeczno-zawodowych przeważało zatrudnienie w usługach rynkowych, dotyczyło to zwłaszcza przedsiębiorców. Przewaga pracujących wśród kadr wyższych i pracowników biurowych w sekcjach zaliczanych do „budżetowych” świadczy o relatywnie niskim poziomie uzyskiwanych zarobków, przez co przyczynia się do obniżenia pozycji społecznej, szczególnie kadr wyższych. Podziały stratyfikacyjne były umacniane przez istnienie zjawiska polaryzacji rynku pracy. Stosunkowo słaba polaryzacja występowała w mieście centralnym, zarówno wśród pracujących w sektorze przemysłowo-budowlanym, jak i w usługach rynkowych. Słabą polaryzację obserwowano w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, ale tylko w przypadku usług nierynkowych. Procesy polaryzacji społecznej, ze względu na zatrudnienie, wzrastały w miarę przesu- 346 Przedsiębiorcy mieszteniowB Zat5Uclⁿi?J’ie ■ Rolnictwo 13 Przemysł według PKD: i-i Usługi m Usługi rynkowe nierynkowe Ryc. 8.6.2. Struktura zatrudnienia mieszkańców w trzech sektorach gospodarki narodowej według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 347 Ryc. 8.6.2. (c.d.) Struktura zatrudnienia mieszkańców w trzech sektorach gospodarki narodowej według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 348 Kadry wyższe Pracownicy biurowi Zatrudnienie według sekcji PKD: ■ a Bb Bc Dd De Of Bc Bh Di Bj Bk Dl Dm Bn Qo Hq Ryc. 8.6.3. Struktura zatrudnienia mieszkańców według sekcji PKD w segmentach społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 349 Przedsiębiorcy Robotnicy Rolnicy Zatrudnienie według sekcji PKD: ■ a Bb Be Dd De Df Bg Bh Di Bj Bk Ol Om Bn Do Bq Ryc. 8.6.3. (c.d.) Struktura zatrudnienia mieszkańców według sekcji PKD w segmentach społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 350 wania się ku peryferiom regionu miejskiego, stąd najwyższy jej poziom cecho-strefę podmiejską i dojazdów do pracy. Zróżnicowanie przestrzenne struktury zatrudnienia mieszkańców w poszczególnych segmentach praktycznie nie występuje, gdy rozpatrujemy go na P°ziomie omawianych trzech sektorów. Analiza pracujących według sekcji (ryc. 8.6.3) nie daje już tak jednoznacznej odpowiedzi w tym względzie, szczególnie w przypadku analizy sekcji najdynamiczniej się rozwijających, Wiązanych z usługami dla biznesu (sekcja J - pośrednictwo finansowe) oraz obsługą nieruchomości (sekcja K). Z punktu podziałów stratyfikacyjnych istot-ⁿe znaczenie posiada także poziom zatrudnienia w żywiołowo rozwijającym S¹? od początku dekady lat 90. XX wieku handlu hurtowym i detalicznym (sek-Cja G), a także odsetek pracujących w sekcji H - hotele i restauracje. Niewąt-PHwie największe znaczenie, pośród wymienionych tu sekcji, posiada sekcja J Pośrednictwo finansowe, w której poziom zatrudnienia świadczy o rozwoju Całej gospodarki regionu (element zapewniający obsługę produkcji) i „sile eko-^^icznej”, tak samych pracowników, jak i całego obsługiwanego obszaru. art° zauważyć, że stan zatrudnienia w tym sektorze w Polsce nie jest zbyt "^soki, a szczególnie niskie tempo jego rozwoju odnotowujemy w woj. mało-P°'skim. W 2000 roku w tej sekcji było zatrudnionych zaledwie 1,4% spośród °gółu pracujących. . poszczególnych grupach społeczno-zawodowych, zamieszkujących re-g'⁰*¹ miejski Krakowa, stan zatrudnienia w sekcji J był zróżnicowany, niemniej ⁿ'e odbiegał zasadniczo od sytuacji w województwie. Tylko około 1% ogółu Przedsiębiorców stanowili ci, którzy zarządzali firmami finansowymi. Nieco ^CeJ bo około 2% zatrudnionych, z segmentu kadr wyższych, pracowało Pośrednictwie finansowym, tę samą wartość odsetka pracujących w sekcji J sP°tykano wśród pracowników biurowych. Pracujący w pośrednictwie finansowym odznaczali się znacznym zróżnico-VVaniem przestrzennym zamieszkiwania według stref. Przykładowo, kadry "^ższe związane z finansami zamieszkiwały najchętniej strefę podmiejską ’ dojazdów do pracy, znacznie rzadziej - miasto centralne, prawie nieobecne : Y w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych oraz suburbialnej. W tej ostat-ⁿ'ej spotykano natomiast bardzo liczną grupę pracujących na eksponowanych riowiskach w obsłudze nieruchomości (sekcja K). Strefa osiedli mieszkaniowe*¹ była „atrakcyjna”, tak dla przedsiębiorców posiadających firmy świad-^Ce usługi finansowe, jak i pracujących w tej sekcji na stanowiskach praco-'kow biurowych. Relatywnie pokaźna grupa przedsiębiorców zamieszkującej strefę wielkich osiedli mieszkaniowych może świadczyć o inicjalnej fazie W°JU klasy lokalnej „finansjery”, która obsługuje nieduże firmy, będące 351 częściej oddziałami lub agendami oraz przedstawicielstwami większych jednostek, mających swoje siedziby poza Krakowem. Grupa ta stanowi dużą „społeczno-ekonomiczną” siłę wśród pracujących i stabilizując się będzie w przyszłości najbardziej dynamicznym uczestnikiem przemian społecznych, w tym m. in. migracji wewnątrz regionu miejskiego, co pociągnie za sobą wzrost procesów segregacji przestrzennej w mieście. Odmienne, od obserwowanych u pracowników firm finansowych preferencje stref rozwoju regionu występowały wśród przedsiębiorców zarządzających hotelami i restauracjami (sekcja H). Grupa ta zamieszkiwała przede wszystkim miasto centralne, w mniejszym stopniu osiedla suburbialne oraz strefę podmiejską, co należy łączyć zarówno ze specyficznym przekazem kulturowym odbieranym dzięki tradycjom rodzinnym, jak i lokalizacją większości hoteli i restauracji w obszarze miasta centralnego. Również czynnikiem lokalizacji biur świadczących usługi na rynku nieruchomości (sekcja K) można tłumaczyć duży odsetek pracujących w tej sekcji, a zamieszkujących miasto centralne-Dotyczy to zarówno kadr wyższych jak i pracowników biurowych oraz przedsiębiorców. Równie często, jak w mieście centralnym, przedstawicieli kadr wyższych, jak i przedsiębiorców, spotykamy w strefie zabudowy suburbialnej- Na podstawie przeprowadzonej analizy struktury zatrudnienia jako czynnika stratyfikacji społecznej, stwierdzamy stosunkowo silne jego oddziaływanie na przynależność do segmentu społeczno-ekonomicznego. Pozycję społeczni różnicuje praca w jednym z trzech sektorów gospodarki, tj. w przemyśle i budownictwie, usługach rynkowych i nierynkowych. Pozycja ta w świetle analizy pracujących według sekcji PKD ulega dalszej dywersyfikacji, którą generuje pracujący na własny rachunek w sekcjach usług rynkowych. Porównanie poziomu wykształcenia respondentów oraz ich zatrudnienia według głównych sektorów gospodarczych i sekcji PKD pozwala stwierdzić występowanie następujących zależności: 1) im wyższy poziom wykształcenia, tym: a) wyższy udział pracujących w usługach niematerialnych, b) niższy udział pracujących w usługach materialnych, c) niższy udział pracujących w przemyśle i budownictwie; 2) wśród przedstawicieli kadr wyższych i pracowników biurowych wystę' puje brak znaczącego zróżnicowania przestrzennego ze względu na wykształ' cenie, natomiast ujawnia się ono silniej w tych grupach społeczno-zawodowych w przypadku zatrudnienia, według sekcji PKD; 3) odmienna sytuacja w tym względzie występuje u przedsiębiorców i robotników, którzy wykazują większe zróżnicowanie przestrzenne pod wzgl?' dem wykształcenia, a stosunkowo małą segregację przestrzenną w układzie zatrudnienia według sekcji PKD. 352 Wyznaczniki położenia materialnego Obok dochodów rodzin oraz indywidualnych zarobków o pozycji społecznej świadczy posiadany majątek. Położenie materialne jest przedmiotem badań w wielu studiach nad stratyfikacją grup społeczno-zawodowych (Saunders, '990; Słomczyński, Janicka, Wesołowski, 1994; Domański H., 1996; Jałowiecki, 2000a). Na zasoby materialne składa się kilka elementów, do których zali-C²a się; posiadanie nieruchomości, mieszkania i standard jego wyposażenia, dysponowanie prywatnymi środkami transportu oraz wyposażenie mieszkania w sprzęt gospodarstwa domowego i sprzęt elektrotechniczny. W niniejszym upracowaniu zasoby materialne sześciu grup społeczno-zawodowych (kadry 'vyższe, pracownicy biurowi, przedsiębiorcy, robotnicy, rolnicy oraz emeryci ¹ renciści) były analizowane ze względu na warunki mieszkaniowe (ryc. 8.7.1) °raz posiadanie nieruchomości i wyposażenie gospodarstwa domowego w dob-ra Użytkowe (ryc. 8.7.2). --ż£UDki mieszkaniowe Udania Warunków mieszkaniowych w Polsce mają bogatą literaturę (por. r°zdz. 4 i 7), jednakże stosunkowo słabo prezentują się w tym kontekście stu-la dotyczące społecznych zróżnicowań sytuacji mieszkaniowej. Praktycznie, tylko jedno miasto w Polsce - Łódź - doczekało się kompleksowego opracowania w kontekście stratyfikacyjnym warunków mieszkaniowych w okresie ’’realnego socjalizmu” (Wojciechowska, 1987; Słomczyński, Janicka, Weso-°Wski, 1994). Po 1989 roku brak jest na ten temat szerszej literatury. Jedynie udania H. Domańskiego (1996) i B. Jałowieckiego (2000a) starają się wypeł-ⁿⁱc lukę, lecz nie uwzględniają kwestii mieszkaniowych. 2a podstawowe wymiary opisujące warunki mieszkaniowe, w tym opracowaniu, uznano: wielkość mieszkania, stopień zagęszczenia i zaludnienia mie-Szkań, a także standard techniczno-sanitamy. Wymiary te zostały opisane przez Ustępujące mierniki: 1) powierzchnię użytkową mieszkania w m!, 2) powie-^hnię użytkową mieszkania przypadającą na 1 osobę, 3) liczbę osób na izbę, ' Wyposażenie mieszkania w łazienkę oraz w telefon w procentach ogółu mie-Szkań. W celu określenia warunków mieszkaniowych, obok indywidualnego Punktowania wyżej wymienionych mierników, zastosowano także wskaźnik syntetyczny, ustalony przy pomocy techniki rang (ryc. 8.7.3). Porównanie sześciu analizowanych mierników opisujących sytuację mie-Szkuniową w regionie miejskim Krakowa, według grup społeczno-ekonomi-^nych, wskazuje na znaczące różnicowanie się pozycji społecznej jednostek. •Marchia warstw jest tu jednoznaczna - najlepsze warunki mieszkaniowe po- 353 Ryc. 8.7.1. Warunki mieszkaniowe według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 354 Ryc. 8.7.1. (c.d.) Warunki mieszkaniowe według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. s>adały kadry wyższe i przedsiębiorcy. Znacznie gorsza sytuacja mieszkanio-a’ od poprzednio wymienionych segmentów, występowała u pracowników •Urowych, którzy reprezentowali niewiele wyższy poziom standardu mieszka-ⁿ,owego od emerytów i rencistów oraz robotników, a także rolników. A zatem, skali całego regionu miejskiego można było wyróżnić dwa „bieguny stratyfi-acyjne” - kadry wyższe i przedsiębiorców oraz cztery pozostałe segmenty sPołeczno-ekonomiczne. Istnienie tych „biegunów” świadczyło o silnej polary-Zacji społecznej utrzymującej się w regionie, pod względem warunków mie- 355 M. centralne WleIWe osieda niesztanitMe SdMTbia * przedri ej ste Podniejste + Dojazdów Region MiejsW N. Hula Pracownicy biurowi Rolnicy — Przedsiębiorcy • Emeryci i renciści Kadry wyższe Robotnicy Ryc. 8.7.2. Posiadanie nieruchomości oraz wyposażenie mieszkań w sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt elektroniczny i środki transportu według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 356 M.certraine WdMeaaieda Sdxrbia+ Podniesie* Region MiejsM N.Hiia młeszlaniowe przedTvqsfe Dqazddw Gospodarstwa domowe użytkujące M. centralna IMeMe osiada młeazłcriowB SÚMrtía* przadrtejste Ftadriejata+ Dofazdów Region MiejsM N. Huta • Pracownicy biurowi Przedsiębiorcy Kadry wyższe Robotnicy Rolnicy • Emeryci i renciści % Ryc. 8.7.2. (c.d.) Posiadanie nieruchomości oraz wyposażenie mieszkań w sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt elektroniczny i środki transportu według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 357 Rolnicy mieszkaniowe przedniej ste Dojazdów Emeryci i renciści Zatrudnienie ■ Rolnictwo według PKD: □ Przemysł □ Usługi rynkowe m Usługi — nierynkowe Ryc. 8.6.2. (c.d.) Struktura zatrudnienia mieszkańców w trzech sektorach gospodarki narodowej według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 348 Kadry wyższe Pracownicy biurowi Zatrudnienie według sekcji PKD: ■ a Bb Bc Dd De Df Bc Bh Di Bj Bk Dl Dm Bn Do Bq Ryc. 8.6.3. Struktura zatrudnienia mieszkańców według sekcji PKD w segmentach społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 349 Przedsiębiorcy Robotnicy Rolnicy mieszkaniom przedmiejska dojazdów Zatrudnienie według sekcji PKD: ■ a bb Bc Dd De Of bc Bh Di sj Bk Dl om Bn do Bq Ryc. 8.6.3. (c.d.) Struktura zatrudnienia mieszkańców według sekcji PKD w segmentach społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 350 Wania się ku peryferiom regionu miejskiego, stąd najwyższy jej poziom cechował strefę podmiejską i dojazdów do pracy. Zróżnicowanie przestrzenne struktury zatrudnienia mieszkańców w poszczególnych segmentach praktycznie nie występuje, gdy rozpatrujemy go na Poziomie omawianych trzech sektorów. Analiza pracujących według sekcji K-D (ryc. 8.6.3) nie daje już tak jednoznacznej odpowiedzi w tym względzie, szczególnie w przypadku analizy sekcji najdynamiczniej się rozwijających, związanych z usługami dla biznesu (sekcja J - pośrednictwo finansowe) oraz obsługą nieruchomości (sekcja K). Z punktu podziałów stratyfikacyjnych istot-ⁿe Zr*aczenie posiada także poziom zatrudnienia w żywiołowo rozwijającym Slę od początku dekady lat 90. XX wieku handlu hurtowym i detalicznym (sek-cJa G), ₐ także odsetek pracujących w sekcji H - hotele i restauracje. Niewąt-Pbwie największe znaczenie, pośród wymienionych tu sekcji, posiada sekcja J Pośrednictwo finansowe, w której poziom zatrudnienia świadczy o rozwoju CaM gospodarki regionu (element zapewniający obsługę produkcji) i „sile eko-^niicznej”, tak samych pracowników, jak i całego obsługiwanego obszaru. arto zauważyć, że stan zatrudnienia w tym sektorze w Polsce nie jest zbyt Wysoki, a szczególnie niskie tempo jego rozwoju odnotowujemy w woj. mało-P°lskim. W 2000 roku w tej sekcji było zatrudnionych zaledwie 1,4% spośród ogółu pracujących. . Poszczególnych grupach społeczno-zawodowych, zamieszkujących re-£¹⁰ⁿ miejski Krakowa, stan zatrudnienia w sekcji J był zróżnicowany, niemniej odbiegał zasadniczo od sytuacji w województwie. Tylko około 1% ogółu Przedsiębiorców stanowili ci, którzy zarządzali firmami finansowymi. Nieco ^’?Cej bo około 2% zatrudnionych, z segmentu kadr wyższych, pracowało Pośrednictwie finansowym, tę samą wartość odsetka pracujących w sekcji J sP°tykano wśród pracowników biurowych. bacujący w pośrednictwie finansowym odznaczali się znacznym zróżnico-lern przestrzennym zamieszkiwania według stref. Przykładowo, kadry . SZe związane z finansami zamieszkiwały najchętniej strefę podmiejską ojazdów do pracy, znacznie rzadziej - miasto centralne, prawie nieobecne . . w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych oraz suburbialnej. W tej ostat-J spotykano natomiast bardzo liczną grupę pracujących na eksponowanych owiskach w obsłudze nieruchomości (sekcja K). Strefa osiedli mieszkaniowych ki oyta „atrakcyjna”, tak dla przedsiębiorców posiadających firmy świad- . e usługi finansowe, jak i pracujących w tej sekcji na stanowiskach praco-ow biurowych. Relatywnie pokaźna grupa przedsiębiorców zamieszkują-strefę wielkich osiedli mieszkaniowych może świadczyć o inicjalnej fazie °JU klasy lokalnej „finansjery”, która obsługuje nieduże firmy, będące 351 częściej oddziałami lub agendami oraz przedstawicielstwami większych jednostek, mających swoje siedziby poza Krakowem. Grupa ta stanowi dużą „społeczno-ekonomiczną” siłę wśród pracujących i stabilizując się będzie w przyszłości najbardziej dynamicznym uczestnikiem przemian społecznych, w tym m. in. migracji wewnątrz regionu miejskiego, co pociągnie za sobą wzrost procesów segregacji przestrzennej w mieście. Odmienne, od obserwowanych u pracowników firm finansowych preferencje stref rozwoju regionu występowały wśród przedsiębiorców zarządzających hotelami i restauracjami (sekcja H). Grupa ta zamieszkiwała przede wszystkim miasto centralne, w mniejszym stopniu osiedla suburbialne oraz strefę podmiejską, co należy łączyć zarówno ze specyficznym przekazem kulturowym odbieranym dzięki tradycjom rodzinnym, jak i lokalizacją większości hoteli i restauracji w obszarze miasta centralnego. Również czynnikiem lokalizacji biur świadczących usługi na rynku nieruchomości (sekcja K) można tłumaczyć duży odsetek pracujących w tej sekcji, a zamieszkujących miasto centralne-Dotyczy to zarówno kadr wyższych jak i pracowników biurowych oraz przedsiębiorców. Równie często, jak w mieście centralnym, przedstawicieli kadr wyższych, jak i przedsiębiorców, spotykamy w strefie zabudowy suburbialnej. Na podstawie przeprowadzonej analizy struktury zatrudnienia jako czynnika stratyfikacji społecznej, stwierdzamy stosunkowo silne jego oddziaływanie na przynależność do segmentu społeczno-ekonomicznego. Pozycję społeczną różnicuje praca w jednym z trzech sektorów gospodarki, tj. w przemyśle i budownictwie, usługach rynkowych i nierynkowych. Pozycja ta w świetle analizy pracujących według sekcji PKD ulega dalszej dywersyfikacji, którą generują pracujący na własny rachunek w sekcjach usług rynkowych. Porównanie poziomu wykształcenia respondentów oraz ich zatrudnienia według głównych sektorów gospodarczych i sekcji PKD pozwala stwierdzić występowanie następujących zależności: 1) im wyższy poziom wykształcenia, tym: a) wyższy udział pracujących w usługach niematerialnych, b) niższy udział pracujących w usługach materialnych, c) niższy udział pracujących w przemyśle i budownictwie; 2) wśród przedstawicieli kadr wyższych i pracowników biurowych wystę' puje brak znaczącego zróżnicowania przestrzennego ze względu na wykształcenie, natomiast ujawnia się ono silniej w tych grupach społeczno-zawodowych w przypadku zatrudnienia, według sekcji PKD; 3) odmienna sytuacja w tym względzie występuje u przedsiębiorców i robotników, którzy wykazują większe zróżnicowanie przestrzenne pod wzgl?' dem wykształcenia, a stosunkowo małą segregację przestrzenną w układzie za-trudnienia według sekcji PKD. 352 8.7. Wyznaczniki położenia materialnego Obok dochodów rodzin oraz indywidualnych zarobków o pozycji społecznej świadczy posiadany majątek. Położenie materialne jest przedmiotem badań w wielu studiach nad stratyfikacją grup społeczno-zawodowych (Saunders, '990; Słomczyński, Janicka, Wesołowski, 1994; Domański H., 1996; Jałowiecki, 2000a). Na zasoby materialne składa się kilka elementów, do których zalicza się: posiadanie nieruchomości, mieszkania i standard jego wyposażenia, dysponowanie prywatnymi środkami transportu oraz wyposażenie mieszkania w sprzęt gospodarstwa domowego i sprzęt elektrotechniczny. W niniejszym opracowaniu zasoby materialne sześciu grup społeczno-zawodowych (kadry "^ższe, pracownicy biurowi, przedsiębiorcy, robotnicy, rolnicy oraz emeryci ¹ renciści) były analizowane ze względu na warunki mieszkaniowe (ryc. 8.7.1) oraz posiadanie nieruchomości i wyposażenie gospodarstwa domowego w dob-ra użytkowe (ryc. 8.7.2). Krynki mieszkaniowe Badania Warunków mieszkaniowych w Polsce mają bogatą literaturę (por. r°zdz. 4 i 7), jednakże stosunkowo słabo prezentują się w tym kontekście stu-d*a dotyczące społecznych zróżnicowań sytuacji mieszkaniowej. Praktycznie, tylko jedno miasto w Polsce - Łódź - doczekało się kompleksowego opraco-^ania w kontekście stratyfikacyjnym warunków mieszkaniowych w okresie o socjalizmu” (Wojciechowska, 1987; Słomczyński, Janicka, Weso-, 1994). Po 1989 roku brak jest na ten temat szerszej literatury. Jedynie adania H. Domańskiego (1996) i B. Jałowieckiego (2000a) starają się wypeł-ⁿⁱc ty lukę, lecz nie uwzględniają kwestii mieszkaniowych. £a podstawowe wymiary opisujące warunki mieszkaniowe, w tym opraco-"'aⁿ>u, uznano: wielkość mieszkania, stopień zagęszczenia i zaludnienia mie-Szkań, a także standard techniczno-sanitamy. Wymiary te zostały opisane przez ⁿastypujące mierniki: 1) powierzchnię użytkową mieszkania w m², 2) powie-^chnię użytkową mieszkania przypadającą na 1 osobę, 3) liczbę osób na izbę, Wyposażenie mieszkania w łazienkę oraz w telefon w procentach ogółu mie-oZ^ań. W celu określenia warunków mieszkaniowych, obok indywidualnego Punktowania wyżej wymienionych mierników, zastosowano także wskaźnik tyntetyczny, ustalony przy pomocy techniki rang (ryc. 8.7.3). Porównanie sześciu analizowanych mierników opisujących sytuację mie-Szkaniową w regionie miejskim Krakowa, według grup społeczno-ekonomi-^Zⁿych, wskazuje na znaczące różnicowanie się pozycji społecznej jednostek. ,erarchia warstw jest tu jednoznaczna - najlepsze warunki mieszkaniowe po- ło'Vski 353 Kadry wyższe Robotnicy Pracownicy biurowi Rolnicy Przedsiębiorcy ♦ Emeryci i renciści Ryc. 8.7.1. Warunki mieszkaniowe według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 354 Wyposażenie mieszkań w telefon stacjonarny Przedsiębiorcy Robotnicy Rolnicy Emeryci i renciści Pracownicy biurowi Ryc. 8.7.1. (c.d.) Warunki mieszkaniowe według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. Sladały kadry wyższe i przedsiębiorcy. Znacznie gorsza sytuacja mieszkaniowa, od poprzednio wymienionych segmentów, występowała u pracowników •urowych, którzy reprezentowali niewiele wyższy poziom standardu mieszka-ⁿⁱ°wego od emerytów i rencistów oraz robotników, a także rolników. A zatem, W skali całego regionu miejskiego można było wyróżnić dwa „bieguny stratyfi-acyjne” - kadry wyższe i przedsiębiorców oraz cztery pozostałe segmenty sP°łeczno-ekonomiczne. Istnienie tych „biegunów” świadczyło o silnej polary-Zacji społecznej utrzymującej się w regionie, pod względem warunków mie- 355 M. centralne WldWeosieda rriesztaniowe SUxrtia* przędnej ste Podmiejsta + Dojazdów Region MiejsW N. Hula Kadry wyższe Robotnicy Pracownicy biurowi Rolnicy Przedsiębiorcy ♦ ■ Emeryci i renciści Ryc. 8.7.2. Posiadanie nieruchomości oraz wyposażenie mieszkań w sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt elektroniczny i środki transportu według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 356 Ryc. 8.7.2. (c.d.) Posiadanie nieruchomości oraz wyposażenie mieszkań w sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt elektroniczny i środki transportu według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 357 Ryc. 8.7.3. Warunki mieszkaniowe (miernik syntetyczny) według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. szkaniowych. W poszczególnych strefach regionu miejskiego był zachowany generalny układ zróżnicowania pozycji społecznej, jednakże występowały tu też i wyjątki od zaobserwowanej „dwubiegunowej reguły”. W mieście centralnym i w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, zdecydowanie najgorszą sytuację mieszkaniową posiadali robotnicy. Z kolei, w strefach zewnętrznych (suburbialnej, przedmiejskiej, podmiejskiej i dojazdów do pracy) najniższy poziom życia, ze względu na standard mieszkania, wykazywali emeryci i renciści, a relatywnie dobry - robotnicy. W strefie osiedli suburbialnych oraz przedmiejskiej poziom warunków mieszkaniowych był zaskakująco niski w grupie pracowników biurowych, co można tłumaczyć szczególnie niekorzystną sytuacją mieszkaniową tego segmentu w strefie przedmiejskiej, charakteryzującej się wyjątkowo substandardowymi warunkami zamieszkiwania. Dotyczyło to zwłaszcza gospodarstw jednoosobowych, tworzonych przez osoby przybyłe spoza regionu miejskiego. Warto zwrócić uwagę na mieszkaniowe układy stra-tyfikacyjne panujące w centrum Nowej Huty. W tej części regionu zdecydowany prym wiodły kadry wyższe, stosunkowo dobra sytuacja mieszkaniowa była udziałem pracowników biurowych, a najmniej komfortowo zamieszkiwali robotnicy. Podobne warunki mieszkaniowe, do tych występujących u urzędników, posiadali emeryci i renciści oraz przedsiębiorcy, których pozycja mieszkaniowa była zdecydowanie najgorsza, w porównaniu z warunkami zamie- 358 ^kiwania tej grupy w pozostałych strefach regionu. Dyskomfort mieszkaniowy przedsiębiorców w Nowej Hucie można tłumaczyć krótkim stażem posiadania statusu przedsiębiorcy, bowiem segment ten wywodzi się przede wszystkim z sektora pracowników najemnych (por. rozdz. 8.5). Wyznacznikiem tego dyskomfortu może być wskaźnik zaludnienia (liczba osób na m²), który u Przedsiębiorców w Nowej Hucie był ponad 1,5 razy większy od średniej dla tef grupy w całym regionie, odpowiednio: 1,65 i 1,03. ^Osiadanie nieruchomości oraz wyposażenie gospodarstw Dopełnieniem oceny pozycji społecznej w kategoriach zasobów mieszka-ⁿ,owych są badania stanu posiadania nieruchomości oraz wyposażenia mieszania w sprzęt gospodarstwa domowego i sprzęt elektroniczny oraz środki transportu (ryc. 8.7.2). W celu zaprezentowania istniejącego w tej dziedzinie Uwarstwienia społecznego zastosowano następujące mierniki: 1) odsetek gospodarstw użytkujących działkę wypoczynkową lub ogródek działkowy z dom-k'em sezonowym względnie całorocznym, 2) odsetek gospodarstw posiadają-cVch 1 samochód, 3) odsetek gospodarstw użytkujących 2 lub więcej samochody przeznaczone na cele niezarobkowe, 4) odsetek gospodarstw wyposażonych w zmywarkę do naczyń, 5) odsetek gospodarstw posiadających kamerę wideo, 6) odsetek gospodarstw dysponujących komputerem osobistym oraz 7) odsetek gospodarstw użytkujących tzw. wieżę, czyli zestaw do odbioru, rejestracji i odparzania dźwięku (hi-fi system). Układ hierarchiczny warstw pod względem wyposażenia w niektóre przedmioty trwałego użytkowania wskazuje na istnienie w regionie miejskim Krako-VVa »klasycznej” drabiny stratyfikacyjnej. Podobnie, jak w przypadku społe-C²ⁿych zróżnicowań sytuacji mieszkaniowej, tak i w zakresie posiadania nieru-ch°mości, środków transportu oraz sprzętu elektronicznego, na szczycie drabiny lokowali się przedsiębiorcy i kadry wyższe, którzy dystansowali pracowniom biurowych, a ci z kolei robotników oraz emerytów i rencistów. Spory dy-stens dzielił w zakresie wyposażenia gospodarstw domowych także robotników °raz rencistów i emerytów, którzy wraz z rolnikami zajmowali najniższą pozy-cl? w omawianym zakresie. Podczas gdy warunki mieszkaniowe, tak u przed-S¹?biorców, jak i u kadr wyższych, reprezentowały podobnie wysoki poziom, to zakresie wyposażenia w niektóre przedmioty trwałego użytku oraz posiada-ⁿ'a nieruchomości, przedsiębiorcy wyraźne przeważali nad kadrami wyższymi, S²czególnie pod względem dysponowania 2 i więcej samochodami, a także wy-P°sażenia gospodarstwa w zmywarkę do naczyń oraz użytkowania tzw. wieży. . ratyfikacja w zakresie wyposażenia gospodarstw w sprzęt elektroniczny Sr°dki transportu była większa niż w przypadku warunków mieszkaniowych. 359 Szczególnie ostro rysowały się podziały stratyfikacyjne pomiędzy przedsiębiorcami a emerytami i rencistami, którzy wykazywali około 3 razy gorszą sytuację materialną od najbogatszej grupy, podczas gdy warunki mieszkaniowe tych grup kształtowały się jak 2 do 1. Zagospodarowanie materialne omawianych grup społeczno-ekonomicznych było także znacznie zróżnicowane pod względem przestrzennym (ryc. 8.7.4). Podziały stratyfikacyjne ujawniły się ze szczególną mocą w mieście centralnym, gdzie sytuacja materialna warstwy najsłabszej była około 4 razy gorsza od warunków notowanych u przedsiębiorców. Warto pamiętać, że w tej części regionu emeryci i renciści dysponowali relatywnie dobrymi warunkami mieszkaniowymi. Względnie najmniejszy dystans w omawianym zakresie dzielił emerytów i rencistów od przedsiębiorców w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych. Tu warunki materialne emerytów były podobne do sytuacji materialnej robotników. W miarę posuwania się ku peryferiom regionu dystans społeczny pomiędzy dwoma najuboższymi grupami społeczno-ekonomicznymi rósł, na niekorzyść emerytów i rencistów. W zakresie zagospodarowania materialnego w regionie miejskim Krakowa możemy zatem mówić o współistnieniu, obok siebie, procesów stratyfikacji i segregacji przestrzennej. Region Miejski strefa dojazdów Miasto centralne' Centrum Nowej * Huty Wielkie Suburbia, Strata osiedla mieszkaniowe" strata podmiejska, przedmiejska przedsiębiorcy robotnicy Sytuacja materialna: s bardzo dobra s dobra o przeciętna ■ zla m bardzo zla emeryci I renciści lilii I 'Miasto centralne = centrum I + centrum II + obrzeże centrum "Wielkie osiedla mieszkaniowe = strata IV - wielkie osiedla mieszkaniowe część ‘krakowska* + strata IV a - wielkie osiedla mieszkaniowe część ‘nowohucka* Ryc. 8.7.4. Sytuacja materialna (miernik syntetyczny) według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 360 Porównując warunki materialne grup społeczno-ekonomicznych w podziale ⁿa strefy regionu miejskiego, stwierdzono wyrównany ich poziom, we wszystkich strefach, u przedsiębiorców i kadr wyższych. Wyposażenie w niektóre Przedmioty trwałego użytkowania było zróżnicowane zarówno w gospodarstwach domowych pracowników biurowych, jak i robotników. Poziom zasobów materialnych wśród pracowników biurowych był stosunkowo wysoki w strefie centrum i w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, a także w No-Wej Hucie, niższy w strefach peryferyjnych. Wśród robotników najmniejsze zasoby materialne zdołali zgromadzić ci, którzy zamieszkiwali strefę wielkich °siedli mieszkaniowych oraz centrum miasta, jeszcze niższy standard poziomu życia w tym zakresie reprezentowali emeryci i renciści, szczególnie zamieszkujący miasto centralne. A zatem, większe podziały stratyfikacyjne ujawniały się w aglomeracji morfologicznej (miasto centralne wraz ze strefą wielkich °siedli mieszkaniowych), natomiast mniejsze dotyczyły stref zewnętrznych regionu miejskiego. Porównując poziom sytuacji materialnej grup społeczno-zawodowych w podziale na warunki mieszkaniowe i wyposażenie w niektóre przedmioty trwałego użytkowania stwierdzamy: 1) obecność wyrównanego wysokiego poziomu życia wśród przedsiębiorców i kadr wyższych, utrzymywanego zarówno ze względu na bardzo dobre Warunki mieszkaniowe, jak i nagromadzenie pokaźnych dóbr materialnych trwałego użytkowania; 2) występowanie podziałów stratyfikacyjnych w zakresie warunków mieszkaniowych ujawniało się częściej na linii przedsiębiorcy - robotnicy, nato-Niiast w przypadku zasobów materialnych, niemal wyłącznie na linii przedsiębiorcy - emeryci i renciści; 3) ujawnienie się zróżnicowania przestrzennego podziałów stratyfikacyjnych, które większą „moc” wykazywały w mieście centralnym ¹ w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, słabszą - w strefach peryferyj-ⁿVch, tj. przedmiejskiej, osiedli suburbialnych, podmiejskiej i dojazdów do Pracy; 4*) istnienie w grupie emerytów i rencistów „nadwyżki” stosunkowo dobach warunków mieszkaniowych nad bardzo słabym wyposażeniem ich gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytkowania. Zachowania przestrzenne jako przejaw pozycji społecznej W okresie transformacji znacznemu ograniczeniu uległy migracje ludności Ze wsi do miast. Nie oznacza to jednak spadku natężenia migracji krótkody- 361 stansowych, dokonujących się w obrębie granic administracyjnych miast lub też wędrówek w obszarach regionów miejskich, zwłaszcza związanych z fazą suburbanizacji. To, co różni epokę realnosocjalistycznąod okresu transformacji w zakresie migracji, nie obejmuje wyłącznie zmiany kierunków i dystansów migracyjnych. Istotnym elementem są tu motywy migracyjne ludności, u podłoża których leży cały splot czynników wypychających i przyciągających. Jednym z elementów strukturalizujących czynniki wypychające jest poczucie zadowolenia lub jego braku z dotychczasowego miejsca zamieszkania, które przy dodatkowych przesłankach migracyjnych może przerodzić się w podjęcie decyzji o przemieszczeniu. U podstaw tej decyzji, jak również wyboru miejsca zamieszkania znajdują się nie tylko możliwości ekonomiczne, ale także postawy związane z pozycją społeczną migranta. Stąd, w niniejszym podrozdziale, zbadano relacje zachodzące pomiędzy stopniem zadowolenia z miejsca zamieszkania a podatnością na zmianę tego miejsca w wyróżnionych sześciu grupach społeczno-zawodowych. Zadowolenie z miejsca zamieszkania jest jedną z istotnych cech wyznaczających postawę mieszkańca wobec najbliższego otoczenia, zarówno dzielnicy, jak i najbliższego kwartału ulic. Jest to swoista cecha skupiająca szereg odniesień co do stopnia wykształcenia więzi sąsiedzkich, wyobrażeń i odczuć, zarówno własnych, jak i zapożyczonych od sąsiadów, ale także od mieszkańców miasta, umieszczonych na skalach: prestiżu, dostępności komunikacyjnej, bezpieczeństwa, okresu zamieszkiwania, a zwłaszcza kapitału kulturowego. Wyżej wymienione przesłanki różnicowania się odniesień do miejsca zamieszkania znalazły swoje odzwierciedlenie w znacznej dywersyfikacji oceny zadowolenia z miejsca zamieszkania w regionie miejskim Krakowa (ryc. 8.8.1). Poziom zadowolenia, przypomnijmy, był badany w pięciostopniowej skali (od 1 - bardzo niezadowolony do 5 - bardzo zadowolony). W regionie miejskim zwraca uwagę wyraźna dwudzielność oceny stopnia zadowolenia z miejsca zamieszkania. Wysoki poziom zadowolenia wykazywali przedstawiciele kadr wyższych i przedsiębiorcy, znacznie niższą ocenę wystawiali natomiast swemu miejscu zamieszkania reprezentanci pozostałych segmentów społeczno-zawodowych. Relatywnie wysoko oceniała swoje miejsce zamieszkania społeczność rolników w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy. Z racji zamieszkiwania przez rolników tylko jednej strefy regionu miejskiego Krakowa trudno jest jednak wysnuć szersze wnioski na temat tych postaw. Ocena miejsca zamieszkania przez przedstawicieli wywodzących się z sześciu omawianych grup społeczno-zawodowych była jeszcze silniej zróżnicowana, gdy uwzględniono poszczególne strefy funkcjonalno-przestrzenne. Reprezentanci kadr wyższych jako miejsce zamieszkania, najwyżej pośród stref, 362 Kadry wyższe Pracownicy biurowi 100% 80% 60% 40% 20% Przedsiębiorcy S1 D2 03 H4 B5 Skala ocen: 5-bardzo zadowolony; 4 - zadowolony; 3 - przeciętnie zadowolony; 2 - niezadowolony; 1 - bardzo niezadowolony Ryc. 8.8.1. Zadowolenie z miejsca zamieszkania według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 363 Robotnicy Rolnicy Emeryci i renciści Skala ocen: 5-bardzo zadowolony; 4 - zadowolony; 3 - przeciętnie zadowolony; 2 - niezadowolony; 1 - bardzo niezadowolony Ryc. 8.8.1. (c.d.) Zadowolenie z miejsca zamieszkania według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 364 Cenią sobie suburbia, wraz ze strefą przedmiejską. Natomiast najmniej bardzo ^dowolonych znajdowano wśród mieszkańców wielkich osiedli mieszkaniowych. Strefa ta nie cieszyła się wysokim uznaniem (jako miejsce zamieszkana) również u pracowników biurowych, ale też robotników, a także emerytów ¹ rencistów. Odmienny był jednak osąd reprezentantów trzech wymienionych grup społecznych od zapatrywań kadr wyższych, co do stref rozwoju uznawa-ⁿych za najlepsze do zamieszkania. U przedsiębiorców najwięcej ocen bardzo dobrych uzyskała strefa centrum, a nie suburbiów, jak można by powszechnie sMzić. Fakt ten należy łączyć m. in. z dużym „społecznym zakorzenieniem” tej grupy w dzielnicach śródmiejskich, dobrą dostępnością do miejsc pracy, a tak-²e prestiżem samego centrum historycznego miasta. Najwięcej z kolei, bardzo ^dowolonych ze swojej dzielnicy robotników, a także emerytów i rencistów, ^uiieszkiwało strefę podmiejską i dojazdów do pracy. Tu, do czynników świadczących o dużej identyfikacji z miejscem zamieszkiwania należy zali-CzVć, obok wieloletniego zamieszkiwania - niejednokrotnie od urodzenia, ist-ⁿⁱenie silnych więzi sąsiedzkich, a także poprawę poziomu życia mieszkańców. Warto zauważyć, że wysoki procent respondentów, oceniających zadowole-k*e z miejsca zamieszkania na „4”, niweluje dystans pomiędzy niskim odset->em ocen bardzo dobrych wydanych strefie wielkich osiedli mieszkaniowych Wysokim udziałem najlepszych ocen przyznanych pozostałym strefom. Zna-^’enne wydają się fakty: 1) braku wystawienia oceny najgorszej tej strefie zamieszkujących ją emerytów i rencistów, ale też przedsiębiorców oraz , uiewielkiej liczby dających jedynkę respondentów wywodzących się spoś-F°d kadr wyższych oraz pracowników biurowych. Możemy wysnuć stąd wnio-Sek, iż strefa ta nie cieszyła się zbyt dużą atencją we wszystkich grupach społe-CZⁿ°'zawodowych, lecz nie wywoływała odczuć skrajnie negatywnych, jak to miejsce w odniesieniu do strefy centrum, a szczególnie centrum Nowej Hu-Centrum to było szczególnie słabo oceniane jako miejsce zamieszkania Przez robotników, znacznie bardziej zadowoleni byli mieszkający tu reprezen-I C¹ kadr wyższych oraz pracownicy biurowi. W centrum Nowej Huty pojawi-s>ę też największa polaryzacja zadowolenia z miejsca zamieszkania. Obok sP°rej grupy niezadowolonych z zamieszkiwania w tej dzielnicy (około 1/3 respondentów we wszystkich, poza pracownikami biurowymi, segmentach społe-^ⁿych) występował znaczący odsetek tych, którzy oceniali ją dobrze lub bar-? ⁰ dobrze. Mniejsza, ale również wyraźna była polaryzacja ocen zadowolenia JUiejsca zamieszkania w strefach centralnych, dotyczyło to zwłaszcza robot- °w oraz emerytów i rencistów. Grupy te oceniały miejsce zamieszkania ez Pryzmat własnej sytuacji mieszkaniowej i ogólnych warunków życia. 365 Przeprowadzona analiza potwierdza znaczną dyspersję poziomów ocen zadowolenia z miejsca zamieszkania w regionie miejskim Krakowa. To różnicowanie się postaw mieszkańców wobec najbliższego otoczenia ma wybitnie podłoże społeczne, nawiązujące do rozwarstwienia społecznego mieszkańców. Podstawą badania zachowań przestrzennych mieszkańców regionu miejskiego Krakowa w niniejszym podrozdziale była analiza postaw wobec zmiany miejsca zamieszkania (ryc. 8.8.2). Respondenci mieli udzielić odpowiedzi na pytanie: „Czy chcieliby się przenieść do innego miejsca zamieszkania na pobyt stały?” Najczęściej dotychczasowe miejsce pobytu chcieli zmienić mieszkańcy miasta centralnego oraz centrum Nowej Huty, najrzadziej chęć przeniesienia się w inne miejsce zgłaszali przedstawiciele suburbiów i strefy podmiejskiej-Jednak od tych ogólnych prawidłowości można było zauważyć odstępstwa nawiązujące do struktury społecznej. Najmniej podatni na zmiany miejsca zamieszkania byli emeryci i renciści, co jest prawidłowością znaną. Jednak i wśród nich występowały spore różnice postaw migracyjnych; suburbia oraz stref? podmiejską chciał opuścić zaledwie co dziesiąty respondent, lecz miasto centralne już co czwarty. Stosunkowo rzadko także zamierzali zmienić miejsce zamieszkania przedsiębiorcy oraz przedstawiciele kadr wyższych. W obu grupach społeczno-zawodowych jedynie respondenci pochodzący z centrum No Ryc. 8.8.2. Chęć przeniesienia się do innego miejsca zamieszkania zgłaszana przez respondentów według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 366 WeJ Huty zgłaszali bardzo często zamiar zmiany miejsca zamieszkania, doty-C²yło to niemal połowy badanej populacji. Chęć przeniesienia się w inne miejsce pobytu stałego częściej od przedsiębiorców i kadr wyższych planowali robotnicy, a najbardziej podatnymi na zmiany miejsca zamieszkania okazali się Pracownicy biurowi. Rozkład przestrzenny postaw migracyjnych dwóch wymienionych grup społeczno-zawodowych był jednak odmienny. Największą dyspersją postaw wyróżniali się właśnie robotnicy, których reprezentanci w surmiach i w strefie podmiejskiej w większości nie zgłaszali chęci przeniesienia S¹ch cen mieszkań w Krakowie (oferowanych zarówno na rynku pierwot-yrⁿ> jak i wtórnym). W momencie przeprowadzania badania mało osób ze ęiędu na wysokie oprocentowanie kredytu mieszkaniowego, rozważało Zliwość podjęcia takiego kredytu w banku, 3) istnieniem ciągle jeszcze du-J grupy mieszkańców, która nie zgłasza aspiracji do zamieszkania pod mia-. ¹¹¹ w szybko rozwijających się suburbiach i strefie podmiejskiej, przedkłada-ⁿad nie „wygody miejskie” śródmieścia, a także specyficzne dla wielu kra 367 kowian poczucie więzi z miastem, 4) wejściem, w latach 90., w posiadanie własnościowego mieszkania. U części przedsiębiorców posiadanie mieszkania własnego, wygodnego i położonego blisko miejsca pracy również nie sprzyjało jego zamianie. Czynniki, które w obydwu omawianych segmentach społeczno-ekonomi' cznych mogły wpływać na ograniczenie decyzji o migracji, w pozostałych grupach częściej mogą przeradzać się w „składowe wypychające”. Do nich zaliczyć mttemy: gorszą sytuację mieszkaniową, słabsze „zakorzenienie” w Krakowie, mniejszy odsetek posiadających własnościowe mieszkanie i jak to wy' kazano w tym podrozdziale, znacznie niższy stopień zadowolenia z dotychczasowego miejsca zamieszkania. Uznając, że ta ostatnia z wymienionych przyczyn może w istotny sposób decydować o zamiarze zmiany miejsca zamieszkania, podjęto próbę ustaleni³ istniejących związków pomiędzy dwoma badanymi zmiennymi. Związki te badano korelując procent respondentów wyrażających zadowolenie z miejsca zamieszkania (suma odsetka zadowolonych - ocena 4 i bardzo zadowolonych " Ryc. 8.8.3. Zależność pomiędzy odsetkiem respondentów wyrażających zadowolenie z miejsca zamieszkania a udziałem procentowym tych, którzy zgłosili chęć jego zmiany według stref funkcjonalno-przestrzennych regionu miejskiego Krakowa Źródło: Opracowanie własne. 368 % respondentów wyrażających % respondentów zadowolonych z mle|sca zamieszkania Ryc. 8.8.4. Zależność pomiędzy odsetkiem respondentów wyrażających zadowolenie z miejsca zamieszkania a udziałem procentowym respondentów którzy zgłosili chęć jego zmiany według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa Źródło: Opracowanie własne. ^eⁿa z udziałem procentowym tych, którzy mieli zamiar się przenieść. Re-Je te zbadano dla każdej strefy osobno, a także dla każdego segmentu społe-żho-zawodowego (ryc. 8.8.3). Najbardziej podatni na zmianę miejsca żarnie-aⁿⁱa byli mieszkańcy suburbiów i strefy podmiejskiej, a następnie osoby ₂ ^’asta centralnego. Biorąc pod uwagę stosunkowo niski poziom zadowolenia ScZamieszkania w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, wola zmiany miej-zamieszkania była tu stosunkowo mała. Jeszcze słabsze zainteresowanie 4 zmianą wykazy wali mieszkańcy centrum Nowej Huty, lecz najmniej chętko emigracji zamieszkiwało strefę podmiejską i dojazdów do pracy. Porównanie tych samych cech, ale w układzie segmentów społeczno-ekono-znych, potwierdziło ustalone wcześniej opinie o zamiarze zmiany miejsca ᵣ Ieszkania, deklarowanym najczęściej przez pracowników biurowych, a naj-³ z'eJ przez emerytów i rencistów (ryc. 8.8.4). D a koniec tej części opracowania warto zwrócić uwagę na relatywnie niską nosć na migracje deklarowaną przez mieszkańców strefy wielkich osiedli kaniowych, która może wynikać m. in. ze słabszej pozycji ekonomicznej 369 większości rodzin ją zamieszkujących, ale też z objęcia w posiadanie mieszkań na własność lokatorską i coraz częściej - hipoteczną. Należy też pamiętać o szybko postępujących procesach starzenia się mieszkańców właśnie tej strefy. Wymienione czynniki mogą w przyszłości prowadzić do petryfikacji istniejących tu struktur społecznych, bez względu na tempo rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Sytuacja ta będzie prowadziła do ograniczonej wymiany mieszkańców, a co za tym idzie, do braku możliwości szybkiego napływu grup o niskim statusie społecznym, na wzór sytuacji obserwowanej w dużych kompleksach zabudowy wielorodzinnej w miastach Europy Zachodniej (Mikiele-wicz, 1996). Innym typem zachowania przestrzennego, rozpatrywanym w tym podrozdziale, były dojazdy ludności. Dla każdego z wyróżnionych w badaniach segmentów społeczno-ekonomicznych ustalono strukturę dojazdów do pracy według czasu dojazdu. Czas dojazdu do pracy został podzielony na 15- minutowe przedziały: 0-14, 15-29, 30^4-4, 45-59, 60 i więcej minut, dodatkowo wydzielono tych, którzy pracują na miejscu, głównie przedsiębiorców oraz rolników (ryc. 8.8.5). W każdej grupie utrzymana została generalnie zasada, zgodnie z którą zamieszkiwanie dalej od centrum łączyło się z dłuższym dojazdem. Zasada ta nie objęła jednak mieszkańców wszystkich stref rozwoju regionu miejskiego Krakowa, spore też są różnice w czasie dojazdu do pracy, zachodzące pomiędzy poszczególnymi segmentami społeczno-ekonomicznymi. Bezsprzecznie najkrótszy czasowo dystans dzielił miejsce pracy od miejsca zamieszkania rolni' ków, których 86% pracowało na miejscu. Taka struktura relacji czasowych dom - praca jest ze względów na bliskość rolniczego warsztatu pracy do działki siedliskowej charakterystyczna dla tej grupy społeczno-zawodowej. Poza rolnikami, najszybciej pokonywali dystans dom - praca przedsiębiorcy. Część z nich, podobnie jak rolnicy, pracuje na miejscu, ale też znikomy odsetek po' siadał pracę wymagającą podróży, trwającej ponad godzinę. Nieco dłuższy dy* stans czasu, od przedsiębiorców, mieli do pokonania pracujący emeryci i renci' ści, a następnie kolejno: reprezentanci kadr wyższych, robotnicy i pracownicy biurowi. Warto zauważyć, że nie włączając do analizy rolników oraz emerytów i rencistów, ze względu na specyfikę ich relacji dom - praca, układ czasu dojazdu do pracy pozostałych grup dzieli badane segmenty na lepszych i g°r' szych, według schematu: krócej dojeżdżają do pracy przedsiębiorcy i przedstawiciele kadr wyższych, dłużej robotnicy i pracownicy biurowi. Co najistotniej' sze, to wykazywane w badaniach międzynarodowych relacje zachodzące p°' między odległością na linii dom - praca a typem grupy społeczno-zawodowej wskazują na zamieszkiwanie w mieście zachodnim, w pobliżu miejsc pracy 370 głównie robotników. W miarę wzrostu pozycji społecznej w społeczeństwie zachodnim rośnie również dystans dzielący miejsce pracy od miejsca zamieszkana- Dotyczy to zwłaszcza dojeżdżających do pracy w centrum mieszkańców S¹lnie rozbudowanych suburbiów. Okazuje się, że w mieście i regionie miejskim pozostającym przez wiele dziesięcioleci pod wpływem „realnosocjalistycznych prawideł rozwoju” w za-taesie dojazdów do pracy wytworzyła się odmienna geografia czasu, od tej obserwowanej w gospodarce wolnorynkowej. Decydujące były dojazdy do pracy r°botników ze strefy podmiejskiej i dojazdów do pracy. Analizując czas dojazdu do pracy poszczególnych segmentów społeczno-zawodowych, zauważamy specyficzne rozkłady czasu, charakterystyczne dla Wybranych stref rozwoju regionu. Wśród kadr wyższych najdłuższe dojazdy do Pracy notowano u mieszkańców osiedli suburbialnych i strefy podmiejskiej. °dobny rozkład przestrzenny czasu dojazdu do pracy obserwowano w grupie r°botników. Spośród nich także najdłużej dojeżdżali ci zamieszkujący strefę os*edli suburbialnych i strefę przedmiejską. Należy zauważyć, że czas dojaz-w do pracy robotników pochodzących z suburbiów i strefy podmiejskiej był ²ⁿacznie dłuższy od codziennych wędrówek do pracy ich sąsiadów, lecz przy-^a'eżnych do segmentu kadr wyższych. Aż 80% respondentów zaliczonych do ar wyższych dojeżdżało do pracy poniżej 30 minut, w tym samym przedziale CZasu p₀ stronie robotników znalazło się tylko 63% badanych osób. Pracownicy biurowi zachowali „klasyczny” układ relacji czas dojazdu -^^jsce zamieszkania, zgodnie z którym najszybciej pokonywali drogę do pra-c*’ którzy zamieszkiwali miasto centralne, a najwięcej czasu droga ta zajmo-Wała dojeżdżającym do pracy ze strefy dojazdów do pracy. iszczę inny rozkład czasu dojazdów do pracy występował u przedsiębior-°W’ którzy, jak pamiętamy, na pokonanie odcinka dom - praca potrzebowali, P°Za rolnikami, najmniej czasu. Od tej prawidłowości istniał wszak jeden wy-a dotyczył on przedsiębiorców zamieszkujących strefę wielkich osiedli Szkaniowych. Ponad połowa przedsiębiorców mieszkających w tej strefie Pędzała 45 i więcej minut na codziennych dojazdach do pracy. Ta „anomalia” a wywołana założeniem własnych firm przez część mieszkańców bloków. I W¹?kszości przypadków firmy te działały w centrum miasta lub na jego da-lch peryferiach - poza jego granicami, względnie w dzielnicach położonych dużej odległości od miejsca zamieszkania. Ten układ praca - dom jest Przęjściowy, charakterystyczny dla okresu transformacji i niewątpliwie nie ykany poza krajami Europy Środkowej. Po ustabilizowaniu firm ich włamie zmienią dotychczasowe miejsce zamieszkania. Jest to jedyna grupa eczno-ekonomiczna, za sprawą której może w niedalekiej przyszłości dojść 37 Kadry wyższe Pracownicy biurowi rriesztariowe przedniej sta Dojazdów Przedsiębiorcy Czas dojazdu w min.: ■ namiejscu Ipon. 15 015 - 29 030 - 44 B45-59 Bpów. 60 Ryc. 8.8.5. Czas dojazdu respondentów według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 372 Robotnicy M. centralne Wielce osiedla Suburbia + Podmiejska + Region Miejsk N.Huta rrieszfenicwe przedni ąsta Dojazdów Rolnicy Czas dojazdu w min.: Bnamiejscu Bpon. 15 □ 15 - 2 9 □30 - 44 145 - 59 Bpów. 60 Ryc. 8.8.5. (c.d.) Czas dojazdu respondentów według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 373 do wymiany mieszkańców w osiedlach bloków, uwarunkowanej relacjami miejsce pracy - miejsce zamieszkania. Relacje te w pozostałych grupach społeczno-zawodowych układają się „poprawnie”, poza niedużą grupą pracowników biurowych i w związku z tym nie będą miały wpływu na ewentualne przemieszczenia pozostałych segmentów społeczno-zawodowych. Ujawnione deklarowane oraz rzeczywiste zachowania przestrzenne wskazują na ich silne związki z istniejącym uwarstwieniem społeczno-zawodowym. Istotne jest również i to, że czynniki wpływające na postawy migracyjne też posiadają szerokie podłoże nawiązujące do istniejących podziałów społecznych. Przykładem tego są postawy migracyjne, uzależnione m. in. od stopni³ zadowolenia z miejsca zamieszkania. Ujawniona tu sfera mentalna w dużym stopniu była „zakodowana na sposób warstwowy”. Podziały mentalne zostaja odtworzone w zachowaniach przestrzennych, w tym przypadku postawach migracyjnych, odnoszonych do podatności na zmiany miejsca zamieszkania. Podatność ta ujawniła podziały na linii kadry wyższe i przedsiębiorcy z jednej strony oraz robotnicy i pracownicy biurowi z drugiej. Również zachowania przestrzenne odtwarzane przez dojazdy do pracy posiadały głębokie piętno stratyfikacyjne. Ujawnione tu podziały społeczne kierowały się nadal logiką zachowań pochodzącą z poprzedniej epoki, odmienni od występującej w gospodarce rynkowej. Logika zachowań przestrzennych była następstwem zarówno braku wykształconej struktury społeczeństwa klasy średniej, jak też dominacji blokowej zabudowy w strukturze przestrzennej regionu miejskiego Krakowa. 8.9. Wzorzec konsumpcji (zachowania konsumpcyjne) a procesy stratyf*' kacji Pojęcie konsumpcji można rozpatrywać w dwóch kategoriach. Z jednej strony konsumpcja jest traktowana jako ogół dóbr i usług wytworzonych w g°' spodarce, które w danej jednostce czasu są przeznaczane do spożycia przez społeczeństwo (podejście makroekonomiczne), z drugiej jest ujmowana jak° proces wykorzystania dóbr i usług w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich (p°' dejście mikroekonomiczne) (Hanusik, Łangowska, 1997; Kramer, 1997; By^³' lec, Rudnicki, 1999). Przedmiotem rozważań w niniejszym podrozdziale jest to drugie ujęcie> a więc konsumpcja w skali mikro. W tej skali jest ona rozumiana jako wyznacznik położenia materialnego człowieka, wypływającego ze stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstwa domowego. 374 Ze względu na charakter potrzeb ludzkich możemy wyróżnić kilka kategorii °br, które podlegają konsumpcji. Najogólniej rozróżnia się konsumpcję arty-ajdujemy emerytów i rencistów (36,8%), rolników (35,0%) oraz robotników (35,4%) zasiedlających strefę podmiejską i dojazdów do pracy. Jakkolwiek wydatki na żywność dominowały w strukturze dochodów gospodarstw domowych w skali całego regionu miejskiego, to jednak w zamoż-ⁿⁱejszych jego dzielnicach, a zwłaszcza w strefie osiedli suburbialnych wraz ze strefą przedmiejską najwięcej pieniędzy przeznaczano na cele mieszkaniowe, a w'?c na użytkowanie i opłaty mieszkaniowe (ryc. 8.9.2). Dominację w bu-Zecie gospodarstw domowych wydatków mieszkaniowych spotykano wśród ^Jmocniejszych ekonomicznie segmentów społeczno-zawodowych, tj. wśród dr wyższych oraz przedsiębiorców. Znaczna przewaga w budżecie gospo-rstw domowych wymienionych segmentów, wydatków mieszkaniowych nad ytT¹¹ przeznaczonymi na żywność, wystąpiła w mieście centralnym oraz strefie suburbialno-przedmiejskiej. W wymienionych strefach regionu miej-.leS° Krakowa duże przeciętnie powierzchnie mieszkań przyczyniały się do ⁿ,eProporcjonalnego, w relacji do pozostałych wydatków, wzrostu kosztów ^rzyrnania mieszkań związanych z opłatami stałymi. W mieście centralnym, 1^ także w strefie podmiejskiej, utrzymanie mieszkań wzrastało również dzięki ⁿ,eczności prowadzenia niezbędnych remontów, w starej i przeważnie od ₛₜ’es^ków lat niemodemizowanej substancji mieszkaniowej. Remonty te czę-do P.rzeProwa - strefa dojazdów do pracy 24,2 | "0 1 5,3 ho Ul 1 28,9 I 20,5 I 4,5 I 8,2 I 34,2 I 4,0 I 28,1 I 20,4 I 8,2 I 4,5 I 27,2 Ul I 34,1 Centrum Ul CD bo Nowej A Huty ho po •u 1 26,6 | Ul 1 30,5 | CO Ul OD to I Lż l I 33,5 | I 28,0 | I I co ho I 4,8 | I 35,0 | I I I Ł0 I l 3J I I 26,3 | Ul ]34,3 1 Region ■u co CD Ul kl OD bO OD co bO miejski CO Ul cn Krakowa Tab. 8.9.1.b. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na wybrane artykuły i usługi konsumpcyjne według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku 381 Kadry wyższe Pracownicy biurowi Przedsiębiorcy Gospodarstwa domowe przeznaczające na odzież % ogółu wydatków: ■ do 4 0 5-9 ■10-14 ■ pow. 1 5 Ryc. 8.9.3. Udział wydatków na odzież i obuwie wśród ogółu wydatków na artykuły konsumpcyjne i usługi według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 382 Robotnicy Rolnicy Emeryci i renciści Gospodarstwa domowe przeznaczające na odzież % ogółu wydatków: ■ do 4 □ 5 -9 ■ 10-14 ■ pow. 1 5 Ryc. 8.9.3. (c.d.) Udział wydatków na odzież i obuwie wśród ogółu wydatków na artykuły konsumpcyjne i usługi według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 383 ko małe opłaty czynszu, ale też stosunkowo nieduże nakłady remontowe, uzależnione od niskiej pozycji ekonomicznej mieszkańców tych stref. Stąd w omawianych strefach, nawet w segmencie kadr wyższych oraz przedsiębiorców wydatki na cele mieszkaniowe nie przewyższały tych ponoszonych na żywność. Przewaga wydatków „mieszkaniowych” nad przeznaczonymi na żywność występuje w wysoko rozwiniętych gospodarkach rynkowych. W związku z tym należy oczekiwać w najbliższych latach, szczególnie po wprowadzeniu podatku katastralnego, podobnego układu struktury wydatków w Polsce, zwłaszcza w regionach miejskich. