Krzysztof Ostafin Zmiany granicy rolno-leśnej w środkowej części Beskidu Średniego od połowy XIX wieku do 2005 roku Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Książka sfinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Uniwersytet Jagielloński RECENZENCI prof. dr hab. inż. Czesław Guzik prof. dr hab. Jan Lach PROJEKT OKŁADKI Paweł Bigos Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2006-2008 jako projekt badawczy nrN 306 031 31/2007 pt. Przyrodniczo-krajobrazowe uwarunkowania optymalizacji granicy rolno-leśnej w środkowej części Beskidu Średniego © Copyright by Krzysztof Ostafin & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2009 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 978-83-233-2712-7 wydawnictwo] UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 012-631-18-81, tel./fax 012-631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. 012-631-01-97, tel./fax 012-631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Serdecznie dziękuję promotorowi prof. dr. hab. Wiesławowi Ziaji za wszelką po- moc, motywację do pracy i cierpliwość. Pragnę także podziękować za czas poświę- cony na konsultacjach prof. dr. hab. inż. Czesławowi Guzikowi, prof. dr. hab. Janowi Lachowi, prof. dr. hab. Bronisławowi Górzowi, prof. dr. hab. Stefanowi Skibie oraz dr. hab. Jackowi Kozakowi. Za życzliwość i udostępnienie materiałów kartograficz- nych i fotograficznych przekazuję wyrazy wdzięczności prof dr. hab. Andrzejowi Koniasowi z Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku, mgr Irenie Grzybow- skiej z Centralnej Biblioteki Geografii i Ochrony Środowiska PAN w Warszawie, mgr Bożenie Kobiałce z Muzeum Regionalnego w Myślenicach i firmie RUCH S.A. Oddziałowi w Krakowie. Moim obowiązkiem jest podziękować za opiekę pracow- nikom Zakładu Geografii Fizycznej pod kierownictwem prof, dr hab. Krystyny Ger- man. Nie mogę zapomnieć także o moich kolegach - dr. Marcinie Żyle, mgr. Barto- szu Kulawiku i mgr. Tomaszu Tłuszczu, którzy udzielali mi pomocy merytorycznej i technicznej. Wyrazy wdzięczności za wsparcie podczas pisania tej pracy składam moim Rodzicom, szczególnie Ojcu, a za wyrozumiałość także Żonie. Spis treści 1. WSTĘP........................................................................... 11 1.1. Problematyka i cele pracy.................................................. 11 1.2. Położenie badanego obszaru................................................. 12 1.3. Podstawowe terminy......................................................... 14 1.4. Metody badań .............................................................. 15 1.4.1. Etapy postępowania badawczego....................................... 16 1.4.1.1. Etap wstępny................................................ 16 1.4.1.2. Badania terenowe............................................ 18 1.4.1.3. Analiza danych i opracowanie wyników........................ 18 1.4.2. Materiały źródłowe.................................................. 20 1.4.2.1. Materiały kartograficzne.................................... 20 1.4.2.2. Drugie wojskowe zdjęcie topograficzne Galicji (zdjęcie franciszkowskie)................................... 22 1.4.2.3. Trzecie wojskowe zdjęcie topograficzne Galicji (franciszko-józefińskie)............................................ 22 1.4.2.4. Mapy topograficzne Wojskowego Instytutu Geograficznego...................................................... 23 1.4.2.5. Powojenne mapy topograficzne................................ 23 1.4.2.6. Pozostałe materiały kartograficzne.......................... 24 1.4.2.7. Materiały niekartograficzne................................. 25 2. STAN BADAŃ...................................................................... 27 2.1. Uwarunkowania przebiegu granicy rolno-leśnej............................... 28 2.1.1. Czynniki naturalne.................................................. 28 2.1.2. Czynniki antropogeniczne............................................ 28 2.2. Skutki zmian granicy rolno-leśnej w środowisku przyrodniczym .............. 29 2.3. Projekty granicy rolno-leśnej.............................................. 30 2.4. Granica rolno-leśna w opracowaniach regionalnych........................... 30 3. CHARAKTERYSTYKA BADANEGO OBSZARU................................ 33 3.1. Środowisko przyrodnicze.................................................... 33 3.1.1. Budowa geologiczna.................................................. 33 3.1.2. Rzeźba terenu....................................................... 33 3.1.3. Klimat.............................................................. 36 3.1.4. Wody................................................................ 40 3.1.5. Gleby............................................................... 41 3.1.6. Szata roślinna...................................................... 41 8 3.2. Działalnoś ć człowieka................................................ 44 3.2.1. Zabudowa....................................................... 44 3.2.2. Rolnictwo...................................................... 44 3.2.3. Pozyskiwanie drewna............................................ 46 4. ANALIZA ZMIAN GRANICY ROLNO-LEŚNEJ I LESISTOŚCI............................ 49 4.1. Okres 1861-62 — 1911-14.............................................. 49 4.2. Okres 1911-14 — 1978-80.............................................. 51 4.2.1. 1911-14 — 1931-38 ............................................. 52 4.2.2. 1931-38 — 1978-80.............................................. 56 4.3. Okres 1978-80 — 2005 ................................................ 57 4.3.1. 1978-80 — 2003 ................................................ 57 4.3.2. Odłogowanie użytków rolnych i nasadzenia drzew do 2005 roku.... 59 5. UWARUNKOWANIA GRANICY ROLNO-LEŚNEJ......................................... 65 5.1. Czynniki naturalne.................................................... 65 5.1.1. Budowa geologiczna............................................. 65 5.1.2. Rzeźba terenu.................................................. 65 5.1.3. Klimat......................................................... 68 5.1.4. Gleby.......................................................... 68 5.2. Czynniki antropogeniczne.............................................. 69 5.2.1. Gęstoś ć zaludnienia........................................... 69 5.2.2. Własnoś ć ziemi................................................ 70 5.2.3. Zmiany funkcji obszarów górskich............................... 70 6. PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWY PROJEKT GRANICY ROLNO-LEŚNEJ........................................................... 73 6.1. Kryteria przyrodnicze................................................. 73 6.2. Kryteria krajobrazowe................................................. 74 7. SPOŁECZNO-EKONOMICZNE TŁO PROJEKTU GRANICY ROLNO-LEŚNEJ........................................................... 75 7.1. Dokumenty uwzględniające zmiany zalesienia............................ 75 7.1.1. Poziom międzynarodowy, krajowy i regionalny.................... 75 7.1.2. Poziom lokalny................................................. 76 7.2. Problemy społeczno-ekonomiczne........................................ 78 8. ANALIZA TRANSFORMACJI KRAJOBRAZU NA PODSTAWIE ZMIAN PARAMETRÓW GRANICY ROLNO-LEŚNEJ I POWIERZCHNI LEŚNYCH................................................................ 79 9. DYSKUSJA................................................................... 83 9.1. Zmiany przebiegu granicy rolno-leśnej na tle dotychczasowych badań ... 83 9.2. Projekt granicy rolno-leśnej na tle dotychczasowych badań............. 88 9.3. Dokładność wyników pracy.............................................. 91 9 10. WNIOSKI............................................................. 93 LITERATURA............................................................... 95 ZAŁĄCZNIKI.............................................................. 107 Załącznik 1. Podział granic przyrodniczych na klasy wyrazistości..... 107 Załącznik 2. Położenie badanego obszaru na arkuszach wykorzystywanych map topograficznych.................................................. 110 Załącznik 3. Granica rolno-leśna i powierzchnia lasu w miejscowościach i zlewniach (ujęcie statyczne).................................... 113 SPIS MAP................................................................ 117 SPIS RYCIN.............................................................. 119 SPIS TABEL.............................................................. 121 SPIS FOTOGRAFII 123 1. WSTĘP 1.1. Problematyka i cele pracy Granica rolno-leśna jest jedną z najważniejszych i najłatwiej dostrzegalnych granic krajobrazowych. W środowisku przyrodniczym rozdziela co najmniej dwa ekosystemy o- darce człowieka - dwie ważne formy użytkowania ziemi. Ponieważ badany obszar jest położony znacznie poniżej naturalnej górnej granicy - na jest antropogeniczna, ale jednocześnie modyfikowana przez czynniki naturalne. - nych i lasów. Wpływają na nie wydarzenia polityczne, społeczne i ekonomiczne o różnym zasięgu oddziaływania: od międzynarodowych konwencji i przepisów prawa krajowego po sytuac ję finansową indywidualnych gospodarstw rolnych oraz wypadki losowe. Z drugiej strony, elementy środowiska przyrodniczego mają cechy mogące stano- wić bariery dla określonego użytkowania ziemi (Widacki 1989). Takim utrudnieniem jest najczęściej nagła zmiana jednej lub kilku wartości cech elementu (lub elementów) środowiska. W górach barierami dla rolnictwa lub zabudowy są zazwyczaj nachylenia stoków, warunki klimatyczne i zbyt wysoki poziom wód gruntowych. Zajmując się problematyką związaną z granicą między użytkami rolnymi i lasem na ob- szarach górskich, należy zatem wziąć pod uwagę jej uwarunkowania przyrodnicze i dzia- łalność człowieka. W związku z tym wyżej wymienione zagadnienie jest interesujące dla - - cjach. Zarówno w Polsce, jak i na świecie różne aspekty granicy rolno-leśnej są od dawna badane przez specjalistów różnych dziedzin. Zaznacza się jednak podział zainteresowań. - nia ziemi w różnych przekrojach czasowych, natomiast głos w dyskusjach nad projektami krajobrazu najczęściej zabierają planiści, przedstawiciele nauk rolniczych i architekci. Autor, z racji zainteresowań przemianami krajobrazu i wykorzystaniem przestrzeni - zoncie czasowym, obejmującym zarówno przeszłość i teraźniejszość, jak i przyszłość. - - rakteryzowały się w ostatnich stuleciach dużą dynamiką. Obecnie zmiany te są również jednym z ważniejszych czynników kształtujących krajobraz Beskidów. Głównymi celami tej pracy są: poznanie zmian zalesienia i przebiegu granicy rol- no-leśnej w powiązaniu z czynnikami naturalnymi na tle społeczno-gospodarczym od połowy XIX wieku do 2005 roku oraz zaprojektowanie granicy rolno-leśnej w oparciu 12 o- lów szczegółowych zakładających zbadanie: - zmian geometrii granicy rolno-leśnej i powierzchni leśnych; - naturalnych uwarunkowań zmian przebiegu granicy rolno-leśnej w przeszłości; - antropogenicznego tła zmian przebiegu granicy rolno-leśnej; - - przyrodniczo-krajobrazowych i społeczno-ekonomicznych uwarunkowań projek- tu granicy rolno-leśnej; - i powierzchni leśnych. 1.2. Położenie badanego obszaru Badany obszar to fragment Beskidów (297,8 km2) położony między Skawą i Rabą (mapa 1). Według najpopularniejszych podziałów fizycznogeograficznych należy on do mezoregionu Beskidu Średniego (mapa 2) (Czeppe, German 1979; Balon i in. 1995) lub - ski można traktować jako regiony tożsame, z których autorzy poszczególnych podziałów wyłączają: Pasmo Lubomira i Łysiny na wschód od Raby (Kondracki 2000), Grupę Żu- rawnicy (Kondracki 2000) oraz Pasmo Przedbabiogórskie na zachód od Skawy (Czeppe, German 1979). Niegdyś do tego regionu zaliczono grupę Przykrzca (Kondracki 1989), - lon i in. 1995) lub do Kotliny Rabczańskiej (Kondracki 2000). Fizycznogeograficzna przynależnoś ć badanego obszaru, znajdującego się między Skawą a Rabą, do Beskidu Średniego (Makowskiego) nie budzi żadnych wątpliwości. Najwyższym punktem terenu objętego badaniami jest wierzchołek Koskowej Góry (866 m n.p.m.), a najniższym - koryto Raby w Myślenicach (284 m n.p.m.). Za pola odniesień przestrzennych dla analiz przyjęto: 1. Zlewnie. Ponad 90% badanego obszaru leży w dorzeczach Raby i Skawy. Do analiz wybrano 7 zlewni, o powierzchni większej niż 10 km2 - w sumie 180,8 km2 (tab. 1). Pod- stawową zaletą zlewni są obiektywnie zdefiniowane granice przyrodnicze, w niniejszej - nice te wytyczono za pomocą programu ArcMap 9.0 z narzędziami ArcHydro. 2. Jednostki administracyjne. Dla tych jednostek są zestawiane statystyki społecz- no-gospodarcze i opracowywane dokumenty planistyczne. Według aktualnego podziału - wiatach - myślenickim, suskim, wadowickim, w 10 gminach, w 37 miejscowościach (tab. 2, mapa 3) i charakteryzuje się zdecydowaną przewagą powierzchniową terenów wiejskich (90,5%) nad miejskimi (9,5%). Przy analizach antropogenicznego tła zmian - nicy rolno-leśnej bardziej szczegółowo zbadano 9 miejscowości o łącznej powierzchni 2- cyjną oraz zróżnicowanie powierzchniowe i ludnościowe. 13 Tab. 1. Zlewnie uwzględnione w badaniach Wysokość Średnia Średnie Powierzchnia Obwód Wskaźnik Zlewnia [m n.p.m.] wysokość nachylenie [km2]A (%)B [km] kolistości [m n.p.m.] [°] Bogdanówka ze Skomielnianką 421-866 624 14,1 21,5A (100%)B 22,6 0,53 Pałeczka 306-647 448 11,1 51,4A (99%)B 39,6 0,41 Skorutówka 350-860 543 12,2 30,5A (100%)B 28,0 0,49 Trzebunka 298-857 512 13,6 33,1A (100%)B 29,6 0,47 Wiecięrza 402-841 592 12,4 14,6A (100%)B 18,4 0,54 Wieprzczanka 395-866 614 15,3 18,6A (100%)B 22,2 0,47 Żarnowianka 365-784 555 15,4 11,6A (100%)B 15,9 0,58 [km2]A - w całości, (%)B - na badanym obszarze Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy mapy topograficznej 1 : 10 000 i numerycznego modelu terenu (NMT) Tab. 2. Miejscowości na badanym obszarze Miejscowość Przynależność gminna Powierzchnia Liczba ludności Liczba ludności [km2]A (%)B w 1870 roku w latach 1998-2007 Baczyn Budzów 7,1A (100%)B 538 895 e Białka Maków Podhalański 12,1A (2%)B 1153 2542 c Bieókówka Budzów 20,4A (100%)B 1469 2126 e Bogdanówka Tokarnia 8,7 A (100%)B 516 675 c Budzów Budzów 20,1A (100%)B 1535 2637 e Bysina Myślenice 8,3A (64%)B 662 1311 f Dąbrówka Stryszów 5,3A (65%)B 434 633 c Harbutowice Sułkowice 17,0A (80%)B 1224 1773 b Jachówka Budzów 12,1A (100%)B 933 1040 e Jasienica Myślenice 10,1A (55%)B 736 1659 f Juszczyn Maków Podhalański 25,3A (10%)B 1427 2511 c Kojszówka Maków Podhalański 9,8A (86%)B 588 889 c Krzczonów Tokarnia 15,9A (58%)B 1130 2049 c Łętownia Jordanów 22,5A (35%)B 1547 2811d Maków Podhalański Maków Podhalański 20,0A (93%)B 2437 5838 c Marcówka Zembrzyce 4,2A (100%)B 354 660 d Myślenice Myślenice 30,1A (10,6%)B 2465 18030f Osielec Jordanów 26,8A (41%)B 1535 3097 d Palcza Budzów 8,4A (56%)B 691 1206 e Pcim Pcim 40,8A (23%)B 2809 4991 c Skawinki Lanckorona 7,4A (23%)B 646 1048 a Skomielna Czarna Tokarnia 13,1A (100%)B 918 1690 c Stronie Stryszów 4,8A (5%)B 637 1190 c Stróża Pcim 24,4A (53%)B 1781 2993 c Stryszów Stryszów 15,0A (32%)B 1573 2204 c Sucha Beskidzka Sucha Beskidzka 27,5A (14%)B 3553 9750 c Sułkowice Sułkowice 16,5A (1%)B 2404 6313 b Tarnawa Dolna Zembrzyce 12,4A (1%)B 1760 1480 d Tokarnia Tokarnia 19,1 A (72%)B 1358 3031 c 14 Trzebunia Pcim 23,9A (100%)B 1581 2321 c Wieprzec Maków Podhalański 4,5A (100%)B 293 428 c Więeiórka Tokarnia 7,2A (100%)B 381 443 c Zachełmna Budzów 5,2A (100%)B 368 533 e Zakrzów Stryszów 9,8A (12%)B 722 1147 c Zawadka Tokarnia 4,9A (100%)B 277 211 c Zembrzyce Zembrzyce 11,6A (63%)B 1649 2360 d Żarnówka Maków Podhalański 18,7A (100%)B 1405 1358 c [km2]A - w całości, (%)B - na badanym obszarze a 1998, b 2002, c 2004, d 2005, e 2006, f 2007 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Oksza-Orzechowski (1872); Augustynek (1970); Mroczka (1978); Hampel (1998); Sadowski (2003, 2006); dane statystyczne urzędów gmin (1998-2007) Tab. 3. Miejscowości uwzględnione w badaniach terenowych Miejscowość Ranga Wysokość Średnia wysokość Średnie nachylenie administracyjna [m n.p.m.] [m n.p.m.] [°] Bieńkówka wieś 418-811 576 12,43 Budzów wieś gminna 320-603 424 10,43 Maków Podhalański miasto 331-697 466 12,31 Mareówka wieś 337-534 418 10,01 Trzebunia wieś 339-821 519 13,20 Więeiórka wieś 489-841 659 13,03 Zachełmna wieś 384-575 477 11,14 Zawadka wieś 506-857 713 13,68 Zembrzyce wieś gminna 298-515 360 9,25 Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy numerycznego modelu terenu (NMT) 3. Siec kwadratów. Na mapę topograficzną 1 : 25 000 nałożono 7148 kwadratów o boku 200 m, w całości mieszczących się na badanym obszarze. Sztuczne pola odnie- sień umożliwiają przedstawienie wyników analiz na małych powierzchniach i są obiek- tywnie wyznaczone. 1.3. Podstawowe terminy Granica rolno-leśna - to linia lub strefa oddzielająca las od użytków rolnych. Na mapach topograficznych granica ta jest najczęściej generalizowana i przedstawiana za - łach kartograficznych, przyjęto w niej liniową granicę rolno-leśną, mimo że ekologicz- nie jest ona ekotonem, czyli strefą przejściową między dwoma ekosystemami. Granica lasu na badanym obszarze badań pokrywa się z granicą rolno-leśną. Las - według Ustawy o lasach (1991) to grunt pokryty roślinnością leśną (drzewa, krzewy, runo leśne) o powierzchni co najmniej 0,10 ha lub czasowo jej pozbawiony, - 15 trzeby gospodarki leśnej. W ekologii definicja ta jest bardziej złożona i kładzie nacisk na funkcjonowanie ekosystemu. W tym ujęciu las jest odnawialnym zasobem przyrody, po- wstającym i rozwijającym się w wyniku procesu lasotwórczego. Wykształca się on jako - - mat lokalny, stosunki wodne oraz gleba są od siebie zależne. W procesie lasotwórczym - noważony ekosystem (Obmiński 1977). W analizach kartograficznych niniejszej pracy jako las przyjęto obszar oznaczony na mapie jako las, niezależnie od powierzchni. Nato- miast definicję z Ustawy o lasach (1991) przyjęto przy projekcie granicy rolno-leśnej. Użytki rolne - tereny wykorzystywane dla produkcji rolniczej (Głowacki i in. 1964). - wane jako pastwisko lub wykorzystywane przy produkcji siana (Głowacki i in. 1964). Odłogi - grunty nadające się pod uprawę, ale nieuprawiane i nieobsiewane przez szereg lat (Głowacki i in. 1964). Dla potrzeb niniejszego opracowania podzielono je na dwie grupy - odłogi z roślinnością krzewiastą i leśną oraz odłogi z roślinnością zielną. Ugór - pole uprawne nieobsiewane, ale chronione przed zdegradowaniem, głównie zachwaszczeniem (Skolud 2006). Zalesienie - zamiana użytkowania nieleśnego na leśne w wyniku wprowadzenia przez człowieka roślinności leśnej (zalesienie sztuczne) lub w wyniku sukcesji natural- nej (zalesienie naturalne). Obszar zalesiony musi mie c powierzchnię co najmniej 0,10 ha lub stykac się z już istniejącym drzewostanem (Ustawa o lasach 1991; Skolud 2006). Zadrzewienia - skupiska roślinności leśnej niebędące lasem w rozumieniu Ustawy o nieleśnego (głównie agrocenozy), a warunki panujące w jego obrębie przypominają te na obrzeżach lasu (Skolud 2006). 1.4. Metody badań Realizacja celów pracy wymagała badań zarówno kameralnych, jak i terenowych (rye. 1), z wykorzystaniem: - - metod kartograficznych obejmujących pomiary kartometryczne oraz analizy wi- zualne, graficzne i matematyczno-statystyczne; - kartowania terenowego na podkładzie topograficznym 1 : 10 000 z odbiornikiem GPS. 16 Ryc. 1. Schemat postępowania badawczego Źródło: opracowanie własne 1.4.1. Etapy postępowania badawczego 1.4.1.1. Etap wstępny Wstępne prace kameralne obejmowały analizę literatury o obszarze i przedmiocie badań oraz zaznajomienie się z metodyką wykorzystywania materiałów kartograficz- - tencjalne uwarunkowania przebiegu granicy rolno-leśnej oraz podzielono je na naturalne i antropogeniczne. - graficznych i digitalizacja niektórych z nich. Za podstawową skalę kartometrycznych - dzić wszystkie szczegółowe mapy topograficzne z ostatnich 150 lat. Bardziej dokładne są - zacjami. Wykorzystanie katastrów było jednak utrudnione, głównie z powodu wysokich kosztów obróbki cyfrowej. Materiały w innych skalach (1 :50 000,1: 75 000,1: 100 000) OKREŚLENIE CELÓW PRACY ZGROMADZENIE LITERATURY I MATERIAŁÓW GRAFICZNYCH WYKONANIE LUB PRZETWORZENIE MAP CYFROWYCH ZBADANIE WSPÓŁCZESNYCH TENDENCJI ZMIAN GRANICY ROLNO-LEŚNEJ OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ TERENOWYCH WYKONANIE PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWEGO PROJEKTU GRANICY ROLNO-LEŚNEJ USTALENIE CZYNNIKÓW WPŁYWAJĄCYCH NA ZMIANY GRANICY ROLNO-LEŚNEJ 17 uznano za pomocnicze. Ze względu na większą generalizację treści wykorzystano je tylko częściowo. Zgromadzone materiały kartograficzne poddano wstępnej analizie wizualnej i bada- niom kartometrycznym. Analiza wizualna polegała na jakościowej charakterystyce map i obejmowała głównie zaznajomienie się z metodami prezentacji obiektów. Następnie za pomocą programu Map Analyst (www.mapanalyst.cartography.ch) dokonano oceny dokładności geometrycznej. Aplikację tę wykonali Bernhard Jenny i Adrian Weber w Institute of Cartography ETH Zurich. Służy ona do analizy map historycznych, między innymi do wyznaczania izolinii skali lokalnych i szacowania błędu kątów. Za „wzorzec”, z którym porównywano wyniki analiz archiwalnych map, przyjęto najnowsze mapy w skali 1 : 25 000 (UTM 34) z 2003 roku. Badania dokładności wybranych map austriackich Galicji i Śląska Cie- szyńskiego były wcześniej przeprowadzone innymi metodami przez Andrzeja Koniasa (2000), lecz dla arkuszy użytych w niniejszej pracy wykonano je komputerowo. Analizy te potwierdziły niewielkie odchylenia izolinii skal lokalnych na archiwalnych mapach - żenią punktów wynoszący około 25 m (tab. 4). Tab. 4. Analiza dokładności map topograficznych Skala oryginału Uśredniona Odchylenie Średni błąd Przeciętny Mapa według źródeł skala według standardowe błędu położenia błąd pisanych Map Analyst położenia według według Map kątów Map Analyst Analyst Drugie zdj cie wojskowe Galicji, 1 : 28 800 1 : 29 200 ±16 ±24 2° 1861-62 Trzecie zdj cie wojskowe Galicji, 1 : 25 000 1 : 25 300 ±17 ±21 2° 1911-14 Mapy w układzie 1965, 1 : 25 000 1 : 25 000 ±2,8 ±4 0° 1978-80 Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy w programie Map Analyst Wszystkie mapy topograficzne i tematyczne sprowadzono do jednolitego układu - mie ArcMap 9.0 zwektoryzowano (zamieniono z rastra na wektor) przebieg granicy rol- no-leśnej w każdym z badanych przekrojów czasowych (1861-62, 1911-14, 1931-38, 1978-80, 2003). Na podstawie dostępnych materiałów kartograficznych, informacji - wiska: geologiczną odbytą, geomorfologiczną, hipsometryczną, nachyleń i ekspozycji - dzajów, gatunków i szkieletowości gleb. Mapy te stanowiły bazy danych, w oparciu o które analizowano uwarunkowania przyrodnicze granicy rolno-leśnej. W celu wykonania projektu granicy rolno-leśnej zwektoryzowano z map topograficznych 1 : 10 000 granicę rolno-leśną dla wybranych 18 dziewięciu miejscowości. Zgromadzono także materiały archiwalne: mapy, fotografie, pocztówki i wydawnictwa lokalne. 1.4.1.2. Badania terenowe - cji zmian granicy rolno-leśnej. Wstępne prace wykonano w jesieni 2005 roku, przepro- wadzając rekonesans terenowy i zapoznając się z możliwościami odbiornika GPS 60 Garmin. Zasadniczą częś ć badań prowadzono od maja do listopada 2006 roku i w lipcu 2007 roku. Posługując się wspomnianym odbiornikiem GPS i podkładem topograficz- nym w skali 1 : 10 000, skartowano na obszarze 111,8 km2: odłogi, antropogeniczne nasadzenia lasu, gatunki drzew i krzewów wkraczających naturalnie lub nasadzonych. Przeprowadzono niesfonnalizowane wywiady z mieszkańcami. Dla całego badanego - formacje o środowisku dostępne w literaturze i materiałach kartograficznych. 1.4.1.3. Analiza danych i opracowanie wyników Po zakończeniu prac terenowych wykonano zasadniczą częś ć badań kartometrycz- nych, analizę graficzną i matematyczno-statystyczną oraz kwalifikację terenu pod użyt- kowanie rolnicze i leśne. Aby ocenić zmiany geometrii granicy rolno-leśnej w każdym z przekrojów czasowych obliczono jej długość i krętość. Długość to suma wszystkich odcinków. Krętość to długość odcinków podzielona przez odległość między punktem początkowym a końcowym linii. Obliczenia wykonano oddzielnie dla całości granicy rolno-leśnej, polan śródleśnych i wysp leśnych. Za wyspę leśną przyjęto obszar pokryty - stości (według Lambora 1965). Wskaźnik ten jest wyliczany przez wykreślenie krzywe j rozwinięcia lesistości. Na osi rzędnych jest odkładana lesistość w procentach, a na osi odciętych powierzchnia zlewni wzrastająca od źródeł. Stosunek powierzchni poniżej - nikiem rozwinięcia lesistości informującym o prawidłowości układów lasu w zlewni. Przyjmuje on wartości od 0 do 1. Im bliżej wartości 1, tym rozmieszczenie lasu jest bardziej korzystne dla spływu wody, a w efekcie dla ograniczania wezbrań i powodzi. Granica rolno-leśna zamyka poligony leśne, więc obliczono ich powierzchnie i wskaźniki niespoistości oraz wytyczono centroidy (środki geometryczne lub środki ciężkości). Wskaźnik niespoistości to stosunek obwodu poligonów do ich powierzchni. Im większa wartość wskaźnika, tym poligony są bardziej rozczłonkowane. Centroidy poligonów mało rozczłonkowanych znajdują się w ich środku geometrycznym, czyli w połowie odcinka między skrajnym północnym i skrajnym południowym punktem oraz - gonu. W poligonach rozczłonkowanych centroidy mogą znajdować się poza nimi. Więk- szość wskaźników geometrycznych wyliczono w oparciu o narzędzia Hawth’s Analysis Tools (www.spatialecology.com) i EasyCalculate (www.ian-ko.com) dla ArcMap. 19 W analizie naturalnych uwarunkowań zmian granicy rolno-leśnej w każdym z pięciu - cinki granicy rolno-leśnej leżące w: - przedziałach wysokościowych co 50 m n.p.m. (i obliczono średnią wysokoś ć granicy); - 100-metrowych buforach wyznaczonych obustronnie (po 50 m) od granic klas odporności skał; - 50-metrowych buforach wyznaczonych obustronnie (po 25 m) od granic nachyleń terenu, zgrupowanych w trzynaście klas: 0-3°, 3-6°, 6-9°, 9-12°, 12-15°, 15-18°, 18-21°, 21-24°, 24-27°, 27-30°, 30-33°, 33-36°, > 36°; - klas ekspozycji: N, NE, E, SE, S, SW, W, NW (W klasach tych wyliczono również średnią wysokość położenia granicy rolno-leśnej.); - 50-metrowych buforach wyznaczonych obustronnie (po 25 m) od granic rocz- nych wartości względnego nasłonecznienia potencjalnego. (Wartości te zgrupo- wano w klasy co 10%. Za 100% przyjęto średnie roczne nasłonecznienie badane- go obszaru.); - 50-metrowych buforach wyznaczonych obustronnie (po 25 m) od granic rodza- jów, gatunków i szkiełetowości gleb. Bufory to strefy o określonej odległości wyznaczonej wokół danego obiektu. Ich szerokość (na ogół 50 m) wyznaczono, uwzględniając średni błąd położenia punktu na archiwalnych mapach austriackich, wynoszący około 25 m. Dla budowy geologicznej - logicznych. Przyjęto, że w tych strefach zmieniają się cechy środowiska. Większość z buforów została podzielona na: bardzo wyraziste, średnio wyraziste i mało wyraziste (załącznik 1). Następnie analizowano ich procentową zbieżność z granicą rolno-leśną. W analizie społeczno-ekonomicznych uwarunkowań zmian granicy rolno-leśnej dla każdego przekroju czasowego wyznaczono odcinki granicy rolno-leśnej leżące w: - 50-metrowych buforach leżących po obu stronach (25 m) granic własności ziemskiej: prywatnej (chłopskiej, nietabularnej) i państwowej (dominikalnej, tabularnej); - 50-metrowych buforach wytyczonych od granic miejscowości. Bufory te przyjęto jako strefy, na których zmienia się zarządzanie ziemią wynikające głównie ze zmiany własności. Podobnie jak przy granicach przyrodniczych badano ich zbieżność z granicą rolno-leśną. Dodatkowo zestawiono wybrane dane demograficzne ze zmianami powierzchni lasu, szczególnie dla miejscowości położonych w całości na badanym obszarze. W projekcie granicy rolno-leśnej zastosowano kwalifikację terenu pod użytki zielone, grunty orne i las. Na podstawie literatury dotyczącej aktualnego i pożądanego stanu użyt- kowania ziemi w górach (na przykład Jagła i in. 1981; Starkel 1990) wyznaczono kryteria przeznaczenia terenu do wymienionych sposobów użytkowania. Szczególnie przydatna okazała się publikacja Janiny Fatygi i Andrzeja Góreckiego (2001) z projektem granicy - ków Zielonych. Dla potrzeb niniejszego projektu nieznacznie zmodyfikowano, za wyżej wymienionymi autorami, kompleksowy wskaźnik topograficzny oraz przyjęto wskaźnik glebowy, wyłączając z niego skały macierzyste niewystępujące na badanym obszarze. 20 W modyfikacji kompleksowego wskaźnika topograficznego dla terenu objętego ba- daniami uwzględniono odmienne warunki przyrodnicze i występowanie wysoko położo- nych przysiółków. Założono możliwość występowania użytków zielonych na najwyżej położonych terenach, a zasięg gruntów ornych zwiększono do 550 m n.p.m. Włączono trzy główne typy mezoklimatu w Karpatach. Mniejsze znaczenie nadano ekspozycji - wierzchniach o ekspozycji wschodniej. Po modyfikacji wskaźnik ten uwzględnia: wyso- koś nad poziomem morza, nachylenie i ekspozycję terenu, nasłonecznienie potencjalne i typ mezoklimatu (ryc. 2). Wskaźnik glebowy uwzględnia głębokoś gleby, skałę macierzystą, skład mecha- niczny i udział szkieletu (ryc. 3). Wartości liczbowe użyte w tym wskaźniku pochodzą z map glebowo-rolniczych. Kwalifikację terenu pod określone użytkowanie przeprowadzono oddzielnie dla każ- - bry map (narzędzia Map Algebra i Raster Calculator), tworząc mapy cząstkowe. Piksele spełniające określone warunki miały wartoś ć 1, a niespełniające ich - 0. Mnożąc przez siebie mapy cząstkowe, otrzymano mapy wynikowe kwalifikacji terenu pod las i użytki rolne z podziałem na grunty orne i użytki zielone. Granicę między obszarami przezna- czonymi pod las i użytki rolne przyjęto za projektowaną granicę rolno-leśną według kryteriów przyrodniczych. Dodatkowo wyznaczono granicę damiowo-polową między gruntami ornymi a użytkami zielonymi. Mapy wynikowe dla dziewięciu objętych badaniami terenowymi miejscowości zo- stały uzupełnione o kryteria krajobrazowe, między innymi geometrię granicy rolno-leś- nej, układy lasu w zlewni oraz korytarze ekologiczne. 1.4.2. Materiały źródłowe 1.4.2.1. Materiały kartograficzne Źródła kartograficzne użyte w niniejszej pracy to mapy analogowe i cyfrowe. Mapy - - ficzne w skali 1 : 25 000 lub 1 : 28 800, a przy projekcie granicy rolno-leśnej - w skali 1 : 10 000. Mapy w skali 1 : 100 000 zostały wykorzystane w nielicznych badaniach kar- tometrycznych, w których nie uwzględniano geometrii obiektów liniowych ze względu - ni i stwierdzenia obecności konturów leśnych w polach odniesień przestrzennych. Mapy topograficzne w skali 1 : 75 000 wykorzystano tylko do analizy wizualnej. Mapy tematyczne dotyczące poszczególnych elementów środowiska (mapy 4-12) opracowano na podstawie oryginalnych map w skalach od 1 : 10 000 do 1 : 100 000 oraz badań terenowych. Podczas kwerendy zebrano dużo materiałów kartograficznych, ale - nej osnowy geodezyjnej (mapy pierwszego zdjęcia wojskowego Galicji z lat 1778-1783 w skali 1 : 28 800), trudności w precyzyjnej identyfikacji i lokalizacji szczegółów (mapa 21 Skład mechaniczny (gatunek gleby) iły pylaste, pyły c u--- IU 1 1 u---ZU 1 1 JJ-JU 1 ■" JU 1 "UU o N N N N N N N N 3 N N 3 c części szkieletowe [%] IO 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 i A p N N N N 05 03 03 O) 03 03 03 03 3 3 3 3 m N N N 3 O) 03 N N N N N N CM 3 3 3 3 3 3 3 3 3 V gliny ciężkie i iły O N N N 3 N N N N N N N N w 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 A 3 N N N 3 N N N N N N N N p 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 IO N N N 3 N N N N N N N N CM 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 V gliny średnie O ją N ją 3 N N N N N N N N in 3 3 3 3 3 3 3 3 3 A e ją N Są O) 03 03 03 03 03 03 03 03 3 3 0 in ją N ją 03 O) 03 03 03 03 03 03 03 CM 3 V gliny lekkie O SU ją ją N N N N N N N N N LD 3 3 3 3 3 3 3 3 3 A O w N ją ra 03 03 03 03 03 03 03 03 35 3 CM IO ją N SU O) 03 O) O) 03 03 03 O) 03 CM 3 V piaski gliniaste s J2 ją ją ją ją ją ją ją ją ją ją ją lekkie i mocne A c ją Są ją ją N N N 03 03 N 03 03 c 3 3 3 3 IO ją Są Są N 03 O) 03 03 03 03 03 03 CM 3 V piaski luźne O ją ją ją ją ją ją ją ją Są ją ją ją i słabo gliniaste W A l ją ją ją ją Są ją Są ją Są ją Są ją c in ją ją Są ją ją Są ją ją ją Są ją ją CM V eiseiunß SU Są Są SU SU SU SU Są ją Są Są SU Aj aisAzozsejd Są SU ją ją SU » Są Są Są Są Są Są Au m? skały macierzyste I osadowe o spoiwie niewęglanowym osadowe o spoiwie węglanowym 1 deluwialne I osadowe o spoiwie niewęglanowym I osadowe o spoiwie węglanowym I deluwialne osadowe o spoiwie niewęglanowym {osadowe o spoiwie węglanowym I deluwialne osadowe o spoiwie niewęglanowym losadowe o spoiwie węglanowym {deluwialne (rodzaj gleby) [wo] 0-25 0-50 0-100 0-150 Aqa|ß 95o>|oqä|0 Ryc. 3. Wskaźnik glebowy kwalifikacji terenu pod grunty orne (gr), użytki zielone (uz) i las (ls) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Fatyga, Górecki (2001) 22 autorstwa von Kummersberga z 1855 roku w skali 1 : 115 200), niepełnego pokrycia badanego obszaru (Deutsche Heereskarte z 1944 roku, 1 : 50 000) lub celowych znie- kształceń (tzw. „obrębówka” z lat 50. i 60. XX wieku, 1 : 25 000). Niektóre z map, na przykład Beskidenkarte 1 : 75 000 (podkolorowaną, z zielonym szrafem lasu), aktualną dla początku XX wieku, uzyskano już po wykonaniu większości analiz kartograficznych. Mimo to wiele z tych materiałów było użytecznych przy interpretacji zmian lesistości. 1.4.2.2. Drugie wojskowe zdjęcie topograficzne Galicji (zdjęcie franciszkowskie) Dla najwcześniejszego przekroju czasowego wykorzystano 6 map w skali 1 : 28 800 (Sec 8 WCol XX, Sec 8 WCol XXI, Sec 8 WCol XXII, Sec 9 WCol XX, Sec 9 WCol XXI, Sec 9 WCol XXII) (załącznik 2, ryc. 4a na wklejce). Są one aktualne dla lat 1861— -1862. Zostały udostępnione (wraz z pierwszym zdjęciem wojskowym Galicji) w posta- ci negatywów barwnych, sprowadzonych z Kriegsarchiv w Wiedniu przez prof. dr. hab. Andrzeja Koniasa, kierownika Zakładu Kartografii Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku. Negatywy zeskanowano do rozmiarów oryginałów w rozdzielczości 300 dpi. Pojedynczy arkusz drugiego zdjęcia wojskowego obejmuje około 231 km2. Mapa nie posiada siatki stopniowej ani siatki w dowolnych jednostkach odległości. Ma natomiast podziałkę liniową w krokach (niern. schritte). Na każdym z arkuszy znajduje się wykaz - cowaniem możliwości kwaterunku ludzi i koni. Wykonując drugie zdjęcie wojskowe, wykorzystano sie c triangulacyjną z punktami wyznaczonymi trygonometrycznie dla katastru w skali 1 : 2880. Dzięki temu mapy dru- giego zdjęcia wojskowego są znacznie dokładniejsze w porównaniu do wcześniejszych map Galicji (Konias 2000). Treść map jest przedstawiona według jednolitego systemu znaków i kolorystyki, - renu. Kształty konturów elementów powierzchniowych są ograniczone liniami zasięgów i wyróżnione barwnym tłem. Obszary leśne są szare, pastwiska - niebieskozielone, łąki -- nie leśne mają wykreślone sygnatury drzew iglastych i liściastych. Najmniejszy kontur leśny przedstawiony na tych mapach, mieszczący się w całości na badanym obszarze, obejmuje 430 m2. 1.4.2.3. Trzecie wojskowe zdjęcie topograficzne Galicji (franciszko-józefińskie) Mapy trzeciego zdjęcia wojskowego Galicji w skali 1 : 25 000 (6 arkuszy) (załącznik 2, ryc. 4b na wklejce) i 1 : 75 000 (4 arkusze) (załącznik 2) w postaci cyfrowej o roz- dzielczości 300 dpi, w odcieniach szarości, zostały w większości pozyskane z Centralnej Biblioteki Geografii i Ochrony Środowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zago- spodarowania PAN. Mapy szczegółowe (1 : 25 000) to oryginalne mapy austriackie (4063/4) oraz przedruki Wojskowego Instytutu Geograficznego w cięciu WIG (4929F, - 23 sza 4063/4 obejmuje 250 km2, nie ma współrzędnych geograficznych ani siatki w dowol- nych jednostkach odległości. W dolnej części jest wykreślona metryczna oraz krokowa podziałka liniowa. Przedruki w cięciu WIG mają siatkę kilometrową, podziałkę metryczną - muje 111 km2. Mapy specjalne (1 : 75 000) to oryginalne mapy austriackie (Zone 7. Kol. XXII, Zone 7. Kol. XXI, Zone 6. Kol. XXI, Zone 6. Kol. XXII.), aktualne dla 1906 roku. Na ram- kach oznaczono współrzędne geograficzne (od południka 0° w Ferro). Arkusz obejmuje 2. Trzecie zdjęcie wojskowe wykazuje wiele konstrukcyjnych podobieństw do drugie- go. Ma te same podstawy triangulacyjne, podkład sytuacyjny z katastru i wykonano je metodami zdjęcia terenowego (Konias 2000). Treść map jest opracowana według jednolitego systemu znaków, rozszerzonego w porównaniu do poprzedniego zdjęcia. - nieniem ograniczonym czarnymi grubymi liniami. Użytki rolne i nieużytki oznaczono jasną barwą. Najmniejszy kontur leśny na tych mapach, mieszczący się w całości na badanym obszarze, obejmuje 299 m2. Na mapach specjalnych 1 : 75 000 lasy również przedstawiono metodą zasięgu. 1.4.2.4. Mapy topograficzne Wojskowego Instytutu Geograficznego Mapy WIG 1 : 100 000 (4 arkusze: Rabka pas 50 słup 30, Babia Góra pas 50 słup 29, Wieliczka pas 49 słup 30, Wadowice pas 49 słup 29) (załącznik 2, ryc. 4c na wklejce) - we i aktualne dla lat 30. XX wieku. Zostały wykonane w odwzorowaniu quasi-stereogra- ficznym przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie (Grygorenko 1994). Treść - wano powierzchnie leśne o długości boku przekraczającej 30 m, a mniejsze oznaczono jako grupy drzew (Walczak 1946). Najmniejszy kontur leśny przedstawiony na tych ma- pach, mieszczący się w całości na badanym obszarze, zawiera 2639 m2. Lasy oznaczono kolorem zielonym z sygnaturami drzew liściastych i iglastych, zaś użytki rolne są białe. Na mapach jest siatka kilometrowa, a w rogach współrzędne geograficzne. Pojedynczy 2. 1.4.2.5. Powojenne mapy topograficzne - cji Geodezyjnej i Kartograficznej (WODGiK) w Krakowie. Są to 4 arkusze w Państwo- wym Układzie Współrzędnych 1965 (172.44 Maków Podhalański, 172.42 Bieńkówka, 173.31 Myślenice, 173.33 Lubień) oraz 4 arkusze w odwzorowaniu UTM, w strefie 34 (M-34-076-C-A,B Budzów, M-34-076-D-A,B Pcim, M-34-076-D-C,D Lubień, M-34-076-C-C,D Sucha Beskidzka). Mapy w układzie 1965 są aktualne dla lat: 1978 (Maków, Lubień), 1979 (Bieńkówka), 1980 (Myślenice), a mapy UTM - dla 2003 roku (załącznik 2, ryc. 4d, e na wklejce). Pojedynczy arkusz w układzie 1965 obejmuje blisko 160 km2, a w układzie UTM - 167 km2. Las na tych mapach przedstawiono za pomocą 24 koloru zielonego oraz sygnatur drzew liściastych i iglastych. Użytki rolne i nieużytki są białe. Najmniejszy kontur leśny mieszczący się w całości na badanym obszarze na ma- pach z lat 1978-80 obejmuje 954 m2, a na mapie z 2003 roku - 1234 m2. Mapy w skali 1 : 10 000 to 23 kolorowe arkusze aktualne dla lat 1995-2001, zaku- pione w WODGiK. Pojedynczy arkusz obejmuje 20,9 km2. Las przedstawiono na nich podobnie jak na mapach 1 : 25 000 z 2003 roku, a najmniejszy kontur leśny znajdujący się w całości na badanym obszarze obejmuje 406 m2. 1.4.2.6. Pozostałe materiały kartograficzne Uzyskanie grantu własnego z Komitetu Badań Naukowych N306 031 31/2007, Przy- rodniczo-krajobrazowe uwarunkowania optymalizacji granicy rolno-leśnej w środko- wej części Beskidu Średniego, umożliwiło autorowi pozyskanie kolejnych materiałów kartograficznych w postaci cyfrowej. Zakupiono 23 arkusze fotomap, odpowiadających szczegółowością mapom topograficznym 1:10 000, aktualne dla 1997 roku, w kolorach rzeczywistych i 92 arkusze, odpowiadające szczegółowością mapom topograficznym 1 : 5 000, aktualne dla 2003 roku, w odcieniach szarości (ryc. 4f, g, h), oraz 23 arkusze numerycznego modelu terenu o rozdzielczości 1m x 1m. Pojedynczy arkusz fotomapy w skali 1 : 10 000 obejmuje 21,3 km2 i częściowo nakłada się na sąsiednie. Arkusz fo- tomapy 1 : 5 000 obejmuje 5,3 km2 i również częściowo pokrywa sąsiednie (załącznik 2). Numeryczny model terenu (NMT), zakupiony razem z fotomapami, wykonano na podstawie zdjęć lotniczych w skali 1:13 000. Dla terenów niezalesionych o nachyleniu - leniu większym niż 6° - około 2,5 m. Wytyczne techniczne wskazują na możliwoś c wzrostu błędu na obszarach zalesionych o 50%. Arkusz numerycznego modelu terenu obejmuje 26,2 km2 i częściowo nakłada się na sąsiednie. Fotomapy i numeryczny model terenu są w układzie współrzędnych 1992. Wykorzystano także inne mapy w skali 1 : 50 000 - hydrograficzną z komentarzem (Absalon, Jankowski 1994), sozologiczną z komentarzem (Absalon i in. 1994), geolo- giczno-gospodarczą z objaśnieniami (Bąk i in. 1997; Paulo i in. 1997) i hydrogeologicz- ną z objaśnieniami (Skąpski, Patorski 1997; Chowaniec, Witek 1997). Mapy elementów środowiska opracowano na podstawie materiałów kartograficz- nych, literatury i badań terenowych. Mapę geologiczną odkrytą wykonano na podstawie map 1 : 25 000 (Bogacz 1997) i 1 : 50 000 (Książkiewicz 1951, 1974b) oraz szkiców - sometryczna, nachyleń i ekspozycji powstały w wyniku przetworzenia numerycznego modelu terenu w programie ArcMap 9.0, przy użyciu klasyfikacji (Classified) i narzę- dzi analizy przestrzennej (Spatial Analyst/Surface analysis/Slope, Aspect), częściowo według wytycznych z instrukcji kartowania fizycznogeograficznego (Czeppe, German 1978). Mapę geomorfologiczną opracowano na podstawie analizy numerycznego mo- delu terenu, map topograficznych 1:10 000 i 1 : 25 000, badań terenowych osuwisk wykonanych przez autora, szkiców geomorfologicznych 1 : 100 000 znajdujących się w objaśnieniach do szczegółowej mapy geologicznej Polski (Książkiewicz 1974a; Wójcik, Rączkowski 1994) i literatury. Mapę nasłonecznienia potencjalnego względnego z typami mezoklimatu opracowano, korzystając z pracy Hessa i in. (1975) oraz opierając 25 się na analizie numerycznego modelu terenu przy użyciu narzędzia analizy przestrzennej do obliczania promieniowania słonecznego (Spatial Analyst/Solar radiation/Area solar radiation), przyjmując dwugodzinny interwał dla każdego dnia w 2007 roku. Mapy ty- pów, podtypów i rodzajów, gatunków oraz szkieletowości gleb wykonano na podstawie map glebowo-rolniczych 1 : 25 000 powiatów suskiego, myślenickiego i wadowickiego z lat 70. XX wieku, z uwzględnieniem propozycji piątego wydania Systematyki Gleb Polski (Zarys podziału gleb Polski). Wszystkie mapy wykonane przez autora są opracowane oryginalnie (cyfrowo) w ska- lach większych niż reprodukowano w niniejszej pracy. Mapy zostały zmniejszone w wy- druku, lecz nie były generalizowane. Oryginalna skala wynosi: 1 : 10 000 - dla map 5-8, 17-25 i 31-40; 1 : 25 000 - dla map 9-16; oraz 1 : 50 000 - dla map 1-4. 1.4.2.7. Materiały niekartograficzne Analizując przebieg granicy rolno-leśnej, wykorzystano archiwalne fotografie i po- - stwa Stanisława Leszczyckiego z lat 30. XX wieku, został udostępniony przez Muzeum Regionalne w Myślenicach. Zdjęcia te wykonano dla dokumentacji badań do pracy dok- torskiej o osadnictwie w Beskidzie Wyspowym (Leszczycki 1932). Większoś c z nich przedstawia zabudowania, lecz są także panoramy z granicą rolno-leśną. - - rycznych (Wojtanek 1997; Hampel, Kiryk 1998) i kolekcjonerskich (Proszowski i in. 2004; Pawlik, Wiciarz 2006). Wykonywano je od końca XIX wieku, a znaczna częś c przedstawia fragmenty miast - Suchej Beskidzkiej, Makowa Podhalańskiego i Myślenic. 2. STAN BADAŃ Granica rolno-leśna to od kilku dziesięcioleci przedmiot zainteresowań naukowców - mniana kwestia jest najczęściej poruszana w opracowaniach o użytkowaniu ziemi i prze- kształceniach krajobrazu. Ta wieloaspektowa problematyka ewoluowała wraz z nowymi celami, metodami i technikami badań. Początkowo sprowadzała się do opisów użytkowania ziemi i analizy - nymi (Pol 1851; Leszczycki 1932). Do lat 70. XX wieku wypracowywano podstawy metodyki kartowania użytkowania ziemi i jego kartograficznej prezentacji (Sauer 1919; Romer 1921; Stamp 1948; Kostrowicki 1959; Uhorczak 1969). Z czasem rosła liczba opracowań, konferencji i skoordynowanych programów badawczych, dokumentujących - - czy Optymalizacja rolniczo-leśnego zagospodarowania ziem górskich w Polsce podjęty w latach 1981-1985 przez Zakład Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn IGiPZ PAN, - - nia terenu pod określone użytkowanie ziemi (patrz: rozdz. 2.3.), wpisujące się w coraz - nego użytkowania ziemi wzrosła po rozpoczęciu medialnej i politycznej dyskusji o defo- restacji w kontekście globalnych zmian klimatu (Agenda 21). W wielu regionach świa- ta, zwłaszcza okołorównikowych, zintensyfikowano badania długoterminowych zmian użytkowania ziemi ze szczególnym uwzględnieniem zalesienia (Garrity, Agustin 1995; Bellemare i in. 2002; Kennedy, Spies 2004; Rasul i in. 2004; Gao i in. 2006). Od lat 90. XX wieku, w wyniku rozpowszechnienia technik komputerowych i pro- gramów systemów informacji geograficznej, wzrosła liczba przetwarzanych map, zdjęć lotniczych i obrazów satelitarnych, bardzo przydatnych w analizach zmian granicy rol- no-leśnej w krajobrazie (Peterson, Aunap 1998; Milanova i in. 1999; Bender i in. 2005; - kiego, wieloaspektowego modelowania zmian użytkowania ziemi z wykorzystaniem co- raz bardziej złożonych obliczeń matematycznych (Kozak 1994, 2005; Weber i in. 2001; Klimczak 2003; Veldkamp, Verburg 2004). Jednak wciąż sporadyczne są naukowe pro- jekty granicy rolno-leśnej dla konkretnych obszarów (Fatyga, Górecki 2001). 28 2.1. Uwarunkowania przebiegu granicy rolno-leśnej 2.1.1. Czynniki naturalne - - - waniem ziemi to nachylenia terenu (Galarowski, Kostuch 1965; Kostuch 1976; Kozak 1992; Troll 2000; Starkel, Obrębska-Starklowa 2005; Warcholik 2005a), wysokości nad poziomem morza (Adamczyk i in. 1980; Fatyga 1981; Widacki 1989; Guzik 1992; Troll 2000; Warcholik 2005a) i ekspozycje (Galarowski, Kostuch 1965; Kozak 1992; Troll 2000; Warcholik 2005b). Zbyt duże spadki ograniczają mechanizację rolnictwa (Czy- żyk 1955; Martini 1965), zwiększają intensywność procesów erozji gleby, a przez to wpływająna wzrost udziału szkieletu w przypowierzchniowej warstwie gleby (Gil 1976, 1990). Wysokości nad poziomem morza wpływająna inne cechy środowiska, przede - ratura i skraca się okres wegetacyjny, co obniża plony (Jagła i in. 1981). Ekspozycja wiąże się bezpośrednio z dostawami energii słonecznej do stoków, co również wpływa na plonowanie roślin, a w konsekwencji na wysokość bezwzględną przebiegu granic użytkowania (Kulig i in. 1959). Znacznie mniej liczne są publikacje o związkach przebiegu granicy rolno-leśnej z in- nymi elementami i cechami środowiska. Analizy klimatyczne, głównie w skali rnezo- - sów wegetacyjnego i bezprzymrozkowego oraz występowanie inwersji termicznych - klowa 2005). W opracowaniach dotyczących gleb najczęściej są przedstawiane zależ- ności użytkowania ziemi od głębokości, składu mechanicznego i szkieletowości gleb (Adamczyk i in. 1980; Adamczyk 1984; Komornicki i in. 1986). 2.1.2. Czynniki antropogeniczne W większości opracowań o użytkowaniu ziemi autorzy podkreślają decydujący wpływ czynników społeczno-ekonomicznych na przebieg granicy rolno-leśnej. Są one - kowań społeczno-ekonomicznych i relacji między nimi w różnych skalach - lokalnej, regionalnej, globalnej. - stość zaludnienia, co potwierdzają prace dotyczące Beskidu Niskiego i Bieszczadów, gdzie silna antropopresja, spowodowana przeludnieniem agrarnym, została przerwana przez wysiedlenia ludności (Lach 1984; Dygoń 2001; Maciejowski 2001; Soja 2001; Warcholik 2005a; Wolski 2001, 2006). Zależności te nie sąjednak proste, gdyż na wielu obszarach, zwłaszcza dobrze rozwiniętych gospodarczo, powierzchnia lasu rosła wraz 29 z liczbą ludności (Kozak 2005). Wynikało to głównie z uwarunkowań ekonomicznych, - - mianej opłacalności gospodarki leśnej i rolnej (Majewski 1965). Powiększanie obszaru ziemi uprawnej może rekompensować niższe plony (Kurek 1977). Taka sytuacja miała miejsce w czasie „głodu ziemi” w XIX i na początku XX wieku, kiedy to bardzo podnie- siono granicę rolno-leśną, mimo dużego ryzyka małych plonów ze względu na gorsze warunki klimatyczne obszarów wysoko położonych (Adamczyk i in. 1980). W okresach małej opłacalności uprawy roli następuje odłogowanie użytków rolnych prowadzące do obniżania się granicy rolno-leśnej (Kopeć i in. 2004). Istotny wpływ na przebieg granicy rolno-leśnej mają granice własnościowe i admi- nistracyjne. Granice kompleksów leśnych wielkiej własności były i są bardziej stabilne, gdyż zatrzymywały ekspansję rolniczą drobnych właścicieli ziemskich (Kozak 1992). Witold Warcholik (2005a, b) wykazał, że typy gospodarowania po obu stronach granicy polsko-słowackiej miały wpływ na różny przebieg granicy rolno-leśnej, co wpłynęło na zróżnicowanie dynamiki wielu procesów przyrodniczych. W opracowaniach regionalnych o zmianach użytkowania ziemi pojawiają się także inne uwarunkowania antropogeniczne, między innymi wojny (Bicik i in. 2001), choroby epidemiczne (Barbieri i in. 2005), decyzje polityczne i uwarunkowania prawne (Bogaerts i in. 2002) oraz indywidualne decyzje właścicieli działek (Nelson, Geoghegan 2002). 2.2. Skutki zmian granicy rolno-leśnej w środowisku przyrodniczym Wiele opracowań dotyczy przyrodniczych następstw zmian granicy rolno-leśnej. - nych (Lach 1975, 1984, 1993, 2005; Gil 1976, 1990; Jagła i in. 1981; Brierley, Stanko- viansky 2003; Costa i in. 2003; Camorani i in. 2005). Zgodnie podkreślają oni istotny wpływ niewłaściwej struktury użytkowania ziemi na przyspieszenie obiegu wody. Zbyt duży udział gruntów ornych powoduje szybkie odprowadzanie wód w okresie wysokich - borów wilgoci w okresach bezopadowych, rozcięcie poziomów wodonośnych i obniże- nie średniego stanu wód. Zalesienie obszaru ogranicza natomiast spływ powierzchniowy na korzyść podziemnego, łagodząc przepływy wezbraniowe. Użytkowanie ziemi wpływa znacząco na intensywność procesów morfologicznych. Spływ powierzchniowy na obszarze leśnym obejmuje 0-5% opadów i jest kilkakrotnie - styki porównawcze procesów erozyjnych w różnych porach roku, przy różnym natężeniu i sumach opadów, dla zróżnicowanego użytkowania ziemi przedstawił Eugeniusz Gil (1976, - - wiów (Lach 1993, 2005) i depozycję osadów (Jordan i in. 2005). Po zalesieniu zazwyczaj 30 maleje dostawa rumowiska do koryt, zwiększa się stabilność pokryw na stokach, a koryta cieków pogłębiają się i zwężają (Wyżga 1993; Lach 2005; Warcholik 2005a). Użytkowanie ziemi modyfikuje właściwości pokrywy glebowej. Gleba zbudowana z tych samych utworów ma w lesie większą porowatość i przepuszczalność niż na polu ornym (Gil 1990). Niewłaściwe użytkowanie nasila degradację gleb i uruchamia procesy eoliczne na powierzchniach okresowo pozbawionych roślinności (Gil 1990). Zabiegi agrotechniczne i agrochemiczne mogą przyczyniać się do innych form degradacji lub agradacji gleb, na przykład zmian właściwości hydrologicznych, odczynu oraz ilości materii organicznej (Szilassi i in. 2006). 2.3. Projekty granicy rolno-leśnej Dyskusja nad przebiegiem granicy rolno-leśnej wpisuje się w nurt opracowań na temat racjonalnego użytkowania ziemi. Autorzy na ogół negatywnie oceniają przebieg granicy rolno-leśnej w terenach górskich (Kulig i in. 1959; Rzymkowski 1967; Pohl 1978; Starkel 1990; Guzik 1995), a niekiedy krytykują również strukturę upraw (Kopeć - renu pod określone użytkowanie (Kulig i in. 1959; Rzymkowski 1967; Adamczyk i in. 1980; Jagła i in. 1981; Gil 1990). Podkreślane jest znaczenie właściwego użytkowania ziemi dla polepszenia właściwości retencji wody (Gil 1990), ochrony przeciwpowodzio- wej i przeciwerozyjnej (Gil 1990; Starkel 1990) oraz ochrony przyrody (Starkel 1990). W ostatnich latach na świecie intensywnie rozwija się teoria planowania przestrzennego w myśl zasad rozwoju zrównoważonego, co znajduje wyraz w licznych publikacjach - nie w Polsce autorzy sporadycznie podejmują formalnoprawne aspekty wyznaczania granicy rolno-leśnej (Korzeniak 2005). Jeszcze mniej liczne są opracowania naukowe, - recki 2001). 2.4. Granica rolno-leśna w opracowaniach regionalnych Większoś ć informacji o granicy rolno-leśnej pochodzi z regionalnych prac o zmia- nach użytkowania ziemi i krajobrazu. Opracowania te są dość powszechne w geografii - ska, Lisiewicz 1998; Wolski 2000; Petit, Lambin 2002). Przykładowo mapy katastralne wykorzystywano do badań zmian granicy rolno-leś- nej i zalesienia w Bieszczadach (Wolski 2001, 2006), Beskidzie Niskim (Lach 2005), Szwecji (Axelsson, Östlund 2001; Cousins 2001) i Słowenii (Petek, Urbanc 2004). Mapy topograficzne posłużyły między innymi do analiz struktury użytkowania ziemi w Be- skidach Zachodnich (Troll 2000), Beskidzie Niskim (Dygoń 2001; Maciejowski 2001; 31 Warcholik 2005a), Beskidzie Średnim (Ostafin 2004; German, Sadowski 2005), na Po- górzu Wiśnickim (Pietrzak, Siwek 2000; Pietrzak 2002), w Sudetach (Latocha 2005), na Kujawach (Degórska 2001), Nizinie Południowo wielkopolski ej (Majchrowska 2001), - tak, Wojciechowska 2001) oraz w Saksonii (Haase i in. 2005). Wykorzystując zdjęcia lotnicze i satelitarne, opracowano zmiany lesistości w Karpatach (Dezso i in. 2005; Ko- zak 2005), Rosji (Milanova i in. 1999), Estonii (Peterson, Aunap 1998), Słowacji (Fera- nec i in. 2007) i w Polsce (Poławski 2006). 3. CHARAKTERYSTYKA BADANEGO OBSZARU 3.1. Środowisko przyrodnicze 3.1.1. Budowa geologiczna Badany obszar jest zbudowany z fliszu karpackiego przykrytego mniej zwięzłymi osadami. Utwory fliszowe formowały się w basenie magurskim o różnych warunkach - cen). Po dolnym oligocenie, a przed dolnym miocenem, zostały one odkorzenione od podłoża wzdłuż plastycznych utworów kredy górnej, sfałdowane i nasunięte w kierunku północnym, tworząc płaszczowinę (serię) magurską (Oszczypko 1992; Stupnicka 1997). - nych (Wójcik, Rączkowski 1994; tab. 5, mapa 4). Osady przykrywające flisz to genetycznie i litologicznie zróżnicowane utwory plejsto- ceńskie i holoceńskie o miąższości od kilku centymetrów do kilkunastu metrów (tab. 6). 