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że w ostatnich latach w kraju nastąpiło spowolnienie tempa wzrostu cen żywności, wzrosło natomiast obciążenie budżetów gospodarstw domowych oplatam¹ stałymi, związanymi z użytkowaniem mieszkania (Chorkowy, 2000). Do potrzeb tzw. osłony, obok mieszkania zalicza się potrzeby posiadam³ ubrania i obuwia. Należą one do potrzeb elementarnych, jednak stopień ich zaspokojenia, w porównaniu z potrzebami żywienia i mieszkania, jest zazwyczaj niższy. Obserwacja przemian struktury wydatków gospodarstw domowych, zarówno w krajach rozwiniętych gospodarczo, jak i słabo rozwiniętych, wskazuje, iż w miarę wzrostu dochodów gospodarstw domowych i stopy życia udział wydatków na odzież i obuwie wykazuje tendencję spadkową. Podobny proccs można było zaobserwować w ostatnich latach w Polsce, gdzie odsetek wyda¹' ków przeznaczanych na odzież i obuwie ustawicznie się zmniejszał. Jednak podczas gdy w dobrze rozwiniętych gospodarkach rynkowych ów spadek wy-nikał ze względnej i rzeczywistej obniżki cen odzieży i obuwia, podyktowani masową skalą produkcji, to w Polsce należy go łączyć z obniżeniem się pozi°' mu życia. Pogłębianie się procesów pauperyzacji oznacza wzrost udział w strukturze wydatków gospodarstw domowych tzw. „opłat stałych”, co og¹'³' nicza zaspokojenie pozostałych potrzeb fizjologicznych, a szczególnie potrz^ wyższego rzędu (kultura, edukacja i'rekreacja). Podobnie jak w Polsce, tak w regionie miejskim Krakowa, udział wydatko" na odzież i obuwie w skali globalnej wydatków był stosunkowo niski (5,5°/°^ Brak było wyraźnej dywersyfikacji przestrzennej udziału wydatków na odzieZ i obuwie, natomiast obserwowano pewne zróżnicowanie udziału tych artyku łów w wydatkach gospodarstw domowych poszczególnych segmentów sp°łe czno-zawodowych (ryc. 8.9.3). Najwyższym udziałem wydatków na omawiać dobra wyróżniały się gospodarstwa domowe przedsiębiorców (6,6%) i wyższych (6,1%), najniższym natomiast - rodziny rolników (4,8%) i roboto¹ ków (5,2%). Można zatem zauważyć tu pewną prawidłowość wskazującą uzależnienie wielkości wydatków na odzież i ubranie od osiągalnych doch° dów przez gospodarstwo domowe; zgodnie z nią, im wyższy poziom doch° 384 Kadry wyższe Gospodarstwa domowe przeznaczające na kulturę i rekreację % ogółu wydatków: ■ do 4 05-9 ■ 10-14 Bpów. 15 Ryc. 8.9.4. Udział wydatków na kulturę i rekreację wśród ogółu wydatków na artykuły konsumpcyjne i usługi według Segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 385 Robotnicy mieszkaniowe przedmejste Dojazdów Rolnicy rrieszleriiMe przedrriejsle Dojazdów Emeryci i renciści M.cenlralne Wielhe osiedla Suburbia + Podriejsla + Region Miejski N Huta mieszkaniowe -przedmiejsle Dqazdćw Gospodarstwa domowe przeznaczające na kulturę i rekreację % ogółu wydatków: ■ do 4 □ 5 - 9 ■ 10-14 ■ pow. 1 5 Ryc. 8.9.4. (c.d.) Udział wydatków na kulturę i rekreację wśród ogółu wydatków na artykuły konsumpcyjne i usługi według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 386 dów, tym wyższy udział wydatków na te dobra w całej puli wydatków. Odzież ¹ obuwie mogą mieć zatem znaczenie dla badań nad stratyfikacją społeczną Mieszkańców Polski. Jeszcze większą rolę w analizach podziałów społecznych należy przypisać Różnicowaniu wydatków ponoszonych przez gospodarstwa domowe na dobra ¹ usługi wyższego rzędu (kulturowe, społeczne). Zgodnie z hierarchiczną kon-CePcją potrzeb A. Maslowa, potrzeby te mogą się ujawniać, gdy zostaną zaspokojone potrzeby niższego rzędu. W niniejszym opracowaniu zaspokojenie potrzeb kulturowych zbadano analizując udział wydatków przeznaczonych przez gospodarstwa domowe na kul-tUrę i rekreację w wydatkach ogółem (ryc. 8.9.4). W układzie przestrzennym Ujawniły się znaczące różnice w wielkości wydatków na kulturę i rekreację, tQre dzieliły region miejski na dwie części. Wysoki poziom wydatków na ■°Mawiane dobra i usługi wyróżniał aglomerację morfologiczną, a zatem miasto Centralne (8,8%), strefę wielkich osiedli mieszkaniowych (9,2%) oraz przed-^’ejską, wraz z osiedlami suburbialnymi (9,2%). Znacząco od wymienionych stref regionu odbiegał udział wydatków na kulturę i rekreację w gospodarkach'domowych strefy podmiejskiej i dojazdów do pracy (5,7%). Ten niski Odział wydatków na omawiane dobra i usługi należy łączyć ze strukturą społe-CRią peryferyjnych stref regionu miejskiego, zasiedlonych przede wszystkim Przez robotników i rolników. Może też pozornie zastanawiać nieco niższy od-Setek wydatków na kulturę i rekreację w mieście centralnym, w porównaniu ze strefk wielkich osiedli mieszkaniowych. Należy jednak pamiętać o stosunkowo ²ych kosztach utrzymania mieszkań w centrum miasta, a także o daleko zaa-kusowanych procesach starzenia się ludności i konieczności zwiększenia wy-kow na leki i usługi medyczne. tiosyć klarowny układ ponoszonych wydatków na kulturę i rekreację zaznali S¹ę w poszczególnych segmentach społeczno-zawodowych. Najwięcej na (1() ' rekreację przeznaczały gospodarstwa domowe kadr wyższych ’6%) i przedsiębiorców (10,5%), najmniej wydatki te obciążały budżety do- We rolników (4,4%), emerytów i rencistów (5,8%) oraz robotników (6,0%). ydatki czynione na dobra i usługi z dziedziny kultury i rekreacji w ramach p P sP°łeczno-zawodowych były także istotnie zróżnicowane przestrzennie. Jyzacja przestrzenna w omawianej dziedzinie była szczególnie wysoka a r°botników, a następnie wśród pracowników biurowych. ]ₑ, trzeby związane z zapewnieniem zdrowia fizycznego i psychicznego na-odk^° Potrzeb bezpieczeństwa, są również w dużej mierze uzależnione . ondycji ekonomicznej gospodarstwa domowego. Jednak nie jest to jedyny J azniejszy czynnik, który warunkuje wysokość wydatków na cele zdro 387 wotne. Najważniejszą determinantą jest niewątpliwie wiek osób tworzących gospodarstwo domowe. Rodziny z przewagą osób młodych przeznaczają na świadczenia medyczne mniejsze kwoty niż gospodarstwa osób w podeszłym wieku. Stąd również w badanym regionie miejskim wydatki na lekarstwa i usługi medyczne, w skrócie „zdrowie”, stanowiły poważną część puli wydat' ków gospodarstw domowych emerytów i rencistów (8,2%), natomiast w pozo' stałych segmentach były znacząco niższe i nie przekraczały 4,0% ogółu wydat' ków gospodarstw domowych. Ze względu na specyficzny charakter wydatków „na zdrowie”, nie mogą być one, w przeciwieństwie do wydatków z dziedziny kultury i rekreacji, stosowane w badaniach nad stratyfikacją społeczną miß' szkańców miast, a także Polski. Przeprowadzona analiza ujawniła dużą diagnostyczność trzech rodzajów wydatków dóbr i usług w badaniach stratyfikacji społecznej dużego miasta. Sft to wydatki na żywność, odzież i obuwie oraz kulturę i rekreację. Wydatki n³ żywność posiadają znamiona typowej destymulanty, tj. wzrost ich udział¹¹ w wydatkach ogółem gospodarstw domowych jest wyznacznikiem gosp⁰' darstw ubogich, o niskim poziomie życia. Wydatki na odzież i obuwie oraZ kulturę i rekreację są zmiennymi zaliczanymi do stymulant, bowiem wzro$[ **Wlellde osiedla mieszkaniowe = strefa IV - wielkie osiedla mieszkaniowe część “krakowska* + strefa IV a - wielkie osiedla mieszkaniowe część ‘nowohucka* Ryc. 8.9.5. Syntetyczny miernik poziomu konsumpcji według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 388 udziału wydatków na wymienione dwie grupy dóbr oznacza poprawę sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych i osiąganie wyższego poziomu życia. ,agnostyczność wymienionych trzech grup dóbr oraz ich charakter jako plennych (stymulanty - destymulanty) były podstawą do przeprowadzenia asyfikacji wydatków według: 1) segmentów społeczno-zawodowych, 2) stref Hkcjonalno-przestrzennych regionu miejskiego Krakowa. Klasyfikację przeprowadzono przy pomocy techniki rang (Parysek, Wojtasiewicz, 1979). Każdej grup społecznych w ramach poszczególnych stref rozwoju miasta przypo-rz^dkowano odpowiednią rangę. Sumując rangi trzech uwzględnionych cech, uzyskano wskaźnik syntetyczny udziału wydatków w wydatkach ogółem. Ran-® Przydzielano kierując się charakterem poszczególnych cech, a zatem za naj-rdziej zamożne uznano te grupy społeczne lub też strefy regionu, które wy-r°²r|iały się w zakresie żywności najmniejszym odsetkiem wśród wydatków °gółem, a w zakresie wydatków na odzież i obuwie oraz kulturę i rekreację -^’ększym udziałem w puli całkowitej wydatków. Przeprowadzona klasyfikacja sP°sób syntetyczny pozwala ocenić poziom zamożności, tak w układzie seg-ⁿ'eⁿtów, jak i stref rozwoju miasta (ryc. 8.9.5). ^a najbardziej zamożne, według wyliczonego syntetycznego wskaźnika lₑ.ⁿsurnpcji, można uznać gospodarstwa przedsiębiorców i kadr wyższych. Ko-pozycję, ale ze znacznie niższą wartością miernika syntetycznego, zajmu-gospodarstwa domowe pracowników biurowych, które z kolei dystansują ₑ^CZⁿ'e P°ó względem zamożności gospodarstwa domowe robotników oraz ₐ ^ow i rencistów. Dystans pomiędzy gospodarstwami przedsiębiorców err|erytów i rencistów, ustalony przy pomocy syntetycznego wskaźnika kon-PCJ>, jest bardzo poważny i wskazuje na znaczną stratyfikację zachodzącą •?dzy badanymi grupami społeczno-zawodowymi. Phczone wartości syntetycznego miernika konsumpcji dla stref rozwoju & onu miejskiego wskazują na najwyższy stopień zamożności mieszkańców ᵣ Przedmiejskiej i osiedli suburbialnych. Niższy poziom zamożności rep-Zna t⁰Wa^a strefa wielkich osiedli mieszkaniowych, na kolejnym miejscu, ze j₀ dystansem do najbardziej zamożnej strefy rozwoju miasta, plasowa- rⁿ*asto centralne. Od wymienionych trzech subregionów regionu miej-'Pnie'⁰ P°z’orⁿem zamożności odbiegała centralna część Nowej Huty, jeszcze J ²amożni byli mieszkańcy strefy podmiejskiej i dojazdów do pracy. Za-pᵣ?ₑ Procesom stratyfikacji przestrzennej towarzyszyły zjawiska polaryzacji wydatków na dobra i artykuły, których strukturę można identyfi-ₙ W ^alegoriach osiągniętego poziomu zamożności grup społeczno-eko-lcznych lub też zamożności stref rozwoju regionu miejskiego. 389 Przeprowadzona analiza wykazała znaczną przydatność do badań stratyfikacji społecznej dużego miasta struktury wydatków gospodarstw domowych, a w szczególności trzech grup dóbr konsumpcyjnych, tj. artykułów żywnościowych, odzieży i obuwia oraz wydatków na dobra i usługi z zakresu kultury i rekreacji. 8.10. Kontekst psychologiczny - percepcja sytuacji materialnej W poprzednich podrozdziałach dokonano analizy stratyfikacji segmentów społeczno-ekonomicznych w wymiarze obiektywnym, odniesionym do zróżnicowań sytuacji materialnej, warunków mieszkaniowych oraz poziomu konsumpcji. W niniejszym podrozdziale zajmiemy się oceną dokonaną przez respondentów własnego położenia materialnego. Ocena ta odnosi się do subiektywnych odczuć jednostek oraz grup społecznych, związanych z percepcją ich sytuacji materialnej. Badanie subiektywnego aspektu zróżnicowania materialnego jest dopełnieniem analizy stratyfikacji, w jej wymiarze obiektywnym. Studia, których problematykę stanowią różne aspekty obiektywnego zróżnicowania materialnego i jego subiektywnych korelatów, mają w Polsce wieloletnią tradycję (Janicka, red., 1987). Miały one, obok niezaprzeczalnych dużych osiągnięć metodologicznych i poznawczych, także wymiar pragmatyczny - poznania nastrojów i samopoczucia ludzi wynikających z odczuwanych stanów względnej deprywacji czy też zadowolenia i satysfakcji. Miało to kolosalne znaczenie dla targanego cyklicznymi napięciami i konfliktami społecznymi realnosocjalistycznego systemu społeczno-politycznego. Napięciom tym towarzyszyło przekonanie społeczeństwa o pogłębiających się nierównościach społecznych, legitymizowanych przez „branżowo-partyjny” system dystrybucji dóbr, pozostający w zasadniczej opozycji do głoszonych haseł sprawiedliwości społecznej. Jakkolwiek wątek ideologiczny badania postaw społecznych wobec samooceny własnego położenia materialnego, w nowej rzeczywistości społeczno--ustrojowej, stracił na znaczeniu, to szczególnie dzisiaj wydaje się zasadne stawianie pytań o ocenę sytuacji materialnej. Ocena ta zawiera się bowiem w szerokiej skali odczuć i odniesień społecznych, zlokalizowanych pomiędzy silnie rozbudowanymi postawami egalitaryzmu przeszłej epoki a wybujałym konsu-meryzmem transformującej się nowej rzeczywistości. Warto też zauważyć, że istniejące przed „wielką zmianą” przekonanie społeczeństwa o pogłębiających się nierównościach społecznych zostało spetryfikowane i rozbudowane o nowe wątki, które pojawiły się w nowym systemie, na nieznaną wcześniej skalę (korupcja, nepotyzm, malwersacje, szara strefa i bezrobocie). Te nowe zjawiska 390 przenoszone są bezpośrednio na ocenę własnej sytuacji materialnej, która może być rozpatrywana w kategoriach poczucia względnej deprywacji czy też satysfakcji. Poczucie względnej deprywacji pojawia się wówczas, gdy jednostka porównuje własną sytuację z określonym standardem życia, przez co czuje się pozbawiona tego, co uważa za niezbędne dla swojej pomyślności i dobrobytu (Goodman, 1997). Powstaje zatem pytanie, jak wypada konfrontacja rzeczywistych warunków życia ustalonych przy pomocy szeregu mierników w postaci trzech metacech, tj. warunków materialnych, mieszkaniowych i poziomu konsumpcji, ze społecznym odczuciami własnej sytuacji materialnej. Podobnie jak w poprzednich Podrozdziałach, analizą tą objęto 6 segmentów społeczno-ekonomicznych, tj. kadry wyższe, pracowników biurowych, przedsiębiorców, robotników oraz emerytów i rencistów (ryc. 8.10.1). Respondentom stawiano pytanie o ocenę własnej sytuacji materialnej, w skali od 1 dla oceny bardzo niskiej, do 5 dla oceny bardzo wysokiej. Zgodnie z oczekiwaniami, najwyżej ocenili swoją sytuację materialną przedsiębiorcy, których ponad 80% wystawiło ocenę wysoką (4 lub 5). Niewiele gorzej własną sytuację materialną postrzegali przedstawiciele kadr wyższych (ponad 71% respondentów przyznało ocenę 4 lub 5). Znaczny dystans subiektywnego odczuwania poziomu warunków materialnych oddzielał, od dwóch wymienionych grup społecznych, pracowników biurowych (°cenę wysoką przydzieliło sobie 51% respondentów), ci z kolei znacznie lepiej sytuowali siebie w relacji do najniżej się oceniających robotników, rolników oraz emerytów i rencistów - odpowiednio 33%, 31% oraz 25% ocen wysokich (4 lub 5). Dane te wskazują na duży stopień adekwatności ocen do stanu rzeczywistego, co może świadczyć o dużym realizmie w ocenianiu swej sytuacji materialnej, reprezentowanym przez wszystkie badane segmenty społeczno-'ekonomiczne. Zwraca uwagę stosunkowo słabe zróżnicowanie poziomu oceny sytuacji materialnej pomiędzy grupą robotników a emerytów i rencistów. Zróżnicowanie ocen jest znacznie bardziej adekwatne do rzeczywistości, gdy uw-²ględni się negatywną część skali ocen (suma oceny 1 lub 2). Okazuje się, że niską ocenę własnej sytuacji materialnej wystawiła niemal połowa respondentów w grupie emerytów i rencistów (48%) i „tylko” 25% przedstawicieli ankietowanych robotników. Dla porównania ocenę negatywną przyznało własnej sytuacji materialnej niespełna 3% przedsiębiorców i 5% reprezentantów kadr Wyższych. Ocenę sytuacji materialnej znacząco różnicowało, w obrębie poszczególnych grup społeczno-zawodowych, miejsce ich zamieszkania w regionie miejskim. Generalnie, bez względu na grupę społeczno-zawodową, najsłabiej oceniali swoją sytuację materialną mieszkańcy strefy podmiejskiej i dojazdów do 391 Pracownicy biurowi Przedsiębiorcy Bardzo zadowolony ■ ■ □ ■ Bardzo Niezadowolony Przeciętnie Zadowolony niezadowolony zadowolony Ryc. 8.10.1. Ocena sytuacji materialnej według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 392 Robotnicy Rolnicy ■ ■ □ ■ ■ Bardzo Niezadowolony Przeciętnie Zadowolony Bardzo niezadowolony zadowolony zadowolony Ryc. 8.10.1. (c.d.) Ocena sytuacji materialnej według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. 393 pracy. Nie we wszystkich z grup ocena ta nawiązywała do rzeczywistej sytuacji materialnej. Dotyczyło to zwłaszcza robotników, u których obiektywne warunki materialne były relatywnie, w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy, najlepsze, spośród notowanych u robotników we wszystkich strefach region¹¹ miejskiego. Podobną niezgodność stwierdzono u zamieszkujących omawiani strefę pracowników biurowych, gdzie faktyczny poziom konsumpcji był najwyższy w regionie miejskim Krakowa. Konfrontacja oceny subiektywnej z obiektywnymi miernikami warunkó" materialnych skłania do wysunięcia wniosków: 1) w segmentach społeczno' -ekonomicznych cieszących się wysokim poziomem stanu materialnego posia' dania istniała wysoka zbieżność pomiędzy stopniem posiadania dóbr a ocena własnej sytuacji materialnej, 2) w słabiej wyposażonych w dobra materiale segmentach społeczno-ekonomicznych rozbieżność ocen subiektywnej i obiek' tywnej sytuacji materialnej była większa, w szczególności dotyczyło to mie' szkańców strefy podmiejskiej i dojazdów do pracy. Można stąd wnioskowa^ że przy dokonywaniu ewaluacji warunków materialnych przez przedstawiciel¹ grup wyżej sklasyfikowanych na drabinie społecznej, aspekt rozkładu prze' strzennego miejsca zamieszkania nie odgrywał większej roli, miał on natomiasI znaczący wpływ przy ocenie poziomu zagospodarowania materialnego w gr¹¹' pach słabszych ekonomicznie. Najlepiej swoją sytuację materialną oceniali zazwyczaj mieszkańcy miasta centralnego (dotyczy to zwłaszcza przedsiębiorców, ale ¹ pracowników biurowych), a także strefy suburbialno-przedmiejskiej (kadO wyższe i robotnicy). Wydaje się interesujący i potwierdza istnieją*^ rzeczywistość fakt, że wśród emerytów i rencistów najlepiej postrzegali swoj^ sytuację materialną ci zamieszkujący strefę wielkich osiedli mieszkaniowych- W celu pogłębienia analizy zależności zachodzących pomiędzy oceną sU biektywnego wymiaru zróżnicowania materialnego a jego obiektywnymi wy²' nacznikami (warunki materialne, warunki mieszkaniowe i poziom konsumpcj'-zastosowano analizę korelacji i regresji prostej (tab. 8.10.1). Jak można byl° oczekiwać, współczynniki korelacji Pearsona pomiędzy oceną subiektyW^ a trzema obiektywnymi wymiarami były wysokie i dodatnie, co świadek o statystycznie istotnych związkach zachodzących pomiędzy badanymi zmie*¹ nymi. Na podstawie analizy korelacyjnej możemy stwierdzić, że ocena poł°²e nia materialnego gospodarstw domowych była przede wszystkim uzależni⁰*¹³ od ich poziomu konsumpcji, a następnie - od obiektywnych warunków ma*e rialnych. Słabszy, ale statystycznie istotny, był wpływ na tę ocenę warunk⁰'* mieszkaniowych. Można stąd wyciągnąć wniosek, że postrzeganie własnyc warunków materialnych dokonuje się przede wszystkim w oparciu o pozi⁰*¹¹ 394 Tab. 8.10.1. Podstawowe charakterystyki analizy korelacji pomiędzy subiektywną oceną sytuacji materialnej respondentów a jej obiektywnymi wyznacznikami w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Lp. Obiektywne wyznaczniki Subiektywna ocena sytuacji materialnej r R' 1. Realna sytuacja materialna 0,91 0,83 2. Warunki mieszkaniowe 0.81 0,65 Li Poziom konsumpcji 0,93 0,86 Źródło: Opracowanie własne. ko Hsumpcji i obiektywne warunki materialne, słabiej na tę ocenę wpływają wa-^nki mieszkaniowe. Warto tu zwrócić uwagę na fakt, że warunki mieszkanio-w regionie miejskim Krakowa, chociaż nadal bardzo silnie łączące się °Ceną własnych warunków materialnych, nie wpływają już tak jednoznacznie ocenę. Może to świadczyć o pewnej zmianie kontekstu postrzegania włas-ⁿej sytuacji materialnej, dla krystalizacji której stan zaspokojenia potrzeb mie-(^aⁿⁱowych w społeczeństwie w okresie realnego socjalizmu był podstawowy ojoiechowska, 1987). Dla tego nowego stanu rzeczy istotne wydaje się k -Hkowienie gospodarki mieszkaniowej. Z drugiej strony, wysoka pozytywna Relacja oceny sytuacji materialnej z poziomem konsumpcji wskazuje na astąjącą rolę w oglądzie tej sytuacji przez społeczeństwo zachowań kon-UlWjnych. Uₛ^adaⁿⁱe regresji prostej pomiędzy analizowanymi zmiennymi pozwoliło na . ²egółowienie wniosków odnoszących się do układu przestrzennego. Anali-y J^c rozkład punktów względem prostej regresji wyznaczonej dla zmiennych ocena warunków materialnych oraz x - syntetyczny wskaźnik warunków si >erⁱa^ⁿych (ryc. 8.10.2), stwierdzono: 1) w mieście centralnym i w strefie Urbialno-przedmiejskiej występowanie wyższej oceny warunków materialbug °d Etycznego poziomu tych warunków, 2) w strefie wielorodzinnej za-ᵣTₗₐt°W^ blokowej bardzo wyraźną zbieżność ocen z rzeczywistymi warunkami er'alnymi, 3) w centrum Nowej Huty, w większości grup społeczno-zawo-'''Ych, wyższe oceny sytuacji materialnej od faktycznych warunków mate-ych (poza pracownikami biurowymi), 4) w strefie podmiejskiej i dojazdów iₛₗᵣ₎Pracy zⁿacznie odbiegające in minus oceny sytuacji materialnej od realnie ^ej^ych. W analizie tej potwierdzony został fakt poczucia względnej dep-I acJh która skupiała się przede wszystkim w strefach peryferyjnych ( eJniowała większość zamieszkujących je grup społeczno-zawodowych Piło^³ Przeds*?biorcami). Jednakże najsilniejsze poczucie upośledzenia wystą-wsród pracowników biurowych zamieszkujących centrum Nowej Huty. 395 25 realne warunki materialne (miernik syntetyczny w punktach) Ryc. 8.10.2. Ocena własnej sytuacji materialnej respondentów a realne warunki materialne według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Źródło: Opracowanie własne. Ryc. 8.10.3. Ocena własnej sytuacji materialnej respondentów a warunki mieszkaniowe według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w roku 2000 Źródło: Opracowanie własne. 396 Cena własnych warunków materialnych, dokonana przez tę grupę, jest niewspółmiernie niska do posiadanych realnych warunków materialnych. Trudno Jednoznacznie ocenić ten fakt, można jedynie sądzić, że w omawianej grupie Wystąpiły znaczne ograniczenia możliwości konsumpcji dóbr, przy bardzo roz-dowanych aspiracjach konsumpcyjnych. Warto też zwrócić uwagę na roz-■ezność zachodzącą pomiędzy oceną własnej sytuacji materialnej, wystawianą Przez robotników, a obiektywnymi warunkami materialnymi ich gospodarstw Nowych. Ocena ta była niższa od realnych warunków, co świadczyć może Poczuciu deprywacji, które ujawniło się u robotników niemal we wszystkich stfefach regionu miejskiego. To poczucie deprywacji, o charakterze klasowym, było szczególnie znaczą- Wsród mieszkańców strefy suburbialno-przedmiejskiej oraz podmiejskiej ¹ dojazdów do pracy, a zatem wystąpiło tam, gdzie poziom konsumpcji i realna sytuacja materialna jest stosunkowo dobra. Przyczyn braku zbieżności ocen realnych warunków materialnych należy upatrywać w mechanizmie konfron-ania własnych osiągnięć z sytuacją materialną przedstawicieli innych grup, Jaszcza lepiej sytuowanych. W bardziej egalitarnie nastawionym środowisku strefy wielkich osiedli mieszkaniowych mechanizm konfrontacji działał zna-Zrⁱ'e słabiej. Wskazuje na to duży stopień adekwatności ocen do realnych wa-J^ⁿków materialnych u robotników zamieszkujących tę strefę. Należy podkreś- ’ ze obiektywne warunki materialne w strefie wielkich osiedli mieszkanio-ych były w grupie robotników najgorsze spośród wszystkich analizowanych P 1 stref regionu miejskiego Krakowa, stąd poczucie deprywacji powinno tu Stąpić najsilniej. Zestawienie ocen warunków materialnych z warunkami mieszkaniowymi . yc- 8.10.3) wskazuje na znaczne względne upośledzenie grupy emerytów rencistów. Warunki mieszkaniowe tej grupy były znacznie lepsze od wykazy-ⁿyeh przez nią ocen sytuacji materialnej. Konfrontacja tych dwóch zmien-h Wskazuje na słaby ich związek, występujący właśnie w tej grupie. Niższa ⁿa własnej sytuacji materialnej, od bardzo złych warunków mieszkanio-. y h, cechujących emerytów i rencistów wskazuje na dalszą pauperyzację Marginalizację tej grupy społeczno-ekonomicznej. Zjawiska te szczególnie ro Występowały w strefie dojazdów do pracy i podmiejskiej oraz w mieście Ceⁿtralnyₘ. Przeprowadzona analiza zależności zachodzących pomiędzy obiektywną Obiektywną stroną położenia materialnego wskazuje na stosunkowo duży P>en zgodności ocen własnej sytuacji materialnej z realnym położeniem ma-a*nym. Zwraca uwagę brak poczucia względnej deprywacji w silnych eko-lcznie grupach społecznych, tj. u reprezentantów kadr wyższych i przed 397 siębiorców, poczucie upośledzenia występuje natomiast w klasach usytuowanych na niższych szczeblach drabiny społecznej; najdotkliwiej jest ono odczu-wane przez robotników, a także w prawie wszystkich segmentach społeczno' -ekonomicznych zamieszkujących strefę podmiejską i dojazdów do pracy (p⁰' za przedsiębiorcami). W dzielnicach centralnych odnotowujemy pewną nad' wyżkę dokonywanych ocen nad rzeczywistym stanem materialnym mieszkańców. Można zatem mówić o wpływie przestrzeni miejskiej na percepcję sytuacji materialnej. Ogląd tej sytuacji, w miarę oddalania się od centrum, wyostrza się, radykalizuje, co szczególnie zauważalne jest wśród pracowników biurowych i robotników. Należy zauważyć brak zjawiska poczucia deprywacji w grupach społeczno--ekonomicznych najsilniejszych ekonomicznie. Postawa ta wydaje się w kontekście prowadzonych dotychczas badań pewnym novum, bowiem, jak to wykazano, u osób o wysokim statusie społeczno-ekonomicznym zwraca uwag? duża rozbieżność pomiędzy stopniem, z reguły bardzo wysokim posiadanych dóbr, a pożądanym stanem uczestnictwa w tych dobrach. Na tak dużą zmian? oglądu własnej sytuacji wpływ może mieć bardzo duży dostęp ludzi zamożnych do wielu dóbr, które w okresie realnosocjalistycznym były nieosiągalne czy stanowiły wręcz „zakazany owoc”. Dobre samopoczucie rośnie szczególnie u tych, którzy pamiętają „stare czasy pustych półek”. Wydaje się, że stan ten jest przejściowy, młode pokolenie zarażone konsumeryzmem będzie chcia-ło w możliwie krótkim czasie przysporzyć sobie jak najwięcej dóbr, które me wszystkim będą dane, a to w konsekwencji może oznaczać powrót do stanu frustracji i poczucia względnego upośledzenia. 398 Prawidłowości rozwoju struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa Uwarunkowania społeczno-przestrzennych podziałów regionu miej-skieg₀ Krakowa w warunkach globalizacji - metropolizacji i transformacji systemowej Przemiany społeczno-przestrzenne regionu miejskiego Krakowa, zarówno Wymiarze globalnym, jak i transformacji systemowej, można postrzegać co ^Jrnniej na dwóch poziomach. Pierwszy z nich stanowią odniesienia globalne, Ore sytuują przestrzeń miasta, w tym jego tkankę społeczną, we wzajemnie S¹? Przeplatających, złożonych układach makrostrukturalnych. Drugi poziom J"e§ionalno-lokalny stanowi o „swojskości” i specyfice społeczno-przestrzennej danego regionu, traktowanego jako mezostruktura. Opisane w rozdziale 4 zjawiska i procesy konstytuujące duże miasto w per-p^tywie globalnej i metropolitalnej skłaniają do refleksji zogniskowanej wo-ł Pytania: w jakim stopniu i formie procesy te odzwierciedlone są w struktu-sPołeczno-przestrzennej regionu miejskiego Krakowa? Mamy tu na uwa-’ obok procesów metropolizacji, kwestie pierwszego i drugiego przejścia ^graficznego, kontekst makrostruktury osadniczej Europy, położenie geo-utyczne, a także zagadnienia historycznego rozwoju struktur miejskich, się-jace czasów II wojny światowej i jej wpływu na rzeczywistość społeczno-^'ejs.ką doby współczesnej. . fraków jest regionem miejskim zaliczanym, obok Poznania, Wrocławia r°jmiasta, do potencjalnych metropolii subkontynentalnych, a zatem omó-ⁿe w rozdziale 4 zjawiska globalizacji i metropolizacji dotykają go słabiej ² Warszawę, Pragę czy Budapeszt kreowanych na metropolie kontynentalne °wiecki, 2000b; Komorowski, 2000; Kukliński i in., 2000). Przestrzennym k razem metropolizacji in statu nascendi jest brak, nie tylko w regionie Kra-'Va> ale i we wszystkich pozostałych dużych miastach Polski, silnych więzi ₐ i y obszarami koncentracji gospodarczej i usługowej, nauki i badań (R&D) H.ÓW Zamⁱ lokalⁿymⁱ * re8’oⁿa^ⁿym* oraz agencjami rozwoju, zatem trudno tu ₙ lc ⁰ sieci przepływów i ujęciu sieciowym polskich obszarów metropolitalni (Cristaldi, 1994). Przeważają nadal nierównoprawne powiązania funkcjo-ₒ e Wewnątrz obszarów wielkomiejskich, zasadzające się na dominacji rₐ centralnego nad jego otoczeniem. Społecznym wyrazem modelu hie-Iczno-funkcjonalnego jest duża dywersyfikacja struktur społecznych g₀ aozie centrum - peryferie, przypominająca klasyczny model europejskie-¹⁷¹'asta kapitalistycznego, w pierwszej fazie cyklu miejskiego, z wyższymi 399 warstwami społecznymi lokującymi się w centrum układu wielkomiejskieg⁰ i niższymi - zasiedlającymi jego peryferie. Równie trudno byłoby doszukiwać się w Polsce, ale także i w innych krajach Europy Środkowej, znanego zjawiska towarzyszącego globalizacji w wymiarze przestrzennym, mianowicie reterytorializacji, prowadzącej do redefin¹' cji terytorialności państwa i zmiany skali oddziaływań dużego miasta (Brenner> 1999). Chociaż Polska włączona do Unii Europejskiej dokonuje zwrotu „na zewnątrz”, kierując część swoich uprawnień w górę, ku ponadkrajowemu poziO' mówi działań „wspólnoty europejskiej”, to w skali krajowej nie następuje je' dnocześnie transfer zadań scentralizowanego państwa narodowego na poziom instytucji regionalnych. Można wręcz zaryzykować twierdzenie, że zachodź' tendencja odwrotna, „ukrytej recentralizacji”, powiązanej ściśle z procesam¹ globalizacji. Przejawem jej jest miedzy innymi przenoszenie siedzib zarządów banków, instytucji ubezpieczeniowych, firm, ale także wykupywanych przez zachodnie koncerny prasowe redakcji czasopism, z ośrodków subregionalnyc*¹ do stolicy. Działania te prowadzą do odpływu menedżerów, klasy zarządzają cej oraz szeregu profesjonalistów wraz z rodzinami do Warszawy. W ten sp⁰' sób i tak nieliczne kadry nowej klasy średniej opuszczają ośrodki typu Krak⁰' wa, Poznania, Katowic czy Wrocławia. Ten swoisty drenaż kadr pozbaw^ ośrodki subregionalne ludzi prężnych, dobrze wykształconych i dobrze zai"³' biających. Proces ten odbiera dużym miastom nie tylko „miejscową” kadrę, a*e stanowi także barierę dla napływu profesjonalistów z zewnątrz, w tym specjah' stów z zagranicy. Reterytorializacji w skali krajowej i miejsko-regionalnej n'e służy również brak koordynacji działań centralnych instytucji państwowy³*¹ odpowiedzialnych za rozwój inwestycji strategicznych (np. portów lotniczych)’ z samorządem regionalnym i lokalnym. Dobitnym tego przykładem jest brak uzgodnień co do perspektyw rozwojowych portu lotniczego im. Jana Pawła ** w podkrakowskich Balicach. Niezborność działań centrali może prowadzić m in. do zastoju sektora nowych technik i technologii, którego jednym z czyn¹¹¹' ków lokalizacji jest wysoki poziom infrastruktury technicznej, zapewniają⁰' dużą mobilność kadry zarządzającej i wykonawczej. Kolejnym, istotnym czynnikiem o skali makrostrukturalnej, oddziałujący¹¹¹ na przemiany społeczne w Krakowie, ale także i w innych regionach miejski⁰*¹ Polski, są migracje międzynarodowe zarówno na pobyt stały, jak i czaso^Y; Można szacować, że w Krakowie mieszka stale i oficjalnie wraz z rodzina*¹¹¹ kilka tysięcy obcokrajowców. Kilkunastotysięczną grupę tworzą dodatko^'⁰ czasowi imigranci zarobkowi, przebywający w sezonie wiosenno-letni*¹¹ i wczesnojesiennym. Migracje te wpisują się w pierwszą fazę drugiego prze' jścia demograficznego, gdzie obok ujemnego przyrostu naturalnego rośnie 400 Matnie saldo migracji zagranicznych. W Polsce, przy słabej kontroli meldunko-'Vej> szczególnie trudno poddaje się ocenie imigracja zarobkowa na pobyt czasowy. Podane powyżej szacunki mają charakter przybliżony i wydają się W Przypadku regionu miejskiego Krakowa ustalone na poziomie minimalnym. Wśród obcokrajowców można wyróżnić kilka grup społecznych, które pojadając zróżnicowaną pozycję społeczną, zajmują różne obszary regionu miej-Skⁱego (ryc. 9.1.1). Kadrę profesjonalistów, która zatrudniona jest w firmach granicznych, filiach międzynarodowych przedsiębiorstw oraz bankach ⁸tu‘*®ncl. obcokrajowcy, 7^CJI naukowych 'tatowych Pracownicy: Filie i oddziały zagranicznych banków Firmy zagraniczne Filie międzynarodowych przedsiębiorstw Pracownicy placówek dyplomatycznych Zakup mieszkań przez obcokrajowców Polonię 1 Y III a1 K. I Obcokrajowcy zatrudnieni w usługach niższego rzędu, w tym szara strefa W. - osiedla willowe N .O. - osiedla domów jednorodzinnych S- - osiedla domów Jednorodzinnych z lat 90. (suburbia) D - deterioracja E. - exurblum Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum III a - centrum Nowej Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) V - przedmiejska VI - osiedli suburblalnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy kVc. g i , hiip ’ ' Metropolizacja a lokalizacja rezydencjonalna obcokrajowców w regionie ŻᵣóJSkⁱrⁿ Krak°wa ■ Opracowanie własne. 401 i firmach ubezpieczeniowych znajdujemy w zrewitalizowanych kamienicach strefy centrum II oraz obrzeża centrum, a także w osiedlach suburbialnych-zwłaszcza na Woli Justowskiej. Podobne miejsca, w przestrzeni regionu miej' skiego Krakowa, zajmują pracownicy zagranicznych placówek dyplomatycznych, których dodatkowo spotkamy w historycznym centrum I, gdzie jest Tab. 9.1.1. Typologia miast w Europie Środkowej i Wschodniej ze względu na przemiany sruktur społecznych Przemiany społeczno-ludnościowe O częścio- wym braku O braku O zachowanych w większości tych 0 ciągłości ciągłości ciągłości Miasta samych strukturach społecznych etnicznej, etnicznej etnicznej 1 etnicznych ale nie i całkowi- i społe- społecznej tym braku cznej ciągłości społecznej P Miasta o Wiedeń # + Amsterdam#-^ R zachowanej Londyn# Bruksela #A Z tkance Paryż#-^- Kopenhaga #-|- E osadniczej Madryt # Sztokholm #-^- M i pełnym Rzym# Ateny# 1 cyklu Barcelona# Mediolan #y- A urbanizacji N Kraków ■ Łódź ■ A Y Miasta Belgrad ■ Wilno ■ A 0 o zachowanej Lizbona # Poznań ■ Ryga BA S tkance Moskwa A4* ZagrzebB A osadniczej Petersburg A Praga ■ LwówB^ D i niepełnym Kijów A Sofia ■ N cyklu Budapeszt ■ 1 urbanizacji Bukareszt ■ C Bratysława ■ Z Miasta Hamburg#-^- Frankfurt • + E zburzone z Kolonia#^ Hannover# pełnym Rotterdam •■y- cyklem urbanizacji __ Miasta Berlin - cześć zachodnia #-^- Warszawa ■ Wrocław ₽ zburzone o WolgogradAA Drezno #■ Gdańsk ł niepełnym Berlin - cyklu część urbanizacji wschodnia Miasta, które Mińsk A znacznie Donieck AA zwiększyły Samara A A liczbę Niźny Nowgorod A A ludności po wojnie ■ miasta „typu zachodniego" (w dawnym bloku wschodnim) • miasta w Europie Zachodniej ▲ miasta w Europie Wschodniej A miasta przemysłów schyłkowych + miasta o bardzo wysokim udziale obcokrajowców Źródło: Opracowanie własne. 402 blokowanych kilka placówek konsularnych i przedstawicielstw międzynarodowych organizacji handlowych. Pracownicy międzynarodowych szkół i instytucji naukowych, obok miasta Centralnego, zamieszkują nowe osiedla apartamentowców, podobnie studenci °bcokrajowcy, wynajmujący w wymienionych strefach mieszkania, ale także kwaterowani w akademikach miasteczka studenckiego oraz w akademiku, byłym ośrodku Badań Polonijnych, w Przegorzałach. Głównie do strefy centrum II ograniczony jest natomiast zakup mieszkań bez obcokrajowców oraz Polaków mieszkających za granicą. Mieszkania te Wykupywane są w zrewitalizowanych kamienicach, głównie jako lokata kapi-tału, ale także z powodów prestiżowych. Właściciele tych mieszkań po części "^najmują je, także obcokrajowcom, względnie sami zamieszkują w okresie Urlopów i krótszych pobytów w Krakowie, w czasie weekendu. Odmienną grupę tak pod względem społecznym, jak i geograficznym sta-ⁿ°wią przedstawiciele państw Europy Wschodniej oraz Azji, przebywający bede wszystkim okresowo. Lokują się oni w strefach peryferyjnych, przed-^'ejskiej i podmiejskiej. O tej lokalizacji decydują tańsze czynsze oraz możliwości zameldowania na pobyt czasowy, pozwalającego na „swobodniejsze” bekraczanie granicy polskiej przy powtórnym wjeździe do Polski. Gkład makrostrukturalny należy odnieść w końcu do przeszłości history-CZrⁱej Europy sięgającej czasów II wojny światowej, a mającej wpływ na Współczesne struktury społeczne dużych miast europejskich. Kontekst czasu °dⁿ°si się do następstw rozwoju struktury społecznej jako wyniku zmian gra-ⁿ,c Państwowych w Europie Środkowej po Jałcie, dużych zniszczeń tkanki rajskiej w wyniku działań wojennych, prowadzących do przerwania ciągłości brfologicznej całych miast, zróżnicowania w zakresie faz cyklu miejskiego °raz tempa przyrostu liczby ludności. Wymienione czynniki konstytuują dwie ^Sle Przemian miejskich: oś społeczno-ludnościową oraz urbanizacyjno-morfo-®¹Czną. Zestawienie wymienionych dwóch osi przemian miejskich prowadzi ustalenia kilku typów ośrodków miejskich, ze względu na przemiany struk-ę I sP°łecznych, w kontekście ich trwania, względnie „braku ciągłości” (tab. ' ')■ Region Krakowa lokuje się w wymienionej typologii wśród ośrodków ^Zacbowanej tkance osadniczej (morfologicznej) i niepełnym cyklu miejskim Za suburbanizacji) z jednej strony, a z drugiej wyróżnia się ciągłością etni-ale brakiem ciągłości społecznej jako następstwa dużego napływu ludno-ze wsi do miasta, w całym okresie realnosocjalistycznym. W tym samym san °b°k brakowa spotkamy, z dużych miast Polski, jedynie Poznań. Do opi-ego typu przynależy natomiast szereg ośrodków Europy Środkowej, które, °bnie jak Kraków, nie uległy większym zniszczeniom w czasie II wojny 403 światowej, natomiast zostały znacznie rozbudowane po jej zakończeniu, zysku-jąc nowych obywateli rekrutujących się przede wszystkim ze wsi. Zaprezentowana typologia stanowi pewną wyjściową „matrycę” analizy procesów społecznych, w dużym europejskim mieście. Do wyróżnionych tu typów możemy dołączyć szereg innych elementów decydujących o specyfice rozwoju społecznego dużego europejskiego ośrodka miejskiego, jak np. miasta o duży¹¹¹ udziale obcokrajowców, jako efekcie trwających przez cały okres powojenny intensywnych migracji z Azji i Afryki do Europy Zachodniej. Innym z ważnych czynników strukturalizacji społecznej jest typ miasta uwarunkowany jeg⁰ specyfiką funkcjonalną. Istotne jest tu wyróżnienie licznych w Europie Środkowej i Wschodniej ośrodków tzw. przemysłów schyłkowych, które posiadały w początkach transformacji wyraźnie odmienną od miasta zachodniego strukturę zatrudnienia mieszkańców (ryc. 9.1.2). W przeszłość historyczną rozwoju struktur miejskich wpisane jest także obecne położenie geopolityczne regionu Europy Środkowej, w tym Polski, które w przemożny sposób oddziaływało na życie społeczno-gospodarcze i polity' czne wymienionego regionu i w całej rozciągłości zogniskowało się w duży¹¹¹ mieście realnosocjalistycznej epoki, konstytuując nieznany przed II wojo^ w Europie Środkowej układ osadniczy określany mianem miasta socjalisty' cznego (por. rozdz. 2 i 3). Okres realnego socjalizmu na najbliższe dziesięć'⁰' lecia uformował strukturę funkcjonalno-przestrzenną regionu miejskieg⁰, wprowadzając do niego wielkie osiedla mieszkaniowe, które niczym kordu¹¹ Ryc. 9.1.2. Zatrudnienie w przemyśle w wybranych miastach Europy na początku lat 90. XX w. (w procentach ogółu pracujących) Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Facts and Figures in Comparison, 1994 404 boczyły międzywojenne miasto centralne. Osiedla wielorodzinnych bloków, budowane, przynajmniej w latach 50., 60. i częściowo 70., na potrzeby wiel-lego przemysłu, odcisnęły swoje piętno w strukturze społecznej miasta, wprowadzając doń imigrantów z małych miast i wsi. Były one jednocześnie nieza-^•erzonym „gwarantem” stabilności struktury społecznej miasta centralnego, Petryfikując zarazem skład społeczny stref peryferyjnych. Do jednego z istotnych czynników wpływających na powojenną i współ-^²esⁿą rzeczywistość społeczną dużego miasta w Polsce, ale też i w Europie r°dkowej oraz Wschodniej, należy zaliczyć duże zapóźnienie rozwoju, przywołanych w rozdziale 4, procesów modernizacji i łączącej się z nimi urbaniza-cjl- Zapóźnienie to dobrze oddaje model cyklu miejskiego (Klaassen, Paelinck, '“i van den Berg i in., 1982), który koresponduje z modelem przejścia mi-£racyjnego W. Zelinsky’ego (1971). Zestawienie wymienionych modeli prezentuje ryc. 9.1.3. Dominacji migra-Ze Wsi do miast w fazie II (społeczeństwa we wczesnym okresie transforma- * Ul (społeczeństwa w późnym okresie transformacji), odpowiada stadium Urbanizacji w cyklu miejskim. Rozwinięte w fazie IV (społeczeństwa nowo-Zesnego) intensywne przepływy osób pomiędzy miastami i w obrębie regio-ę, miejskich odpowiadają w cyklu miejskim studium II - suburbanizacji. mum III - kontrurbanizacji (dezurbanizacji) inicjuje natomiast znaczny ost przepływów ludności z miast na wieś, uaktywniających się w fazie IV eczeństwa nowoczesnego. W tej samej fazie społeczeństwa nowoczesnego J Wiąjąsię pᵣₒcₑSy reurbanizacji (stadium IV), obserwowane w USA i więk-^jów Europy Zachodniej (Champion, 1992; Frey, 1993). Oznaczają Przerwanie tendencji depopulacyjnych występujących w większości du-miast „zachodniego świata” i powrót procesów koncentracji w mieście ki p ³ ⁿym- Niektóre duże miasta, jak np. Londyn czy wybrane miasta Amery-°mocnej, przyrost liczby ludności zawdzięczają nie tyle migracjom we-^m, co zagranicznym (Frey, 1993; Champion, 1994a, b). ^isk 'atach 90- wystąpiło załamanie procesów koncentracji i powrót do zja-tro kontrurbanizacyjnych związanych z exodusem ludności z regionów me-^^blalnych. Zjawisko to w USA określone zostało jako „nowa zmiana” new Q^arouⁿ^^° „wiejska odskocznia” rural rebound (Fuguitt, Beale, 1996). Po-(vₐⁿe Procesy dekoncentracji zaobserwowano w niektórych krajach Europy ⁿ Dam, 1996; Champion, 2001). Objęły one wszystkie poziomy hierarchii ₙₐ ¹CJ' FÓWⁿⁱeŻ strefy regi°ⁿów miejskich (ryc. 9.1.4). Proces ten został cyi Przez A.G. Championa i D. J. Atkinsa (1996) kaskadą kontrurbaniza-trₐ 5 Zle Counter-urbanisation cascade. Ponieważ proces ponownej dekoncen-ma stosunkowo niedługą historię i nie został jeszcze dobrze udokumento 405 wany, trudno ocenić, czy obejmie on większość rozwiniętych krajów świata, a także czy jest to zjawisko wpisane w przemiany cykliczne procesów rozwoju urbanizacyjnego obszarów metropolitalnych, czy też może wywołane bliżej nie rozpoznanymi przypadkowymi czynnikami. Na tle zaprezentowanych powyżej relacji zachodzących pomiędzy cykle¹¹¹ miejskim a procesami migracyjnymi w krajach zachodnich, zwraca uwagę wY' raźne opóźnienie urbanizacyjne Polski, w tym i Krakowa, którego region sto' sunkowo niedawno wkroczył, jak to wykazano w rozdziale 5, w fazę suburba' nizacji. Potwierdzeniem tego etapu rozwoju regionu miejskiego są zmieniają^ się ustalone przez dziesięciolecia główne kierunki migracji. Dotychczasowe migracje ze wsi do miast ustępują pierwszeństwa migra' cjom pomiędzy miastami oraz z miast na wieś. W tym drugim przypadku doty' czy to migracji na krótki dystans, z centrum miejskiego do podmiejskiej ws'> więc migracji charakteryzujących procesy suburbanizacji rezydencjonalnćl' Fazy migracji WIEŚ - WIEŚ Ryc. 9.1.3. Relacje pomiędzy cyklem miejskim a procesami migracyjnymi (modele*¹¹ przejścia migracyjnego W. Zelinsky’ego) Źródło: Opracowanie własne. 406 Fazy migracji Fazy cyklu miejskiego pomiędzy cyklem miejskim a procesami migracyjnymi ¿del'¹'³' ⁽c:d ⁾ RelacJe ^rod) em PrZe⁾ścⁱa migracyjnego W. Zelinsky’ego) °- Opracowanie własne. ₐ eJest to zatem, jak w przypadku Europy Zachodniej, „kaskada migracyjna”, ty edwie pierwszy „próg tej kaskady”. Współczesne tendencje migracyjne kjₑre^'°ⁿ’e miejskim Krakowa ilustrują ryc. 9.1.5 - 9.1.7. Wśród dominujących nᵤ . ow napływu ludności według stref funkcjonalno-przestrzennych regio-hyj^jskmg⁰’ obok wyraźnie zaznaczających się tendencji dekoncentracyj-bj . ^migracje z miasta centralnego do strefy przedmiejskiej i osiedli subur-ych), występują migracje w obrębie tej samej strefy, a także migracje z te- 407 Rye. 9.1.4. Kaskada kontrurbanizacyjna Źródło: Champion, Atkins, 1996. renów położonych poza regionem miejskim (miasta i wsie) do miasta central' nego. Kierunki migracji wskazują na istnienie tendencji dekoncentracyjno-ko”' centracyjnych, co potwierdza ustalenia poczynione w rozdziale 5, a odnoszące się do fazy suburbanizacji regionu miejskiego Krakowa. Tendencje te odzwier' ciedlone są także w napływach mieszkańców do poszczególnych stref regie”¹¹¹ miejskiego według faz cyklu życia rodziny. Generalnie do miasta centralne?⁰ napływa pokaźna rzesza osób młodych (ryc. 9.1.6), podejmujących pr”^ względnie pobierających naukę (ryc. 9.1.7). Do stref pośrednich (strefa wie*' kich osiedli mieszkaniowych, przedmiejska i osiedli suburbialnych) napłyń³, przede wszystkim rodziny pełne (z dziećmi), dla których głównym motyw⁶”¹ migracji jest chęć poprawy warunków mieszkaniowych, co wiąże się z zak” pem nowego względnie „z drugiej ręki” mieszkania lub kupnem, albo też b”' dowądomu. Rodziny te przybywają z miasta centralnego i one to właśnie tw° rzą, w regionie miejskim Krakowa, główną falę suburbanizacyjną. Warto prZ-tej okazji zwrócić uwagę, że do wielkich osiedli kierują się głównie mieszka” cy miasta centralnego, w mniejszym stopniu strefa ta jest przedmiotem migra cji stałych osób pochodzących spoza regionu miejskiego. Ten mechanizm a¹¹ gracyjny sprawia, że stare osiedla bloków podlegają wymianie migracyjni; w której uczestniczą przede wszystkim mieszkańcy wielkiego miasta. Dowo^¹ to całkowicie odmiennych, od spotykanych na zachodzie, mechanizmów s”k cesji migracyjnej w wielkich ośrodkach. A zatem nie ma podstaw do twierdz⁶ 408 ⁿ’a> wskazującego na powielanie zachodniej drogi rozwoju społecznego, przez ^że osiedla bloków w miastach Polski i będące jej konsekwencją szybkie pro-CesV degradacji społecznej. Nie oznacza to wcale, że w przypadku części usiedli procesy takie w przyszłości nie wystąpią. Jest to jednak perspektywa 15 ⁰ 20 lat. W strefach peryferyjnych wśród migrantów dominują rodziny młode ez dzieci), gdzie na czoło motywów migracyjnych, podobnie jak na obsza- Napływ: mały średni duży bardzo duży napływ duży napływ mały ll w obrębie strefy Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum lila - centrum Nowej Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych V - przedmiejska VI - osiedli suburbialnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy rtiiejsk" 5’ dominujące kierunki napływu i poziom zasiedziałości mieszkańców regionu Żróęj^. bakowa według stref rozwoju w latach 90. XX wieku pracowanie własne. 409 % ogółem II III IV V VI Vil VIII straty Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum IV - wielkich osiedli mieszkaniowych V - przedmiejska VI - osiedli suburblalnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy Ryc. 9.1.6. Napływ mieszkańców do stref rozwoju regionu miejskiego Krakowa według faz cyklu życia rodziny w latach 90. XX wieku Źródło: Opracowanie własne. Ryc. 9.1.7. Napływ mieszkańców do stref rozwoju regionu miejskiego Krakowa według przyczyny migracji w latach 90. XX wieku Źródło: Opracowanie własne. L. rach wiejskich, wybija się zawarcie związku małżeńskiego. W strefach tyc. przeważają migracje na bardzo krótki dystans, które dokonują się zazwycZ^ w obrębie jednej strefy (ryc. 9.1.5). Obecny mechanizm migracyjny w sposób bezpośredni i pośredni wpły"^ na przemiany w natężeniu i strukturze strumieni migrantów wahadłowych, c° dziennie dojeżdżających do pracy do Krakowa. Ma to zasadniczy wpły'v ¹¹³ postawy socjalizacyjne szerokiego zaplecza dużego miasta, odzwierciedlaj^ się w postawach prokreacyjnych, stylu życia, poziomie i jakości życia. 410 Istniejący mechanizm migracji stałych sprzyja wzrostowi liczby osób dojeż-dżających do miasta. Przede wszystkim związane jest to z procesami suburba-ⁿ'zacji rezydencjonalnej. Mieszkańcy Krakowa, opuszczając miasto centralne, ⁿ,e zrywają z nim więzów, są one nadal utrzymywane dzięki „krakowskim” ^’ejscom pracy. Migracje stałe także pośrednio wpływają na wzrost migracji c°dziennych. Łączy się to z przenoszeniem przez część przedsiębiorców, wraz Ze zmianą miejsca zamieszkania, firm prywatnych z Krakowa do strefy pod- nateżenie dojazdów FAZA SUBURBANIZACJI FAZA SUBURBANIZACJI: I - etap recesji (Ipoł. lat 90.) ■I - etap akceleracji (II poł. lat 90.) ^ys- 9.1.8. Zmiany strefy wpływów miasta centralnego na przykładzie jazdów do pracy w okresie transformacji ustrojowej w Polsce ²r°dło: Zborowski, 2002. 411 miejskiej. Ta suburbanizacja przemysłowo-usługowa zwiększa miejsca pracy na lokalnym podmiejskim rynku pracy. Miejsca te zajmują mieszkańcy miej' scowi, którzy dotychczas dojeżdżali do miasta centralnego. Zwolnione przeZ nich miejsca pracy zajmują mieszkańcy dalej położonych od miasta centralne' go, w strefie dojazdów do pracy, gmin. Następuje w ten sposób rozszerzenie się pola dojazdów, przy zmniejszonym ich natężeniu z bezpośredniego zaple' cza dużego miasta. Wzrost przestrzennego zasięgu dojazdów jest dodatkoW⁰ wzmacniany przez postępujący nadal proces starzenia się mieszkańców miasta centralnego, a także przechodzenie dużych grup pracowniczych na ,,przyspⁱe' szone” emerytury i renty. Opisany mechanizm sprzyja wzrostowi dojazdów pracy do miasta centralnego, jest on zilustrowany na ryc. 9.1.8. Wzrost liczby dojeżdżających do pracy jest poniekąd wymuszony wysoką cena mieszkań, r*ⁱe tylko na rynku pierwotnym, ale i wtórnym. Ceny te stanowią wyraźną barier? dla napływu zatrudnionych na gorzej płatnych stanowiskach w usługach mⁱe' szkańców stref: podmiejskiej i dojazdów do pracy. Wzrostowi dojazdów pracy do miasta centralnego sprzyja też wzrost motoryzacji, a także podnieś^' nie się standardu mieszkań oraz poprawa funkcjonowania infrastruktury techn¹' cznej terenów podmiejskich. Wymienione czynniki sprzyjające zamieszkam¹¹ w podmiejskiej wsi są także istotnym elementem rozszerzania się procesów sU' burbanizacji, a także kontrurbanizacji, na Zachodzie. Prowadzi to do kreowan,a olbrzymich „pól miejskich” rozwijających się wokół dużych miast. Poszerzają ce swój zasięg przestrzenny „pola miejskie” są m. in. efektem działania regu wspomnianej uprzednio „kaskady migracyjnej”. W Europie Zachodniej proWa dzi to do „zawłaszczenia” przez dużą metropolię obszarów pokrywających cZ? sto cały kraj, jak to ma miejsce w przypadku Brukseli (van der Haegen, 1991) Należy zauważyć, że podobną trajektorię rozwoju obszarów metropolitalny⁰)¹ przyjmą polskie duże regiony miejskie. A zatem tendencje spadkowe w doją² dach do pracy, jakie pojawiły się w pierwszej fazie transformacji, w przypa^u dużych miast są przejściowe. Należy się spodziewać w niedalekiej przyszłoś⁰¹ wzrostu liczby dojeżdżających do pracy, a wraz z podniesieniem standard dróg, dalszego „rozlewania” się obszarów metropolitalnych czy też region⁰^ miejskich. Taką też tendencję wzrostową przewiduje autor dla regionu mi°J skiego Krakowa (ryc. 5.1.4). Na poziomie mezostrukturalnym, a zatem regionalno-lokalnym, strukmr? społeczną kształtuje szereg czynników, które możemy odnieść do mechanizm¹¹¹ Krakowa (ryc. 9.1.9). Mechanizm ten kształtują trzy rodzaje czynników: Krakowa (ryc. 9.1.9). Mechanizm ten kształtują trzy rodzaje czynników: > czynniki związane z użytkowaniem ziemi i morfologią miejską, 2) czynni¹ wypływające z uregulowań prawno-własnościowych, 3) czynniki ekonomi⁰^ (fiskalno-cenowe). 412 czynniki związane z użytkowaniem ziemi I morfologią czynniki związane z aspektami ekonomlczno-cenowymi czynniki związane z regulacjami prawno-wtesnośdowyml zjawiska l procesy społeczne /c- 9.1.9. Mechanizm funkcjonowania renty gruntowej i rynku ⁿⁱeruchomości w regionie miejskim w dobie transformacji systemowej i jego Pfyw na strukturę społeczno-przestrzenną ⁰ >o: Opracowanie własne. 413 Wśród czynników związanych z użytkowaniem ziemi oraz morfologią nmeJ' ską wymienić należy: kurczenie się wolnej powierzchni w mieście centralny¹¹¹, wypieranie funkcji mieszkaniowej z centrum przez usługi, degradację zasobo"' mieszkaniowych. Rynek mieszkań, ale też i ceny gruntów budowlanych w mie' ście kształtują czynniki prawno-własnościowe. Trzy z nich wydają się być naj' ważniejsze: brak katastru gruntów i nieruchomości w Polsce, nieuregulowan³ własność gruntów i nieruchomości w mieście oraz poniechanie przez mⁱastj budowy mieszkań komunalnych. Brak stabilnych i nierewolucyjnych zasa „uwalniania” czynszów mieszkaniowych w prywatnych i sprywatyzowany^ kamienicach w dużych miastach Polski dopełnia jedynie bardzo „złożony i ułomny mechanizm funkcjonowania rynku mieszkaniowego w mieście p⁰' skim doby transformacji. Wymienione czynniki splatają się wzajemnie i prZ^ czyniają się do wzrostu cen nieruchomości i gruntów budowlanych. W pⁱef. wszym okresie transformacji, do połowy lat 90. ubiegłego wieku, n*^¹ „wyjściowy” u początku transformacji systemowej poziom cen gruntów ba dowlanych dodatkowo napędzał koniunkturę na rynku nieruchomości. Pro"'³ dziło to do wzrostu wartości nieruchomości zgodnie z prawem renty grunto^J i tworzenia się dysparytetów cen gruntów budowlanych w przekroju centrum ' peryferie (ryc. 9.1.10). Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej nale^ spodziewać się dalszego szybkiego wzrostu wartości nieruchomości, jako rea^ cji na „zasypywanie przepaści cenowej” dzielącej poziomy cen gruntów w miastach zachodnioeuropejskich i polskich. Perspektywa wzrostu wartość nieruchomości i mieszkań przyspiesza działania prywatnych inwestorów kup¹¹ Ryc. 9.1.10. Średnie ceny działek niezabudowanych w Krakowie w latach 1993-1998 (w USD za m) Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: Zborowski, 2000 414 Mcych te dobra jako lokatę kapitału i możliwość jego powiększenia. Przyczy-ⁿ’a się to m. in. do wzrostu zainteresowania prywatnych deweloperów starym ^as°bem mieszkaniowym, prowadząc do przyspieszenia jego odnowy i rewita-acJi, a także intensyfikacji zabudowy w układzie horyzontalnym i wertykal-ⁿyrr> w dzielnicach śródmiejskich. Generalnie, jest to proces sprzyjający rożkowi miasta, głównie części centralnej, jednak nie należy zapominać o jego aJernnych następstwach. Prowadzi on m. in. do rugowania mieszkańców z bu-yⁿl ale nie remontowanych kamienic, pozostają natomiast ci, których ze Wad finansowych nie stać na zakup mieszkania. Brak budownictwa pro-nyCh°ⁿeg° Przez miasto nie pozwala natomiast na przeniesienie ich do jedy-W dostępⁿych dla mniej zamożnych rodzin, budynków komunalnych, rab' . tach zrewitalizowanych w miejsce dotychczasowych, często mało za-laJ^cych, względnie pobierających skromną emeryturę mieszkańców, poja-S¹^ ⁿ°Wⁱ Zam⁰Żⁿⁱ w^a^c’c'e^e’ zazwyczaj podnajmujący mieszkania oso-sPoł' ta^e względnie bogatym (wysoki czynsz). Jeszcze inny rodzaj układów WykCCZⁿycfi spotkamy w kamienicach komunalnych, gdzie część mieszkańców $₂kᵤUpda swoje mieszkania na własność. Tu, obok nowych właścicieli, zamie-jąCₑdawni, zazwyczaj ubodzy mieszkańcy. Wymienione zjawiska, występu-(żr Ceⁿtrum miasta prowadzą do tworzenia się lokalnych „wysp bogactwa” 'prze^lta'*Z°Waⁿe budownictwo), co prowadzi do dalszej segregacji społeczno-i zi StrzeⁿⁿeJ tym razem w mikroskali. Częściej natomiast opisywane procesy strat r ³ Przyczymają się do narastania polaryzacji społecznej, powiązanej ze ’kacją społeczną. Kontrasty społeczne spotykamy najczęściej w centrum 415 I, centrum II, a więc w strefach, które wypełniają szeregi XIX-wiecznych ka* mienie czynszowych. Te same procesy można zaobserwować w strefie obrzeża centrum. Spotyka' my tutaj dodatkowo zjawisko wynajmowania całych kamienic studentom. I³³ swoisty proces „ustudentowienia” miasta centralnego można określić miane*³ proc.esu „beanizacji”. Proces ten obejmuje także część lepiej skomuniko^³ nych z centrum osiedli mieszkaniowych. Zjawisko to należy ocenić jako wyj³t kowo niekorzystne, z punktu postrzegania rozwoju miasta w dłuższym hory zoncie czasu. Jest to bowiem, w polskich warunkach, rodzaj spotykane^⁰ w mieście zachodnim procesu filtracji (Lichtenberger, 1991; Mydeł, 1996)-Może on w przyszłości prowadzić do deterioracji tkanki mieszkaniowej cen trum Krakowa. Doraźnie zjawisko to oddziałuje na poziom czynszów pro"'³ dząc do sztucznego ich zawyżania, pośrednio podnoszą się też ceny mieszka³ sprzedawanych na rynku wtórnym. Wzrost czynszów, a także i cen mieszka³ prowadzi z kolei m. in. do ograniczenia napływu ludności z małych miast i V/Sl do miasta, a to w konsekwencji jest jednym z czynników wzrostu liczby os<^ dojeżdżających do pracy i szkół w mieście. Odpływ ludności zamożniejszej i młodszej z prywatnych kamienic w ce³ trum wzmacnia jednocześnie zjawisko suburbanizacji, przede wszystk¹³¹ w strefie przedmiejskiej i podmiejskiej, prowadzi też do wzrostu zaintereso"'³ nia niedużymi osiedlami apartamentowców, położonymi najczęściej w streik wielkich osiedli mieszkaniowych. Zatem mechanizm renty gruntowej przyc^ nia się, przez uruchomienie migracji, do wzrostu zjawisk segregacji przestrze³ nej, prowadząc jednocześnie do wzrostu polaryzacji społecznej. W procesac wymiany migracyjnej wywołanej funkcjonowaniem renty gruntowej i nieruchomości biorą także udział wielkie osiedla mieszkaniowe. Do osie³ tych napływa część średnio zamożnych mieszkańców centrum, którzy wykup³ ją mieszkania pozostałe po najstarszych, zmarłych ich lokatorach, wzglę^³^ opuszczone przez dotychczasowych właścicieli, którzy przeprowadzili się innego mieszkania czy też domu. W ten sposób wielkie osiedla mieszkaniu"^ zamieniają się powoli w bardziej monolityczną społecznie strefę, zamieszki'''³ ną przez lokującą się na średnich poziomach hierarchii społecznej warst"^ „pośrednią”, odpowiadającą w warunkach zachodnich niższym i średnim se% mentom klasy średniej. 