3.1.2. Rzeźba terenu W podziałach geomorfologicznych Beskid Średni jest częścią Beskidu Żywieckie- go (Klimaszewski 1972; Gilewska 1986). Rozwój rzeźby badanego obszaru rozpoczął się w neogenie (Klimaszewski 1980), po sfałdowaniu i nasunięciu utworów fliszowych w kierunku północnym (Książkiewicz 1972), i obejmował na przemian okresy spokoju - ną (German 1993; Izmaiłow i in. 1995). Na początku plejstocenu były już uformowane główne rysy rzeźby współczesnej. Zostały one przemodelowane w okresach glacjalnych, w warunkach klimatu peryglacjalnego, oraz interglacjalnych (Klimaszewski 1948, 1967; Henkiel 1978). U schyłku plejstocenu nastąpiło ocieplenie klimatu, zanik zmarzliny, głębsza infiltracja wody (Środoń 1952). Powstawały osuwiska (Margielewski 2000), zwiększyła się rola spłukiwania (Klimaszewski 1967), procesy morfogenetyczne zaczęły - - czesnym wzroście wietrzenia chemicznego. W rezultacie spadł procentowy udział części - niło się do powstania gleb na peryglacjalnych pokrywach zwietrzelinowych, soliflukcyj- nych i innych (Starkel 1960). Etapy rozwoju rzeźby znajdują odzwierciedlenie w formach terenu zachowanych do dziś w krajobrazie Beskidu Średniego (tab. 7, mapa 5). Tab. 5. Charakterystyka warstw skalnych serii magurskiej na badanym obszarze Nazwa Wiek Udział Stosunek piaskowców Spoiwo Charakterystyka Odporność Główne obszary występowania warstwy w obszarze do łupków budowanej rzeźby Warstwy senon- przewaga średnioławi- krzemionkowo- łagodnie nachylone południowa część doliny Stryszówki, brzeg płasz- ropieniackie -paleocen 6,6% cowych piaskowców - wapni ste, stoki średnia czowiny magurskiej od Skawy do Harbutówki, (inoceramowe) częściej wapniste doliny Trzebunki i Skorutówki Łupki pstre paleocen- zdecydowana przewaga krzemionkowe przełęcze, obniże¬ bardzo wąskie wtrącenia i soczewki na całym badanym (fot. la) -eocen 4,8% łupków lub wapniste nia, spłaszczenia mała obszarze denudacyjne zdecydowana przewaga formy śmiałe, wy¬ brzeg płaszczowiny magurskiej od Skawy do Piaskowce eocen 6,7% gruboławicowych krzemionkowe, pukłe, o stromych duża Raby, równoleżnikowo w dolinach Skorutówki ciężkowickie i gruboziarnistych rzadziej wapniste stokach i Trzebunki, poza tym małe wtrącenia piaskowców Piaskowce przewaga gruboławico¬ wapniste, rzadziej średnio nachylone głównie na południu w okolicach Osielca, od pasierb ieckie eocen 2,5% wych piaskowców krzemionkowe stoki średnia środkowej części doliny Trzebunki do Raby, małe dolne wtrącenia w środkowej części obszaru badań Warstwy przewaga łupków średnio nachylone na południu badanego obszaru w okolicach hieroglifowe eocen 7,8% rosnąca z południa na krzemionkowe stoki z licznymi mała Osielca i Łętowni, a także w dolinach Trzebunki (fot. Ib) północ, gdzie występu¬ lub wapniste rozcięciami erozyj¬ i Skorutówki ją wyłącznie łupki nymi Piaskowce przewaga gruboławico¬ wapniste, rzadziej średnio nachylone północna część doliny Harbutówki, nieliczne pasierb ieckie eocen 0,7% wych piaskowców krzemionkowe stoki średnia soczewki w środkowej części badanego obszaru górne Warstwy wyraźna przewaga wapniste, rzadziej łagodnie nachylone dolna część doliny Pałeczki - okolice Zembrzyc, podmagurskie eocen 3,5% łupków krzemionkowe stoki mała wąskie wkładki w pobliżu brzegu płaszczowiny magurskiej na odcinku Zachełmna-Myślenice Warstwy wyraźna przewaga ilasto-krzemion- szerokie grzbiety najwyższe części głównych pasm, strome stoki magurskie eocen 63,0% gruboławicowych kowe, rzadziej główne, strome duża Kotonia, wąskie dna dużych dolin: Skawy na od¬ (fot. lc) piaskowców ilasto-wapniste stoki, wąskie cinku Osielec-Sucha Beskidzka i Raby na odcinku doliny Stróża-Myślenice strome, krótkie Warstwy eocen- zdecydowana przewaga odcinki stoków środkowa część doliny Paleczki-Budzów, Glin- nadmagurskie -oligocen 4,3% łupków wapniste z licznymi i głębo¬ mała niczka-Baczyn, północna część doliny Trzebunki kimi rozcięciami erozyjnymi Źródło: opracowanie własne na podstawie: Burian 1933, 1993; Burian, Szymkowska 1964; Wieser 1963; Książkiewicz 1951, 1974a, 1974b; Żgiet 1977, 1979; Żytko i in. 1989; Wójcik, Rączkowski 1994; Bogacz 1997 Tab. 6. Charakterystyka warstw skalnych plejstoceńskich i holoceńskich na badanym obszarze Nazwa Wiek Udział Charakterystyka Główne obszary występowania utworów w obszarze plejstocen--- żwiry, piaski, gliny i głazy plejstoceńskich dna dolin Raby i Skawy oraz ich większych dopływów: Pałeczki, Skorutówki, Aluwia -holocen 7,5% i holoceńskich teras erozyjno-akumulacyj- Trzebunki, Żarno wianki, Bogdanówki, Skomiełnianki, Rrzczonówki nych 0,5-60 m nad poziomem rzeki różno frakcyjne pokrywy, na ogół gliniaste Eluwia plejstocen--- 86,0% na stokach słabo i średnio nachylonych większość badanego obszaru -holocen oraz gliniasto-gruzowe na stokach stro¬ mych plejstocen- na ogół drobno frakcyjne pokrywy u pod¬ lokalnie, na małych powierzchniach na całym badanym obszarze, na mapach Deluwia -holocen 0,5% nóża stoków geomorfologicznych i glebowych wydzielane sporadycznie z powodu małej powierzchni plejstocen- iły, gliny, rumosz skalny oraz bloki (pakie¬ głównie stoki opadające do doliny Raby, rzadziej Skawy, południowe stoki Koluwia -holocen 6,0% ty fliszu) Kotonia, leje źródliskowe większych potoków, brzeg płaszczowiny magurskiej na odcinku Dąbrówka-Harbutowice Źródło: opracowanie własne na podstawie: Książkiewicz 1974a; Starkel 1979; Wójcik, Rączkowski 1994 co Ul 36 We współczesnym krajobrazie ważne są również formy związane z działalnością człowieka (tab. 8). Na badanym obszarze przeważają wysokości rzędu 400-600 m - mują wzniesienia o wysokości 250-300 m n.p.m. (0,19%) i 850-900 m n.p.m. (0,05%) (mapa 6, ryc. 5). Większoś ć powierzchni jest nachylona w przedziałach 9-12° (19,65%) i 12-15° (20,17%), a niewiele przekracza 24° (4,6%) (mapa 7, ryc. 6). Związek nachy- lenia ze wzrostem wysokości nad poziomem morza nie jest liniowy (ryc. 7). Średnie nachylenie szybko wzrasta wraz z wysokością od 250-300 m n.p.m. do 400-450 m n.p.m. o ponad 8°. Wyżej wzrost ten jest znacznie wolniejszy i wynosi niecały stopień na 100 m n.p.m., co można tłumaczyć obecnością spłaszczeń denudacyjnych w poziomach przydolinnym i pogórskim. Powyżej 650 m n.p.m. średnie nachylenie zaczyna spadać, głównie z powodu spłaszczeń denudacyjnych w poziomach śródgórskim i beskidzkim na grzbietach i wierzchowinach. Udział powierzchni w 8 klasach ekspozycji jest zbliżo- ny (mapa 8, ryc. 8). Ekspozycje południowe (S, SE, SW - 42%) nieznacznie przeważają nad północnymi (N, NE, NW - 38,5%). Najbardziej strome są stoki o ekspozycjach zachodnich i północno-zachodnich, mniejszymi nachyleniami średnimi charakteryzują się stoki południowo-wschodnie i południowe (ryc. 9). 3.1.3. Klimat Według podziału fenologiczno-klimatycznego badany obszar jest położony w reżimie gór niskich i średnich, w piętrze umiarkowanym chłodnym (Obrębska-Starklowa 1977). Średnia roczna temperatura wynosi od około 5°C w partiach grzbietowych najwyż- szych wzniesień do 8°C w dnach dolin (na wysokości około 300 m n.p.m.), a roczne sumy opadów - od około 800 mm w dnach dolin do ponad 1000 mm na najwyższych wzniesieniach (Homa 1995; Czemerda 1993). Potencjalne nasłonecznienie badanego - ją wysoko położone wierzchowiny i stoki o ekspozycji południowej, najmniej - głębo- kie doliny potoków na stokach o ekspozycji północnej. Mimo dużego nasłonecznienia wierzchowiny są silnie wychładzane nocami. Zróżnicowanie elementów klimatu pozwala na wydzielenie na badanym terenie dwóch pięter klimatycznych (Hess 1965): umiarkowanie ciepłego od 284 do 680 m n.p.m. i umiarkowanie chłodnego powyżej. Wartości klimatyczne w obrębie tych pięter są zróżnicowane zależnie od wystawy stoków, form rzeźby (wypukłych i wklęsłych) - - klimatu badanego obszaru (Hess i in. 1975; mapa 9): 1. Typ mezoklimatu obniżeń dolinnych o największych gradientach termiczno-wil- gotnościowych, występujący około 60-80 m nad dnem doliny. Jest to obszar naj- częstszego występowania mgieł radiacyjnych. 2. - micznych i wilgotnościowych, położonych na wysokości od 60-80 m do 300 m nad dnami dolin. Jest to obszar o najmniejszych dobowych wahaniach temperatu- ry i najdłuższym okresie bezprzymrozkowym. Tab. 7. Charakterystyka głównych form rzeźby terenu na badanym obszarze Długość Forma Wiek lub udział Charakterystyka Obszar występowania w obszarze główne grzbiety o przeciętnych wysokościach 600-800 m n.p.m. Grzbiety założenia 290 km mają przebieg zbliżony do W-E, szerokie z kopulastymi wierz¬ cały badany obszar wczesnoneogeńskie chołkami grzbiety boczne, na ogół poniżej 600 m n.p.m., mają przebieg zbliżony do N-S helwet-torton około 400 m nad dnami dolin, zachowany w małych fragmentach Beskidzki poziom (Sawicki 1909, za: na najwyższych wzniesieniach kształt wydłużony - nawiązujący w sąsiedztwie najwyższych szczytów: Kotonia zrównania (?) Baumgart-Kotarba do przebiegu grzbietów - ścina warstwy magurskie, przeważają Zachodniego, Kotonia, Pękalówki, Koskowej 1974) nachylenia 0-3°, płytkie pokrywy zwietrzelinowe, dominuje Góry, Parszywki, Stołowej Góry użytkowanie leśne 200-350 m nad dnami dolin, ścina głównie warstwy magurskie wierzchołki: Staro widza nad Zembrzyca¬ Śródgórski dolny sarmat głównych grzbietów, przeważają nachylenia 0-3°, kształt wydłu¬ mi, Balinki w Trzebuni, Plebańskiej Góry poziom (Klimaszewski 1958), żony - nawiązujący do przebiegu grzbietów - na ogół ma wyraź¬ w Myślenicach, Borysówka nad Makowem zrównania dolny pliocen (Starkel ne granice ze stromymi stokami, płytkie pokrywy zwietrzelinowe, Podhalańskim, grzbiety: Chełmu nad Skawą, 1969) dominuje użytkowanie leśne Łysej Góry nad Łętownią, Kamiennej Góry nad Żamówką Pogórski dolny pliocen 150-190 m nad dnami dolin, ścina głównie warstwy magurskie Groń Tokarski, Działy w Tokami, fragmenty poziom (Klimaszewski 1958), niższych grzbietów, dominują nachylenia 0-3°, kształt na ogół grzbietu między Trzebuńską Górą a Sularzów- zrównania górny pliocen (Starkel kolisty, miejscami niewyraźne granice z przy dolinnym poziomem ką, grzbiet Lipowej Góry między Budzowem 1969) zrównania, przeważa użytkowanie leśne, miejscami użytki rolne a Zembrzycami, Góra Lasek nad Budzowem Przydolinny górny pliocen 70-130 m nad dnami dolin, ścina warstwy skalne o różnej odpor¬ północna część doliny Trzebunki w Trzebu¬ poziom (Klimaszewski 1958), ności głównie w dolnych częściach stoków, dominują nachylenia ni, garb między Zembrzycami a Marcówką, zrównania dolny czwartorzęd 0-3°, kształt na ogół kolisty, rozmyte granice zwłaszcza z łagod¬ Dział nad Stryszowem, północna część doliny (Starkel 1969) nymi stokami, przeważa użytkowanie rolnicze Krzczonówki w Tokami Dna dolin równiny terasowe nachylone 0-6°, krawędzie teras o zróżnicowa¬ terasy plejstoceńskie to długie listwy, głównie rzecznych nych nachyleniach, na ogół > 35°, kształt wydłużony - przeważnie wzdłuż dolin Skawy i Raby, a także szczątko¬ wypełnione piej stocen-holocen 7,6% wąskie listwy, koryta wąskie z przeważającą erozją wgłębną, wo wzdłuż Skorutówki, Pałeczki, Trzebunki, terasami głównie użytkowanie leśne Krzczonówki, terasy holoceńskie - wzdłuż większości dolin płaskodennych wciosy o różnej długości, od kilkudziesięciu metrów do kilku kilometrów, wąskie dna, strome zbocza > 35°; dość równomiernie na całym badanym obsza¬ Niesterasowane debrza, krótsze od wciosów, na ogół powyżej źródlisk dolin wcio- rze, największe rozdolinnienie w północnej doliny głównie holocen 4,2% sowych, wąskie dna, strome zbocza >35°; części - źródliskach Gościbii i Harbutówki denudacyjne doliny nieckowate o długości do kilkuset metrów z niewyraźnymi oraz na wczesnoholoceńskich osuwiskach i erozyjne granicami między zboczami a podmokłym dnem, w debrzach południowych stoków Kotonia i wciosach dominuje użytkowanie leśne, a w dolinach denudacyj¬ nych - rolnicze rzeźba bardzo zróżnicowana: nisze osuwiskowe z wychodniami głównie stoki opadające do doliny Raby, schyłek plejstocenu--- skalnymi nachylone pod kątem 60-90°, nabrzmienia, zagłębienia, rzadziej Skawy, południowe stoki Kotonia, leje Osuwiska -holocen 5,9% rowy rozpadlino we o nachyleniach >35°, wypłaszczenia osuwi¬ źródliskowe większych potoków, brzeg płasz¬ skowe 0-6°, liczne rozcięcia erozyjne czowiny magurskiej na odcinku Dąbrówka- -Harbutowice Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sawicki 1909, za: Banmgart-Kotarba 1974; Klimaszewski 1958; Starkel 1969; Paulo 2001; Rączkowski 2001; Gałaś, Paulo 2001; obliczenia z map topograficznych 1 : 25 000 Tab. 8. Charakterystyka głównych form rzeźby terenu związanych z użytkowaniem rolniczym i leśnym Forma Charakterystyka Obszar występowania wysokość na ogół od kilkunastu cm do blisko 1,5 m i nie wykazuje wyraźnego cały badany obszar, liczniejsze na stokach nachylonych powyżej Terasy rolne, miedze związku z nachyleniem stoku, może być uwarunkowana historycznie jako funkcja 6°, największa gęstość nad Makowem Podhalańskim i Harbu- (fot. 2 a) długości uprawy stoku lub sztucznie zwiększana w celu zaznaczenia granic włas¬ towicami ności Kopce kamienne, najczęściej owalne, rzadziej w postaci murków, wysokość na ogół około 2 m, wy¬ cały badany obszar, choć znacznie liczniej sze w wyższych kępy jątkowo do 5-7 m, zbudowane z gruboffakcyjnego szkieletu glebowego zebranego położeniach, np. Zawadka, Więciórka, w niektórych miejsco¬ (fot. 2b) przez ludność w czasie prac polowych, często utrwalane przez roślinność drzewia¬ wościach materiał z kopców jest używany do budowy domów, stą i krzewiastą wykonywania drenażu lub zasypywania wklęsłych form terenu przeważają płytkie, do 1 m, wyjątkowo do 3-4 m głębokości, zbocza strome, a dno cały badany obszar, obliczona na podstawie mapy 1:10 000 Holwegi często wcięte do poziomu litej skały, kierunek często zbliżony do linii największego gęstość dróg polnych i leśnych w Trzebuni wynosi ponad 10 (fot. 2c) spadku stoku, co powoduje bardzo szybkie odprowadzanie wody, na mało odpor¬ km/km2, mniejsza gęstość w lasach państwowych, większa nych warstwach (np. hieroglifowych) szybko ulegają degradacji i są porzucane, w lasach prywatnych a obok tworzone są nowe holwegi - tzw. strefy rozjeżdżone Źródło: opracowanie własne na podstawie badań terenowych i analizy map 1:10 000 39 250-300 300-350 350-^00 400-450 450-500 500-550 550-600 600-650 650-700 700-750 750-800 800-850 850-900 Wysokość [m n.p.m.] Ryc. 5. Procentowy udział przedziałów wysokościowych w powierzchni badanego obszaru Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę NMT 25- 20- I 15- -C <0 110 - CL 5 - 0 - Ryc. 6. Procentowy udział klas nachyleń w powierzchni badanego obszaru Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę NMT 0 Ryc. 7. Średnie nachylenie stoków w przedziałach wysokościowych na badanym obszarze Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę NMT Ryc. 8. Procentowy udział klas ekspozycji w powierzchni badanego obszaru Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę NMT Ryc. 9. Średnie nachylenie stoków w klasach ekspozycji na badanym obszarze Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę NMT 3. - nej cyrkulacji dolinnej. Wartości temperatury powietrza i stosunki wilgotnościo- we zmieniają się tu w zależności od wysokości nad poziomem morza. 3.1.4. Wody Badany obszar jest położony w dorzeczach Skawy, Raby i Skawinki. Stosunki wodne mają złożony charakter w wyniku zróżnicowania elementów środowiska. Klimat (duże, wzrastające wraz z wysokością opady i spadające wraz z nią temperatury) oraz budowa geologiczna (utwory o małej przepuszczalności) warunkują spływowy charakter obiegu 40 41 wody. Odpływ jednostkowy wynosi średnio 11-12 l/s/km2, minimalny - około 1 l/s/km2, a maksymalny - do 1000 l/s/km2 (Ziemońska 1973). Głębokość pierwszego poziomu wód podziemnych wynosi na ogół od 0-5 m w dnach dolin do kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu metrów na najwyższych wzniesieniach znaj- dujących się na badanym obszarze (Chowaniec, Witek 1997; Skąpski, Patorski 1997). - ski 1994). Lokalnie w wyniku większej nasiąkliwości, zwłaszcza słabo przepuszczal- nych łupków, powstają lokalne podmokłości, na ogół mniejsze niż 1 ha. 3.1.5. Gleby Według podziału glebowo-przyrodniczego badany obszar jest położony w rejonie makowskim (Komornicki i in. 1986). Skałami macierzystymi gleb są utwory fliszowe, deluwia i aluwia (Skiba 1993; Skiba, Drewnik 2003). Na podstawie map glebowych można stwierdzić , że zdecydowanie dominują gleby brunatne (tab. 9, mapa 10). Lokal- nie występują gleby płowe oraz glejowe i organiczne. Występują także nieuwzględniane na mapach gleby słabo ukształtowane oraz antropogeniczne. Skład mechaniczny jest - rowe (mapa 11). Większoś ć gleb jest słabo szkieletowa i bezszkieletowa (mapa 12). 3.1.6. Szata roślinna W podziale geobotanicznym badany obszar znajduje się w okręgu beskidzkim - sunkowo uboga. Znaleziono tam 550 gatunków rodzimych lub trwale zadomowionych - czają się większym bogactwem gatunkowym (Błaszczyk 1978). Na badanym obszarze można wyróżnić dwa piętra roślinne, piętro pogórza do około 550 m n.p.m. i piętro regla dolnego powyżej (Zając 1993). Potencjalna roślinność naturalna różni się wyraźnie od roślinności rzeczywistej wskutek wielowiekowej antropopresji (Medwecka-Komaś i in. - stwie grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum i kontynentalnego boru mieszanego Querco-robori-Pinetum. W piętrze regla dolnego dominuje las z przekształconymi zbio- rowiskami dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego Abieti-Piceetum, żyznej buczy- ny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum oraz acidofilnej buczyny górskiej Luzulo luzuloides-Fagetum. Tab. 9. Charakterystyka gleb badanego obszaru ho Rząd Typ i podtyp Udział Rodzaje Udział Gatunki1 Udział Główne obszary występowania w obszarze w obszarze w obszarze Brunatnoziemne węglanowe 0,20% gc 0,20% gc 0,02% gs 0,12% płi 0,03% płz 0,02% gc 13,52% gl 3,67% gs 66,21% ls 0,03% pgm 0,17% płz 2,19% gc 3,41% gs 2,24% płz 0,09% niewęglanowe 0,33% gs 0,08% w północnej części badanego obszaru - na spłaszczeniach denuda¬ gsp 0,25% węglanowe 0,07% gl 0,04% gsp 0,03% brunatne eutroficzne gcp 0,35% głównie w położeniach przydolinnych, na łagodnych stokach gsp 0,11% płz 0,15% gc 0,09% gl 1,81% gs 3,89% ip 0,02% w dnach większych dolin rzecznych i w niektórych wciosach, naj¬ mady brunatne 6,62% pgl 0,04% większe powierzchnie wzdłuż Skawy w okolicach Zembrzyc i Ma¬ pgm 0,17% kowa Podhalańskiego, a także wzdłuż Raby płi 0,25% płz 0,24% żg 0,11% Ci Ö płowe zbrunatniałe 0,32% niewęglanowe 0,32% płz 0,32% na łagodnie nachylonych stokach w Marcówce i Zembrzycach s .2 płowe gruntowo- niewęglanowe 0,01% ls 0,01% przy dnie doliny w północnej części badanego obszaru - Harbuto- -glejowe wice i Sułkowice węglanowe 0,01% ls 0,01% gsp 0,02% Ci Ö niewęglanowe 0,09% płi 0,03% 3 Ci gruntowo-glejowe 0,10% płz 0,03% na całym badanym obszarze lokalnie i małymi płatami, głównie o typowe i 0,01% w położeniach przydolinnych o deluwialne 0,01% płi 0,01% Organiczne torfowe eutroficzne 0,01% niewielki płat nad doliną Skawy w Makowie Podhalańskim 1 Skróty nazw gatunków gleb według map glebo wo-rolni czy ch Źródło: opracowanie własne na podstawie map glebo wo-rolni czy ch 1 : 25 000 i proponowanej Systematyki gleb Polski, V wydanie (Zarys podziału gleb Polski) 4^ 00 44 3.2. Działalność człowieka 3.2.1. Zabudowa Budynki znajdujące się na badanym terenie nie sąrozmieszczone równomiernie, lecz skupione w dolnych partiach stoków i w dolinach, tworząc przysiółki (Leszczycki 1932; Reinfuss 1970a) (fot. 3a, b, c, d). Mniej liczne są przysiółki lub pojedyncze zabudo- wania wysoko położone. Taki układ zaczął się kształtować od czasu zorganizowanej akcji osadniczej, która charakteryzowała się największą intensywnością między XIV a XVII wiekiem. Początkowo preferowano tereny nisko położone, łagodnie nachylone, dobrze dostępne komunikacyjnie, blisko wody pitnej. Później, gdy brakowało miejsca, osiedlano się wyżej, głównie na spłaszczeniach denudacyjnych i stokach o ekspozycji - dujące się w pobliżu grzbietów i na polanach śródleśnych są związane z osadnictwem wołoskim i pasterskim użytkowaniem ziemi (Zinkow 2000). - ku. Od tego czasu nastąpiło silne zagęszczenie zabudowań na obszarach nisko położo- nych, zwłaszcza w dnach dolin Skawy i Raby (fot. 3e, f, g, h). - stępstwo użytkowania ziemi wraz z wysokością nad poziomem morza. Najniżej poło- żone obszary to użytki rolne o przewadze gruntów ornych, wyżej znajdują się zwarte - tów ornych, a większym łąk i pastwisk. W Beskidzie Średnim między Skawą a Rabą - rodniczych, zwłaszcza morfologicznych, w porównaniu z innymi częściami Beskidów. Stanisław Leszczycki (1932) zauważył również, że dolinne rozmieszczenie zabudowań - tek trudniejszego do nich dostępu. 3.2.2. Rolnictwo - skidzkiej (Ślusarz 1991, 1994), mimo że uprawa roli była tam zawsze obciążona szcze- - nych stosunków ekonomicznych (Guzik 1995). Wykorzystywanie rolnicze terenów górskich, w odróżnieniu od nizinnych, na szerszą skalę rozpoczęło się na przełomie XVIII - nych (Klimko 1999). Niektórzy historycy uważają, że rozwój gospodarczy Galicji, do której należał badany obszar, można utożsamiać jedynie ze zmianami w rolnictwie. Ta opinia dotyczy zwłaszcza XIX wieku (Szczepanowski 1888; Franaszek 1995). Ziemię (użytki rolne) traktowano jako warsztat pracy, a jej brak był zagrożeniem dla egzystencji rodziny wiejskiej (Kowieki 2004). Bardzo ważne znaczenie dla utrzymania miał handel produktami rolnymi. Do połowy XIX wieku chłopi, oprócz płacenia podatku gruntowego 45 i domowego, byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny, płacenia stałych czynszów, składania danin, wykonywania licznych powinności na rzecz dworu i Kościoła oraz - kiem drugiej połowy XIX wieku austriackie władze zaczęły wprowadzać akty prawne ograniczające zależność chłopów od szlachty, co miało wpływ na użytkowanie ziemi - li własność uprawianej ziemi oraz zostali zwolnieni z feudalnych obciążeń. W zamian - dlu ziemią i jej dzielenia, co utrwaliło, a nawet pogłębiło, rozdrobnienie własnościowe ziemi, powstałe w wyniku procesu osadniczego i podziałów spadkowych (Augustynek 1970; Vnenchak 1983). Struktura wielkościowa gospodarstw rolnych przetrwała i jest nadal niekorzystna. Według danych GUS z Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 roku odsetki gospodarstw rolnych mniejszych niż 5 ha w czterech największych gminach na badanym obszarze były następujące: Budzów - 97,0% (w tym 19,7% < 1 ha), Maków Podhalański - 96,1% (w tym 25,8% < 1 ha), Tokarnia - 94,4% (w tym 28,1% < 1 ha), Pcim - 97,7% (w tym 29,6% < 1 ha). Do końca XIX wieku, większoś c prac polowych wykonywano ręcznie lub przy uży- ciu prostych, najczęściej drewnianych, narzędzi: soch, bron i motyk. Pod koniec XIX wieku w niektórych wsiach pojawiły się narzędzia z okuciem metalowym. Narzędzia żelazne, w tym pługi, rozpowszechniły się w drugiej połowie okresu międzywojennego (Reinfuss 1970b). W XIX wieku na badanym obszarze brakowało zwierząt pociągowych, - mii, a do prac polowych wykorzystywano niekiedy krowy i woły (fot. 4a) (Augustynek 1970). Głównym systemem uprawy ziemi była trójpolówka, od końca XIX wieku bez- ugorowa. Najbardziej rozpowszechnionym nawozem był obornik oraz zbutwiałe liście wykopywane ze specjalnie przygotowanych dołów ziemnych. W pierwszych latach XX - luszkę. Nawozy sztuczne wprowadzono prawdopodobnie pod koniec lat 80. XIX wieku, ale dopiero po II wojnie światowej odnotowano znaczący wzrost ich zużycia (Rein- fuss 1970b). W XIX wieku najczęściej uprawianymi roślinami były: owies, żyto, krzyca (skrzyżowanie żyta zwyczajnego z żytem górskim), jęczmień i ziemniaki (Franaszek 1995). W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod hasłem Krzczonów’ autorzy w 1883 roku napisali: „gleba kamienista, nie wydaje nic prócz karłowatego owsa i kartofli, a tylko w dolinach licznych potoków jest grunt namulisty, na którym udaje się żyto, jęczmień i pszenica, lecz więcej bogate w słomę niż ziarno”. Według danych GUS z 2002 roku na badanym obszarze najczęściej uprawiano - ku do ogółu użytków rolnych w poszczególnych gminach były następujące: Budzów - 22, 5% i 22,4%, Maków Podhalański - 22,4% i 31,9%, Pcim - 17,7% i 19,9%, Tokar- nia - 16,3%, 17,4%. Plony w XIX i na początku XX wieku były niskie, często ograniczane przez choroby roślin i niekorzystne zjawiska pogodowe (Langie 1866; Fortuna 1978; Wnęk 1999), co pociągało za sobą głód oraz choroby epidemiczne (Augustynek 1970; Sadowski 2003). Brak żywności był szczególnie dotkliwy podczas wojen (Mydlarz 1995). Na przednówku 46 często jedzono nasiona lebiody, korę drzew lub zasuszone obierki ziemniaków (Wojta- nek 1997). Średnie plony w Galicji Zachodniej w latach 1884-1913 wynosiły: dla owsa - - su, co świadczyło o wzroście kultury rolnej (Franaszek 1995). Dla analizy zmian użyt- kowania ziemi ważny jest fakt, że tempo wzrostu produkcji między innymi owsa, żyta, - we plony w gminie Pcim na początku XXI wieku wynosiły: dla owsa 25 q/ha, dla żyta - - niu z innymi obszarami polskich Karpat. Mimo że we wzmiankach z XVI wieku od- notowano znaczą liczbę owiec w niektórych wsiach (na przykład w Trzebuni ponad 500 sztuk, a w Bieńkówce około 250), to na początku XX wieku liczba ta na ogół nie przekraczała kilkudziesięciu sztuk we wsi (na przykład w Trzebuni - 25, w Bogdanówce - krów i trzody chlewnej. Według danych GUS z 2002 roku nie w każdym gospodarstwie rolnym znajdującym się na obszarze badań była choćby jedna krowa, a liczba owiec w poszczególnych gminach na ogół nie przekraczała kilkunastu sztuk (fot. 4b, c). Przez ponad 150 lat zmieniło się wyraźnie nastawienie mieszkańców wsi do uprawy - wet nieterminowe wykonywanie prac polowych. Użytki rolne były zadbane, praktycznie - cześnie dużą wagę do uprawy roli przywiązują na ogół najstarsi mieszkańcy wsi. Na podstawie analiz statystyk Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku i doku- - skiej (Moskal 2000): - zdecydowana dominacja chłopskiego sektora w rolnictwie; - bardzo mała powierzchnia i rozdrobnienie gospodarstw; - niewielki odsetek gospodarstw towarowych i słabe powiązanie pozostałych go- spodarstw z rynkiem; - - bociem; - - 3.2.3. Pozyskiwanie drewna Tradycje przetwórstwa drewna zostały zapoczątkowane tuż po zasiedleniu badanego obszaru, w XVI i XVII wieku. Wówczas najwięcej smolarzy i węglarzy w starostwie - giel drzewny, a przemysł drzewny starostwa należał jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku do najlepiej rozwiniętych w całym województwie krakowskim (Reinfuss 1970d). - nym, obok rolnictwa, zajęciem miejscowej ludności i ważnym źródłem jej dochodów 47 (Heumann 1898; Jankiewicz 2001). Potwierdzają to autorzy Słownika, wzmiankując, że mieszkańcy Makowa wykonują klepki jodłowe na beczki dla kopalń soli w Boch- ni i Wieliczce, a ludność Baczyna i Więciórki zajmuje się przede wszystkim obróbką i przetwórstwem drewna. Wyroby drewniane, na przykład deski, łaty i gonty, zawożono głównie do Krakowa wozami konnymi lub spławiano je Skawą na tratwach złożonych - wersalnej drewno często wywożono koleją. Ważnym ośrodkiem przeładunkowym tego surowca była Sucha Beskidzka (Słowińska, brak roku). Drewno pozyskiwano także dla celów budowlanych, opałowych i dla miejscowych hut żelaza, wykorzystujących głównie lokalną rudę darniową Największą z nich była wybudowana w połowie XIX wieku huta „Maurycy” w Makowie z mnichem, fryszemią, walcowniąi gisernią (Słownik 1880-1902; Fortuna 1978). Wielowiekowa działalność człowieka w lasach, które w zdecydowanej większości - ku), doprowadziła do zaburzenia składu gatunkowego zbiorowisk. Mniejszy niż daw- niej jest udział buka, jodły, jaworu i dębu, a większy świerka i brzozy. Przeciętny wiek drzewostanu wynosi około 50 lat. Bardziej naturalne ekosystemy znajdują się w lasach państwowych, tzw. Państwowych Gospodarstwach Leśnych (19,7% powierzchni lasów w 2003 roku), w XIX i na początku XX wieku należących do rodów magnackich między innymi Lubomirskich, Habsburgów i Montleartów (Piłat 1890). 4. ANALIZA ZMIAN GRANICY ROLNO-LEŚNEJ I LESISTOŚCI Analizę przeprowadzono głównie w oparciu o materiały kartograficzne. Obliczenia dla każdego z przekrojów czasowych znajdują się w załączniku 3 (ujęcie statyczne). - miczne). W dokumentacji wykorzystano wybrane archiwalne fotografie i pocztówki o jakości umożliwiającej reprodukcję (fot. 5, 6). 