9.2. Struktura społeczno-przestrzenna, fazy, osie i czynniki społeczni⁰ zróżnicowania Przedstawiona analiza rozwoju społecznego regionu miejskiego Krako"³ daje podstawy do poczynienia próby uogólnień dotyczących procesów sp⁰^ 416 CZⁿego zróżnicowania przestrzeni regionu miejskiego, jak i głównych osi (wy-^arów) oraz czynników strukturalizujących przestrzeń społeczną. Analiza wy-zała poważne zróżnicowanie przestrzeni społecznej tak w układzie strefo-"'ynt, jak sektorowym. Przestrzeń ta w toku rozwoju osadniczo-funkcjonalnego regionu została przekształcona przez wprowadzenie „socjalistycznych” biegu-ⁿow rozwoju industrialnego, a następnie modernistycznych pasm zabudowy "^lkich osiedli mieszkaniowych. Procesy dywersyfikacji społecznej regionu miejskiego podlegały działa-ⁿⁱ°ni różnorodnych sił, których zakres oddziaływań ulegał czasowym przesile-ⁿⁱ°ni. Miało to zasadnicze znaczenie w periodyzacji rozwoju struktury społe-żtio-pᵣzₑₛtᵣzₑₙₙₑj ᵣₑgionu miejskiego Krakowa. Ze względu na układ centrum p Peryferie (według stref) można wyróżnić dwie fazy rozwoju tej struktury, 'erwsza z nich charakteryzowała się w miarę zrównoważonym przestrzennie Wojem, prowadzącym do ograniczeń zróżnicowań w przestrzeni społecznej . sta (ryc. 9.2.1). W układzie lokalnym (według jednostek urbanistycznych c*sⁱ) występował tradycyjny, wykształcony model strefowo-sektorowy, będą-pᵣ^rePliką układu przedwojennego i wyrazem inercji społecznych struktur strzennych (ryc. 9.2.2). W mikroskali różnił się on jednak od przedwojen-układu znaczną mozaiką społeczną dzielnic centralnych miasta, którą Przedwojenni mieszkańcy Krakowa, ludność, która napłynęła bezpo-Wfₐ.ⁿⁱ° P° wojnie (warszawiacy ze zburzonej i zrujnowanej Warszawy, byli z ziemscy, którym rozparcelowano majątki, lwowiacy i uciekinierzy > es°w) oraz napływowa ludność ze wsi, zajmująca stanowiska robotnicze, ty Zⁿa koncentracja tej ostatniej grupy w ścisłym centrum Krakowa dopro-Ita do obniżenia poziomu rozwoju społecznego w strefie I i II. Zjawisko 417 lata 50. i 60. XX w. warstwy wyższe I średnie początek lat 70. i 80. XX w. EZJ □ EZJ I i warstwy wyższe, średnie I niższe warstwy średnie warstwy średnie I niższe warstwy niższe (ludność dwuzawodowa I robotnicy) warstwy niższe (ludność dwuzawodowa I rolnicy) W. - osiedla willowe (przedwojenne) N O - osiedla domów Jednorodzinnych (powojenne) S. ■ osiedla domów Jednorodzinnych z lat 90. (suburbia) D. - deterioracja E. - exurblum Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum III a - centrum Nowej Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Huta) V - przedmiejska VI - osiedli suburblalnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy Ryc. 9.2.2 Przemiany społeczno-przestrzennej struktury regionu miejskiego Krakowa w latach 1950-2000 Źródło: Opracowanie własne. 418 yc. 9.2.3. Podstawowe osie i czynniki strukturalizacji w regionie miejskim Krakowa w latach 1950-2000 ^dło. Opracowanie własne. 419 to można określić mianem „miejskiego krateru społecznego”, który powstał dzięki napływowi niższych warstw społecznych i ich „wymieszaniu” z rme' szkańcami Krakowa. W mieście zachodnim natomiast tego typu obniżenie roZ' woju społecznego w centralnych dzielnicach miało swoje przyczyny w odpty' wie warstw o wysokiej pozycji społecznej, które zostały później zastąpior>e grupami o niskim statusie społecznym. Siłą determinującą układ zróżnicował¹ społeczno-przestrzennych był obowiązujący system polityczny i działania apa' ratu władzy. Głównym wymiarem (osią) strukturalizacji społecznej był statu⁵ społeczno-ekonomiczny (ryc. 9.2.3). W początku lat 50. do układu strefowo-sektorowego zostały wprowadzone nowe, nieznane z dotychczasowej praktyki planowania, elementy biegunowe Zasadnicze znaczenie, z punktu kształtowania się zróżnicowań społecznych re' gionu miejskiego, miał biegun nowohucki. Podporządkowanie całego rozwoju miasta i regionu temu biegunowi w dekadzie lat 50. objawiło się petryfikacj³-struktury społeczno-przestrzennej „starego Krakowa”. Prowadziło to do utrzy" mania, przez całe omawiane dziesięciolecie, ograniczenia zróżnicowań w teJ części regionu miejskiego. Zachował się natomiast, niejako „historycznie kształcony”, podział miasta na wyżej rozwinięte społecznie dzielnice zach°' dnie i słabiej - wschodnie i południowe. Podział ten okazał się jednak wtóru) w stosunku do zarysowanej nowej linii rozwarstwienia społecznego, która dzielała biegun krakowski od nowohuckiego. Linia ta na długie lata miała oka' zać się swoistą „społeczną linią demarkacyjną” dzielącą region miejski (ryc 9.2.2). W Nowej Hucie pojawiły się dwa uznane za jedne z głównych, w real' nym socjalizmie, czynniki strukturalizacji społecznej, mianowicie: pozyc? grupy społecznej i rozmieszczenie miejsc pracy. Ważnym czynnikiem zróżn¹' cowań społecznych w strefach peryferyjnych regionu (podmiejskiej i dojazdu'' do pracy) stały się lawinowo rozwijające się dojazdy do pracy. Łączyło się z odchodzeniem częściowym, a później (w następnym pokoleniu) całkowity¹¹¹' od pracy w rolnictwie. Proces ten można określić mianem deruralizacji spol£ cznej (ryc. 9.2.3). Z końcem lat 60. dobiegła końca I faza rozwoju społecznego regionu kra kowskiego, która poza centrum Nowej Huty wyróżniała się stosunkowo mały¹¹¹ przestrzennym zróżnicowaniem i znacznym „spłaszczeniem” gradientów roz woju społecznego na linii centrum - peryferie. Ten pierwszy etap względu¹'' małych dyferencjacji przestrzenno-społecznych został przedstawiony przez Lichtenberger (1972) jako klasyczny typ rozwoju społecznego miasta w ep°cC realnego socjalizmu. Typ ten zasadniczo wyróżniał się na tle społecznych Pf⁰ fili miasta rozwiniętego kapitalizmu, w którym ujawniały się poważne kontfa sty społeczne (ryc. 9.2.4). 420 Ryc. 9.2.4. Zmiany statusu społecznego w układzie centrum - peryferie w ’piastach Europy Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Lichtenberger, 1972. latach 70. wystąpiły pierwsze symptomy wzrostu polaryzacji społeczno-^Zestrzennej w regionie miejskim Krakowa (ryc. 9.2.1). Proces ten objął, jak ^wykazano w rozdziale 2, większość regionów miejskich w całym byłym blo-^schodnim. U jego podstaw legło szereg przyczyn. Za główne można uznać ^luźnienie sztywnego gorsetu ideologicznego, propagującego i po części rea-. uMcego, hasła egalitaryzmu, pojawienie się i przyzwolenie na funkcjonowa-ⁿ*e prywatnego rzemiosła, na Węgrzech, wprowadzenie tzw. gospodarki dru-^ego obiegu, wzrost postaw prokonsumpcyjnych w „erze gierkowskiej” ^°lsce, a także w „kadarowskich” Węgrzech. Istotnym elementem przemian była konieczność rozwiązania pilnych po-e° mieszkaniowych, spotęgowanych pojawieniem się na listach oczekującej na mieszkanie licznych roczników powojennego wyżu demograficznego, nodzącego w fazę zakładania rodzin. Za oznakę przemian uznać można tak-'Vzrost liczby wykształconej młodzieży, tej miejskiej, ale też i pochodzącej wsi, która szukała możliwości pracy i ułożenia sobie życia w mieście. Stada ona rosnącą w latach 70. grupę, powiększającą się o kolejne roczniki p szczające wyższe uczelnie. lud^ea'*ZaCja Pⁱerwszych dużych osiedli mieszkaniowych, które przyciągały k ,ⁿ°sć z zewnątrz, ale także miały zaspokoić potrzeby mieszkaniowe tych, Orzy zasiedlali mało komfortowe i zagęszczone mieszkania w centrum, była kłem zwrotnym w kształtowaniu się relacji społeczno-przestrzennych ₍jₙr?¹,e®c’e * jego regionie. W miarę upływu lat osiedla te zamieszkiwała lu-°Sc o coraz wyższym cenzusie wykształcenia, coraz częściej pochodząca 421 z Krakowa, tak z centrum, jak i z przedmieść. W centrum migracje wewnątrz' miejskie przyczyniały się do obniżenia statusu społecznego mieszkańców, b°' wiem w miejsce dobrze wykształconych krakowian napływała ludność o prze' ciętnie niskim cenzusie wykształcenia, lokująca się w kamienicach będący⁰*¹ własnością komunalną (PGM) oraz prywatną (Zrzeszenie Właścicieli Nien¹' chomości). Powstałe w latach 70. osiedla mieszkaniowe, pomimo podobneg⁰ standardu mieszkaniowego, różniły się statusem społecznym nie tylko w ukła' dzie „Kraków - Nowa Huta”, ale także w obrębie „starego Krakowa”. W za' chodnich dzielnicach strefy przedmiejskiej powstały osiedla o przeciętnie wyz' szym poziomie rozwoju społecznego, na południu regionu poziom ten był mz' szy - tu bowiem po części przesiedlano ludność przedmiejskiej strefy z robot' niczej dzielnicy Podgórze. W ten sposób, skład społeczny nowych osiedli nHe' szkaniowych umocnił układ sektorowy „krakowskiej” części regionu miejsk>e' go (ryc. 9.2.2). W latach 70. za główne osie struktural i zacj i społecznej w reg>⁰' nie należy uznać: status społeczno-ekonomiczny oraz pozycję migracyj¹¹^ związaną tak z imigracją do miasta ludności pochodzącej głównie z Polski P⁰' łudniowo-Wschodniej, jak i sporymi wędrówkami wewnątrzmiejskimi, bę<& cymi efektem „działania” cyklu życia rodziny (ryc. 9.2.3). W latach 70. pojawiły się pewne nowe impulsy polaryzacji przestrzeni r⁰' gionu. Były to: rozwijające się procesy starzenia się ludności strefy centruj I i II, wprowadzenie na szerszą skalę akcji odnowy historycznego centrum, P⁰' łączone z rugowaniem zasiedziałych tu od pokoleń mieszkańców, a także p*er' wsze symptomy suburbanizacji (osiedle Kliny i Wola Justowska). Generalni’ fala rozwoju społecznego, „podążająca” w ślad za falą demograficzną, zatrzY' mała się na linii wielkich osiedli mieszkaniowych i utrzymała swoją wyso^ amplitudę do końca lat 80. (ryc. 9.2.1). W dekadzie lat 80. pojawiły się jednak nowe czynniki strukturalizacji spo*e cznej (ryc. 9.2.3). Do nich zaliczymy: pierwsze oznaki deindustrializacji, która zaznaczyła się w strukturach społecznych obniżeniem zatrudnienia w przemys' le i przechodzeniem do pracy w usługach (tercjalizacja), dalszy silny postęp procesów starzenia się mieszkańców, które objęły obok miasta central neg° centrum Nowej Huty. W omawianej dekadzie duże postępy poczyniono w za kresie odnowy „Starego Miasta”. Prowadziły one do dalszej wymiany spo*e cznej ludności. Odnowa substancji zabytkowej, a także stosunkowo duża miana ludności w ramach migracji wewnętrznych, jako następstwo proceso'' starzenia się i wzmożonej umieralności, prowadziły do znacznego podniesie¹¹¹^ się przeciętnego statusu społecznego w dzielnicy „staromiejskiej”. Był to pr° ces niespotykany w mieście zachodnim, w którym wiele dzielnic centralny⁰*¹ przeżywało upadek społeczny urban decay. Można by powiedzieć, że historY 422 CZⁿa dzielnica krakowska doświadczyła wtedy skutków gentryfikacji, bez zasinienia gentryfikacji w postaci występującej w mieście zachodnim. W latach 80., po raz pierwszy po wojnie, nastąpił rozwój osiedli w strefie Podmiejskiej, będący następstwem wyłonienia się drobnej własności prywat-ⁿeJ i zaistnienia wśród społeczności miejskiej bogatszej warstwy inteligencji °raz wielkoprzemysłowej kadry zarządzającej i miejskich prominentów. Szyb-Szy wzrost demograficzno-społeczny strefy przedmiejskiej zaowocował przecięciem się czoła fali rozwoju społecznego do tej strefy. W okresie tym do-y ‘'czasowy sektorowy model rozwoju społecznego został częściowo zarzuco-ⁿV- Odejście od niego wyrażało się powstaniem szeregu osiedli w Nowej Hucie °raz w Podgórzu, zamieszkanych w większości przez ludność o przeciętnie Wysokim statusie społecznym (osiedla: Oświecenia, II Pułku Lotniczego, Dy-W,zj°ⁿu 303, Wola Duchacka i Ruczaj). Co warte podkreślenia, większość ^"eszkańców tych osiedli pochodziła z Krakowa, a ściślej — z aglomeracji biologicznej. W latach 70. i 80. ujawniło się z całą ostrością nowe zjawisko, które zostało cie CSⁿⁱej’ ' w szerszym zakresie, rozpoznane w mieście zachodnim, mianowi-e deterioracja niektórych dzielnic starej zabudowy mieszkaniowej miasta ralnego (ryc. 9.2.2). Proces ten objął przede wszystkim dzielnice Kazi-,rz ¹ Stare Podgórze, obserwowany był także w starej części Grzegórzek. z'elnic tych, należących do strefy starej zabudowy mieszkaniowej, pochodzą-by) ' początku XX wieku, nie objął proces odnowy. Standard zabudowy ₜₑ^tu ⁿiski już w momencie oddawania budynków do eksploatacji. Omawiane He Zostały w dużej mierze, bezpośrednio po II wojnie światowej, zasiedlo-tC£prZede wszystkim przez robotników, pracowników usług niższego rzędu lub ^rzemieślników. Nastąpiło tu typowe „sprzężenie” niskiego standardu bu-jₑ °W Ze słabym poziomem wykształcenia i niskimi kwalifikacjami ludności Osiedlającej. Podobny obszar deterioracji, lecz o całkiem innych czynnikach Wsi CZych’ rozwinął się w okolicach kombinatu hutniczego. Objął on dawne dyw ^U-iawy’ fleszów i Branice), których mieszkańcy, ze względu na przewi-w hi³¹¹^ rozwÓj strefy przemysłowej, mieli być przesiedleni do mieszkań ¡ₙ *ach. W omawianej strefie istniał zakaz prowadzenia wszelkich nowych stanCSt^Cj* budowlanych, a także dokonywania prac remontowych starej sub-binat^ rⁿ’esz^aⁿ'oweJ- Strefa ta egzystowała przez wiele lat. Ostatecznie, komżo pewⁿym ol^resie nie potrzebował już nowych terenów, mieszkańcy po-ₛ . ¹ w starych, nie remontowanych budynkach. Wytworzyła się natomiast W lat StyCZⁿa” stre^a deterioracji. Czynniki strukturalizacji, jakie wyłoniły się ₙycₕach 80., dały początek nieskrępowanemu rozwojowi szeregu zainicjowa-sfr> W te-i dekadzie zjawisk, które w pełni mogły zaistnieć w warunkach tran-r^seji ustrojowej. 423 W latach 90. obserwujemy dalszą, pogłębioną odejściem od industrialnego modelu gospodarczego, deindustrializację i przechodzenie do pracy w ush*' gach. Rosną w siłę nowe warstwy społeczne: przedsiębiorcy, grupy menedźe' rów i zarządców, a także dobrze prosperująca część inteligencji. Prowadzi t⁰ do znacznego przyspieszenia rozwoju osiedli suburbialnych w strefie przed' miejskiej. Istotną oś strukturalizacji społecznej zaczyna stanowić status m>e' szkaniowy (ryc. 9.2.3). Status ten odzyskuje swoje znaczenie m. in. dzięki pr°' cesom komercjalizacji i częściowej reprywatyzacji zasobów mieszkaniowy⁰*¹. Ma to swoje konsekwencje w postaci „paragentryfikacji”, która oznac^ wynajmowanie przez młodych ludzi mieszkań w zrewitalizowanych kamień¹' cach miasta centralnego. Mieszkania takie wynajmują: młodzi obcokrajowi zatrudnieni w Krakowie, młode, dobrze zarabiające małżeństwa, a także 1? możniejsi studenci. Skomercjalizowane czy też zreprywatyzowane, ale tylk° pobieżnie odnowione mieszkania, są natomiast najczęściej użytkowane przeZ coraz liczniejszą grupę zamiejscowych studentów. W strefach: podmiejski i szczególnie dojazdów do pracy szybkie postępy w okresie transformacji czyⁿ’ proces deruralizacji. W tych strefach powstaje bowiem coraz więcej nowy⁰*¹ podmiotów gospodarczych, w ramach suburbanizacji przemysłowo-usługowi Rozwijają się także procesy dojazdów do pracy, zataczające, z racji cotaZ większej powszechności transportu indywidualnego, coraz szersze kręgi. wym czynnikiem strukturalizacji społecznej jest bezrobocie, które co prawd³ w regionie miejskim Krakowa nie jest wysokie, niemniej w niektórych je$° strefach (część osiedli w Nowej Hucie) może oznaczać narastanie zjawisk ko¹¹ fliktogennych i patologii społecznej. Dokonujące się w latach 80. i współcześnie procesy przemian s przekształciły tradycyjny model sektorowy regionu miejskiego w czną strukturę miejską (ryc. 9.2.2). W mieście centralnym tylko częściowo z° stał zachowany układ sektorowy, który powoli przekształca się w układ stref⁰ wy, nawiązujący do prestiżowego historycznego „Starego Miasta” i ciągle d⁰*¹ rze notowanego w opinii społecznej obrzeża centrum wypełnionego międz^ wojenną oraz współczesną „plombową” zabudową. Sektorowo-strefowy uk^ wielkich osiedli mieszkaniowych również ulega przekształceniom w wiel°ceI¹ tryczną strukturę, którą obok starych osiedli tworzą nowe zespoły apartar°e|¹ towców i kondominiów, a także mniej ekskluzywne, ale funkcjonalne i o dzkiej skali” współczesne osiedla wielorodzinne, lokalizowane tak wśród kr³ kowskich, jak i nowohuckich „blokowisk”. Równie niejednorodną, mozaik⁰"' strukturę społeczną prezentują osiedla przedmiejskie, w których, obok °*a wnych przedwojennych wsi ze starszą ludnością o niskiej pozycji społecz⁰^ wyrastają nowe, komfortowe i „bogate” osiedla suburbialne. Układ sektor⁰"- połeczny⁰ ^^umorfi' 424 ⁿat°iniast krystalizuje się szczególnie w strefie podmiejskiej, która opiera swój r°z\vój na radialnych ciągach komunikacyjnych sprzyjających procesom subur-^nizacji. Stosunkowo najmniej spolaryzowaną strukturę społeczną (poza lo-'nymi niedużymi ośrodkami miejskimi) spotykamy w mało dynamicznie się r°zwijającₑj współcześnie strefie dojazdów do pracy. Niemniej i w tej peryfe-tyj^ej strefie występują sporadycznie lokalizowane osiedla domów jednorodnych mających charakter typowych zachodnich exurbiów. . ^kapitulując poczynione powyżej uwagi, stwierdzamy wykrystalizowanie S¹? do końca lat 80. XX wieku trzech typów układów społeczno-przestrzen-tych regionu miejskiego Krakowa: 1) klasycznego układu sektorowego, 2) ,ac*u strefowego, 3) układu biegunowego. Układ sektorowy związany był lⁿercją struktur ekologicznych miasta centralnego, która miała miejsce pod °ⁿ>ec lat 80. Układ ten, na skutek przede wszystkim migracji wewnętrznych, ’danych z cyklem życia, miał tendencję do odtwarzania się w otaczających sto centralne strefach pośrednich, zwłaszcza w wielkich osiedlach mieszka- Ryc- 9.2.5. Profil przemian poziomu statusu społecznego w regionie diejskim Krakowa w latach 1930/39-2000 Źródło: Opracowanie własne. 425 niowych. Strefy peryferyjne: podmiejska i dojazdów do pracy przechodzić w procesie ich urbanizacji i wzrostu oddziaływań ośrodka centralnego w ukł^ „strefowo-korytarzowy”, by rozwijać się następnie w formie strefowo-sektot⁰' wej. W stary układ sektorowy i strefowo-sektorowy wpisywał się układ pow°' jennego centrum urbanistycznego Nowej Huty, stanowiąc nową jakościo"'⁰ przestrzeń społeczną. Obydwie podprzestrzenie - stara i nowa - tworzyły w te¹¹ sposób charakterystyczny dla wielu ośrodków Europy Środkowej układ bieg¹¹ nowy - bimodalny „starego i nowego miasta”. Społeczno-przestrzenna strukt¹¹' ra regionu miejskiego Krakowa nie posiadała natomiast spotykanego w mieśc,e zachodnim rozplanowania wieloośrodkowego, którego podstawę krystalizacj¹ stanowi status etniczny. Układ biegunowy miał zasadnicze znaczenie dla ukształtowania się specy^¹ cznego dla miasta socjalistycznego profilu społecznego (ryc. 9.2.5). Profil tefl wyróżniał się dużą dysproporcją statusu społecznego w układzie centrum "Pe Ryc. 9.2.6. Typy spoleczno-przestrzenne dzielnic Kolonii Źródło: Zehner, 1991. 426 tyferie na linii wschód - zachód. A zatem, jak wykazano, profil miasta „socja-tycznego” był znacznie zdywersyfikowany. Różnice te pogłębiały się m. in. tyki mechanizmowi „replikacji” układu sektorowego, polegającego na oddaniu się, w ramach poszczególnych sektorów miejskich, grup społe-L²rtych o podobnym statusie, w nowo powstających osiedlach mieszkanio-"tych. Dopiero w latach 80. nowe zespoły mieszkaniowe bieguna nowohuckie-Zaczęły upodabniać się, ze względu na posiadany status społeczny, do dziel-c "krakowskich”. Zróżnicowanie przestrzeni społecznej regionu miejskiego kowa pod względem statusu społecznego w dobie realnosocjalistycznej azuje na zachodzenie zjawisk segregacji społeczno-przestrzennej, a zatem 'I centrum - peryferie był stosunkowo mocno zróżnicowany i znacznie od-°d »idealnego modelu” statusu społecznego miasta socjalistycznego pre-°wanego przez Lichtenberger (ryc. 9.2.4). Obok zasadniczych odrębności ₛ^. ^Pujących pomiędzy przestrzenią miasta zachodniego i środkowo-europej-sPoł⁸° d°strzec możemy także i pewne podobieństwa. Wskazują na to typy eczr>o-przestrzenne dzielnic Kolonii (Zehner, 1991) zaprezentowane na ^ar W Kolonii, w mieście centralnym, występuje znaczne przemieszanie s₂yStw społecznych. Obok mieszkańców legitymujących się statusem wyżsi^, Zarⁿ'eszkuje ludność z warstw niższych i średnich. Podobny typ uwarzę ’:ⁿⁱa sP°łeczⁿeg° spotykamy w krakowskim mieście centralnym. Co istot-?na ° ońskie miasto centralne, podobnie jak jego krakowski odpowiednik, żon¹¹¹¹⁰¹¹^⁶ układ sektorowy. Kolejnym podobieństwem jest zachowany zbli-układ dywersyfikacji społecznej na linii wschód - zachód. Zachodnie tUₛ ¹Ce’ zarówno w Kolonii, jak i w Krakowie, wyróżniają się wyższym sta-społecznym, wschodnie - niższym. njj Sr°d podstawowych różnic wymienić należy natomiast obecność w Kolo-tfanWarStW uiższych w strefie przedmieść wewnętrznych, a więc tzw. strefie vvjₑ/Cj¹’ zabudowanej starymi czynszowymi kamienicami, której to zabudo-\v „ • arzyszą tereny przemysłowo-składowe. Warstwy te odnajdujemy także nie ■ . °siedlach mieszkaniowych (np. duże osiedle Chorweiler). W regio-ty Krakowa warstwy niższe lokują się głównie na peryferiach. 2atₑᵣᵣᵢ°ⁿⁱ¹ uatomiast strefę podmiejską zamieszkują warstwy średnie i wyższe. Hiy ’ w zachodnio- i środkowoeuropejskim mieście centralnym odnotowuje-rypₑ • re Podobieństwo poziomu i zróżnicowania statusu społecznego. Na pe-Vv°ju h Pojaw*aJ4. się zasadnicze różnice, które są wynikiem m. in. cyklu roz-Proc^^^kiego i zachodzących od lat 60. XX wieku w mieście zachodnim stać W suburbanizacji. Peryferie miasta zachodnioeuropejskiego mają po-P°dobnie jak środkowoeuropejskiego - strefowo-sektorową. 427 9.3. Kategorie jakości życia w przestrzeni regionu miejskiego - podejście porównawcze Wyłaniający się z analizy rozkładu według stref regionu miejskiego obraz poszczególnych kategorii jakości życia sensu largo uzmysławia głębokie ety' sproporcje zarówno w poziomie, jak i jakości życia występujące w przestrzeń¹ tego regionu. Dysproporcje te są dodatkowo wzmacniane przez ujawnione w badaniu zróżnicowanie regionu pod względem stylu życia, jak i subiekty' wnej oceny funkcjonowania usług, co w pewnej mierze odpowiada ocenie runków życia. Wymienione cztery kategorie jakości życia sensu largo sa przedmiotem analizy porównawczej, poczynionej w tym podrozdziale (ryc’ 9.3.1). Poziom życia, mierzony cechami obiektywnymi (warunki mieszkaniowe, wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania i posia' danie nieruchomości), wykazywał tendencję wzrostową wraz z przechodzę' niem ze stref centralnych ku suburbiom. W strefach podmiejskiej, a także dO' jazdów do pracy obserwowano gwałtowne jego obniżenie, a gradient spadku objął wartości ekstremalne, od maksymalnie wysokiego poziomu życia w sU' burbiach do minimalnego w strefie podmiejskiej. Ten duży rozstęp wartose* Subiektywne warunki życia — Styl życia —Jakość życia — Poziom życia strefy Strefy regionu miejskiego: I - centrum I II - centrum II III - obrzeże centrum III a - centrum Nowej Huty IV - wielkich osiedli mieszkaniowych IV a - wielkich osiedli mieszkaniowych (Nowa Hula) V - przedmiejska VI - osiedli suburbialnych VII - podmiejska VIII - dojazdów do pracy Ryc. 9.3.1. Jakość życia sensu largo w regionie miejskim Krakowa według czterech je^ kategorii (jakości życia sensu stricto, poziomu życia, stylu życia i subiektywny⁴-warunków życia) Źródło: Opracowanie własne. 428 rarⁱg wskazuje na istnienie progu czy też bariery społecznej (Ziobrowski, 1998) r°zw₀ju regionu miejskiego Krakowa. Jest ona „spadkiem” po trwającej przez cafy niemal realnosocjalistyczny okres silnej koncentracji demograficznej i in-rastrukturalnej nie tyle w administracyjnych granicach miasta, ile w obrębie aglomeracji morfologicznej. Zwraca uwagę niski poziom życia w strefach cen-tralnych, tak centrum 1 i II, jak i centrum Nowej Huty. Szczególnie niski jest °ⁿ ty strefie centrum II i porównywalny z poziomem życia obserwowanym strefach peryferyjnych, obejmuje zwłaszcza wybrane fragmenty omawianej strefy, w tym Kazimierz oraz Stare Podgórze. Stosunkowo wysoki poziom ży-c’a posiada strefa wielkich osiedli mieszkaniowych, różnice pomiędzy częścią ’’’^akowską” a Nową Hutą są minimalne, co wynika przede wszystkim z bar-⁰ Podobnego (względnie wysokiego) standardu mieszkaniowego, jak ró-tyⁿ’eż z dobrego wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użyt-ko^ania. badanie jakości życia sensu stricto mierzonej cechami subiektywnymi (oce-ⁿa Zadowolenia z poszczególnych dziedzin życia, ocena sytuacji ekonomicznej g°sP°darstw) wskazuje na zasadniczo odmienny od poziomu życia rozkład tej Mtegorii. Przebieg krzywej jakości życia w profilu centrum - peryferie uja-^'a spore wahania poziomu jakości życia, przybierające postać sinusoidalną. Centrum I notujemy wysoki poziom jakości życia, który odzwierciedla l^zede wszystkim duże zadowolenie respondentów z wielu dziedzin jakości ?Vcⁱa codziennego. Subiektywna ocena jakości życia obniża się jednak poważaj ty strefie obrzeża centrum, co należy tłumaczyć poczuciem dużej względnej Ptytyacji przez mieszkańców tej międzywojennej, inteligenckiej strefy Kra-°tya. Ku pewnemu zaskoczeniu ocena jakości życia dość raptownie podnosi V w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, należąc do jednej z najwyż-/Ch w regionie miejskim Krakowa. W przeciwieństwie do wyrównanego po-^Orr>u życia w wielkich osiedlach mieszkaniowych, ocena jakości życia ^°siedlach regionu jest znacznie zróżnicowana. Mieszkańcy osiedli „krakow-*Ch SĄ generalnie bardziej zadowoleni ze swego życia niż ich nowohuccy tyl W dużej mierze na zróżnicowaną skalę ocen wpływ ma zapewne nie sam poziom życia, ile trudna do wyeliminowania w opinii części mie-ₐ ar*ców Krakowa etykieta Nowej Huty - dzielnicy innych, przyjezdnych, ^ty'?c nie swoich, „gorszych”, przyswajana przez część respondentów Nowej a następnie odzwierciedlona w obniżonej skali ocen jakości życia. Kolej-²ⁿaczne obniżenie subiektywnej oceny jakości życia obserwujemy w strefie Ciₑea w tych strefach, obniżenie oceny jakości życia jest jednak niewspółmiernie ma' łe. Zatem na peryferiach mieszkańcy wyżej oceniają jakość życia od obiekty' wnych miar poziomu życia. Przypuszczać należy, iż ten pozytywny dysonans znajduje swoje potwierdzenie w życiowych postawach ludzi, zazwyczaj mate' rialnie gorzej sytuowanych od mieszkańców miasta, ale za to potrafiących ci' szyć się wieloma drobnymi „przejawami życia”, pamiętającymi jednocześni nieodległe czasy dużego dystansu wsi podmiejskiej do miasta, który wsp<^' cześnie jest na wielu płaszczyznach szybko nadrabiany i często niwelowany- Podobna postawa prymatu jakości życia nad materialnym poziomem jest obserwowana w centrum Krakowa (centrum I i II). Należy przypuszczać, że ta-jak to już uprzednio wspomniano, zadecydował czynnik „społecznej renty p°' łożenia” mocno zaznaczający się w ocenie dzielnic Krakowa, pozwalaj^ mieszkańcom historycznego centrum postrzegać swoje społeczne położeni przez pryzmat dzielnicy będącej „kulturalnym salonem” całego regionu mieJ' skiego, dzielnicy, która nigdy nie uległa społecznej degradacji, jaka dotknę^³ centra mniejszych ośrodków w Polsce (Prawelska-Skrzypek, 1987, 1988), ja^ również szereg dużych miast centralnych na Zachodzie, określanej mianem ban decay „upadek miasta”, czy też crisis of the central city „kryzys miasta centralnego” (Heinritz, Lichtenberger, 1986; Majer, 1997). W przeciwieństwie do stosunkowo dużej satysfakcji z życia odbierani przez respondentów historycznego centrum Krakowa, podobnie jak w strefi obrzeża centrum, najniższy spośród wszystkich stref regionu poziom jakoscl życia odnotowujemy w centrum Nowej Huty. Niska ocena subiektywna życ'a jest wyraźnie gorsza od realnego poziomu życia, który plasuje tę strefę pośród przeciętnie sytuowanych, pod względem materialnym, stref regionu miejski⁶' go. W centrum Nowej Huty przyczyn tak rażąco niskiej oceny satysfakcji z zY' cia należy dopatrywać się po części w zawiedzionych nadziejach, pokładany^ w transformacji ustrojowej przez robotników będących w awangardzie ruch¹¹ „solidarnościowego”, w części w peryferializacji centrum Nowej Huty. Dzi^' 430 ⁿ'Ca ta przez cały okres powojenny była jedną z najlepiej zaopatrywanych w Podstawowe dobra, dzielnicą Krakowa dysponującą stosunkowo szerokim Wachlarzem sklepów, łącznie z branżami „luksusowymi” typu „Moda Polska” CzV „Delikatesy”, które w okresie transformacji ustąpiły miejsca drobnym, standardowym sklepikom z używaną odzieżą i artykułami spożywczymi. Niewątpliwie, stosunkowo duże zagrożenie centrum Nowej Huty (a także części °Sledli nowohuckich) przestępczością dodatkowo deklasuje tę dzielnicę w opi-ⁿ” sPołecznej i pomniejsza satysfakcję z życia codziennego jej mieszkańców. . Odmiennym profilem miejskim, tak od poziomu, jak i jakości życia, wyróż-a,a się styl życia pojmowany w kategoriach form spędzania czasu wolnego rye. 9.3.1). Najbardziej wielkomiejski jest on w centralnych strefach regionu P°za suburbiami), a charakteryzuje go proporcjonalnie duża ilość czasu, prze-²tlaczana na imprezy kulturalne (teatr, opera i kino), jak również spędzanie Wolnego czasu w restauracjach i kawiarniach oraz na wycieczkach. W miarę kalania się od centrum wymienione formy gospodarowania czasem wolnym Ustępują coraz bardziej powszechnemu oddawaniu się lekturze gazet i czaso-P’Srn oraz spacerom, by na peryferiach być zastąpionymi masowym oglądani programów telewizyjnych. Pośród stref peryferyjnych, diametralnie od-enną od pozostałych społeczności strukturą budżetu wolnego czasu, wyka-się mieszkańcy suburbiów, preferujący aktywne formy spędzania wolnego g^SU’ które łączą się zazwyczaj z posiadaniem wysokiego statusu materialne- > umożliwiającego ich realizację. Dodatkowymi czynnikami wzmacniający-Cₑ Zmienność stylu życia w suburbiach są względy prestiżowe, uwzględniają- jₙ ₜzw „efekt pokazowy”, a więc nie tylko posiadanie luksusowego do- > dobrego samochodu, ale też przebywanie w odpowiednim towarzystwie, ^stosownych imprezach”. Generalnie „wielkomiejski styl życia” uzyskuje c Sze rangi od jakości życia, nie mówiąc już o poziomie życia, w mieście mlnym. Równie wysoką rangę jak jakość i poziom życia posiada on ty °siedlach suburbialnych, a najniższą, podobnie jak ranga jakości życia, Centrum Nowej Huty. ^^’żony d° Profllu ”st*lu życia” w regionie miejskim Krakowa przebieg cia a²uje rozkład przestrzenny według stref subiektywnej oceny warunków ży-’ upartej na opiniach dotyczących funkcjonowania w regionie usług byto-. u i społecznych. Ta duża koincydencja rang stylu życia i oceny warunków a jest czysto przypadkowa. Ocena warunków życia nawiązuje bowiem Wszystkim do opinii o dostępności i działalności poszczególnych typów g w regionie. Ponieważ większość placówek usługowych (poza sklepami tyartykułami spożywczymi) skupia się w centralnych strefach regionu, stąd sto^ <^°’-,ra oceⁿa warunków życia w mieście centralnym. Zwraca uwagę Sunkowo wysoka pozycja, w omawianej dziedzinie, strefy wielkich osiedli 431 mieszkaniowych, będących do końca lat 80. ubiegłego wieku „pustyniami us' ługowymi”, świadcząca o radykalnej poprawie sieci usług. W przeciwieństw*¹-do najwyższych notowań osiedli suburbialnych tak w zakresie poziomu i jak⁰' ści życia, jak i stylu życia, oceny funkcjonowania usług są w tej strefie nąjn*z' sze spośród wszystkich stref regionu, poważnie obniżając ogólną ocenę jakoś⁰* życia sensu largo w suburbiach. Ogólna ocena jakości życia, w czterech opisanych powyżej kategoria^¹-najwyższe noty przybiera w centrum I oraz suburbiach, tylko nieco niżej plasU' je się część „krakowska” strefy wielkich osiedli mieszkaniowych. Obok stre peryferyjnych najniższe średnie wartości rang czterech kategorii jakości życ,a występują w centrum Nowej Huty. Wszystko wskazuje, że właśnie centra⁰¹ Nowej Huty, obok niektórych wielkich osiedli mieszkaniowych, może stać w najbliższym czasie największym wyzwaniem dla władz samorządowy⁰^¹ Krakowa. Spotykamy tu bowiem cały szereg niekorzystnych zjawisk sp°^e cznych, które mogą dać początek jej niekontrolowanej społecznej degrada⁰!¹, pomimo niezaprzeczalnych jej walorów architektoniczno-funkcjonalno-infra strukturalnych. Równie niski poziom jakości życia wykazują strefy peryfe¹"^. ne: podmiejska i dojazdów do pracy. Istniejący dysparytet w poziomie jakoś⁰¹ życia pomiędzy tymi strefami a strefami miejskimi wskazuje na ciągle jesz°ze utrzymującą się dużą przepaść, tak w materialnych warunkach życia, i w subiektywnej ocenie jakości życia. Ze względu na nabierające przyspi°sze nia procesy suburbanizacji ta duża dysproporcja w jakości życia będzie jedna ustępowała. Postępy w tej dziedzinie będą wskazywały jednocześnie na ście regionu miejskiego w wyższą fazę jego metropolizacji. Porównanie wartości syntetycznych mierników rang analizowanych cZte rech kategorii jakości życia może dać odpowiedź na pytanie o stopień zaawa° sowania rozwoju jakości życia w ujęciu całościowym, a więc jakości życia su largo, pojmowanej jako proces, a nie tylko stan. W celu oceny tego stop⁰, czy też fazy zaawansowania rozwoju jakości życia wyliczono dla każdej strefy regionu miejskiego dwie podstawowe miary opisowe: średnią wartość ral¹“ analizowanych czterech kategorii oraz ich współczynnik zmienności. Pierwsi z miar pozwala ocenić ogólny poziom rozwoju jakości życia, druga - wewn? trzną spójność, czy też inaczej, stopień równowagi rozwoju badanych czter°° kategorii jakości życia. Najwyższy poziom rozwoju jakości życia, mierzony z‘' pomocą średniej wartości rang, posiadały strefy: centrum I, „krakowska” cZ?sC strefy wielkich osiedli mieszkaniowych i suburbia (ryc. 9.3.2). Najniższą Ja kość życia obserwowano w dwóch strefach peryferyjnych: podmiejskiej • jazdów do pracy oraz w centrum Nowej Huty. Z kolei najniższy współczyn⁰ zmienności rang charakteryzował strefy: wielkich osiedli mieszkaniowych, jazdów do pracy oraz centrum I. Porównanie obu miar opisowych wskazuje, 432 Typy-fazy: ■ wysokiej jakości życia z wyrównanym poziomem czterech partycypujących w niej kategorii ■ wysokiej jakości życia ze zróżnicowanym poziomem czterech partycypujących w niej kategorii ■ średnio wysokiej jakości żyda z wyrównanym poziomem czterech partycypujących w niej kategorii □ średnio wysokiej jakości żyda ze zróżnicowanym poziomem czterech partycypujących w niej kategorii Ryc. 9.3.2. Typy - fazy jakości życia sensu largo w regionie miejskim Krakowa Źródło: Opracowanie własne. e każdej strefie wyższemu poziomowi jakości życia odpowiada niski Czynnik zmienności, świadczący o wysokiej równowadze rozwoju po-ₜᵥ^ e£ólnych kategorii życia. W celu ustalenia relacji zachodzących pomiędzy i w * rtl’aramk w oparciu o wyliczone średnie wartości poziomu jakości życia czyⁿⁿika zmienności dla całego regionu, wyznaczono cztery typy i dwa str kształtowania się relacji pomiędzy poziomem a stopniem równowagi Uralnej jakości życia (ryc. 9.3.2). W pierwszym typie „A” wysokiemu po-⁰XV* jak°ści życia odpowiadał wysoki stopień równowagi strukturalnej fy. ¹Zovvarⁱych czterech kategorii jakości życia. W typie tym znajdujemy stre-ₑ^5eⁿtrurⁿ I, obrzeża centrum i wielkie osiedla mieszkaniowe - zarówno cia k ’’^akowską” jak i „nowohucką”. W typie drugim „B” poziom jakości ży-nyc^ Przec*?tⁿ*e wysoki, ale stopień równowagi strukturalnej poszczegól-Czterech kategorii jakości życia był mocno zróżnicowany. Do tego typu ę„Cz°ⁿo trzy strefy: centrum II, przedmiejską i suburbiów. W typie trzecim ’ Sejmującym: centrum Nowej Huty oraz strefę podmiejską, obserwowano 433 niski poziom jakości życia przy znacznym jak na ten poziom zróżnicowań¹¹¹ rozwoju czterech kategorii jakości życia. Do typu czwartego „D” przynależał¹¹ strefa dojazdów do pracy, gdzie niski poziom jakości życia cechował się mata zmiennością składających się na niego kategorii. Wymienione cztery typy kształtowania się relacji pomiędzy poziome¹¹¹ a stopniem równowagi rozwoju jakości życia wskazują na możliwość istnień¹³ cyklu rozwoju jakości życia, począwszy od fazy najniższego poziomu przy n¹^' kim stopniu złożoności relacji wewnętrznych do wysokiego poziomu z wyr° wnanym rozwojem składników budujących jego wewnętrzną strukturę. PfZ^ założeniu istnienia tego typu cyklu można ocenić fazę rozwoju dowolnego № danego obszaru pod kątem zaawansowania poziomu jakości życia i wewn?' trznej spójności jego składowych. W cyklu takim można dopuścić działanie me tylko czynników pobudzających rozwój jakości życia, ale także jej degradacji która również może odbywać się po trajektorii wyznaczonej za pomocą cZte rech faz opisanego cyklu. 9.4. Kanon stratyfikacji społecznej Prowadzona w rozdziale 8 analiza dotycząca kształtu struktury społeczni regionu miejskiego Krakowa daje podstawę do ustalenia pewnych prawidło"¹⁰ ści i mechanizmów stratyfikacyjnych, których działanie określono w tym op¹⁻³ cowaniu mianem kanonu stratyfikacyjnego. W szczególności kanon ten obeJ muje zagadnienia: 1) zmiennych i czynników stratyfikacji obecnych w regioⁿl.e miejskim i jego strefach, a zwłaszcza zmienności przestrzennej tych czy¹¹¹¹¹ ków, 2) kwestię zbieżności versus rozbieżności czynników statusu, 3) hicraf chii uwarstwienia społecznego i związanego z nią profilu stratyfikacyjnego gionu miejskiego oraz wyłaniających się na jego tle dystansów społecznych, „charakteru klasowego” zmiennych stratyfikacyjnych. Podane powyżej zagadnienia są przedmiotem rozważań prezentowany⁰ w niniejszym podrozdziale. Zmienność przestrzenna czynników stratyfikacji Na podstawie ustaleń poczynionych w podrozdziałach 8.5-8.10, zmienne stratyfikacyjne przyjęto zestaw 11 cech, takich jak: 1) wielkość g° spodarstwa domowego (udział gospodarstw 5-osobowych i większych w og° nej liczbie gospodarstw - symbol GD), 2) poziom małżeństw (udział osób P° zostających w związku małżeńskim w ogólnej liczbie ludności - symbol 3) poziom wykształcenia (udział osób z wykształceniem wyższym wśród dności w wieku powyżej 15 lat - symbol PW), 4) poziom modernizacji za"¹⁰ 434 owej (udział pracujących w sektorach: H - hotelarstwo i restauracje, J - po-Srednictwo finansowe, K - obsługa nieruchomości i działalność związana Prowadzeniem interesów - symbol PMZ), 5) zadowolenie z miejsca zamie-■^aⁿ’a (udział respondentów zadowolonych i bardzo zadowolonych w ogólnej liczbie - symbol ZMZ), 6) skłonność do zmiany miejsca zamieszkania ²>ał respondentów, którzy wyrażali chęć przeniesienia się poza obecne miej-Ce ^mieszkania w ich ogólnej liczbie - symbol SMZ), 7) czas dojazdu do Pracy (udział respondentów dojeżdżających do pracy ponad 30 minut w ogól-aeJ Hczbie pracujących respondentów - symbol DP), 8) warunki mieszkaniowe . lenna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.7 - symbol WMK), 9) warunki mate-k ⁿe (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.8 - symbol WMT), 10) poziom ⁿsumpcji (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.9 - symbol PK), 11) oce-własnej sytuacji materialnej (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.10 -yⁿⁱbol OSM). CYKL Uwaaa: symbole zmiennych w tekście. powiązania zwrotne powiązania jednostronne --------- powiązania jednostronne II stopnia 9.4.1. Podstawowe wymiary stratyfikacji społecznej w regionie miejskim jakowa ^ródlo: Opracowanie własne. 435 (pwFj^ (g^ powiązania zwrotne I stopnia — powiązania zwrotne ■< — II stopnia powiązania Jednostronne I stopnia STREFA PODMIEJSKA ZE STREFĄ DOJAZDÓW DO PRACY STREFA WIELKICH OSIEDLI MIESZKANIOWYCH Uwaga: symbole zmiennych w tekście. — powiązania Jednostronne II stopnia i MIASTO CENTRALNE "►(pmA* ---(zmz)-<---(pw^ (mł) (dp) (gd) J PRZEDMIEJSKA Z OSIEDLAMI SUBURBIALNYMI yvMn PKj (OS^——>(PM^J^/kn) CENTRUM EMZ) NOWEJ HUTY 1 (dp)--- ►Tmł) y stratyfikacji społecznej według stref Ryc. 9.4.2. Podstawowe wymiary regionu miejskiego Krakowa Źródło: Opracowanie własne. Dla wymienionych powyżej zmiennych wyliczono współczynniki koreluj. Pearsona, osobno dla regionu miejskiego Krakowa (tab. 9.4.1) oraz jego stf a więc miasta centralnego (tab. 9.4.1), strefy wielkich osiedli mieszkaniom')' . (tab. 9.4.2), strefy przedmiejsko-suburbialnej (tab. 9.4.3), strefy podmiej^^ wraz ze strefą dojazdów do pracy (tab. 9.4.3) oraz centrum Nowej Huty (ta 9.4.3). Ustalone w ten sposób macierze korelacji liniowej stały się podstam'4 poszukiwania głównych czynników stratyfikacji czy też jej podstawowych 436 Tab. 9.4.1. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących stratyfikację społeczną regionu miejskiego Krakowa' i miasta centralnego² GD MŁ PW PMZ ZMZ SMZ DP WMK WMT PK OSM GD 0,35 -0,39 -0,16 0,01 0,11 0,03 -0,34 0,03 -0,05 -0,03 MŁ 0,55 0,32 0,08 0,26 -0,03 0,37 0,38 0,71 0,63 0,61 PW -0,64 0,27 0,58 0,02 0,01 0,05 0,66 0,54 0,65 0,59 PMZ -0,02 0,90 0,35 0,17 -0,09 -0,19 0,45 0,49 0,55 0,53 ZMZ 0,05 0,60 0,54 0,98 -0,78 0.11 0,13 0,21 0,16 0,09 SMZ 0,30 0,13 -0,31 -0,87 -0,59 -0,15 -0,10 0,03 0,04 0,06 DP -0,35 -0,67 -0,27 -0,91 -0,87 0,62 0,05 0,05 0,09 -0,06 WMK -0,18 0,39 0,63 0,94 0,94 -0,81 -0,85 0,81 0,83 0,83 wmt 0,18 0,77 0,55 0,92 0,92 -0,51 -0,94 0,87 0,96 0,91 pk 0,17 0,77 0,56 0,92 0,92 -0,50 -0,93 0,88 1,00 0,93 fOSM 0.17 0,71 0,51 0,98 0,97 -0,57 -0,95 -0,92 0,98 0,98 t>[) wielkość gospodarstwa domowego (udział gospodarstw pięcioosobowych i większych w ogólnej liczbie gospodarstw) ML - poziom małżeństw' (udział osób pozostających w związku małżeńskim w ogólnej liczbie ludności) PW - poziom wykształcenia (udział osób z wykształceniem wyższym wśród ludności 'v w ieku powyżej 15 lat) 1’MZ- poziom modernizacji zawodowej (udział pracujących w sektorach: II -hotelarstwo i restauracje, J - pośrednictwo finansowe, K. - obsługa nieruchomości ¹ działalność związana z prowadzeniem interesów) ZMZ - zadowolenie z. miejsca zamieszkania (udział respondentów zadowolonych ¹ bardzo zadowolonych w ogólnej icli liczbie) SMZ - skłonność do zmiany miejsca zamieszkania (udział respondentów, którzy "wrażali chęć przeniesienia się poza obecne miejsce zamieszkania, w ich ogólnej liczbie) DP czas dojazdu do pracy (udział respondentów dojeżdżających do pracy ponad 30 niinut w ogólnej liczbie pracujących respondentów) WMK - warunki mieszkaniowe (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.7) WMT warunki materialne (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.8) l’K - poziom konsumpcji (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.9) OSM - ocena własnej sytuacji materialnej (zmienna syntetyczna, patrz, podrozdz. 8.10) , Współczynniki korelacji nad przekątną tablicy Współczynniki korelacji pod przekątną tablicy /•ródlo: Opracowanie własne. Iaⁱ"ów, Do tego celu zastosowano analizę elementarnego połączenia linkage lₓ^sⁱs opracowaną przez L. McQuitty’ego (Racine, Reymond, 1977). Na po- 1 bV niniejszego badania technika ta uległa modyfikacji, mianowicie obok ₂ e acji dodatnich uwzględniono korelacje negatywne. W ramach każdej d esciu macierzy korelacji zidentyfikowano system połączeń zwrotnych i je-ny°^troⁿⁿych, które stanowiły podstawę do wyznaczenia zgrupowań zmien-ₕₐ- ■ parę zmiennych m , n nazywa się „zwrotnymi”, kiedy zmienna m ma Zₑ w^'ższe r zn oraz zmienna n posiada najwyższy współczynnik r również ²lⁿ>enną ₘ . Zgrupowania połączeń prezentują ryc. 9.4.1, 9.4.2. 437 Tab. 9.4.2. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących stratyfikację społeczną strefy wielkich osiedli mieszkaniowych' i osiedli suburbialnych* ² GD MŁ PW PMZ ZMZ SMZ DP WMK WMT PK OSM GD -0,35 -0,40 0,08 0,25 -0,11 -0,66 -0,80 -0,77 -0,82 -0,80 MŁ -0,28 0,33 -0,53 0,64 0,05 0,68 0,41 0,72 0,67 0,69 PW -0,12 0,63 0,29 0,14 0,30 -0,10 0,63 0,74 0,75 0,76 PMZ -0,37 0,51 0,91 -0,78 0,98 -0,63 -0,42 -0,19 -0,10 -0,08 ZMZ 0,44 0,40 0,83 0,61 -0,53 0,32 0,21 0,32 0,22 0,23 SMZ -0,34 0,29 -0,38 -0,53 -0,61 -0,33 -0,28 0,02 0,09 0,11 DP 0,50 0,26 -0,00 -0,35 0,36 -0,32 0,56 0,59 0,57 0,56 WMK -0,73 0,57 0,62 0,85 0,21 -0,19 -0,01 0,89 0,89 0,88 WMT -0,48 0,84 0,67 0,85 0,27 0,05 0,10 0,92 0,99 0,99 PK -0,39 0,76 0,81 0,94 0,42 -0,13 0,01 0,94 0,96 1,00 OSM -0,51 0,88 0,75 0,82 0,35 0,11 -0,02 0,86 0,97 0,96 GD - wielkość gospodarstwa domowego (udział gospodarstw pięcioosobowych i większych w ogólnej liczbie gospodarstw) Ml. - poziom małżeństw (udział osób pozostających w związku małżeńskim w ogólnej liczbie ludności) PW - poziom wykształcenia (udział osób z. wykształceniem wyższym wśród ludności w wieku powyżej 15 lat) PMZ poziom modernizacji zawodowej (udział pracujących w sektorach: H hotelarstwo i restauracje. J - pośrednictwo finansowe, K - obsługa nieruchomości i działalność związana z prowadzeniem interesów) ZMZ. - zadowolenie z miejsca zamieszkania (udział respondentów zadowolonych i bardzo zadowolonych w ogólnej ich liczbie) SMZ - skłonność do zmiany miejsca zamieszkania (udział respondentów, którzy wyraż.ali chęć przeniesienia się poza obecne miejsce zamieszkania, w ich ogólnej liczbie) DP - czas dojazdu do pracy (udział respondentów dojeżdżających do pracy ponad 30 minut w ogólnej liczbie pracujących respondentów WMK - warunki mieszkaniowe (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.7) WMT- warunki materialne (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.8) PK - poziom konsumpcji (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.9) OSM - ocena własnej sytuacji materialnej (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.10) 'Współczynniki korelacji nad przekątną tablicy ² Współczynniki korelacji pod przekątną tablicy Źródło: Opracowanie własne. Dla regionu miejskiego Krakowa wykryto dwa układy połączeń zwrotny utworzonych przez parę zmiennych WMT - PK oraz ZMZ - SMZ (ryc. 9.4-Pierwsza z wyróżnionych par zmiennych tworzy system siedmiu cech beZp średnio lub pośrednio powiązanych bądź z jedną, bądź z drugą składową tej P^ ry. Druga para zmiennych stanowi odrębną grupę niepowiązaną bezpośredn z jakakolwiek inną cechą stratyfikacyjną, natomiast na poziomie związk trzeciego stopnia łączy się poprzez zmienną MŁ z całym układem powią²^ W ramach tego układu wyróżnić możemy kilka grup zmiennych połączony 438 Tab. 9.4.3. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących stratyfikację społeczną strefy podmiejskiej wraz z strefą dojazdów do pracy' i centrum Nowej Huty¹ GD MŁ PW PMZ ZMZ SMZ DP WMK WMT PK OSM GD -0,02 -0,23 -0,43 0,45 0,89 0,58 -0,14 0,15 0,39 0,11 ML 0,58 0,64 0,53 0,05 0,22 -0,48 0,97 0,96 0,83 0,90 RpW -0,48 0,27 0,98 -0.72 -0,11 0,02 0,68 0,56 0,54 0,43 -PMZ -0,12 0,35 0,11 -0,97 -0,30 0,11 0,58 0,47 0,53 0,29 ZMZ -0,29 -0,30 -0,49 0,20 0,45 -0,28 -0,07 0,13 0,07 0,19 SMZ 0,40 0,89 0,58 -0,08 -0,63 0,25 0,18 0,45 0,67 0,47 ~DP~~ -0,04 0,54 0,71 -0,63 -0,50 0,78 -0,56 -0,43 -0,19 -0,56 JĄ/MK -0,68 0,14 0,89 0,42 -0,11 0,32 0,43 0,95 0,84 0,93 WMT 0,32 0,80 0,17 0,97 0,11 0,55 0,09 0,31 0,94 0,97 PK -0,01 0,71 0,61 0,88 -0,14 0,66 0,32 0,70 0,88 0,92 -OSM 0,33 0,71 0,52 0,62 -0,60 0,77 0,28 0,42 0,69 0,82 Gl) - wielkość gospodarstwa domowego (udział gospodarstw pięcioosobowych ¹ większych w ogólnej liczbie gospodarstw) Ml. - poziom małżeństw (udział osób pozostających w związku małżeńskim w ogólnej liczbie ludności) l’W - poziom wykształcenia (udział osób z wykształceniem wyższym wśród ludności w wieku powyżej 15 lat) l’MZ - poziom modernizacji zawodowej (udział pracujących w sektorach: U -hotelarstwo i restauracje, J - pośrednictwo finansowe. K - obsługa nieruchomości i działalność związana z prowadzeniem interesów) ZMZ - zadowolenie z miejsca zamieszkania (udział respondentów zadowolonych i bardzo zadowolonych w ogólnej ich liczbie) S1V1Z - skłonność do zmiany miejsca zamieszkania (udział respondentów, którzy wyrażali chęć przeniesienia się poza obecne miejsce zamieszkania, w ich ogólnej liczbie) Ul’ cząs dojazdu do pracy (udział respondentów dojeżdżających do pracy ponad 30 IT>inut w ogólnej liczbie pracujących respondentów WMK - warunki mieszkaniowe (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.7) WM f - warunki materialne (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.8) - poziom konsumpcji (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz.8.9) ocena własnej sytuacji materialnej (zmienna syntetyczna, patrz podrozdz. 8.10) , Współczynniki korelacji nad przekątną tablicy Współczynniki korelacji pod przekątną tablicy źródło: Opracowanie własne. ₜᵤ s°bą, które można identyfikować z wymiarami stratyfikacyjnymi. Wymienić Wiu^!⁶^ następujące wymiary: 1) ekonomiczny, utworzony przez zmienne ¹ PK, 2) mieszkaniowo-społeczny (zbudowany ze zmiennych WMK, i \₄,°raz PMZ), 3) demograficzny - cykl życia rodziny (ze składowymi GD ■’ 4) behawioralno-migracyjny (współtworzony przez zmienne ZMZ, f-ia ¹ 5) psychologiczny - odzwierciedlony przez składową OSM. Wy- te Ze Względu ⁿa sił? powiązań z głównym czynnikiem ekonomicznym ⁿa Podzielić na podstawowe (główne), takie jak: ekonomiczny, społeczno- 439 -mieszkaniowy i psychologiczny oraz „wtórne”, tj. demograficzny i behawi⁰' ralno-migracyjny. Tak więc w przekroju całego regionu miejskiego główną °s stratyfikacyjną tworzy wymiar ekonomiczny, a w jego łonie składowa PK " poziom konsumpcji. Można powiedzieć, że składowa ta jest głównym elemeⁿ' tern stratyfikacji społecznej w omawianym regionie. Łączy się ona bardzo ściS' le z percepcją sytuacji materialnej wyrażonej w zmiennej OSM - ocena sytu³' cji materialnej, a także ze składową WMK - warunki mieszkaniowe, ktore z kolei są istotnie powiązane z cechami społecznymi (poziom wykształcen*³ oraz poziom modernizacji zawodowej). Warto zauważyć, na co zwracano u'*'³' gę w podrozdz. 8.7, że składowa warunki mieszkaniowe, choć istotnie poWi4 zana z wymiarem ekonomicznym, pozostaje niejako w jego „cieniu”. Potwier' dza to raz jeszcze mniejszą rolę warunków mieszkaniowych w tworzeniu ukł³ dów stratyfikacyjnych w badanym regionie, ale także i w Polsce, oraz pozost³ łych krajach gospodarki centralnie sterowanej (Domański H., 1996). Znaczek tej zmiennej jako wymiaru stratyfikacyjnego w gospodarce rynkowej jest p⁰<^. stawowe, stąd można oczekiwać, że rola tej zmiennej w kreowaniu pozycJ* społeczno-ekonomicznej będzie rosła. Niemniej ze względu na dużą przewagi w zasobach mieszkaniowych miast, budynków wielorodzinnych typu bloko^ go, oraz dużą ogólną pauperyzację społeczeństwa, wymiar mieszkaniowy dzie posiadał mniejsze znaczenie w uwarstwieniu społeczeństwa polskiego ⁿlZ wysoko rozwiniętych nacji postindustrialnych. Kształt struktury społecznej w mniejszym stopniu podlega wpływom czy³ nika demograficznego, który w badaniu przyjmuje postać cyklu życia rodzić oraz wymiaru behawioralno-migracyjnego, stąd obydwa wymiary określono J³ ko „wtórne” czynniki stratyfikacyjne. Uprzedzając dalszy etap tej analiz można jedynie dopowiedzieć, że w ramach przestrzennych układów stref⁰ wych regionu miejskiego Krakowa obydwa wymiary posiadają jednak istotni „moc” stratyfikacyjną. Analizę elementarnego połączenia zastosowano także do identyfikacji wnych czynników stratyfikacyjnych w poszczególnych strefach regionu skiego Krakowa. Założono bowiem, że wymiary stratyfikacji ustalone dla c³^-struktury społecznej badanego regionu nie muszą być wiernie odtwórz^ w społecznościach zamieszkujących jego strefy. Układy połączeń zmiennY w ramach stref regionu (ryc. 9.4.2) wskazują na pewną niejednorodność wys^ powania wymiarów stratyfikacji w strefach omawianego regionu miejski^ Niejednorodność ta wypływa ze zróżnicowanej liczby głównych czynnik⁰^ stratyfikacji, od jednego w strefie przedmiejsko-suburbialnej, przez d" w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, trzy w mieście centralnym > trum Nowej Huty, po cztery w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy- 440 Istotne, główne wymiary, zidentyfikowane na podstawie par zmiennych utwo-rz°nych przez system połączeń zwrotnych, nie w pełni odpowiadają tym wyge-aerowanym dla całego regionu miejskiego. Powstałe w ramach tych wymiarów °ⁿstelacje cech (pary zmiennych) nie pokrywają się częściowo także w ra-Iⁱlach stref regionu. Duże znaczenie wymiaru ekonomicznego, ustalone dla re-S'onu miejskiego, odnajdujemy w „czystej postaci” tylko w mieście central-Warto jednak zauważyć, że układ ten jest samodzielną grupą, stąd więk-SZe znaczenie stratyfikacyjne w omawianej części regionu miejskiego należy Wypisać układowi społeczno-psychologicznemu, w tym zwłaszcza zmiennej ^ziomu modernizacji zawodowej (PMZ). Wymieniona para zmiennych sku-’ w ramach systemu powiązań jednostronnych, większość pozostałych cech tyfikacyjnych. Z układem tym duże powiązania posiada czynnik behawio-°'migracyjny, odgrywający poważną rolę w procesie stratyfikacji społe-°Sci miasta centralnego. Można zaryzykować twierdzenie, że właśnie ten ^.^•ar będzie w przyszłości nadawał ton procesom stratyfikacji w wielkim pr₂SCle’ niezależnie od, toczących się po innej trajektorii, procesów segregacji strzennej. W kolejnych trzech strefach, tj. wielkich osiedli mieszkanio-ⁿ> Przedmiejsko-suburbialnej i podmiejskiej oraz dojazdów do pracy, najęli ⁿ'ejszy czynnik stratyfikacji społecznej jest konglomeratem zmiennych ^łomicznych PK (w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych) względnie pᵣₐ (w strefie przedmiejsko-suburbialnej oraz podmiejskiej i dojazdów do bal^- ZC zmLeⁿⁿ£l psychologiczną, odnoszącą się do percepcji sytuacji mate-ⁿeJ (OSM). A zatem czynnik ekonomiczny jest dominującym elementem Pr? yrⁱkllMcym strukturę społeczną wymienionych stref regionu miejskiego, agi₀ Czyrⁿ obserwujemy tu pewną prawidłowość w strefach należących do - morfologicznej (miasto centralne i wielkie osiedla mieszkaniowe) lach cechą stratyfikacyjnąjest zmienna poziomu konsumpcji (PK), w stre-(^/|.Peryferyjnych natomiast - zmienna poziomu warunków materialnych gu ' Oznacza to pewną dwudzielność regionu miejskiego ze względu na hvOᵣ/Cechę stratyfikacyjną. W centrum Nowej Huty konstelacja zmiennych rpiₐ '^cych główny wymiar uwarstwienia jest jeszcze inna. Wymiar ten tworzy s^ąJ¹⁰^*⁰'⁶ czynnik ekonomiczno-społeczny, wyrażony w zmiennych odno-\v₀₍jQ ¹ S¹? do warunków materialnych (WMT) oraz poziomu modernizacji za-strat r (?MZ). W Nowej Hucie zwraca uwagę brak znaczenia w procesie „Oc Kacj'> tak istotnych w pozostałych strefach regionu zmiennych, jak Nₐ ₜⁿ.a sytuacji materialnej” (OSM), a także „warunki mieszkaniowe” (WMK). tyfiłęJ ^stawie możemy stwierdzić wyraźną odmienność uwarunkowań stra-p^jnych w Nowej Hucie od pozostałych partii regionu miejskiego. Ptyₐᵣₛₜ UrⁿowHjąc tę część rozważań, stwierdzamy największe znaczenie dla lenia społecznego: 1) w mieście centralnym - wymiaru ekonomiczne 441 go i społeczno-psychologicznego, ale też migracyjno-behawioralnego, a zate'¹¹ w omawianej strefie następuje układ wielowymiarowy, odpowiadający duże*¹¹¹¹ zróżnicowaniu głównych osi stratyfikacyjnych, które się jednak wzajemnie r°' wnoważą, 2) w strefie zabudowy blokowej - wymiaru ekonomiczno-psychd⁰ gicznego, który dominuje nad pozostałymi wymiarami, 3) w strefie przedrrueJ sko-suburbialnej dostrzegamy dużą „spójność” zmiennych uwarstwienia sp°^e cznego, które skupione są wokół wymiaru ekonomiczno-psychologicznego, w strefie przedmiejskiej i dojazdów do pracy - duże znaczenie w stratyfik^J¹ odgrywa czynnik demograficzny, co odzwierciedla znaczną wielowymiar° wość stratyfikacyjną peryferyjnych stref regionu miejskiego Krakowa. Zbieżność versus rozbieżność czynników statusu Koncepcja rozbieżności czynników statusu, odnosząca się do dekompozy^¹ cech położenia społecznego, zakłada słaby związek pomiędzy główny¹¹¹¹ zmiennymi stratyfikacyjnymi, a zatem zmniejszanie się nierówności sp⁰^ cznych. W okresie realnosocjalistycznym obserwowano zwiększenie rozbieZ ności czynników statusu (Słomczyński, Wesołowski 1975; Słomczyński, JaI¹¹C. ka, Wesołowski, 1994), co oznaczało wzrost rozbieżności pomiędzy zarobki¹ i dochodami a kwalifikacjami i wykształceniem ludności. Proces ten w mały¹¹¹ stopniu był uzależniony od świadomej polityki państwa, wynikał raczej wzrostu, szczególnie w latach 80., procesów żywiołowych, przede wszystk*’ w sferze dochodów. Przeciwwagę tego procesu stanowi zjawisko zbieżno czynników statusu, odzwierciedlające się w coraz silniejszym powiązaniu sokości zarobków z zajmowanym stanowiskiem i złożonością wykonywany zawodu. Proces ten, aczkolwiek wolno postępujący, obserwowano w la^j 90., zarówno w Polsce, jak i w innych krajach postsocjalistycznych (Dornan H„ 1994b, 1996). W kontekście przywołanych tu procesów można postawić pytania: czy y wisko nierówności społecznych jest obserwowane w podobnej, czy różnej ska natężenia w przestrzeni regionu miejskiego, czy wzorem lat ubiegłych bl* ■ temu regionowi do wzrostu rozbieżności, czy też podąża on w ślad za Pa cymi wzorami różnicowania dochodów i zwiększania roli czynników nieO^ kratycznych, prowadzącymi do zjawiska postępującej zbieżności czynni statusu. ₕ Wyliczając sumę współczynników korelacji liniowej (tab. 9.4.1-9.4.3) L stratyfikacyjnych istotnie skorelowanych ze sobą (a - 0,05), oceniono w Ja*y stopniu po³ożenie jednostki w jednym wymiarze stratyfikacyjnym odpo^¹³ położeniu tej jednostki w pozostałych analizowanych wymiarach. Wyższa j tość sumy współczynników korelacji pomiędzy cechami stratyfikacyj¹^ 442 Tab. 9.4.4 • Wskaźnik nierówności społecznych Strefa T^oęentralne _____________ osiedli mieszkaniowych 'p^Sjrniejsko-suburbialna___________ ~p~T-!Hi®l_ska i dojazdów do pracy Nowej Huty________________ L'-~-9łPjjniejski Krakowa___________ Obliczenia własne. Wartości wskaźnika dla zmiennych statyfikacyjnych ___Ogółem 44,3 16.5 25,9 23,2 11.5 29,7 Głównych 30.7 14.7 ___23,4 16.8 9,7 23,6 Wtórnych 13,6 1,8 2,5 6,4 1,8 6,1 ?ⁿacza większą zbieżność czynników statusu i odwrotnie - niższa wartość -nie eJSZe ⁿⁱerówⁿoścⁱ sP°łeczⁿe- Wartości te określono mianem wskaźnika °Wności społecznych (tab. 9.4.4). Został on wyliczony w dwóch warian-tj- osobno dla zmiennych stratyfikacyjnych głównych oraz dla zmiennych ^ch. Przytoczone dane, odnoszące się do wartości wskaźnika nierówności ecznych, świadczą o znaczącym zróżnicowaniu regionu miejskiego pod 5 ędem uwarstwienia społecznego. Wskazują one na rysujący się podział re-hiia U mⁱeJskⁱeg° ⁿa dwie części: pierwszą - centralną, która podlega wielowy-> z dużą siłą przebiegającym procesom stratyfikacji społecznej pro-d Z^c^m d° krystalizowania się zjawiska zbieżności czynników statusu oraz b Przejściowo-peryferyjną, w której nadal obserwujemy stosunkowo sła-Wiązki pomiędzy głównymi, ale też i wtórnymi zmiennymi stratyfikacyjny-Sw’adczące o utrzymującej się roli dekompozycji cech położenia społe-bj . &⁰’ czyli daleko jeszcze posuniętej rozbieżności czynników statusu. Roz-njOₓᵥ°Sć ta szczególnie mocno zaznacza się w strefie wielkich osiedli mieszka-biₐ] oraz w centrum Nowej Huty. Jedynie w strefie przedmiejsko-subur-hoś wyst?PuJ4 pewne oznaki transformacji od stanu rozbieżności do zbież-C¹ Czynników statusu. A zatem cały region jest w stanie znacznej nierówno-dużej zmienności przestrzennej czynników stratyfikacyjnych. has SerwuRc wartości poszczególnych zmiennych stratyfikacyjnych, zwraca hej UWa§? stosunkowo małe znaczenie w uwarstwieniu społecznym zmien-Po2'P°²'⁰rⁿu wykształceⁿⁱa- Zmniejszenie się zależności dochodu z pracy od ₐ *Orhu wykształcenia zostało zaobserwowane w Polsce już w latach 70., ęₑch ^°do się w kolejnej dekadzie (Słomczyński, Janicka, Wesołowski, 1994). \v ta Posiada pewną moc wyjaśniającą zmienność stratyfikacyjną jedynie $cₑ ack Peryferyjnych regionu miejskiego. Jak wykazało badanie, jej miej-\v ZaJęta inna zmienna o charakterze społeczno-zawodowym, określona cy mianem poziomu modernizacji zawodowej, związanej z rozwojem 443 procesów tercjalizacji. Jej związek z innymi cechami stratyfikacyjnymi okaz³* się szczególnie silny w mieście centralnym oraz w strefie przedmiejsko-subut' bialnej, a więc w najlepiej pod względem społecznym rozwiniętych częścią^ regionu miejskiego. Można stąd wnioskować, iż rola stratyfikacyjna tej zmie*¹' nej będzie rosła, zgodnie z przemianami zachodzącymi w strukturze branżowo -gałęziowej oraz sektorowej gospodarki. Czy oznacza to jednocześnie całkoW¹ te wyrugowanie poziomu wykształcenia jako zmiennej oddziałującej na cechy położenia społecznego? Należy sądzić, że jej „zneutralizowane” oddziaływań¹³ na kształt struktury społecznej będzie symptomatyczne właśnie dla region⁰" zurbanizowanych, gdzie poziom wykształcenia jest wysoki. W makrostrukm ralnym układzie przestrzennym, np. regionalnym czy krajowym, zmienna ta będzie nadal istotnym elementem stratyfikacji społecznej. Analiza wartości wskaźnika nierówności dla zmiennych stratyfikacyjnyc ustalonych dla regionu miejskiego Krakowa potwierdza, zasygnalizowane juZ wcześniej, duże znaczenie dla procesów uwarstwienia społecznego cech wch° dzących w skład wymiaru ekonomicznego. Kolejne miejsce w tym układz*e zajmuje wymiar psychologiczny oraz czynnik warunków mieszkaniowy^.’ Mniejsze znaczenie należy przypisać wymiarowi społecznemu, ale jak powyżc-skonstatowano, obserwujemy tu pewien rodzaj „wymiany mocy wyjaśniaj^ OKRES REALNOSOCJALISTYCZNY OKRES TRANSFORMACJI BMG □ WM EK PS cz ^z □z SP DEM < 'moc wyjaśniająca' ◄---------—¹--------------► “moc wyjaśniająca" > Oznaczenia wymiarów: BMG - behawioralno-migracyjny WM - warunków mieszkaniowych EK - ekonomiczny PS - psychologiczny SP - społeczny DEM - demograficzny Ryc. 9.4.3. Piramidy wymiarów stratyfikacji społecznej w okresie realnosocjalistycznym i transformacji. Źródło: Opracowanie własne. 444 Senność stratyfikacyjną” pomiędzy cechami: poziomu wykształcenia a po-Z¹⁰rnem modernizacji zawodowej, co oznacza wzrost rangi poziomu modemi-^cji zawodowej jako jednej z podstawowych cech uwarstwienia społecznego, Sztem spadku znaczenia poziomu wykształcenia jako zasadniczego elementu Ratyfikacyjnego. Zaproponowane w analizie zmienne wymiaru demografi-C?ⁿego, związane z cyklem życia rodzin, a także wymiaru behawioralno-mi-§racyjnego, z racji mniejszej ich wagi w procesach stratyfikacyjnych, zostały ^ZWane wtórnymi. Jak wynika z analizy, rola pierwszego z wymienionych yrtl|arów „wtórnych” zdaje się zmniejszać, natomiast dostrzega się sporą ⁿ°ść dla badań struktury społecznej czynnika określonego tu wymiarem be-^ioralno -migracyjnym. Na podstawie poczynionych wyżej uwag możemy zaproponować graficzną ᵣQ^erⁱtacj? znaczenia wyróżnionych czynników w postaci „piramidy wymia-liici Stra№<*”> którą prezentuje ryc. 9.4.3. Można by ją określić jako pira-? okresu transformacji. W porównaniu do okresu realnosocjalistycznego niV°²ⁿ*a oⁿa wi?kszym znaczeniem w interesujących nas badaniach czyn-żₑ ekonomicznego, warunków mieszkaniowych, psychologicznego, a tak-I rtllgracyjno-behawioralnego, natomiast osłabieniu uległa rola wymiaru spo-Czneg₀, ₐ także demograficznego. ^*^£hią uwarstwienia społecznego tyyk^P^wndzona w poprzednich częściach niniejszego podrozdziału analiza u Za^a: 1) pojawienie się nowych czynników kształtowania podziałów spo-u?n 2) wzmocnienie roli jednych, a osłabienie drugich, tradycyjnych cech artych za podstawowe nośniki uwarstwienia społecznego. Zwrócono uwagę silą°^Z'a^ reS’oⁿu miejskiego na dwa subregiony - centralny (o znamionach Cech Zarysowartych procesów zbieżności czynników statusu) oraz peryferyjny, W uJący ₛję przebiegiem zjawisk pozostających w opozycji do ujawnionych ż\vi rUrⁿ ~ mianowicie, rozbieżnością czynników statusu, a zatem słabym kₐ j K'erⁿ m*ędzy głównymi cechami stratyfikacyjnymi. Analizowane zjawis-tyfₗₖProcesy mają bezpośredni wpływ na tworzenie się „nowej” hierarchii stra-^ktu^¹¹^’ zw*4zaⁿeJ z przekształceniami zachodzącymi w starej makro-st\vj rze‘ Przedmiotem analizy tej części pracy jest kształt hierarchii uwar-Hii ₛ la Oraz istniejące konfiguracje dystansów społecznych między segmenta-Hiiej eczno-zawodowymi, rozpatrywane w układach przestrzennych regionu ^sKiego. chy *erarchi? uwarstwienia społecznego analizowano w oparciu o główne ce-^egQtratyfikacyjne, które wchodziły w skład wymiarów: społeczno-zawodo-’ ^eszkaniowego, warunków materialnych i oceny sytuacji materialnej. 445 Podstawę do zbudowania modelu stratyfikacyjnego regionu miejskiego sta' nowią wyliczenia średniej rangi cech stratyfikacyjnych w regionie miejski ogółem oraz w poszczególnych jego strefach. Średnia ranga cech stratyfikacji! nych była wyliczona jako średnia arytmetyczna rang sześciu cech główny⁰*¹ uwzględnionych w badaniu hierarchii uwarstwienia społecznego. Średnia rang³ Ryc. 9.4.4. Globalne różnice społeczne w regionie miejskim Krakowa według segmentów społeczno-zawodowych Źródło: Opracowanie własne. O a a> c N O ® O o. 10 <0 (0 a a c a do pracy strefy Ryc. 9.4.5. Hierarchia uwarstwienia społecznego w regionie miejskim Krakowa według stref funkcjonalno-przestrzennych Źródło: Opracowanie własne. 446 Cech nawiązujących do konfiguracji głównych zmiennych odpowiada pojęciu P°ziomu statusu społecznego, który został określony liczbowo w skali od 1 do (odpowiednio bardzo niski - bardzo wysoki status społeczny). Istniejące róż-^¹Ce w poziomie statusu społecznego, zachodzące pomiędzy segmentami spo-l^^o-ekonomicznymi w poszczególnych strefach regionu miejskiego, okreś-ⁿ° mianem dystansu społecznego. A zatem dystans ten dzieli pod względem Płożenia społecznego omawiane segmenty i wskazuje na hierarchię uwar-twienia społecznego. Ponieważ w niniejszym opracowaniu hierarchia ta jest Puentowana w układzie przestrzennym, stąd można mówić o profilu stratyfi-^cyjnym regionu miejskiego Krakowa w układzie centrum - peryferie. Został ^Prezentowany na ryc. 9.4.4 i 9.4.5 w dwóch wariantach, co pozwala na Ustawienie zróżnicowań zarówno przestrzennych, jak i międzygrupowych. ^a podstawie poczynionych uprzednio uwag można mówić o daleko posu-lₑ? Procesie restrukturyzacji, oznaczającym tworzenie się nierówności spo-^cSych, opartych o nowe reguły wyłaniania się procesów społecznych. S^iązku z powyższym można zadać pytanie, czy te nowe reguły i mecha-foz V UWarstwienia społecznego powodują zmiany w „klasycznym” układzie 'vin*arStWleⁿⁱa’ a dalej _ czy układ ten nawiązuje do hierarchii społecznej roz-^tego społeczeństwa kapitalistycznego? r°fil stratyfikacyjny w globalnym układzie regionu miejskiego odpowiada ukł Fa ⁿ’e „klasycznemu” układowi stratyfikacyjnemu, a zatem na górze tego nic^U Zⁿajdują się przedstawiciele kadr wyższych, nieco niższą pozycję od Prac ZaJmuj4 przedsiębiorcy (ryc. 9.4.4). Trzeci szczebel hierarchii zajmują nOₘ°Wⁿⁱcy biurow’’ których dzieli od dwóch poprzednich grup społeczno-eko-chi' ¹CZr,ych znaczny dystans społeczny. Najniższy stopień omawianej hierar-Sᵤ ¹ °^upują tradycyjnie robotnicy, których pozycja jest nieco wyższa od statu-i rencistów. Ten globalny układ stratyfikacyjny ulega pewnym r^i ^delowaniom w ramach stref regionu miejskiego (ryc. 9.4.5). W centrum bj₀ a Hieco wyższą pozycję społeczną od kadr wyższych zajmują przedsię-ⁿatomiast na dole drabiny rolę „czerwonej latami” pełnią robotnicy, °siedi' r°Wⁿ'ez najniżej plasują się na drabinie społecznej w strefie wielkich stᵣₑf ¹ m’eszkaniowych. Zdecydowanie odmienny, od dwóch wymienionych sko re®'°ⁿu miejskiego, układ uwarstwienia spotykamy w strefie przedmiej-\Vy£SUburbialnej, gdzie obserwujemy wyraźną społeczną polaryzację: kadry strefZe Przedsiębiorcy versus robotnicy, pracownicy biurowi i emeryci. W tej ejj ’ Jak w żadnej innej, status pracowników biurowych jest niższy od pozy-^i^sk’ ⁿⁱ^°W’ skądinąd najwyżej notowanych w przekroju całego regionu p₀₍ł . eS°- Polaryzacja pozycji społecznych jest wyrazem dużych społecznych °w powstających współcześnie w strefie przedmiejsko-suburbialnej, 447 podlegającej żywiołowym procesom suburbanizacji. Stąd mamy tu mocno za akcentowane zjawisko fragmentacji przestrzeni miejskiej, polegającej na koeg zystencji nowych osiedli suburbialnych i starej przedmiejskiej, substandard⁰' wej zabudowy jedno- i wielorodzinnej. Jak wskazuje omawiany profil, najmniejszy dystans społeczny pomiędzy grupami zajmującymi najwyższą pozycję a tymi najsłabszymi, pojawia w centrum Nowej Huty, jest niemal dwukrotnie mniejszy od obserwowani⁰ w pozostałych strefach regionu. Świadczy to dobitnie o ciągle jeszcze obi nym, szczególnie w starszej części Nowej Huty, zjawisku rozbieżności czyn¹” ków statusu, co nie oznacza braku różnic społecznych, ale utrzymującą się ¹¹³ dal ich znaczną kompresję. W Nowej Hucie ciągle jeszcze pozycja społeczn³ przedsiębiorców jest równa tej wyznaczonej przez kadry wyższe, co jednak n*e tyle wiąże się z jej realnym wysokim statusem, ile ze stosunkowo niską p⁰^ cją kadr wyższych. W omawianym profilu utrzymująca się nadal wysoka pozycja społeczn³ przedsiębiorców jest niemal równa statusowi kadr wyższych. Jest ona p°^° siem układów stratyfikacyjnych panujących w gospodarce reglamentacyjnO'”³ kazowej okresu realnosocjalistycznego, w którym wyjątkowo wysoki stab*⁵' przede wszystkim materialny, był udziałem właśnie drobnych przedsiębiorco" Jak wskazują badania nad uwarstwieniem w Polsce, ale też w pozostałych b> łych krajach gospodarki centralnie sterowanej, pozycja społeczna tej grupy ⁰ niżą się, co jest zgodne z tendencjami istniejącymi w układach społeczny krajów rozwiniętego kapitalizmu. Przedstawiciele drobnego biznesu na Zach⁰ dzie sytuują się bowiem w środkowych partiach drabiny stratyfikacyjnej (P° mański H., 1994b). Zatem wysoka pozycja społeczna przedsiębiorców na № binie stratyfikacyjnej jest podstawowym elementem, który odróżnia uwarstwienia społecznego regionu miejskiego Krakowa od obowiązują^ hierarchii społecznych w krajach wysoko rozwiniętych. Z kolei, oznaką P wnego upodobniania się „krakowskiej” hierarchii do zachodnich układów SP łecznych jest zdecydowanie „pośrednia” pozycja społeczna pracowników b⁽l rowych, których dzieli od segmentów najwyżej ulokowanych na drabinie stf³ tyfikacyjnej większy dystans społeczny niż od robotników. Grupę tę może identyfikować z zachodnią niższą „klasą średnią”. Rozpatrując uwarstwienie społeczne w poszczególnych strefach miejskiego, stwierdzamy dużą zgodność uporządkowania grup społeczno' wodowych z globalnym układem miejskim. Co wydaje się godne podkreślę to fakt odtworzenia się tej hierarchii społecznej w „klasycznym” u^a w strefie wielkich osiedli mieszkaniowych, która w omawianym przypa° prezentuje się, obok strefy podmiejskiej i dojazdów do pracy, najbardziej 448 ²|scie. W przeciwieństwie do strefy „bloków”, w centrum Nowej Huty panuje ¿goła odmienny porządek stratyfikacyjny, tu dystanse pomiędzy segmentami stosunkowo małe, a pozycja społeczna pracowników biurowych, co jest eWenementem w skali regionu, jest najbliższa tej, notowanej dla kadr wyż-s?ych i przedsiębiorców. profilu centrum - peryferie zwraca uwagę spadek „wartości statusu” Poszczególnych segmentach społecznych, ujawniający się w miarę oddalania S¹? od centrum regionu miejskiego. Jedynym odstępstwem od tej prawidłowo-Jest wzrost „wartości statusu” wraz z przesuwaniem się ku peryferiom, ob-^erWowany u robotników. Na lepszą pozycję społeczną tej grupy w strefach ru-jak^ wP^wają zarówno relatywnie dobre warunki mieszkaniowe, ¹ Względnie korzystna sytuacja materialna. Można sądzić, że ta poprawa ycJi na peryferiach jest związana z „multiplikatywnym mechanizmem” po-? Klwania dochodów w tej grupie społecznej, tj. z pracy zawodowej, często ^'^dużego gospodarstwa rolnego, zatrudnienia w szarej strefie, pracy za gra-ₛ a także poprawy warunków mieszkaniowych dzięki utrzymującemu się d aryzmowi rodzinnemu i sąsiedzkiemu, ujawnianemu m. in. w trakcie bu-ₙ domów. Wpływ może tu mieć także wielkość rodziny, tworzącej wspól-alₑ^°Spodarstwo domowe, gdzie do dyspozycji są czasem dochody niewielkie, Sₑᵣ^*²yskiwane od kilku dorosłych członków rodziny. Mechanizm ten jest ob-ᵣ °Waⁿy w niniejszej skali również w grupie pracowników biurowych, któ-fₗₑ decydowanie wyróżniają się najlepszą sytuacją materialną, właśnie w stre-^miejskiej i dojazdów do pracy. Tym mechanizmem miedzy innymi moż-c^ᵣᵢ^tłUrⁿaczyć zasadniczy brak równowagi między materialnymi a społe-mₑ ²aw°dowymi (wykształcenie) wyznacznikami statusu wymienionych seg-Brak równowagi między statusem materialnym oraz społeczno-zawo-gjOn ¹¹¹ dotyczy przede wszystkim przedsiębiorców i obejmuje niemal cały re-poza miastem centralnym. Oznacza on występowanie zasadni-^irn dysProporcji pomiędzy statusem społeczno-zawodowym, z reguły nis-bardzo dobrymi warunkami mieszkaniowymi i sytuacją materialną. a Oₛj Jawr>ione znaczne dysproporcje pomiędzy pozycją społeczno-zawodową W ₒ^ⁿ’?tym statusem materialnym przedsiębiorców krakowskich wpisują się W Cₐj . ⁿy mechanizm strukturalizacji społecznej tej grupy, funkcjonujący '^'■0 F°lsce> znany z wcześniejszych studiów (Domański H., Sawiński, H’’ 1994a). Odmienność, w porównaniu z pracownikami na-°drari -¹’ poleSa m- >ⁿ- na specyfice wchodzenia do zawodu (przejęcia firmy c°w czy rodziny), a także zasadach wynagradzania. 449 Stopień nierówności społecznych wewnatrzgrupowych i miedzy grupowi (miedzysegmentowych') Badania stopnia nierówności społecznych w ujęciu wewnątrz oraz między* grupowym (względnie wewnątrz i międzysegmentowym) jest niejako dopeh nieniem prowadzonych tu analiz, które opisują zjawiska i procesy wchodzą^ w skład „kanonu stratyfikacji społecznej”. Celem tej ostatniej z analiz jest zaprezentowanie zróżnicowania społecznego, utrzymującego się w obrębie p°" szczególnych segmentów społeczno-ekonomicznych, a także pomiędzy badanymi segmentami. Tab. 9.4.5. Współczynnik zmienności dla segmentów społeczno-zawodowych (zróżnicowanie wewnątrzsegmentowejw regionie miejskim Krakowa Symbol Kadry Pracownicy Przedsię- Emeryci i Średnia zmiennej wyższe biurowi biorcy Robotnicy renciści wartość PW 10,18 29,73 33,65 70,11 56,76 40,09 PMZ 24,35 45,64 42,59 33,99 29,31 WMK 6,28 22,92 18,58 25,07 18,30 18,23 WMT 12,39 18,87 1,39 38.86 18,60 18,02 PK 6,54 20,70 5,66 18,89 26,08 ■ 15,57 OSM 9,35 17,48 6,12 14,52 28,44 15,18 Opis symboli zmiennej jak w tab. 9.4.1. .-zjawisko nie występuje Źródło: Obliczenia własne. Tab. 9.4.6. Średni współczynnik zmienności dla stref regionu miejskiego Krakowa (zróżnicowanie międzysegmentowe) Symbol Miasto Centrum Wielkie osiedla Suburbialno- Podmiejska Średnia zmiennej Centralne Nowej Huty mieszkaniowe przedmiejska i dojazdów wartość do pracy PW 105,39 115,65 112,59 103,69 145,00 116,47 PMZ 25,18 24,80 29,07 58,95 60,10 39,62 WMK 36,51 31,00 39,72 45,77 37,42 38,08 WMT 51,62 46,17 47,74 46,29 45,99 47,56 PK 51,52 36,85 48,91 46,48 47,79 46,31 OSM 45,36 35,47 37,45 37,29 57,01 42,51 Opis symboli zmiennej jak w tab. 9.4.1. Źródło: Obliczenia własne. 450 Stopień nierówności społecznych oceniono badając rozkład głównych cech ^ratyfikacyjnych względem ich średnich wartości. Stopień ten ustalono stosując współczynnik zmienności, który jest ilorazem odchylenia standardowego ¹ średniej. Niska wartość współczynnika jest wyrazem małej zmienności ¹ oznacza silną koncentrację wartości wokół średniej, natomiast znaczne rozproszenie wartości świadczy o dużym zróżnicowaniu zmiennej, czyli o sporych ⁿierównościach społecznych. Współczynnik zmienności został obliczony w dwóch wariantach. W pierwszym, zbadano zróżnicowanie sześciu głównych Cech stratyfikacyjnych w układzie pięciu segmentów społeczno-ekonomicznych, w ten sposób ustalono zmienność wewnątrzgrupową (tab. 9.4.5). ty drugim wariancie wyznaczono zmienność tych samych cech, lecz według stref regionu miejskiego, co pozwoliło na określenie zróżnicowań pozycji społecznej w układzie przestrzennym, a zarazem dało obraz zmienności między-Srupowej (tab. 9.4.6). Przeprowadzona analiza współczynnika zmienności dla segmentów społe-czno-ekonomicznych (analiza zmienności wewnątrzgrupowej) - tab. 9.4.5, ^skazuje na przeciętnie wyższe zróżnicowanie wymiaru społecznego, słabsze Różnicowanie warunków mieszkaniowych oraz sytuacji materialnej, a najmniejsze wymiaru psychologicznego (oceny sytuacji materialnej). Z wyjątkiem Wymiaru społecznego, trzy pozostałe czynniki stratyfikacji społecznej cechowała duża koincydencja stopnia nierówności społecznych. Najniższy stopień Różnicowania warunków mieszkaniowych wystąpił w gospodarstwach domowych kadr wyższych oraz przedsiębiorców, z kolei warunki materialne, a także lch subiektywna ocena były najmniej różniące się w segmentach przedsiębior-c°w, a następnie kadr wyższych. Stosunkowo wysoki współczynnik zmienności, świadczący o utrzymują-cych się dużych różnicach w poziomie warunków mieszkaniowych cechował ⁿatomiast robotników, a dalej pracowników biurowych. Wymienione grupy, a także emeryci i renciści wykazywali się też sporym zróżnicowaniem warun-°w materialnych oraz oceną sytuacji materialnej. A zatem w przekroju pięciu Segmentów społeczno-ekonomicznych stopień zróżnicowania poszczególnych Wymiarów stratyfikacyjnych rośnie wraz ze spadkiem ich pozycji w hierarchii m^arstwienia społecznego. Możemy więc stwierdzić, że tam, gdzie jest najniż-S?a pozycja społeczna, tam też nierówności są najbardziej jaskrawe. Podobną Ptawidłowość, wśród społeczeństw postkomunistycznych wykrył H. Domański ('996), ustalając że w krajach o najniższym poziomie dochodów występują ⁿajbardziej ostre nierówności, w krajach wysoko rozwiniętych zależność ta jest °dWrotna, nierówności rosną wraz ze wzrostem poziomu życia. Średnie współczynniki zmienności ustalone dla stref regionu miejskiego 451 Krakowa były większe od przeciętnych wartości wewnątrzgrupowych (tab-9.4.6). Szczególnie dużym zróżnicowaniem wewnątrz poszczególnych stref wykazywał się odsetek ludności z wykształceniem wyższym, osiągając naj' wyższą zmienność w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy. Warunki mic* szkaniowe były najsilniej zróżnicowane w strefie przedmiejskiej - suburbia!' nej, co jeszcze raz potwierdza występujące w niej gwałtownie zmiany w jakości i standardach budownictwa mieszkaniowego (rezydencjonalnego). Największe nierówności pomiędzy grupami w zakresie warunków materialnych zidentyfikowano natomiast w mieście centralnym, gdzie rozpiętość pozycji sp°' łecznych była równie wysoka. Najbardziej skrajne postawy w ocenie własneJ sytuacji materialnej były prezentowane z kolei w strefie podmiejskiej i dojazdów do pracy, co nie dziwi biorąc pod uwagę silne zróżnicowanie mieszkańców pod względem społeczno-ekonomicznym. Warto zauważyć, że strefa wielkich osiedli mieszkaniowych wyróżniała Si? stosunkowo wysokimi współczynnikami zmienności opisującymi warunki rme' szkaniowe a także warunki materialne, oznacza to upodobnienie się jej w omawianym zakresie do miasta centralnego. A zatem pod względem strukturalno' -społecznym strefa wielkich osiedli mieszkaniowych jawi się jako w pełni kształcony organizm miejski, często nadal zbyt jednowymiarowo oceniany przez pryzmat morfologicznej monotonii. Najmniejsze zróżnicowanie i to niemal wszystkich cech wystąpiło w No^cJ Hucie, a zatem nie tylko drabina hierarchiczna była tu najbardziej spłaszczona, ale też i międzygrupowe różnice w zakresie sześciu głównych cech stratyfik³' cyjnych potwierdziły obecność bardzo silnie manifestujących się w tej dzielni' cy zasad egalitaryzmu, pochodzących z poprzedniej epoki. Oceniając generalnie zmienność międzygrupową czynników stratyfikacji' nych w profilu centrum - peryferie stwierdzamy: 1) duże międzygrupowe zróżnicowanie warunków mieszkaniowych i ma' terialnych w mieście centralnym, które poważnie zmniejsza się w miarę prze' suwania się ku peryferiom; 2) występowanie diametralnie odmiennego rozkładu przestrzennego powyżej opisanego w zakresie wymiaru społecznego, co oznacza relatywni małe różnice występujące pomiędzy grupami w poziomie wykształcenia i n¹⁰' demizacji w centrum, które raptownie powiększają się w peryferyjnych strC' fach regionu miejskiego; 3) spadkową tendencję współczynnika zmienności wymiaru psycholog¹' cznego pojawiającą się na linii od centrum regionu miejskiego do strefy prze<^ miejsko-suburbialnej, która gwałtownie się załamuje w strefie podmiejski^ i dojazdów do pracy; tu bowiem współczynnik ten przybiera wysokie wartości’ 452 °znaczające zasadnicze międzygrupowe różnice w ocenie własnej sytuacji ma-lerialnej. Przyczyn tej wysokiej zmienności należy dopatrywać się w „mecha-ⁿ*zmie konfrontacji” własnej sytuacji materialnej z warunkami bytowymi grup 'epiej sytuowanych, co wzmacnia poczucie względnej deprywacji. ^•5. Perspektywy rozwoju społecznego regionu miejskiego Krakowa Perspektywy rozwoju społecznego (przemian struktury społecznej) oceniać ^ożna na szereg sposobów. W tym podrozdziale: 1) scharakteryzowano na Podstawie dotychczasowych tendencji rozwoju społecznego ścieżki przyszłego r°żWoju społecznego, 2) odniesiono się do głównych czynników, które będą ^cydować o przemianach społeczno-przestrzennych w regionie, 3) zwrócono uWagę na zasadnicze zagrożenia dla rozwoju społecznego badanego regionu. Na podstawie dotychczasowych tendencji możemy wytyczyć ścieżki rozwo-N społecznego w omawianych strefach regionu miejskiego. Po 2010 roku najwyższy poziom lokalnego rozwoju społecznego przesunie się do strefy przed-^'ejskiej. Wzrostem wskaźnika rozwoju społecznego będą wyróżniać się także ^wie strefy peryferyjne. Przyrost tego wskaźnika powinien nastąpić także W centrum I. W trzech strefach: centrum II, obrzeża centrum oraz osiedli mie-S²kaniowych zaznaczy się spadek poziomu lokalnego rozwoju społecznego. °Ważne obniżenie tego rozwoju może nastąpić w strefie obrzeża centrum, tu °Wiem będziemy obserwować największą migrację ludności ze szybko podupadających starych kamienic, wybudowanych w okresie międzywojennym, /'•grację tą będą przyspieszały procesy dużego napływu, na prawach sukcesji, •cznych grup zamiejscowych studentów, które to grupy mogą zasiedlić maso-W° całe kwartały starych kamienic. Będzie to prawdopodobnie prowadzić do P°Wstania enklaw studenckich, tworzących obszary społeczne słabo zintegrowane z miejscowymi społecznościami lokalnymi. W skrajnych przypadkach tT'°że także doprowadzić do wytworzenia się enklaw społecznych tworzących sWeg₀ rodzaju getta, z obniżonym czynszem, ale także i standardem mieszka-ⁿⁱ°wym. Prawdopodobnie dopiero około 2020 roku nastąpi znaczny spadek r°ż\voju społecznego w strefie osiedli mieszkaniowych. Spadek ten będzie sze-r²eJ obejmował osiedla, które wcześniej nie zostały poddane kompleksowej re-W'talizacji. Zjawisko to będzie występowało na szerszą skalę także w osiedlach "Wielkiej płyty”, a także w osiedlach o najsłabszych połączeniach komunika-cXjnych. Na terenie Nowej Huty może ono objąć także te osiedla, w których ^stępuje i będzie się utrzymywać nadal, ewentualnie pogłębiać, bezrobocie. aNm znacznym obniżeniem poziomu rozwoju społecznego nie będą objęte 453 wszystkie osiedla mieszkaniowe, lecz tylko te, w których nastąpi koncentracja niekorzystnych zjawisk, prowadzących do ich upadku społecznego, a w dalszej kolejności do ich deterioracji. W przyszłości najbardziej zróżnicowany społe' cznie obszar, porównywalny do dzisiejszego sfragmentaryzowanego i podzi°' lonego miasta zachodniego, może objąć właśnie strefę wielkich osiedl' mieszkaniowych. Ze względu na sąsiedztwo prestiżowego centrum historycznego, po przęi' ściowym spadku poziomu rozwoju społecznego, na skutek wzmożonej rewita-lizacji całych kwartałów, odrodzi się strefa centrum II. Rozwój społeczny teJ strefy będą w niedalekiej przyszłości przyspieszać, będące obecnie w fazie in¹' cjalnej, procesy gentryfikacji. Do 2020 roku należy się zatem spodziewać wzmocnienia procesów falowe-go rozwoju społecznego, który będą pobudzać procesy gentryfikacji w centrum i suburbanizacji na peryferiach. Będą się one łączyły, szczególnie w strefa^¹ pośrednich regionu miejskiego, z cyklem życia rodziny i procesem starzenia się mieszkańców tych stref. Procesy te będą niejako spajane przez zachowam³ przestrzenne społeczności miejskiej, wynikające z możliwości ekonomiczny^¹ i aspiracji zgłaszanych przez grupy społeczne. Czynniki, które będą decydować o przemianach społeczno-przestrzenny⁰^ można podzielić na makrostrukturalne odnoszące się do procesów globalizacj¹ i metropolizacji i regionalno-lokalne. Ponieważ na ten temat wcześniej zawad⁰ sporo uwag, tu jedynie syntetycznie wypunktujemy najważniejsze zagadnienia- Rozwój społeczno-gospodarczy regionu uzależniony będzie od ogóln°J kondycji gospodarczej kraju i nowych inwestycji, zwłaszcza zagraniczny⁰^ Lokalizacja tych inwestycji w dużych metropoliach, w tym w regionie miej' skim Krakowa, będzie miała zasadniczy wpływ na powstanie tzw. klasy metr°' politalnej (Jałowiecki, 2000a). Napływ inwestycji i kapitału będzie uzależniony także od umiejętności zarządczych władz regionalnych i lokalnych. Istotną roté należy tu przypisać powołaniu do życia i funkcjonowaniu Obszaru Metropol¹' talnego Krakowa. Dobre zarządzanie tym obszarem powinno podnieść zn³' cznie zdolność konkurencyjną miasta, tak na arenie krajowej, jak i europeJ' skiej. Prowadziłoby to również do podniesienia jakości planowania przestrzel' nego i ogarnięcia nim całego obszaru regionu miejskiego Krakowa. Planów³' nie dałoby podwaliny pod uregulowanie „żywiołowej” suburbanizacji strefy podmiejskiej i ukróciło niekorzystną konkurencję pomiędzy ośrodkiem central' nym a jego zapleczem. Prowadziłoby to m. in., do częściowego uregulowań'³ potoków migracyjnych mieszkańców miasta centralnego. Również, w skali °° najmniej europejskiej, należy postrzegać proces rewitalizacji starej substan°J* mieszkaniowej. Proces ten z jednej strony łączy się z dużą atrakcyjnością K³"³' 454 k°wa, z drugiej - z dużymi dysproporcjami cen mieszkań i gruntów, występującymi pomiędzy miastami polskimi i zachodnimi. Ogólnie korzystny proces dający podwaliny m. in. gentryfikacji może jednak przybrać niekorzystne dla r°zwoju miasta tendencje. Nadmierny spekulacyjny wykup atrakcyjnych mie-s?-kań może bowiem w przyszłości stworzyć pozbawione mieszkańców puste Centrum. Z procesami unionizacji wiąże się także otwarcie miasta na obcokrajowców, ty Przyszłości należy spodziewać się, zgodnie z teorią drugiego przejścia demograficznego, zwiększonego napływu obcokrajowców. Będą to zarówno mie-s?kańcy Unii i krajów wysokorozwiniętych, jak i obywatele, przede wszy-stkim, państw azjatyckich. Ci pierwsi będą lokować się przede wszystkim ", centrum miasta, jak i na peryferiach - w osiedlach suburbialnych. Ludność ² Europy Wschodniej zajmie „nisze mieszkaniowe” w rejonach centralnych (stare kamienice), będzie też wynajmować względnie tańsze mieszkania na pe-tyferiach. Wysokie ceny mieszkań będą stanowiły sporą zaporę przed ich wy-K⁽JPem przez ubogą ludność ze Wschodu. A zatem, w perspektywie 15-20 lat ⁿ*e należy spodziewać się procesów „gettoizacji” tudzież powstania enklaw ludności ubogiej pochodzenia azjatyckiego. Mogą natomiast powstawać „okreso-pe slumsy” na peryferiach miasta, zamieszkiwane w sezonie wiosenno-letnim. erspektywa ta jest jednak realna tylko pod warunkiem znacznego wzrostu atrakcyjności Polski, w tym i dużych miast, dla obcokrajowców, związanej ² Poprawą ogólnego poziomu rozwoju ekonomicznego, a co za tym idzie, po-²¹°mu życia ludności. Istotnym elementem w skali krajowej, a przede wszystkim regionalnej, tyyznaczającym trajektorie rozwoju społecznego, staną się procesy przyrostu, Tab. 9.5.1. Prognoza demograficzna dla Krakowa w latach 2003-2023 Liczba ludności w tysiącach Rok stałej czasowej razem migracje stałe Ogółem różnica stan różnica stan (stali + czasowi) różnica stan 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2003 - 694,0 - 78,4 772,4 - - 772,4 2008 -4,6 689,4 10,0 88,4 777,8 10,0 10,0 787,8 2013 -8,0 681,4 10,0 98,4 779,8 12,5 22,5 802,0 2018 -10,5 670,9 3,0 101,4 772,3 15,0 37,5 809,8 2020 -6,2 664,7 1,2 102,4 767,3 6,0 43,5 810,8 2023 -12,1 652,6 1.8 104,4 757,0 9,0 52,5 809,5 źródło: Zborowski. 2003. 455 względnie ubytku liczby ludności w regionie miejskim i jego strefach. Bę^ one związane z kształtowaniem się liczby ludności zameldowanej na pobyt stały, czasowy i migracji wewnętrznych (Zborowski, 2003). Subpopulacja zarne'" dowanej na pobyt stały ludności odnotuje poważny ubytek liczebny. W dwudziestoleciu 2003-2023 Kraków straci ponad 40 tys. osób (tab. 9.5.1). Obok ubytku ludności „stałej” zaznaczy się proces starzenia się mieszkańców miasta-związany z przesuwaniem się licznych roczników wyżu demograficznego urodzonych po II wojnie światowej do grup „emerytalnych”. Przy braku migrafl¹ „ludność stała” zanotowałaby wzrost udziału roczników w wieku 60 lat i wi?' cej z 18,1% w 2003 do 28,4% ogółu mieszkańców w 2023 roku. Z tego też względu zasadnicze znaczenie dla potencjału demograficznego miasta, ale także kształtowania się jego struktury społecznej, będą posiadać migracje, zarówno na pobyt czasowy, jak i stały. Każda z tych subpopulacji ma swoją specY' fikę demograficzną i społeczną. Grupa „ludności czasowej” to przede wszY' stkim osoby przebywające na studiach, stąd dominują w tej subpopulacji r°' czniki w wieku 19 do 25 lat. W omawianej grupie znajdują się też liczne roczniki w wieku 26-30 lat, a więc osoby pochodzące spoza miasta, które ukoO' czyły studia w Krakowie, podjęły pracę i wiążą swoje nadzieje na stałe związa' nie się zawodowe i rodzinne z miejscem studiów. Niestety, brak tanich kred?' tów mieszkaniowych dla ludzi młodych, a także brak polityki miejskiej, maj^' cej na uwadze rozwój budownictwa komunalnego, właśnie dla ludzi młody^ stanowi zasadniczą barierę dla pozostania w mieście po odbyciu studiów. M*eJ ska polityka mieszkaniowa, w tym budownictwo mieszkaniowe, powinno bYc zasadniczym czynnikiem „odnowy biologicznej” populacji miejskiej. Jest t⁰ zarazem podstawowy element strukturalizacji społecznej regionu miejskiego- Drugą subpopulacją, która w zasadniczy sposób przyczynia się do przyr°stU ludności miasta i także jego odmłodzenia oraz zmian w strukturze społeczni’ są migranci na pobyt stały (tab. 9.5.1). Dzięki migracjom na pobyt stały i cZa sowy ludności Kraków powiększy się do ponad 810 tys. mieszkańców w 20z roku. Warto zauważyć, że w tym samym czasie region miejski Krakowa będz*e liczył 1,8 min mieszkańców. Obraz przemian demograficznych Krakowa prezentują piramidy wieku dności w latach 2003, 2013, 2023 (ryc. 9.5.1). W piramidach tych występu charakterystyczne „wypustki” związane z rocznikami powojennego wyżu de mograficznego, oraz z rocznikami „echa” tego wyżu. Dla kształtowania struk tury społecznej duże znaczenie posiadają zarówno roczniki powojenne, i dzieci tych roczników. Obydwie subpopulacje będą przesuwały się na pirau¹’ dzie wieku, ku jej górze. W 2023 roku wszystkie roczniki powojenne osi4Sⁿ^ wiek emerytalny, co będzie oznaczało znaczny wzrost udziału grupy poproś 456 2003 r. 1» 7085 6055 504540 35 302520 15 10 5 5 10 15 20 25 30 35 404550 55 6065 70 %• %o 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 %o 85 i więcej 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 % 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 %■ wiek poprodukcyjny wiek produkcyjny wiek przedprodukcyjny K Ryc. 9.5.1. Piramidy wieku ludności Krakowa według prognozy pomigracyjnej w okresie 2003-2023 Źródło: Opracowanie własne. 457 cyjnej w populacji miasta. Roczniki te, zamieszkujące przede wszystkim strefę wielkich osiedli mieszkaniowych, stworzą nowy układ przestrzenny struktury społecznej w regionie miejskim Krakowa. Będzie on miał poważne następstwa dla rozwoju regionu miejskiego w latach 20. i 30. XXI wieku. W tym okresie rozpocznie się pierwszy proces depopulacji tej strefy. Będzie on częściowo rekompensowany napływem ludności zamieszkującej czasowo, w tym studentów. Część najbardziej zdekapitalizowanej substancji osiedli będzie podlegał⁰ procesom deterioracji, z wszelkimi następstwami tego procesu. A zatem me współcześnie, ale w perspektywie 15-20 lat możemy spodziewać się zjawisk obserwowanych od lat co najmniej 70. XX wieku w miastach Zachodniej Eur°' py, określanych mianem upadku miasta centralnego. W Polsce, a w Krakowi w szczególności, nie będzie to upadek miasta centralnego, natomiast istnieje realna perspektywa upadku strefy osiedli mieszkaniowych. Trzeba się jednak wyraźnie zastrzec, że proces ten nie obejmie wszystkich osiedli, dotknie przede wszystkim te najbardziej substandardowe i już dzisiaj wykazujące spore nat?' żenie patologii społecznych: przeciętnie niskie wykształcenie, chroniczne bez-robocie, alkoholizm i przestępczość. Ponieważ wśród starych blokowisk coraz częściej pojawiają się nowe realizacje mieszkaniowe, apartamentowce, kond°' minia, czasem nieduże osiedla suburbialne, będzie prowadziło to do, już zaznaczającego się w przestrzeni miejskiej, procesu izolacji również fizycznej (ogr°' dzenia, mury, strzeżone bramy, monitoring) i poważnej fragmentacji sp°łe' czno-przestrzennej miasta, znanej głownie z miasta amerykańskiego. Na piramidach zaznacza się także duża „wypustka” roczników studenckich 20 do 24 lat, stanowiących głównie subpopulację mieszkańców przebywaj^' cych czasowo. Ze względu na zmniejszający się przyrost naturalny ludność* w Krakowie grupa ta będzie z czasem coraz wyraźniej uwidaczniała się w p¡ra' midzie wieku ludności Krakowa (ryc. 9.5.1). Współcześnie zamiejscowi studenci zamieszkują przede wszystkim miasto centralne, w przyszłości przeni°s^ się także do opuszczonych przez byłych mieszkańców osiedli mieszkaniowych’ które są najlepiej usytuowane względem uczelni. Jest to tym bardziej prawd⁰' podobne, że koszty utrzymania w nieremontowanej kamienicy, zwłaszcza ogrzewanie mieszkań, niepomiernie wzrosną (droga energia elektryczna), c° zmusi ich tymczasowych mieszkańców do przeniesienia się do „tańszych bloków. Istotne znaczenie z punktu kształtowania się struktury społeczno-przestrzeU' nej regionu miejskiego będą posiadały procesy urbanizacji, w tym cykl rozw°' ju regionu miejskiego. Tempo rozwoju tych procesów będzie uzależnione procesów rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i włączenia go w obieg gł°' balny, co ewentualnie może doprowadzić do wyłonienia się społeczeństwa kia' 458 sy średniej. Współcześnie procesy globalizacji, a także specyficzne położenie geopolityczne Polski, plasujące nasz kraj w łonie regionów semiperyferyjnych, zmusza do poważnego zastanowienia się nad formowaniem się przyszłej struktury społecznej Polski, w tym szczególnie struktury największych regionów Uiiejskich. Raczej bez odpowiedzi pozostaje pytanie, czy zmierzamy do społeczeństwa uformowanego strukturalnie, na kształt szklanej klepsydry, czy też bliżsi jesteśmy społeczeństwu Jajka”, z perspektywą silnej klasy średniej. Pojawienie się warstwy średniej w społeczeństwie miałoby zasadnicze znaczenie tlla przyśpieszenia rozwoju procesów suburbanizacji i w dalszej perspektywie kontrurbanizacji. Pojawienie się natomiast tzw. nowej klasy średniej czy też klasy metropolitalnej przyczyniłoby się do rozwoju w centrum miasta procesów gentryfikacji. 459 10. Zakończenie Podsumowanie teoretyczno-metodologiczne Praca niniejsza, posiadając wielowątkowy i odnoszący się do trzech pozio* mów badania struktury społeczno-przestrzennej charakter, jest osadzona w kil' ku nurtach badawczych. Ten pozorny „eklektyzm metodologiczny” zdaniem autora był konieczny do ilościowego, ale też i jakościowego opisu przestrzeni społecznej regionu miejskiego Krakowa. Przestrzeń ta traktowana jako struktu-ra długiego trwania wymaga zarówno podejścia makrospołecznego, jak i interpretacji mezo- oraz mikrostrukturalnych. Przy założeniu nierozerwalności trzech wymienionych perspektyw, w nowej rzeczywistości ustrójowo-społe-cznej istotnego znaczenia nabiera podejście makrospołeczne, w polskiej geografii niezmiernie rzadko eksplorowane, pozostające nadal w sferze postulatów' badawczych (Maik, 1999). W niniejszej pracy podejście to również nie jest reprezentowane w klasycznej postaci, zapoczątkowanej i rozwijanej w literaturze polskiej przez B. Jałowieckiego, a potem kontynuowanej m. in. przez K-Frysztackiego, a następnie A. Majera. Autorowi chodziło raczej o pokazanie teoretycznych podstaw głównych współczesnych procesów społecznych - glO' balizacji i powiązanej z nią metropolizacji oraz transformacji ustrojowej, a tak' że wskazanie na możliwość ich włączenia do badań rzeczywistości społecznej polskiego dużego miasta. Przedstawione w pracy koncepcje teoretyczne, odno' szące się do procesów globalizacyjnych, ale także i metropolizacyjnych, zostały wypracowane w bardzo zaawansowanych, pod względem gospodarczego i społecznego rozwoju, krajach gospodarek rynkowych. Należy zatem miec świadomość, że ich przeniesienie na grunt środkowoeuropejski, także i polsku jest zabiegiem nie pozbawionym ryzyka, związanego z porównywaniem rz£' czywistości nieporównywalnych. Trudno bowiem porównywać w pełni, nawet przy funkcjonowaniu tego samego ustroju społeczno-politycznego, regiony’ które dzieli dystans 30 do 40 lat opóźnienia cywilizacyjnego. Stąd wnioskowanie z natury rzeczy musi być uproszczone. Ze względu m. in. na rozległość te' matyczną, nie zawsze też w pełni może być udokumentowane. Podejście to jest zdaniem autora jednak konieczne, może bowiem stanowić pole do prowadzenia dyskusji nad możliwościami dokonywania porównań i uogólnień, a także p°' szukiwania tak podobieństw, jak i różnic w rozwoju społecznym współczesne' go zachodniego i środkowoeuropejskiego miasta. Autor starał się zwrócić uwagę na implikacje społeczne wkraczającej globa' lizacji i dynamicznie torującej sobie drogę w polskim mieście transformacji Poprzez odniesienie rozwoju społecznego Krakowa i jego regionu do miast 460 Przede wszystkim Zachodniej Europy zwrócono uwagę na polską specyfikę formowania się zróżnicowań społeczno-przestrzennych w wielkim mieście. Wskazano przy tym na znaczne zapóźnienie rozwoju procesów urbanizacyj-ⁿych, ujmowanych w kategorii cyklu rozwoju miasta. Opóźnienie to może być Szacowane na 30^40 lat względem regionu miejskiego Europy Zachodniej, fost ono konsekwencją nie tylko wprowadzenia po II wojnie światowej na grunt polski gospodarki i systemu realnosocjalistycznego, wynika także z ogól-ⁿⁱe niskiego poziomu procesów modemizacyjno-urbanizacyjnych w Polsce °kresu międzywojennego, będącej semiperyferią świata zachodniego. Właśnie to semiperyferyjne położenie naszego kraju może mieć zasadnicze znaczenie dfo przeobrażeń zachodzących w obrębie społeczno-przestrzennych struktur ^•ejskich, kształtowanych przez ulokowane na poziomie ponadkrajowym po-ⁿadnarodowe korporacje i firmy. W tym kontekście należy postrzegać także ²aJ?cie „właściwego” miejsca przez polskie regiony miejskie wśród dużych obszarów metropolitalnych Unii Europejskiej. Suma „właściwych” miejsc polskich dużych miast będzie miała zasadnicze baczenie dla ogólnego rozwoju i pomyślności Polski. Zajęcie „właściwego” ^'ejsca będzie także decydowało o jakości przemian społeczno-przestrzennej struktury regionu miejskiego i zaistnieniu, tudzież braku decydującej dla rozboju miast, ale też i kraju, „klasy średniej”. Podejście makrospołeczne nadało ogólne „globalne” ramy interpretacyjne ⁿ,riiejszej pracy. Przestrzeń społeczna, jak to wykazano, uwarunkowana jest c° najmniej równym stopniu przez czynniki ujawniające się w skali mezo, a także mikro. Do tych pierwszych zaliczyć można kwestie poziomu i jakości żVcia związane z warunkami życia oraz stylem życia, a także uwarunkowania stratyfikacji społecznej odnoszącej się do podziałów społecznych wytworzo-ⁿych przez hierarchię stanowisk, wysokość indywidualnych zarobków czy też status posiadania materialnego. Osobiste preferencje i motywacje działań, odzwierciedlone w postawach migracyjnych, ale także w ocenie swojego życia ⁿależy umieścić z kolei w perspektywie mikrospołecznej. W skali mikro-, ale te^ i mezospołecznej, umieszczono „funkcjonowanie” przestrzeni społecznej r°²umianej w kategoriach ekologiczno-społecznych. Wymienione perspektywy dały podstawy do sformułowania pojęcia struktu-społeczno-przestrzennej rozumianej jako konglomerat cech społecznych ^'eszkańców ustrukturyzowanych według określonego „wzorca” stratyfikacyj-ⁿe8o, którzy wyróżniają się zróżnicowanym poziomem i jakością życia. Konglomerat ten cechuje się różnorodnością układów przestrzennych w mieście ¹ Jego regionie. 461 Teoretyczno-metodologiczna warstwa pracy stała się także podstawą do re' definicji obszaru badań i wprowadzenia do nich pojęcia regionu miejskieg⁰ wraz z jego strefami funkcjonalno-przestrzennymi. Strefy funkcjonalno-prz^' strzenne, jak to wykazano w niniejszej pracy, posiadając wyraźną swoją specy' fikę społeczną, mogą być dzięki niej traktowane jako strefy społeczno-prżO' strzenne. Cały region miejski natomiast posiada znamiona miejskiego region¹¹ społecznego ukształtowanego przez interakcje społeczne mieszkańców. Wpr°' wadzenie modelu strefowego do badań miejskich pozwoliło na szerokie roze' znanie społecznych układów mezoregionalnych, dotąd słabo poznanych w poi' skiej geografii miasta. Zastosowanie tego modelu do analizy dało możliwość „odkrycia” bardzo czytelnej jego struktury społeczno-przestrzennej. To dose zaskakujące uporządkowanie wewnętrzne przestrzeni społecznej miasta stoi w zasadniczej sprzeczności do „mozaikowej” struktury miasta postmodemisty' cznego. Wskazuje ono jednocześnie na wspomniane uprzednio „poważne za' późnienie” rozwoju nie tylko w aspekcie „cyklu miejskiego”, ale przede wszy' stkim w szerokim spektrum zjawisk i procesów społecznych, zachodzący^¹ w dużym mieście polskim, w relacji do miasta zachodniego. Należy tu jednak przypomnieć, że idealny model społeczny miasta w kulturze zachodniej też me jest jednorodny i, jak to wykazano, przynajmniej część cech struktury społe' czno-przestrzennej miasta zachodniego można zidentyfikować także w regi°' nie miejskim Krakowa (np. duże przemieszanie społeczne miasta centralnego-tworzenie się strefy tranzycji w mieście centralnym). Z oczywistych względów znacznie więcej jest jednak różnic, które wynikają z realnosocjalistyczneg⁰ uformowania tkanki miejskiej i budowy wielkich osiedli mieszkaniowych. P°' wstanie wielkich osiedli mieszkaniowych przyczyniło się do przerwania ,,fal°' wego” rozwoju miasta będącego jednym z istotnych czynników strukturalizacj¹ społeczno-przestrzennej miasta zachodniego. Rozwój osiedli mieszkaniowy^ miał także swoje reperkusje w wykreowaniu mozaiki społecznej w „blokowi^ kach”, która jednak w kolejnych realnosocjalistycznych dekadach ustępował³ na rzecz bardziej homogenicznej struktury dużego osiedla, uformowani przede wszystkim dzięki migracjom wewnątrzmiejskim, których podstaw? tworzył cykl życia rodziny. Podsumowanie i wnioski poznawczo-diagnostyczne W państwach realnego socjalizmu na skutek splotu wielu czynników m. i¹¹’ braku klasy średniej, preferencji dla wielorodzinnego budownictwa państwo' wego, niskiego stopnia motoryzacji oraz słabego wyposażenia peryferii mii' skich w infrastrukturę techniczną, ukształtował się odmienny, od spotykaneg⁰ 462 ty miastach zachodnioeuropejskich, model wewnętrznej struktury regionu miejskiego. Cechował się on również koncentrycznie wykształconymi strefami roz-ty°ju, ale zasadniczo różnił się brakiem występowania strefy suburbiów (Zbo-r°Wski, Więcław, 1999). W ich miejsce pojawiła się strefa wielkich osiedli Mieszkaniowych. Należy zauważyć, że w mieście typu zachodniego również tyystępują duże osiedla zabudowy blokowej, lecz nigdy nie rozwinęły się one rozmiarów stref o charakterze pierścieniowym. Na podstawie kryterium demograficzno-morfologicznego i strukturalnego ²delimitowano przebieg granic omawianego regionu, wytyczono też jego we-"Mętrzne strefy rozwoju. Ich układ, począwszy od centrum, przedstawia się następująco: 1) strefa centrum 1, 2) centrum II, 3) obrzeże centrum, 4) strefa wielkich osiedli mieszkaniowych, 5) przedmiejska, 6) podmiejska i 7) dojazdów do Pracy. W całym niemal badanym okresie 1950-1998 występował dynamiczny "Zrost liczby ludności strefy bloków, który w latach 1950-1988 sięgał 600 %. 1960 roku notowano natomiast ubytek liczby ludności w strefach centralach miasta. Pozostałe strefy regionu miejskiego wyróżniały się bardzo umiarkowanym przyrostem ludności. A zatem miasto powiększało liczbę ludności Przede wszystkim dzięki niesłychanie gwałtownemu przyrostowi mieszkańców ty strefie wielkich osiedli mieszkaniowych. Prowadziło to od lat 60. XX wieku zaniku „falowego” rozwoju miasta. Rozwój ten został ponownie zainicjo-tyany wraz ze zmianą systemu i powstaniem warunków do rozwoju strefy Mzedmiejsko-suburbialnej. Konsekwencją trwającego trzy dekady rozwoju strefy wielkich osiedli mieszkaniowych było przedłużenie się fazy urbanizacji cyklu rozwoju miejskiego. Ten szczególny typ „ułomnej urbanizacji” zdecy-^°Wał o opóźnieniu, w stosunku do Zachodu, procesów suburbanizacji, których P°czątek można datować na przełom lat 80. i 90. XX wieku. Miało to zasadni-c?e znaczenie dla strukturalizacji społecznej regionu miejskiego Krakowa. Oceny zróżnicowań społecznej przestrzeni miasta dokonano na podstawie tyybranych mierników jednostkowych, jak i syntetycznych miar rozwoju społe-^nego. Badanie przeprowadzono posługując się danymi: 1) NSP z lat 1950, ^60, 1970, 1978 i 1988 oraz 2) statystyki bieżącej dla 1998 roku. Przyjęte do badania cechy diagnostyczne podzielić można na cztery zespo-V zmiennych, charakteryzujących cztery podprzestrzenie: demograficzną, gospodarstw domowych, warunków mieszkaniowych i społeczno-ekonomiczną. Rożnie w badaniu zastosowano 59 potencjalnych zmiennych diagnostycznych. O głębokich przemianach struktur społecznych mieszkańców regionu miej-skieg₀ Krakowa zadecydowały zmiany w głównych kierunkach rozwoju przemiennego miasta. Z początkiem lat 50. struktury społeczne charakteryzowały 463 się porządkiem przestrzennym wykazującym wiele cech wspólnych z modelem stref koncentrycznych W. Burgessa. Na skutek forsownej budowy osiedli mi°' szkaniowych na peryferiach miasta, a w szczególności w Nowej Hucie, układ ten uległ deformacjom przestrzennym. Powstanie tej dzielnicy - miasta dopr°' wadziło do ukształtowania bicentrycznego układu przestrzennego, z ośrodkar*¹¹ w historycznym centrum miasta i w centrum Nowej Huty. W całym okresie g°' spodarki centralnie sterowanej wymienione części regionu miejskiego różniły się zasadniczo pod względem rozwoju społecznego. W pierwszej z nich, będ4' cej typową strukturą długiego trwania, notowano przybierające na sile proces) starzenia się ludności, druga, kształtowana w dużej mierze przez procesy m¹' gracyjne, przez długi czas była utożsamiana z młodością demograficzni Niemniej i tu, już w latach 80., wystąpiło, nie notowane dotychczas na teren*e Krakowa, tempo przyrostu ludności w wieku 60 lat i więcej, związane z prze' chodzeniem do starszych roczników pierwszego pokolenia „nowohuckich Ju' naków”. W starym Krakowie przeważała, zwłaszcza w jego starszej ukształt⁰' wanej w okresie międzywojennym części, ludność z wykształceniem wyższy¹¹¹ i średnim, zatrudniona głównie w nauce, oświacie, kulturze i służbie zdro"'³⁻w Nowej Hucie dominowali mieszkańcy z wykształceniem podstawowym i z³' wodowym, pracujący w przemyśle i budownictwie. W ten dwubiegunowy układ wpisywały się równoleżnikowo przebiegaj^ strefy zabudowy blokowej z lat 70. i 80., charakteryzujące się młodością dem⁰' graficzną, przeciętnie wysokim rozwojem społecznym i względnie korzystny' mi warunkami mieszkaniowymi. Młodością demograficzną cechowały się tak' że strefy peryferyjne, z tym że w strefie dojazdów do pracy, na skutek migrai¹ młodszych roczników do Krakowa, w latach 70. pojawiły się oznaki starzeń*³ się ludności. Strefy te były zdominowane przez mieszkańców z wykształć' niem zasadniczym zawodowym. Ten wykazujący brak konsolidacji przestrzennej układ podlegał usta"'¹' cznym przemianom, które doprowadziły już w latach 80., a w szczególno^¹ 90. do sporej unifikacji struktur społecznych. Zanikaniu układu dwubiegun⁰ wego towarzyszyło formowanie się monocentrycznej struktury przestrzenni o koncentrycznych kręgach, których rozkład może być przyrównany do mo<łe' lu stref W. Burgessa. Badanie procesu stratyfikacji społecznej, przeprowadzone w oparciu o da°e uzyskane ze specjalnie skonstruowanego kwestionariusza, było dopełnien*eI¹¹ analiz „ekologicznych”. Badania te wskazują na „urzędniczy” charakter rnias¹³' a w szczególności jego stref centralnych, z jednym wyjątkiem - strefy centr¹¹'¹¹ II. Strefa ta posiada znamiona znacznie spolaryzowanego społecznie obsza*¹’ miejskiego, gdzie obok licznej kadry urzędniczej słabo reprezentowane są 464 st\vy pośrednie (prywatni przedsiębiorcy oraz pracownicy handlu i usług), a stosunkowo wysokim udziałem wśród pracujących wyróżniają się robotnicy, w tym spora część niewykwalifikowanych. Podobny strukturalnie układ społeczny do miasta centralnego przedstawia sfrefa osiedli o charakterze suburbialnym, z jednym wyjątkiem - licznej grupy Przedstawicieli segmentu przedsiębiorców prywatnych, słabiej reprezentowa-ⁿVch w centrum. „Robotniczy charakter” utraciła nie tylko centralna część Nowej Huty, ale także większość osiedli mieszkaniowych przynależnych do strefy wielorodzin-ⁿej zabudowy blokowej. Strefa ta wyróżnia się współcześnie stosunkowo wysokim odsetkiem wśród pracujących kategorii urzędniczych, w tym także kadr "^ższych. Na tle przedstawionych powyżej charakterystyk stref rozwoju regionu miejskiego Krakowa odmiennością strukturalną cechuje się strefa dojazdów, posiadająca bardzo wyrównany rozkład warstw społecznych. Co istotne, poważną Cz?