4.1. Okres 1861-62 — 1911-14 Granica rolno-leśna wydłużyła się o 233,9 km (23,5%), średnio o 4,4 km/rok. Ponad 30% jej długości stanowiła granica wysp leśnych, która wzrosła aż o 149,5 km (47,6%). - ła się o 10,3 km (10,0%) (tab. 10, ryc. 10). Krętoś c granicy rolno-leśnej w tym czasie wzrosła, wskutek pojawienia się bardzo licznych i małych wysp leśnych (tab. 10, 11). Zalesienie zwiększyło się o 14,2 km2, średnio o 0,3 km2/rok (tab. 11, mapa 13). Przy- rost względny wyniósł 17,9%. Lesistość wzrosła z 26,5% do 31,3%. Z powodu spadku liczebności polan śródleśnych zmniejszył się ich udział w ogólnej powierzchni badanego obszaru z 1,0% do 0,9%. Znacząco wzrosła liczba wysp leśnych 2 (2,8%) do 10,8 km2 (3,6%) (ryc. 10, tab. 11). Środek ciężkości (centroid) lasu przesunął się nieznacznie, blisko 30 m na południo- wy-zachód. Znacznie bardziej przemieściły się centroidy polan śródleśnych (o 452 m na północny-wschód) i wysp leśnych (o 1,4 km na zachód). Największy wzrost długości granicy rolno-leśnej odnotowano w Harbutowicach, Budzowie i Osielcu (tab. 12, ryc. 12) oraz w zlewni Paleczki (tab. 13). Powierzchnia lasu wzrosła w większości miejscowości, a najbardziej w Trzebuni, Budzowie, Baczynie (tab. 14, ryc. 16) i w zlewni Paleczki (tab. 15). Największy kontur leśny o zachowanej ciągłości znajdował się na Kotoniu. W latach 1861-62 zajmował 15,2 km2, a później zyskał wąskie połączenie z lasem na północ- 2 las między Trzebuńską Górą a Sularzówką. Kompleks leśny na Chełmie zmniejszył się z 10,6 km2 do 9,6 km2. Wskaźnik rozwinięcia lesistości był we wszystkich zlewniach bardzo niski i wynosił od 0,16 w zlewni Paleczki w latach 1861-62 do 0,34 w zlewni Trzebunki w latach 1911-14 (załącznik 3). Wskaźnik ten wzrósł najbardziej w zlewni Paleczki o 0,12 (tab. 16). Tab. 10. Zmiany parametrów granicy rolno-leśnej na badanym obszarze Zmiany parametrów Zmiany parametrów granicy rolno-leśnej Zmiany parametrów granicy rolno-leśnej całkowitej granicy rolno-leśnej polan śródleśnych wysp leśnych długości wskaźnika długości wskaźnika długości wskaźnika krętości krętości krętości [km] [%] [%] [km] [%] [%] [km] [%] [%] 1861-62 ---1911-14 233,92 23,51 108,06 -10,28 -10,01 76,21 149,49 47,62 119,57 1911-14 ---1978-80 98,14 7,99 88,56 112,60 121,87 115,87 -128,47 -27,72 78,29 1978-80 --- 2003 126,25 9,51 98,31 22,90 11,17 91,78 ---45,29 -13,52 97,27 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Tab. 11. Zmiany parametrów całkowitej powierzchni lasu, polan śródleśnych i wysp leśnych na badanym obszarze Zmiany parametrów Zmiany parametrów polan śródleśnych Zmiany parametrów wysp leśnych całkowitej powierzchni lasu powierzchni wskaźnika centroidu powierzchni wskaźnika centroidu powierzchni wskaźnika centroidu niespoistości liczby niespoistości liczby niespoistości [knr] [%] [%] [m] [knr] [%] [%] [m] [knr] [%] [%] [m] 1861-62 ---1911-14 14,17 17,94 113,73 28, SW -0,36 -12,12 -23 95,96 452, NE 2,57 31,27 401 128,88 1430, NW 1911-14 ---1931-38 33,17 35,61 79,67 900, SW 5,50 210,73 17 100,43 2730, SW -3,34 -30,95 -583 57,79 1540, NE 1931-38 ---1978-80 12,83 10,16 110,89 374, SE 0,64 7,89 128 120,79 1050, NE 1,01 13,56 235 141,25 1364, NW 1978-80 --- 2003 6,67 4,57 106,99 95, E 0,72 8,23 -50 106,84 1200, SE -1,54 -18,20 -122 95,63 693, E Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 51 Ryc. 10. Zmiany długości granicy rolno-leśnej oraz powierzchni lasu, wysp leśnych i polan śródleśnych na badanym obszarze w latach 1861-62 — 2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Ryc. 11. Zmiany wskaźników krętości granicy rolno-leśnej i niespoistości powierzchni lasu, wysp leś- nych i polan śródleśnych w latach 1861-62 — 2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 4.2. Okres 1911-14 — 1978-80 Granica rolno-leśna wydłużyła się o 98,1 km (8,00%), średnio o 1,4 km/rok. Udział granicy polan śródleśnych w całkowitej długości granicy rolno-leśnej zwiększył się do 15,4%, a granicy wysp leśnych zmalał do 25,2%. Krętość granicy rolno-leśnej w tym okresie dość wyraźnie zmniejszyła się, wskutek znaczącego spadku rozwinięcia granic 52 Skomielnianką Ryc. 12. Zmiany długości granicy rolno-leśnej oraz powierzchni lasu, wysp leśnych i polan śródleśnych w badanych zlewniach w latach 1861-62 — 2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych wysp leśnych, łączących się w większe i zwarte powierzchnie leśne. Największy wzrost długości granicy rolno-leśnej odnotowano w Jachówce, Trzebuni i Stróży (tab. 12, ryc. 14) oraz w zlewni Skorutówki (tab. 13). 4.2.1. 1911-14 — 1931-38 Zalesienie wzrosło o 33,2 km2, średnio o 1,2 km2/rok (tab. 11, mapa 14). Przyrost względny wyniósł aż 35,6%. Z 2,6 km2 (0,9%) do 8,1 km2 (2,7%) zwiększyła się po- - mykania przez las powierzchni użytkowanych rolniczo. Liczba i powierzchnia wysp leś- nych spadła. Środki ciężkości lasu i polan śródleśnych przemieściły się na południowy zachód odpowiednio o 900 m i 2,7 km. Centroid wysp leśnych przesunął się na północny wschód o 1,5 km. - cu i Trzebuni (tab. 14, ryc. 17) oraz w zlewni Paleczki (tab. 15). Największym konturem leśnym był wciąż kompleks w Paśmie Kotonia, który przez 2 Drugim kompleksem był las od lachowskiej Góry, przez Trzebuńską Górę, Sularzówkę, aż do wzniesień nad Rabą - 27,2 km2, a trzecim las w Paśmie Chełmu - 14,1 km2. - kich badanych okresów. Największe zmiany odnotowano w zlewni Wieprzczanki - wzrost o 1,18, a najmniejsze w zlewni Paleczki - wzrost o 0,1 (tab. 16). 53 Tab. 12. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w miejscowościach Miejscowość Powierzchnia 1861-62 --- 1911-14 1911-14 --- 1978-80 1978-80 --- 2003 [km] [%] [km] [%] [km] [%] Baczyn 7,1 13,32 75,00 10,73 34,52 3,67 8,78 Białka 0,3 0,60 - 0,52 86,67 -0,85 -75,89 Bieńkówka 20,4 -8,35 -9,46 12,61 15,78 1,82 1,97 Bogdanówka 8,7 5,45 17,40 -0,13 -0,35 2,51 6,85 Budzów 20,1 40,00 90,81 11,84 14,09 1,71 1,78 Bysina 5,3 -6,68 -44,86 3,07 37,39 0,74 6,56 Dąbrówka 3,4 1,53 11,21 -4,52 -29,78 -0,70 -6,57 Harbutowice 13,6 40,57 119,75 -11,16 -14,99 0,87 1,37 Jachówka 12,1 16,20 41,44 25,00 45,22 -1,99 -2,48 Jasienica 5,6 -11,39 -39,60 2,88 16,58 -0,77 -3,80 Juszczyn 2,5 10,57 300,28 -1,83 -12,99 1,41 11,50 Kojszówka 8,4 10,56 149,15 15,41 87,36 8,73 26,41 Krzczonów 9,2 -1,27 -3,95 1,01 3,27 16,56 51,98 Łętownia 7,9 7,15 19,33 -21,67 -49,10 6,53 29,07 Maków Podhalański 18,6 25,12 56,32 11,15 15,99 20,35 25,16 Marcówka 4,2 9,92 125,41 5,37 30,12 2,42 10,43 Myślenice 3,2 -4,48 -32,46 -0,52 -5,58 0,34 3,86 Osielec 11,0 26,74 160,89 -16,02 -36,95 -3,09 -11,30 Palcza 4,7 6,88 78,63 2,36 15,10 0,96 5,34 Pcim 9,4 0,50 1,14 3,19 7,18 7,30 15,34 Skawinki 1,7 -1,34 -26,12 8,78 231,66 -0,23 -1,83 Skomielna Czarna 13,1 20,34 40,76 -27,20 -38,72 19,00 44,14 Stronie 0,2 -1,37 -66,50 0,82 118,84 -0,29 -19,21 Stróża 12,9 -43,61 -48,99 17,06 37,58 6,45 10,33 Stryszów 4,8 5,59 51,66 3,08 18,77 0,19 0,97 Sucha Beskidzka 3,9 17,17 1683,33 -3,97 -21,83 0,49 3,45 Sułkowice 0,2 0,32 34,78 0,50 40,32 -0,16 -9,20 Tarnawa Dolna 0,1 0,00 - 1,36 - -0,13 -9,56 Tokarnia 13,8 18,29 63,37 13,96 29,61 15,42 25,23 Trzebunia 23,9 9,62 15,31 20,38 28,13 2,15 2,32 Wieprzec 4,5 9,44 145,68 8,58 53,89 -1,54 -6,29 Więciórka 7,2 -4,17 -19,33 4,44 25,52 1,85 8,47 Zachełmna 5,2 14,69 87,23 0,39 1,24 1,66 5,20 Zakrzów 1,2 1,25 19,87 -1,55 -20,56 -1,21 -20,20 Zawadka 4,9 -12,32 -39,72 3,10 16,58 1,88 8,62 Zembrzyce 7,3 18,83 262,26 9,50 36,52 -3,11 -8,76 Żarnówka 18,7 6,76 5,76 -15,04 -12,12 10,75 9,86 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 54 Tab. 13. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w zlewniach Zlewnia Powierzchnia 1861-62 --- 1911-14 1911-14 --- 1978-80 1978-80 --- 2003 [km] [%] [km] [%] [km] [%] Bogdanówka 21,5 25,80 31,31 -25,20 -23,29 23,01 27,72 ze Skomielnianką Paleczka 50,9 99,11 81,86 38,16 17,33 4,29 1,66 Skorutówka 30,5 2,93 2,49 43,33 35,93 0,82 0,50 Trzebunka 33,1 -30,83 -23,48 25,76 25,63 5,57 4,41 Więcierza 14,6 5,79 15,39 13,43 30,93 7,83 13,77 Wieprzczanka 18,6 22,42 29,98 -3,86 -3,97 -5,23 -5,60 Żarnowianka 11,6 10,56 17,84 -4,89 -7,01 12,38 19,09 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Ryc. 13. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w miejscowościach w latach 1861-62 — 1911-14 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Ryc. 14. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w miejscowościach w latach 1911-14 — 1978-80 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 55 Tab. 14. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach Powierzchnia 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 Miejscowość [km2] --- 1911-14 --- 1931-38 --- 1978-80 --- 2003 [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] Baczyn 7,1 1,46 141,75 0,65 26,10 -0,59 -18,79 0,03 1,18 Białka 0,3 0,07 - 0,18 257,14 -0,01 -4,00 0,01 4,17 Bieńkówka 20,4 0,11 2,00 2,36 42,14 0,16 2,01 0,42 5,17 Bogdanówka 8,7 -0,08 -3,76 1,28 62,44 1,06 31,83 0,16 3,64 Budzów 20,1 1,60 28,42 1,48 20,47 0,37 4,25 0,53 5,84 Bysina 5,3 0,63 29,17 0,21 7,53 -0,04 -1,33 0,02 0,68 Dąbrówka 3,4 -0,29 -15,34 0,00 0,00 0,05 3,12 0,01 0,61 Harbutowice 13,6 0,72 11,71 0,68 9,90 0,17 2,25 0,04 0,52 Jaehówka 12,1 0,77 43,50 1,67 65,75 0,37 8,79 0,23 5,02 Jasienica 5,6 0,36 14,88 0,27 9,71 0,08 2,62 0,06 1,92 Juszczyn 2,5 0,54 360,00 0,39 56,52 0,28 25,93 0,11 8,09 Kojszówka 8,4 0,30 176,47 2,19 465,96 0,38 14,29 0,21 6,91 Krzczonów 9,2 0,52 20,80 0,04 1,32 0,81 26,47 0,60 15,50 Łętownia 7,9 -0,15 -6,91 1,55 76,73 0,63 17,65 -0,17 -4,05 Maków Podhalański 18,6 0,22 4,41 3,72 71,40 -0,04 -0,45 1,01 11,36 Marcówka 4,2 0,14 15,22 0,14 13,21 -0,13 -10,83 0,13 12,15 Myślenice 3,2 0,65 46,76 0,15 7,35 0,13 5,94 0,04 1,72 Osielec 11,0 0,50 24,88 2,60 103,59 0,36 7,05 -0,01 -0,18 Palcza 4,7 0,54 180,00 0,43 51,19 -0,13 -10,24 0,05 4,39 Pcim 9,4 0,18 4,66 0,50 12,38 0,76 16,74 0,36 6,79 Skawinki 1,7 -0,20 -40,82 0,48 165,52 0,00 0,00 0,01 1,30 Skomielna Czarna 13,1 0,38 17,27 1,56 60,47 1,34 32,37 -0,02 -0,36 Stronie 0,2 -0,03 -30,00 0,09 128,57 0,02 12,50 0,00 0,00 Stróża 12,9 0,26 3,59 0,74 9,85 0,16 1,94 0,22 2,62 Stryszów 4,8 -0,18 -6,10 0,11 3,97 -0,01 -0,35 0,02 0,70 Sucha Beskidzka 3,9 0,39 650,00 0,15 33,33 0,07 11,67 0,17 25,37 Sułkowice 0,2 0,03 27,27 -0,01 -7,14 0,02 15,38 0,00 0,00 Tarnawa Dolna 0,1 0,00 0,00 0,00 0,00 0,04 - 0,03 75,00 Tokarnia 13,8 0,67 38,73 1,12 46,67 1,26 35,80 0,25 5,23 Trzebunia 23,9 2,55 41,60 2,60 29,95 0,38 3,37 0,41 3,52 Wieprzec 4,5 0,22 104,76 1,02 237,21 0,60 41,38 0,13 6,34 Więciórka 7,2 0,37 15,74 0,40 14,71 0,99 31,73 0,13 3,16 Zachełmna 5,2 0,06 6,90 0,80 86,02 -0,36 -20,81 0,18 13,14 Zakrzów 1,2 -0,11 -20,00 0,54 122,73 -0,01 -1,02 0,04 4,12 Zawadka 4,9 0,18 11,04 -0,04 -2,21 1,14 64,41 0,05 1,72 Zembrzyce 7,3 0,52 52,53 0,32 21,19 0,31 16,94 0,15 7,01 Żarnówka 18,7 0,39 9,24 2,65 57,48 2,20 30,30 1,05 11,10 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 56 Tab. 15. Zmiany powierzchni lasu w zlewniach Powierzchnia 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 --- 2003 Zlewnia [km2] --- 1911-14 --- 1931-38 --- 1978-80 [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] Bogdanówka 21,5 0,37 8,69 2,58 13,03 2,06 28,57 0,07 0,76 ze Skomielnianką Paleczka 50,9 4,55 38,36 4,76 20,43 -0,66 -3,12 0,90 4,39 Skorutówka 30,5 0,53 8,75 4,12 20,70 0,38 3,55 0,75 6,76 Trzebunka 33,1 2,57 22,16 2,88 8,23 0,71 4,16 0,37 2,08 Więcierza 14,6 0,79 27,43 1,28 6,50 1,77 35,76 0,20 2,98 Wieprzczanka 18,6 0,76 21,11 4,10 21,13 1,45 17,14 0,59 5,95 Żarnowianka 11,6 0,29 13,24 1,62 8,57 1,60 39,02 0,65 11,40 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Tab. 16. Zmiany wskaźnika rozwinięcia lesistości w zlewniach Zlewnia Powierzchnia 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 --- 2003 [km2] --- 1911-14 --- 1931-38 --- 1978-80 Bogdanówka 21,5 ze Skomielnianką 0,00 0,12 0,12 0,00 Paleczka 50,9 0,12 0,09 -0,02 0,01 Skorutówka 30,5 0,01 0,14 0,00 0,03 Trzebunka 33,1 0,06 0,13 0,03 0,01 Więcierza 14,6 0,07 0,16 0,05 0,02 Wieprzczanka 18,6 0,00 0,18 0,10 0,05 Żarnowianka 11,6 0,02 0,13 0,16 0,04 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 4.2.2. 1931-38 — 1978-80 Zalesienie wzrosło o 12,8 km2, średnio o 0,3 km2/rok. Przyrost względny wyniósł - znacznie się zwiększyły (tab. 11, mapa 15). - przednim okresie. Centroid lasu przesunął się o 374 m na południowy wschód, polan śródleśnych - o 1,0 km na północny wschód, a wysp leśnych - o 1,4 km na północny zachód. Powierzchnia lasu najbardziej wzrosła w Żamówce, Skomielnej Czarnej i Tokami (tab. 14, ryc. 18) oraz w zlewni Bogdanówki ze Skomielnianką (tab. 15). Największy kontur leśny nadal znajdował się w Paśmie Koskowej Góry i powiększył 2 - see przypadło dotychczas mocno pofragmentowanemu lasowi w Paśmie Stołowej Góry - 13,9 km2, niewiele większemu niż las na Chełmie - 13,7 km2. Wskaźnik rozwinięcia lesistości najbardziej wzrósł w zlewni Żamowianki (o 0,16), nieznacznie zaś zmniejszył się w zlewni Paleczki (-0,02) (tab. 16). 57 Ryc. 15. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w miejscowościach w latach 1978-80 — 2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Ryc. 16. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach w latach 1861-62 ■ Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych ■ 1911-14 4.3. Okres 1978-80 — 2005 4.3.1. 1978-80 — 2003 Granica rolno-leśna w tym okresie wydłużyła się o 126,2 km (9,5%), średnio o 5,0 km/rok. Udział granicy polan śródleśnych tylko nieznacznie wzrósł z 15,4% do 15,7%, a granicy wysp leśnych zmniejszył się z 25,2% do 19,9%. Krętość wszystkich granic rolno-leśnych niewiele spadła (tab. 10). 58 Ryc. 17. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach w latach 1911-14 — 1931-38 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych □ 1978-80 Ryc. 18. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach w latach 1931-38 — 1978-80 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Zalesienie wzrosło o 6,7 km2, średnio o 0,3 km2/rok. Przyrost względny wyniósł 4,8%. Lesistość w 2003 roku wynosiła 49,0%. Mimo spadku liczby zwiększyła się po- wierzchnia polan śródleśnych. Zmniejszyła się liczba i powierzchnia wysp leśnych. Wzrosły wskaźniki niespoistości dla lasu i polan śródleśnych (tab. 11, mapa 16). Centroid lasu przesunął się o 95 m na zachód, polan śródleśnych - o 1,2 km na połu- dniowy wschód, a wysp leśnych - o 693 m na wschód. Długoś c granicy rolno-leśnej najbardziej wzrosła w Makowie Podhalańskim, Sko- mielnej Czarnej i Krzczonowie (tab. 12, ryc. 15). Powierzchnia lasu wzrosła w Żarnow- ce, Krzczonowie i Budzowie (tab. 14, ryc. 19). 59 Ryc. 19. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach w latach 1978-80 — 2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Kompleks leśny Pasma Koskowej Góry połączył się z lasem w Paśmie Stołowej Góry, osiągając 66,5 km2. Pozostałe kompleksy nieznacznie zwiększyły powierzchnię. Wskaźnik rozwinięcia lesistości wzrósł najbardziej w zlewni Wieprzczanki - o 0,05 (tab. 16). Najmniejszy wskaźnik był w zlewni Paleczki - 0,36, a największy w zlewni Wieprzczanki - 0,58. 4.3.2. Odłogowanie użytków rolnych i nasadzenia drzew do 2005 roku Wzmożone odłogowanie użytków rolnych i nasadzenia drzew świadczą między in- nymi o wzrastającej dynamice granicy rolno-leśnej (Lach 2005). Procesy te analizuje się najczęściej przy użyciu technik GIS z wykorzystaniem metod klasyfikacji polegającej na przypisywaniu pikseli do klas pokrycia terenu, na podstawie ich wartości w poszcze- gólnych kanałach spektralnych (Kozak 2005). Badania terenowe sąprowadzone rzadziej - logów i pól z nasadzeniami kilkunastocentymetrowych drzew, które są na ogół pomijane - tamych dla bardzo urozmaiconych obszarów górskich. - czywistości niż w statystykach instytucji państwowych (Kozak 2005; Polna 2006). - wadzono na 111,8 km2 w dziewięciu miejscowościach zróżnicowanych geograficznie (tab. 3). W badaniach wykorzystano odbiornik GPS, mapy 1:10 000, a przy końcowej, kameralnej analizie danych - również fotomapy 1 : 5 000 i 1 : 10 000. Skartowano 13,23 km2 odłogów z drzewami i krzewami (91,1% powierzchni odłogów) lub roślinnością zielną (8,9%) oraz 1,1 km2 nasadzeń drzew (tab. 17) (mapy 17-25). 60 Tab. 17. Powierzchnia lasu, bezleśna, odłogów i nasadzeń w miejscowościach zbadanych terenowo Odłogi z roślinnością z roślinnością drzewiastą zielną i krzewiastą [knr] [%] [knr] [%] [knr] [%]A [knr] [%]A [knr] [%]A Bieńkówka 20,4 8,71 42,70 11,69 57,30 1,59 13,60 0,15 1,28 0,08 0,68 Budzów 20,1 9,79 48,71 10,31 51,29 2,48 24,05 0,30 2,91 0,47 4,56 Maków 18,6 9,56 51,40 9,04 48,60 2,39 26,44 0,14 1,55 0,15 1,66 Podhalański Marcówka 4,2 1,27 30,24 2,93 69,76 0,49 16,72 0,08 2,73 0,12 4,10 Trzebunia 23,9 12,17 51,05 11,73 48,95 1,48 12,62 0,19 1,62 0,06 0,51 Więeiórka 7,2 4,22 58,61 2,98 41,39 0,50 16,78 0,12 4,03 0,02 0,67 Zachełmna 5,2 1,57 30,19 3,63 69,81 0,66 18,18 0,09 2,48 0,05 1,38 Zawadka 4,9 3,03 61,84 1,87 38,16 0,23 12,30 0,06 3,21 0,02 1,07 Zembrzyce 7,2 2,41 33,01 4,89 66,99 2,24 45,81 0,04 0,82 0,09 1,84 [%]A - powierzchni bezleśnej Źródło: opracowanie własne na podstawie badali terenowych, mapy 1:10 000 oraz fotomap 1 : 5 000 i 1 : 10 000 Różnorodność gatunkowa roślin na odłogach jest duża. Na ogół nawet w obrębie - - - wierzchnię na odłogu. - nie dominują brzozy (Betula), a wśród nich: brzoza omszona (Betula pubescens) (fot. 7a) i brodawkowata (Betula verrucosa), oraz wierzby (Salix) - iwa (Salix caprea) (fot. 7b), - wierzchni odłogów. Pozostałe gatunki - topola osika (Populus trem ula) (fot. 7c), grab zwyczajny (Carpinus betulus), sosna pospolita (Pinus sylvestris), świerk pospolity (Pi- cea abies), jodła pospolita (Abies alba), śliwa tarnina (Prunus spinosa) (fot. 7d), olsza szara (Alnus incana) (fot. 7e), klon polny (Acer campestre) (fot. 7f), buk zwyczajny (Fagus sylvatica), modrzew europejski (Larix decidua) (fot. 7g), jałowiec pospolity (Juniperus communis) (fot. 7h), kruszyna pospolita (Frangula alnus) (fot. 7i), dąb szy- pułkowy (Quercus robur) (fot. 7j) i bezszypułkowy (Quercus petraea), jeżyna (Rubus) (fot. 7k), leszczyna pospolita (Corylus avellana) (fot. 71), jarząb pospolity (Sorbus au- cuparia) (fot. 7m), róża dzika (Rosa canina) (fot. 7n), głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogynd) - zajmują 30,4% odłogów, jednak żaden z nich nie przekracza 5% (ryc. 20). - tonu rolno-leśnego, między innymi: kalina koralowa (Viburnum opulus) (fot. 7o), bez czarny (Sambucus nigra) (fot. 7p), wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris) (fot. 7r). Więk- szość z wymienionych to gatunki światłolubne, odporne na susze i przymrozki. Na ogół odznaczają się bardzo szybkim wzrostem w początkowych etapach rozwoju (Jaworski 1994). 61 Leszczyna pospolita Róża dzika Jodła pospolita Buk zwyczajny Jarząb pospolity Jałowiec pospolity Kruszyna pospolita Głóg Modrzew 1,1% 53% Klon polny 1,8% ! Grab zwyczajny 2,0 ‘ Olsza szara 2,1 Jeżyna 2,3 Śliwa tarnina 2,7%/ Topola 2,8% Dąb 2,9% Świerk pospolity3,3% Sosna pospolita4,0% Ryc. 20. Gatunki roślinności drzewiastej i krzewiastej na odłogach w badanych miejscowościach Wśród gatunków zielnych zdecydowanie dominują trawy (Poaceae), na przykład - chy (Avena fatua), perz właściwy (Agropyron repens); złożone (Compositae), między innymi nawło c kanadyjska (Solidago canadensis) (fot. 8a), wrotycz pospolity (Tanace- tum vulgare) (fot. 8b), ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare) (fot. 8c), starzec gajowy (Senecio nemorensis) (fot. 8d), chaber łąkowy (Centaurea jacea) (fot. 8e); goryczkowate (Gentianaceae) - centuria pospolita (Centaurium erythraea) (fot. 8f); dziurawcowate - (Hypericaceae) dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) (fot. 8g); baldaszko- wate (Apiaceae) - barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium) (fot. 8h). Średnia wysokość powierzchni odłogów z roślinnością drzewiastą i krzewiastą to - kością charakteryzują się odłogi, na których przeważa: leszczyna (422 m n.p.m.), dąb (412 m n.p.m.) i modrzew (457 m n.p.m.), a najwyższymi - odłogi z jałowcem (737 m n.p.m.), świerkiem (600 m n.p.m.) i bukiem (589 m n.p.m). W strukturze powierzchniowej nasadzeń zdecydowanie dominują drzewa iglaste (fot. 9), w tym świerk pospolity (.Picea abies) i klujący (.Picea pungens) (razem 64,80%) (ryc. 21). Znacznie mniej jest modrzewia (15,54%) i sosny (10,80%), a sporadycznie występująj odły (4,18%). Z gatunków liściastych najczęściej sadzi się buka (1,90%) oraz jawora, dęba i lipę, zaliczone do pozostałych. Średnia wysokość terenów, na których dokonano nasadzeń na badanym obszarze to 479 m n.p.m. 62 Ryc. 21. Gatunki nasadzonych drzew na badanym obszarze W celu wyjaśnienia przyczyn zróżnicowania przestrzennego odłogów i nasadzeń przeanalizowano ich zależność od: wysokości bezwzględnej, nachylenia i ekspozycji stoku oraz odległości od lasu. Przeprowadzono też niesformalizowane wywiady z miesz- kańcami. - ciowych i zajmująod 11,8% powierzchni bezleśnej między 750 a 800 m n.p.m. do 30,3% powierzchni bezleśnej między 300 a 350 m n.p.m. Powierzchnia nasadzeń jest najwięk- sza w przedziałach 650-700 m n.p.m. (3,4%) i 400-450 m n.p.m. (3,2%). W pozostałych przedziałach zajmuje ona na ogół od 1 do 2% powierzchni bezleśnej. - kach o różnym nachyleniu. Najwięcej odłogów jest na bezleśnych stokach nachylonych 12-15° (25,9%) i 15-18° (23,6%). Na bezleśnych stokach o najmniejszych nachyleniach (do 6°) odłogi zajmują około 20% powierzchni. Areał nasadzeń jest największy na bez- leśnych stokach 15-18° (3,3%), 12-15° (3,1%) i 18-21° (3,1%). W pozostałych klasach nachyleń stoków powierzchnia nasadzeń jest niewiele mniejsza, a jej wartości minimum mieszczą się w przedziale 0-3° (0,5%). Najmniejsze znaczenie dla zróżnicowania powierzchniowego odłogów i nasadzeń ma ekspozycja stoków. We wszystkich jej klasach powierzchnia odłogów mieści się między 20,9 a 25,1% stoków bezleśnych, a powierzchnia nasadzeń między 1,4 a 2,3% tych stoków. - cią od lasu: 67,3% powierzchni odłogów i 77,3% powierzchni nasadzeń leży do 25 m od granicy lasu, a do 100 m - aż 99,5% powierzchni odłogów i 91,5% powierzchni nasadzeń. 63 Z analiz kartograficznych (mapy 17-25) wynikają jeszcze inne prawidłowości roz- mieszczenia odłogów i nasadzeń: - powierzchnia wyłączona z użytkowania rolniczego zwiększa się wraz ze wzro- stem odległości od zabudowań; - wchodzących w głąb lasu, na wąskich i krótkich polanach śródleśnych. Rozmieszczenie znacznej części odłogów i nasadzeń jest jednak przypadkowe - mi przyrodniczymi wyłączenie dużych obszarów z użytkowania rolnego. Dlatego też, na podstawie wywiadów z mieszkańcami badanych miejscowości i analizy literatury (Sadowski 2000, 2001; Ostafin 2003), ustalono niektóre ze społeczno-ekonomicznych przyczyn zjawiska. Są to: - zakupu żywności łatwo dostępnej w sklepach; - traktowanie nasadzeń drzew jako długoterminowej inwestycji (pozyskanie drewna); - pracować poza rolnictwem, osiągając większe zarobki przy większym zaangażo- waniu czasowym, co powoduje, że w okresie nasilenia prac polowych znaczna część mieszkańców nie znajduje na nie czasu; - do odległych, rozdrobnionych pól, pogarszanie się stanu dróg polnych i leśnych. Niekiedy zwracano uwagę na przyczyny przyrodnicze i wypadki losowe, między innymi: pogorszenie warunków topoklimatycznych (na przykład zacienienie, dłuższe zaleganie śniegu) w sąsiedztwie odłogów i nasadzeń, osuwiska, szkodniki i chwasty, niszczenie plonów przez opady, śmierć właścicieli użytków rolnych. Odłogowanie użytków rolnych i nasadzenia drzew są jednym z głównych procesów kształtujących krajobraz badanego obszaru. Do najważniejszych skutków omawianych zmian należą (Ostafin 2008): 1. Największe powierzchnie odłogów i nasadzeń skartowano w miejscowościach - gami w Budzowie, Makowie Podhalańskim i Zembrzycach. Najmniej obszarów - nych z dala od głównych dróg, z rozwiniętą tradycją rolniczą: w Zawadce, Trze- buni oraz Bieńkówce. 2. Rozszerzanie ekotonu rolno-leśnego. 3. Zięba 2005) i pojawienia się nowych lub rozszerzenia już istniejących siedlisk niektórych zwierząt, głównie owadów i ptaków. 4. Zakłócenia w ekosystemach spowodowane rozprzestrzenianiem się obcych, zdzi- - sis) (fot. 10a), barszczu sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi), rdestowca ostro- kończystego (Reynoutrici japonicd). Gatunki te cechuje bardzo wysoka płodność, trwałość nasion i ich łatwy transport, szybkie odtwarzanie uszkodzonych organów oraz oddziaływania allelopatyczne (patrz: Krzysztofiak, Krzysztofiak 2008). 64 5. Wzrost udziału drzew iglastych na niższych wysokościach bezwzględnych z po- wodu niewłaściwej struktury nasadzeń (ryc. 21). 6. powstawanie wysp leśnych i zadrzewień w obszarach użytkowanych rolniczo) (fot. 10b, c). 7. (fot. lOd). 8. - nych, na przykład na Koskowej Górze (866 m n.p.m.) i Babicy (728 m n.p.m.) (patrz: Sadowski 2004). 9. Zmiana jakości i natężenia procesów przyrodniczych (wzrost wilgotności, ocie- nienie, dłuższe zaleganie śniegu w sąsiedztwie odłogów, nasilenie erozji wgłębnej cieków, zmniejszenie intensywności spłukiwania i erozji gleb, ograniczenie spływu powierzchniowego na korzyść podziemnego oraz łagodzenie niedoborów wilgoci w okresach bezopadowych - (patrz: Gil 1976; Słupik 1978; Lach 1984, 2005). Można prognozować co najmniej kilkunastoprocentowy wzrost powierzchni leśnej - - mi ze zwiększoną wilgotnością i odmiennym uziamieniem. Wytworzenie się zwartych zbiorowisk roślinności trawiastej trwa w górach na ogół do 2 lat, a na nizinach blisko 4 lata. Młody las tworzy się w górach po 5-6 latach odłogowania, a na nizinach po 8-10 latach (Kostuch 2003). Szybkość sukcesji jest również zróżnicowana w zależności od wcześniejszych upraw. Drzewa i krzewy szybciej wkraczają na odłogi po roślinach okopowych niż zbożowych (Kostuch i in. 2001). Odłogi po roślinach okopowych są bardziej zróżnicowane gatunkowo, a na odłogach po zbożach jest więcej traw, które - (Kostuch i in. 2001). Z innych skutków odłogowania i nasadzeń drzew należy też wymienić: polepszenie jakości wody w studniach i źródłach pośród pól uprawnych poniżej granicy lasu dzięki - dzenie gospodarczych skutków suszy, a zwłaszcza niedostatku wody pitnej, oraz szybką dezaktualizację map topograficznych. 5. UWARUNKOWANIA GRANICY ROLNO-LEŚNEJ 5.1. Czynniki naturalne 5.1.1. Budowa geologiczna Budowa geologiczna wpływa pośrednio na użytkowanie ziemi, głównie przez rzeźbę - nych na ogół warunkują granice form i cech rzeźby (Kozak 1992). Bardzo wyraziste granice geologiczne nawiązywały do granicy rolno-leśnej - od 24,6% długości w latach 1861-62 do 40,8% długości w 2003 roku. Podobny odsetek, od 24,4% (1861-62) do 42,7% (2003), granic średnio wyrazistych był zbieżny z granicą lasu. Mniej było granic zbieżnych mało wyrazistych - od 16,0% (1861-62) do 31,6% (2003). Analiza map wskazuje na najwyraźniejsze związki między granicą rolno-leśną a bu- dową geologiczną na kontakcie warstw magurskich i hieroglifowych, na przykład na północnych stokach Kotonia w Trzebuni we wszystkich przekrojach czasowych, na Koskowej Górze w Bieńkówce oraz na wschodnich stokach Pasma Kotonia w Pcimiu - nej nawiązuje wyraźnie do kontaktu warstw ropieniackich lub pstrych łupków z ciężko- - zuje także do granic warstw magurskich i podmagurskich (w Suchej Beskidzkiej) oraz magurskich i pstrych łupków (w Myślenicach). 