ść pracującej ludności tej strefy nadal stanowią rolnicy. W części północno-wschodniej strefy dojazdów do pracy zaznaczyły się powroty mieszkańców do r°lnictwa, co wzmocniło i tak już liczną tu grupę rolników. Spory natomiast °dsetek robotników zarówno w strefie dojazdów, ale także podmiejskiej wska-na utrzymujące się nadal, pomimo dużych zwolnień w przemyśle i budownictwie, silne funkcjonalne więzy tych stref z miastem. Obecność wśród pracujących mieszkańców strefy dojazdów do pracy dużej ^npy robotników i rolników świadczy o znacznym zapóźnieniu rozwoju spornego tego obszaru, jak i zasadniczo odmiennym układzie stratyfikacyjnym, °d tego występującego w regionach miejskich Europy Zachodniej. badanie jakości życia zostało przeprowadzone w dwóch ujęciach metody-c?ⁿych: wąskim sensu stricto i szerokim sensu largo odnoszącym się do czte-rech kategorii: jakości życia sensu stricto - mierzonej cechami subiektywnymi; P°ziornu życia - opisanego cechami obiektywnymi; stylu życia - ujmowanego k kategoriach form spędzania czasu wolnego oraz subiektywnej oceny warun-Oxv życia — odnoszącej się do opinii nt. funkcjonowania w regionie miejskim Uskig bytowych i społecznych. bo najważniejszych ustaleń w tej dziedzinie zaliczyć należy: wykazanie ?tlacznych wewnątrzmiejskich zróżnicowań jakości życia sensu largo. Gene-a'nie cały region podzielić można na dwie części: 1) aglomerację morfologi-. ?rN (miasto centralne wraz ze strefą wielkich osiedli mieszkaniowych), wy-ⁿ'ającą się wysoką jakością życia i wyrównanym względnie wysokim po-^eip rozwoju jego czterech składowych; 2) strefy peryferyjne, wyraźnie od-legające od tego poziomu, poza ośrodkami suburbialnymi, ze sporymi dyspro- 465 porcjami w zakresie rozwoju czterech kategorii jakości życia. Dobitnym przy' kładem są tu suburbia, gdzie wysoka ogólna jakość życia uzyskuje niższe ocC' ny dzięki słabemu wyposażeniu osiedli suburbialnych w podstawowe usług¹ bytowe i społeczne. Zwraca uwagę stosunkowo wysoki ogólny poziom jakości życia w wielkie*¹ osiedlach mieszkaniowych. Można sądzić, że strefa ta notuje współcześnie’ wbrew głoszonym opiniom, największe postępy w zakresie ogólnej poprą"')' jakości życia, poza obniżającymi się warunkami bezpieczeństwa w części wie*' kich blokowisk. Do niezaprzeczalnych pozytywów zaliczyć należy: spore p⁰' stępy renowacyjne, czynione przez poszczególne spółdzielnie mieszkaniov»'e’ takie jak: ocieplanie budynków, wymiana instalacji technicznych, wymiana p⁰' szycia dachu, szersze wprowadzenie tzw. małej architektury i estetyzacji °t⁰' czenia. Osiedla te posiadają współcześnie dobry dostęp do placówek hancowań poziomu i jakości życia, a szczególnie wykształcenia mieszkań-’ a także ich kondycji psychicznej. jak Spadek starych czynników strukturalizacji przestrzeni miejskiej, takich / rozmieszczenie miejsc pracy i rola aparatu partyjno-administracyjnego, Zac' XV*eⁿ’e sfo nowych czynników: suburbanizacji, deindustrializacji z tercjali- J4> a także „beanizacji” miasta. Spₒj') Różnokierunkowy rozwój społeczny miasta centralnego, wzrost statusu cₑₙₜeczⁿeg° w centrum regionu, przy pojawiającej się polaryzacji społecznej rum II i stagnacji społecznej obrzeża centrum. 12) Zachowanie „równowagi społecznej” w okresie transformacji systemo 467 wej przez strefę wielkich osiedli mieszkaniowych, z tendencją do podnoszenia statusu społecznego. 13) Krystalizowanie się nowej przestrzeni społecznej osiedli suburbial' nych, jako przejawu suburbanizacji i zmian jakości życia, kreowanych przez rodzącą się klasę średnią. 14) Zmniejszenie się liczby dojeżdżających do pracy w strefie gmin grani' cznych z Krakowem, przy jednoczesnym wydłużeniu zasięgu migracji wahad-łowych, świadczących o wzroście oddziaływań miasta na otoczenie, mający⁰*¹ zasadnicze znaczenie dla socjalizacji mieszkańców peryferyjnych stref regioⁿU miejskiego. Podstawowe ustalenia poznawcze zostały ujęte w tabeli zawierającej charakterystykę struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa według jej g*⁰' wnych atrybutów, w podziale na strefy funkcjonalno-przestrzenne (tab. 10.1)- Podsumowanie metodyczne W warstwie metodycznej odniesiono się do dyskusji nt. osiągnętych rezultatów w zakresie: 1) delimitacji regionu miejskiego i jego stref, 2) zastosowania do badań społecznych dynamicznej wielowymiarowej analizy porównawczej* 3) możliwości prowadzenia badań porównawczych w dziedzinie poziomu i J³' kości życia. Dokonana w pracy delimitacja regionu miejskiego i jego wewnętrznej struktury w postaci stref funkcjonalno-przestrzennych oparta została na szeregu mierników, które pozwoliły na precyzyjne ustrukturyzowanie przestrzeni regi°' nu. Zabieg ten, obok celów poznawczych, wypełnia poważną lukę w dziedzin*e badań nad strukturą przestrzenną regionu miejskiego. Istotne wydaje się, z puⁿ' ktu dalszych studiów, wprowadzenie i przypisanie określonej przestrzeni miejskiej pojęć, takich jak: miasto centralne, aglomeracja morfologiczna, stref³ podmiejska, strefa suburbialna czy też strefa dojazdów. Pojęcia te, stosowane i znane w literaturze zachodniej, w polskim piśmiennictwie naukowym byty i są nadal stosowane rzadko, często też bez ich precyzyjnego przypisania d° badanego terenu. Dynamiczna wielowymiarowa analiza porównawcza (DWAP) została w n¹' niejszej pracy zastosowana jako komplementarna metoda do szeroko stosowanej w ekologii społecznej metody czynnikowej. W dotychczasowej prakty°e badawczej nie była szerzej stosowana do małych jednostek przestrzenny⁰^¹ (wieś, jednostka urbanistyczna), jak również rzadko wprowadzano ją do badan społecznych. Z punktu widzenia uzyskanych rezultatów można ocenić jej st°' sowanie do podobnego typu analiz jako obiecujące. Ma ona m. in. tę przewag? 468 T®b. 10.1. Charakterystyka struktury społecznej regionu miejskiego Krakowa według jej głównych atrybutów, w podziale na strefy funkcjonalno-przestrzenne Strefy regionu miejskiego Wymiary Wielkich osiedli Wielkich osiedli Dojazdów Centrum 1 Centrum II Obrzeże centrum Centrum Nowej Huty mieszkaniowych mieszkaniowych Przedmiejska Suburbiów Podmiejska do pracy (część „krakowska") (część „nowohucka") pozycja pozycja pozycja pozycja pozycja Zasadnicze wymiary pozycja społeczno- pozycja społeczno- pozycja społeczno- społeczno- społeczno- społeczno- społeczno- społeczno- X pozycja społeczno- X pozycja społeczno- strukturalizacji ekonomiczna, ekonomiczna, ekonomiczna, ekonomiczna, ekonomiczna, ekonomiczna, ekonomiczna, ekonomiczna, ekonomiczna ekonomiczna status mieszkaniowy status mieszkaniowy status mieszkaniowy status status status status status mieszkaniowy mieszkaniowy mieszkaniowy mieszkaniowy mieszkaniowy reprywatyzacja, komercjalizacja, reprywatyzacja, komercjalizacja, komercjalizacja, tercjalizacja, Czynniki (zjawiska i komercjalizacja, prestiż reprywatyzacja, komercjalizacja, deindustrializacja, komercjalizacja, deindustrializacja, suburbanizacja, prestiż miejsca, tercjalizacja, procesy) społecznego miejsca, paragentryfikacja, paragentryfikacja, starzenie paragentryfikacja, tercjalizacja, starzenie tercjalizacja tercjalizacja, migracje cena działki suburbanizacja, cena suburbanizacja, skolaryzacja, deruralizacja zróżnicowania starzenie się ludności się ludności, .beanizacja", starzenie się ludności, się ludności, migracje na pobyt stały, budowlanej dziatki budowlanej skolaryzacja bezrobocie .beanizacja" na pobyt stały bezrobocie Poziom rozwoju bardzo niski niski niski bardzo niski niski i średnio-niski średnio-niski średnio-niski średnio-wysoki wysoki i średnio-wysoki średnio-niski, wysoki i bardzo demograficznego wysoki Poziom rozwoju bardzo wysoki bardzo wysoki, wysoki, bardzo wysoki, średnio- średnio-wysoki bardzo wysoki, średnio-niski, średnio- średnio-niski bardzo wysoki, niski, bardzo niski bardzo niski, niski społecznego średnio-wysoki wysoki średnio-wysoki wysoki wysoki przewaga rodzin przewaga rodzin nuklearnych przewaga rodzin przewaga rodzin przewaga rodzin przewaga rodzin nuklearnych pełnych nad Dominujący typ rodzin rodziny nuklearne niepełne rodziny nuklearne niepełne rodziny nuklearne nuklearnych niepełnych nuklearnych niepełnych nuklearnych niepełnych nuklearnych przewaga rodzin pełnych nad wielopokoleniowymi i niepełne nad pełnymi i pełnych nad pełnymi pełnych nuklearnych pełnych wielopokoleniowymi i niepełnymi, równowaga rodzin niepełnymi wielopokoleniowych i nuklearnych pełnych poziom warunków bardzo wysoki, średnio-wysoki, średnio-niski, Mieszkaniowych średnio-wysoki średnio-wysoki wysoki wysoki wysoki wysoki wysoki, średnio- bardzo wysoki średnio-wysoki niski niski poziom życia średni niski średni średni wysoki średni wysoki wysoki niski niski aku5C życia (sensu wysoka przeciętna niska niska wysoka przeciętna niska wysoka przeciętna przeciętna Weto) ulyl życia wielkomiejski wielkomiejski wielkomiejski podmiejski miejski miejski miejski wielkomiejski podmiejski podmiejski Jak°śc życia (sensu wysoka średnio-wysoka średnio-wysoka niska wysoka średnio-wysoka średnio-wysoka wysoka niska niska targo) czba głównych 3 3 3 3 2 2 1 1 4 4 ^^kó^ratyfikacji G,ówne cechy poziom konsumpcji, poziom konsumpcji, poziom poziom konsumpcji, warunki materialne, poziom konsumpcji, poziom konsumpcji, warunki materialne, warunki materialne, warunki materialne, warunki materialne, wielkość s,ratyfikacyjne poziom modernizacji modernizacji zawodowej poziom modernizacji poziom modernizacji ocena sytuacji ocena sytuacji ocena sytuacji ocena sytuacji wielkość gospodarstwa gospodarstwa domowego zawodowej zawodowej zawodowej materialnej materialnej materialnej materialnej domowego '•snifent spoieczno- przedsiębiorcy i kadry Zaw°dowy o najwyższym przedsiębiorcy przedsiębiorcy przedsiębiorcy wyższe kadry wyższe kadry wyższe kadry wyższe kadry wyższe kadry wyższe kadry wyższe statusie ■ ^Pracowanie własne. ⁿad ekologią czynnikową, że można tu, w zależności od celu badania, a także spektrum zmiennych, zastosować różnorodne osie podziałów stratyfikacyj-ⁿYch. Może to być podyktowane również specyfiką badanego terenu, oczywiste jak zawsze zależeć będzie od wiedzy i umiejętności badacza. Jest ona za-tern bardziej „elastyczna” od metody czynnikowej. Wymaga jednak większego Prtygotowania merytorycznego badacza, który a priori ustala podział osi stra-tyfikacyjnych. Ważną kwestią metodyczną było zastosowanie analizy wielo-'tymiarowej w ujęciu dynamicznym, co pozwoliło na porównanie wskaźnika °kalnego rozwoju społecznego, obliczonego w kilku wersjach, w długim okre-Sle czasu. Pewnym mankamentem analizy dynamicznej była zmienność cha-rakteru cech w czasie. Niektóre z nich w latach 50., 60. i 70. miały charakter Stymulanty, w dalszych latach destymulanty lub nominanty i odwrotnie, np. ctyoni zawodowo w przemyśle. Do bardzo złożonych pod względem metodycznym należą zagadnienia ba-ar»a poziomu i jakości życia. Jeśli ujęcie obiektywne (poziom życia, warunki tycia) posiada w polskiej literaturze geograficznej już swoje miejsce, to praktycznie natrafiamy na sporą lukę w dziedzinie badań jakościowych, a więc °Partych na miarach subiektywnych. Należy przy tym dodać, że podobnie jak . *ⁿnych dziedzinach nauki zajmujących się studiami nad poziomem i jakością tycia, brak jest wypracowanych podstaw także metodycznych, m. in. stosowa-mierników, metod ich agregacji, stosowania ewentualnie wag dla miemi-°'v itp. Utrudnia to dodatkowo prowadzenie badań porównawczych w zakre-Sle Poziomu i jakości życia. W badaniach jakości życia lista dziedzin uznawa-tych ₂ₐ pₒdₛtₐwₒwₑ d]ₐ życia człowieka również jest dość płynna. Lista ta odpowiada bowiem indywidualnemu podejściu badacza do kwestii zaspokojenia P°trzeb człowieka. Spore znaczenie dla uzyskanych rezultatów badań, a na-st?Pnie ich analizy, ma podobnie, jak w innych badaniach społecznych, rodzaj st°sowanej skali pomiarowej. Skala pomiarowa o większym zakresie punktów, ^P- 10-punktowa, tylko z pozoru wydaje się bardziej precyzyjna. W niniejszym adaniu zastosowano 5-stopniową skalę Likerta. Zdaniem autora jest ona w zu-pełności wystarczająca dla prowadzenia badań nad jakością życia w mieście. Warto na koniec zaznaczyć, że badanie wykazało brak „rangowej Powiedniości” pomiędzy poszczególnymi kategoriami jakości życia sensu go. To wyraźne przestrzenne zróżnicowanie rang składowych jakości życia Poszczególnych strefach regionu miejskiego świadczy o braku podstaw do Ktowania poziomu życia czy też jakości życia, a także stylu życia, jako kate-¹¹ synonimicznych. Wszystkie cztery omawiane w pracy składowe jakości yciₐ sensu largo są kategoriami merytorycznie rozłącznymi i nie ma żadnych Ostaw do traktowania ich zamiennie. 469 Podsumowanie aplikacyjne Obok kontekstu teoretycznego i poznawczego jednym z celów opracowani był wątek aplikacyjny. Wątek ten można rozpatrywać zarówno w płaszczyźnie użyteczności wybranych rezultatów pracy dla władz publicznych i planowani przestrzennego, jak i przekazania mieszkańcom, a także inwestorom informacj¹ nt. atrakcyjności społecznej poszczególnych rejonów regionu miejskieg⁰ Krakowa. Istotne znaczenie, przede wszystkim dla celów planowania przestrzenneg⁰, powinno mieć zdelimitowanie zasięgu przestrzennego oddziaływania Krakowi w rytmie dobowym, prowadzące do wytyczenia granic regionu miejskiego. De' limitację tę przeprowadzono w oparciu o cechy funkcjonalne, które z braku od' powiednich danych statystycznych na temat dojazdów do pracy, szkół, usługs³ bardzo rzadko współcześnie stosowane w podobnego typu opracowaniach Uzyskane informacje odnośnie oddziaływania miasta służyć mogą i zostały jć częściowo skonsumowane do wytyczenia granic obszaru metropolitalnego Krakowa. Ważną informacją również dla inwestorów jest zdelimitowanie 1? sięgu strefy podmiejskiej (inwestycje usługowo-przemysłowe) oraz indy'vr dualne budownictwo miejskie. Równie istotne, tak dla władz publicznych, jak i inwestorów, powinno zasygnalizowanie małej oferty usług rynkowych w obszarach nowych realia cji osiedli suburbialnych. Wskazuje na to wyraźne obniżenie poziomu i jakoś¹’¹ życia sensu largo, występujące właśnie w omawianej strefie, a spowodować niską oceną dostępności do usług. Ważnym sygnałem dla władz publicznych powinna być jakość życia se^ largo w centrum Nowej Huty. Jeśli zważyć, że jednocześnie występuje tam c³ ły splot niekorzystnych dla rozwoju społecznego zjawisk: podwyższone w st⁰ sunku do reszty regionu miejskiego wskaźniki bezrobocia, procesy starzeć³ się ludności, wzrost poczucia zagrożenia przez mieszkańców zjawiskami Pat° logicznymi (alkoholizm, przestępczość), to potrzeba monitoringu sytuacji sp° łecznej, a następnie działań zaradczych wydaje się bardzo pilna. Podobnego $ pu procesami jest ogarnięta część osiedli, zwłaszcza tych najstarszych, poł°z° nych przede wszystkim na terenie Nowej Huty. Innego typu zjawiskiem, które w nieodległej perspektywie może okazać poważnym wyzwaniem dla właścicieli, a następnie dla władz publicznych, Je pozornie „niegroźny społecznie” proces określany w pracy mianem „bean>z^ cji”, odnoszący się do zamiany kamienic w prywatne akademiki. Może w przyszłości doprowadzić do upadku i deterioracji materialnej tkanki m>a centralnego. Będzie ona tym bardziej prawdopodobna, im mniej właściO 470 tarnienic-akademików będą w nie inwestować. Przyjmując bowiem studentów ⁿ,e są zmuszani do podnoszenia standardu mieszkaniowego, poza bardzo podstawowymi zabiegami renowacyjnymi. Perspektywa tego upadku może zbiec s,ę w czasie z obniżeniem liczby studentów w mieście, co może nastąpić już za do 15 lat. Wtedy część kamienic, w najgorszym stanie technicznym, może ²°stać opuszczona. W efekcie będzie to rzutowało na ogólny obraz miasta centralnego, może też doprowadzić do zajmowania substandardowej substancji ^'eszkaniowej przez ludność ubogą, w tym także obcokrajowców. W niedalekiej przyszłości miasto może się zetknąć z jeszcze innego typu Pustkami, mianowicie związanymi z wykupywaniem mieszkań przez obcokra-J°^ców oraz Polonię. Zjawisko to w małej skali jest jak najbardziej wskazane, Cz przy dużej różnicy cen mieszkań w państwach Unii Europejskiej, może ^°jść do masowego wykupu substancji mieszkaniowej, traktowanej jako lokata KaPitału. W szerszej skali tego typu proces nie jest dla miasta wskazany. Przysparza on bowiem trudności tym mieszkańcom, którzy zasiedlają w części za-^'eszkane budynki, prowadzić też może do częściowego wyludnienia central-ⁿej części miasta. Wyludnienie pogłębiłoby istniejące już tendencje do ucieczki Centrum ludności zamożnej. W efekcie, przy braku podatku katastralnego, końcu uwagę poświęcić należy wielkim osiedlom mieszkaniowym. Jak . Wykazano w pracy, ponad połowa mieszkańców Krakowa zamieszkuje właś-tę strefę regionu miejskiego. Jest ona znacznie społecznie zróżnicowana, "'ne podziały występują na linii osiedla stare - osiedla młode, a następnie układzie przestrzennym Kraków - Nowa Huta. Nie są to jednak podziały he. TH/rAr'..'. in.’nno ¿ra r, „ rl rr\ IW' Or>ać już dziś „socjalną mapę” strefy wielkich osiedli mieszkaniowych elu identyfikacji ich społecznej specyfiki. Diagnoza taka powinna być na-ⁿⁱe opatrzona rekomendacjami wskazującymi na możliwości stabilizacji v°ju społecznego wielkich osiedli mieszkaniowych. 471 Literatura Aitow N. A., Mordkowicz W. G., Titma M. Ch. (red.), 1988, Sowietskij gorod. Socjalnaja struW ra, Mysi, Moskwa. Albrow M., 1990, Introduction, [w:J M. Albrow, E. King (eds.), Globalization, Knowledge, Society, Sage Publication, London. Amersfoort van H., 1982, Immigration and the Formation of Minority Groups: The Dutch Exp¹ rience 1945-1975, Cambridge Univ. Press, Cambridge. Amersfoort van H., 1994, Review of Urban Housing Segregation of Minorities in Western Eut°Pe and the United States, Ethnic and Racial Studies, 17, s. 362-363. Andersen H. S., Andersen H. T., Ero T., 2000, Social Polarisation in a Segregated Housing № ket: Social Segregation in Greater Copenhagen, Geogr. Tidsskrift, Danish Journal of GeoBr' 100, s. 71-83. Andersson R., 1998, Socio-Spatial Dynamics: Ethnic Divisions of Mobility and Housing in E°sl -Palme Sweden, Urban Studies, vol. 35, 3, s. 397-428. Atlas Unii Metropolii Polskich 2002, Unia Metropolii Polskich, Warszawa. Babiński G., 1998, Etniczność, [w:] A. Kojder, K. Koseła, W. Kwaśniewicz, H. Kubiak, J. Mu⁰^ J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), Encyklopedia Socjologii, t. 1, Oficyna Naukowa, Wars#'*¹¹ s. 191-195. Baerwald T., 1978, The Emergence of a New "Downtown", Geogr. Review, 68, s. 308-318. Bahr J., 1977, Zur Entwicklung der Faktorialekologie mit dem Beispiel einer sozialrduml,ⁱ: Strukturanalyse der Stadt Mannheim, Mannheimer Geogr., Arb. 1, Mannheim, s. 121-164. Bailey T., Waldinger R., 1991, The Changing Ethnic-Racial Division of Labour, [w:] J. H. Mo^ kopf, M. Castells (eds.), Dual City: Restructuring New York, Russel Sage Foundation, York, s. 43-78. Ballard R., 1990, Migration and Kinship: the Differential Effect of Marriage Rules on the Prod¹ ses of Punjabi Migration to Britain, [w:] C. Clarke, C. Peach, S. Vertovec (eds.), South As¹ Overseas: Migration and Ethnicity, Cambridge Univ. Press, Cambridge, s. 219-249. Bartnicka M., 1989, Wyobrażenia przestrzeni miejskiej Warszawy, Dokumentacja Geograficzni 2, IGiPZ PAN, Ossolineum, Wrocław. Basista A., 2001, Architektura w Polsce czasów komunizmu, Wyd. Nauk. PWN, Wars#* -Kraków. Basset K. A., Short J. R., 1980, Patterns of Building Society and Local Authority Mortgage ding in the 1970s, Environment and Planning, A, 12, s. 279-300. Bauman Z., 2000, Globalizacja i co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa. Beauregard R., 1995, Edge Cities: Peripherializing the Center, Urban Geogr., 16, s. 708-721- Beaverstock J. V., Smith R. G., Taylor P. J., 1999, A Roster of World Cities, Cities, vol. 16, s. 445-458, także Globalization and World Cities (GaWC), Research Bulletin 5; http'll^ Iboro. ac. uk/gawc/rb/rb5. html. Begg I., 1999, Cities and Competitiveness, Urban Studies, vol. 36, 5-6, s. 795-809. Bell D., 1972, The Coming of Post-Industrial Society, Basic Books, New York. 472 ®endix R., 1982, Industrialization, Modernization and Development, [w:] P. Worsley (ed.), Modern Sociology, Penguin Books. £ cnnet R. j.₍ 1998, Local Government in Postsocialist Cities, [w:j G. Enyedi (ed.), Social Change ond Urban Restructuring in Central Europe, Akademiai Kiado, Budapest, s. 35-54. ®er|nett R. J., 2000, Regional and Local Economic Development Policy: the Role of Administration and Political Entrepreneurs, [w:J G. Horvath (ed.), Regions and Cities in the Global World, Centre for Regional Studies, Pecs, s. 58-81. Her g van den L., Bums L. S., Klaassen L. H. (eds.), 1987, Spatial Cycles, Gower, Aidershot. Ber g van den L., Drewett R., Klaassen L. H., Rossi A., Vijverberg C. H. T., 1982, Urban Europe. A Study of Growth and Decline, Pergamon Press, Oxford. Ber r-v B. J. L., 1973a, Growth Centres in American Urban System, vol. 1,2, Ballinger, Cambridge, Mass. СггУ B. J. L., 1973b, The Human Consequences of Urbanization, St. Martin's Press, New York. еГ|- В. J. l., Kasarda J. D., 1977, Contemporary Urban Sociology, Macmillan Publishing Co., ^ew York. Uₑ ■ B. J. L.. Rees P. H., 1969, The Factorial Ecology of Calcutta, American Journal of Sociology 74, s. 455-91. rB G., 2000, Amerykańskie przedmieścia bliżej niż myślisz, Architektura & Biznes, 101, 12, Kraków, s. 70-75. ‘^sk'd ¹⁽¹ L. (red.), 1984, Warunki życia i potrzeby społeczeństwa polskiego^ Wyd. IFiS PAN, Warszawa. A., 1987, Sociälno-priestorovä struktura Bratislavy v kontexte faktorovej ekológiey Ceograficky ćasopis, 39, s. 272-292. ' ak A., 1988, NiekoTko predbeżnych uvah o faktorovej ekologii Bratislavy, Sbornik prąci GÜ CsAV, 19, Brno, s. 167-188. H ''kiuiska A., 2002, Wybrane aspekty warunków życia ludności iv świetle badań budżetów gospodarstw domowych w 2001 r, Gospodarka Narodowa, nr 7-8, Warszawa. Blaiₗc ь lv| ., 1993, Housing Segregation and the Poor: New Trends in French Social Renting Hou-s'ⁿS, Housing Studies, 8, s. 207-214. Boₙₐᵥ ero P.; Conti S., 1996, New Technological Paradigm, Urban Identity and Metropolitan Net-^orks in Europe, [w:] Urban Networks in Europe. Regard U., Andersson E., Hjort S., 1998, The Divided City? Socioeconomic Changes in Stoc-holm Metropolitan Area, 1970-94, [w:J S. Musterd, W. Ostendorf (eds.), Urban Segregation aⁿd the Welfare State. Inequality and Exclusion in Western Cities, Routledge, London, s. 206-'222. k°ffĄ.; 1962, The Sociology of Urban Regions, New York. Seville J., 1966, Problems of Regional Economic Planning, 11. s7edt O., 1970, Stadtregionen, Akademie fur Raumforschung и. Landesplanung: Handwörter-llch der Raumforschung und Raumordnung, Hannover. 473 Boustedt O., 1975, Grundriß der empirischen Regionalforschung. Teil III: Siedlungsstruktui'¹'¹’' Hannover (Schroedel) = Taschenbücher z. Raumpl. 6. Brade 1., Nefjodowa T., 1998, Entwicklungstendenzen und Perspektiven Stadt - Umland - Prozeß in Rußland, Europa Regional, Jg 6, H. 4, Leipzig. Braun B., Weikl C., 1997, Kleine und mittlere Industrieunternehmen im GlobalisierungsprozeP' Geographische Zeitschrift, Jg 85, H. 2+3, Franz Steiner Verlag Stuttgart, s. 129-142. Braun G. O., Tiefeisdorf M., 1998, External Forces and the Changing Structure of Urban Mig¹“ tion Pattern: Evidence from Berlin since Unification, Beiträge zur Regionalen Geographie, s. 18-32. Brenner N., 1999, Globalisation as Reteritorialisation: The Re-scaling of Urban Governance i>] European Union, Urban Studies, vol. 36, 3, s. 43 1-451. Bromek K., 1948a, Przejazdy koleją do pracy i nauki ir Krakowie, Archiwum Zakładu GLOiR, stytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, (maszynopis). Bromek K., 1948b, Zamiejscowa komunikacja autobusowa Krakowa, Archiwum Zakładu GLO¹^ Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, (maszynopis). Bromek K., 1964, Rozwój demograficzny regionu Krakowa iv okresie od 1869 do 1950, Nauk. UJ, Prace Geograficzne, 9. Bromek K., 1966, Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowski^ około 1966 roku, Zesz. Nauk. UJ, 128, Prace Geograficzne, 14, Prace Instytutu Geografii u 36. Bruyelle P., 1976, Delimitation et structure des principales zones urbaines de la Region du [w:] Hommes et Terres du Nord, 1, s. 49-96. Budnikowski A., 1998, Ochrona środowiska jako problem globalny, PWE, Warszawa. Burdack J., Herfert G., 1998, Neue Entwicklungen an der Peripherie europäischer Großstadt Ein Überblick, Europa Regional, Jg 6, H. 2, s. 25-44. Burgess W., 1925, The Growth of the City: An Introduction to Research Project, [w:] R. E. Park’ W. Burgess, R. D. McKenzie (eds.), The City, University of Chicago Press, Chicago, s. 47-6' Burtenshaw D., Bateman M., Ashworth G. J., 1981, The City in West Europę, John Wilcy & S⁰¹¹ Chichester-Toronto. Bystroń J., 1915, Rozwój demograficzny dzielnic Krakowa (Tworzenie się centrum wielkomNP go Krakowa), Ekonomista, R XV, t. I/1I, s.l 12-160. Bystroń J., 1923, Rozwój wielkomiejski Krakowa, Ziemia, R VIII, nr 6. Bywalec Cz., 1983, Konsumpcja - poziom życia - sposób życia: kontrowersje terminologia i teoretyczne, Zesz. Nauk. AE w Krakowie, nr 169, Kraków. M, /<<• Bywalec Cz., 1985, Wzrost gospodarczy a przemiany poziomu życia społeczeństwa polskiego tach ¡945-1980, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Monografie, nr 70, Kraków. Bywalec Cz., Rudnicki L., 1992, Podstawy teorii i metodyki badania konsumpcji, AE w Krak⁰' Kraków. Bywalec Cz., Rudnicki L., 1999, Podstawy ekonomiki konsumpcji, Wyd. AE w Krakowie, Kra^ 474 ®У^а1ес Cz., Rudnicki L., 2002, Konsumpcja, PWE, Warszawa. Carter H., 1975, The Study of Urban Geography, 2 ed., Edward Arnold, London. Castells M., Hall P., 1994, Technopoles: Mines and Foundries of the Informational Economy, [w:] R- T. LeGates, F. Stout (eds.). The City Reader 1998, Routledge, London-New York, s. 475--483. pP pl/ pl/ CliOS, 2003, Pogorszenie położenia materialnego rodzin, BS/77/2003, http://www. cbos. com. SPISKOM. POL/2003K. C^OS, 2003, Samopoczucie Polaków w latach 1988-2002, BS/3/2003, http://www. cbos. com. SPISKOM. POL/2003K. B°S, 2003, Czy Polacy są zadowoleni z życia?, BS/20/2003, http://www. cbos. com. SPISKOM. POL/2003K. B°S, 2004, Poczucie zagrożenia biedą i postrzeganie rozmiarów ubóstwa w Polsce, BS/72/2004, hnp://www. cbos. com. pl/SPISKOM. POL/2004K. BC*S, 2004, Dobra trwałego użytku w gospodarstwach domowych, BS/42/2004, http://www. cbos. com. pl/SPISKOM. POL/2004K. hanipion A. G., 1992, Urban and Regional Demographic Trends in the Developed World, Urban Studies, vol. 29, 3/4. Q| 'anipion A. G., 1994a, International Migration and Demographic Change in the Developed ^orld, Urban Studies, vol. 31,4/5, Glasgow. hanipion A. G., 1994b, Population Change and Migration in Britain since 1981: Evidence for Continuing Déconcentration, Envir. Plann, A, 26, 10, s. 1501-1520. aⁿⁱpion A. G., 2001, Urbani zation, Suburbanization, Counterurbanization and Reurbanization, 1W:1 R. Paddison (ed.), Handbook of Urban Studies, Sage, London-Thousand Oaks-New °elhi, s. 143-161. Ch atPpion A. G., Atkins D. J., 1996, The Counterurbanization Cascade: An Analysis of the 1991 Census Special Migration Statistics for Great Britain, Seminar Paper 66, Department of Geo-gfaphy, University of Newcastle upon Tyne. ^pion A. G., Green A. E., Oven D. W., Ellin D. J., Coombes M. G, 1987, Changing Places: Britain's Demographic, Economic and Social Complexion, Edward Arnold, London. eshire P.; 1995, A New Phase of Urban Development in Western Europe? The Evidence for the 1980s, Urban Studies, vol. 32, 7. C^esh' lre P., Hay D., 1989, Urban Problems in Western Europe: An Economic Analysis, Unwin Hy-^an, London. Ch ⁿⁱ,elewska B., 1998, Sezonowość spożycia żywności i tendencje zmian w gospodarstwach domo-^yeh rolników, IERiGŻ, Warszawa. Ch ■ ■ C ⁰Jⁿ*cki Z., 1988, Koncepcja terytorialnego systemu społecznego, Przegl. Geogr., 60, s. 491-510. Jaicki Z., 1996, Region w ujęciu geograficzno-systemowym, [w:] T. Czyż (red.), Podstawy re-C &lOⁿalizacji geograficznej, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s. 7-44. Jaicki Z., 1999, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Bogucki Wyd. Nauk., P°znań. 475 Chojnicki Z., Czyż T., 199 la, Struktura poziomu życia w systemie regionalnym Polski, [w:] Zroi^' cowanie przestrzenne poziomu i warunków życia ludności, Biuletyn KPZK PAN, z. 153, s- ? -46. Chojnicki Z., Czyż T., 1991 b, Zróżnicowanie warunków życia ludności wsi, [w:J Z. Chojnicki, • Czyż (red.), Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i warunków życia ludności, Biuletyn KP^ PAN, z. 153, s. 78-96. Chojnicki Z., Czyż T. (red.), 1991 c, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i warunków życia ludn⁰ ści, Biuletyn KPZK PAN, z. 153. Chojnicki Z., Czyż T., 1992, Struktura poziomu życia w systemie regionalnym Polski, [w:] Z. Ch°.l nicki, T. Czyż (red.), Współczesne problemy geografii społeczno-ekonomicznej Polski, Ser,a Geographica, nr 55, Poznań. Chorkowy B ., 2000, Dochody ludności jako determinanta kształtująca poziom życia, Zesz. Na¹¹^' Uniwersytetu Opolskiego, Ekonomia, s. 237-246. Ciechocińska M., 1985, Tendencje zmian standardów życia w Polsce u’ latach 1960-1981 ■ P?¹^¹ określenia rozpiętości regionalnych, Przegl. Geogr., 57, z. 1-2, s. 15-35. Cierpial-Wolan M., Wojnar E., 2001, Analiza poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego "Plc wództw, Wiadomości Statystyczne, nr 10, GUS, Warszawa. Cieślak M., 1985, Rozwój demograficzny - zarys koncepcji i zasad pomiaru, Studia Demogra^ czne, 1/79. Clark W. A. V., Deurloo M. C., Dieleman F. M., 1986, Residential Mobility in Dutch Housing ^ⁱ,r kets, Environment and Planning A, 18, s. 763-788. Clark W. A. V., Dieleman F. M., 1996, llouseholds and Housing: Choice and Outcomes Housing Market, Centre for Urban Policy Research, New Brunswick. Clarke J. I., 1998, Ludność Ziemi. Prognozy XXI wieku, Prószyński i S-ka, Warszawa. Clesse A., Cooper R., Sakamoto Y. (eds.), 1994, The International Systems after the Collapsⁱ' the East-West Order, Dordrecht. Coates B. E., Johnston R. J., Knox P. L., 1977, Geography and Inequality, Oxford UniverSl¹’ Press, Oxford. Conti S., 1997, Interdependent and Uneven Development. A Systemic View of the Global-^¹ Dialectic, Bulletin 47 (2), International Geographical Union, s. 195-204. Couclelis H., 1992, Location, Place, Region, and Space, [w:j R. F. Abler, M. G. Marcus, J- M-son, Geography's Inner Worlds, Rutgers University Press New Brunswick, New Jersey-215-233. Coudroy de Lille L., 2000, Jak dalece można porównywać miasta europejskie? Refleksje nadPr cesami i pojęciami na przykładzie osiedli mieszkaniowych we Francji i w Polsce, [w:] I-dżewska (red.), Miasto postsocjalistyczne. Organizacja przestrzeni miejskiej i jej przerttt XIII Konwersatorium Wiedzy Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UL, Łódź, s--112. Cristaldi F., 1994, Per una delimitazione delle aree metropolitane, Franco Angeli, Milano. Czapiński J., ¡992, Psychologia szczęścia. Przegląd badań i żary:r teorii cebulowej, AcadeH¹ Poznań. Czapiński J., 1994, Uziemienie polskiej duszy, Kultura i Społeczeństwo, XXXVIII, nr 3., s. 18-37. c zapiński J., 1998, Jakość życia Polaków w czasie zmiany społecznej. Instytut Studiów Społecznych, UW, Warszawa. p zapiński J., 2002, Quo vadis homo? Zrównoważony rozwój, jakość życia i złudzenie postępu, [w.] M. Marody (red.), Wymiary życia społecznego, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa, s. 356-380. Czarkowska W., Dobrowolska M., 1965, Węzłowe problemy demograficzne regionu, [w:] Rozwój ekonomiczny regionu krakowskiego >v dwudziestoleciu Polski Ludowej, Kraków. Czyż T., Chojnicki Z., 1993, Region i regionalizacja iv geografii, [w:] K. Handke (red.), Region, regionalizm - pojęcia i rzeczywistość, Inst. Slawistyki PAN, Slawistyczny Ośr. Wyd., Warszawa, s. 13-36. Nahrendorf R., 1993, Nowoczesny konflikt społeczny, Warszawa. Dalniasso E., 1991, Déclin ou renouveau metropolitan, [w;] Impact des mutations structurelles sur le développement territorial en Europe, Conference Papers 13, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 9--14. Darn F. ᵥₐₙ, ] 995, The Turnaround after the Turnaround after the Turnaround? The Urban-Rural Migration Wave in the Netherlands, 1973-1994, Paper Presented at the 28th International Geographical Congress, The Hague. I\ arⁱgschat J. S., 1988, Gentrification: Der Wandel innenstadtnaher Wohnviertel, Kölner Z. f. Soziologie u. Sozialpsychologie, Sonderheft 29. Opladen, s. 272-292. avies W., Barrow G., 1973, Factorial Ecology of Three Prairie Cities, Canadian Geographer, 17, s- 327-353. avies W. K. D., 1984, Factorial Ecology, Grower, Aidershot. err*atteis G.,.1996, Towards an Unified Metropolitan Urban System in Europe: Core Centrality versus Network Distributed Centrality, [w:] Urban Networks in Europe. etPaiteis G., 2001, Shifting Cities, [w:J C. Minca (ed.), Postmodern Geography. Theory and Praxis, s. 113-128. etll°n N. A., Massey D. S., 1991, Patterns of Neighbourhood Transition in a Multiethnic World: C 5. Metropolitan Areas, Demography, 28, s. 41-63. ert B„ Metton A., Steinberg J., 1991, La périurbanisation en France, Paris. Icken p, 1992, G/o6a/ Shift. The Internationalization of Economic Activity, 2nd ed., London. Icken R, 1994, Global-Local Tension: Firms and States in the Global Space-Economy. The Roep-ke Lecture in Economic Geography, Economic Geography, vol. 70, s. 101-128. IV|nskÿ B, 2001, Postavenie Bratislavy v Stredoeurópskom Metropolitnom système ²Populaèného hl'adiska, Geografickÿ Ćasopis, Roënik 53, ćislo 2, Bratislava. üg°sz. Z., Zborowski A., 1995, Chances in the Influence Zone in an Urban Region in the Process °f Social and Economie Transformation: Bielsko-Biala, Socio-Economic Transformation oj Old Urban and Industrial Agglomeration in Poland Against the Background of other East-'Central European Countries, Studia i Materiały, 3, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 16-20. Iî’°ch T., Rutkowski J., 1985, Badania poziomu i jakości życia, Wiadomości Slatvstvczne, z. 10. s 27-31. 477 Domański B., 1992, Postfordowski elastyczny model produkcji a jej przestrzenna organizacja, l""' Z. Chojnicki (red.), Studia geograficzne przemian społeczno-gospodarczych, Biuletyn KP^ PAN, 159, s. 49-73. Domański B., 1997, Industrial Control over the Socialist Town: Benevolence or Exploitation?, stport CT: Praeger. Domański B., 2001, Kapital zagraniczny iv przemyśle Polski, Instytut Geografii i Gospodarki Prze strzennej UJ, Kraków. Domański B., Guzik R., Gwosdz K., 2000, Konkurencyjność i ranga wielkich miast Polski w świJ le inwestycji zagranicznych firm produkcyjnych, [w:] R. Domański (red.), Nowe problemy rOⁱ woju wielkich miast i regionów, Biuletyn KPZK PAN, z. 192, s. 99-124. Domański B., Prawelska-Skrzypek G., I986a, Przestrzenne zróżnicowanie wyobrażeń o mieście P¹ przykładzie Jarosławia, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. XIX, Wr°c law-Warszwa-Kraków. Domański B., Prawelska-Skrzypek G., 1986b, Geograficzne badania wyobrażeń, postaw i preß rencji, Przegl. Gcogr., 58, 1-2, s. 143-164. Domański I I., VP)], Klasy społeczne, grupy zawodowe, organizacje gospodarcze. Struktura sp^e czna ir krajach rozwiniętego kapitalizmu, IFiS PAN, Warszawa. Domański H., 1994a, Nowe mechanizmy stratyfikacyjne?, Studia Socjologiczne, I, Wyd. PAN, Warszawa, s. 53-76. Domański H., 1994b, Społeczeństwa klasy średniej, IFiS PAN, Warszawa. Domański H., 1996, Na progu konwergencji. Stratyfikacja społeczna w krajach Europy Środkc''⁰ -Wschodniej, Wyd. IFiS PAN, Warszawa. Domański H., 1999, Klasa średnia, [w:J Encyklopedia Socjologii, t. 2, Oficyna Nauko'*³' Warszawa. Domański H., 2000, Hierarchie i bariery społeczne w latach dziewięćdziesiątych, Instytut Spra Publicznych, Warszawa. Domański H., 2002a, Główne kierunki zmian iv strukturze społecznej, [w:] M. Marody (red.), miary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Wyd. Nauk. Scholar, Warsz³ wa, s. 69-96. Domański H., 2002b, Struktura społeczna, [w:] H. Domański, W. Morawski, J. Mucha, M. 0*’^ ska, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), Encyklopedia Socjologii, t. 4, Oficyna Naukowa, WarsZⁱl wa, s. 132-137. . W Domański H., Sawiński Z., 1991, Krystalizacja barier i podziałów społecznych, [w:] A. Sułek, Wincławski (red.), Przełom i wyzwanie. Pamiętnik VIII Ogólnopolskiego Zjazdu Socjo‘°^ cznego, Warszawa-Toruń, s. 241-254, Domański H., Sawiński A., 1995, Narzędzia międzykr aj owych analiz porównawczych: Klasyfi^¹, cja zawodów Erikson-Goldthorpe-Portocarero (EGP), Studia Socjologiczne, 3-4, IFiS Warszawa, s. 41-68. Domański R., 1972, Kształtowanie otwartych regionów ekonomicznych, PWE, Warszawa. Domański R., 1987, Przestrzenna organizacja rozwoju regionalnego, Studia KPZK PAN, Warszawa. 478 ⁰|nański R., 1994, Transformation of Urban Systems in Terms of Synergetics, [w:] R. Domański, E. Judge (red.). Changes in the Regional Economy in the Period of System Transformation, Polish Academy of Sciences, Committee for Space Eceonomy and Regional Planning, Studia Regionalia, t. 4, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 11-23. ^⁽⁾,ⁿański R., 1995, Informacje użyteczne iv modelowaniu i zarządzaniu aglomeracjami miejskimi, lw:J .Sj? nemy informatyczne H’ zarządzaniu aglomeracjami miejskimi, Inst. Badań Systemowych PAN, Szczecin, s. 23-32. ^°niański R., 1997, Przestrzenna transformacja gospodarki, PWN, Warszawa. bański R„ Mai ■ciniak A., 2003, Sieciowe koncepcje gospodarki miast i regionów. Studia KPZK PAN, I ] 3, Warszawa. ^N'wnowski J., 1970, Studies in Measurement of Living and Welfare, Report no 70, 3, UNR1SD, Geneva. Dre"nowski J., 1974, On Measuring and Planning the Quality of Life, Mouton, Hague-Paris. lUllord M., Kafkalas G. (cds.), 1992, Cities and Regions in the New Europe: The Global-Local Interplay and Spatial Development Strategies, London. Ulko\\ ski M., 1994, Region miejski ir ujęciu centrum - peryferie. Przegląd koncepcji teoretyczno-'’ttetodologicznych, [w:] ,1. Kaczmarek (red.), VII Konwersatorium Wiedzy o Mieście: Region "nejski. Centrum a peryferia ir okresie transformacji politvcznej, gospodarczej i społecznej, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 9-19. Ulkowski M„ Michalski T., Sagan 1., Stryjakiewicz T., 1999, Polska geografia społeczno-ekonomiczna wobec transformacji, globalizacji i schyłku modernizmu, [w:] B. Domański, W. Wi-dacki (red.), Geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia. Instytut Geografii UJ, Kraków, s. ’35-150. Z|eWoński K 1961, Elementy teorii regionu ekonomicznego, Przegl. Geogr., 33, s. 593-613. leWoński K., 1967, Teoria regionu ekonomicznego, Przegl. Geogr., 39, s. 33-50. '"■'Woński K., 1976, Wpływ migracji na systemy miejskie, Przegl. Geogr., 48, s. 201-208. K^klopedia Powszechna PWN, 1995, Warszawa. -edi (i., 1998, Transformation in Central European Postsocialist Cities, [w:] G. Enyedi (ed.), Social Change and Urban Restructuring in Central Europe, Akademiai Kiadó, Budapest, s. 9--34. ks°n p (Joldthorpe J., Portocarero II., 1979, Intel-generational Class Mobility in Three Western European Societies: England, France and Sweden, British Journal of Sociology, nr 30, s. 415--45 ]. P'ng-Andersen G., Assimakopolou Z., Kersergen von K., 1993, Trends in Contemporary Class Su-ucturation: A Six Nation Comparison, [w:] G. Esping-Andersen (red./ Changing Classes, ^'ratification and Mobility in Post-Industrial Societies Sage, London, s. 32-57. und Figures in Comparison 1994, Wydawca: Urząd Strategii Gospodarczej Glasgow, Wojewódzki Urząd Statystyczny Kraków, Miejski Urząd Statystyczny w Pradze, Główny Wydział knowania i Statystyki Ukrainy, Urząd Badań Komunalnych i Statystyki Norymbergii, Pań-s,Wowy Urząd Statystyczny, Oddział Miejski w Rostowie. 479 Falk D., 1994, Die Allstadl von Krakau im Wandel - Der Einfluß der Marktwirtschaft auf räutnK ehe Entwicklungen, Die Erde, 125, s. 261-279. Farley J. E., 1987, Segregation in 1980: How Segregated Are America's Metropolitan Areas?, [w:] Ci. A. Tobin (cd.), Divided Neighbourhoods, Changing Patterns of Racial Segregation, Sage Publications, Newbury Park CA, s. 95-114. Fassmann IL, 1997a, Regionale Transformationsforschung - Theoretische Begründung und emp¹' rische Beispiele, [w.] A. Mayr (hrsg.), Regionale Transformationsprozesse in Europa, Beiträge zur Regionalen Geographie, Bd. 44, Institut für Länderkunde Leipzig, s. 30-47. Fassmann EL, 1997b, Veränderung des Stadtesystems in Ostmittleuropa, [w:] Z. Kovacs, R. WiesS ner (hrsg.), Prozesse und Perspektiven der Stadtentwicklung in Ostmitteleuropa, Münchener Geographische Hefte, EL 76, s. 49-61. Fassmann El., 2000. Regions in Upheaval. Conceptual Framework and Empirical Findings of № Regional Transformation Research, [w:] G. Horvath (ed.), Regions and Cities in the Globd World, Centre for Regional Studies, Pecs, s. 126-140. Fassmann 11., Lichtenberger E., 1996, Transformation in East Central Europe Real Estate. Housing and Labour Markets. Transformation Processes of Regional Systems in Slovak Republic Czech Republic. Universitatis Comeniana, Acta Facultatis Rerum Naturalium Universität'⁵ Comenianae, Geographica, nr 37, Bratislava, s. 16-33. Fielding A. .1., 1994, Industrial Change and Regional Development in Western Europe, Urban SIU' dies, vol. 3 1,4-5. Firey W., 1947, Land Use in Central Boston, Harvard Univ. Press, Cambridge, Mass. Fiszer .1. (red.), 1996, Państwa narodowe w euroatlantyckich strukturach, Poznań-Warszawa. Frąckiewicz L., Zralek M., 1998, Warunki i potrzeby mieszkaniowe ludności rr starych zasobach miast śląskich, |w:] L. Frąckiewicz (red.), Warunki życia i bytu mieszkańców aglomeracji kO' łowickiej, Katowice. Frey W., 1993, The New Urban Revival in the United States, Urban Studies, vol. 30, 4-5. French R. A., Hamilton F. E. I. (eds.), 1979, The Socialist City. Spatial Structure and Urban P°^' cy, John Wiley & Sons, Chichester, New York, Brisbane, Toronto. Friedmann J., 1978, The Urban Field as Human Habitat, [w:] L. S. Bourne, J. W. Simmons (eds )-System in Cities: Readings on Structure and Growth Policy, Oxford Univ. Press, New York,s-42-52. Friedmann J., Miller J., 1965, The Urban Field, Journal of the American Institute of Planners, s. 212-220. Friedmann J., Wolff G., 1982, World City Formation: An Agenda for Research and Action, Inter national Journal of Urban and Regional Studies, s. 309-343. Friedrichs J., \98 \, Stadtanalyse - Soziale und räumliche Organisation der Gesellschaft, 2, Aufla ge, Hamburg. Frieske K. W., 2002, Przestępczość w Polsce - lata dziewięćdziesiąte. Stereotypy i realia, [w:] Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Wyd. Nauk-Scholar, Warszawa, s. 200-224. 480 ^rysztacki K., 1997, Miasta metropolitalne i ich przedmieścia. Z problematyki socjologii miasta oraz badań nad rzeczywistością krakowską, Universitas, Kraków. p tysztacki K., 2004, Paradygmat ekonomiczny we współczesnej socjologii miasta, [w:] A. Majer, P. Starosta (red.), Wokół socjologii przestrzeni, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 42-52. Fuguitt G. V., Beale C. L., 1996, Recent Trends in Nonmetropolitan Migration: A New Turnaround?, Growth and Change, vol. 27, Spring. Gaebe W., 1987, kerdichtungsrdume, B. G. Teubner, Stuttgart. Gajda R. T., 1964, Methods of Economic Regionalization, Geographia Polonica, 4, Polish Academy of Sciences, Warszawa. Gajewski S„ 1987, Hierarchia i intensywność potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych, Uniwersytet Łódzki, Łódź. Garcia Ballesteros A., 1993, Erhan Dynamics and Life Cycle of Madrid’s Population, [w:] A. Po-trykowaka, P. Korcelli (eds.), The Urban Population at a Microscale, Geographia Polonica, 61, Polish Academy of Sciences, Warszawa, s. 121-132. p ^awlikowska-Hueckel K., Hildebrandt A., Umiński S., 2000, Jakość życia w miastach - powiatach grodzkich, Polska Regionów, nr 14, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk. p awryszewski A., Korcelli P., Nowosielska E., 1998, Funkcje metropolitarne Warszawy, Zeszyty IGiPZ PAN, nr 53. Gazerro M. L., Brunetta G., Secco G., Manzoni F., Rumor M., Lucca D., 1984, The Urban Social Structure of Padua: An Approach by Factor Analysis and Automatic Cartography, Urban Data Management, 10th European Symposium for Urban Information System, Padova, s. 170-191. Giddens A., 1998, Socjologia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań. G'ddens A., 1999, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, Książka i Wiedza, Warszawa. Gittus E., 1964, The Structure of Urban Areas, Town Planning Review, 35, s. 5-20. Glebe G., 1997, Housing and Segregation of Turks in Germany, [w:] A. S. Öziiekren, R. Van Kempen, Turks in European Cities: Housing and Urban Segregation, Utrecht: European Research Centre on Migration and Ethnic Relations, s. 248-261. Giebe G„ O'Loughlin J., 1980, Faktorialökologie der Stadt Diisseldorf - Ein Beitrag zur urbanen Sozialraumanalyse, Düsseldorfer Geogr. Schriften, 16, Düsseldorf. Glennie P., 2001, Family Types, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. p °cał T, Rakowski W., 1995, Delimitacja regionów i subregionów migracyjnych w zakresie dojazdów do pracy, Monografie i Opracowania, 332, Inst. Statystyki i Demografii, SGPiS, Warszawa. p °ering J., 1992, Research Note: Race and Public Housing in Britain and the United States: Notes for a Policy Relevant Research Agenda, New Community, 18, s. 299-3 10. p °odall B., 1987, Dictionary of Human Geography, Penguin Books, London. Goodman N., 1997, Wstęp do socjologii, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań. p Gordon R., 1997, Wie Globalisierung zu meistern ist, [w:] W. Fricke (hrsg.), Jahrbuch Arbeit und Technik, Bonn, s. 58-71. 481 Gorzelak G., 1981, Statystyczna analiza porównawcza - teoria a praktyka, Wiadomości Statysty czne, nr 8. Gorzelak G., Ehrlich E., Faltan L., lllner M., 2001, Instead of Conclusions: Proposai for an InM' national Research Programme Central Europe "2010plus" in Integrated Europe, [w:] G. rzelak, E. Ehrlich, L. Faltan, M. Illner (eds.), Central Europe in Transition: Towards EU ^eⁿ> bership, Reg. Stud. Assoc., Polish Sect., Wyd Nauk. Scholar, Warszawa, s. 368-371. Gostkowski Z., 1974, Rozwój uczestnictwa w kulturze oraz opieki zdrowotnej w Polsce w lattP¹¹ 1960-1969, Kultura i Społeczeństwo, XVIII, nr 2. Górka Z., 1986, Śródmiejskie ośrodki usługowe wybranych miast Polski Południowej, Rozpra^' Habilitacyjne, nr 122, UJ, Kraków. Górka Z., 2001, Bieżące przemiany funkcji handlowej dzielnicy Śródmieście w Krakowie w obrtfj Plant, [w:] I. Jażdżewska (red.), Miasto postsocjalistyczne - organizacja przestrzeni miejski i jej przemiany, cz. II, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 237-242. Górka Z., 2004, Krakowska dzielnica staromiejska w dobie społeczno-ekonomicznych przemM'' Polski na przełomie XX i XXI wieku. Użytkowanie ziemi i funkcje, Instytut Geografii i Gosp⁰ darki Przestrzennej UJ, Kraków. Górka Z., Zborowski A., 1995, Cracow's Spatial Structure and Environmental Quality, Geograp^¹'³ Polonica, 64, Polish Academy of Sciences, Warszawa, s. 49-60. Grabiński T., 1984, Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach zjawisk ekonomiczny^' [w:] Zeszyty Naukowe AE, Kraków. Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A., 1982, Metody prognozowania rozwoju spoleczno-gospodfr czego, Kraków. Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A., 1989, Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu wisk społeczno-gospodarczych, PWN, Warszawa. Greer-Wootten B., 1972, Changing Social Areas and the Intra-Urban Migration Process, Rev*e" de Géographie de Montreal, 26, s. 271-292. Gregory D., 2001, Time-Space Compression, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. WalIS (eds.), The Dictionary of Humań Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain- Grotowska-Leder J., 1998, Łódzkie enklawy biedy, [w:] W. Warzywoda-Kruszyńska (red.), i pracować w enklawach biedy (Klimaty łódzkie), Inst. Socjologii UŁ, Łódź. Grotowska-Leder J., 2000, Współczesna rzeczywistość, współczesna bieda (wybrane teorety^ i empiryczne postawy analizy biedy), Przegląd Socjologiczny, XL1X/1, Łódzkie Tow. Nat> Łódź, s. 31-58. Grzeszczak J., 1996, Tendencje kontrurbanizacyjne iv krajach Europy Zachodniej, Prace Geogt³'¹ czne, nr 167, IGiPZ PAN, Wyd. Continuo, Wrocław. Grzeszczak J., 1998, Przesunięcie „miasto-wieś” w przemyśle krajów Unii Europejskiej, IGiPZ PAN, nr 55, IGiPZ PAN, Warszawa. Gucwa-Leśny E., 2002, Zmiany poziomu życia i ich społeczne uwarunkowania, [w:] M. Mar°^' (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Wyd. Nauk. Scho Warszawa. Gutkowska K., 1995, Dom i rodzina w życiu społecznym, [w:] J. Karski (red.), Zdrowy dom, trum Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia, Warszawa. 482 Gutkowska К., Ozimek I., Laskowski W., 2001, Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych, SGGW, Warszawa. ^Uz'k Cz., 1981, Geograficzno-ekonomiczna analiza sadownictwa w karpackim rejonie sadowniczym, Rozprawy Habilitacyjne, nr 50, UJ, Kraków. ^aegen H. Van der, 1962, De Brusselse banlieue, Tjidschrift van de Belgische Vereniging voor Aardrijkskundinge Studies, 3, s. 169-303. Li aegen H. Van der, 1980, Les villes belges, centres du système d'habitat, Hommes et Terres du Nord, 4, s. 9-22. ^aegen H. Van der, 1986, The Crisis of the Inner Cities in Belgium, [w:J G. Heinritz, E. Lichtenberger (eds.), The Take off of Suburbia and the Crisis of the Central City, Franz Steiner Verlag Wiesbaden GMBH, Stuttgart, s. 193-206. ^aegen H. Van der, 1991, Migrations métropolitaines, reflect du cycle de vie. L'exemple de Bruxelles-Capitale, [w:j D. Pumain, T. Saint-Julien, H. Van der Haegen (eds.), Cities in Movement. Urban Systems on the Eve of the 21st Century, Acta Geogr. Lovaniensia, vol. 31, Inst, de Geogr., Univ. Cathol. de Louvain, Louvain. ^aegen H. Van der, 1992, Les villes, [w:] J. Denis (red.), Géographie de la Belgique, Credit Communal, Bruxelles. u aegen H. Van der, Pattyn M., 1980, Der Begriff „Stadtregion", Raumforschung und Raum-ordung, 4, s. 181-191. ^aH P., 1988, Urban Growth and Decline in Western Europe, [w:] M. Dogan, J. D. Kasarda (eds.), The Metropolis Era, 1, s. 111-127. ^all p, 1993Forces Shaping Urban Europe, Urban Studies, vol. 30, 6, s. 883-898. Ha>l P-, Hay D., 1980, Growth Centres in the European Urban System, Heinemann Educational Books, London. ^aH T„ 2001, Urban Geography, 2nd edition, Routledge Comtemporary Human Geography, Routledge, Taylor & Francis Group, London-New York. ¹,a|l T., Hubbard P., 1996, The Entrepreneurial City; New Urban Politics, New Urban Geographies?, Progress in Human Geography, 20, 2, s. 153-174. ,|amilton M., Hirszowicz M., 1995, Klasy i nierówności społeczne w perspektywie porównawczej, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa. ^arrⁱm B., 1975, Untersuchungen zur Sozialen Wirtschaftlichen und Baulichen Struktur der Stadt Bern, M. S. Bollingen. ^amnett C., 1986, The Changing Socio-Economic Structure of London and the South-East, 1961--1981, Regional Studies, 10, 5, s. 391-406. amnett C., 1987, Socio-Tenurial Polarisation in London and the South-East, Environment and Planning A, s. 537-556. antnett C., 1991, The Blind Men and Elephant: the Explanation of Gentrification, Transactions of the British Geographers, 16, s. 173-189. ^amnett C., 1994, Social Polarisation in Global Cities: Theory and Evidence, Urban Studies, vol. 31, 3, s. 401-424. 483 Hamnett C., 1996, Social Polarisation, Economic Restructuring and Welfare State Regimes, Urban Studies, vol. 33, 7, s. 1407-1430. Hanusik K., Langowska U., 1997, Ekonometryczna analiza kształtowania się konsumpcji ir Pols'-Uniwersytet Opolski, Opole. Harcsa I., Sik E., 2001, Social Development in Hungary, [w:] G. Gorzelak, E. Ehrlich, L. FaltaI¹, M. Illner (eds.), Central Europe in Transition: Towards EU Membership, Regional Studies As sociation, Polish Section, Wyd. Nauk. Scholar, Warsaw, s. 124-144. Hartshorn T., Muller P. O., 1989, Suburban Downtowns and the Transformation of Metrópoli¹⁰¹¹ Atlanta's Business Landscape, Urban Geogr., 10, s. 375-395. Hartshorne R., 1961, Istota geografii. Podsumowanie wniosków, Przegl. Geogr., 33, s. 585-591. Harvey L)., 1989, The Conditions of Postmodernity, Basil Blackwell, London. I läussermann H., 1997a, Stadt Entwicklung in Ostdeutschland, [w:] J. Friedrichs (hrsg.), Die Städⁱe in den 90er Jahren, s. 91-109. , R Häussermann H., 1997b, Von der sozialistischen zur kapitalistischen Stadt, [w:] Z. Kovacs, Wiessner (hrsg.), Prozesse und Perspektiven der Stadtentwicklung in Ostmitteleurop⁰' Münchener Geographische Hefte, H. 76, s. 21 -3 1. Hawley A. H., Duncan O. D., 1957, Social Area Analysis: A Critical Appraisal, Land Econom^’ 33, s. 227-245. Flegedüs J., Tosics L, 1991, Gentrification in Eastern Europe: The Case of Budapest, [w:] J- vaⁿ Weesep, S. Mustert (eds.). Urban Housing for the Better-off Gentrification in Europe, Stedel'J ke Netwerken, Utrecht, s. 124-136. Hegedüs J., Tosics L, 1998, Towards New Models of the Housing System, [w:] G. Enyedi (cd.). cial Change and Urban Restructuring in Central Europe, Akadémiai Kiadó, Budapest, s. I-’ -168. Heinritz G., Lichtenberger E., 1986, The Take-off of Suburbia and the Crisis of the Central Erdkundliches Wissen, Heft 76, Stuttgart. Hellwig Z., 1968, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów -í względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę wykwalifikowanych kadr, Przegląd St*¹ tystyczny, nr 4. Hellwig Z., 1981, Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach wielocechowych obiekt⁰' gospodarczych, [w:] Metody i modele ekonomiczno-matematyczne w doskonaleniu zarząd-⁰ nia gospodarką socjalistyczną, PWE, Warszawa. Herbert D. T., 1967, Social Area Analysis, a British Study, Urban Studies, 4. Herma J., 1966, Dojazdy do pracy w Polsce południowej. Województwo katowickie, kieleckie. k'° kowskie, opolskie, rzeszowskie, 1958-1961, Prace Monograficzne WSP w Krakowie, t. 5. Hiebert G., 2001, Ghetto, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictio⁰⁰ ry of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. Hill Ch. W. L., Jones G. A., 1995, Strategic Management. An Integrated Approach, Houghton M'f flin Co., Boston. 484 '''ll E. W., Brenan J. E, Wolman H. L., 1998, What is a Central City in the United States? Applying a Statistical Technique for Developing Taxonomies, Urban Studies, vol. 35, 11, s. 1935--1969. I'°do|y a 1975, Spożycie i formy jego realizacji iv rozwoju gospodarki społeczeństwa socjalistycznego, Biblioteka IHW, nr 118, Warszawa. 'lolnieister B., 1993, Stadtgeographie, Westermann. Braunschweig. Holzner L., 1972, Sozialsegregation und Wohnviertelbildung in amerikanischen Städten, dargestellt am Beispiel Milwaukee, Gerling-Festschrift, Würzburg. ''olz.ner L., 1990, Stadtland USA. Die Kulturlandschaft des American Way of Life, Geographische Rundschau, 42, s. 469-475. ''°lowiecka B., 2004, Oddziaływanie społeczno-gospodarcze miasta, Wyd. UMK, Toruń. ''üghes M. A., Madden J. E, 1991, Residential Segregation and the Economic Status of Black Workers: New Evidence for an Old Debate, Journal of Urban Economic, 29, s. 28-49. Quilter A. A., 1974, Community Change: A Stochastic Analysis of Chicago's Local Communities 1930-1960, American Journal of Sociology, 79, s. 923-947. ''nick! D., 2003, Miasta polskie jako potencjalne metropolie o znaczeniu kontynentalnym (próba identyfikacji), [w:] 1. Jażdżewska (redj, Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UL, Łódź, s. 61-72. 'ⁿÖ>’arn G. K., 1998, Patterns of Metropolitan Development: What Have We Learned?, Urban Studies. vol. 35, 7. J‘lckson P., 2001, Segregation, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. ‘^ielski A., 1977, Analiza czynnikowa »v badaniach ekologiczno-osadniczych, [w:J Z. Chojnicki (red.). Metody ilościowe i modele w geografii, PWN, Warszawa, s. 128-142. h<>' ‘¿'elski A., 1978, Struktura spoleczno-ekologiczna miast polskich a koncepcje szkoły chicagowskiej, [w:] J. Turowski (red.). Procesy urbanizacyjne kraju w okresie XXX-lecia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Komitet Nauk Socjologicznych PAN, Wyd. PAN, Wrocław-Warszawa-•Kraków-Gdańsk, s. 111-133. ho' ‘ 8'elski A., 1982, Społeczna i przestrzenna struktura miast w świetle geograficznych badań miast Polskich. Geograficzne interpretacje ekologii miasta, [w:] Z. Pióro (red.), Przestrzeń i społeczeństwo, Książka i Wiedza, Warszawa, s. 160-190. ‘^óbc/yk-Gryszkiewicz J., 1980, Przestrzenne zróżnicowanie wolnorynkowych cen ziemi ir Łodzi łatach 1968-1975, Acta Universitatis Lodziensis, seria II, z. 22, UŁ, Łódź. ‘'kóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa, Wyd. UŁ, Łódź. ‘^'bczyk-Gryszkicwicz J., 2001, Przestrzenne zróżnicowanie cen ziemi w Łodzi iv latach 1990--1999. |w:] I. Jażdżewska (red ), Miasto postsocjalistyczne — organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, (cz. Il), XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UL, Łódź, s. 253-262. 485 Jałowiecki B., 1999, Metropolie, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Białystok. Jałowiecki B., 2000a, Społeczna przestrzeń metropolii, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa. Jałowiecki B., 2000b, Warszawa jako metropolia europejska?, [w:] A. Kukliński, J. Kołodziejsk¹' T. Markowski, W. Dziemianowicz (red.), Globalizacja wielkich metropolii, Euroreg-Warszawa. Jałowiecki B., Szczepański M. S., 2002, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wy^ Nauk. Scholar, Warszawa. Janicka K. (red.), 1987, Zróżnicowanie społeczne i jego percepcja w latach 1965-1980, IFiS PA^’ Zakład Narodowy Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Janicka K., Słomczyński K. M., 1997, Zróżnicowanie społeczne mieszkańców Łodzi iv latach 1965 -1994: Stabilność hierarchii grup społeczno-zawodowych, Przegląd Socjologiczny, XLVI, i-⁰' dzkie Tow. Nauk., Łódź, s. 88-102. Jasiok A., Maik W., Spychała-Szyszka H., 1980, The Socio-Economic Spatial Structure of Ostró" Mazowiecki: A Principal Component Analysis, Questions Geographice, 6, s. 55-68. Jażdżewska I. (red.), 2000, Miasto postsocjalistyczne — organizacja przestrzeni miejskiej i № przemiany, XIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu Łódź. Jażdżewska I. (red.), 2001, Miasto postsocjalistyczne — organizacja przestrzeni miejskiej i J® przemiany, (cz. 11), XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyz mu UŁ, Łódź. Jelonek A., 1971, Problemy demografii, [w:] J. Jasieński (red.), Kraków. Rozwój miasta w Polsce Ludowej, PWN, Warszawa., s. 94-115. Jelonek A., 1975, Ludność, [w:] Rozwój i współczesna struktura społeczno-ekonomiczna m. Krok° wa. Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. VIII, Wrocław-Warszwa-Kra ków, s. 37-60. Jelonek A., 1984, Spatial Patterns of Urban Demographie Structures on the Example of South'?⁰ lish Towns, Geographica Polonica, 50, Polish Academy of Sciences, Warszawa, s. 55-65. Jelonek A., 1993, Some Problems of the Demographie Structure of Polish Cities, Geographica lonica, 61, Polish Academy of Sciences, Warszawa, s. 171-178. Jelonek A., 1996, Rozwój i przemiany w układach struktur demograficznych Krakowa, Folia 6e° graphica, Series Geographica-Oeconomica, vol. XXV11-XXVIII, 1994-1995, Wroclaw-^ar szwa-Kraków, s. 175-191. Jelonek A., Zborowski A., 1996, Prognoza przemian cywilizacyjno-kulturowych w perspektywie 2005-2010 na tle zmian społeczno-demograficznych oraz zmian na rynku pracy na tle asp" cji młodzieży województwa krakowskiego, Grant zamawiany wojewody krakowskiego, bv' „Strategia zrównoważonego rozwoju województwa krakowskiego”, Kraków, s. 25-32. Jelonek A. W., Tyszka K., 2001, Koncepcje rozwoju społecznego, Wyd. Nauk. Scholar, Warsza"'³' Jensen M. J., Leven Ch. L., 1997, Quality ofLife in Central Cities and Suburbs, The Annals of gional Science, 31, s. 431 -449. 486 Grabek H., Matejii P, Vecernik J., 1980, Rozwój struktury społeczno-ekologicznej a problemy planowania społecznego. Przykład Pragi, [w:] S. Nowakowski, W. Mirowski (red.), Planowanie społecznego rozwoju miast i społeczności terytorialnych a badania socjologiczne, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Wyd. PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. ^erczyński M., Gawryszewski A., 1984, Problemy demograficzne a rozwój miejskiego systemu osadniczego Polski, [w:] A. Kukliński (red.), Gospodarka przestrzenna Polski, Biuletyn KPZK PAN, z. 125, s. 155-211. lessop B., 1997, The Entrepreneurial City: Re-imaging Localities, Redesigning Economic Governance, or Restructuring Capital?, [w:] N. Jewson, S. MacGregor (eds.), Transforming Cities: Contested Governance and Spatial Divisions, Routledge, London, s. 28-41. Jędrzejczyk D., 2001, Wprowadzenie do geografii humanistycznej, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa. ^drzejczyk D., 2004, Geografia humanistyczna miasta, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa, h'hnston R. J., 1973, The Factorial Ecology of Major New Zealand Urban Areas: A Comparative Study, Inst, of British Geographers, Special Publication, 5, s. 143-68. J°hnston R. J., 2001a, Cycle of Poverty, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. Johnston R. J., 2001b, Edge City, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. Johnston R. J., 2001c, Factorial Ecology, [w:J R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. Johnston R. J., 2001 d, Inner City, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. J°hnston R. J., 200le, Social Area Analysis, [w:J R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. ohnston R. J., Gregory D., Smith D. J., 1986, The Dictionary of Human Geography, Basil Black-Well, London. °rdan P., 1998, Central and Nation State Concepts in Eastern Europe as Obstacles for European Integration, [w:] J. Burdack, F. D. Grimm, L. Paul (eds.), The Political Geography of Current East-West Relations, Beiträge zur Regionalen Geographie, 47, Institut für Länderkunde Leipzig, Leipzig. 1^ aa D. j Van dₑᵣ, 1987, Europe's Second Demographie Transition, Population Bulletin, 42, 1, Population Reference Bureau, Inc., Washington DC. ^асгШагек J., 1996, Dzienna ścieżka życia mieszkańców Łodzi a warunki życia iv mieście, Szlakami Nauki, nr 22, Łódzkie Tow. Nauk., Łódź. ]ę aczrnarek J., Sokołowski D., Wolaniuk A., Zborowski A., 1999, Zmiany współczesnych procesów ufbanizacji, przestrzeń miejska i jej dynamika, [w:] B. Domański, W. Widacki (red.), Geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia. Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 215-23 1. [ę aczmarek S., 1996, Struktura przestrzenna warunków zamieszkania w- Łodzi, Szlakami Nauki, nr 23, Łódzkie Tow. Nauk., Łódź. 487 Kaczmarek S., 2001, Rewitalizacja terenów poprzemyslowych. Nowy wymiar w rozwoju >niasl-Wyd. UL, Łódź. Kaczmarek T., Koralewski T., Matykowski R., 1998, Ludność świata, [w:] Wielka Encykloped'⁰ Geografii Świata, t. XII, Wyd. Kurpisz, Poznań. Kaltenberg-Kwiatkowska E., 2002, Sąsiedztwo we współczesnym mieście - stereotypy i rzecz)'"¹ stość, [w:] W. Misztal, J. Styka (red.), Stare i nowe struktury społeczne u’ Polsce, t. 111: Czyⁿ niki miastotwórcze w okresach wielkich zmian społecznych, Wyd. UMCS, Lublin. Karski J. B., Kirschner H., Leowski J. (red.), 1997, Współczesne potrzeby i możliwości panik¹'¹¹ zdrowia. Wyd. Ignis, Warszawa. Kempen Van E. T., 1994, The Dual City and the Poor: Social Polarisation and Life Changes, ban Studies, vol. 31,6, s. 995-1015. Kempen Van R., Oziiekren A. S., 1997, Introduction, [w:] A. S. Óziiekren, R. Van Kempen. in European Cities: Housing and Urban Segregation, Utrecht: European Research Centre ⁰,¹ Migration and Ethnic Relations. Kempen Van R., Özüekren A. S, 1998, Ethnic Segregation in Cities: New Forms and Explanati°,,:> in a Dynamic World, Urban Studies, vol. 35, 10, s. 163 1-1656. Kempen Van R., Weesep Van J., 1994, Gentrification and the Urban Poor: Urban RestructiM¹¹" and Housing Policy in Utrecht, Urban Studies, vol. 3 1, 7, s. 1043-1056. Kempen Van R., Weesep Van J., 1998, Ethnic Residential Patterns in Dutch Cities: Background' Shifts and Consequences, Urban Studies, vol. 35,10, s. 1813-1874. Kemper F. J., 1975, Die Anwendung faktorialanalytischer Rotationsverfahren in der Geograph¹ des Menschen, Gießener Geogr., Schriften 32, Gießen, s. 34-47. Kemper F. J., 1993, Some Effects of Demographie and Socio-Economic Changes on the InN¹'¹¹^ Population Structure of the City. The Example of Bonn (FRG), [w:] A. Potrykowska, P. ^°r celli (eds.), The Urban Population at a Microscale, Geographia Polonica, 61, Polish Acade¹¹¹-of Sciences, Warszawa, s. 143-156. Kemper F. J., 1998, Restructuring of Housing and Ethnic Segregation: Recent Development' ¹¹ Berlin, Urban Studies, vol. 35, no. 10, Glasgow. Kempny M., 1998, Globalizacja, [w:] Encyklopedia Socjologii, t. 1, Oficyna Naukowa, Warsza^*¹' Kempny M., 1999, Fragmentaryzacja tradycji jako element globalizacji iv kontekście ewolucji sp° leczeństw postkomunistycznych, [w:] P. Sztompka (red.), Imponderabilia wielkiej zm^d Wyd. PWN, Warszawa-Kraków, s. 366-385. Kesteloot C., 1982, La structure sociale de l'espace bruxellois à la lumière de l'analyse canon'F^ Notes de Recherches, Société Géogr. de Liège, 3, s. 47-60. Kasteloot C., 1985, De tweeledigheid van de Brusselse residentiële ruimt; een toepassing van prl,] cipale componentenanalyse en canonische corelatie-analyse componentenanalyse, Geogr. Lovaniensia, vol. 26, Inst, de Geogr., Univ. Cathol. de Louvain, Louvain, s. 187-220- Kesteloot C., Decker de P., Manco A., 1997, Turks and Their Housing Conditions in Belgium, vl,/ Special Reference to Brussels, Ghent and Visé, [w:] A. S. Ôzüekren, R. Van Kempen (c^s' Turks in European Cities: Housing and Urban Segregation, Utrecht: European Research Cd tre on Migration and Ethnic Relations, s. 248-261. 488 ^Çdzior Z., 1999, Diagnoza i przewidywania zachowań gospodarstw domowych w warunkach transformacji, [w:] J. Kramer (red.), Zachowania podmiotów rynkowych, PWE, Warszawa. Maassen L., Molle W. T., Paelinck J. H. S., 1981, Dynamics of Urban Development, Gower, Aidershot. Kl x|aassen L., Paelinck J. H. S., 1979, The Future of Large Towns, Environment and Planning, All. ^‘asyfikacja zawodów i specjalności, t. II, Klasyfikacja właściwa, 1996, MPiPS, GUS, Warszawa. |z 1 , x|opot S. W., I992a, Struktura spoleczno-przestrzenna miasta Wrocławia, [w:] Środowisko ekolo- giczne i kulturowe Wrocławia, Materiały Sesji Nauk., 17 grudnia 1991 r., WTN, Wrocław, s. 79-94. aot S. W., 1992b, Kształtowanie się struktury społeczno-przestrzennej polskiego Wrocławia, [w:] J. W. Misiak (red.), Miasta polskie w okresie przemian, Wrocław, s. 23-42. ]/ ^aapp w., 1995, Global-Local. Zur Diskussion postfordistischer Urbanisierungsprozesse, Raum- forschung und Raumordnung, 4, s. 294-304. ]/ ⁿ°x P. L., 1974, Spatial Variations in Level of Living in England and Wales in 1961, Transactions °f the Institute of British Geographers, 62, s. 1-24. ⁿ°x P. L., 1975, Social Well-Being; A Spatial Perspective, Oxford University Press, London. 1^ r'°x P. L., 1982, Urban Social Geography, an Introduction, Longman, London-New York. ⁿ°x P. L., 1991, The Restless Urban Landscape: Economic and Sociocultural Change and the Formation of Metropolitan Washington, DC, Annals of the Association of American Geogr., 81, 2, s. 181-209. ⁿ°x P. L., 1994, Urbanization. An Introduction to Urban Geography, Prentice Hall, New Jersey. v ⁿ°x P. L., Pinch S., 2000, Urban Social Geography, Pearson Education Limited, Edinburgh Gate, Harlow. Us-Wojciechowska, 1973, Ilość czasu wolnego i formy jego spędzania, [w:] K. M. Słomczyński, W. Wesołowski (red.), Struktura i ruchliwość społeczna, IFiS PAN, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, s. 167-210. °cowski T., 1979, Globalna koncepcja potrzeb ludzkich, [w:] Rozwój społeczny - system oświato- ’’T - potrzeby ludzkie. Problemy metodologiczne, „Polska 2000", Ossolineum, Wrocław-War-szawa-Kraków-Gdańsk. W., 2000, Czynniki potencjału międzynarodowego miast polskich w latach 1992-•1997, Przegl. Geogr., z. 4, s. 429-444. ‘uly T., Vogelsang R., 1988, Counterurbanization in the Federal Republic of Germany, Proff. Geogr., 38, 2, s. 170-181. ce[|j p, 19(57, Problematyka obszarów metropolitalnych w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, Przegl. Geogr., IG PAN, 39, z. 2. celli p.₍ 1969, Rozwój struktury przestrzennej obszarów metropolitalnych Kalifornii, Prace Geograficzne, IG PAN, 78, Warszawa. Celli P.; 1974, Teoria rozwoju struktury przestrzennej miast, Studia KPZK PAN, XLV, Warszawa. ■ P-, 1981, Die Raumstruktur der funktionellen Stadtregionen in der VR Polen. Siedlungssy- steme in der VR Polen and DDR, Beiträge zur Geogr., Akademie-Verlag, Berlin, s. 85-104. 489 Korcelli P., 1995, Aglomeracje miejskie w latach 90. Powolny wzrost, umiarkowana polaryzacji Biuletyn KPZK PAN, 169, s. 43-58. Korcelli P., 1997, The Urban System of Poland in an Era of Increasing Inter Urban Competf⁰¹¹' Geographia Polonica, 69, Polish Academy of Sciences, Warszawa, s. 45-54. Korcelli P., 2000, The Polish Urban System: Stability and Change. Experience of the 1990s, G. Horvath (ed.), Regions and Cities in the Global World, Centre for Regional Studies, PecS’s' 159-175. Korcelli P., Potrykowska A., Bodzak D., 1981, Układ przestrzenny współzależności ośrodków d° jazdów do pracy. Studia nad migracjami i przemianami systemu osadniczego w Polsce, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 140, Warszawa, s. 213-233. Koree P., 1999, Predpoklady zmień socidlno-priestorowej struktury slovenskych mest, Prirodnćvⁱ dy. Folia Geographica, 3, Zbornik sttidii z XII zjazdu SGS, Acta Facultatis Studiorum Hun¹³ nitatis et Naturae Universitatis Presoviensis, R. XXX11, Presov. Kortus B., Paszkowski M., Zborowski A., 1992-1993, Can Cracow Become an International ^dp Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. XXV-XXVI, Wroclaw-Warsz"'³ -Kraków, s. 23-40. Kortus B., Zborowski A., 1998, Krakau in den 90er Jahren, Geographische Rundschau, Januar s. 30-34. , .A- Koter M., 1985, Kształtowanie się strefy podmiejskiej w świetle badań historyczno-geograjiczn? Acta Universitatis Lodzienzis, Folia Geographica, 5, UŁ, Łódź, s. 61-73. Kotler P. H., 1994, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Warszawa. Kotowska I. E., 1999, Drugie przejście demograficzne i jego uwarunkowania, [w:] I. E. KotoW^³ Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia dc’ⁿl> graficznego, Monografie i Opracowania, 461, SGH, Warszawa. rᵥᵥ:! Kovacs Z., 1997, Transformation of the Housing Markets in Budapest, Prague and Warsaw, I Prozesse und Perspektiven der Stadtentwicklung in Ostmitteleuropa, Münchener Geograph ehe Hefte, H. 76, s. 245-256. Kowalczyk A., 1994, Geograficzno-społeczne problemy zjawiska „ drugich domów", Wydział Ge grafii i Studiów Regionalnych, UW, Warszawa. Kowalewski M., 2004, Przestrzeń jako zmienna w relacji człowiek - środowisko. Obszary s°cd°^ gicznej analizy, [w:] A. Majer, P. Starosta (red.), Wokół socjologii przestrzeni, Wyd. UŁ, Kozieł R., 1995, Specyfika migracji wewnątrzmiejskich na przykładzie Wrocławia, [w:] A- -ła^j ski (red.), Zadania badawcze geografii społecznej i ekonomicznej w obliczu transfer^ ustrojowej i restrukturyzacji gospodarczej, Zakład Geografii Społecznej i Ekonomicznej’ stytut Geograficzny Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław-Szklarska Poręba. Kramer J., 1997, Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa. Kratkę S., 1997, Globalisierung und Stadtentwicklung in Europa, Geographische Zeitschrift, & H. 2-3, Franz Steiner Verlag Stuttgart, s. 129-142. Krawczyk R., 1990, Wielka przemiana. Upadek i odrodzenie polskiej gospodarki, Oficyna wnicza, Warszawa. Kuciński K., 1990, Podstawy rozwoju regionu ekonomicznego, PWN, Warszawa. 490 Kukliński A., 2000, Metropolia Warszawy wobec wyzwań procesów globalizacji, [w:] A. Kukliński, J. Kołodziejski, T. Markowski, W. Dziemianowicz (red.), Globalizacja polskich metropolii, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa. Kukliński A., Kołodziejski J., Markowski T, Dziemianowicz W. (red.), 2000, Globalizacja polskich metropolii, Euroreg, Warszawa. I/ ^Unzmann K., 1996, Konsequenzen der Europäischen Integration fur die Entwicklung von Städten und Regionen in der Bundesrepublik Deutschland, Materialen zur Raumordnung, 57, s. 79-85. Larkham P. J„ 1999, Tensions in Managing the Suburbs: Conservation versus Change, Area, 31,4, Royal Geogr. Society, The Institute of British Geogr., s. 359-371. Hernans S., Pattyn M., Rousseau S., Haegen Van der H., 1981, Les regions urbaines beiges en 1981, Etudes Statistiques, 89. ^efevre Ch., 1996, Zarządzanie miastami iv krajach Europy Zachodniej w świetle przekształceń obszarów zurbanizowanych, [w:] T. Marszał (red.), Gospodarka przestrzenna i zarządzanie miastem, Ośrodek Europejskiej Polityki Przestrzennej i Rozwoju Lokalnego, Łódź. Metropolis, 1998, Unia Metropolii Polskich, Warszawa. D., 1996, The New Middle Class and the Remaking of the Central City, Oxford University Press. D., 2001, Urban Renewal, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. Libuᵣₐ |4 ; 1990, Percepcja przestrzeni miejskiej. Instytut Gospodarki Przestrzennej, UW, Warszawa. Ichtenberger E., 1972, Die Wiener City. Bauplan und jüngste Entwicklungstendenzen, Mitteilungen der Österreichischen Geogr. Gesellschaft, Bd 114, H. I/Il, Wien, s. 42-85. 'cbtenberger E., 1986, The Crisis of the Central City, [w:] G. Heinritz, E. Lichtenberger (eds.), Khe Take off of Suburbia and the Crisis of the Central City, Franz Steiner Verlag Wiesbaden öMBH, Stuttgart. 'Kienberger E., 1991, Stadtgeographie 1 Begriffe, Konzepte, Modelle, Prozesse, B. G. Teubner, Stuttgart, s. 157-172. 'Kienberger E., Fassmann IL, Mühlgassner D., 1987, Stadtentwicklung und dynamische Fakto-rⁱa!ökologie, Beiträge zur Stadt-und Regionalforschung, Bd 8, Wien. 'P'ński-Wnuk E., 1999, Reforma, rewolucja, restauracja - trzy cechy transformacji postkomunistycznej, [w:] A. Jasińska-Kania, K. M. Słomczyński (red.), Władza i struktura społeczna. Księga dedykowana Włodzimierzowi Wesołowskiemu, Wyd. IFiS PAN, Warszawa, s. 19-34. Sovvski A., 1999, Gentryfikacja jako przejaw tendencji integracji w geografii miast, [w:] J. Ka-Czmarek (red.), Zróżnicowanie przestrzenne struktur społecznych w dużych miastach, XI Kon-"'ersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UL, Łódź, s. 23-32. S°Wski A., 2000, Dualne miasto - metafora a rzeczywistość, Przeg. Geogr., t. 72, z. 3. Sovvski A.; 2002, Forma współczesnego miasta - nowy stary problem, [w:] I. Jażdżewska (red.), Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, XV Konwersatorium Wiedzy ⁰ Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 33-44. 491 Lisowski A., 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka, Wydział Geografii i Studiów Re gionalnych UW, Warszawa. Liszewski S., 1973, Użytkowanie ziemi w miastach województwa opolskiego. Instytut Śląsk¹’ Opole. Liszewski S., 1985, Użytkowanie ziemi jako kryterium strefy podmiejskiej, [w:] Pojęcia i meto^ badań strefy podmiejskiej, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 5, UŁ, Łódź, ’• 75-90. Liszewski S., 1987, Strefa podmiejska jako przedmiot badań geograficznych. Próba synteZP Przegl. Geogr., z. 3-4. Liszewski S., 1995, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i jakości życia ludności w aglomeracja^ miejskich (program badań, pierwsze wyniki), Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geogtapł¹¹ ca, 20, UŁ, Łódź, s. 207-219. Liszewski S., 1999, Elity intelektualne w przestrzeni miasta, [w:] I. Jażdżewska (red.), Zróżnico^'⁰ nie przestrzenne struktur społecznych w dużych miastach, XI Konwersatorium Wiedzy o ście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 9-22. i R- Liszewski S., 2000, Przemiany przestrzenno-funkcjonalne miasta socjalistycznego, [wj Matlovic (ed.), Urbanne a Krajinne Studie, Nr 3, Filozof. Fakulta PreSovskiej Univ., Inst- Tu rizmu a Hotel. Manaźmentu, Presov, s. 11-18. Liszewski S., 2001, Model przemian przestrzeni miejskiej miasta postsocjalistycznego, [w:] I-dżewska (red.), Miasto postocjalistyczne - organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany Część II, XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu u Łódź, s. 303-310. Liszewski S., 2002, Aglomeracja miejska. Geneza. Przemiany, [w:] Jażdżewska I. (red.), ¡3'sp^ czesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, XV Konwersatorium Wiedzy o M ieśc,e’ Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 21-34. Lodkowska G., 1985, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu i warunków życia ludności w P°^c w 1980 r., Przegl. Geogr., 57, z. 3, s. 319-333. Luchter B., 1990, Przestrzenne związki użytkowania ziemi w Krakowie, Dokumentacja Geog¹^' czna, 1, z. 2-3, IGiPZ PAN, Zakł. Nar. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków. Luttwak E., 2000, Turbokapitalizm. Zwycięzcy i przegrani światowej gospodarki, Wydawnict"/ Dolnośląskie, Wroclaw. Lyons M., Simister J., 2000, From Rags to Riches? Migration and Intergenerational Chanfy London’s Housing Market, 1971-91, Area, vol. 32, no. 3, Birmingham. Łoś-Nowak T., 2000, Stosunki międzynarodowe. Teorie - systemy - uczestnicy, Wyd. Wrocław. Machonin P., 2001, Socio-Political Processes in the Czech Republic, [w:] G. Gorzelak, E. Ehrl‘c | L. Faltan, M. Illner (eds.), Central Europe in Transition: Towards EU Membership, Reg¹⁰¹¹ Studies Association, Polish Section, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa. Maik W., 1976, Założenia i zastosowanie koncepcji zespołów osadniczych, Przegl. Geogr., 48. Maik W., 1994, Charakterystyka regionów miejskich w Polsce w świetle procesu redystrybucji dności w latach 1950-1988, VII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii M i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 31-34. 492 Ka¡k w., 1999, Niektóre problemy rozwoju polskiej geografii społeczno-ekonomicznej, [w:] B. Domański, W. Widacki (red.), Geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia, Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 151-158. ^aik W., 2003, Pojęcie metropolii a problem badania funkcji metropolitalnych, [w:] I. Jażdżewska (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 9-18. Kajer A., 1997, Duże miasta Ameryki. „ Kryzys " i polityka odnowy, Wyd. UŁ, Łódź. Kajer A., 2004, Od idei przestrzeni społecznej do koncepcji czasoprzestrzeni, [w:] A. Majer, P. Starosta (red.). Wokół socjologii przestrzeni, Wyd. UŁ, Łódź, s. 26-41. ^alikowski M., 1991, Powstanie dużego miasta. Drogi i bezdroża socjalistycznej urbanizacji na przykładzie Rzeszowa, WSP w Rzeszowie, Rzeszów. Kalikowski M., 1992, Socjologiczne badanie miasta. Problemy pojęciowe, teoretyczne i metodologiczne, WSP w Rzeszowie, Rzeszów. Kalikowski M., 1999, Przestrzeń jako wymiar struktury społecznej i społecznych nierówności, [w:] M. Malikowski, S. Solecki (red.), Społeczeństwo i przestrzeń zurbanizowana, teksty źródłowe, Wyd. WSP, Rzeszów, s. 147-157. Kalinowski В., 1958, Szkice z teorii kultury, PWN, Warszawa. Kaliszowa B., 1974, Śródmieście, Warszawa. Kann P., 1965 Approach to Urban Sociology, Routledge & Kegan Paul, London. Karcuse P, 1989, Dual City: a Muddy Metaphor for a Quartered City, International Journal of Urban and Regional Studies, 13 (4), s. 697-708. Karczyńska-Witczak E., Michalski W., 1996, Przestrzenne i czasowe zróżnicowanie warunków ży-c‘u ludności iv Polsce, Biuro Planowania Regionalnego w Łodzi i Polskie Towarzystwo Geograficzne, Łódź. Karkowski T., 1999, Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa. artin H. R, H. Schuman, 2000, Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław. Kaslow A. H., 1990, Motywacja i osobowość, IW PAX, Warszawa. Mai'-" aⁱeJu R, 1980, Vyvoj sociálné-prostorové struktury Prahy v /. 1930-1970 ve svétle faktorové ana-¡yzy, Sociologicky ćasopis, 16, s. 572-592. Mat--. leJU P., Vecernik J., 1981, Social Structure, Spatial and Problems of Ecological Analysis: The Example of Prague, [w:] M. Harloe, E. Lebas (eds.), City, Class and Capital., Edward Arnold, London, s. 73-88. atlovió R., 1989, Vybrané geografické aspekty vnútornej struktury mesta Presov, [w:] E. Michaeli (ed.), Zborník referátov z geografickégo seminara, KG PdF UPJŚ Presov, s. 169-174. atl°vić R., 1998, Geografia priestorovej struktúry mesta Presov, Geografické Práce, R. VIH, c. 1, Presov. atczak A., 2000, Delimitacja granic regionów miejskich: Laska, Zduńskiej Woli i Sieradza na Podstawie danych o migracjach stałych, [w:] D. Szymańska (red.), Procesy i formy ruchliwości przestrzennej ludności w okresie przemian ustrojowych, Wyd. UMK, Toruń, s. 37-55. 493 McElrath D. C., 1962, The Social Areas of Rome: A Comparative Analysis, American Sociologie³' Review, 27, 376-391. McGrew A., 1996, A Global Society, [w:] Stuart Hall et al. (eds.), Modemity. An Introduction 1° Modem Societies, Oxford: Basil Blackwell. McKenzie R. D., 1933, The Metropolitan Community, McGraw-Hill, New York. Mérenne-Schoumaker B., 1985, Villes et industries, Bulletin Trimestriel du Crédit Communal de Belgique, 39, 154. Mérenne-Schoumaker B., 1989, La tertialisation de Liège, Bulletin Trimestriel du Crédit Comm¹¹' nal de Belgique, 43, 167. Michałowska E., 1997, Patologia społeczna w życiu Łodzi - stare obszary, nowa jakość?, Przegl^ Socjologiczny, XLVI, Łódzkie Tow. Nauk., Łódź, s. 88-102. Mikielewicz R., 1996, Życie społeczne a kształt środowiska zurbanizowanego. Podróż subiekt) wna, [w:] Problemy społeczne rozwoju regionalnego, Materiały Konferencji Naukowej, K-at⁰ wice 23 października 1996, UŚ, Sosnowiec, s. 51-60. Milanovic B., 1996, Dochód, nierówności i ubóstwo w okresie przekształceń w krajach Europ) Środkowej i Wschodniej, [w:] S. Golinowska (red.), Polityka społeczna wobec ubóstwa. UjWak E., 1990, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa. Staniak P., 1995, Centrum wielkiego miasta w teoriach socjologicznych, [w:] Zbiorowości terytorialne i więzi społeczne. Studia i szkice socjologiczne dedykowane Profesorowi Wacławowi Piotrowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Wyd. UL, Łódź, s. 116-135. ^raniak P., 1997, Zmiany w spoleczno-przestrzennej strukturze Łodzi w drugiej połowie XX wieku, Przegląd Socjologiczny, t. XLV1, Łódzkie Tow. Nauk., Łódź, s. 29-52. 495 Obrębalski M., 2004, Jakość życia w miastach Europy - problemy pomiaru i oceny, [w:] J. Słód' czyk, D. Rajchel (red.), Przemiany demograficzne i jakość życia ludności miast, Uniwersylet Opolski, Opole, s. 181-198. Obuchowski K., 2000, Galaktyka potrzeb. Psychologia dążeń ludzkich, Wyd. Zysk i S-ka, Poznan- Offer A. (ed.), 1996, In Pursuit of the Quality of Life, Oxford University Press, New York. Ogden P., 2001a, Indices of Segregation, [w:J R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds)-The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. Ogden P., 2001b, Life Cycle, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Did'⁰ nary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. Okólski M. (red.), 1990, Teoria przejścia demograficznego, PWE, Warszawa. Okólski M., 2000, Zmiany demograficzne w Polsce iv latach 90, [w:] Czy kryzys demografie^¹¹) w Polsce?, Instytut Problemów Współczesnej Cywilizacji, Warszawa, s. 5-26. O'Loughlin J., 1987, Chicago an der Ruhr or What?, [w:] G. Glebe, J. O'Loughlin (eds.), Foreig" Minorities in Continental European Cities, Franz Steiner Verlag, Stuttgart, s. 52-69. O'Loughlin J., Friedrichs J., 1996, Polarization in Post-industrial Societies: Social and Econoⁿ,lC Roots and Consequences, [w:] J. O'Loughlin, J. Friedrichs (eds.), Social Polarization in P°sl -industrial Metropolises, De Gruyter, Berlin-New York, s. 1-18. Ostasiewicz W., 2000, Aspects of Quality of Life, AE we Wrocławiu, Wrocław. Ostasiewicz W. (red.), 2002, Metodologia pomiaru jakości życia, AE we Wrocławiu, Wrocław. Ostasiewicz W. (red.), 2003, Quality of Life Research, University of Economic, Wroclaw. Paal M., 1996, La transition à Prague et Budapest, la mutation commerciale, [w:] Nouveaux esPa ces et systèmes urbains, Wyd. Sedes, Paris, s. 199-216. Pacione M., 1982, The Use of Objective and Subjective Measure of Life Quality in Human Ge° graphy, Progress in Human Geography, vol. 6, s. 495-514 Paczyńska I., 1994, Gospodarka mieszkaniowa a polityka państwa w warunkach przekształć ustrojowych w Polsce w latach 1945-1950 na przykładzie Krakowa, Rozprawy Habilitacyjrⁱe’ nr 271, UJ, Kraków. Pahl R., 1975, Whose City?, Penguin, Harmondsworth. Pahl R., 1988, Informal Work, Social Polarisation and the Social Structure, International Jourr,a of Urban and Regional Studies, 12, s. 247-267. Pâl B., 1992, Budapest és a modernizàciô kihivâsai, Tér és Târdsadalom, Regionâlis Kutatas Kôzpontja, Pécs-Budapest, s. 15-54. Pappenfort D. M., 1959, The Ecological Field and The Metropolitan Community, Manufacturé and Management, American Journal of Sociology, 65. Park R. E., Burgess E. W., McKenzie R. D., 1925, The City, Univ, of Chicago Press, Chicago- Parysek J., 1998, Efekty procesu transformacji społeczno-gospodarczej w Polsce, bilans 1989-1996, [w:] J. Parysek, H. Rogacki (red.), Przemiany społeczno-gospodarcze Polsk> dziewięćdziesiątych, Poznań, s. 25-45. 496 Parysek J., 2002, Metropolises and the Processes of Metropolisation, Geographia Polonica, 75/1, Polish Academy of Sciences, Warszawa, s. 25-42. Parysek J., 2003, Metropolie: metropolitalne funkcje i struktury przestrzenne, [w:] I. Jażdżewska (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, UŁ, Łódź, s. 19-40. Parysek J., Wojtasiewicz L., 1979, Metody analizy regionalnej i metody planowania regionalnego, Studia KPZK PAN, t. LX1X, PWN, Warszawa. Paszkowski M., 1989, O strukturze potrzeb społecznych. Próba systematyzacji, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. XXII, Wrocław-Warszwa-Kraków, s. 139-143. Peach C., 1975, Urban Social Segregation, Longman, London. Peach C., Smith S., 1981, Introduction, [w:] C. Peach, V. Robinson, S. Smith (eds.), Ethnic Segregation in Cities, Croom Helm Ltd., London, s. 9-22. Petsirneris P., 1991, Disurbanisation and Intra-Metropolitan Socio-Spatial Changes: the Case of Turin, [w:] D. Pumain, T. Saint-Julien, H. Van der Haegen (eds.), Cities in Movement. Urban Systems on the Eve of the 21st Century, Acta Geogr. Lovaniensia, vol. 31., Inst, de Geogr., Univ. Cathol. de Louvain, Louvain. p elsirneris P., 1998, Urban Decline and the New Social and Ethnic Divisions in the Core Cities of the Italian Industrial Triangle, Urban Studies, vol. 35, 3, s. 429-448. P?ski W., 1999, Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miast, Arkady, Warszawa. ^hillpott T. L., 1979, The Slum and the Ghetto: Neighbourhood Deterioration and Middle-Class Reform, Oxford Univ. Press, New York. p' lasny J., 1993, Poziom i jakość życia ludności oraz źródła i mierniki ich określania, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, R. LV, z. 2, PWN, Warszawa-Poznań. p. 'eterse J. N., 1994, Globalisation as Hybrydisation, [w:] International Sociology, 9, s. 161-184. p- '°trowski W., 1966, Społeczno-przestrzenna struktura miasta Łodzi. Studium ekologiczne, Wrocław. p °c'echa J., Podolec B., Sokołowski A., Zając K., 1988, Metody taksonomiczne w badaniach społeczno-ekonomicznych, PWN, Warszawa °1es A., Sensenbrenner J., 1993, Embeddedness and Immigration: Notes on the Social Determinants of Economic Action, American Journal of Sociology, 98, s. 1320-1350. p °trVkowska A., 1985, Delimitacja strefy podmiejskiej Warszawy, [w:] Pojęcia i metody badań strefy podmiejskiej, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 5, UŁ, Łódź, s. 123--143. p ratt G., 1989, Reproduction, Class and the Spatial Structure of the City, [w:] N. Thrift, R. Peet (eds.), New Models in Geography, vol. 2, Unwin and Hyman, Boston and London, s. 88-108. ra⁽t G., 2001a, Class, [w:] R. J. Johnston, D. Gregory, G. Pratt, M. Watts (eds.), The Dictionary of Human Geography, Publishers Blackwell, Printed in Great Britain. p r5tt c _ 2001b, Suburb, [w:J R. J. Johnston, D. Gregory, D. J. Smith (eds.), The Dictionary of Hu-■fan Geography, Blackwell Publishers Ltd., London, s. 805-806. 497 Prawelska-Skrzypek G., 1987, Społeczne problemy dzielnic staromiejskich, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geograficzne, 70, s. 23-42. Prawelska-Skrzypek G., 1988, Social Differentiation in Old Central City Neighbourhoods P°' land, Area, 20, s. 221-232. Prawelska-Skrzypek G., 1990, Miasta o niezharmonizowanym rozwoju iv świadomości mieszka'¹ ców (na przykładzie miast polskich), Rozprawy Habilitacyjne, nr 204, UJ, Kraków. Prawelska-Skrzypek G., 1992, Wartościowanie miasta, Kraków. Prawelska-Skrzypek G., Porębski W., 2003, Obszary deprywacji ir Krakowie oraz zmiany n’ rozmieszczeniu w latach 1992-2001, [w:J Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. U,'va runkowania ekonomiczne, Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Teorii Ekonomii, Rzeszów. Pred A., 1977, City-System in Advanced Economies. Past Growth. Present Processes and Development Options, Hutchinson, London. Preteceille E., 1995, Division sociale de l'espace el globalisation: le cas de la metropole Parish¹’ ne, Sociétés Contemporaines, 22/23, s. 33-67. Przybylska K., 1999, Monopolistyczne przewagi przedsiębiorstw podejmujących zagraniczne i"}'¹ stycje bezpośrednie, Gospodarka Narodowa, 4, s. 44-55. ^4 Pumain D., 1992, Urban Networks versus Urban Hierarchies?, Environment and Planning A. -s. 1337-1340. Racine J. B., Reymond FL, 1977, Analiza ilościowa w geografa, PWN, Warszawa. Rees P., 1971, Factorial Ecology: an Extended Definition. Survey and Critique, Economic Geogr> 47, s. 220-233. Rembowska K., 2002, Kultura iv tradycji i we współczesnych nurtach badań geograficznych. W? UŁ, Łódź. Rex J., 1968, The Sociology of a Zone of Transition, [w:] R. E. Pahl (ed.), Readings in Urban ciology, Pergamon, London, s. 211 -231. Rex J., Moore R., 1967, Race, Community and Conflict, London Univ. Press, London. Rhein C., 1998a, Couches sociales et structures de ménages, le cas du Grand Paris, Revue de graphie de Lyon Géocarrefour, Varia, vol. 73, 1, Lyon. Rhein C., 1998b, Globalisation, Social Change and Minorities in Metropolitan Paris: The gence of New Class Patterns, Urban Studies, vol. 35, 3, s. 429-447. Richardson H. W., 1969, Regional Economies. Location Theory, Urban Structure and Reg¹⁰^ Change, Weidenfeld and Nicolson, London. Rietdorf W., 1997, Zur Situation der Großwohnsiedlungen ehemals sozialistischer Länder weiteren Entwicklung der Großwohnsiedlungen im östlichen Deutschland, [w:J E. (hrsg.), Großwohnsiedlungen in europäischen Städten, Inst, für Länderkunde Leipzig, LelP s. 7-16. Robertson R., 1992, Globalization: Social Theory and Global Culture, Sage Publication, Londo'¹' Robertson R., 1995, Globalization: Time-Space and Homogeneity-Heterogeneity, [w:] Global dernitieSi s. 25-44. ,gfl' Robinson V., 1990, Boom and Gloom: the Social Mobility of Britain’s Black Population ¹ -1987, Ethnic and Racial Studies, 13, s. 274-286. 498 Dobson B. T., 1969, Urban Analysis. A Study of City Structure with Special Reference to Sunderland, Cambridge University Press. bocznik Statystyczny, 1991, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny, 1992, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny, 1997, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny, 2000, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny, 2001, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny, 2002, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny, 2004, GUS, Warszawa. ^°gerson R., 1999, Quality of Life and City Competitiveness, Urban Studies, vol. 36, 5-6, s. 969--985. b ^°gerson R., Findlay A., Morris A., 1989, Indicators of Quality of Life: Some Methodological Issues, | w:] Environment and Planning A, 21, s. 1655-1666. b *°guska B., 2000, Zadowolenie z życia, [w:] K. Zagórski, M. Strzeszewski (red.), Nowa rzeczywistość. Oceny i opinie 1989-1999, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa. b ⁽>saniond B., 1995, Mapping the European Conditions, European Journal of International Relations, vol. 1,1. ^l|benstein J. M., 2003, An Introduction to Humań Geography, Prentice Hall, New Jersey. ^ukawisznikow W. O, 1980, Nasielenije goroda, Mysi, Moskwa. ^Uⁿge J., 1991, Dojazdy do pracy w przestrzennej strukturze powiązań miast województwa katolickiego, Wyd. UŚ, Katowice. Akowski .1., '1984, Podstawo ire pojęcia statystyki społecznej, Wiadomości Statystyczne, z. II, GUS, Warszawa. ^l|tkowski .1., 1991, Jakość życia, [w:] Jakość życia i warunki bytu, Biblioteka Wiadomości Statystycznych, t. 40, GUS, Warszawa. ^bicki P., 1972, Społeczeństwo miejskie, PWN, Warszawa. ^kiel Z., 1982, Ekologia społeczna - wnioski dla planowania rozwoju społecznego, [w:] Z. Pióro (red.), Przestrzeń i społeczeństwo, Książka i Wiedza, Warszawa, s. 207-221. ^kiel Z., 1985, Zagadnienia regionalnych systemów osadniczych, Studia KPZK PAN, 85, Warszawa. ^Vkie| Z., 1991, Rozwój regionów stykowych iv teorii i w badaniach empirycznych, Prace Habilitacyjne, IGiPZ PAN, Ossolineum, Wrocław. ykie| 2., 1998, Globalization and Transformation in Poland, GeoJurnal, 5, s. 141-144. ^'el Z., 1999a, Przemiany spoleczno-przestrzennej struktury Łodzi, [w:] 1. Jażdżewska (red.), Zróżnicowanie przestrzenne struktur społecznych w dużych miastach, XI Konwersatorium b Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ, Łódź, s. 75-78. Z., 1999b, Przemiany struktury spoleczno-przestrzennej miasta polskiego a świadomość terytorialna jego mieszkańców, Prace Geograficzne, nr 170, IGiPZ PAN, Wyd. Continuo, Warszawa. 499 Rykiel Z., 2001, Krytyka teorii regionu społeczno-ekonomicznego, Wyższa Szkoła Finansów i Za rządzania w Białymstoku, Białystok. Rykiel Z., 2002, Koncepcje i delimitacje wielkomiejskich form osadniczych w Polsce, [w:] I- J³² dżewska (red.), Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, XV Konwersat° rium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UL, Łódź, s. 9-20. Sagan I., 1998, Gdynia - miasto, miejsce, dom, Rocznik Gdański, 13, Towarzystwo Miłośniko'v Gdyni, Gdynia, s. 181-189. Sagan I., 2000, Miasto. Scena konfliktów i współpracy: rozwój miast w świetle koncepcji reżi^¹¹ miejskiego, Wyd. UG, Gdańsk. Salins P. D., 1971, Household Location Patterns in American Metropolitan Areas, ЕсопоШ¹С Geogr., 47, s. 234-248. Sanders J. M., Nee V., 1996, Immigrant Self-Employment: the Family as Social Capital and the lue of Human Capital, American Sociological Review, 61, s. 231-249. Sarkissian W., 1976, The Idea of Social Mix in Town Planning, Urban Studies, vol. 13, s. 231-246- Sarre P., Phillips D., Skellington R., 1989, Ethnic Minority Housing: Explanations and Polide⁵' Avebury, Aidershot. Sassen S., 1991, The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton Univ. Press., Princeton. Sassen S., 1994, Place and Production in the Global Economy, [w:] R. T. LeGates, F. Stout (eds )’ The City Reader 1998, Routledge, London-New York, s. 299-304. Sassen S., 1995, Urban Impacts of Economic Globalization, [w:] J. Brotchie, M. Batty, E. BlakelY’ P. Hall, P. Newton (eds.), Cities in Competition, Longman, Melbourne, s. 36-57. Sauberer M., Cserjan C., 1972, Sozialräumliche Gliederung Wiens 1961, Ergebnis einer Faki'vyngedouw E., 1997, Neither Global nor Local: "Glocalization" and the Politics of Scale, [w:] K. R. Cox (ed.), Spaces of Globalization: Reasserting the Power of the Local, Guilford, New York, s. 115-136. Sikora L., 1996, Economic and Social Restructuring and Gentrification in Prague, Transformation Processes of Regional Systems in Slovak Republic and Czech Republic, Universitatis Come-niana, Acta Facultatis Rerum Naturalium Universitatis Comenianae, Geographica, nr 37, Bra-tislawa, s. 71-81. Cykora L., 1998, Commercial Property Development in Budapest, Prague and Warsaw, [w:] G. Enyedi (ed.), Social Change and Urban Restructuring in Central Europe, Akadémiai Kiadó, Budapest, s. 109-136. S' - kora L., 1999, Promény vnitrnlprostorové struktury postkomunistické Prahy, Prírodné vedy, Folia Geographica, 3, Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Naturae Universitatis Presoviensis, R. XXX11, Presov, s. 98-103. £ Wuacja bytowa gospodarstw domowych iv 2003 r. (w świetle wyników ankietowego badania warunków życia ludności). Wyniki Badań GUS, slat. gov. pl/dane spoi, gosp/warunki zycia/syl. byt. gosp 2003/warunki życia 03. doc ^’lls' 261-283. Thurow L. C., 1999, Przyszłość kapitalizmu. Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat Jutra’ Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław. Till K., 1993, Neotraditional Towns and Urban Villages: the Cultural Production of a Geograph of Otherness, Environment and Planning, D, Society and Space, 11, s. 709-732. Timms D. W. G., 1971, The Urban Mosaic: Towards a Theory of Residential Differentiation, CarI¹ bridge Univ. Press., Cambridge. Treuner P, Foucher M., 1994, Towards a New European Space, Hannover. Truszkow W. W., 1983, Nasielenije goroda iprigoroda, Mysl, Moskwa. Tzschaschel S., 1997, Neuperlach - mehr als nur ein Vorort von München [w:] Müller E. (hrsg-J’ Großwohnsiedlungen in europäischen Städten, Inst, für Länderkunde Leipzig, Leipzig, s--76. Ullman E. L., 1962, The Nature of Cities Reconsidered, Papers and Proceedings of the Reg'⁰¹¹³ Science Association, 9. Vandermotten C., 1991, Comparative Atlas of the European Cities. Theoretical Foundations, U*¹¹ Libre de Bruxelles, (maszynopis). Vandermotten C., Tanghe M., 1991, Comparative Atlas of the European Cities. Metholog^ Notice, Univ. Libre de Bruxelles, (maszynopis). Vanneste D., 1982, De ruimtelijke sociale structuur van Gent en het Gentse stadsgewest, № Geogr. Lovaniensia, vol. 21, Inst, de Geogr., Univ. Cathol. de Louvain, Louvain. Vystoupil J., 1983, Socioekonomicka struktura a rekreativita obyvatelstva (na priklade vnitrni mest), Studia geographica, Brno, s. 135-157. 504 ^Vstoupil J., Węcławowicz G., 1987, Vnitrni struktura Katowic a Ostravy. Srovnàci Studie z fakto-rové ekologie, Sbornik ĆSGS, 92, 1, s. 1-18. Wacquant L. J. D., 1998, Negative Social Capital: State Breakdown and Social Destitution in America's Urban Core, Netherlands Journal of Housing and Built Environment, 13, s. 25-40. Wacquant L. J. D., Wilson W. J., 1993, The Cost of Racial and Class Exclusion in the Inner City, [w:] W. J. Wilson (ed.), The Cost of Racial and Class Exclusion in the Inner City, Sage, Newbury Park CA, s. 25-42. Walkosz A., 1988, Próba oceny przestrzennego zróżnicowania poziomu rozwoju demograficznego Polski w 1984 r., Zesz. Nauk. AE, 227, Kraków. Wallis A., 1979, Informacja i gwar, Warszawa. Warrnelink F., 1993, Stabilität und Wandel der Sozialstruktur in Kölner Stadtvierteln. Eine faktorökologische Analyse auf der Basis von Volkszahlungsdaten 1970 und 1987, Diplomarbeit, Univ, zu Köln, Geogr. Inst., Köln, (maszynopis). ^arzywoda-Kruszyńska W., Grotowska-Leder J., 1996, Wielkomiejska bieda w okresie transformacji, Instytut Socjologii, UŁ, Omega-Praksis, Łódź. ^arzywoda-Kruszyńska W., Grotowska-Leder J., 1997, Wybrane aspekty koncentracji biedy w Łodzi (naprzykładzie dzielnicy Śródmieście), Przegląd Socjologiczny, XLVI, s. 125-146. Weber C., 1991, A Comparative Urban Factorial Analysis Used in a Time Scale Context: an Application to Strasbourg, [w:] D. Pumain, T. Saint-Julien, H. Van der Haegen (eds.), Cities in movement. Urban Systems on the Eve of the 21 st Century, Acta Geogr. Lovaniensia, vol. 31, Inst, de Geogr., Univ. Cathol. de Louvain, Louvain, s. 219-229. Weber K. C., Pruvot M., 1984, Ecologie Urbaine Factorielle Comparé: Essai méthologique et application à Strasbourg, L'Espace Géographique, 2, s. 136-150. Werner F., 1985, Die Raumordnungspolitik der DDR, Hannover. Wesołowski W., 1994, Procesy klasotwórcze w teoretycznej perspektywie, Studia Socjologiczne, nr 1, Wyd. IFiS PAN, Warszawa. ^esołowski W., Słomczyński K. M., 1999, Klasy i warstwy społeczne, [w:] Encyklopedia Socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa. W esse| T., 2000, Social Polarisation and Socioeconomic Segregation in a Welfare State: The Case of Oslo, Urban Studies, vol. 37, 11, s. 1947-1967. ^cławowicz G., 1975, Struktura przestrzeni społeczno-gospodarczej Warszawy w latach 1931 ‘ 1970 w świetle analizy czynnikowej, Prace Geograficzne, nr 116, IGiPZ PAN, Wyd. PAN, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk. Ukowej, [w] K. Dziewoński, P. Korcelli (red.), Studia nad migracjami i przemianami systemu osadniczego w Polsce, Prace Geograficzne, 140, Ossolineum, Warszawa, s. 234-267. Wej, [w:] Z. Pióro (red.), Przestrzeń i społeczeństwo, Książka i Wiedza, Warszawa, s. 225-268. \ÿₑ . vee miejskim Krakowa w 2000 roku Ryc. 9.1.1. Metropolizacja a lokalizacja rezydencjonalna obcokrajowcom w regionie miejskim Krakowa Ryc. 9.1.2. Zatrudnienie w przemyśle w wybranych miastach Europy na p⁰' czątku lat 90. XX w. (w procentach ogółu pracujących) Ryc. 9.1.3. Relacje pomiędzy cyklem miejskim a procesami migracyjny¹¹¹¹ (modelem przejścia migracyjnego W. Zelinsky’ego) Ryc. 9.1.3. (c. d.) Relacje pomiędzy cyklem miejskim a procesami migracyjny mi (modelem przejścia migracyjnego W. Zelinsky’ego) Ryc. 9.1.4. Kaskada kontrurbanizacyjna 518 tyc. 9.1.5. Dominujące kierunki napływu i poziom zasiedziałości mieszkańców regionu miejskiego Krakowa według stref rozwoju w latach 90. XX wieku fyc. 9.1.6. Napływ mieszkańców do stref rozwoju regionu miejskiego Krakowa według faz cyklu życia rodziny w latach 90. XX wieku tyc. 9.1.7. Napływ mieszkańców do stref rozwoju regionu miejskiego Krakowa według przyczyny migracji w latach 90. XX wieku ^ys. 9.1.8. Zmiany strefy wpływów miasta centralnego na przykładzie dojazdów do pracy w okresie transformacji ustrojowej w Polsce ^yc. 9.1.9. Mechanizm funkcjonowania renty gruntowej i rynku nieruchomości w regionie miejskim w dobie transformacji systemowej i jego wpływ na strukturę społeczno-przestrzenną ^yc. 9.1.10. Średnie ceny działek niezabudowanych w Krakowie w latach 1993-1998 (w USDza m²) ^yc. 9.2.1. Zmiany statusu społecznego w regionie miejskim Krakowa w latach 1950-2000 ^yc. 9.2.2 Przemiany społeczno-przestrzennej struktury regionu miejskiego Krakowa w latach 1950-2000 ^yc. 9.2.3. Podstawowe osie i czynniki strukturalizacji w regionie miejskim Krakowa w latach 1950-2000 ^yc. 9.2.4. Zmiany statusu społecznego w układzie centrum - peryferie w miastach Europy ^yc. 9.2.5. Profil przemian poziomu statusu społecznego w regionie miejskim Krakowa w latach 1930/39-2000 fyc. 9.2.6. Typy społeczno-przestrzenne dzielnic Kolonii ^yc. 9.3.1. Jakość życia sensu largo w regionie miejskim Krakowa według czterech jego kategorii (jakości życia sensu stricto, poziomu życia, stylu życia i subiektywnych warunków życia) fyc. 9.3.2. Typy - fazy jakości życia sensu largo w regionie miejskim Krakowa fyc. 9.4.1. Podstawowe wymiary stratyfikacji społecznej w regionie miejskim Krakowa ^yc. 9.4.2. Podstawowe wymiary stratyfikacji społecznej według stref regionu miejskiego Krakowa ^yc. 9.4.3. Piramidy wymiarów stratyfikacji społecznej w okresie realnosocja-1 i stycznym i transformacji ^yc. 9.4.4. Globalne różnice społeczne w regionie miejskim Krakowa według segmentów społeczno-zawodowych ^yc. 9.4.5. Hierarchia uwarstwienia społecznego w regionie miejskim Krakowa według stref funkcjonalno-przestrzennych ^'c. 9.5.1. Piramidy wieku ludności Krakowa według prognozy pomigracyjnej okresie 2003-2023 519 Spis tabel Tab. 1.1.1. Zakres przestrzenny i czasowy badań oraz związany z nim nurt badawczy wraz z tematyką badań Tab. 2.2.1.1. Cykl życia rodziny i jego wpływ na preferencje mieszkaniowe Tab. 2.3.1.1. Dystrybucja pracujących mężczyzn w wieku 21-65 lat według grup społeczno-zawodowych w Łodzi w latach 1965-1987 Tab. 2.3.3. Rozmieszczenie ludności miast byłego Związku Radzieckiego według grup społecznych i stref rozwoju miasta w latach 80. Tab. 3.4.1. Wskaźniki (oraz ich wartości progowe) opisujące strefy regionu miejskiego Tab. 3.4.2. Wskaźniki służące delimitacji stref miejskich w dużych miastach Europy Tab. 3.4.3. Wartości progowe mierników charakteryzujących migracje wahadłowe do miasta centralnego we Francji Tab. 4.1.1. Cechy sfer modernizacji Tab. 4.1.2. Ogólna charakterystyka systemu społeczno-gospodarczego Polski Tab. 4.1.3. Tempo zmian w Polsce w latach 1989-2003 według „kompleksów instytucjonalnych” Tab. 4.1.4. Czynniki zróżnicowania procesu transformacji w krajach Europy Środkowej Tab. 4.1.5. Struktura własności mieszkań w krajach Europy Zachodniej i •c'¹ stolicach (według stanu z połowy lat 90.) Tab. 4.1.6. Procesy transformacji w miastach Europy Środkowej Tab. 4.2.2.1. Fordyzm versus postfordyzm Tab. 4.2.2.2. Model państwowocentrycznego i multicentrycznego świata polityki Tab. 4.2.4.1. Cechy miasta - metropolii Tab. 4.2.4.2. Rodzaje działalności służące jako kryterium funkcj¹ metropolitalnych Tab. 4.3.1. Procesy i zjawiska opisujące transformację ustrojową w Europe Środkowej oraz globalizację według dziedzin środowiska rozwoju miast³ Tab. 5.1.1 Rozwój przestrzenno-ludnościowy regionu miejskiego KrakoW³ w latach 1950-1998 wraz z prognozą na rok 2020 (w każdorazowy^ granicach) Tab. 5.2.1. Mierniki służące delimitacji regionu miejskiego Krakowa i je%⁰ struktury przestrzennej oraz ich wartości graniczne Tab. 5.2.1. (c. d.) Mierniki służące delimitacji regionu miejskiego KrakoW³ i jego struktury przestrzennej oraz ich wartości graniczne 520 Tab. 5.2.2. Liczba cech uwzględnionych w delimitacji stref regionu miejskiego Krakowa Tab. 5.3.1. Rozwój demograficzny regionu miejskiego Krakowa w latach 1950-1998 Tab. 5.3.2. Stadia rozwoju funkcjonalnych regionów miejskich według wybranych ujęć modelowych Tab. 5.3.3. Rozwój regionu miejskiego Krakowa według stadiów i faz cyklu miejskiego Tab. 6.1.1. Warianty (sektory) zmiennych wielowymiarowej analizy porównawczej służące ustaleniom poziomu wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego według przekrojów czasu Tab. 6.1.2. Potencjalne cechy diagnostyczne Tab. 6.1.2. (c. d.) Potencjalne cechy diagnostyczne lab. 6.2.1. Dynamika wzrostu ludności Krakowa na tle zmian ludności dużych miast w Polsce w latach 1950-2002 Tab. 6.2.2. Charakterystyka demograficzno-społeczna Krakowa i Nowej Huty w latach 1950-1995 lab. 7.1.2.1. Rodzaje potrzeb w badaniach poziomu życia lab. 7.1.3.1. Podstawowe wymiary jakości życia w mieście wg wybranych analiz ocen miasta city ratings lab. 7.2.1. Wynagrodzenia realne gospodarstw domowych w Polsce w latach 1989-2002 lab. 7.2.2. Struktura przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzanego na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 1989-2003 lab. 7.2.3. Struktura wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 1989-2003 lab. 7.2.4. Wyposażenie mieszkań w sprzęt gospodarstwa domowego w Polsce w latach 1990-2004 w procentach gospodarstw domowych ogółem lab. 7.2.5. Wyposażenie mieszkań w urządzenia i sprzęt elektroniki użytkowej oraz sprzęt optyczny w Polsce w latach 1990-2004 w procentach gospodarstw domowych ogółem lab. 7.2.6. Wyposażenie gospodarstw domowych w samochód osobowy w Polsce w latach 1992-2004 w procentach gospodarstw ogółem lab. 7.2.7. Opinie o poziomie życia polskich rodzin w latach 1993-2004 na podstawie sposobu gospodarowania pieniędzmi w % gospodarstw domowych ogółem lab. 7.2.8. Czynniki subiektywne wpływające na ogólne zadowolenie z życia w Polsce w latach 1999-2002 lab. 7.2.9. Czynniki obiektywne wpływające na ogólne zadowolenie z życia w Polsce w latach 1999-2002 521 Tab. 7.4.1. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.2. Zmienne - reprezentanty dla poszczególnych czynników obiekty' wnych i subiektywnych wpływających na poziom i jakość życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa Tab. 7.4.3. Tabela współczynników korelacji prezentujących zależności pomi?' dzy wybranymi czynnikami a poziomem życia mieszkańców regionu miej' skiego Krakowa Tab. 7.4.4. Współczynniki korelacji zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) ze strukturą wykształcenia respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.5. Współczynniki korelacji zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) ze strukturą wieku respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.6. Współczynniki korelacji zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) z aktywnością zawodową respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.7. Współczynniki korelacji zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziomu życia) ze strukturą budżetu gospodarstwa domowego respondentów w regi°' nie miejskim Krakowa Tab. 7.4.8. Współczynniki korelacji zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) z odległością od centrum według stref funkcjonalnych w regionie m>eJ' skim Krakowa Tab. 7.4.9. Współczynniki korelacji zmiennych charakteryzujących wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom życia) z wymiarami życia codziennego (jakością życia) respondentów w regioⁿ*e miejskim Krakowa Tab. 7.4.10. Współczynniki korelacji zmiennych charakteryzujących wyp°sa żenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom zy cia) ze strukturą gospodarstw domowych w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.11. Współczynniki korelacji zmiennych charakteryzujących wyp°sa żenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania (poziom ży cia) z ilością czasu wg form jego spędzania przez respondentów w regi° nie miejskim Krakowa Tab. 7.4.12. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących zadowolenie re spondentów z wybranych dziedzin życia (jakość życia) w regionie m>eJ skim Krakowa 522 Tab. 7.4.13. Tabela współczynników korelacji prezentujących zależności pomiędzy wybranymi czynnikami a jakością życia mieszkańców regionu miejskiego Krakowa Tab. 7.4.14. Współczynniki korelacji oceny wybranych dziedzin życia codziennego ze strukturą wykształcenia respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.15. Współczynniki korelacji oceny wybranych dziedzin życia codziennego z aktywnością zawodową respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.16. Współczynniki korelacji oceny wybranych dziedzin życia codziennego ze strukturą wieku respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.17. Współczynniki korelacji oceny wybranych dziedzin życia codziennego z wyposażeniem w dobra trwałego użytkowania (poziomem życia) respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.18. Współczynniki korelacji oceny wybranych dziedzin życia codziennego ze strukturą budżetów gospodarstw domowych respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.19. Współczynniki korelacji oceny wybranych dziedzin życia codziennego ze strukturą gospodarstw domowych respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.20. Współczynniki korelacji oceny wybranych dziedzin życia codziennego z ilością wolnego czasu według form jego spędzania przez respondentów w regionie miejskim Krakowa Tab. 7.4.21. Współczynniki korelacji oceny wybranych dziedzin życia codziennego z odległością od centrum według stref funkcjonalnych w regionie miejskim Krakowa Tab. 8.1.1. Badania struktury społecznej przez pryzmat klasyfikacji zawodów -kontekst polski i międzynarodowy Tab. 8.2.1. Układ podstawowej struktury klasyfikacji zawodów i specjalności Tab. 8.2.2. Relacje pomiędzy kategoriami społeczno-zawodowymi uwzględnionymi w badaniach struktury społecznej Krakowa a klasyfikacją zawodów opracowaną przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej (MPiPS) Tab. 8.3.1. Struktura społeczno-zawodowa krajów postsocjalistycznych w 1992 r. i przewidywana struktura w 2005 r. (w %) Tab. 8.3.2. Zmiany udziału warstw społeczno-zawodowych w Polsce w procentach ogółem ^ab. 8.4.1. Struktura kategorii społecznych w regionie miejskim Krakowa według stref funkcjonalno-przestrzennych w 2000 roku ^ab. 8.9.la. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na wybrane arty 523 kuły i usługi konsumpcyjne według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Tab. 8.9.Ib. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na wybrane arty-kuły i usługi konsumpcyjne według segmentów społeczno-zawodowych w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Tab. 8.10.1. Podstawowe charakterystyki analizy korelacji pomiędzy subiekty⁻wną oceną sytuacji materialnej respondentów a jej obiektywnymi wyznacznikami w regionie miejskim Krakowa w 2000 roku Tab. 9.1.1. Typologia miast w Europie Środkowej i Wschodniej ze względu na przewagę struktur społecznych Tab. 9.4.1. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących stratyfikację społeczną regionu miejskiego Krakowa i miasta centralnego Tab. 9.4.2. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących stratyfikację społeczną strefy wielkich osiedli mieszkaniowych i osiedli suburbialnych Tab. 9.4.3. Macierz korelacji zmiennych charakteryzujących stratyfikację społeczną strefy podmiejskiej wraz ze strefą dojazdów do pracy i centrum Nowej Huty Tab. 9.4.4. Wskaźnik nierówności społecznych Tab. 9.4.5. Współczynnik zmienności dla segmentów społeczno-zawodowy^ (zróżnicowanie wewnątrzsegmentowe) w regionie miejskim Krakowa Tab. 9.4.6. Średni współczynnik zmienności dla stref regionu miejskiego Kr³' kowa (zróżnicowanie międzysegmentowe) Tab. 9.5.1. Prognoza demograficzna dla Krakowa w latach 2003-2023 Tab. 10.1. Charakterystyka struktury społecznej regionu miejskiego Krako^'³ według jej głównych atrybutów, w podziale na' strefy funkcjonalni' -przestrzenne 524 The change of spatial social structures in urban regions during the real socialist period and the system transformation period. The Cracow case. Summary Aim, scope and structure Using the case of the Cracow urban region, this volume aims to identify patterns in the development of spatial social structures in urban regions of Central Europe both during the real socialist period and that of the recent economic and Political transformation. The area under consideration is confined to the Cracow urban region or, to be more precise, the Cracow functional region (Fig. 1.2.1). The area comprises the city itself, with its 124 administrative units, and the total of 709 towns and villages constituting the region’s rural urban fringe, also commuting zone. Overall there are 833 constituting units in the Cracow functional region used here for the purpose of a spatial analysis following the WAP method (Grabinski, ^ydymus, Zelias, 1989). The spatial analysis of the region’s complex spatial and functional structure began by defining ten elementary zones: city centre 1, city centre II, city frame, Nowa Huta district centre, large housing estates (broken down into Cracow and blowa Huta), old suburban, new suburban housing, rural urban fringe and commuting zones. The project spans 1950-2003, thus covering the post-WW2 period of cental command economy and the recent transformation period since 1990. A longitudinal analysis was performed with regards to selected years of the centrally-controlled period. The years were selected to correspond to the census years, '• e. 1950, 1960, 1970, 1978 and 1988. The paper is divided into tree major parts: 1) theory and methodology; 2) Analysis; and 3) synthesis and generalisation. In the theoretical and methodological part, comprising the first four chapters, the author focussed on the current state of research in the area of spatial social patterns of large cities. A special emphasis was placed on geographical literature, both Polish and international, as well as on publications on urban sociology, economy and political studies Wherever they seemed necessary for the purpose of further procedure. Items cited were selected to highlight the main strands of social urban studies that the Author thought important for his particular topic. The analytical part also comprises four chapters. Chapter 5 focuses on the delimitation of functional and spatial zones of the Cracow urban region thus 525 producing its internal structure and population distribution patterns. Findings made in this chapter were provided the foundations for the discussion in the three subsequent chapters of the redistribution of the social and demographic structure, level of living and quality of life and social stratification. Studies into spatial patterns of the society have a long history in geography, as indicated in the theoretical and methodological part. The author made efforts to avoid repeating the factorial ecology approaches proposing instead an introduction into social studies of the taxonomy method - pattern of growth. Subsequent chapters discuss the level of living, quality of life and social stratification in the Cracow urban region. The author devoted much of Chapter 7 to the area of quality of life in recognition of it being less well established in geographical studies than the issue of level of living. Chapter 8 looks at social stratification, an area well represented in international literature, but scarcely explored by P°' lish geographers so far. The last two chapters provide an attempt at overall synthesis and generalisation. Chapter 9 discusses synthetic references to the analyses. It also highlights ramifications of the social transformations for the daily life of the region’s p°' pulation and challenges faced by public authorities. The study ends with a summary and conclusions drawn from the analytical part. Spatial and social aspects of the internal breakdown of the Cracow urban region in the era of globalisation/metropolisation and of the system transformation The spatial social development of the Cracow urban region, both in terms of globalisation and system transformation, can be considered at least on two Ie' vels. On a global level, the urban space, including its social fabric, is placed in a complex and intertwined macro-structural system. On the other hand, a regi°' nal/local level approach addresses the “homeliness” and spatial social idiosyU' crasy of the considered region regarded as a mezo-structure. As a potentially sub-continental metropolis the Cracow region, alongside those of Poznań, Wroclaw and the Gdańsk-Gdynia-Sopot conurbation, is less exposed to the aspects of globalisation and metropolization discussed in Chap' ter 4 than Warsaw, Prague or Budapest, the latter three being seen as continem tai metropolises (Jałowiecki, 2000b; Komorowski, 2000; Kukliński et. al-, 2000). Just as in all other large Polish cities, the Cracow’s nascent metropoiiza-tion is spatially expressed by a lack of strong links between industry, services and research and development on the one hand and the local and regional authorities and development agencies on the other hand. There is therefore hardly 526 a case of network flows or a network approach to Polish metropolitan areas (Cristaldi, 1994). Dominance-based functional relationships continue to prevail within large urban areas with the centres prevailing over their surroundings. From a social standpoint, the hierarchical and functional model expresses itself in a high diversification of social structures along the core-periphery axis similar to the classical model of a capitalist European city at its first stage of the urban cycle with the higher social strata in the centre of the urban system and the lower strata populating the peripheries. It would be equally as difficult to find in Poland or elsewhere in Central European a well-known spatial phenomenon of reteritorialisation. Accompanying globalisation reteritorialisation leads to redefining of state territories and to changes in the extent of large city influence (Brenner, 1999). Although Poland, as a European Union member, is making an „outward shift” transferring some of its competencies upwards to the supranational level of the „European community” activities, the country has failed so far to match this move with a transfer of the responsibilities of a centralised nation-state to the regional level. Permanent and temporary international migrations constitute yet another important macro-structural scale factor influencing social development in Cracow and elsewhere in the urban Poland. It is estimated that several thousand foreigners, and their families, are permanently and officially resident in Cracow. Mo-re than ten thousand additional foreigners seek jobs in Cracow between springtime and autumn. These migrations fit the first stage of the second the demographic transition whereby a negative natural growth is accompanied by a growing positive balance of international migrations. In Poland, with its weak residence registration monitoring the temporary job migration is particularly difficult to estimate. The estimates quoted above are only rough and very conservative with regards to the Cracow urban region. The foreign residents as a whole can be broken down into several social groups with different social statuses and spatial location. Finally, the macro-structural approach has to include a stretch of European bistory since the Second World War as a major influence on the contemporary s°cial structures in large European cities. The historic context involves the outcomes of the social structure development resulting from the shifting national borders in Central Europe after Yalta and the extensive wartime damage to the Urban fabric. The outcomes include a rupture of morphological continuity of entire cities, differences in of urban cycle stages and variations of urban population growth. Those aspects constitute two axes of urban development: the social-population and the urbanisation-morphological. By combining those two axes in a chart it is possible to identify a number of urban area types depending 527 on the transformation of social structures and their continuity or lack of it (Tab-9.9.1). Within this typology the Cracow region ranks among cities with a continued settlement (morphological) fabric and an incomplete urban cycle (suburbanisation phase) on the one hand, and on the other hand it features ethnic continuity, but a lack of social continuity following a vast influx of rural population into urban areas that continued throughout the entire real socialist era. Po-znaii is the only other large Polish city that fits in the same type as Cracow, but there are numerous Central European cities that, just as Cracow, avoided serious damage during WW2 and experienced extensive construction development and gained large numbers of new citizens primarily from rural areas. The presented typology constitutes a “matrix” of social process analysis in a large European city. Alongside the types identified here, there are several other aspects determining peculiarities of social development in large European urban area, including cities with a large proportion of foreign immigrants as a result of extensive migration from Asia and Africa into Western Europe continued throughout the post WW2 period. Another important aspect of social structural development is the urban type as determined by a specific functionality-It is important to mention here the numerous Central European cities with the so-called “declining industries” where the employment structures clearly difte' red from those in Western Europe at the onset of the transformation period (Fig. 9.1.2). The historical aspect of the urban structure development is inherent in the current Central European geopolitical position with its overwhelming impact on the region’s social, economic and political life and fully reflected in the evolution of a large city of the real-socialist era referred to as the socialist town-a settlement unit unknown in this region before the WW2 (see: Chapters 2 and 3). The real socialist period has shaped the functional and spatial structure ol the urban region for decades to come by introducing sprawling housing estates that encircled the central city in the form of a cordon. The delay in the modernisation and related urbanisation processes, as mentioned in Chapter 4, was yet another factor important for the post war and contemporary social reality of large Polish and other Central Eastern European cities. The delay is well captured in the urban cycle model (Klaassen, Paelinck-1979; van den Berg et al, 1982) corresponding with the Zelinsky’s model of migration transition (1972), (Fig. 9.1.4. and 9.1.5.). Just as the other large P°' lish cities, Cracow has only relatively recently entered the suburbanisation stage, as demonstrated in Chapter 5. The fact is confirmed by the current reversal of the migration patterns established over the past decades. 528 The current rural-to-urban migration pattern is giving way to migrations between urban areas and from urban to rural areas. The latter trend involves migrations over a short-distance from the city centre to the rural urban fringe villages, typical for residential suburbanisation. It is therefore not a case of a “migration cascade” known from Western Europe, but just its first “step”. The contemporary migration trends in the Cracow urban region are illustrated by Fig. 9.1.5. — 9.1.7. Viewed from the point of view of the spatial functional zones the migration streams include a strong déconcentration trend (migration away from the central city to the old suburban and suburban zones), intra zonal movements of population and migrations from outside of the urban region (including towns and villages) into the central city. These migration vectors provide evidence of the existence of both déconcentration and concentration trends, ’cvhich further confirms the findings of Chapter 5 regarding the current phase of suburbanisation of the Cracow urban region. These trends are also reflected '''hen the zonal migrations are viewed according to the family lifecycle. The central city as a whole is receiving considerable numbers of young people (Fig. 9.1.6) moving closer to work or school (Fig. 9.1.7). The intermediate zones (the large housing estate, old suburban and new suburban zones) mainly attract famil ies (with children), whose principal motivation to improve their housing standards is achieved through purchasing an apartment, on the primary or secondary market, or a house. The families are typically migrating out of the central city and they constitute the backbone of the suburbanisation wave in the Cracow urban region. It is interesting to note that the large housing estates attract primarily the central city dwellers and only to a lesser extent newcomers from outside of the urban region. This pattern causes the migration turnover in the old high-rise estates to be dominated by the population of the big city. Consequently, migration succession mechanisms patterns involved must be entirely different to those known in Western Europe and claims that Polish large high-'r*se estates are currently replicating a Western path of social development and that they are condemned to a similar process of quick social status deterioration seem to be entirely unjustified. While such processes may still occur in the future, they seem to be between 15 and 20 years off. In the peripheries, the migrant groups are dominated by young families (without children), whose migration drivers, just as in rural areas, are topped by recent marriages. These mirations occur mainly at short distances typically within a single zone (Fig. 9-1.5.). The current migratory mechanisms have both a direct and indirect influence °ⁿ the course of the development in the intensity and structure of the daily c°rnmuting streams to and from Cracow. This has a fundamental impact on the 529 socialisation attitudes of a extended hinterland of a large city, including attitudes towards procreation, lifestyle, level of living and the quality of life. The current mechanism of permanent migrations favours the increase i'¹ numbers of commuters. This is primarily related to the residential suburbanisation processes whereby those moving out of the Cracow’s central city keep their city jobs. Permanent migrations also indirectly induce daily migrations. A certain proportion of private entrepreneurs who move into the rural urban fringe zone take their companies with them. This suburbanisation of manufacturing and services boosts the local labour market in the rural urban fringe and the local inhabitants swap their central city commuter jobs for those newly available in the area. The thus released central city jobs are taken by inhabitants of the commuting zone, i. e. rural communities. In this way the commuting area expands and the commuting intensity in the direct proximity of the large city diminishes. The physical expansion of the commuting zone is furthet fuelled by the continued ageing process of the central city dwellers and by ear' ly retirement and health retirement schemes affecting larger groups of people-This mechanism is conducive to the increased numbers of commuters to the central city, as illustrated on Fig. 9.1.8. The growing numbers of commuters are also a result of high prices on the primary and the secondary housing real estate markets. The high property prices constitute a clear-cut barrier to potential migrants living in the rural urban fringe and commuting zone zones, but employed in low paid services’ jobs. The phenomenon of commuting is als° boosted by the growing car ownership, improved standards of apartments and better technical infrastructure in the rural urban fringe areas. At the meso-stru-ctural level, namely the regional/local level, the social structure is driven by a number of factors that can be linked to the mechanism involving the land rent and the real estate market in the Cracow urban region (Fig. 9.1.9). There ai'e three types of factors influencing this mechanism: 1) those related to the land use and urban morphology; 2) those related to legal and ownership regulations-3) economic factors (taxation and prices). The factors related to the land use and urban morphology include the shrin' king of the available real estate within the central city, the displacement of the housing function from the city centre by services and the deterioration of hoU' sing resources. The urban housing market and prices of development land ate driven by legal and ownership issues. Three of those seem the most important-the non-existence of a land and property cadastre in Poland; unresolved lan^ and property matters in the city and the abandoned city authority plans to dev^' lop community housing. The lack of a stable and “non-revolutionary” method of feeing the fixed Polish rent system in private and privatised townhouses i*¹ 530 large Polish cities is only compounded by a highly “complex” and deeply imperfect housing market mechanisms at work in the Polish city of the transformation era. The highlighted factors are interrelated and drive up the prices of Property and development land. During the early transformation period, until mid 1990s, the initially low prices of the development land caused the growth on the development market. Property value appreciated following the land rent principle and disparities emerged in prices of land along the centre - periphery axis (Fig. 9.1.10.). Following Poland’s accession to the European Union a further rapid increase in real estate prices should be expected as the urban land “price gap” between western Europe and Poland is “bridged”. The land rent mechanism constitutes a basic “tool” in the process of spatial social segregation of urban areas. It drives the younger and more affluent population from privatised but not refurbished townhouses leaving behind only those who cannot afford their own apartments. The nonexistent low-rent community housing closes the door to the only other housing option potentially open to the less affluent. The flight of the wealthier and younger population from the centrally located townhouses reinforces the suburbanisation process, particularly in the old suburban and rural urban fringe zones, and lead to a growing popularity of small condominiums typically located within the zone of large housing estates, ^y triggering migrations the land rent mechanism accelerates spatial segregation and consequently increases social polarisation. The large housing estates too are involved in the migratory exchange processes spurred by the land rent and real estate market. The housing estates accept a portion of the mid-affluent city centre migrants buying apartments made available after the passing away °f senior tenants or sold by movers-on. In this way large housing estates are gradually turning into a zone socially more uniform inhabited by an intermediate” social stratum ranking at a middle level of the social ladder, a position corresponding to the lower and middle-middle class in the west. spatial social structure; phases, axes and factors of social differentiation The aforementioned analysis of the social development in the Cracow urban togion gives grounds to attempts at generalisations of the social differentiation Processes in urban regions, their main axes (dimensions) and factors structu-r'ng the social space. The analysis has shown a considerable degree of differen-t'ation in the social space both in the zonal and sectoral dimension. During the course of the settlement and functional development of the region, this space has been transformed by the introduction of the “specialised” poles of indu 531 strial development and, at a later stage, by the emergence of Modernist belts of large housing estates. The urban region’s social diversification was driven by various forces coni' peting with each other and fluctuating in influence. This played a fundamental role in the identification of distinct periods in the development of the urban region’s spatial social structures. From the centre-periphery perspective (zonal approach) the development of these structures can be broken down into two stages. The first was typified by a relatively balanced spatial development leading to a restricted diversity of the urban social space (Fig. 9.2.1). According to the local approach (urban districts and villages) a traditional developed zonal/ sectoral model was observed that replicated a pre WW2 model and expressed an inertia of a social structure in urban space (Fig. 9.2.2). At a microscale level, however, it differed from the pre-WW2 model by a complex pattern of the central city communities consisting of indigenous pre-WW2 inhabitants, immigrants arriving in Cracow immediately after the war (population of the destroyed Warsaw, former landowners who lost their land to the agricultural re-form, Polish population of the city of Lvov after it had become part of the USSR and other refugees of the Polish eastern territories lost to the Soviet Union after WW2), as well as rural population migrating for simple blue-collar jobs. The sizable concentration of the latter group in the strict city centre of Cracow has caused a lower level of social development in the zones 1 and 2-This phenomenon may be described as an “urban social crater” resulting from migrations of lower social strata and their „mingling” with the indigenous Cracow population. In Western cities this type of reduction of the level of social development in central areas was normally caused by a flight of the strata wid¹ a high social status and a subsequent influx of groups with a lower social status. During the real socialist period, the governing political system and action^ of the apparatus of power were the determining forces behind the spatial social patterns. Social and economic status was the main dimension (axis) of the sO' cial structuring. (Fig. 9.2.3). At the beginning of 1950s, polarity components, unknown in the hitherto planning practice were introduced into the zonal/sectoral system. The Nowa Huta district pole was the most important from the point of view of the social diversification of the urban region. During 1950s, the development of the entire city and its region was subordinated to the Nowa Huta’s pole leaving petrifi^ “old Cracow” spatial social structure, thus restricting any diversification in th¹S part of the region throughout the decade. A “historically conditioned” patter¹¹ continued dividing the city into the better developed western districts and the less well developed eastern and southern districts. This division, however, has 532 proven to be only secondary in comparison to the newly emerged line of social stratification between the Cracow’s pole from the pole of Nowa Huta. This line was to become a “social demarcation line” dividing the urban region for many years to come (Fig. 9.2.2). Nowa Huta featured two factors rated during real socialism among the principal structuring factors, namely: status of a social group and the location of jobs. The swelling numbers of commuters provided an important factor increasing social differentiation in the region’s peripheral zones (rural urban fringe and commuting zones). This was linked with the gradual process of shifting away from agriculture, partially at the start, but eventually completed by the subsequent generation. This process could be referred to as social déruralisation (Fig. 9.2.3). By the end of 1960s, the first stage of the Cracow region’s social development had been completed. Outside of the Nowa Huta district centre this phase featured a relatively low spatial diversification and a considerable “flattening out” of the social development gradient along the centre-periphery axis. This first stage of the relatively low spatial social differentiation was described by Lichtenberger (1972), as a classical example of a social development in a real socialist city. This social profile type stood out sharply against social profiles of developed capitalist cities with their considerable social contrasts (Fig. 9.2.4). During 1970s, appeared early symptoms of a growing spatial social polarisation in the Cracow urban region (Fig. 9.2.1). The process covered, as demonstrated, in Chapter 2, most of urban regions in the entire Eastern Block. The main of its numerous causes included the loosening up of the rigid ideological corset advocating and partly implementing egalitarian slogans, and the emergence and permitting of private crafts. Another important factor of the change was the necessity to solve urgent housing needs, exacerbated by the appearance of the post-war baby boomers who entered into the family-making stage and joined the waiting lists for apartments. The construction of the early large housing estates, which not only attracted external population, but also were intended to meet the housing needs of those living in low-standard, low-floor space, flats in the city centre, was a turning Point in the development of the spatial social relationships in the city and the region. With time, the housing estates were populated by people with higher educational background, increasingly from Cracow itself, both centre and periphery. Housing estates built during 1970s, despite their similar apartment standards, differed in social status not just along the “Cracow-Nowa Huta” axis, but also within the “old Cracow”. In the western city districts of the old 533 suburban zone the new housing estates tended to attain higher average levels of social development, as opposed to the southern districts where some of the inhabitants of the old suburban zone of the working-class “Podgórze” quarter where relocated. In this way, the social pattern of the new housing estates reinforced the sectoral pattern of the “Cracow’s” portion of the urban region (Fig-9.2.2). During 1970s, the principal axes (dimensions) of the social structuring in the region included social and economic status and the migratory position, including both city-bound migration from mainly south-eastern Poland, and considerable inner-urban migrations driven by the family life cycle (Fig. 9.2.3). During 1970s, new stimuli of the region’s spatial polarisation appeared. They included the progressing ageing process in the City centre I and II zones; stepping up of a historical city centre renovation involving displacement of the long established local inhabitants; and early symptoms of suburbanisation (the Kliny housing estate and the neighbourhood of Wola Justowska). Generally speaking the wave of social development, that followed behind the demographic wave, stopped at the threshold of the large housing estates and maintained its high amplitude until the end of 1980s. (Fig. 9.2.1). During 1980s, yet new factors of social structuring emerged (Fig. 9.2.3)-They included the early evidence of deindustrialisation reflected in social structures with a reduction of industrial employment and a transition to services (tertiarisation), further rapid progress of the ageing processes in the central Nowa Huta, as well as in the central city. During that decade, the renovation of the Cracow Old Town made much headway. This precipitated additional social replacement of the local population. The renovation of the historic fabric combined with relatively large numbers of an internal population turnover, as a result of the ageing process and a higher mortality, lead to a considerable improvement in the average social status in the “Cracow old town”. This was a process unaccounted for in the western cities, where numerous central districts experienced urban decay. At the time, the Cracow’s central city may be argued to have experienced the effects of gentrification without the gentrification known in the western cities. The decade of 1980s was the first after WW2 when housing estates sprung up in the old suburban zone as a result of the permission of small-scale private ownership and the development in the urban society of a wealthier stratum of intelligentsia and higher professionals of large-scale industry and prominent municipal officers. A faster demographic and social development of the old suburban zone pushed the front of the social development wave into that zone-During the same time, the hitherto sectoral model of the social development was partly abandoned. 534 The 1970s and 1980s, saw the appearance with full force of a new phenomenon, earlier and at a greater scale identified in western cities, namely the deterioration of certain old housing areas in the central city (Fig. 9.2.2). The process involved primarily the districts of Kazimierz and Stare Podgórze, but was also observed in the older part of Grzegórzki. Although the housing areas dated back to 19'" and 20"’ centuries, they had not been covered in the renovation process. A similar deterioration area, but caused by entirely different factors, appeared near the Nowa Huta’s steel plant. The process included old villages (Kujawy, Pleszów and Branice), the inhabitants of which were to be relocated to high-rise apartments in view of the planned expansion of the industrial zone. Within the new zone any new housing development or renovation of the old fabric were not permitted. During 1990s, the process of deindustrialisation continued at a faster pace owing to the abandoning of the industrial economic development model, with employment shifting to the services. New social strata grew in strength: entrepreneurs, managers and executives, as well as a prosperous section of intelligentsia. This accelerated the development of suburban housing estates in the old suburban zone. Housing status has emerged as an important dimension of the social structuring. (Fig. 9.2.3). This status regains its importance thanks to such processes, as the commercialisation and partial reprivatisation of housing resources. As a consequence, a process of quasi gentrification has began where young people rented apartments in revitalised townhouses of the central city. These young new tenants included young expatriates working in Cracow, young couples in well-paid jobs and the wealthier students. On the other hand, apartments that have been commercialised or reprivatised, but just redecorated rather than refurbished, tend to be rented out to the ever growing student population. The déruralisation process was moving fast during the transformation period in the rural urban fringe and especially in the commuting zone. It is in these zones where new enterprises are being established, as a result of the industrial and services’ suburbanisation. The commuting zone is also a growing phenomenon owning much to the growing availability of private transport. While unemployment, a new factor in social structuring, is not particularly high in the Cracow urban region, it may precipitate growing conflicts and social pathology in some of the region’s constituent parts (such as certain housing estates in Nowa Huta). Since 1980s, the social transformation processes have turned the traditional sectoral model of the urban region into a polymorphic urban structure (Fig. 9.2.2). The central city only partly retained the sectoral pattern, which is gradually being converted into a zonal pattern linked to the prestigious “Old 535 Town” and the city frame, still well respected by the public, with its housing resources dating back to between the world wars, with some contemporary quality additions. The sectoral-zonal pattern of the large housing estates is also undergoing a transformation into a polycentric structure where the old housing estates have to share the space with newly constructed high-profile apartment buildings and condominiums, as well as more down-to-earth blocks of flats that are functional and ’human’ in scale, located among the sprawls of the old slab--block estates of Cracow and Nowa Huta. Equally as non-homogenous and mosaic-like in nature are housing estates in the old suburban zone where new comfortable and “wealthily” suburban housing estates spring up among former villages with their low social status population. The sectoral pattern, on the other hand, is crystallising particularly in the rural urban fringe, whose development is based on radial transport routes conducive to suburbanisation processes. The commuting zone zone displays a slower pace of development and that is where the social structure is relatively the least polarised (except for small local urban areas). However, even here there are limited cases of estates of detached houses typically exurban in nature. To recapitulate, there were three types of spatial social patterns in the Cracow urban region that evolved by the end of 1980s: 1) a classical sectoral pattern; 2) a zonal pattern, 3) a polar pattern. The sectoral pattern was linked with the inertia of the central city’s environmental structures at the end of 1980s. This pattern displayed a tendency to replicate itself in the transitional zones surrounding the city, especially in the large housing estates, primarily as a result of the life cycle-related internal migrations. The peripheral zones, including rural urban fringe and commuting zone zones, were being transformed in the urbanisation process and growing influence of the central unit into a “zonal-corridor” pattern to later develop into a zonal-sectoral pattern. The new post-war urban centre of Nowa Huta was fitted into the old sectoral and sectoral-zonal pattern. In this way both subspaces, the old and the new, formed a polar, bimodal pattern of the “old and the new city” so typical for many cities of Central Europe. The spatial social structure of the Cracow urban region did not, however, display the multiple centre pattern so often found in western cities and based on ethnic status. The polar pattern was crucial to the development of a social profile specific for the socialist city (Fig. 9.2.5). This profile stood out by its high east-west disparity of the social status in the centre-periphery dimension. Hence, as it was demonstrated, the socialist city profile was a considerably diversified one. The differences tended to grow due to factors such as the mechanism of the “replication” of the sectoral pattern whereby social groups with a similar status 536 would replicate themselves within individual urban sectors in the newly built housing estates. New housing complexes of the Nowa Huta pole began to grow similar in terms of their social status to those of Cracow itself only in 1980s. The diversification of the social space of the Cracow urban region of the real socialist era shows that the spatial social segregation was happening and therefore the centre-periphery profile was highly diversified and considerably different from the ideal model of the socialist city’s social status, as presented by Lichtenberger (Fig. 9.2.4). Alongside the fundamental disparities between the western city space and that of a Central European, there are also some similarities. This is demonstrated by spatial social typology of districts of the city of Cologne (Zehner, 1991), as presented on Fig. 9.2.6. Categories of the quality of life in the urban region’s space - a comparative approach The picture emerging from the analysis of distribution of individual categories of the quality of life (in a broad sense) and zones of the urban region brings tip the awareness of deep disparities both in terms of the the level of living and the quality of life. The disparities are additionally reinforced by the region’s diversification that was demonstrated during the project, in terms of lifestyle and a subjective assessment of the quality of services, which corresponds to a degree with the assessment of the living conditions. The four categories of the quality of life (in a broad sense) are a subject of a comparative analysis demonstrated in this section (Fig. 9.3.1). The level of living measured objectively (with the housing standard, household consumption durables and owned real estate), displayed a growing trend along the line from the central zones towards the suburbs. In the rural urban fringe and commuting zones the level of living was discovered to be falling rapidly, while the gradient of this fall included extreme values from the top of the level of living in the suburbs to its minimum in the rural urban fringe zone. The Scale of the disparity between the ranking scores is evidence of the existence of a social threshold or barrier (Ziobrowski, 1998) to the development of the Cracow urban region. This is a legacy of a strong demographic and infrastructural concentration within the morphological agglomeration, rather than within the administrative city limits, virtually throughout the real socialist period. Worth highlighting is the low level of living in the central zones including city centre I and II, and central Nowa Huta. A particularly low level of living is recorded lr> the city centre 2, comparable with the standards of living observed in the pe-r'pheral zones, and especially in selected parts of this central zone including 537 Kazimierz and Stare Podgórze. On the other hand, a relatively high level of living is experienced by the large housing estate zone, with only minor differences between the Cracow and the Nowa Huta housing estates, primarily as a result of a very similar (relatively high) housing standards and good levels of equipment of household with durable consumption goods. The investigation into the quality of life (in a strict sense), as measured with subjective features (satisfaction with various areas of life, assessment of household economic conditions) shows a fundamentally different distribution of this category, as compared to the level of living. The quality of life in the centre-periphery profile displays considerable sinusoid fluctuation. In the city centre I there is a high quality of life reflecting primarily high satisfaction of respondents with many aspect of their daily life. The subjective rating of the quality of life drops considerably in the city frame, which should be explained with a sense of s high relative deprivation felt by respondents from this pre-WW2 zone traditionally inhabited by intelligentsia. It is somewhat surprising that the rating of the quality of life rises quite rapidly in the zone of the large housing estates reaching almost the top level there within the Cracow urban region. In contrast to the consistent level of living throughout the large housing estates, the rating of the quality of life in the same zone is quite diversified. The communities of Cracow’s estates are generally more satisfied with their lives than their neighbours from Nowa Huta. To a large extent those differences may be caused less by the actual level of living than by a reputation, regarded by some Cracovians as difficult to eliminate, of Nowa Huta as a district of others, ot newcomers, of people “we” cannot call our own people and who are “inferior • Adopted by a portion of respondents in Nowa Huta this labelling was than reflected in their lower quality of life ratings. Another case of a much lower subjective rating of the quality of life is observed in the old suburban zone where, just as in the city frame, the local population has a sense of deprivation. The sense of low quality of life could be explained by a “social shadow” cast by the big city on the old suburban zone that has, in many cases, retained a specific atmosphere of urban outskirts (Frysztacki, 1997). This subjective rating may still be somewhat marked down when the typically relatively high level of living the respondents in the old suburban zone are confronted with the extremely high level of living enjoyed by the suburbanites. Indeed, most of the suburban housing areas are interspersed jigsaw-puzzle style with the old suburban fabric, i. e. of the outskirts type, which makes it easier for the old suburban zone inhabitants to compare their level of living with those of the suburbanites. The la¹' ter typically rate their living condition as “very good”, which is confirmed by the high marks given to the suburban quality of life. The quality of life asses 538 sment is lower again in the rural urban fringe zone and further still in the commuter zone. However, when compared to the reduction in the actual level of living the relative drop in the assessed quality of life is disproportionately small in the latter zones. This would mean that the population of the peripheral zones rate their quality of life higher than their objectively measured level of living. It may be expected that this positive dissonance is confirmed by the attitudes of these people who typically enjoy a lower material status than their urban counterparts, but who enjoy the many little “joys of life”, while still remembering relatively recent times when the village and the city were separated by a huge gap that is now shrinking or has disappeared altogether. A similar attitude of a supremacy of the quality of life over the material status is observed in the Cracow city centre (city centre I and II). It would be reasonable to assume that the decisive role is played here by the “social location rent”, so strongly influencing the ratings given to the Cracow districts. It is this factor that allows the inhabitants of the historical centre to perceive their social status through the filter of belonging in a district regarded as the “cultural salon” of the entire urban region, a district that has never been socially demoted the way central districts have in smaller Polish towns (Prawelska-Skrzypek, 1987, 1988) and in numerous large central cities in the West in a process alternatively referred to as the central city decay or the crisis (Heinritz, Lichtenberger, 1986; Majer, 1997). As opposed to the relatively good satisfaction with life in respondents of the Cracow’s historic city centre, similar to that in the city frame zone, the lowest quality of life of all the zones in the region is recorded in the Nowa Huta centre. This low subjective rating of the quality of life is clearly inferior to the actual the level of living that is on a par with the average material status in the region’s zones. There are possibly two areas where to look for explanation of such a glaring markdown of the quality of life, i. e. dashed hopes pinned on the Polish transformation by the labourers of Nowa Huta who had spearheaded the Solidarity movement and the relegation of the Nowa Huta centre to the region’s Peripheries. Indeed, throughout the real socialist period, a time of perennial shortages, this district was among the best supplied with staple goods with a relatively broad range of shops, including the “luxury” type such as fashion (Mo-da Polska) and delicatessen shops, which now given way to standard little outlets with food and second hand clothing. Also a relatively high exposure of the central Nowa Huta (and some of Nowa Huta’s housing estates) to crime has contributed to a deterioration of this district in the eyes of the public opinion and has diminished the satisfaction felt by its inhabitants with the daily life. Lifestyle defined in terms of spending leisure time is another category diffe 539 rent from both level of living and the quality of life (Fig. 9.3.1). The most “urban” lifestyle is found in the central zones of the region (except of the suburbs) and is characterised by a proportionally large amount of leisure time devoted to cultural events (theatre, opera, and cinema), eating out and spent on holidays. With the growing distance from the centre the forms of spending leisure time mentioned gradually give way to the popular reading of newspapers and magazines and walks, which are overwhelmingly replaced by watching TV in the peripheries. Standing out among the peripheral zones, the suburbanites display a contrastingly opposite way of spending their free time budget with preference to active forms of spending the leisure time typically requiring a high material status. Canon of social stratification Chapter 8 covering the overall social structure of the Cracow urban region provides grounds to define certain patterns and stratification mechanisms the working of which is referred here as the stratification canon. This canon covers in particular: 1) variables and factors of stratification in the urban region and its zones, especially the spatial diversification of those factors; 2) convergent vs. divergent status factors; 3) hierarchy of social stratification and the related urban region stratification profile, as well as social gradients emerging against this background; and 4) the “class nature” of the stratification variables. This chapter reviews and discusses the four areas mentioned above. Spatial variability of the stratification factors Based on findings from sections 8.5-8.10, the following set of 11 features was adopted as the stratification variables: 1) household size (households with five or more members as percentage of total households, GD); 2) percentage of married people (in total population — ML); 3) education (population with hig' her education as percentage of total population above 15 years of age - PW); 4) professional modernization (percentage of employed in: hotels and restaurants — H, financial intermediation - J, real estate services - K, and business related activities - PMZ); 5) satisfaction with the place of living (satisfied and very satisfied respondents in total respondents - ZMZ); 6) willingness to move (respondents willing to move out of their area in total respondents - SMZ); 7) commuting time (respondents commuting to work for more than 30 minutes n¹ total working respondents - DP); 8) housing conditions (a synthetic variable, see: section 8.7 - WMK); 9) material status (synthetic variable, see: section 8.8 - WMT); 10) consumption (synthetic variable, see: section 8.9 - PK); 11) sell 540 assessment of material status synthetic variable, see: section 8.10 - OSM). Based on the eleven variables defined above five stratification dimensions were built: 1) economic (variables WMT and PK); 2) housing and social (WMK, PW and PMZ); 3) demographic, or family lifecycle (GD and ML); 4 behavioural migratory (ZMZ, SMZ and DP) and 5) psychological (OSM). The dimensions can be broken down, according to the strength of their relationships with the main economic factor, into primary (main) dimensions, such as: economic, social and housing and psychological on the one hand and secondary, i. e. demographic and behavioural-migratory. Hence, across the entire urban region the main stratigraphical axis is made up of the economic dimension with the PK component (consumption) at its core. This, in essence, is the main component of the social stratification in the region. Consumption is very closely related to the perception of the material status expressed by the OSM variable, or the assessment of the material status, and with the housing conditions WMK, which in turn are significantly linked with social features (professional modernisation and education). It is noteworthy, as mentioned in section 8.7, that the variable of housing conditions, while significantly related to the economic dimension remains however “in its shadow”. This would provide one more confirmation of the lesser role of housing conditions in building stratification Patterns in the studied region, but also in the rest of Poland and other command economies (Domański H., 1996). With its crucial role as the stratification dimension of the market economy (Savage et al, 1992), the importance of this variable can be expected to grow in the building of the social and economic status. On the other hand, in view of the majority share held by concrete-slab blocks in the total housing resources and the extensive pauperisation of the society the housing dimension should be expected to play a lesser role in the stratification of the Polish society than of highly developed post-industrial nations. Convergent versus divergent status factors The concept of divergent status factors regarding a decomposition of the features involved in the social status assumes a weak relationship between the Principal stratification variables and therefore shrinking social disparities. During the real socialist period, the status factors were observed to grow divergent (Słomczyński, Wesołowski 1975; Słomczyński, Janicka, Wesołowski, 1994), which meant increasing disparities between salaries and income on the one band and the skills and education of the population on the other. The process Was much less dependent on any deliberate national policy than on the emergence, especially during 1980s, of spontaneous processes, especially income 541 related. A counterbalance to that process is provided by converging status factors reflected in the growing strength of the relationship between the position held and the complexity of the profession on the one hand and the salary on the other hand. The process was observed to be progressing slowly in Poland and other post-socialist countries during 1990s (Domański H, 1994b, 1996). The analysis shows a considerable degree of social stratification differences within the urban region. The region seems to be falling into two parts with the central part undergoing multidimensional and powerful processes of social stratification leading to a crystallisation of the phenomenon of divergent status factors, while in the transitional-peripheral the relationship between the principal and secondary stratification variables are still relatively weak attesting t⁰ a continued role of decomposition of social status features i. e. a still far reaching divergence of status factors. The divergence is particularly strong in the large housing estates and in the centre of Nowa Huta. It is only in the old and new suburban zone that certain evidence of a transition from the state of divergence to the status of convergence are observed. Thus the entire region is a state of considerable imbalance and high spatial variability of stratification fa' ctors. The author is proposing a “stratification dimension pyramid” as a graphic representation of the factors (Fig. 9.4.3). The pyramid could be referred to as a transformation era pyramid. As compared to the real socialist period, it accentuates the factors that this study is concerned with, i. e. economic, housing conditions, psychological, and migratory-behavioural, while the role of the social and demographic dimensions has been reduced. The global stratification profile of the urban region corresponds to the “classical” stratification pattern with the representatives of the higher professionals at the top of the system with entrepreneurs just below (Fig. 9.4.4). Well below the two social economic groups the third rung of the ladder is held by office clerks. The lowest rung is traditionally occupied by blue collar workers who are only slightly above retired pensioners. This global stratification pattern is slightly modified in the various zones (Fig. 9.4.5). In the city centre a slig' htly higher social status than higher professionals is held by entrepreneurs, with blue collar workers at the bottom of the social ladder, just as they do in the large housing estate zone. A radically different stratification is observed in the rural urban fringe and the suburban zones with a strong social polarity of the hig' her professionals and entrepreneurs versus the blue collar workers, office clerks and retired pensioners. In this zone like in no other the status of office clerks >s lower than that of blue collar workers who enjoy their highest group status as compared to all other zones in the region. The polarisation of social statuses >s 542 an expression of deep social rifts currently emerging in the rural urban fringe and suburban zones at a time of their spontaneous suburbanisation. Hence the strongly highlighted fragmentation of the urban space involving a coexistence of new suburban estates and the old substandard detached and multi-apartment buildings. As shown in the profile discussed above, the shortest social gradient between groups occupying the top positions and those at the very bottom is observed in the centre of Nowa Huta at nearly half of that observed in the other zones. This provides a strong confirmation of the continued presence, especially in the older parts of Nowa Huta, of the divergence of status factors, which does not mean an absence of social differences, but their continued considerable compression. While the social status of entrepreneurs in Nowa Huta is still equal to that of higher professionals, it is not because of the actual high status of the entrepreneurs, but rather because of a relatively low status of the higher professionals. The degree of intra-group and cross-group social disparities The investigation of social disparities within and across groups (or segments) complements the previous analyses dealing with phenomena and processes making up the “social stratification channel”. The latter of the analyses aims to present social diversification within individual socio-economic segments and between segments. Across the five socio-economic segments the degree of diversity of the various stratification dimensions grows with their diminishing position in the social stratification. It would be true to say that where the social status is the lowest the disparities are the greatest. A similar pattern in the postcommunist societies was discovered by H. Domański (1996) who found that in countries with the lowest income the disparities were the greatest, while in the highly de-veloped countries the pattern was the opposite with the disparities growing as the level of living increased. A general review of the cross-strata variability of the stratification factors along the centre-periphery axis shows: 1) in the central city, a great cross-strata diversification of housing and material statuses which diminishes towards the peripheries; 2) a completely opposite spatial distribution to the one mentioned above in the social dimension, i. e. relatively small differences between the social strata in terms of education and modernisation in the city centre that are rapidly growing in the peripheral zones of the urban region. 