5.1.2. Rzeźba terenu Średnia wysokość granicy rolno-leśnej przez blisko 150 lat obniżyła się o 42,5 m z 544,5 m n.p.m. w latach 1861-62, przez 530,7 m n.p.m. w latach 1911-14, 522,8 m n.p.m. w latach 1931-38, 508,3 m n.p.m. w latach 1978-80, do 502,0 m n.p.m. w 2003 roku. - dziale hipsometrycznym 450-500 m n.p.m. Tylko w latach 60. XIX wieku nieznacznie dłuższa była granica rolno-leśna w przedziale 500-550 m n.p.m. (tab. 18). Najmniejszą długością tej granicy odznaczały się zawsze przedziały o najwyższych i najniższych wysokościach - 250-300 oraz 800-850 m n.p.m. Długość granicy lasu na ogół rosła po- niżej przedziału 500-550 m n.p.m. i zmniejszała się powyżej 700 m n.p.m. Prowadzi to do zaniku wysoko położonych polan śródleśnych, a na niżej położonych obszarach - do powstawania wysp leśnych i wzrostu krętości granicy lasu. 66 Tab. 18. Długość granicy rolno-leśnej w przedziałach hipsometrycznych Przedział Długość granicy rolno-leśnej 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 2003 [km] [%] [km] [%] [km] [%] [km] [%] [km] [%] 250-300 0,11 0,01 0,00 0,00 2,56 0,22 5,50 0,41 5,02 0,35 300-350 34,49 3,47 52,43 4,27 47,38 4,15 76,68 5,78 94,17 6,48 350^00 65,88 6,62 93,79 7,63 92,53 8,11 136,80 10,31 169,96 11,70 400^50 109,70 11,03 173,50 14,12 172,22 15,09 203,49 15,34 231,59 15,94 450-500 161,30 16,21 217,24 17,68 217,32 19,05 253,95 19,14 276,47 19,03 500-550 162,60 16,34 188,36 15,33 182,76 16,02 211,84 15,96 219,98 15,14 550-600 142,10 14,28 158,55 12,90 139,66 12,24 162,86 12,27 169,28 11,65 600-650 126,50 12,72 136,53 11,11 123,68 10,84 130,97 9,87 142,26 9,79 650-700 79,55 8,00 104,56 8,51 83,63 7,33 76,69 5,78 79,20 5,45 700-750 64,98 6,53 61,73 5,02 44,05 3,86 38,41 2,89 37,15 2,56 750-800 38,65 3,88 34,94 2,84 25,50 2,23 19,13 1,44 18,99 1,31 800-850 8,70 0,87 6,87 0,56 9,36 0,82 10,53 0,79 8,85 0,61 850-900 0,31 0,03 0,29 0,02 0,35 0,03 0,09 0,01 0,27 0,02 Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy map topograficznych Zbieżnych z granicą rolno-leśną było 16,3% długości wyrazistych granic nachyleń w latach 1861-62 do 34,0% w 2003 roku. Nieco mniejszy odsetek, od 16,0% (1861-62) do 25,9% (2003), średnio wyrazistych granic nachyleń pokrywał się z przebiegiem gra- nicy rolno-leśnej. W znacznie mniejszym stopniu zachodziła ta zgodnoś ć z mało wyrazi- stymi granicami nachyleń - od 11,3% w latach 60. XIX wieku do 17,0% w 2003 roku. Najwyraźniejsze zależności odnotowano w miejscach o dużych gradientach nachy- leń, na przykład w lejach źródliskowych potoków, starych osuwiskach, przy zboczach dolin wciosowych i na skłonach teras. Do takich obszarów należą północne stoki Ko- tonia, gęsto porozcinane wciosami zachodnie stoki Mioduszyny nad Skawą i źródliska Gościbii na północnych stokach Babicy. Od lat 60. XIX do początku XX wieku wiele stromych stoków, a nawet źródlisk, było wylesionych, co - jak można przypuszczać - miało duży wpływ na nasilone spłukiwanie powierzchniowe i erozję gleb. Jak wynika ze spisu z 1900 roku (Leszczycki 1932), te stromizny wykorzystywano głównie jako pastwiska. To na nie najszybciej wkraczał las po zaprzestaniu wypasu. W każdym z przekrojów czasowych najbardziej zalesione były stoki o ekspozycji północnej, a najmniej - stoki o ekspozycji wschodniej (tab. 19). W połowie XIX wieku dysproporcja między zalesieniem stoków o ekspozycjach północnych (północnej, pół- nocno-wschodniej, północno-zachodniej) i o ekspozycjach południowych (południowej, południowo-wschodniej i południowo-zachodniej) była wyraźna i wynosiła 1,24 : 1. Na początku drugiej dekady XX wieku zmalała do 1,17 : 1, a od lat 30. XX wieku do dzisiaj - kach o ekspozycjach północnych. 67 Tab. 19. Powierzchnia lasu w całości, polan śródleśnych i wysp leśnych na stokach o różnej ekspozycji 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 2003 Ekspozycja las w całości polany wyspy leśne las w całości polany wyspy leśne las w całości polany wyspy leśne las w całości polany wyspy leśne las w całości polany wyspy leśne śródleśne śródleśne śródleśne śródleśne śródleśne powierzchnia [knr] N 13,97 0,71 1,06 15,74 0,47 1,39 21,33 1,19 0,97 23,17 0,97 1,13 24,16 1,10 0,84 NE 9,34 0,29 0,95 10,50 0,38 1,09 13,26 1,05 1,10 14,64 0,85 1,18 15,46 0,79 1,08 E 6,95 0,28 0,68 8,38 0,24 0,90 11,14 0,73 0,80 12,50 1,08 0,92 13,13 1,10 0,74 SE 7,33 0,40 0,74 9,23 0,38 1,22 13,54 1,23 0,83 15,32 1,71 0,91 15,99 1,81 0,80 S 11,55 0,46 1,20 13,95 0,36 1,90 20,55 1,31 1,20 22,17 1,57 1,30 23,06 1,77 1,22 SW 9,27 0,28 1,03 10,96 0,30 1,40 15,08 0,81 0,82 16,73 1,07 0,93 17,53 1,39 0,71 w 8,91 0,24 1,07 10,52 0,20 1,36 13,61 0,92 0,80 15,12 0,81 0,89 15,98 0,81 0,62 NW 11,63 0,32 1,48 13,83 0,29 1,51 17,73 0,86 0,88 19,39 0,70 1,11 20,33 0,70 0,82 Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy map topograficznych Poza przekrojem czasowym 1861-62, największa powierzchnia wysp leśnych znaj- dowała się na stokach o ekspozycji południowej. Największą powierzchnię polan śród- leśnych w latach 60. XIX i na początku XX wieku odnotowano na stokach o ekspozycji - cześnie - na stokach o ekspozycji południowo-wschodniej. Powierzchnia ta na stokach o Bardzo wyraziste granice ekspozycji były zbieżne z granicą rolno-leśną od 11,2% jej długości w latach 1861-62 do 29,2% w 2003 roku. Podobną wartoś c wyliczono dla śred- nio wyrazistych granic ekspozycji. Dłuższe odcinki granicy rolno-leśnej, współkształtne z granicami ekspozycji, to między innymi las na grzbiecie między Trzebunią a Bysiną - tach 1861-62. Las porastał stoki północne, a stoki o ekspozycjach południowych były użytkowane rolniczo. Współcześnie granica rolno-leśna nawiązuje do granic ekspozycji - wicami oraz Jachówki z Baczynem. Średnia wysokość granicy lasu obniżyła się najbardziej w ciągu badanego okresu na - no-wschodnich (o 25 m) i wschodnich (o 26 m) (tab. 20). Na ogół granica rolno-leśna - ne różnice w wysokości przebiegu wynosiły 37 m między stokami eksponowanymi na północny wschód i południowy zachód w latach 1861-62, a w latach 1911-14 - 30 m między stokami o ekspozycji południowej a stokami o ekspozycji wschodniej, 37 m między stokami południowo-wschodnimi i północno-wschodnimi i 26 m między połu- dniowymi a północno-wschodnimi i wschodnimi. Obecnie maksymalna różnica wynosi 33 m między stokami południowo-wschodnimi a stokami zachodnimi. 68 Tab. 20. Średnia wysokość granicy rolno-leśnej na stokach o różnej ekspozycji Średnia wysokość granicy rolno-leśnej 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 2003 A 1861-62 --- 2003 [m n.p.m.] [m n.p.m.] [m n.p.m.] [m n.p.m.] [m n.p.m.] [m] N 549 544 530 508 501 48 NE 520 518 504 496 494 26 E 522 515 508 496 496 26 SE 556 540 541 521 521 35 S 557 545 537 522 516 41 SW 556 520 525 510 495 61 W 549 523 513 500 488 61 NW 546 529 517 501 498 48 Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy map topograficznych 5.1.3. Klimat Granica rolno-leśna badanego obszaru charakteryzuje się słabą zbieżnością z gra- nicami typów mezoklimatu i pięter klimatycznych, których przebieg jest dodatkowo zróżnicowany lokalnie, a przez to trudny do przedstawienia na mapie w dużej skali bez szczegółowych, terenowych badań klimatycznych. Blisko 20% długości bardzo wyrazistych granic potencjalnego nasłonecznienia względnego było zgodnych z granicą lasu we wszystkich przekrojach czasowych. Po- dobne wartości wyliczono dla granic średnio i mało wyrazistych. Silnie nasłonecznione obszary wysoko położonych wierzchowin są nadal często wylesione, między innymi Parszywka i Koskowa Góra, zwłaszcza jeśli ich użytkowaniu rolnemu sprzyjają łagodne nachylenia. 5.1.4. Gleby - kazano wyraźnych zależności między przebiegiem granic glebowych a granicą rolno- - nia się głębokość gleby i udział okruchów skalnych w składzie granulometrycznym. Grab o frakcyjne zwietrzeliny stromych stoków (na przykład północne stoki Kotonia, Parszywki, Babicy) były przeważnie użytkowane jako las. 69 5.2. Czynniki antropogeniczne 5.2.1. Gęstość zaludnienia Zmiany gęstości zaludnienia, jak wynika z porównania stanu z drugiej połowy XIX i początku XXI wieku (tab. 21), nie miały bezpośredniego przełożenia na przebieg gra- nicy rolno-leśnej. Badany obszar od średniowiecza ma ciągłoś c osadniczą, a gęstoś c za- ludnienia w okresie blisko 150 lat wzrosła w większości wsi. W badanym okresie nie po- twierdziły się obserwacje niektórych autorów o podnoszeniu granicy rolno-leśnej wraz ze wzrostem liczby ludności. Można przypuszczać, że było to spowodowane rozwojem gospodarczym, zwłaszcza tym przyczyniającym się do zwiększenia produkcji rolnej. Tab. 21. Zmiany gęstości zaludnienia w miejscowościach w całości położonych na badanym obszarze Powierzchnia Zmiany g stości zaludnienia Zmiany powierzchni leśnej Miejscowość [km2] 1870 rok-początek XXI wieku lata 60. XIX wieku-2003 rok [os./km2] [km2] Baczyn 7,1 50 1,55 Bieńkówka 20,4 32 3,05 Bogdanówka 8,7 18 2,42 Budzów 20,1 55 3,98 Jachówka 12,1 9 3,04 Marcówka 4,2 73 0,28 Skomielna Czarna 13,1 59 3,26 Trzebunia 23,9 31 5,94 Wieprzec 4,5 30 1,97 Więeiórka 7,2 9 1,89 Zachełmna 5,2 32 0,68 Zawadka 4,9 -13 1,33 Żarnówka 18,7 -3 6,29 Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 2 i załącznika 3 Dla zmiany struktury użytkowania ziemi na badanym obszarze istotne znaczenie mo- gły mieć ubytki siły roboczej spowodowane migracjami zarobkowymi u schyłku XIX i na początku XX wieku. W latach 1880-1910 z ówczesnego powiatu myślenickiego wyemigrowało około 14 900 osób, a z powiatu wadowickiego - 20 329 osób (Zamorski 1989). Przykładowo z Zembrzyc emigrowano do Rosji, Niemiec, na Węgry, ale także do Stanów Zjednoczonych, Urugwaju, Argentyny i Brazylii. Przed I wojną światową na emigracji było 40% mieszkańców Zembrzyc (Wojtanek 1997). W latach 1871-1914 - le z tych wyjazdów było krótkotrwałych (kilkuletnich). Na początku XX wieku liczba opuszczających wymienione wsie zmniejszyła się (Sadowski 2003). 70 5.2.2. Własność ziemi Granica rolno-leśna bardzo wyraźnie nawiązywała do granic wielkiej własności zie- mi należącej w XIX i na początku XX wieku do arystokratycznych rodów, a dziś do - większych wylesień: w latach 60. XIX i w drugiej dekadzie XX wieku. Wówczas blisko 70% granic wielkiej własności było jednocześnie granicą rolno-leśną, na przykład lasy na stokach Chełmu, Babicy (Gościbia), Mioduszyny i Stołowej Góry. Wielka własność - setek ten spadł do 48,01%, ponieważ do Lasów Państwowych na ogół przylegają lasy - - czają się niezgodnym z siedliskiem składem gatunkowym i młodszym drzewostanem. Granica rolno-leśna nawiązywała także do granic administracyjnych miejscowości, - dziej zauważalna również w XIX i na początku XX wieku. Blisko 29% granic miejsco- wości pokrywała się jednocześnie z granicą rolno-leśną. Związek ten można zauważyć - - cześnie nie obserwuje się tak wyraźnej współkształtności tych granic. 5.2.3. Zmiany funkcji obszarów górskich - ści (Stola 1998). Świadczy o tym postępująca ekstensyfikacja rolnictwa (w tym spadek produkcji rolniczej), co skutkuje odłogowaniem gruntów ornych, ograniczaniem ich użytkowania pod różne uprawy i zamianą na łąki lub pastwiska (Górz, Uliszak 2002). Według niektórych szacunków, koszty produkcji rolnej w regionach górskich Polski są 30-50% wyższe w porównaniu z nizinami (Fatyga, Górecki 2001). W związku z tym - szarze podczas ostatniego półwiecza wyraźnie wzrósł udział ludności utrzymującej się z pracy poza rolnictwem. W 1950 roku tylko w miastach (Maków Podhalański, Myśleni- ce, Sucha Beskidzka, Sułkowice) i nielicznych wsiach położonych w ich pobliżu udział ludności pozarolniczej przekraczał 20% (mapa 26). Miejscowości te charakteryzowały - ka, nr 7 Żukowo k/Gdańska-Chyżne) i rozwiniętymi usługami, na przykład Zembrzyce - czej wzrastał w kierunku geometrycznego środka badanego obszaru (mapy 27-29; Bro- mek, Guzik 1979). Pod koniec lat 80. XX wieku w większości miejscowości co najmniej 60% ludności utrzymywało się z pracy poza rolnictwem (mapa 30). Najwięcej ludności rolniczej pozostawało we wsiach leżących najdalej od głównych dróg. - podarczej, z których utrzymują się mieszkańcy (Górz, Uliszak 2002). Gospodarstwo rolne służy głównie samozaopatrzeniu w żywność. Skala produkcji rolnej jest zbyt mała, 71 aby wytworzyć dochód pozwalający utrzymać rodzinę (Moskal 2000), dlatego ludność - cie domów, transportuje materiały budowlane, zwozi drewno z lasu oraz wyrabia różne - nych regionów kraju lub za granicę. Przykładowo w gminach Budzów, Pcim, Tokarnia - tury i renty, około 30% z pracy najemnej, a z działalności rolniczej od 2,5% w gminie Zembrzyce do 12,5% w gminie Tokarnia (Powszechny Spis Rolny 2002). Na znaczeniu zyskiwała funkcja usługowa i produkcyjna. Według aktualnych gmin- - - cie oraz przetwórstwie drzewnym. Rozwijały się także usługi turystyczne, szczególnie w gminach powiatu suskiego (Strategia rozwoju powiatu suskiego 2008). 6. PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWY PROJEKT GRANICY ROLNO-LEŚNEJ Zaprojektowanie granicy rolno-leśnej ma na celu poprawę struktury użytkowania ziemi - szarze powierzchnia użytków rolnych jest zbliżona do powierzchni lasów. Pod względem powierzchni grunty ome na ogół wyraźnie przeważająnad użytkami zielonymi. W gminie Budzów proporcja ta wynosi 10,2 : 1, w gminie Pcim - 3,3 : 1, w gminie Tokarnia - 3,8 : 1, w gminie Maków Podhalański - 1,2 : 1, a w gminie Zembrzyce - 7,5 : 1. 6.1. Kryteria przyrodnicze Dla potrzeb niniejszego projektu przyjęto i zmodyfikowano wskaźniki opracowane przez Fatygę i Góreckiego (2001) (patrz: rozdz. 1.4.1.). Projekt uwzględniający kryteria (założenia) przyrodnicze wykonano dla całego badanego obszaru (297,8 km2) (mapa 31), wykorzystując mapy cyfrowe: hipsometryczną, nachyleń, ekspozycji, potencjalnego na- słonecznienia względnego i mezoklimatyczną, opracowane na podstawie numerycznego - nych i leśnych). Wyniki projektu opracowano cyfrowo w skali 1 : 10 000. Mapy 31-40 są niezgeneralizowanymi pomniejszeniami oryginałów. W zmodyfikowanych wskaźnikach założono, że: 1. Las powinien występować: we wszystkich przedziałach hipsometrycznych, częś- ciowo na stokach nachylonych pod kątem ponad 9° i całkowicie na spadkach ponad 15°, na stokach o dowolnych ekspozycjach i nasłonecznieniu potencjal- nym, we wszystkich typach mezoklimatu, na glebach o płytkim profilu i dużej szkieletowości. Dodatkowo założono, że aktualne obszary leśne nie mogą zostać wylesione. 2. Użytki zielone mogą występować we wszystkich przedziałach hipsometrycz- nych, w dnach dolin i na stokach nachylonych do 15°, o dowolnej ekspozycji i nasłonecznieniu potencjalnym, we wszystkich typach mezoklimatu, na glebach 0 ciężkim składzie mechanicznym, przeważnie o słabym i silnym (25-50%) udziale szkieletu. 3. Grunty orne ograniczono do wysokości 550 m n.p.m., do stoków o nachyleniu do 9°, o ekspozycjach niepółnocnych i potencjalnym nasłonecznieniu względnym 90-110% (dobrze nagrzewane, ale nie przesuszane), z wykluczeniem obszarów w typach mezoklimatu obniżeń dolinnych i grzbietów, szczytów, stoków powyżej 300 m nad dnami dolin, na glebach bezszkieletowych (poniżej 10% szkieletu) 1 słabo szkieletowych (10-25% szkieletu). 74 Na podstawie przeprowadzonych analiz wyliczono, że lesistość powinna wzrosnąć do 58,5% powierzchni badanego obszaru (o 9,5% w porównaniu do stanu z map 1 : 25 000 z 2003 roku). W strukturze użytków rolnych konieczna jest zdecydowana zmiana sto- sunku gruntów ornych do użytków zielonych. Powierzchnia użytków zielonych powinna wzrosnąć do 36,1% badanego obszaru, głównie kosztem gruntów ornych, ograniczonych - frastruktury. 6.2. Kryteria krajobrazowe Kryteria (założenia) krajobrazowe dołączono do wymienionych w poprzednim rozdzia- le kryteriów przyrodniczych i zastosowano dla dziewięciu miejscowości (mapy 32-40). Kryteriów krajobrazowych nie zastosowano dla całego obszaru objętego badaniami, gdyż ich wdrożenie wymaga szczegółowych badań terenowych oraz czasochłonnej wek- toryzacji map w skali 1 : 10 000. W niniejszym projekcie przyjęto następujące kryteria (założenia) krajobrazowe: - zalesienie polan śródleśnych o powierzchni mniejszej niż 1 ha lub większych, lecz silnie wydłużonych; - - - - nymi); - - Po uwzględnieniu kryteriów przyrodniczych i krajobrazowych lesistość w badanych miejscowościach powinna wynosić od 41,2% (dla Zachehnnej) do 72,8% (dla Zawadki) (tab. 22). Udział gruntów ornych tylko w Zachehnnej przekroczył 10%. Udział użytków zielonych wyniósł od 27,1% w Zawadce do 54,3% w Marcówce. Tab. 22. Projektowana struktura użytkowania ziemi w podziale na las, grunty orne i użytki zielone Powierzchnia Użytkowanie według projektu las grunty orne użytki zielone [%] [%] [%] Bieńkówka 20,4 53,8 3,2 43,0 Budzów 20,1 57,8 2,5 39,7 Maków Podhalański 18,6 65,6 2,9 31,6 Marcówka 4,2 36,0 9,7 54,3 Trzebunia 23,9 61,9 6,2 31,9 Więeiórka 7,2 70,2 2,0 27,8 Zachełmna 5,2 41,2 26,9 31,9 Zawadka 4,9 72,8 0,1 27,1 Zembrzyce 11,6 47,7 2,1 50,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy NMT i map topograficznych 7. SPOŁECZNO-EKONOMICZNE TŁO PROJEKTU GRANICY ROLNO-LEŚNEJ 7.1. Dokumenty uwzględniające zmiany zalesienia Projekt granicy rolno-leśnej jest ściśle powiązany z planowaniem przestrzennym i ochroną środowiska (Korzeniak 2005). Zagadnienie to powinno zatem znajdować od- zwierciedlenie między innymi w zapisach ustaw, programach ochrony środowiska oraz w planach zagospodarowania przestrzennego. W związku z tym przeanalizowano nie- które z dokumentów odnoszących się do różnych skal przestrzennych. 7.1.1. Poziom międzynarodowy, krajowy i regionalny - - tykę zalesień Unii Europejskiej największy wpływ miała konferencja w Rio de Janeiro, podczas której wypracowano dokument Agenda 21 (1992), zobowiązujący państwa do zalesiania bezproduktywnych i zdegradowanych powierzchni, głównie użytków rolnych (Karaczun i in. 2000). Rozporządzenie Rady Wspólnoty Europejskiej (1999) jako jeden z głównych celów wymienia powiększenie obszarów leśnych. Na poziomie krajowym można wyróżnić dokumenty pośrednio i bezpośrednio doty- czące granicy rolno-leśnej (Fatyga 2003). Do tych pierwszych należą: uchwała senatu 0 la senatu o zrównoważonym rozwoju (1995) oraz ustawy: o ochronie i kształtowaniu środowiska (1980), o lasach (1991), o ochronie przyrody (2004), o ochronie gruntów - - - wana co kilka lat Polityka Ekologiczna Państwa. Dokumenty bezpośrednio odnoszące się do kształtowania granicy rolno-leśnej to mię- dzy innymi: Krajowy program zwiększenia lesistości (1995, 2003) i Wytyczne w sprawie wyznaczania granicy rolno-leśnej (2003). Na uwagę zasługuje też ustawa o przeznacze- - dzeń i nadzoru samorządów nad wyznaczaniem gruntów pod zalesienia. Najważniejsze dokumenty uwzględniające problematykę lesistości, a dotyczące - twa Małopolskiego (Sepio! i in. 2003), Strategie rozwoju województwa małopolskiego (2000, 2006), Programy ochrony środowiska województwa małopolskiego (Pauli-Wilga 1 in. 2005; Plewińska-Chrzanowska i in. 2007). 76 W Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego (Sepioł i in. 2003) obszary do zalesień zaznaczono na mapie pt. Kierunki aktywności społeczno- - ma Babicy w Jachówce, Bieńkówce, duża część Jachówki w pobliżu Makowa i znaczna część Makowa oraz Kojszówki, większość użytków rolnych w Żarnowce i Skomielnej Czarnej, południowe stoki Pasma Kotonia w Krzczonowie i Tokami, stoki w dolinie Bysinki w Myślenicach i Bysinie. Przeznaczenie pod zalesienie wielu z tych obszarów jest kontrowersyjne, między innymi ze względu na sprzyjające warunki przyrodnicze dla - nie potrzeby zalesień w gminie Pcim, Budzowie, Marcówce, Zembrzycach, Więciórce, Bogdanówce oraz w źródliskach Paleczki. Pozostałe wytyczne tego dokumentu są dość - szania zasobów leśnych, zalesiania gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa, tj. o słabych glebach lub leżących na stokach o nachyleniu pod kątem ponad 15°, i poprawy kondycji przyrodniczej lasów. Zalesienia powinny być realizowane w skali lokalnej przez władze samorządowe. W Strategiach rozwoju województwa małopolskiego (2000, 2006) postawione cele sąrównież ogólnikowe. Wskazująna potrzebę zalesienia nieużytków i słabych użytków rolnych, nie precyzując kryteriów ich delimitacji. Autorzy Programów ochrony środowiska województwa małopolskiego (Pauli-Wilga i in. 2005; Plewińska-Chrzanowska i in. 2007) zwracają uwagę na potrzebę zalesień ciągów i korytarzy ekologicznych, zwiększenia lesistości województwa i korzystnego kształtowania granicy las-pole i las-łąka oraz zapobiegania sukcesji leśnej na terenach 0 dużej wartości przyrodniczej. W dokumentach tych także brak wyraźnego uwzględnie- nia potrzeb zmian granicy rolno-leśnej w górach. 7.1.2. Poziom lokalny - gie rozwoju, studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin 1 miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Powiatowy program ochrony środowiska powiatu myślenickiego na lata 2004-2011 - we, nieuwzględniające nazw miejscowych, danych liczbowych, kryteriów kwalifikacji i topografii lokalizacji zalesień, na przykład „granica rolno-leśna przebiega względnie wysoko, zalesione są najczęściej górne części stoków i wyższe grzbiety górskie. Często strome fragmenty stoków pokryte kamienistymi glebami zostały zamienione na pola uprawne”. Zwrócono uwagę na erozję gleb i wymieniono działania zmierzające do jej ograniczenia, jednak bez konkretnych wytycznych („użytkowanie rolnicze prowadzić - rnacją w tym programie jest określenie powierzchni do zalesienia w latach 2001-2010 dla powiatu myślenickiego, która według Krajowego programu zwiększania lesistości (2003) wynosi 5032 ha. 77 Znacznie więcej uwagi poświęca się zalesieniom w Programie ochrony środowiska dla powiatu suskiego na lata 2004-2007 wraz z perspektywą do 2011 roku (Tyrała, Przywar- ska 2003). Bardzo szczegółowo zostały opisane kryteria zalesień z uwzględnieniem klas bonitacji gleb, kształtu powierzchni zalesianych, wysokości pobliskich drzew i nachyleń stoków oraz inne kryteria sozologiczno-ekologiczne. Cele ochrony środowiska powiatu są - szania lesistości (2003) przewiduje do zalesienia 3399 ha na terenie powiatu suskiego. Do problemu ksztahowania krajobrazu i zalesień w bardzo małym stopniu odnosi się - mentu to społeczno-ekonomiczna i przyrodnicza charakterystyka powiatu. Niedostateczną uwagę poświęcono użytkowaniu ziemi, co jest zastanawiające w kontekście stwierdzenia, że „powiat Myślenicki ma być bazą turystyczno-rekreacyjną dla Krakowa”. - - biegać o prowadzenie prawidłowej gospodarki leśnej” (Strategia rozwoju gminy Budzów’ - lesić grunty inne niż rolne” (Kush i in. 2007). W raporcie z sesji planowania strate- gicznego gminy Maków Podhalański wymienia się hasłowo konieczność modernizacji i przekształceń w rolnictwie (Raport ostateczny z sesji planowania strategicznego gminy - ków z powodu małej opłacalności rolnictwa i słabych gleb (V i VI klasa bonitacyjna). Autorzy wskazują na możliwość dofinansowania ze środków krajowych i UE (Strategia rozwoju gminy Pcim 2007). - tach, problem zalesień i przebiegu granicy rolno-leśnej jest przedstawiany w miejsco- wych planach zagospodarowania przestrzennego i związanych z nimi opracowaniach (Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego 2003, 2005a, b, c). Większoś ć z pla- nów nie zawiera jednak odniesień do kryteriów kwalifikacji pod zalesienia. Załączniki kartograficznie dla licznych miejscowości uwzględniają powierzchnie przeznaczone pod zalesienie. Niektóre z map, na przykład Dąbrówki, Zakrzowa, Tarnawy Dolnej, są - polski.pl). - nieniu lokalnych warunków przyrodniczych i społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rolnictwa, zwrócono w Opracowaniu ekofizjograficznym podstawowym do miejscowych - dium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania dla gminy Zembrzyce (2007) oraz - darowania przestrzennego (2006) gminy Jordanów. W tych opracowaniach znaczący udział miały analizy wykonane przez Krakowskie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych. 78 7.2. Problemy społeczno-ekonomiczne Aby realizacja projektu granicy rolno-leśnej przyniosła efekty gospodarcze, trzeba - szaru, podobnie jak w całej Małopolsce, wykazuje dużą trwałoś ć , a powiązanie gospo- - ry użytkowania powinny być przeprowadzone prace urządzeniowo-rolne. Powierzchnia gospodarstw rolnych musi zostać powiększona, by zaczęły dominować posiadłości dają- ce utrzymanie rodzinie rolniczej i należycie wykorzystujące zasoby pracy na wsi (Guzik - wanie nowego układu dróg polnych. Pilnego rozwiązania wymagają także kwestie związane z przeludnieniem agrarnym i ukrytym bezrobociem w rolnictwie. W związku z tym należy dążyć do pełniejszej integracji rolnictwa z pozostałymi członami gospodarki żywnościowej, dostosowywa struktury produkcji rolniczej do jej wielkości oraz przezwyciężać rynkowe skutki małej skali i rozproszenia produkcji (Moskal 1998). Rolnictwo w górach wymaga szczególnej troski państwa (Guzik 1995). Inicjatywę w informowaniu i pobudzaniu aktywności mieszkańców powinny wykazywać władze - rzystną strukturę wiekową ludności rolniczej. Kwestia wykształcenia jest szczególnie ważna, gdyż od zniwelowania dysproporcji edukacyjnych w stosunku do miast zależy - turyzacja zatrudnienia. Rozwój wsi na terenie objętym badaniami musi być wielofunkcyjny, oparty na dzia- łalności rolniczej, leśnej i turystycznej. Właściwy przebieg granicy rolno-leśnej przy zwiększonych powierzchniach trwale zadamionych sprzyjałby racjonalnej gospodarce wodnej i realizacji tych funkcji (Guzik 1995). 8. ANALIZA TRANSFORMACJI KRAJOBRAZU NA PODSTAWIE ZMIAN PARAMETRÓW GRANICY ROLNO-LEŚNEJ I POWIERZCHNI LEŚNYCH Duża kontrastowoś ć granicy rolno-leśnej sprawia, że jest ona dobrym obiektem ba- dań nad transformacją krajobrazu, zwłaszcza że zmiany powierzchni i rozkładu kom- pleksów leśnych oraz konfiguracji ich granic są uznawane za powszechne i najbardziej spektakularne przejawy antropizacji (Pietrzak 1998). Badania przeprowadzono w 7184 kwadratach o boku 200 m dla przyjętych przedzia- łów czasowych (okresów). W każdym z kwadratów uwzględniano dynamikę występo- wania, zmiany długości granicy rolno-leśnej i zmiany liczby konturów leśnych. Analizując dynamikę występowania, zliczono kwadraty, w których granica rolno- - wym (tab. 23, mapy 41-44). Niewystępowanie granicy rolno-leśnej oznacza, że całą - - rych nastąpiła zmiana użytkowania z leśnego na rolne lub z rolnego na leśne. Największą zmienność występowania granicy rolno-leśnej zaobserwowano w latach 1861-62 — 1911-14, zwłaszcza w Trzebuni na stokach po północnej stronie doliny Trzebunki, Jachówce w paśmie Babicy, Suchej Beskidzkiej i Makowie Podhalańskim (mapa 41). Mniejsze zmiany nastąpiły po II wojnie światowej, a ich dynamika malała z upływem czasu. W latach 1978-80 — 2003 zmiany następowały głównie na obrzeżach kompleksów leśnych (mapa 44). Tab. 23. Dynamika występowania granicy rolno-leśnej na badanym obszarze Liczba kwadratów w przedziałach czasowych 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 --- 2003 -1911-14 ---1931-38 ---1978-80 Pojawienie się 1346 971 844 487 Trwanie 2936 3424 3691 4168 Zanik 583 860 704 367 ciągle las 436 565 880 1218 las ---> u. rolne 4 0 0 0 ciągle u. rolne 1856 1317 1059 944 u. rolne ---> las 23 47 6 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 80 W dalszych analizach transformacji krajobrazu zliczono kwadraty, w których granica rolno-leśna uległa wydłużeniu, pozostała bez zmian lub skróciła się (tab. 24, mapy 45-47). Przyjęto, że zmiany te muszą przekraczać 25 m (1 mm na mapie w skali 1 : 25 000). Największe zmiany nastąpiły w latach 1911-14 — 1978-80 i obejmowały dość równomiernie cały badany obszar, z największym nasileniem w jego zachodniej części (mapa 46). Tab. 24. Zmiany długości granicy rolno-leśnej na badanym obszarze Zmiany długości Liczba kwadratów w przedziałach czasowych 1861-62 ---1911-14 1911-14 ---1978-80 1978-80 --- 2003 Wydłużenie (> 25m) 2482 2621 2042 Bez zmian (± 25 m) 637 556 1341 Skrócenie (> 25m) 1746 2306 1639 ciągle las 436 588 1218 las ---> u. rolne 4 0 0 ciągle u. rolne 1856 1070 944 u. rolne ---> las 23 43 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Następnie dla wszystkich przekrojów czasowych policzono kwadraty z konturami - nym od innych powierzchni leśnych. Im więcej konturów znajdowało się w kwadracie, tym większa była mozaikowatość użytkowania rolniczego i leśnego (tab. 25). Tab. 25. Liczba konturów leśnych na badanym obszarze Liczba konturów Liczba kwadratów 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 2003 1 3573 4118 5059 5194 5455 2 414 641 411 567 536 3 69 143 22 76 73 4 14 42 1 9 9 5 4 20 0 2 3 6 1 0 0 0 1 7 0 2 0 0 0 Suma 4075 4966 5493 5848 6077 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych. Krajobraz rolniczo-leśny charakteryzował się największą mozaikowatością w latach - - nego obszaru - w Żarnowce, Osielcu i Łętowni, w pobliżu granic tych wsi. 81 Współcześnie mozaikowatość krajobrazu rolniczo-leśnego jest znacznie mniejsza niż w XIX i na początku XX wieku, choć wskutek intensywnego odłogowania (patrz: rozdz. 