543 Prospects of the social development in the Cracow urban region In view of the existing tendencies it is possible to predict the future routes of social development in the urban region zones. After 2010, old suburban zone will attain the highest local social development level. The two peripheral zones and the city centre will also display a heightened social development index. Three other zones including city centre II, city frame and large housing estates are going to experience lower social development indices. A serious drop in the level of development may occur in the city frame where the largest migrations are to be expected out of the quickly decaying old townhouses built between the world wars. This will accelerate a strong influx of out of town students, as successors, possibly might populating entire blocks of old townhouses. This is likely to lead to the emergence of student enclaves weakly integrated with the local communities. In extreme cases this could also lead to the emergence of ghetto-type social enclaves with lower rent but and lower housing standards. In the large housing estates’ zone a considerable drop of social development will not occur until 2020. When this happens, it will encompass those estates that will have not undergone a comprehensive revitalisation. This phenomenon is going to include concrete-slab block estates and housing estates with poorest transport connections. In Nowa Huta, this could also include the housing estates currently affected by unemployment if this problem continues or is exacerbated. Thus, a considerable reduction in the level of social development will not affect all housing estates, but only those concentrating adverse phenomena leading to their social decay and as a consequence to physical deterioration. If the future, the large housing estates’ zone may become the most socially diversified area, compared to the current fragmented and divided Western city. The city centre II zone is going to experience a revival due to its proximity to the prestigious historic centre and intensified revitalisation of entire blocks of buildings, even if a temporary reduction in the social development occurs if the meantime. In the future, social development in the zone will be accelerated by gentrification processes that are currently at a nascent state. By 2020, it should therefore be expected that the cyclical social development process will be intensified by the gentrification processes in the city centre and suburbanisation in the peripheries. The processes will be driven, especially in the region’s transient zone, by the family lifecycle mechanism and the ageing of the local communities. The processes will be bonded together by the spatial behaviour of the urban community with the economic potential and aspirations of the various social groups. 544 List of figures Fig. 1.1.1. Mathematical, physical, socio-economic and subjective space according to the nested hierarchy approach Fig. 1.2.1. Functional Cracow urban region Fig. 1.2.2. Main stages of the research procedure Fig. 1.3.1. Urban administrative units, suburb housing estates and localities where interview questionnaire surveys were performed Fig. 2.2.1. Strands of the social ecology development and research Fig. 2.1.2. Sequential development of social structures Fig. 2.2.1. Social interaction vs. social segregation Fig. 2.3.1.1a. State/redistributive vs. market social organisation in Budapest 1949-1956 [1963] Fig. 2.3.1.1c. State/redistributive vs. market social organisation in Budapest. “During the advanced Kadarist era” Fig. 2.3.1.1b. State/redistributive vs. market social organisation in Budapest. Early 1990 Fig. 2.3.2.1. Stratification vs. political system Fig. 3.2.1. Approaches to large urban settlement systems Fig. 3.3.1. Spatial structure of the North American city according to Boskoff (1961) Fig. 3.3.2. Ideal model of a German urban region’s spatial structure according to Boustedt Fig. 3.3.3. Daytime urban system in North America (Goodall, 1987) Fig. 3.3.4. Model of an American city according to Holzner (1972) Fig. 3.3.5. Model of an urban region in the USA according to Holzner (1990) Fig. 3.3.6. Model of a spatial structure of an urban region in Western Europe Fig. 3.3.7. Model of a socialist town in Eastern Europe Fig. 3.3.8. Spatial and functional structure of Budapest Fig. 3.3.9. Graphical model of a socialist town in Eastern Europe Fig. 3.3.10. Model of an urban region’s spatial structure in Central European command economies Fig. 4.1.1. Changes in the hierarchy of Central European cities according to population size during 1860-2020 Fig. 4.2.2.1. Challenges of postmodern urban development Fig. 4.2.4.1. Development processes of a Central European city against the background of transformation processes Fig. 4.3.1. Impact of transformation and globalisation processes on the development of aspects of urban development 545 Fig. 4.3.2. Spatial structure of an urban region during 1990s Fig. 4.3.3. Postindustrial global metropolis Fig. 4.3.4. Model of a postsocialist city Fig. 5.1.1. Commuting to work in Cracow during 1958 and 1968 Fig. 5.1.2. Commuting to work in Cracow during 1973 and 1983 Fig. 5.1.3. Commuting to work in Cracow during 1988 and 1996 Fig. 5.1.4. Extent of influence of the Cracow urban region during 1949-1996 and forecast for 2020 Fig. 5.2.1. Functional/spatial zoning of the Cracow urban region during 1950--1960 Fig. 5.2.2. Functional/spatial zoning of the Cracow urban region during 1970--1978 Fig. 5.2.3. Functional/spatial zoning of the Cracow urban region during 1988--1998 Fig. 5.2.4. Development of the rural urban fringe of Cracow against the background of the Cracow urban region Fig. 5.3.1. Population development of the Cracow urban region during 1950--1998 Fig. 5.3.2. Urban cycle of the Cracow and Milan urban regions Fig. 5.3.3. Population redistribution in the Brussels urban region during 1947--1981 Fig. 5.3.4. Population redistribution in the Cracow urban region during 1950--2000 Fig. 5.3.5. Functional population density profile of the Cracow urban regie”¹ during 1950-1998 Fig. 5.3.6. Population density in Moscow and Paris Fig. 5.3.7. Change to population density in the urban region in the USA Fig. 6.1.1. Steps of a multidimensional comparative analysis Fig. 6.3.1. Population aged more than 60 in total population in the Cracow urban region during 1950-1998 Fig. 6.3.2. Demographic dependency index in the Cracow urban region Fig. 6.3.3. Women as proportion of total population in the Cracow urban regie”¹ Fig. 6.3.4. Professional activity ratio in the Cracow urban region during 1970 " 1988 Fig. 6.3.5. Professionally active blue collar workers of the total professionally active in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.6. Professionally active in industry of total professional active in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.7. Professionally active in construction of total professional active i” the Cracow urban region during 1970-1988 546 Fig. 6.3.8. Professionally active in commerce and trade of total professional active in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.9. Professionally active in administration of total professional active in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.10. Professionally active in research and education of total professional active in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.11. Professionally active in health care of total professional active in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.12. Professionally active in agriculture of total professional active in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.13. Population aged 15 or more with higher education in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.14. Population aged 15 or more with secondary education in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.15. Population aged 15 or more with basic vocational education in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.16. Population aged 15 or more with primary education in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.17. Number of persons per household in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.18. Single-person households of the total households in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.19. Number of persons per household in the Cracow urban region during 1970-1988 Fig. 6.3.20. Number of persons per apartment chamber in the Cracow urban region during 1950-1988 Fig. 6.3.21. Number of chambers per apartment in the Cracow urban region during 1950-1988 Fig. 6.3.22. Number of persons per apartment in the Cracow urban region during 1950-1988 Fig. 6.4.1. Education structure of the Cracow urban region in 2000 Fig. 6.4.2. Household size and structure in the Cracow urban region in 2000 Fig. 6.4.3. Housing conditions in the Cracow urban region in 2000 Fig. 6.4.4. Apartment ownership structure in the Cracow urban region in 2000 (in %) Fig. 6.5.1.1. Level of demographic development in the Cracow urban region during 1950-1998 according to spatial functional zoning (the model development method - dynamic approach) 547 Fig. 6.5.1.2. Level of social development in the Cracow urban region during 1950-1998 according to spatial functional zoning (the model development method — dynamic approach) Fig. 6.5.1.3. Level of social development (demographic variant) in the Cracow urban region during 1970-1988 according to spatial functional zoning (the model development method - dynamic approach) Fig. 6.5.1.4. Level of social development (social II variant) in the Cracow urban region during 1970-1988 according to spatial functional zoning (the model development method - dynamic approach) Fig. 6.5.1.5. Level of social development (household variant) in the Cracow urban region during 1970-1988 according to spatial functional zoning (the model development method — dynamic approach) Fig. 6.5.1.6. Level of social development (housing variant) in the Cracow urban region during 1970-1988 according to spatial functional zoning (the model development method - dynamic approach) Fig. 6.5.1.7. Level of social development (overall social variant II) in the Cracow urban region during 1970-1988 according to spatial functional zoning (the model development method - dynamic approach) Fig. 6.5.1.8. Level of social development (social variant III) in the Cracow urban region in 2000 according to spatial functional zoning Fig. 6.5.2.1. Local social development ratio in the demographical dimension in the Cracow urban region in 1950 Fig. 6.5.2.2 Local social development ratio in the demographical dimension in the Cracow urban region in 1960 Fig. 6.5.2.3. Local social development ratio in the demographical dimension the Cracow urban region in 1970 Fig. 6.5.2.4. Local social development ratio in the household dimension in the Cracow urban region in 1970 Fig. 6.5.2.5. Redistribution of family types in the Cracow urban region during 1970-2000 Fig. 6.5.2.6. Local social development ratio in the household dimension in the Cracow urban region in 1978 Fig. 6.5.2.7. Local social development ratio in the demographical dimension the Cracow urban region in 1978 Fig. 6.5.2.8. Local social development ratio in the demographical dimension u¹ the Cracow urban region in 1988 Fig. 6.5.2.9. Local social development ratio in the demographical dimension iⁿ the Cracow urban region in 1998 Fig. 6.5.2.10. Redistribution of the demographic development level in the CrS' cow urban region during 1950-2000 548 Fig. 6.5.2.11 Local social development ratio in the social dimension and in the Cracow urban region in 1950 Fig. 6.5.2.12 Redistribution of the social development level in the Cracow urban region during 1950-2000 Fig. 6.5.2.13 Local social development ratio in the social dimension 2 in the Cracow urban region in 1970 Fig. 6.5.2.14 Local social development ratio in the social dimension and in the Cracow urban region in 1978 Fig. 6.5.2.15 Local social development ratio in the social dimension and in the Cracow urban region in 1988 Fig. 6.5.2.16 Redistribution of the housing condition level in the Cracow urban region during 1970-2000 Fig. 6.5.2.17. Local social development ratio in the dimension of housing conditions in the Cracow urban region in 1988 Fig. 7.1.3.1. Conceptualisation of the quality of life Fig. 7.2.1. Poverty rates in Poland during 1993-2003 Fig. 7.2.2. Survey of household material status among Poles during 1988-2003 Fig. 7.2.3. Satisfaction with selected areas of daily life in Poland during 1994--2002 Fig. 7.3.1. Amenities and equipment in apartments of the Cracow urban region (percentage of total apartments) Fig. 7.3.2. Household appliances in households of the Cracow urban region (percentage of total households) Fig. 7.3.3. Entertainment and media consumer electronics in households of the Cracow urban region (percentage of total households) Fig. 7.3.4. Mobility consumer durables in households of the Cracow urban region (percentage of total households) Fig. 7.3.5. Households in the Cracow urban region with leisure real estate property (percentage of total households) Fig. 7.3.6. Number of meals per day per respondent in the Cracow urban region Fig. 7.3.7a. Dimensions of level of living in the Cracow urban region; durable consumer goods Fig. 7.3.7b. Dimensions of level of living in the Cracow urban region; economic aspect, housing standard, social participation and number of meals Fig. 7.3.8. Household structure in the Cracow urban region according to income management (percentage) Fig. 7.3.9. Quality of life of the Cracow urban region in the category: family life and neighbour relationships Fig. 7.3.10. Quality of life of the Cracow urban region in the category: housing environment 549 Fig. 7.3.11. Quality of life of the Cracow urban region in the category: overall social status Fig. 7.3.12. Quality of life of the Cracow urban region in the category: economic status Fig. 7.3.13. Quality of life of the Cracow urban region in the category: health condition Fig. 7.3.14. Quality of life of the Cracow urban region in the category: free time management Fig. 7.3.15. Quality of life of the Cracow urban region in the category: social participation Fig. 7.3.16. Dimensions of the quality of life in the Cracow urban region Fig. 7.3.17. Rating of the basic living services in the Cracow urban region Fig. 7.3.18. Rating of the social services in the Cracow urban region Fig. 7.3.19a. Ways of spending free time in the Cracow urban region; percentage of total free time Fig. 7.3.19b. Index of city's lifestyle by ranges Fig. 7.4.1. Schematic of one-way and two-way relationships in the correlation matrix of living standard variables Fig. 7.4.2. Schematic of one and two-way relationships in the correlation matrix of the quality of life variables Fig. 7.4.3. Objective and subjective factors’ correlation coefficients vs. level ol living in the Cracow urban region Fig. 7.4.4. Objective and subjective factors’ correlation coefficients vs. the quality of life in the Cracow urban region Fig. 8.4.1. Social structure in the Cracow urban region according to the socio--professional segments categories in 2000 Fig. 8.4.2. Social structure in the Cracow urban region according to principal socio-professional segments (five segment version) Fig. 8.4.3. Social structure in the Cracow urban region according to principal socio-professional segments (four segment version) Fig. 8.5.1. Marital status structure according to socio-professional segments m the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.5.2. Household size structure according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.5.3. Types of family social structures according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.6.1. Education structure according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.6.2. Employment structure in three sectors of the economy according t⁰ socio-professional segments in the Cracow urban region in 2001 550 Fig. 8.6.3. Employment structure according to NACE sections in socio-profes-sional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.7.1. Housing conditions according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.7.2. Ownership of real estate, amenities and household appliances, consumer electronics and means of transport according to socio-professional systems in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.7.3. Housing conditions (synthetic measure) according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.7.4. Material status (synthetic measure) according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.8.1. Satisfaction with the place of living according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.8.2. Willingness to move to another place of living voiced by respondents according to socio-professional systems in the Cracow urban region in 2000 in percentage of the total Fig. 8.8.3. Percentage of respondents expressing their satisfaction with the place of living vs. the percentage of respondents willing to move house according to the spatial functional zones of the Cracow urban region Fig. 8.8.4. Percentage of respondents expressing their satisfaction with the place of living vs. the percentage of respondents willing to move house according to the socio-professional segments in the Cracow urban region Fig. 8.8.5. Commuting time of respondents according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.9.1. Proportion of spending on food in total household spending on consumer goods and services according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.9.2. Spending on housing as proportion of total household spending on consumer goods and services according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.9.3. Spending on clothing and footwear as proportion of total household spending on consumer goods and services according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.9.4. Spending on culture and recreation as proportion of total household spending on consumer goods and services according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.9.5. A synthetic measure of consumption according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.10.1. Assessment of material status according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 551 Fig. 8.10.2. Self assessment of material status by respondents vs. actual material status according to socio-professional segments in the Cracow urban region Fig. 8.10.3. Self assessment of material status by respondents vs. housing conditions according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 8.10.4. Self assessment of material status by respondents vs. consumption according to socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Fig. 9.1.1. Metropolisation vs. residential location of expatriates in the Cracow urban region Fig. 9.1.2. Employment in industry in selected European cities in early 1990s (percentage to total employment) Fig. 9.1.3. Urban cycle vs. migration processes (W. Zelinski’s migration transition model) Fig. 9.1.4. Conurbanisation cascade Fig. 9.1.5. Dominant migration flows and establishment of inhabitants of the Cracow urban region according to development zones during 1990s Fig. 9.1.6. Migrations into growth zones of the Cracow urban region according to family life cycle during 1990s Fig. 9.1.7. Migrations into growth zones of the Cracow urban region according to migration causes during 1990s Fig. 9.1.8. Changes to the range and intensity of work commuting during the real socialist and system transformation in Poland Fig. 9.1.9. Functioning of the land rent and the property market in the urban region at the time of system transformation and their impact on the spatial social structure Fig. 9.1.10. Average prices of undeveloped land in Cracow during 1993-1998 (USD per m²) Fig. 9.2.1. Change of social status in the Cracow urban region during 1950--2000 Fig. 9.2.2. Change of the spatial social structure of the Cracow urban regio¹¹ during 1950-2000 Fig. 9.2.3. Main structuring axes and factors in the Cracow urban region during 1950-2000 Fig. 9.2.4. Change of social status along the centre-periphery axis of Europe³¹¹ cities according to E. Lichtenberger (1972) Fig. 9.2.5. Profile of the social status transformation in the Cracow urban region during 1930/39-2000 552 Fig. 9.2.6. Spatial social types of district in the city of Cologne Fig. 9.3.1. Quality of life (in the broad sense) in the Cracow urban region according to four categories (quality of life in the strict sense, level of living, lifestyle and subjective living conditions) Fig. 9.3.2. Types - stages of life (in the broad sense) in the Cracow urban region Fig. 9.4.1. Principal dimensions of social stratification in the Cracow urban region Fig. 9.4.2. Principal dimensions of social stratification according to the zoning of the Cracow urban region Fig. 9.4.3. Pyramid charts of the dimensions of social stratification during the real socialist period and the transformation period Fig. 9.4.4. Global social differences in the Cracow urban region according to socio-professional segments Fig. 9.4.5. Social stratification hierarchy in the Cracow urban region according to the spatial functional zoning Fig. 9.5.1. Age pyramid charts of the Cracow population according to a migration forecast for the period 2003-2023 553 List of tables Tab. 1.1.1. Study area, scope, period and the related theoretical background Tab. 2.2.1.1. Family life cycle and its impact on housing preferences Tab. 2.3.1.1. Distribution of working men aged 21-65 according to socio-pro-fessional groups in Łódź during 1965-1987 Tab. 2.3.3. Distribution of urban population according to social groups and urban development zones in the Soviet Union during 1980s Tab. 3.4.1. Indicators describing urban region zones (including threshold values) Tab. 3.4.2. Indicators used to outline zones in large European cities Tab. 3.4.3. Threshold values of measures of shuttle migrations to central cities in France Tab. 4.1.1. Features of spheres of modernisation Tab. 4.1.2. General characteristics of Poland’s socio-economic system A. Real socialist period B. Transformation period Tab. 4.1.3. Pace of change in Poland during 1989-2003 according to “institutional complexes” Tab. 4.1.4. Differentiation factors of the Central European transformation process Tab. 4.1.5. Apartment ownership structure in Central European states and capitals (mid 1990s) Tab. 4.1.6. Transformation processes in Central European cities Tab. 4.2.2.1. Fordism vs. postfordism Tab. 4.2.2.2. State-centric and polycentric political models Tab. 4.2.4.1. Characteristics of a metropolis Tab. 4.2.4.2. Types of activities used as criteria of metropolitan functions Tab. 4.3.1. Processes and phenomena defining Central European systemic transformation and globalisation according to domains of urban development environment Tab. 5.1.1. Spatial and population growth of the Cracow urban region during 1950-1998 and forecasted until 2020 (within successive borders) Tab. 5.2.1. Measures of delimitation of the Cracow urban region and its spatial structure and their threshold values Tab. 5.2.2. Summary of features taken into account in the delimitation of the Cracow urban region’s zones Tab. 5.3.1. Demographic growth of the Cracow urban region during 1950-1998 A. in absolute terms B. in percentage terms 554 Tab. 5.3.2. Development stages of functional urban regions according to selected model approaches Tab. 5.3.3. Development of the Cracow urban region according to urban cycle stages and phases Tab. 6.1.1. Variants (sectors) of variables in the multidimensional comparative analysis used to determine the local social development index at given points in time Tab. 6.1.2. Potential diagnostic features Tab. 6.2.1. Population growth in Cracow against the background of population developments in large Polish cities during 1950-2002 Tab. 6.2.2. Demographic and social characteristic of Cracow and Nowa Huta during 1950-1995 Tab. 7.1.2.1. Types of needs in the study of living standards Tab. 7.1.3.1. Principal dimensions of urban quality of life according to selected city ratings Tab. 7.2.1. Real income of households in Poland during 1989-2002 Tab. 7.2.2. Structure of average disposable per capita income in Polish households during 1989-2003 Tab. 7.2.3. Spending structure per capita in Polish households during 1989--2003 Tab. 7.2.4. Household appliances in Poland during 1990-2004 as percentage of total households Tab. 7.2.5. Consumer electronics and optical equipment in Polish households during 1990-2004 as percentage of total households Tab. 7.2.6. Households with cars in Poland during 1992-2004 as percentage of total households Tab. 7.2.7. Opinions on Polish family level of living during 1993-2004 based on spending as percentage of total households Tab. 7.2.8. Subjective factors influencing general satisfaction with life in Poland during 1999-2002 Tab. 7.2.9. Objective factors influencing general satisfaction with life in Poland during 1999-2002 Tab. 7.4.1. Correlation matrix of variables characterising consumer durables per households (level of living) in the Cracow urban region Tab. 7.4.2. Variables representative of individual objective and subjective factors with an impact on the level of living and the quality of life in the Cracow urban region Tab. 7.4.3. Summary of correlation indices linking selected factors and standards of living in the Cracow urban region 555 Tab. 7.4.4. Correlation of variables characterising consumer durables per households (level of living) with the education structure in the Cracow urban region Tab. 7.4.5. Correlation of variables characterising consumer durables per households (level of living) with the age structure of respondents in the Cracow urban region Tab. 7.4.6. Correlation of variables characterising consumer durables per households (level of living) with professional activity of respondents in the Cracow urban region Tab. 7.4.7. Correlation of variables characterising consumer durables per households (level of living) with the respondent household budget structure in the Cracow urban region Tab. 7.4.8. Correlation of variables characterising consumer durables per households (level of living) with the distance from the city centre according to functional zones in the Cracow urban region Tab. 7.4.9. Correlation of variables characterising consumer durables per households (level of living) with the aspects of the respondents’ daily life (quality of life) in the Cracow urban region Tab. 7.4.10. Correlation of variables characterising consumer durables per households (level of living) with the household structure in the Cracow urban region Tab. 7.4.11. Correlation of variables characterising consumer durables per households (level of living) with the amount and ways spending leisure time by respondents in the Cracow urban region Tab. 7.4.12. Correlation matrix of variables characterising respondent satisfa* ction with selected aspects of life (quality of life) in the Cracow urban region Tab. 7.4.13. Summary of correlation indices between selected factors and the quality of life in the Cracow urban region Tab. 7.4.14. Correlation between the assessment of selected aspects of daily 1*' fe and the education structure in the Cracow urban region Tab. 7.4.15. Correlation between the assessment of selected aspects of daily l¹' fe and professional activity of respondents in the Cracow urban region Tab. 7.4.16. Correlation between the assessment of selected aspects of daily 1*' fe with the age structure of respondents in the Cracow urban region Tab. 7.4.17. Correlation between the assessment of selected aspects of daily I¹' fe and consumer durables’ status (living standards) in the Cracow urban region 556 Tab. 7.4.18. Correlation between the assessment of selected aspects of daily life and the respondent household budget structures in the Cracow urban region Tab. 7.4.19. Correlation between the assessment of selected aspects of daily life and the household structure of respondents in the Cracow urban region Tab. 7.4.20. Correlation between the assessment of selected aspects of daily life and the amount and ways of spending leisure time by respondents in the Cracow urban region Tab. 7.4.21. Correlation between the assessment of selected aspects of daily life and the distance from the city centre according to functional zones in the Cracow urban region Tab. 8.1.1. Studies into social structure from the standpoint of profession classification in Polish and international contexts Tab. 8.2.1. Basic classification structure of professions and specialisations Tab. 8.2.2. Relationships between socio-professional categories included in the study of the Cracow social structure and the official classification of professions by Polish Ministry of Labour and Social Policy Tab. 8.3.1. Socio-professional structure of postcommunist states in 1992 and a forecast for 2005 (%) Tab. 8.3.2. Socio-professional stratification in Poland as percentage of the total Tab. 8.4.1. Breakdown into social categories in the Cracow urban region according to spatial functional zones in 2000 Tab. 8.9.1. Breakdown of average monthly spending on certain consumer goods and services by socio-professional segments in the Cracow urban region in 2000 Tab. 8.10.1. Summary analysis of correlation between the subjectively rated material status and the objective measures in the Cracow urban region in 2000 Tab. 9.1.1. Urban typology in Central and Eastern Europe according to prevailing social structures Tab. 9.4.1. Correlation matrix of variables characterising social stratification of the Cracow urban region and the central city Tab. 9.4.2. Correlation matrix of variables characterising social stratification of the large housing estate zone and the new suburban zone Tab. 9.4.3. Correlation matrix of variables characterising social stratification of the rural urban fringe including the commuter zone and the Nowa Huta centre Tab. 9.4.4. Social inequality index Tab. 9.4.5. Variability coefficient of socio-professional segments (intra-seg-ment diversity) in the Cracow urban region 557 Tab. 9.4.6. Average variability coefficient per zones of the Cracow urban region (cross-segment diversity) Tab. 9.5.1. Cracow demographic forecast 2003-2023 Tab. 10. 1. Social structure of the Cracow urban region according to its main attributes, broken down into spatial functional zones ANEKS Kwestionariusz Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego 31-044 Kraków ul. Grodzka 64 KWESTIONARIUSZ Miejscowość, jednostka urbanistyczna..................... Gmina, dzielnica samorządowa............................. Numer respondenta............. Szanowna Pani, szanowny Panie. Zwracamy się z uprzejmą prośbą o udzielenie odpowiedzi na zamieszczone w kwestionariuszu pytania. Pragniemy zapewnić, te przeprowadzane przez nas badania słutą celom naukowym, a odpowiedzi Pana(i) objęte są tajemnicą. Serdecznie dziękujemy za rzetelne wypełnienie kwestionariusza. I. Z ilu osób składa się Pani(a) gospodarstwo domowe?...... osób Stopień Płeć Rok Wykształ Stan Rodzaj Nazwa Lp pokre- M - K urodź. -cenie cywilny Zawód Sektor Branża pracy dzielnicy wieństwa 1. 2 3 4. 5. 6. 7. II. Jak długo mieszka Pan(i) pod obecnym adresem? od.............roku od urodzenia III. Gdzie Pan(i) mieszkał(a) zanim przeniósl(a) się Pan(i) pod obecny adres? Proszę podać wszystkie zmiany miejsca zamieszkania, począwszy od miejsca urodzenia. Lata Miejsce zamieszkania Przyczyna migracji od do 1. 2 3 4. 5. Przyczyny migracji: Mieszkaniowe: 1 - wielkość mieszkania 2 - jakość mieszkania 3 - koszty utrzymania 4 - budowa domu 17 inne: Sąsiedztwo - otoczenie: 5 - względy ekologiczne 6 - względy krajobrazowe 7 - sąsiedzi (śród, społeczne) 8 - jakość usług komunalnych Dostępność do: 9 - miejsca pracy 10 - usług 11 - szkół 12 - rodziny, przyjaciół Zmiany wżyciu osobistym: 13 - zmiana miejsca pracy 14 - emerytura 15 - założenie rodziny 16 - powiększenie rodziny IV. Proszę szacunkowo określić w procentach przeciętne miesięczne rozchody w Pana(i) gospodarstwie domowym._____________________________________________________________________ | Żywność | Odzież | Mieszkanie i jego | Kultura, oświata. | Opieka | Pozostałe 559 V. Które z niżej podanych stwierdzeń najlepiej oddaje sytuację materialną w Pana(i) gospodarstwie domowym: [ ] Pieniędzy nie starcza nawet na żywność. [ j Pieniędzy wystarcza na żywność, ale z trudem na opłaty i inne zakupy. [ j Żyjemy bardzo oszczędnie, żeby odłożyć na poważniejsze zakupy. [ j Żyjemy oszczędnie i w zasadzie wystarczy nam na wszystko. [ j Pieniędzy wystarcza na wszystko bez specjalnego oszczędzania. VI. Ile posiłków Pan(i) spożył(a) w ciągu wczorajszego dnia? 1. 2 3. 4. VII. Wyposażenie domu: elektryczność ( ] centralne ogrzewanie [ ] łazienka [ ] sauna wodociąg zbiorowy [ j ogrzewanie węglowe [ ] kanalizacja [ j basen wodociąg własny [ j ogrzewanie elektryczne [ ] szambo [ j garaż gaz z sieci ( j ogrzewanie gazowe ( ] telefon ( ] klimatyzacja gaz z butli [ j bieżąca, ciepła woda [ j telew. kablowa ( j siłownia odkurzacz typu zelmer odkurzacz typu rainbow pralka wirnikowa pralka automat, zamrażarka rower motocykl, skuter motorower VIII. Które z wymienionych przedmiotów i urządzeń użytkuje się w Pana(i) gospodarstwie domowym? radio stereo tv czarno-biały tv kolorowy magnetofon magnetowid lodówka zmywarka do naczyń kuchenka mikrofalowa samochód osobowy (ile) samochód dostawczy kamera video aparat fotograficzny komputer PC note book (laptop) sprzęt typu Atlas sprzęt hi-fi (wieża) IX. Parametry posesji: wielkość działki.. a* pow. użytkowa domu m² liczba pokoi X. Forma własności mieszkania.................................................... XI. Czy ogólnie jest Pan(i) zadowolony(a) z tego, że mieszka w tej dzielnicy (rejonie miasta, osiedlu)? [ ] zdecydowanie tak [ ] zdecydowanie nie ( ] trudno ocenić [ j raczej tak { j raczej nie XII. Czy chcialby Pan (i) przenieść się do innej dzielnicy, miejscowości? tak - dokąd?...................... nie dlaczego?................................................................. XIII. Czy ktoś z osób mieszkających razem z Panem(ią) zamierza przenieść się na stałe do innej dzielnicy, miejscowości? tak nie dlaczego?................................................................. XIV. Czy jest Pan(i) właścicielem (dzierżawcą): ogródka działkowego działki letniskowej z domkiem sezonowym / całorocznym gdzie?................................................. 560 XV. Jak ocenia Pan(i) rejon (dzielnicę), w której Pan(i) mieszka w zakresie działalności: Wyszczególnienie Dobrze Raczej Trudno Raczej Źle Nie dobrze ocenić źle dotyczy Handlu art żywnościowymi Handlu art. przemysłowymi Komunikacji zbiorowej Szkolnictwa Przedszkoli Opieki społecznej Usług lekarskich Aptek Poczty Ośrodków kultury Kościoła Bezpieczeństwa publicznego XVI. Formy spędzania wolnego czasu, w godzinach na miesiąc: Restauracja, kawiarnia Sport Teatr, kino Czytanie gazet, czas. Spacer Oglądanie TV Imprezy sportowe Wycieczki Inne (jakie?) XVII. Proszę określić czas dojazdu do pracy lub szkoły Pana(i) i członków rodziny: w minutach: do 15 15 do 30 30 do 45 45 do 60 powyżej 60 XVIII. Czy jest Pan(i) zadowolony(a) z następujących dziedzin życia: Zadowo- Raczej Trudno Raczej Niezado- Nie Wyszczególnienie lony zadowo- ocenić niezadowo- wolony doty- lony lony czy Dzieci (satysfakcja) Posiadanie przyjaciół Zycie osobiste Miejsce zamieszkania Sąsiedzi Praca zawodowa Dbanie o dom Warunki mieszkaniowe Wykształcenie Pozycja społeczna Zdrowie Samopoczucie psychiczne Sposób spędzania wolnego czasu Ilość wolnego czasu Sytuacja materialna Realizacja zasad demokracji w kraju Działania władz samorządowych 561 Informacje personalne. Pleć: M K Rok urodzenia........... Wykształcenie: [ ] niepełne podstawowe [ j podstawowe [ ] zasadnicze zawodowe [ j średnie [ j niepełne wyższe [ ] wyższe Stan cywilny:...............(data zawarcia związku małżeńskiego).................. Zatrudnienie w 2000 roku: sektor: j.g.u. s.p.h. s.c. o.f. branża:..................................................... Rodzaj pracy................................................ emeryt rencista bezrobotny na zasiłku bezrobotny bez zasiłku Nazwa ulicy, w której znajduje się instytucja (zakład pracy)...................... Jeszcze raz serdecznie dziękujemy za okazaną pomoc. 562 Spis tabel w Aneksie Tab. A.l. Macierz współczynników korelacji między potencjalnymi zmiennymi diagnostycznymi opisującymi lokalny rozwój społeczny regionu miejskiego Krakowa w wymiarze demograficznym sensu stricto I Tab. A.2. Zredukowana macierz współczynników korelacji między potencjalnymi zmiennymi diagnostycznymi R (etap I) Tab. A.3. Zredukowana macierz współczynników korelacji między potencjalnymi zmiennymi diagnostycznymi R (etap II) Tab. A.4. Dobór zmiennych diagnostycznych metoda parametryczną w ujęciu dynamicznym wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar demograficzny sensu stricto I Tab. A.5. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar demograficzny sensu stricto I. (lata 1950, 1960, 1970, 1978, 1988 I 1998) Tab. A.6. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar społeczny I. (lata 1950, 1960, 1970, 1978, 1988 I 1998) Tab. A.7. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar demograficzny sensu stricto II (lata 1970, 1978, 1988) Tab. A.8. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar społeczny II (lata 1970,1978, 1988) Tab. A.9. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar gospodarstw domowych Tab. A. 10. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar mieszkaniowy (lata 1970, 1978, 1988) Tab. A.l 1. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar demograficzny 111 (1998) Tab. A. 12. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar społeczny III (1998) 563 Tables of the Anex Tab. A.l. Matrix of correlation indices linking potential diagnostic variables of the social development of the Cracow urban region in the strict demographic dimension I Tab. A.2. Reduced matrix of correlation indices linking potential diagnostic variables R (step I) Tab. A.3. Reduced matrix of correlation indices linking potential diagnostic variables R (step II) Tab. A.4. Selection of diagnostic variables using the parametric method in the dynamic approach of the local social development index; demographic dimension in the strict sense I Tab. A.5. Selection of diagnostic variables taking into account their nature for the local social development index; demographic dimension in the strict sense and (1950,1960,1970,1978, 1988 and 1998) Tab. A.6. Selection of diagnostic variables taking their nature into account for the local social development index; social dimension and (1950, 1960, 1970, 1978, 1988 and 1998) Tab. A.7. Selection of diagnostic variables taking their nature into account for the local social development index; demographic dimension in the strict sense II (1970, 1978 and 1988) Tab. A.8. Selection of diagnostic variables taking their nature into account for the local social development index; social dimension II (1970, 1978, 1988) Tab. A.9. Selection of diagnostic variables taking their nature into account for the local social development index; household dimension Tab. A. 10. Selection of diagnostic variables taking their nature into account for the local social development index; housing dimension (1970, 1978, 1988) Tab. A.l 1. Selection of diagnostic variables taking their nature into account for the local social development index; demographic dimension III (1998) Tab. A. 12. Selection of diagnostic variables taking their nature into account for the local social development index; social dimension III (1998) 564 Tab. A. 1. Macierz współczynników korelacji między potencjalnymi zmiennymi diagnostycznymi opisującymi lokalny rozwój społeczny regionu miejskiego Krakowa w wymiarze demograficznym sensu stricto I Nr Nazwa zmiennej potencjalnej Gęstość zaludnienia Ludność w wieku 0-15 Ludność w wieku 16-59 Ludność w wieku 60 lat Mężczyźni w % ludności Współczynnik Współczynnik Współczynnik Wskaźnik starości lat w % ludności ogółem lat w % ludności ogółem 1 więcej w % ludności ogółem obciążenia obciążenia ludnością obciążenia ludnością i________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ogółem demograficznego przedprodukcyjną poprodukcyjną ogółem 1. Gęstość zaludnienia 1,000 0,482 0,114 0,335 0,369 0,089 0,447 0,297 0,272 2. Ludność w wieku 0-15 lat w % ludności ogółem 0,482 1,000 1,141 0,530 0,573 0,374 0,966 0,422 0,692 3. Ludność w wieku 16-59 lat w % ludności ogółem 0,114 0,141 1,000 0,346 0,275 0,630 0,342 0,451 0,297 4. Ludność w wieku 60 lat I więcej w % ludności 0,335 0,530 0,346 1,000 0,091 0,571 0,327 0,984 0,824 ogółem 5. Mężczyźni w % ludności ogółem 0,369 0,573 0,275 0,091 1,000 0,355 0,548 0,068 0,288 6. Współczynnik obciążenia demograficznego ogółem 0,089 0,374 0,630 0,571 0,355 1,000 0,583 0,679 0,230 7. Współczynnik obciążenia ludnością 0,447 0,966 0,342 0,327 0,548 0,583 1,000 0,200 0,533 przedprodukcyjną 8. Współczynnik obciążenia ludnością poprodukcyjną 0,297 0,422 0,451 0,984 0,068 0,679 0,200 1,000 0,759 9. Wskaźnik starości 0,272 0,692 0,297 0,824 0,288 0,230 0,533 0,759 1,000 Rl 3,405 5,18 3,598 5,009 3,567 4,51 4,947 4,86 4,895 Źródło: Opracowanie własne. LA O\ LA 566 Tab. A.2. Zredukowana macierz współczynników korelacji między potencjalnymi zmiennymi diagnostycznymi (etap I) Nr Nazwa zmiennej potencjalnej Gęstość zaludnienia Ludność w wieku 16-59 Ludność w wieku 60 lat Mężczyźni w % ludności Współczynnik E Współczynnik lat w % ludności ogółem I więcej w % ludności ogółem obciążenia o\ 00 Tab. A.4. Dobór zmiennych diagnostycznych metoda parametryczną w ujęciu dynamicznym wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar demograficzny sensu stricto I Nr Lata Dynamiczna zmiennej Nazwa zmiennej potencjalnej 1950 1960 1970 1978 1988 1998 Razem zmienna C I I C I I C I I C I I c: i C I I c : i diagnostyczna 1. Gęstość zaludnienia : x ¡ X : x : x : x ; x 6 XX 2. Ludność w wieku 0-15 lat w % ludności ogółem ; ; ■ X x i 1 1 - 3. Ludność w wieku 16-59 lat w % ludności ogółem ; X X ; 1 :x 1 2 XX 4. Ludność w wieku 60 lat I więcej w % ludności ogółem x : ; 1 - - 5. Mężczyźni w % ludności ogółem ; x : x > X : x : x : x - 6 XX 6. Współczynnik obciążenia demograficznego ogółem ; J x : x ; ¡ 2 - XX 7. Współczynnik obciążenia ludnością przedprodukcyjną x : x : ; ■ 2 - XX 8. Współczynnik obciążenia ludnością poprodukcyjną x ■ ■ x : 2 XX 9. Wskaźnik starości X ■ ■ X ; X : x 1 3 XX Objaśnienia: x - zmienna diagnostyczna C - zmienna centralna 1 - zmienna izolowana XX - zmienna potencjalna uznana za dynamiczną zmienną diagnostyczną Źródło: Opracowanie własne. en 'O Tab. A.5. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar demograficzny sensu stricto I. (lata 1950, 1960, 1970, 1978, 1988 i 1998) Zakwalifikowana Nr Nazwa zmiennej potencjalnej Dynamiczna Charakter dynamiczna zmiennej zmienna zmiennej zmienna diagnostyczna diagnostycznej diagnostyczna 1. Gęstość zaludnienia XX S TAK 2. Ludność w wieku 0-15 lat w % ludności ogółem - - - 3. Ludność w wieku 16-59 lat w % ludności ogółem XX s TAK 4. Ludność w wieku 60 lat I więcej w % ludności ogółem - - - 5. Mężczyźni w % ludności ogółem XX D TAK 6. Współczynnik obciążenia demograficznego ogółem XX D TAK 7. Współczynnik obciążenia ludnością przedprodukcyjną XX S TAK 8. Współczynnik obciążenia ludnością poprodukcyjną XX D TAK 9. Wskaźnik starości XX N NIE Objaśnienia: S - stymulanta D - destymulanta N - nominanta XX - jak w tab. A.4. Źródło: Opracowanie własne. U» -U O Tab. A.6. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego -wymiar społeczny I. (lata 1950, 1960, 1970, 1978, 1988 i 1998) Zakwalifikowana Nr Nazwa zmiennej potencjalnej Dynamiczna Charakter dynamiczna zmiennej zmienna zmiennej zmienna diagnostyczna diagnostycznej diagnostyczna 1. Gęstość zaludnienia XX S TAK 2. Ludność w wieku 0-15 lat w % ludności ogółem - - - 3. Ludność w wieku 16-59 lat w % ludności ogółem - - - 4. Ludność w wieku 60 lat I więcej w % ludności ogółem XX N NIE 5. Mężczyźni w % ludności ogółem XX D TAK 6. Współczynnik obciążenia demograficznego ogółem XX D TAK 7. Współczynnik obciążenia ludnością przedprodukcyjną XX S TAK 8. Współczynnik obciążenia ludnością poprodukcyjną - - - 9. Wskaźnik starości - - - 10. Liczba izb na mieszkanie XX s TAK 11. Liczba osób na izbę XX D TAK 12. Liczba osób na mieszkanie XX D TAK 13. Utrzymujący się z pracy poza rolnictwem w % ludności ogółem XX S TAK Objaśnienia: jak w tab. A.5. Źródło: Opracowanie własne. Tab. A.7. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar demograficzny sensu stricto II (lata 1970, 1978, 1988) Zakwalifikowana Nr Nazwa zmiennej potencjalnej Dynamiczna Charakter dynamiczna zmiennej zmienna zmiennej zmienna diagnostyczna diagnostycznej diagnostyczna 1. Gęstość zaludnienia XX S TAK 2. Ludność w wieku 0-15 lat w % ludności oqółem - - - 3. Ludność w wieku 16-59 lat w % ludności ogółem XX s TAK 4. Ludność w wieku 60 lat I więcej w % ludności oqółem XX D TAK 5. Mężczyźni w % ludności ogółem - - - 6. Mężczyźni w wieku 0-15 lat w % ludności ogółem XX N - 7. Mężczyźni w wieku 16-59 lat w % ludności oqółem XX D TAK 8. Mężczyźni w wieku 60 lat I więcej w % ludności oqółem - - - 9. Kobiety w wieku 15-49 lat w % ludności oqó)em XX s TAK 10. Współczynnik obciążenia demograficznego ogółem - - - 11. Współczynnik obciążenia ludnością przedprodukcyjną XX s TAK 12. Współczynnik obciążenia ludnością poprodukcyjną - - - 13. Wskaźnik starości - - - Objaśnienia: jak w tab. A.5. Źródło: Opracowanie własne. 572 Tab. A.8. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar społeczny II (lata 1970, 1978, 1988) Dynamiczna Charakter Zakwalifikowana Nr Nazwa zmiennej potencjalnej zmienna zmiennej dynamiczna zmiennej diagnostyczna diagnostycznej zmienna diagnostyczna 1. Kobiety czynne zawodowo w % ogółu czynnych zawodowo XX N TAK 2. Kobiety czynne zawodowo w rolnictwie w % ogółu czynnych zawodowo w rolnictwie XX D TAK 3. Czynni zawodowo na stanowisku robotniczym w % ogółu czynnych zawodowo 4. Ogólny współczynniki aktywności zawodowej 5. Współczynnik aktywności zawodowej mężczyzn 6. Współczynnik aktywności zawodowej kobiet 7. Gospodarstwa domowe z użytkownikiem gospodarstwa rolniczego wśród gospodarstw domowych ogółem 8. Utrzymujący się z pracy poza rolnictwem w % ludności ogółem 9. Utrzymujący się z pracy w rolnictwie w % ludności ogółem 10. Utrzymujący się z niezarobkowego źródła w % ludności ogółem 11. Ludność czynna zawodowo w rolnictwie w % ogółu czynnych zawodowo XX D TAK 12. Ludność czynna zawodowo w przemyśle w % ogółu czynnych zawodowo - - 13. Ludność czynna zawodowo w budownictwie w % ogółu czynnych zawodowo XX s TAK 14. Ludność czynna zawodowo w transporcie I łączności w % ogółu czynnych XX N - zawodowo 15. Ludność czynna zawodowo w handlu w % ogółu czynnych zawodowo - - - 16. Ludność czynna zawodowo w gospodarce komunalnej w % ogółu czynnych XX D TAK zawodowo 17. Ludność czynna zawodowo w nauce w % ogółu czynnych zawodowo - - 18. Ludność czynna zawodowo w ochronie zdrowia w % ogółu czynnych zawodowo XX S TAK 19. Ludność czynna zawodowo w administracji w % ogółu czynnych zawodowo - - 20. Ludność z wykształceniem wyższym w % ludności powyżej 15 lat XX S TAK 21. Ludność z wykształceniem średnim w % ludności powyżej 15 lat - - 22. Ludność z wykształceniem zasadniczym zawodowym w % ludności powyżej 15 lat XX D TAK 23. Ludność z wykształceniem podstawowym w % ludności powyżej 15 lat - - 24. Ludność z wykształceniem niepełnym podstawowym w % ludności powyżej 15 lat XX D TAK Objaśnienia: jak w tab. A.5. Źródło: Opracowanie własne. Tab. A.9. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar gospodarstw domowych Dynamiczna Charakter Zakwalifikowana Nr Nazwa zmiennej potencjalnej zmienna zmiennej dynamiczna zmiennej diagnostyczna diagnostycznej zmienna diagnostyczna 1. Liczba osób na gospodarstwo domowe - - - 2. Gospodarstwo domowe jedno-osobowe w % gospodarstw domowych XX D TAK ogółem 3. Gospodarstwo domowe dwu-osobowe w % gospodarstw domowych - - - ogółem 4. Gospodarstwo domowe trzy- i cztero-osobowe w % gospodarstw XX S TAK domowych ogółem 5. Gospodarstwo domowe pięcio- i więcej osobowe w % gospodarstw XX D TAK domowych ogółem 6. Dwa i więcej gospodarstwa domowe w jednym mieszkaniu w % XX N - gospodarstw domowych ogółem Objaśnienia: jak w tab. A.5. Źródło: Opracowanie własne. Ln u 574 Tab. A. 10. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar mieszkaniowy (lata 1970, 1978, 1988) Zakwalifikowana Nr Nazwa zmiennej potencjalnej Dynamiczna Charakter dynamiczna zmiennej zmienna zmiennej zmienna diagnostyczna diagnostycznej diagnostyczna 1. Mieszkania - własność gospodarki uspołecznionej w % mieszkań - - - ogółem 2. Mieszkania - własność prywatna w % mieszkań ogółem XX S TAK 3. Mieszkania - własność spółdzielcza w % mieszkań ogółem XX S TAK 4. Liczba izb na mieszkanie XX s TAK 5. Powierzchnia użytkowa miesżkań w m'' na osobę XX s TAK 6. Liczba osób na izbę XX D - 7. Liczba osób na mieszkanie - - - 8. Mieszkania wybudowane do 1918 roku w % mieszkań ogółem - - - 9. Mieszkania wybudowane w latach 1918-1944 w % mieszkań ogółem XX s TAK 10. Mieszkania wybudowane w latach 1945-1970 w % mieszkań ogółem XX s TAK 11. Mieszkania wybudowane w latach 1971-1978 w % mieszkań ogółem - - 12. Mieszkania wybudowane w latach 1979-1988 w % mieszkań ogółem - - 13. Mieszkania wyposażone w wodociąg w % mieszkań ogółem - - - 14. Mieszkania wyposażone w WC w % mieszkań ogółem XX s TAK 15. Mieszkania wyposażone w gaz w % mieszkań ogółem - - - 16. Mieszkania wyposażone w łazienkę w % mieszkań ogółem - - - Objaśnienia: jak w tab. A.5. Źródło: Opracowanie własne. Tab. A.l 1. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar demograficzny III (1998) Zakwalifikowana Nr Nazwa zmiennej potencjalnej Dynamiczna Charakter dynamiczna zmiennej zmienna zmiennej zmienna diagnostyczna diagnostycznej diagnostyczna 1. Gęstość zaludnienia XX S TAK 2. Ludność w wieku 0-15 lat w % ludności ogółem XX S TAK 3. Ludność w wieku 16-59 lat w % ludności ogółem - - - 4. Ludność w wieku 60 lat I więcej w % ludności ogółem - - 5. Mężczyźni w % ludności ogółem - - 6. Mężczyźni w wieku 0-15 lat w % ludności ogółem XX N NIE 7. Mężczyźni w wieku 16-59 lat w % ludności ogółem - - 8. Mężczyźni w wieku 60 lat I więcej w % ludności ogółem XX S TAK 9. Kobiety w wieku 15-49 lat w % ludności ogółem - - - 10. Współczynnik obciążenia demograficznego ogółem XX D TAK 11. Współczynnik obciążenia ludnością przedprodukcyjną - - - 12. Współczynnik obciążenia ludnością poprodukcyjną - - - 13. Wskaźnik starości - - - 14. Ludność w wieku 21-30 lat i więcej w % ludności ogółem XX s TAK 15. Ludność w wieku 6-40 lat i więcej w % ludności ogółem - - - 16. Współczynnik wymiany młodych generacji XX s TAK 17. Ludność w wieku 65 lat i więcej w % ludności ogółem XX D TAK Objaśnienia: jak w tab. A.5. Źródło: Opracowanie własne. 575 576 Tab. A. 12. Dobór zmiennych diagnostycznych z uwzględnieniem ich charakteru do wskaźnika lokalnego rozwoju społecznego - wymiar społeczny III (1998) Zakwalifikowana Nr Nazwa zmiennej potencjalnej Dynamiczna Charakter dynamiczna zmiennej zmienna zmiennej zmienna diagnostyczna diagnostycznej diagnostyczna 1 Liczba izb na mieszkanie - - - 2 Powierzchnia użytkowa mieszkań w mzna osobę XX s TAK 3 Liczba osób na gospodarstwo domowe XX D TAK 4 Ludność z wykształceniem niepełnym podstawowym - - - 5 Ludność z wykształceniem.podstawowym - - - 6 Ludność z wykształceniem zasadniczym zawodowym - - - 7 Ludność z wykształceniem średnim XX s TAK 8 Ludność z wykształceniem wyższym XX s TAK 9 Mieszkania wyposażone w wodociąg w % mieszkań oqółem - - - 10 Mieszkania wyposażone w gaz w % mieszkań ogółem XX s TAK 11 Mieszkania wyposażone w łazienkę w % mieszkań ogółem XX s TAK Objaśnienia: jak w tab. A.5. Źródło: Opracowanie własne.