4.3.2.) może wzrosnąć. Obecnie zadrzewienia śródpolne, znacznie liczniejsze niż w XIX wieku, niewydzielane na współczesnych mapach jako las, mogą stanowić ośrod- ki wzrostu powierzchni leśnych. Na podstawie zmiany liczby konturów w kwadratach wyznaczono obszary z defrag- mentacją (scalaniem) i fragmentacją (rozdrabnianiem) powierzchni leśnych w poszcze- gólnych przedziałach czasowych (tab. 26, mapy 48-51). Defragmentacja prowadziła do wzrostu spoistości lasu i spadku mozaikowatości krajobrazu, a fragmentacja - do spadku spoistości lasu i wzrostu mozaikowatości krajobrazu. Tab. 26. Defragmentacja i fragmentacja konturów leśnych na badanym obszarze Liczba kwadratów Zmiany liczby 1861-62 --- 1911-14 1911-14 --- 1931-38 1931-38 --- 1978-80 1978-80 --- 2003 konturów (defragmentacj a) 2 ^ 1 222 466 254 267 3 ^ 2 17 18 5 31 4 ^ 3 4 4 0 0 i i 5 ^ 4 1 0 0 0 6 ^ 5 0 0 0 0 7 ^ 6 0 0 0 0 suma 244 488 259 298 3 ^ 1 29 115 13 28 4 ^ 2 3 2 0 2 i 2 5 ^ 3 3 0 0 1 6 ^ 4 0 0 0 0 7 ^ 5 0 0 0 0 suma 35 117 13 31 4 ^ 1 3 36 1 5 5 ^ 2 0 1 0 0 i 3 6 ^ 3 1 0 0 0 7 ^ 4 0 0 0 0 suma 4 37 1 5 5 ^ 1 0 18 0 1 i 4 6 ^ 2 0 0 0 0 7 ^ 3 0 0 0 0 suma 0 18 0 1 6 ^ 1 0 0 0 0 i 5 7 ^ 2 0 0 0 0 suma 0 0 0 0 i 6 7 ^ 1 0 2 0 0 suma 0 2 0 0 Suma 283 662 273 335 Liczba kwadratów Zmiany liczby 1861-62 --- 1911-14 1911-14 --- 1931-38 1931-38 --- 1978-80 1978-80 --- 2003 konturów (fragmentacja) 1 ^ 2 303 197 335 206 2 ^ 3 26 5 21 33 3 ^ 4 5 0 0 2 T 1 4 ^ 5 1 0 0 0 5 ^ 6 0 0 0 0 6 ^ 7 0 0 0 0 suma 335 202 356 241 1 ^ 3 65 7 38 23 2 ^ 4 5 0 2 1 T 2 3 ^ 5 2 0 0 0 4 ^ 6 0 0 0 1 5^ 7 0 0 0 0 suma 72 7 40 25 1 ^ 4 18 1 4 5 2 ^ 5 5 0 0 1 T 3 3^ 6 0 0 0 0 4 ^ 7 0 0 0 0 suma 23 1 4 6 1 ^ 5 6 0 1 2 T 4 2 ^ 6 0 0 0 0 3 ^ 7 1 0 0 0 suma 7 0 1 2 1 ^ 6 0 0 0 0 T 5 2 ^ 7 1 0 0 0 suma 1 0 0 0 T 6 1 ^ 7 0 0 0 0 suma 0 0 0 0 Suma 438 210 401 274 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 82 Największa defragmentacja występowała w latach 1931-38 — 1978-80 w Żarnowce, Łętowni i Osielcu, a największa fragmentacja w latach 1861-62 — 1911-14 w Żarnow- ce, Łętowni i Skomielnej Czarnej. W końcowym etapie wyróżniono typy i podtypy dynamiki krajobrazu (tab. 27, - typu silnie progresywnego włączono kwadraty, w których pojawiła się granica rolno- - ty, w których granica trwała i wydłużyła się. Do typu stabilnego włączono kwadraty, w których granica nie zmieniła się lub nie występowała. Do podtypu słabo regresywnego zaliczono kwadraty z trwaniem i skróceniem granicy, a do podtypu silnie regresywnego te, w których granica zanikła. Tab. 27. Typy i podtypy dynamiki krajobrazu na podstawie zmian granicy rolno-leśnej w latach 1861-62 — 2003 na badanym obszarze Typy i podtypy dynamiki krajobrazu Charakter zmian granicy rolno-leśnej Liczba kwadratów Progresywny silnie pojawienie się (równoznaczne z wydłużaniem) 3417 1996 słabo trwanie i wydłużenie 1421 Stabilny bez zmian lub niewystępowanie 1667 Regresywny słabo trwanie i skrócenie 2100 1238 silnie zanik (równoznaczne ze skracaniem) 862 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Na obszarze objętym badaniami dominują zmiany progresywne (47,8% liczby - gresywne (29,2% liczby wszystkich kwadratów), w tym blisko 59% o słabym nasileniu. Obszary stabilne to tylko 1/5 całości (23,3% liczby wszystkich kwadratów). Analizy transformacji krajobrazu na podstawie dynamiki granicy rolno-leśnej od po- łowy XIX wieku wskazują na dużą mozaikowatoś c użytkowania rolniczo-leśnego i in- tensywność zmian krajobrazu. Najbardziej stabilne okazały się wnętrza kompleksów leśnych „wielkiej własności” (fot. 12a, b, c) i użytki rolne położone w niewielkiej odle- głości od zabudowań (fot. 12d). Najmniej stabilne są wysoko położone polany śródleśne i strome stoki z dala od zabudowań (fot. 12e, f, g, h). 9. DYSKUSJA 9.1. Zmiany przebiegu granicy rolno-leśnej na tle dotychczasowych badań - skich w Polsce (tab. 28). Tempo przyrostu powierzchni lasu na badanym obszarze roz- - kotrwały, wyraźny impuls dla zmian użytkowania ziemi w Beskidzie Średnim, gdyż - jak wynika z analiz materiałów kartograficznych (w tym niewykorzystanych wcześniej w tej pracy map pierwszego zdjęcia wojskowego Galicji z lat 1778-1783) - wzrost lesistości jest procesem ciągłym, co najmniej od schyłku XVIII wieku. Zmiany te dokonywały się stopniowo, z największym nasileniem w trzech pierwszych dekadach XX wieku. Od lat 30. XX wieku tempo przyrostu powierzchni leśnej, podobnie jak w innych częściach - darczej i zwiększonego przepływu towarów, w tym żywności, zmiany w użytkowaniu nasiliły się, co potwierdzają także inni autorzy (Kozak 2005). W Beskidzie Niskim i w Bieszczadach najważniejsze znaczenie dla zmian w użyt- kowaniu ziemi miały wydarzenia demograficzne z końca lat 40. XX wieku (Lach 1993; - rzucenie uprawy roli doprowadziło do kilkudziesięcioprocentowego wzrostu powierzch- ni lasu. Podobne procesy zachodziły w Sudetach - decydujący wpływ na odłogowanie użytków rolnych miało wyludnianie (od końca XIX wieku) spowodowane migracją do rozwijających się miast, a także przesiedleniami po II wojnie światowej (Latocha 2005). Odmienną tendencję można zaobserwować na obszarach niżej położonych. Na Pogórzu - bilnym elementem krajobrazu były łąki (Pietrzak, Siwek 2000). Interesujące dla dalszego poznania środowiska przyrodniczego Beskidu Średniego byłoby zbadanie wpływu zmian użytkowania ziemi na funkcjonowanie tego środowiska, między innymi na zmiany geometrii koryt rzecznych, w tym nasilającej się w ostat- nich dziesięcioleciach erozji wgłębnej, oraz na kształtowanie teras rolnych. Można także skonfrontować dane o użytkowaniu z licznymi zapiskami w lokalnych źródłach - wiskach). Tab. 28. Zmiany lesistości i granicy rolno-leśnej dla obszarów górskich oraz dla całej Polski Obszar Autorzy Główne źródła Powierzchnia lasu Charakterystyka zmian Bieszczady mapy topograficzne: 1:10 000 (1982), lata 1852-1959: Niewielkie zmiany powierzchni leś¬ 1 : 25 000 (1915, 1930, 1959, 1986, 2001), przyrost 337 ha, ubytek 185 ha; nej w latach 1852-1959. Między 1960 wsie: 1 : 50 000 (1970, 1982, 1995), 1 : 75 000 lata 1960-1980: a 1980 rokiem nasilona sukcesja natural¬ Caryńskie, Wolski (1914), 1 : 100 000 (1937); katastralne przyrost 1043 ha, ubytek 32 ha; na w Berehach i intensywne zalesianie Berehy Górne, Nasiczne (2006) i ewidencyjne (1852, lata 60. XX wieku., lata 1981-2004: gruntów porolnych w Nasicznem i Ca- 1994); panchromatyczne zdjęcia lotnicze przyrost 281 ha, ubytek 48 ha; ryńskiem. Po 1980 roku proces sukcesji (1957, 1969, 1981, 1995,2004) dla wsi Caryńskie: 1852 rok - 11,7%, nadal trwa, choć z mniejszą intensyw¬ 1966 rok - 27,6%, 1996 rok - 47, 7% nością. Beskid Niski Od końca XIX do lat 30. XX wieku w Beskidzie Niskim trwał proces wy¬ lesiania. W wyniku II wojny światowej, 1869 rok-27,1%; a przede wszystkim prowadzonych eta¬ cały obszar Soja spisy austriackie, dane GUS 1900 rok-26,6%; pami akcji przesiedleńczych Łemków (2001) 1931 rok-30,1%; (w 1941 roku, w latach 1944M-6 oraz pod koniec XX wieku - 60% w akcji „Wisła” w 1947 roku), została gwałtownie przerwana ciągłość demo¬ graficzna, osadnicza i gospodarcza, co znalazło wyraz we wzroście zalesienia. Do 1945 roku spadek lesistości i prze¬ mieszczanie się granicy rolno-leśnej w kierunku wierzchowin, granica rolno- 1900 rok-34,8%; -leśna w 1900 roku na wysokości 550- cały obszar Lach mapy topograficzne i katastralne, badania 1954 rok-49,0%; -600 m n.p.m. Duży przyrost powierzch¬ (2005) terenowe 1996 rok-69,7% ni leśnej, głównie w wyniku sukcesji na¬ turalnej, a po II wojnie światowej - po wysiedleniu Łemków. Współczesna gra¬ nica rolno-leśna przebiega przeciętnie na wysokości do 400 m n.p.m. W połowie XIX wieku wzrost zalud¬ mapy topograficzne i katastralne (1855, 1855 rok-35,3%; nienia prowadzący do zwiększenia za¬ dorzecze Jasiołki Lach 1938, 1954); operaty leśne - 1980 rok, 1938 rok-34,8%; potrzebowania na ziemię uprawną i ni¬ (1993) badania terenowe po 1945 roku - 33,1%; skiego zalesienia. Gwałtowny przyrost 1980 rok-50,6% lesistości nastąpił po akcji przesiedleń¬ czej Łemków w 1947 roku. Beskid Niski W latach 20. i 30. XX wieku las wystę¬ pował najczęściej w formie płatów na stromych stokach. Po 1947 roku z powo¬ Maciejowski mapy topograficzne: 1 : 100 000 (1935), lata 1920-1938 - około 23%; du wyludnienia rozpoczęła się naturalna zlewnia górnej Wilszni (2001) 1 : 10 000 (1978); materiały pisane; 1978 rok - ponad 80% sukcesja roślinności. Od połowy lat 80. badania terenowe XX wieku słaba tendencja spadkowa powierzchni leśnej, związana z powsta¬ waniem licznych zrębów i w wyniku po¬ szukiwań ropy naftowej. Lesistość i jej zmiany różniły się na ob¬ szarach o podobnych warunkach przy¬ od 1933 do 1975 roku: rodniczych, rozdzielonych granicą pań¬ Biała D. - z 34,6 do 63,9%; stwową. W polskich zlewniach po 1947 polskie i słowackie Warcholik mapy topograficzne 1 : 25 000 (1933, Ropa - z 26,4 do 64,4%; roku, w wyniku przesiedleń ludności, zlewnie w zachodniej (2005a) 1975); badania terenowe Regetówka - z 37,0 do 71,4%; nastąpiło wzmożone, niekontrolowane części Beskidu Niskiego Kamenec 1 - z 40,0 do 47,1%; zalesianie prowadzące do wzrostu lesi¬ Sverzovka - z 61,0 do 61,5%; stości. W zlewniach słowackich, gdzie Kamenec 2 - z 41,7 do 48,2% po II wojnie światowej nastąpiła kolek¬ tywizacja rolnictwa, wzrost powierzchni leśnej był znacznie mniejszy. (dorzecze Sękówki, za: Lach 1975): Zmiana liczby ludności z 9918 (1931) Dygoń mapa topograficzna 1 : 100 000 (1937); 1950 rok-31%; do 3465 osób (1950) pociągnęła za sobą gmina Sękowa (2001) mapy topograficzne 1 : 25 000 i 1 : 50 000; 1965 rok-57%; zmianę użytkowania ziemi. Granica rol¬ zdjęcia lotnicze (1997), dane GUS początek XX wieku - 67% (gmina no-leśna obniżyła się średnio do 450 m Sękowa) n.p.m. Pogórze Defragmentacja dużych kompleksów Wiśniekie Pietrzak, mapy topograficzne 1 : 28 800 (1779-1782, lata 1779-82- 18%; leśnych przy nieznacznych zmianach między Rabą a Uszwicą Siwek (2000) 1861-1864); mapa użytkowania ziemi lata 1861-64- 15%; powierzchni, najbardziej dynamiczne (1996) 1996 rok-20% zmiany w XIX wieku, na skutek prze¬ kształcenia lasu w pola orne. 00 Ul cd. Tab. 28. Zmiany lesistości i granicy rolno-leśnej dla obszarów górskich oraz dla całej Polski Powolny wzrost lesistości od między¬ wojnia. Średnie roczne tempo przyrostu w latach 1933-1995: z 48 do 52% powierzchni leśnej wynosiło 0,13%. w Beskidach Zachodnich; Przyrost powierzchni lasów jest w dużej mierze efektem rezygnacji z rolniczego Karpaty Polskie części: Kozak CORINE Land Cover (1990, szczegóło¬ dla innych obszarów: użytkowania gruntów, pozostawiania Beskidu Śląskiego, (2005) wość i dokładność jak mapy 1 : 100 000); koniec XVIII wieku: ich pod samozalesienie lub przeznacza¬ Beskidu Żywieckiego, zdjęcia Landsat (dla lat: 1985, 2000 o roz¬ region górski - 34%, nia do planowych zalesień. Beskidu Średniego, dzielczości przestrzennej 30 m, 15 m); region pogórski - 23% Według prognoz największe obszary, Beskidu Małego, satelitarna mapa użytkowania ziemi i po¬ (za: Podraża 1981); które mogą zostać zalesione do 2050 Pogórza Orawsko- krycia terenu (za: Troll 1999); mapy topo¬ Magurski Park Narodowy roku znajdują się w Beskidach Zachod¬ -Jord ano ws kiego graficzne 1:100 000 (1933), ortofotomapa 1935 rok - 58%, 1999 rok - 95% nich, Bieszczadach i na Podhalu. Zmiany Kotlina Żywiecka województwa małopolskiego (1997-2003); (za: Kardaś 2000); te mogą doprowadzić do obniżenia gra¬ materiały pisane Podhale: do II wojny światowej nicy rolno-leśnej o około 100 m w skali dominowało wylesianie na cele całych Karpat Polskich, jak również do rolnicze, 1960 rok - 29%, 1986 rok prawie całkowitej likwidacji granicy - 39% (za: Górz 1994) pasterskiej. Zmiany gospodarcze i poli¬ tyczne względem rolnictwa i obszarów wiejskich mogą znacząco modyfikować tendencję do zalesiania. Intensywne wylesianie w XIII i XIV wie¬ ku, związane z etapem najbardziej in¬ tensywnej kolonizacji Sudetów. Wy¬ Sudety Sudety Kłodzkie Latocha mapy topograficzne z połowy XIX wieku, największe wylesienie - XIII i XIV ludnianie zapoczątkowane pod koniec (2005) z lat 70. XX wieku i współczesne wiek, od końca XIX wieku - stały XIX wieku (odpływ ludności ze wsi wzrost powierzchni leśnych do rozwijających się miast) i szczegól¬ nie nasilone po II wojnie światowej, w wyniku przesiedleń, doprowadziło do porzucania użytków rolnych i wzrostu powierzchni leśnej. Polska Początki oddziaływania człowieka na las od neolitu. W epokach brązu i żelaza wy¬ rąb i palenie lasu (diagramy pyłkowe). Powierzchnia lasu zależała między inny¬ mi od liczby ludności (wędrówki ludów, choroby, wojny). W okresie piastowskim postępujące wylesianie, na co wskazuje nazwa plemienia - Polanie. Charakter lata 1815-1913 w zaborach: puszczański miały nadal tereny górskie rosyjskim (z 30,1 do 18,7%), i wyżynne. Od końca XIII wieku napływ pruskim (z 21,5 do 21,2%), na teren Karpat ludności wołoskiej, któ¬ Broda materiały pisane, statystyki austriackim (z 28,2 do 25,4%); ra utrzymywała się z pasterstwa w wyż¬ (1985) 1923 rok (dla Polski) - 23% lasów szych partiach gór, a następnie zakładała (ale powierzchnia leśna zalesiona wsie zarębne. W okresie gospodarki tylko w 19,8%) folwarczno-pańszczyźnianej duże zapo¬ cały obszar trzebowanie na drewno i produkty drew¬ nopochodne: smołę, dziegieć, potaż. Od lat 60. XIX wieku dewastacyjne wyrę¬ by oraz plądrownicza gospodarka leśna w Karpatach. Silna degradacja zasobów leśnych w wyniku I i II wojny świato¬ wej. Po 1945 roku systematyczny wzrost powierzchni leśnej, lecz słaby stan zdro¬ wotny lasów. Terenami o największej dynamice zale¬ sień są województwa: zachodniopomor¬ skie (przyrost lasu o 280 tys. ha), war¬ Poławski mapa topograficzna 1 : 100 000 (lata 30. lata 30. XX wieku-2000: przyrost mińsko-mazurskie (przyrost o 170 tys. (2006) XX wieku), CORINE Land Cover (2000) o 5% ha), podkarpackie (przyrost o 120 tys. ha; w powiecie bieszczadzkim przyrost powierzchni lasu nastąpił na 40% jego powierzchni). Źródło: opracowanie własne według ww. autorów 88 9.2. Projekt granicy rolno-leśnej na tle dotychczasowych badań Racjonalne użytkowanie ziemi, zwłaszcza w górach, jest bardzo istotnym zagadnie- niem, chociażby ze względu na ochronę zasobów wodnych. Góry w Polsce przyjmują nawet kilkakrotnie więcej opadów niż tereny nizinne. Ważnym celem w planowaniu użytków powinno być więc ograniczenie bezproduktywnego dla gospodarki spływu powierzchniowego i zwiększenie retencyjności zlewni. Regulacja granic rolno-leśnej - ciwerozyjnej przez wyrównanie wahań przepływu rzek oraz ograniczenie spłukiwania i erozji gleb (Starkel 1990). Przewaga lasów w użytkowaniu ziemi w górach ma także istotne znaczenie ze względu na funkcje rekreacyjne i turystyczne tych obszarów. Wyniki projektu przedstawione w rozdziale 6 wskazują na potrzebę zmian użytko- wania ziemi na badanym obszarze. W środkowej części Beskidu Średniego ważniejsza - stulaty te są zbliżone do sugestii niektórych autorów (Kulig i in. 1959; Jagła i in. 1981; Gil 1990; Starkel 1990; Guzik 1995) o celowości zmian użytkowania ziemi w Beskidach - rnować około 65% powierzchni, użytki zielone - ponad 20%, a grunty orne tylko kilka procent. Czesław Guzik (1995) postuluje ograniczenie powierzchni gruntów ornych na rzecz trwałych użytków zielonych i lasów oraz zmianę proporcji użytków zielonych do gruntów ornych w stosunku 70 : 30%. Podobne wyniki przedstawiają autorzy dla innych obszarów górskich. Na podstawie planów zagospodarowania przestrzennego Grażyna Korzeniak (2005) podaje, że we wsi Żabnica w gminie Węgierska Górka lesistość powinna wzrosnąć z 69 do 79%, we wsi Sidzina - z 56 do 63%, a w pogórskiej gminie Biecz - z 14 do 17%. W opracowaniach badań przeprowadzonych w Sudetach (na obszarze 5319 km2) wskazano na potrzebę zalesienia ponad 320 km2 aktualnych użytków rolnych, tj. 11% ich powierzchni ogólnej. Pod użytki zielone zakwalifikowano 453 km2, tj. 25% po- wierzchni gruntów ornych (Fatyga, Górecki 2001). Na podstawie analizy literatury można stwierdzi c, że kryteria przyrodnicze rozmiesz- czenia użytków są szczegółowe i poparte wieloletnimi badaniami terenowymi. Zbyt mało uwagi poświęca się jednak kryteriom krajobrazowym, zwłaszcza geometrycznym, - turów leśnych w dłuższe korytarze. Przedstawiony projekt granicy rolno-leśnej dla środkowej części Beskidu Średniego jest wystarczająco szczegółowy dla sporządzania projektów granicy rolno-leśnej włączanych do planów zagospodarowania przestrzennego. Wymaga jednak konsultacji specjalistów - nia w życie jakiegokolwiek projektu granicy rolno-leśnej na badanym obszarze, między innymi ze względu na duże rozdrobnienie prywatnych gruntów, własność dróg polnych. Wymagałoby to znaczących i trudnych prac urządzeniowych, w tym scalania gruntów. - - micznych, a także przedstawicieli innych nauk (zwłaszcza rolniczych i planistycznych) w tym zakresie. Tab. 29. Zalecenia wybranych autorów co do użytkowania ziemi na obszarach górskich Autorzy Użytkowanie Rzeźba terenu (hipsometria, nachylenia, ekspozycje) Gleby Inne, uwagi grunty orne na stokach nachylonych do 20%; użytki rolne powinny zajmować obszary osło¬ trwałe zadamienie lub zadrzewienie - 21-40%; grunty ome na dobrze nięte od wiatru; rolnicze na dobrze nasłonecznionych i ciepłych stokach południowych nagrzewanych glebach przebudować strukturę użytków rolnych w celu rośliny uprawne do 750-800 m n.p.m., na stokach północnych - do zmiany kierunku produkcji rolnej z roślinnej na 650 m n.p.m. zwierzęcą; Kulig i in. (1959) zalesić gleby zerodo- leśne zalesić stoki o nachyleniach powyżej 40%; wane, przemieszczo¬ zalesić stoki o ekspozycjach północnych ne, płytkie (10-30 cm) Kostuch rolnicze grunty ome na stokach nachylonych do 10°, użytkowanie rolnicze --- --- (1976) - do 20° wysokość bezwzględna nie może stanowić Adamczyk użytki rolne na stokach nachylonych do 11°, a użytki zielone - do podstawy do wyznaczenia granicy rolno-leśnej, i in. (1980) rolnicze 20-22° --- zwłaszcza w górach niskich i średnich, gdzie użytkowanie powinno silniej nawiązywać do rzeźby terenu i rodzaju gleb do 500 m n.p.m. grunty ome powinny zajmować 30---40% po¬ wierzchni, a użytki zielone - do 20-30%; 500-700 m n.p.m. - grunty ome 15-20%, użytki zielone 20-30%; zwiększyć zalesienie w źródliskach w celu 700-1000 m n.p.m. - bez gruntów ornych, 15-20% użytki zielone; wzrostu retencji, zwiększenia przepływów rolnicze powyżej 1000 m n.p.m. - wyłączyć z użytkowania rolniczego minimalnych i złagodzenia wezbrań; grunty ome na stokach nachylonych do 10°, użytki zielone dobrać kierunki produkcji rolnej pozwalające - do 20°; zalesić lub zadamić na uzyskanie najwyższych efektów ekonomicz¬ Jagła i in. zmienić strukturę upraw, gdyż wraz ze wzrostem wysokości nad gleby płytkie i szkie¬ nych; (1981) poziomem morza wydajność zbóż szybko spada letowe ograniczyć procesy erozyjne przez dobór upraw do 500 m n.p.m. lasy powinny zajmować około 30% powierzchni; leśne 500-700 m n.p.m. - 50-55%; 700-1000 m n.p.m. - 80-85%; las na stokach nachylonych ponad 20° rolnicze zwiększyć powierzchnię użytków zielonych na stromych stokach zwiększyć powierzch¬ zmiana użytkowania ma szczególne znacznie leśne zwiększyć powierzchnię lasu na stromych stokach ograniczyć powierzchnię gruntów ornych bardziej niż pozwalają na to możliwości pracy traktorowej; pastwiska na stokach nachylonych do 40%; ograniczyć erozję wyłączyć grunty ome z obszarów zalewowych; Starkel rolnicze wprowadzić racjonalną strukturę upraw, zmniejszyć udział roślin gleb przez zalesienia zlikwidować zbyt gęstą sieć dróg gruntowych; (1990) okopowych; i wzrost udziału użyt¬ zmiana użytkowania powinna być dostosowana wprowadzić racjonalną proporcję użytków: dla Beskidów grunty ków zielonych do funkcji gospodarczych ome - około 10%, użytki zielone - około 30%, zalesić obszary osuwisk leśne w Beskidach około 60% powierzchni lasów nie zalesiać gleb grunty ome na stokach nachylonych do 10°; o dużej miąższości na Kopeć (1999) rolnicze zmienić strukturę upraw, gdyż zbyt mało jest trwałych użytków niewielkich spadkach obszary wyłączone z użytkowania rolnego Kopeć (2000) zielonych, zbyt dużo upraw zbóż i ziemniaków ze względu na małą mogą być przeznaczone na użytki ekologiczne, Kopeć i in. ilość gruntów ornych dla celów sportowych i rekreacyjnych zalesić gleby margi¬ leśne zalesić obszary o dużych spadkach, wysoko położone nalne (płytkie, silnie szkieletowe) Źródło: opracowanie własne według ww. autorów 91 9.3. Dokładność wyników pracy Większość analiz zmian powierzchni lasów i granicy rolno-leśnej przeprowadzono, korzystając z archiwalnych map topograficznych. Na wyniki mogą więc wpływać takie cechy map, jak: dokładność, szczegółowość, kryteria wydzieleń obiektów oraz różnego rodzaju zniekształcenia geometryczne. Jak wynika z analizy literatury (Konias 2000), - - skowe przeznaczenie sprzyjało dużej szczegółowości i wydzieleniu licznych kategorii obiektów. Przykładowo na mapach austriackich w badanych przekrojach czasowych zaznaczono mniejsze kontury leśne niż na współczesnych mapach w skali 1 : 25 000 (patrz: rozdz. 1.4.2.). - nych map w skali 1 : 100 000 z lat 30. XX wieku do tych w skali 1 : 25 000. Nie interpre- towano więc wskaźników dotyczących geometrii granicy rolno-leśnej na podstawie tych map (1:100000). Uwzględniono natomiast na nich pomiary powierzchni, znacznie mniej zgeneralizowanej od elementów liniowych. Z porównania map w skalach 1 : 100 000 2 rolno-leśnej dochodziły nawet do kilkuset procent, natomiast różnica powierzchni lasu nie przekraczała 2%. - ność wyników silnie zależnych od dużej generalizacji obiektów liniowych na mapach w skali 1 : 25 000. Nie można traktować tych rezultatów jako rzeczywistych wielkości bezwzględnych, zwłaszcza że granica rolno-leśna na badanym obszarze nawiązywała do dużego rozdrobnienia gruntów i była zawsze bardzo „poszarpana”. Mapy przedstawiają stan „chwilowy” dla przekrojów czasowych, a wyjaśnienie zjawisk, zwłaszcza o dużej - wego i końcowego, choć może być posiłkowane analizą innych źródeł. Przedstawione - stralnymi, jednak i te prawdopodobnie są obarczone błędami wynikającymi nie tylko z braku dokładności, ale i z metodyki zbierania danych. - we podczas skanowania i digitalizacji. Starano się jednak zachować odpowiednie proce- dury (Widacki 1997; ArcGis 9 2004 ). - - pisywaniu im wartości odpowiadającej odłogom. Autor uważa jednak, że badania te- renowe są niezastąpione, ponieważ pozwalają lepiej poznać środowisko i umożliwiają weryfikację źródeł. Nawet na najbardziej aktualnych i szczegółowych mapach 1 : 10 000 - no kępy kamienne o wysokości 7,5 m, które powinny być oznaczone innym znakiem kartograficznym. Badania terenowe do tej pracy zaczęto prowadzić przed uzyskaniem grantu badawczego. Wówczas nie zakładano możliwości zakupu dużej liczby fotomap i numerycznego modelu terenu. 92 Użycie odbiornika GPS przyspieszyło prace terenowe i pozwoliło na większą pre- cyzję niż przy użyciu wyłącznie map topograficznych, zwłaszcza że na powierzchniach z intensywnym odłogowaniem i wysoką roślinnością drzewiastą mapy topograficzne 1 Dzięki GPS można było oznaczyć i zachować w postaci plików cyfrowych dokładną - brazu w przyszłości. 10. WNIOSKI Badaniami objęto obszar 297,8 km2 w Beskidzie Średnim, między Skawą a Rabą. - kazano dużą dynamikę zmian granicy rolno-leśnej i potrzebę zmian użytkowania ziemi. Wyniki pracy pozwoliły na wyciągnięcie następujących wniosków: 1. - bardziej dynamicznych procesów kształtujących krajobraz obszaru objętego badaniami. 2. Wykazano zgodnoś ć przebiegu granicy rolno-leśnej z odcinkami granic przyrod- - runkują granice morfologiczne i glebowe. Zgodnoś ć ta rosła z upływem czasu. Świadczy to o mniejszym znaczeniu granic przyrodniczych dla uprawy ziemi w XIX i na początku XX wieku, w okresie „głodu ziemi”. 3. Wykazano zgodnoś ć przebiegu granicy rolno-leśnej z odcinkami granic własno- ści ziemi. Zgodnoś ć ta malała z czasem, co świadczy o mniejszej roli granic włas- ności dla użytkowania ziemi niż w XIX i na początku XX wieku. 4. ogół niekontrolowane. Współcześnie wiele obszarów nadających się pod grunty - ją w użytkowaniu rolnym. Może to przynieś ć odmienne skutki niż te zakładane w strategiach i planach rozwoju. 5. W obecnej sytuacji społeczno-ekonomicznej, przy szybkim tempie odłogowania, nasadzenia drzew nie są konieczne, a nawet są niewskazane, ze względu na ich niewłaściwą, jak dotychczas, strukturę gatunkową. 6. Ze względu na dużą dynamikę odłogowania i nasadzeń oraz ich znaczenie go- spodarcze zmiany użytkowania ziemi powinny zostać włączone do monitoringu środowiska. 7. Aktualna proporcja lasów i użytków rolnych wymaga poprawy. Według przedsta- wionego projektu lesistoś ć powinna wzrosnąć. Znaczących korekt wymaga sto- sunek powierzchniowy użytków zielonych do gruntów ornych. Udział gruntów ornych należy wyraźnie ograniczyć na korzyść użytków zielonych. Zmiany te powinny wpłynąć korzystnie na procesy przyrodnicze i gospodarcze. 8. Projekt granicy rolno-leśnej opracowano w skali 1:10 000, dlatego może on być pomocny przy sporządzaniu projektów granicy rolno-leśnej włączanych - łoby jednak uwzględnienia kryteriów społeczno-ekonomicznych w konsultacji z mieszkańcami. 94 9. Autor dostrzega potrzebę dalszych badań granicy rolno-leśnej, zwłaszcza jej - nych. W realizacji zasad racjonalnego kształtowania granicy rolno-leśnej nie- zbędne jest współdziałanie planistów, przedstawicieli nauk rolniczych, leśników, geografów i architektów krajobrazu. LITERATURA Absalon D., Jankowski T.A., 1994, Mapa hydrograficzna z komentarzem. Osielec 1 : 50 000, Przedsię- biorstwo GEPOL, Poznań. Absalon D., Jankowski T.A., Leśniok M., Wika S., 1994, Mapa sozologiczna z komentarzem. Osielec 1 Adamczyk B., 1984, Rola gleby w kształtowaniu środowiska przyrodniczego terenów górskich. Studia Ośr. Dok. Fizjogr. PAN, 12, s. 9-46. Adamczyk B., Gerlach T., Obrębska-Starklowa B., Starkel L., 1980, Zonal and azonal aspects of the agriculture-forest limit in the Polish Carpathians, Geographia Polonica, 43, s. 71-84. Agenda 21, 1992, www.un.org/esa/sustdev/documents/agenda21. Antrop M., 1998, Landscape change: Plan or chaos?, Landscape and Urban Planning, 41, s. 155- -161. ArcGis 9, Podstawy ArcGis, 2004, ESRI Augustynek K., 1970, Dzieje powiatu myślenickiego w latach 1772-1918 [w:] R. Reinfuss (red.), Mo- nografia powiatu myślenickiego, tom 1: Historia, Kraków, s. 167-284. Axelsson A.L., Östlund L., 2001, Retrospective gap analysis in a Swedish boreal forest landscape using historical data, Forest Ecology and Management, 147, s. 109-122. Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., 1995, Regiony fizycznogeograficzne [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie, UJ, Kraków, s. 117-130. - lence in the Southern Brazilian Amazon, Human Ecology, 33 (6), s. 847-874. Baścik M., Pociask-Karteczka J., 2003, System hydrologiczny zlewni [w:] J. Pociask-Karteczka (red.), Zlewnia. Właściwości i procesy, IGiGPUJ, Kraków, s. 13-20. Baumgart-Kotarba M., 1974, Rozwój grzbietów górskich w Karpatach fliszowych, Prace Geogr. IG PAN, 106 - nieniami, Osielec (1015) M-34-76-D, Państwowy Instytut Geologiczny Bellemare J., Motzkin G., Foster D.R., 2002, Legacies of the agricultural past in the forested present: an assessment of historical land-use effects on rich mesic forests, Journal of Biogeography, 29, s. 1401-20. Bender O., Boehmer H.J., Jens D., Schumacher K.P., 2005, Using GIS to analyse long-term cultural landscape change in Southern Germany, Landscape and Urban Planing, 70, s. 111-125. Bicik I., Jelecek L., Stepänek V., 2001, Land-use changes and their social driving forces in Czechia in the 19th and the 20th centuries, Land Use Policy, 18, s. 65-73. Błaszczyk H., 1978, Notatki florystyczne z Beskidu Średniego (polskie Karpaty Zachodnie), Zesz. Nauk. UJ, Prace Bot., 6, s. 51-87. Bogacz A., 1997, Mapa geologiczno-gospodarczo-sozologiczna 1:25 000, Gmina Pcim, Przedsiębior- stwo Geologiczne S.A., Kraków. Bogaerts T., Williamson I.P., Fendel E.M., 2002, The role of land administration in the accession of Central European countries to the European Union, Land Use Policy, 19, s. 29-46. Brierley G., Stankoviansky M., 2003, Geomorphic response to land use change, Catena, 51, s. 173-179. Broda J., 1985, Proces wylesień na ziemiach polskich od czasów najdawniejszych, Czas. Geogr., 56 (2), s. 151-172. - twa krakowskiego, Kraków, s. 29-30. 96 Burtan J., 1933, Geologia okolicy Myślenic na zachód od Raby, Rocz. Pol. Tow. Geol., 9, s. 3-17. Burtan J., 1993, Budowa geologiczna Ziemi Myślenickiej [w:] Z. Czeppe, K. German (red.), Monogra- fia Ziemi Myślenickiej, tom 3, Kraków, s. 10-35. Burtan J., Szymkowska F., 1964, Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, Myślenice (wydanie tymczasowej, Instytut Geologiczny, Warszawa. Camorani G., Castellarin A., Brath A., 2005, Effects of land-use changes on the hydrologic response of reclamation systems, Physics and Chemistry of the Earth, 30, s. 561-574. Chowaniec J., Witek K., 1997, Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 z objaśnieniami, Osielec (1015) M-34-76-D, Państwowy Instytut Geologiczny. Costa M.H., Botta A., Cardille J.A., 2003, Effects of large-scale changes in land cover on the discharge of the Tocantis River, Southeastern Amazonia, Journal of Hydrology, 283, s. 206-217. Cousins S.A.O., 2001, Analysis of land-cover transitions based on 17th and 18th century cadastral maps and aerial photographs, Landscape Ecology, 16, s. 41-54. Czemerda A., 1993, Klimat Ziemi Myślenickiej [w:] Z. Czeppe, K. German (red.), Monografia Ziemi Myślenickiej, tom 3, Kraków, s. 49-62. Czeppe Z., German K., 1978, Metoda kartowania fizycznogeograficznego, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 45, s. 123-138. Czeppe Z., German K., 1979, Regiony fizycznogeograficzne [w:] K. Trafas (red.), Atlas miejskiego województwa krakowskiego, Kraków, s. 20. Czyżyk W., 1955, Przemieszczenie gleby na zboczu pod działaniem orki, Rocz. Nauk. Rol., 71, s. 73-87. Degórska B., 2001, Przyrodnicze i społeczno-gospodarcze uwarunkowania przemian h'ajobrazu na Kujawach w dwustuleciu 1770-1970 [w:] E. Roo-Zielińska, J. Solon (red.), Między geografią a biologią - badania nad przemianami środowiska przyrodniczego. Prace Geogr. IGiPZ PAN, 179, s. 117-138. Dezso Z., Bartholy J., Pongracz R., Barcza Z., 2005, Analysis of land-use/land-cover change in the Carpathian region based on remote sensing techniques, Physics and Chemistry of the Earth, 30, s. 109-115. Dygoń M., 2001, Zmiany krajobrazu gminy Sękowa w latach 1937-1997 [w:] K. German, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, s. 692-697. Fatyga J., 1981, Struktura użytkowania ziemi w strefach hipsometiycznych woj. jeleniogórskiego z punktu widzenia gospodarki rolnej, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 22, s. 95-112. Fatyga J., 2003, Granica rolno-leśna w Sudetach w świetle najnowszych badań i przepisów prawnych, Woda-Srodowisko-Obszary Wiejskie, 3, 2 (8), s. 31-46. Fatyga J., Górecki A., 2001, Kształtowanie granic rolno-leśnej i darniowo-polowej w Sudetach, Falenty Feranec J., Hazeu G., Christensen S., Jaffrain G., 2007, Corine land cover change detection in Europe (case studies of the Netherlands and Slovakia), Land Use Policy, 24 (1), s. 234-247. Fortuna M., 1978, Maków Podhalański pod panowaniem austriackim [w:] L. Mroczka (red.), Sześć wieków Makowa Podhalańskiego, KAW, Kraków, s. 55-68. Franaszek P, 1995, Produkcja roślinna w Galicji doby autonomicznej, Rozprawy habilitacyjne UJ, Kraków. Furtak T., Wojciechowska K., 2001, Zmiany użytkowania ziemi w Skierbieszowskim Parku Krajobrazo- wym w latach 1830-1994 [w:] K. German, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, s. 276-283. - dach Zachodnich, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 9, s. 165-192. Gałaś A., Paulo A., 2001, Osuwiska w otoczeniu zbiornika Świnna Poręba [w:] A. Paulo, M. Krobicki (red.), Przewodnik LXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kraków, s. 262-266. Gao J., Liu Y., Chen Y., 2006, Land cover changes during agrarian restructuring in Northeast China, Applied Geography, 26, s. 312-322. 97 Garrity D., Agustin P., 1995, Historical land use evolution in a tropical acid upland agroecosystem, Agriculture, Ecosystems and Environment, 53, s. 83-95. German K., 1993, Rzeźba Ziemi Myślenickiej [w:] Z. Czeppe, K. German (red.), Monografia Ziemi Myślenickiej, tom 3, Kraków, s. 37M5. German K., Sadowski P., 2005, Wpływ renaturalizacji środowiska przyrodniczego na zmiany granicy rolno-leśnej w gminie Pcim, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 51, s. 71-80. Gil E., 1976, Spłukiwanie gleby na stokach fliszowych w rejonie Szymbarku, Dokum. Geogr., 2 Gil E., 1990, Racjonalne użytkowanie ziemi na stokach pod kątem ochrony przeciwpowodziowej i prze- ciwerozyjnej, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 30, s. 31-48. Gilewska S., 1986, Podział Polski na jednostki geomorfologiczne, Przegl. Geogr., 58, (1-2), s. 15-40. Głowacki J., Gronkiewicz T., Kermen W., Proćko P., Rudowska A., Wojtatowicz Z., 1964, Mała ency- klopedia rolnicza, PWRiL, Warszawa. Gómez O., Milego R., 2005, CORINE Land Cover, How to analyze changes, European Environment Agency. Górska I., Melzer T., Baksik S., 2006, Opracowanie ekofizjograficzne podstawowe do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Gmina Zembrzyce, Sucha Beskidzka. - graficzne WSP w Krakowie, 172, s. 142-176. Górz B., Uliszak R., 2002, Wielofunkcyjny rozwój na obszarach wiejskich w południowej Polsce [w:] W. Kamińska (red.), Materiały konferencji naukowej poświęconej Profesorowi Marianowi Kozie- jowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, www.wsp.krakow.pl/geo/bibliogr/Koziej_konf_2002.html. Grygorenko W., 1994, Powstanie i działalność kartograficzna Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie, IX Szkoła Kartograficzna. Komorowo 10-14.10.1994. Polska kartografia map topo- graficznych, s. 7-20. Guzik C., 1992, Pionowa zmienność użytkowania ziemi w Karpatach, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 91, s. 55-71. Guzik C., 1995, Rolnicze użytkowanie ziemi. Ocena struktury użytkowania ziemi w Karpatach Polskich [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie, UJ, Kraków, s. 251-252. Haase D., Walz U., Neubert M., Rosenberg M., 2005, Analysing historical maps to approach cur- rent environmental issues, examples from Saxony, Central Germany, Land Use Policy, 24 (1), s. 248-263. Haberl H., Wackernagel M., Wrbka T., 2004, Land use and sustainability indicators. An introduction, Land Use Policy, 21, s. 193-198. Hampel J., 1998, W okresie niewoli narodowej i dobie autonomicznej [w:] J. Hampel, F. Kiryk, (red.), Sucha Beskidzka, Kraków, s. 79-216. Hampel J., Kiryk F. (red.), 1998, Sucha Beskidzka, Kraków. Henkiel A., 1978, O pochodzeniu rzeźby polskich Karpat fliszowych, Ann. UMCS, B, s. 1-35. Hess M., 1965, Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 11. Hess M., Niedźwiedź T., Obrębska-Starklowa B., 1975, Przyczynek do metod konstruowania szcze- gółowych map klimatycznych terenów górskich i wyżynnych. Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 41, 7-34. Heumami S., 1898, Wiadomość o parafii Zembrzyce nad Skawą, O kościele zembrzyckim, o obrazie Matki Boskiej łaskami tamże słynącym, Kraków. Homa A., 1995, Charakterystyka fizjograficzna zlewni Trzebunki. Badania naukowe w hydrologicznej stacji badawczej w Stróży, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Monografia 188, Kraków, s. 21-31. Izmaiłow B., Kaszowski L., Krzemień K., Święchowicz J., 1995, Rzeźba [w:] J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie, UJ, s. 23-30. Jagła S., Kosfiich R., Kurek S., Pawlik-Dobrowolski J., 1981 .Analiza użytkowania ziemi w Karpatach na tle środowiska przyrodniczego, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 22, s. 39-65. 98 Jankiewicz PR., 2001, Zarys dziejów Skomielnej Czarnej i Bogdanówki, Faber, Kraków. Jankowska M., Lisiewicz S., 1998, Kartograficzne i geodezyjne metody badania zmian środowiska, Poznań. Jaworski A., 1994, Charakterystyka hodowlana drzew leśnych, Kraków. Jordan G., Rompaey A., Szilassi P., Csillag G., Mannaerts C., Woldai T., 2005, Historical land use changes and their impact on sediment fluxes in the Balaton basin (Hungary), Agriculture, Ecosy- stems and Environment, 108, s. 119-133. Karaczun Z., Kassenberg A., Sobolewski M., 2000, Polska wobec postanowień konwencji klimatycznej, Warszawa, www.ine-isd.org.pl/rozne/PLwobecKK.pdf. Kardaś P., 2000, Zastosowanie telegeoinformacji w badaniach zmian pokrycia terenu Magurskiego Parku Narodowego w latach 1935-1999, Fotointerpretacja w geografii, Problemy Telegeoinfor- macji, 31, s. 82-90. Kennedy R.S.H., Spies T.A., 2004, Forest cover changes in the Oregon Coast Range from 1939 to 1993, Forest Ecology and Management, 200, s. 129-147. Kierunki zagospodarowania przestrzennego gminy Jordanów, 2006, KBGiTR, Kraków. Klimaszewski M., 1948, Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym, Prace Wrocł. Tow. Nauk. Ser. B, 7. Klimaszewski M., 1958, Rozwój geomorfologiczny terytorium Polski w okresie przedczwartorzędo- wym, Przegl. Geogr., 30 (1), s. 3-33. Klimaszewski M., 1967, Polskie Karpaty Zachodnie w okresie czwartorzędowym [w:] R. Galon, J. Klimaszewski M. (red.), 1972, Geomorfologia Polski 1, Polska południowa, góty i wyżyny, Warszawa. - can., 14, s. 3-13. Klimczak H., 2003, Modelowanie kartograficzne w badaniach rozmieszczenia zjawisk przestrzennych, Zesz. Nauk. Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 459, Rozprawy CXCV, Wrocław. Klimko R., 1999, Problemy restrukturyzacji krajobrazu właściwego obszarów górskich w Polsce, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 45, s. 179-186. Komornicki T., FirekA., Gondek W., PartykaA., 1986, Charakterystyka gleb Karpat pod wzglądem ich przydatności rolniczej, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 26, s. 13-35. Kondracki J., 1989, Karpaty, Warszawa, s. 60. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Warszawa, s. 327-328. Konias A., 2000, Kartografia topograficzna Śląska Cieszyńskiego i zaboru austriackiego odIIpołowy XVIII wieku do początku XX wieku, Katowice. Kopeć S., 1999, Rolnictwo Karpat Zachodnich na przykładzie Beskidu Wyspowego i Żywieckiego, Probl. Zagosp. Ziem Górskich, 45, s. 73-81. - czenia z użytkowania rolniczego, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 46, s. 5-13. - nia rolniczego, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 50, s. 25-31. Korzeniak G., 2005, Rola planowania przestrzennego w kształtowaniu granicy lasów, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 51, s. 49-57. Kostrowicki J., 1959, Badania nad użytkowaniem ziemi w Polsce. Przegl. Geogr., 31 (3-4), s. 517-533. Kosbich R., 1976, Przyrodnicze podstawy łąkowo-pastwiskowej gospodarki w górach, Warszawa. Kostuch R., 2003, Sukcesja roślinna na odłogowanych gruntach ornych, Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, 3, 2 (8), s. 57-78. - nych w strefie oddziaływania zbiornika Domaniów na rzece Radomce, Zesz. Nauk. AR, Krak. Inż. Środ., 21, s. 563-572. Kotarba A., Starkel L., 1972, Holocene morphogenetic altitudinal zones in Carpathians, Studia Geo- morph. Carpatho-Balcan., 6, s. 21-35. 99 Kowicki M., 2004, Wybrane zagadnienia planisty czno-przestrzennego kształtowania wsi beskidzkiej ze szczególnym uwzględnieniem problemów architektoniczno-krajobrazowych [w:] U. Myga-Piątek (red.), Przemiany krajobrazu kulturowego Karpat - wybrane aspekty, Prace Komisji Krajobrazu Kuhurowego PTG, 3, s. 144-153. Kozak J., 1992, Fizyczno-geograficzne uwarunkowania przebiegu granicy rolno-leśnej w rejonie Ba- biej Góiy, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 35, s. 123-136. Kozak J., 1994, Dyfuzyjny model granicy rolno-leśnej Działów Orawskich, Czas. Geogr., 65 (1), s. 23-36. Kozak J., 2005, Zmiany powierzchni lasów w Karpatach Polskich na tle innych gór świata, UJ, Kraków. Krajowy program zwiększania lesistości, 1995, MOŚZNiL. Krajowy program zwiększania lesistości. Aktualizacja, 2003, Ministerstwo Środowiska. Krzysztofiak L., Krzysztofiak A., 2008, Monitoring inwazyjnych gatunków roślin w Wigierskim Parku - ferencja jubileuszowa z okazji 40-lecia działalności Stacji Naukowo-Badawczej IGiPZ PAN - rodniczego, Szymbark, s. 53. Książkiewicz M., 1951, Ogólna mapa geologiczna Polski 1:50 000. Wadowice, Państwowy Instytut Geologiczny. Książkiewicz M., 1972, Budowa geologiczna Polski 4, Tektonika 3, Karpaty, Warszawa. Książkiewicz M., 1974a, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski. Sucha Beskidzka (1014) 1 : 50 000, Warszawa. Książkiewicz M., 1974b, Szczegółowa mapa geologiczna Polski. Sucha Beskidzka (1014) 1 : 50 000, Warszawa. Kulig L., Nowak M., Smólski S., Zoll F., 1959, Zasady’ ustalania granicy między użytkami rolnymi i leśnymi w okolicach górskich, Zesz. Probl. Post. Nauk Robi., 19, s. 3-36. - go (na przykładzie gospodarstw rolnych w dorzeczu Skawicy), Folia Geogr., Ser. Geogr.-Oecon., 10, s. 109-129. Kush J., Daros E., Kot S., 2007, Strategia Zrównoważonego Rozwoju Gminy Tokarnia na lata 2007- -2013, Akordbud-Consultmg Sp. z o.o., Kraków. - czu Ropy, Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 162, s. 365-369. Lach J., 1984, Geomorfologiczne skutki antropopresji rolniczej w wybranych częściach Karpat i ich Przedgórza, Prace Monograficzne WSP w Krakowie, 66. Lach J., 1993, Geomorfologiczne skutki zmiany granicy rolno-leśnej w dorzeczu Jasiołki (BeskidNiski), Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 22, s. 181-193. Lach J., 2005, Przyrodnicze skutki zmiany granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 51, s. 16-29. Lambor J., 1965, Podstawy i zasady gospodarki wodnej, Warszawa. Langie K., 1866, O sprawie głodowej w Galicji, Kraków, www.sbc.org.pl/dlibra. Latocha A., 2005, Rozwój h'ajobrazu Sudetów Kłodzkich w czasach histoiycznych [w:] A. Szponar, S. Horska-Schwarz (red.), Problemy Ekologii Krajobrazu, 17, Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu, Wrocław, s. 140-151. Leszczycki S., 1932, Badania geograficzne nad osadnictwem w Beskidzie Wyspowym, Prace IGUJ, 14. Maciejowski W., 2001, Zmiany użytkowania ziemi i ich wpływ na funkcjonowanie środowiska przy- rodniczego w zlewni górnej Wilszni (Beskid Niski) w okresie 1920-2000 [w:] K. German, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie. Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, s. 698-706. Majchrowska A., 2001, Tendencje zmian wykorzystania krajobrazu Polski Środkowej [w:] K. German, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, s. 227-234. 100 - skich i podgórskich, Zesz. Kom. Zagosp. Ziem Górsk. PAN, 9, s. 79-100. Marcucci D.J., 2000, Landscape history as a planning tool, Landscape and Urban Planning, 49, s. 67-81. Margielewski W., 2000, Gospodarcze znaczenie osuwisk Beskidu Makowskiego, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 46, s. 15-34. Martin M.J.R., De Pablo C.L., De Agar P.M., 2006, Landscape changes over time: comparison of land uses, boundaries and mosaics, Landscape Ecology, 21, s. 1075-1088. Martini Z., 1965, Techniczne możliwości pracy maszyn rolniczych i narządzi na stokach, Zesz. Kom. Zagosp. Ziem Górsk. PAN, 9, s. 133-139. Matuszkiewicz J.M., 2001, Zespoły leśne Polski, Warszawa. Medwecka-Kornaś A., Denisiuk Z., Dziewolski J., 1979, Szata roślinna. Potencjalna roślinność natu- ralna [w:] K. Trafas (red.), Atlas miejskiego województwa krakowskiego, PAN, Kraków, s. 17. Medwecka-Kornaś A., Denisiuk Z., Dziewolski J., 1981, Potencjalna roślinność naturalna [w:] K. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Pcim obejmujący miejscowość Pcim w jej granicach administracyjnych, 2005a, Asta • Plan, Pracownia Urbanistyczno-Architektoniczna, Kraków. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy Pcim obejmujący miejscowość Stróża w jej granicach administracyjnych, 2005b, Asta • Plan, Pracownia Urbanistyczno-Architektoniczna, Kraków. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego sołectwa Dąbrówka w gminie Stiyszów, 2005c, www.wrotamalopolski.pl/ root_BIP/BIP_w_Malopolsce/gmmy/root_Stryszow. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego sołectwa Stiyszów, 2003. Milanova E.V., Lioubimtseva E.Y., Tcherkashin P.A., Yanvareva L.F., 1999, Land use cover/change in Russia: mapping and GIS, Land Use Policy, 16, s. 153-159. Moskal S., 1998, Małopolski program rozwoju wsi i rolnictwa - zapowiedź polityki regionalnej, Wieś i Rolnictwo, 4, s. 5-18, www.ar.krakow.pl/rol/wrol/soc_wsi/publikacje.html. Moskal S., 2000, Psychospołeczne uwarunkowania przebudowy wsi małopolskiej, Zagadnienia Ekono- miki Rolnej, 1, www.ar.krakow.pl/rol/wrol/soc_wsi/publikacje.html. Mroczka L., 1978, Maków Podhalański, praca zbiorowa, KAW, Kraków. Mydlarz J., 1995, Ocalmy od zapomnienia, praca zbiorowa pod kier. E. Parnowskiej i J. Mydlarza, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Makowskiej, Warszawa-Rembertów, s. 14-21. Narodowy Spis Powszechny, 1950, 1960, 1970, 1978, 1988. Nelson G.C., Geoghegan J., 2002, Deforestation and land use change: sparse data environments, Agri- cultural Economics, 27, s. 201-216. Obmiński Z., 1977, Ekologia lasu, Warszawa. - nych w Gorcach, Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 23, Prace Instytutu Geograficznego, 45. Obrębska-Starklowa B., 1977, Typologia i regionalizacja fenologiczno-klimatyczna na przykładzie Do- rzecza Górnej Wisły, Rozprawy Habilitacyjne UJ, 11. Oksza-Orzechowski K., 1872, Przewodnik statystyczno-topograficzny i skorowidz obejmujący wszyst- kie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi W.X. Krakowskiem i X. Bukowinie, według najświeższych skazówek urzędowych, Kraków, www.pbc.rzeszow.pl/dbbra/. - skidzie Średnim, praca magisterska w Zakładzie Geografii Fizycznej UJ. Ostafin K., 2004, Zmiany użytkowania ziemi w krajobrazie wsi Trzebunia w Beskidzie Średnim od po- łowy XIX w [w:] Z. Michalczyk (red.), Badania geograficzne w poznawaniu środowiska, UMCS, Lublin, s. 44-48. 101 Ostafin K., 2008, Krajobrazowe konsekwencje odłogowania użytków rolnych w Beskidzie Średnim, między Skawą a Rabą [w:] A. Kostrzewski, W. Bochenek (red.), Streszczenia referatów i posterów, Konferencja jubileuszowa z okazji 40-lecia działabiości Stacji Naukowo-Badawczej IGiPZ PAN - rodniczego, Szymbark, s. 68. Oszczypko N., 1992, Rozwój basenu magurskiego w górnej kredzie i paleogenie, Przegl. Geol., 7, s. 397-404. Paidi-Wilga J., Chrzanowski S., Dańko J., Gastoł S., Kotońska B., Król A., Mikula J., Owsiany M., - skiego na lata 2005-2012, Kraków, www.malopolskie.pl/Srodowisko/Zielona. Paido A., 2001, Budowa geologiczna i potencjał gospodarczy doliny Skawy na przedpolu Beskidów, Stop El - Zbywaczówka [w:] A. Paulo, M. Krobicki (red.), Przewodnik LXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kraków, s. 250-254. Paulo A., Strzelska-Smakowska B., Gałaś A., Krzak M., 1997, Mapa geologiczno-gospodarcza Polski 1:50 Pawlik J., Wiciarz R., 2006, Pozdrowienia z Makowa: Maków Podhalański na starej pocztówce i foto- grafii w latach 1898-1958, Drukarnia i Wydawnictwo „Grafikon”, Jaroszowice. Pawłowski B., 1959, Szata roślinna gór polskich [w:] W. Szafer, K. Zarzycki (red.), Szata roślinna Polski, tom 2, Warszawa. th-century cultural landscape in Slovenia, Acta geographica Slovenica, 44 (1), s. 89-113. Peterson U., Aunap R., 1998, Changes in agricultural land use in Estonia in the 1990s detected with multitemporal Landsat MSS imagery, Landscape and Urban Planning, 41, s. 193-201. Petit C.C., Lambin E.F., 2002, Impact of data integration technique on historical land-use/land-cover change: Comparing historical maps with remote sensing data in the Belgian Ardennes, Landscape Ecology, 17, s. 117-132. Pietrzak M., 1998, Syntezy krajobrazowe. Założenia, problemy, praktyka, Poznań. - ny środowiska na Pogórzu Karpackim, 2, Kraków. Pietrzak M., Siwek J., 2000, Wykorzystanie map histoiycznych, przetworzonych przy użyciu GIS do - ckim, Instytut Geografii UJ, s. 21-30. Pilat T., 1890, Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkim Ks. Krakowskiem, www.sbc.org.pl/ dlibra/. Plewińska-Chrzanowska A., Helak-Swiechowska A., Szymacha A., Pitala R., 2007, Program Ochrony Środowiska Województwa Małopolskiego na lata 2007-2014 (część I), Kraków, www.malopolskie. pl/Srodowisko/Zielona. Plit J., 2001, Zmiany rozmieszczenia lasów w okolicach Jeziora Wigry w XIX i XX w. [w:] E. Roo- -Zielińska, J. Solon (red.), Między geografią a biologią - badania nad przemianami środowiska przyrodniczego. Prace Geogr. IGiPZ PAN, 179, s. 139-148. Podraza A., 1981, L'agriculture dans Les Carpates Polonaises aux XVIIIe -XXe siecles, Zesz. Nauk. UJ, Prace Historyczne, 69, s. 75-89. Pohl J., 1978, Związki rolniczego użytkowania ziemi ze środowiskiem przyrodniczym we wschodniej części Karpat [w:] L. Starkel (red.), Studia nad typologią i oceną środowiska geograficznego Kar- pat i Kotliny Sandomierskiej, Prace Geogr. IGiPZ PAN, 125, s. 123-143. Pol W., 1851, Rzut oka na północne stoki Karpat i przyległe im krainy, Kraków. Pobia M., 2006, Zalesienia gruntów rolnych na obszarach górskich i podgórskich Polski w latach - szarów górskich), Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s. 7-16. Poławski Z.F., 2006, Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w drugiej połowieXXw.. Leśne Prace Badawcze, 3, s. 57-70. 102 Powiatowy program ochrony środowiska powiatu myślenickiego na lata 2004-2011, 2004, Mysłowice, www.powiat-myslenice.pl. Powszechny Spis Rolny, 2002, www.stat.gov.pl. Program wykonawczy do II Polityki Ekologicznej Państwa na lata 2002-2010, 2002, Warszawa, www.mos.gov.pl/2materialy_informacyjne/raporty-opracowania/. Proszowski G., Kubica M., Banaś R., 2004, Sucha i okolice Babiej Góry na dawnych pocztówkach i fotografiach, Kraków. Przybylska K., Zięba S., 2005, Swoista struktura drzewostanów w strefie styków z gruntami nieleśnymi, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 51, s. 31-48. Ptaszycka-Jackowska D., 2005, Wprowadzenie, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 51, s. 5-8. Raport ostateczny z sesji planowania strategicznego gm. Maków Podhalański, 1999, Maków Podha- lański. Rasul G., Thapa G.B., Zoebisch M.A., 2004, Determinants ofland-use changes in the Chittagong Hill Tracts of Bangladesh, Applied Geography, 24, s. 217-240. - wodnik 72 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kraków, s. 259-262. - ckiego, tom 2, Kultura ludowa, Kraków, s. 11-28. Remfuss R., 1970b, Rolnictwo [w:] R. Remfuss (red.), Monografia powiatu myślenickiego, tom 2, Kultura ludowa, Kraków, s. 85-114. Remfuss R., 1970c, Pasterstwo i hodowla [w:] R. Remfuss (red.), Monogi'afiapowiatu myślenickiego, tom 2, Kultura ludowa, Kraków, s. 115-137. Remfuss R., 1970d, Zajęcia pozarolnicze [w:] R. Remfuss (red.), Monogi'afia powiatu myślenickiego, tom 2, Kultura ludowa, Kraków, s. 149-170. Romer E., 1921, Użycie ziemi [w:] E. Romer, Geograficzno-statystyczny atlas Polski, Lwów, www.maproom.org/00/31/. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r w sprawie rozwoju wsi przez Euro- - porządzenia. Rzymkowski A., 1967, Planowanie przestrzenne w górach. Warszawa. Sadowski P, 2000, Przemiany środowiska przyrodniczego na terenie wsi Pcim w Beskidzie Średnim, praca magisterska w Zakładzie Geografii Fizycznej UJ. Sadowski P., 2001, Renaturalizacja środowiska przyrodniczego Pcimia (Beskid Średni) [w:] K. Ger- man, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Proble- my Ekologii Krajobrazu, 10, s. 713-718. Sadowski P., 2003, Gmina Pcim. Monografia geograficzno-historyczna, Pcim. Sadowski P, 2004, Renaturalizacja środowiska a wybrane walory krajobrazowe wschodniej części Beskidu Średniego [w:] M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego. Przegląd polskich doświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, Gdańsk, s. 303-311. Sadowski P. (red.), 2006, Monografia gminy Sułkowice, Kraków. Sauer C.O., 1919, Mapping the utilization of the land, Geographical Preview, 8, s. 7. Sawicki L., 1909, Z fizjografii Zachodnich Karpat, Arch. Nauk., Dz. 2, 1 (5), Lwów. - strzennego województwa małopolskiego. Uwarunkowania Rozwoju. Kierunki Zagospodarowania Przestrzennego, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Departament Środowiska i Rozwoju Wsi, www.malopolskie.pl/Planowanie/Plan/index.aspx. Skąpski K., Patorski R., 1997, Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 z objaśnieniami, Sucha Be- skidzka (1014) M-34-76-C, Państwowy Instytut Geologiczny. Skiba S., 1993, Gleby Ziemi Myślenickiej [w:] Z. Czeppe, K. German (red.), Monografia Ziemi Myśle- nickiej, tom 3, Kraków, s. 77-84. 103 Skiba S., Drewnik M., 2003, Mapa gleb obszaru Karpat w granicach Polski, Roczniki Bieszczadzkie, 11, s. 15-20. - ne Lasów Państwowych, Warszawa. Słotwiński K.L., 2004, Katechizm poddanych galicyjskich, Collegium Columbianum, Kraków. Słowińska M., brak roku, Galicyjska Kolej Transwersalna, www.it.wadowice.pl/img/fck/8910168/ wckwad/File /transwersalka-historia.pdf. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1880-1902. Słupik J., 1978, Obieg wody w glebie na stokach a rolnicze użytkowanie ziemi, Prace Geogr. IGiPZ PAN, 125, s. 93-108. Soja M., 2001, Rozwój ludnościowy a zmiany użytkowania ziemi w Beskidzie Niskim wXIXiXXw. [w:] K. German, J. Balon (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, 10, s. 686-691. Stamp L.D., 1948, The land of Britain, its use and misuse, London, s. 8-12. Starkel L., 1960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, Prace Geogr. IG PAN, 22. Starkel L., 1969, Odbicie struktury geologicznej w rzeźbie polskich Karpat fliszowych, Studia Geo- morph. Carpatho-Balcan., 3, s. 61-71. Starkel L., 1972, Charakterystyka rzeźby Polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 10, s. 75-150. Starkel L., 1979, Geologia, osady czwartorzędowe [w:] K. Trafas (red.), A/os miejskiego województwa krakowskiego, PAN, Kraków, s. 9. - mi, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 30, s. 11-28. Starkel L., Obrębska-Starklowa B., 2005, Geomorfologiczne uwarunkowania położenia granicy rolno- -leśnej w Polskich Karpatach, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 51, s. 11-15. Stola W., 1998, Ludność wiejska Polski. Przemiany struktury demograficznej i społeczno-zawodowej, Zesz. IGiPZ PAN, 56. Strategia rozwoju gminy Budzów 2008-2020. Projekt, 2008, Centrum Edukacji Eurodirect, bifor PI S.A., Kraków. Strategia rozwoju gminy Pcim. Aktualizacja, 2007, Pcim. Strategia rozwoju powiatu suskiego na lata 2008-2015 (projekt), 2008, Sucha Beskidzka. - wództwa Małopolskiego, www.malopolskie.pl/Rozwoj Regionakry/Strategia2013. Strategia rozwoju województwa małopolskiego, 2000, Kraków, www.malopolskie.pl/RozwojRegionalny. Strategia zrównoważonego rozwoju Powiatu Myślenickiego, 2007, Myślenice. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zembrzyce, 2007, Zembrzyce, www.wrotamalopolski.pl/root_BIP/BIP_w_Malopolsce/gmmy/root_Zembrzyce. Stupnicka E., 1997, Geologia regionalna Polski, Warszawa. Szczepanowski S., 1888, Nędza Galicyi w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa kra- jowego, www.pbc.biaman.pl/dlibra/. Szilassi P., Jordan G., Rompaey A., Csillag A., 2006, Impacts of historical land use changes and agri- cultural soil properties in the Kali Basin at Lake Balaton, Hungary, Catena, 68, s. 96-108. Szujecki A., Zeleski A., 2005, Stan realizacji Polityki Leśnej Państwa [w:] Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny, materiały z konferencji, Ośrodek Edukacji Ekologicznej i bitegracji Europejskiej Lasów Państwowych, Jedkria Letnisko, 18 maja 2005, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, s. 23-33. Ślusarek K., 1999, Kwestia agrarna w Galicji w latach 1848-1861 [w:] A. Bonusiak, M. Stolarczyk (red.), Galicja 1848 roku: demografia, działalność polityczna i społeczna, gospodarka i kultura, Galicja i Jej Dziedzictwo, 12, WSP, Rzeszów, s. 99-108. Ślusarz G., 1991, Ochrona krajobrazu jako element rozwoju obszarów górskich, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 34, s. 79-86. 104 Ślusarz G., 1994, Dylematy rolnictwa górskiego, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 37, s. 97-109. Środoń A., 1952, Ostatni glacjał ipostglacjał w Karpatach, Państwowy Instytut Geologiczny, Biuletyn 67, Z badań czwartorzędu w Polsce 3, Warszawa, s. 27-72. Troll M., 1999, Lasy, ich przemiany i przestrzenne zróżnicowanie [w:] W. Widacki (red.), Przemiany - grafii UJ, Kraków, s. 15-32. Troll M., 2000, Związek użytkowania ziemi z warunkami środowiska przyrodniczego w Beskidach Za- chodnich, praca doktorska w Zakładzie Systemów hiformacji Geograficznej, IGiGP UJ. Tyrała K., Przywarska R., 2003, Program ochrony środowiska dla Powiatu Suskiego na lata 2004-2007 wraz z perspektywą do 2011 roku, Gliwice, www.powiatsuski.pl. Uchwała Senatu w sprawie polityki ekologicznej państwa 4.11.1994, 1994. Uchwała Senatu w sprawie polityki zrównoważonego rozwoju 3.02.1995, 1995. Uhorczak F., 1969, Polska Przeglądowa Mapa Użytkowania Ziemi 1:1 000 000, Instytut Geografii PAN, Prace Geogr., 17, A - część tekstowa, B - część kartograficzna, Warszawa. Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska, (Dz. U. 94.49.196 z późn. zm.). Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (tekst jednolity Dz. U. z 2005 r., nr 45, poz. 435), www.lp.gov.pl/media/biblioteka. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2004 r., nr 121, poz. 1266 z późn. zm.). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, www.abc.com.pl/serwis/du/2008/0150.hfin. Ustawa z dnia 12 maja 2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz.U. z 14 czerwca 2000 r. z późn. zm.), www.fise.org.pl/files/lbezrobocie.org.pl. Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia (Dz. U. z 2001 r., nr 73 z późn. zm.), http://isip.sejm.gov.pl. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2004 r., nr 4, poz. 16 z późn. zm.). Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r., nr 92, poz. 880 z późn. zm.), http://isip.sejm.gov.pl. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego gminy Jordanów, 2006, KBGiTR, Kraków. Veldkamp A., Verbürg PH., 2004, Modelling land use change and environmental impact. Journal of Environmental Management, 72, s. 1-3. Vnenchak D., 1983, Informator statystyczny do dziejów rolnictwa w Galicji. Struktura agrarna włas- ności chłopskiej w Galicji w dobie autonomii, UJ, Kraków. Waksmundzki K., 1993, Stosunki wodne Ziemi Myślenickiej [w:] Z. Czeppe, K. German (red.), Mono- grafia Ziemi Myślenickiej, tom 3, Kraków, s. 63-75. Walczak W., 1946, Znaki topograficzne stosowane najczęściej na mapach polskich Wojsk. Instytutu Geograf, oraz najważniejsze znaki na mapach byłych zaborów, Wiedza-Zawód-Kirltirra, Kraków. Warcholik W., 2005a, Rola czynnika antropogenicznego w zmianach krajobrazu zachodniej części Beskidu Niskiego w obszarze Polski i Słowacji w XX w., praca doktorska w Zakładzie Geografii Fizycznej Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Warcholik W., 2005b, Rejestracja różnic w przebiegu granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Słowacji (1933-1975) z wykorzystaniem GIS, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 51, s. 59-69. Weber A., Fohrer N., Möller D., 2001, Long-term land use changes in a mesoscale watershed due to socio-economic factors - effects on landscape structures andfunctions. Ecological Modellmg, 140, s. 125-140. Widacki W., 1989, System relacyjny środowiska przyrodniczego Beskidów na przykładzie zlewni potoku Jaszczurowa w Beskidzie Małym, Rozprawy Habilitacyjne UJ, 162. Widacki W., 1997, Wprowadzenie do Systemów Informacji Geograficznej, histytut Geografii UJ, Kraków. Wieser T., 1963, Charakterystyka petrograficzna piaskowców magurskich z Beskidu Średniego, Kwart. Geol., 7 (2), s. 282-294. 105 Wnęk K., 1999, Dzieje klimatu Galicji w latach 1848-1913: wpływ zjawisk meteorologicznych na społeczno-gospodarczy rozwój Galicji, Kraków. Wojtanek T., 1997, Monografia Zembrzyc i Marcówki, Urząd Gminy Zembrzyce, Tomice. Wolski J., 2000, Austriacki kataster podatku gruntowego na ziemiach polskich oraz jego wykorzysta- nie w pracach urządzeniowych i badaniach naukowych, Polski Przegląd Kartograficzny, 32 (3), s. 199-212. Wolski J., 2001, Kierunki zmian krajobrazu okolic bieszczadzkiej wsi Caryńskie [w:] E. Roo-Zielińska, J. Solon (red.), Między geografią a biologią - badania nad przemianami środowiska przyrodnicze- go, Prace Geogr. IGiPZ PAN, 179, s. 149-167. Wolski J., 2006, Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich jako następstwo zmian - stytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Wójcik A., Rączkowski W., 1994, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, Osielec, Państwowy bistyńit Geologiczny, Warszawa. Wytyczne w sprawie wyznaczania granicy rolno-leśnej, 2003, (dokument Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwa Środowiska), www.bip.minrol.gov.pl. Wyżga B., 1993, Funkcjonowanie systemu rzecznego środkowej i dolnej Raby w ostatnich 200 latach, Dokum. Geogr. IGiPZ PAN, 6. Zając S., 1993, Szata roślinna Ziemi Myślenickiej [w:] Z. Czeppe, K. German (red.), Monografia Ziemi Myślenickiej, tom 3, Kraków, s. 87-94. - licji w latach 1857-1910, UJ, Polskie Towarzystwo Statystyczne, Kraków-Warszawa. Zarys podziału gleb Polski w V wydaniu Systematyki gleb Polski, www.au.poznan.pl/kgir. Ziemońska Z., 1973, Stosunki wodne w Polskich Karpatach Zachodnich, Prace Geogr. IG PAN, 103. Zmkow J., 2000, Wokół Kalwarii Zebrzydowskiej i Lanckorony, Kalwaria Zebrzydowska. Żgiet J., 1977, Spostrzeżenia nad rozwojem eocenu jednostki magurskiej na południe od Myślenic, Spraw. z Pos. Kom. Nauk. PAN, 20 (1), s. 175-177. Żgiet J., 1979, Spostrzeżenia nad budową geologiczną płaszczowiny magurskiej na południe od Myśle- nic, Spraw. z Pos. Kom. Nauk. PAN, 21 (1), s. 218-220. Żytko K., Gucik S., Ryłko W., Oszczypko N., Zając R., Garlicka I., Nemcok J., Elias M., Mencik E., Dvorak J., Stränik Z., Rakus M., Matejovskä O., 1989, Geological map of Western Outer Carpat- hians and their foreland without Quaternary formations 1:500 000 [w:] D. Poprawa, J. Nemccok (red.), Geological Atlas of the Western Outer Carpathians and their foreland, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. ZAŁĄCZNIKI Załącznik 1. Podział granic przyrodniczych na klasy wyrazistości Granice geologiczne Bardzo wyraziste Średnio wyraziste Mało wyraziste odporne-bardzo mało odporne odporne-mało odporne odporne-średnio odporne średnio odporne-bardzo mało średnio odporne-mało odporne odporne mało odporne-bardzo mało odporne Granice klas nachyleń Bardzo wyraziste Średnio wyraziste Mało wyraziste 0-3°---21-24° 0-3°---9-12° 0-3°---3-6° 0-3°---24-27° 0-3°---12-15° 0-3°---6-9° 0-3°---27-30° 0-3°---15-18° 3-6°---6-9° 0-3°---30-33° 0-3°---18-21° 3-6°---9-12° 0-3°---33-36° 3-6°---12-15° 6-9°---9-12° 3-6°---24-27° 3-6°---15-18° 6-9°---12-15° 3-6°---27-30° 3-6°---18-21° 9-12°---12-15° 3-6°---30-33° 3-6°---21-24° 9-12°---15-18° 3-6°---33-36° 6-9°---15-18° 12-15°---15-18° 6-9°---27-30° 6-9°---18-21° 12-15°---18-21° 6-9°---30-33° 6-9°---21-24° 15-18°---18-21° 6-9°---30-33° 6-9°---21-27° 15-18°---21-24° 9-12°---30-33° 9-12°---18-21° 18-21°---21-24° 9-12°---33-36° 9-12°---21-24° 18-21°---24-27° 12-15°---33-36° 9-12°---24-27° 21-24°---24-27° 9-12°---27-30° 21-24°---27-30° 12-15°---21-24° 24-27°---27-30° 12-15°---24-27° 24-27°---30-33° 12-15°---27-30° 27-30°---30-33° 12-15°---30-33° 27-30°---33-36° 15-18°---24-27° 30-33°---33-36° 15-18°---27-30° 15-18°---30-33° 15-18°---33-36° 18-21°---27-30° 18-21°---30-33° 18-21°---33-36° 21-24°---30-33° 21-24°---33-36° 24-27°---33-36° 108 Granice ekspozycji Bardzo wyraziste Średnio wyraziste Mało wyraziste N - S N - E N - NE NE - SW N - SE NE - E E - W NE - SE E - SE SE - NW NE - S SE - S E - S S - SW E - SW SW - W SE - SW W - NW SE - W NW - N S - W S - NW SW - NW SW - N W - N W - NE NW - NE NW - E Granice szkieletowości gleb Średnio wyraziste Mało wyraziste bezszkieletowe (j10% szkieletu) - bezszkieletowe (j10% szkieletu) - - silnie szkieletowe (25-50% szkieletu) - słabo szkieletowe (10-25% szkieletu) słabo szkieletowe (10-25% szkieletu) - - silnie szkieletowe (25-50% szkieletu) 109 Granice potencjalnego nasłonecznienia względnego 100% = 1 157 kWh/m2/rok Bardzo wyraziste Średnio wyraziste Mało wyraziste 20-30%---80-90% 20-30%---50-60% 20-30%---30-40% 20-30%---90-100% 20-30%---60-70% 20-30%---40-50% 20-30%---100-110% 20-30%---70-80% 30-40%---40-50% 20-30%---110-120% 30-40%---60-70% 30-40%---50-60% 20-30%---120-130% 30-40%---70-80% 40-50%---50-60% 30-40%---90-100% 30-40%---80-90% 40-50%---60-70% 30-40%---100-110% 40-50%---70-80% 50-60%---60-70% 30-40%---110-120% 40-50%---80-90% 50-60%---70-80% 30-40%---120-130% 40-50%---90-100% 60-70%---70-80% 40-50%---100-110% 50-60%---80-90% 60-70%---80-90% 40-50%---110-120% 50-60%---90-100% 70-80%---80-90% 40-50%---120-130% 50-60%---100-110% 70-80%---90-100% 50-60%---120-130% 50-60%---110-120% 80-90%---90-100% 60-70%---120-130% 60-70%---90-100% 80-90%---100-110% 60-70%---100-110% 90-100%---100-110% 60-70%---110-120% 90-100%---110-120% 70-80%---100-110% 100-110%---110-120% 70-80%---110-120% 100-110%---120-130% 70-80%---120-130% 110-120%---120-130% 80-90%---110-120% 80-90%---120-130% 90-100%---120-130% 110 Załącznik 2. Położenie badanego obszaru na arkuszach wykorzystywanych map topograficznych Mapy drugiego zdjęcia wojskowego Galicji 1 : 28 800 Mapy trzeciego zdjęcia wojskowego Galicji 1 : 25 000 111 Mapy trzeciego zdjęcia wojskowego Galicji 1 : 75 000 Mapy WIG 1 : 100 000 112 Mapy topograficzne w układzie 1965, 1 : 25 000 Mapy topograficzne w układzie UTM, 1 : 25 000 Mapy topograficzne 1 : 10 000* * W prawym górnym rogu podział na arkusze fotomap w skali 1 : 5000 113 Załącznik 3. Granica rolno-leśna i powierzchnia lasu w miejscowościach i zlewniach (ujęcie statyczne) Długość granicy rolno-leśnej w miejscowościach Miejscowość Powierzchnia 1861-62 1911-14 1978-80 2003 [km] [%] [km] [%] [km] [%] [km] [%] Baczyn 7,1 17,76 1,79 31,08 2,53 41,81 3,15 45,48 3,13 Białka 0,3 0,00 0,00 0,60 0,05 1,12 0,08 0,27 0,02 Bieńkówka 20,4 88,28 8,87 79,93 6,50 92,54 6,97 94,36 6,49 Bogdanówka 8,7 31,32 3,15 36,77 2,99 36,64 2,76 39,15 2,69 Budzów 20,1 44,05 4,43 84,05 6,84 95,89 7,23 97,60 6,72 Bysina 5,3 14,89 1,50 8,21 0,67 11,28 0,85 12,02 0,83 Dąbrówka 3,4 13,65 1,37 15,18 1,24 10,66 0,80 9,96 0,69 Harbutowice 13,6 33,88 3,41 74,45 6,06 63,29 4,77 64,16 4,42 Jachówka 12,1 39,09 3,93 55,29 4,50 80,29 6,05 78,30 5,39 Jasienica 5,6 28,76 2,89 17,37 1,41 20,25 1,53 19,48 1,34 Juszczyn 2,5 3,52 0,35 14,09 1,15 12,26 0,92 13,67 0,94 Kojszówka 8,4 7,08 0,71 17,64 1,44 33,05 2,49 41,78 2,88 Krzczonów 9,2 32,12 3,23 30,85 2,51 31,86 2,40 48,42 3,33 Łętownia 7,9 36,98 3,72 44,13 3,59 22,46 1,69 28,99 1,99 Maków Podhalański 18,6 44,60 4,48 69,72 5,67 80,87 6,09 101,22 6,97 Marcówka 4,2 7,91 0,80 17,83 1,45 23,20 1,75 25,62 1,76 Myślenice 3,2 13,80 1,39 9,32 0,76 8,80 0,66 9,14 0,63 Osielec 11,0 16,62 1,67 43,36 3,53 27,34 2,06 24,25 1,67 Palcza 4,7 8,75 0,88 15,63 1,27 17,99 1,36 18,95 1,30 Pcim 9,4 43,90 4,41 44,40 3,61 47,59 3,59 54,89 3,78 Skawinki 1,7 5,13 0,52 3,79 0,31 12,57 0,95 12,34 0,85 Skomielna Czarna 13,1 49,90 5,02 70,24 5,72 43,04 3,24 62,04 4,27 Stronie 0,2 2,06 0,21 0,69 0,06 1,51 0,11 1,22 0,08 Stróża 12,9 89,01 8,95 45,40 3,69 62,46 4,71 68,91 4,74 Stryszów 4,8 10,82 1,09 16,41 1,34 19,49 1,47 19,68 1,35 Sucha Beskidzka 3,9 1,02 0,10 18,19 1,48 14,22 1,07 14,71 1,01 Sułkowice 0,2 0,92 0,09 1,24 0,10 1,74 0,13 1,58 0,11 Tarnawa Dolna 0,1 0,00 0,00 0,00 0,00 1,36 0,10 1,23 0,08 Tokarnia 13,8 28,86 2,90 47,15 3,84 61,11 4,61 76,53 5,27 Trzebunia 23,9 62,82 6,31 72,44 5,90 92,82 7,00 94,97 6,54 Wieprzec 4,5 6,48 0,65 15,92 1,30 24,50 1,85 22,96 1,58 Więciórka 7,2 21,57 2,17 17,40 1,42 21,84 1,65 23,69 1,63 Zachełmna 5,2 16,84 1,69 31,53 2,57 31,92 2,41 33,58 2,31 Zakrzów 1,2 6,29 0,63 7,54 0,61 5,99 0,45 4,78 0,33 Zawadka 4,9 31,02 3,12 18,70 1,52 21,80 1,64 23,68 1,63 Zembrzyce 7,3 7,18 0,72 26,01 2,12 35,51 2,68 32,40 2,23 Żarnówka 18,7 117,35 11,80 124,11 10,1 109,07 8,22 119,82 8,25 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 114 Długość granicy rolno-leśnej w zlewniach Zlewnia Powierzchnia 1861-62 1911-14 1978-80 2003 [km] [%] [km] [%] [km] [%] [km] [%] Bogdanówka 21,5 82,41 8,28 108,21 8,81 83,01 6,26 106,02 7,30 ze Skomielnianką Paleczka 50,9 121,07 12,17 220,18 17,92 258,34 19,47 262,63 18,07 Skorutówka 30,5 117,66 11,83 120,59 9,81 163,92 12,35 164,74 11,34 Trzebunka 33,1 131,32 13,20 100,49 8,18 126,25 9,51 131,82 9,07 Więcierza 14,6 37,63 3,78 43,42 3,53 56,85 4,28 64,68 4,45 Wieprzczanka 18,6 74,79 7,52 97,21 7,91 93,35 7,03 88,12 6,06 Żarnowianka 11,6 59,19 5,95 69,75 5,68 64,86 4,89 77,24 5,31 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Powierzchnia lasu w miejscowościach Miejscowość Powierzchnia 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 2003 [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] Baczyn 7,1 1,03 14,5 2,49 35,1 3,14 44,2 2,55 35,9 2,58 36,3 Białka 0,3 0,00 0,00 0,07 28,0 0,25 100,0 0,24 96,0 0,25 100,0 Bieńkówka 20,4 5,49 26,9 5,60 27,5 7,96 39,0 8,12 39,8 8,54 41,9 Bogdanówka 8,7 2,13 24,5 2,05 23,6 3,33 38,3 4,39 50,5 4,55 52,3 Budzów 20,1 5,63 28,0 7,23 36,0 8,71 43,3 9,08 45,2 9,61 47,8 Bysina 5,3 2,16 40,7 2,79 52,5 3,00 56,5 2,96 55,7 2,98 56,1 Dąbrówka 3,4 1,89 54,9 1,60 46,4 1,60 46,4 1,65 47,9 1,66 48,2 Harbutowice 13,6 6,15 45,2 6,87 50,5 7,55 55,4 7,72 56,7 7,76 57,0 Jaehówka 12,1 1,77 14,6 2,54 21,0 4,21 34,8 4,58 37,9 4,81 39,8 Jasienica 5,6 2,42 43,6 2,78 50,0 3,05 54,9 3,13 56,3 3,19 57,4 Juszczyn 2,5 0,15 5,90 0,69 27,3 1,08 42,7 1,36 53,8 1,47 58,1 Kojszówka 8,4 0,17 2,00 0,47 5,6 2,66 31,6 3,04 36,1 3,25 38,6 Krzczonów 9,2 2,50 27,1 3,02 32,7 3,06 33,2 3,87 42,0 4,47 48,5 Łętownia 7,9 2,17 27,6 2,02 25,7 3,57 45,3 4,20 53,3 4,03 51,2 Maków Podh. 18,6 4,99 26,8 5,21 28,0 8,93 48,0 8,89 47,8 9,90 53,2 Marcówka 4,2 0,92 21,9 1,06 25,2 1,20 28,6 1,07 25,5 1,20 28,6 Myślenice 3,2 1,39 43,6 2,04 63,9 2,19 68,6 2,32 72,7 2,36 74,0 Osielec 11,0 2,01 18,3 2,51 22,8 5,11 46,5 5,47 49,8 5,46 49,7 Palcza 4,7 0,30 6,40 0,84 17,9 1,27 27,0 1,14 24,2 1,19 25,3 Pcim 9,4 3,86 41,1 4,04 43,1 4,54 48,4 5,30 56,5 5,66 60,3 Skawinki 1,7 0,49 28,8 0,29 17,0 0,77 45,2 0,77 45,2 0,78 45,8 Skomielna 13,1 2,20 16,8 2,58 19,7 4,14 31,6 5,48 41,8 5,46 41,7 Czarna Stronie 0,2 0,10 41,7 0,07 29,2 0,16 66,7 0,18 75,0 0,18 75,0 Stróża 12,9 7,25 56,1 7,51 58,1 8,25 63,8 8,41 65,0 8,63 66,7 Stryszów 4,8 2,95 61,5 2,77 57,7 2,88 60,0 2,87 59,8 2,89 60,2 Sucha Beskidzka 3,9 0,06 1,60 0,45 11,7 0,60 15,6 0,67 17,4 0,84 21,8 115 Sułkowice 0,2 0,11 66,8 0,14 85,1 0,13 79,0 0,15 91,1 0,15 91,1 Tarnawa Dolna 0,1 0,00 0,0 0,00 0,0 0,00 0,0 0,04 32,3 0,07 56,5 Tokarnia 13,8 1,73 12,6 2,40 17,5 3,52 25,6 4,78 34,8 5,03 36,6 Trzebunia 23,9 6,13 25,6 8,68 36,3 11,28 47,2 11,66 48,8 12,07 50,5 Wieprzec 4,5 0,21 4,70 0,43 9,6 1,45 32,2 2,05 45,6 2,18 48,4 Więeiórka 7,2 2,35 32,6 2,72 37,8 3,12 43,3 4,11 57,1 4,24 58,9 Zachełmna 5,2 0,87 16,7 0,93 17,9 1,73 33,3 1,37 26,3 1,55 29,8 Zakrzów 1,2 0,55 46,8 0,44 37,4 0,98 83,3 0,97 82,5 1,01 85,9 Zawadka 4,9 1,63 33,3 1,81 36,9 1,77 36,1 2,91 59,4 2,96 60,4 Zembrzyce 7,3 0,99 13,5 1,51 20,7 1,83 25,0 2,14 29,3 2,29 31,3 Żarnówka 18,7 4,22 22,6 4,61 24,7 7,26 38,8 9,46 50,6 10,51 56,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Powierzchnia lasu w zlewniach Zlewnia Powierzchnia 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 2003 [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] [km2] [%] Bogdanówka 21,5 4,26 19,8 4,63 21,5 7,21 33,5 9,27 43,1 9,34 43,4 ze Skomielnianką Paleczka 50,9 11,86 23,3 16,41 32,2 21,17 41,6 20,51 40,3 21,41 42,1 Skorutówka 30,5 6,06 19,9 6,59 21,6 10,71 35,1 11,09 36,4 11,84 38,8 Trzebunka 33,1 11,60 35,0 14,17 42,8 17,05 51,5 17,76 53,7 18,13 54,8 Więcierza 14,6 2,88 19,7 3,67 25,1 4,95 33,9 6,72 46,0 6,92 47,4 Wieprzczanka 18,6 3,60 19,4 4,36 23,4 8,46 45,5 9,91 53,3 10,50 56,5 Żarnowianka 11,6 2,19 18,9 2,48 21,4 4,10 35,3 5,70 49,1 6,35 54,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Wskaźnik rozwinięcia lesistości w zlewniach Zlewnia Powierzchnia 1861-62 1911-14 1931-38 1978-80 2003 [km2] Bogdanówka 21,5 0,20 0,20 0,32 0,44 0,44 ze Skomielnianką Paleczka 50,9 0,16 0,28 0,37 0,35 0,36 Skorutówka 30,5 0,23 0,24 0,38 0,38 0,41 Trzebunka 33,1 0,28 0,34 0,47 0,50 0,51 Więcierza 14,6 0,23 0,30 0,46 0,51 0,53 Wieprzczanka 18,6 0,25 0,25 0,43 0,53 0,58 Żarnowianka 11,6 0,21 0,23 0,36 0,52 0,56 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Parametry granicy rolno-leśnej Całkowita granica rolno-leśna Granica rolno-leśna Granica rolno-leśna Przekrój polan śródleśnych wysp leśnych długość wskaźnik długość wskaźnik długość wskaźnik [km] [%] [km] [%] [km] [%] 1861-62 994,87 100 1,86 102,67 10,32 2,48 313,91 31,55 2,35 1911-14 1228,79 100 2,01 92,39 7,52 1,89 463,40 37,71 2,81 1978-80 1326,93 100 1,78 204,99 15,45 2,19 334,93 25,24 2,20 2003 1453,18 100 1,75 227,89 15,68 2,01 289,64 19,93 2,14 Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych Parametry całkowitej powierzchni lasu, polan śródleśnych i wysp leśnych na badanym obszarze Przekrój Całkowity las Polany śródleśne Wyspy leśne powierzchnia wskaźnik centroid powierzchnia liczba wskaźnik centroid powierzchnia liczba wskaźnik centroid [knr] [%] [knr] [%] [knr] [%] 1861-62 78,99 26,52 31,62 19° 47' 22,8" 2,97 1,00 199 16,82 19° 48' 40,8" 8,22 2,76 469 30,92 19° 46’32,3” 49° 46' 17,8" 49° 46' 30,8" 49° 45’ 13,8” 1911-14 93,16 31,28 35,96 19° 47'21,7" 2,61 0,88 176 16,14 19° 49' 02,3" 10,79 3,62 870 39,85 19° 45’20,4” 49° 46' 17,2" 49° 46' 35,6" 49°45’ 15,8” 1931-38 126,33 42,42 28,65 19° 46'51,2" 8,11 2,72 193 16,21 19° 47' 12,1" 7,45 2,50 287 23,03 19° 46’32,0” 49° 45' 55,7" 49° 45' 42,9" 49° 45’34,8” 1978-80 139,16 46,72 31,77 19° 47' 04,3" 8,75 2,94 321 19,58 19° 48' 02,0" 8,46 2,84 522 32,53 19° 45’26,9” 49° 45' 46,9" 49° 45' 53,9" 49° 45’47,9” 2003 145,83 48,97 33,99 19° 47' 00,0" 9,47 3,18 271 20,92 19° 48' 20,3" 6,92 2,32 400 31,11 19° 46’01,7” 49° 45' 45,6" 49° 45' 16,9" 49° 45’48,7” Źródło: opracowanie własne na podstawie analiz map topograficznych 116 Spis map 1. Położenie badanego obszaru 2. Położenie fizycznogeograficzne badanego obszaru 3. Podział administracyjny badanego obszaru 4. Budowa geologiczna (odkryta) 5. Rzeźba terenu 6. Hipsometria 7. Nachylenia 8. Ekspozycje 9. Typy mezoklimatu i potencjalne nasłonecznienie względne 10. Typy, podtypy, rodzaje gleb 11. Gatunki gleb (skład mechaniczny) 12. Szkieletowość gleb 13. Zmiany powierzchni lasu 1861-62 — 1911-14 14. Zmiany powierzchni lasu 1911-14 — 1931-38 15. Zmiany powierzchni lasu 1931-38 — 1978-80 16. Zmiany powierzchni lasu 1978-80 — 2003 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. Ludność utrzymująca się z pracy poza rolnictwem, 1950 27. Ludność utrzymująca się z pracy poza rolnictwem, 1960 28. Ludność utrzymująca się z pracy poza rolnictwem, 1970 29. Ludność utrzymująca się z pracy poza rolnictwem, 1978 30. Ludność utrzymująca się z pracy poza rolnictwem, 1988 31. 32. Projekt granicy rolno-leśnej i damiowo-polowej w Bieńkówce (według kryteriów przyrodniczo- -krajobrazowych) 33. Projekt granicy rolno-leśnej i damiowo-polowej w Budzowie (według kryteriów przyrodniczo- -krajobrazowych) 34. przyrodniczo-kraj obrazowych) 35. - -krajobrazowych) 36. - jobrazowych) 37. - -krajobrazowych) 118 38. - -krajobrazowych) 39. - jobrazowych) 40. - -krajobrazowych) 41. Dynamika występowania granicy rolno-leśnej 1861-62 — 1911-14 42. Dynamika występowania granicy rolno-leśnej 1911-14 — 1931-38 43. Dynamika występowania granicy rolno-leśnej 1931-38 — 1978-80 44. Dynamika występowania granicy rolno-leśnej 1978-80 — 2003 45. Zmiany długości granicy rolno-leśnej 1861-62 — 1911-14 46. Zmiany długości granicy rolno-leśnej 1911-14 — 1978-80 47. Zmiany długości granicy rolno-leśnej 1978-80 — 2003 48. 49. 50. 51. 52. Typy dynamiki krajobrazu na podstawie zmian granicy rolno-leśnej 1861-62 — 2003 Spis rycin 1. Schemat postępowania badawczego 2. Zmodyfikowany wskaźnik topograficzny kwalifikacji terenu pod grunty orne, użytki zielone i las 3. Wskaźnik glebowy kwalifikacji terenu pod grunty orne, użytki zielone i las 4. Materiały kartograficzne wykorzystane w badaniach zmian granicy rolno-leśnej 5. 6. Procentowy udział klas nachyleń w powierzchni badanego obszaru 7. 8. Procentowy udział klas ekspozycji w powierzchni badanego obszaru 9. 10. badanym obszarze w latach 1861-62 — 2003 11. i polan śródleśnych w latach 1861-62 — 2003 12. w badanych zlewniach w latach 1861-62 — 2003 13. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w miejscowościach w latach 1861-62 — 1911-14 14. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w miejscowościach w latach 1911-14 — 1978-80 15. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w miejscowościach w latach 1978-80 — 2003 16. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach w latach 1861-62 — 1911-14 17. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach w latach 1911-14 — 1931-38 18. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach w latach 1931-38 — 1978-80 19. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach w latach 1978-80 — 2003 20. Gatunki roślinności drzewiastej i krzewiastej na odłogach w badanych miejscowościach 21. Gatunki nasadzonych drzew na badanym obszarze Spis tabel 1. Zlewnie uwzględnione w badaniach 2. Miejscowości na badanym obszarze 3. Miejscowości uwzględnione w badaniach terenowych 4. Analiza dokładności map topograficznych 5. Charakterystyka warstw skalnych serii magurskiej na badanym obszarze 6. Charakterystyka warstw skalnych plejstoceńskich i holoceńskich na badanym obszarze 7. 8. 9. Charakterystyka gleb badanego obszaru 10. 11. obszarze 12. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w miejscowościach 13. Zmiany długości granicy rolno-leśnej w zlewniach 14. Zmiany powierzchni lasu w miejscowościach 15. Zmiany powierzchni lasu w zlewniach 16. Zmiany wskaźnika rozwinięcia lesistości w zlewniach 17. Powierzchnie lasu, bezleśna, odłogów i nasadzeń w miejscowościach zbadanych terenowo 18. Długość granicy rolno-leśnej w przedziałach hipsometrycznych 19. Powierzchnia lasu w całości, polan śródleśnych i wysp leśnych na stokach o różnej ekspozycji 20. 21. Zmiany gęstości zaludnienia w miejscowościach w całości położonych na badanym obszarze 22. Projektowana struktura użytkowania ziemi w podziale na las, grunty orne i użytki zielone 23. Dynamika występowania granicy rolno-leśnej na badanym obszarze 24. Zmiany długości granicy rolno-leśnej na badanym obszarze 25. 26. 27. Typy i podtypy dynamiki krajobrazu na podstawie zmian granicy rolno-leśnej w latach 1861-62 — 2003 na badanym obszarze 28. 29. Spis fotografii 1. 2. 3. Zabudowania na badanym obszarze 4. Wybrane cechy rolnictwa na badanym obszarze 5. - czesnych 6. fotografii i pocztówek 7. Rośliny drzewiaste i krzewiaste wkraczające na odłogi 8. Rośliny zielne wkraczające na odłogi 9. Nasadzenia drzew w obszarze badań 10. 11. Uwarunkowania przebiegu granicy rolno-leśnej 12. Dynamika krajobrazu rolno-leśnego na badanym obszarze 49*40rOrN 49‘45'0“N MAPA 44 DYNAMIKA WYSTĘPOWANIA GRANICY ROLNO-LEŚNEJ 1978-80 — 2003 MAPA 43 DYNAMIKA WYSTĘPOWANIA GRANICY ROLNO-LEŚNEJ 1931-38 — 1978-80 0 0.5 1 2 3 4 5 km Wykonał K. Ostafin na podstawie analiz map topograficznych 19’40'0’E Objaśnienia: ł ważniejsze szczyty (m n.p.m.) — granice miejscowości ■ pojawienie się lEH trwanie I-1 zanik ■ ciągle las □ ciągle użytki rolne — --------------------------------------- 19'55-0-E 19"40VE IWOTE 19,45,Q~E 19‘55’0"E 0 0.5 1 2 3 4 5 km Wykonał K. Ostafin na podstawie analiz map topograficznych Objaśnienia: a ważniejsze szczyty (m n.p m ) granice miejscowości ■ pojawienie się O trwanie □ zanik ■ dągietas ciągłe użytki rołne □ las -♦ użytki rolne □ użytki rolne -*• las 49‘45-O-N Fotomapa 1:10 000 (1997) Fotomapa 1 : 5 000 (2003) Ryc. 4. Materiały kartograficzne wykorzystane w badaniach zmian granicy rolno-leśnej Źródło: opracowanie własne Pstre łupki, Trzebunia (390 m n.p.m.) Warstwy hieroglifowe, Trzebunia (600 m n.p.m.) Warstwy magurskie, Więciórka (705 m n.p.m.) Fot. 1. Warstwy geologiczne badanego obszaru o zróżnicowanej odporności (fot. K. Ostafin) Terasy rolne, Trzebunia (430 m n.p.m.) Kępa kamienna, Osielec (735 m n.p.m.) Holwegi i drogi polne, Trzebunia (440 m n.p.m) Fot. 2. Główne antropogeniczne formy rzeźby związane z użytkowaniem rolniczym i leśnym (fot. K. Ostafin) Budynki w dolnych i środkowych częściach stoków (Budzów, 2006) Zabudowa na łagodnie nachylonych stokach (Marcówka, 2006) Przysiółki w górnych częściach stoków (Bogdanówka, 2004) Gęsta zabudowa w dnie doliny Skawy (Zembrzyce, 2006) Zabudowa w dnie doliny Krzczonówki i dolnych częściach stoków (Tokarnia, 2006) Zagęszczenie zabudowań w dnach dolin Skawy i Stryszawki (Sucha Beskidzka, 2006) Zabudowa w dnach dolin Raby i Trzebunki (Stróża, początek lat 30. XX wieku) Dogęszczenie zabudowań w dnach dolin Raby i Trzebunki. Widoczne również zmiany granicy rolno-leśnej (Stróża, 2006) Fot. 3. Zabudowania na badanym obszarze (fot. a, b, c, d, e, f, h - K. Ostafin, g - S. Leszczycki) Dom kryty słomą, wielodzietna rodzina, wóz z drzewem zaprzężony w woły (Pcim, 1930) Duże, dobrze utrzymane pola uprawne na łagodnych Pola uprawne i łąki na stromych stokach stokach, blisko zabudowań (Zachełmna, 2006) (Bogdanówka, 2006) Fot. 4. Wybrane cechy rolnictwa na badanym obszarze (fot. a - S. Leszczycki, b, c, d, e - K. Ostafin) Fot. S. Leszczycki (1931) Fot. K. Ostafin (2006) Krzczonów i Zawadka, południowe stoki Kotonia (857 m n.p.m.) i Ostrysza (701 m. n.p.m.) oraz dno doliny Krzczonówki Fot. S. Leszczycki (1931) Tokarnia, wschodnie stoki Kokorzyka (644 m n.p.m.) i dno doliny Krzczonówki Fot. K. Ostafin (2006) Fot. S. Leszczycki (1930) Trzebunia, północne stoki Bal inki w Paśmie Kotonia Fot. K. Ostafin (2003) - czesnych Fot. J. Siudecki (1972), Biuro Wydawnicze Ruch Fot. K. Ostafin (2006) Budzów, stoki bezimiennej góry (534 m n.p.m.) Fot. autor nieznany (lata 50. XX wieku) Fot. K. Ostafin (2006) Maków Podhalański, stoki Bryndzówki (697 m n.p.m.), Makowskiej Góry (715 m n.p.m.) i dolina Skawy Fot. K. Jabłoński (1968), Biuro Wydawnicze "Ruch" Fot. K. Ostafin (2006) Sucha Beskidzka, stoki Mioduszyny (632 m n.p.m.) i dolina Skawy Fot. 6. Zmiany granicy rolno-leśnej na badanym obszarze na podstawie archiwalnych i współczesnych fotografii i pocztówek śliwa tarnina {Pwnua splnosa) Olsza szara (Alnus Incana) Klon polny (Ącetoampesba) Modrzew europejski (Larix decidua) Jałowiec pospolity {Juniperus communia) Kruszyna pospolita (iFrangula alnua) Brzoza omszona [Betula pubescens) Wierzba iwa (Salix caprea) Topola osika (Populus tremula) Róża dzika (Rosa canina) Kalina koralowa (Viburnum opulus) Bez czarny (Sambucus nigra) Wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris) Fot. 7. Rośliny drzewiaste i krzewiaste wkraczające na odłogi (fot. K. Ostafin) Dąb szypułkowy (Quercus robur) Jeżyna (Rubus) Jarząb pospolity (Sorbus aucuparis) Leszczyna pospolita (Corylus avellana) Nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) Ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare) Chaber łąkowy (Centaurea jacea) Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare) Starzec gajowy (Senecio nemorensis) Centuria pospolita (Centaurium erythraea) Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) Barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium) Fot. 8. Rośliny zielne wkraczające na odłogi (fot. K. Ostafin) Świerk pospolity (Picea abies) i świerk kłujący (Picea pungens), Modrzew europejski (Larix decidua), Więciórka Budzów Sosna pospolita (Pinus sylvestris), Marcówka Jodła pospolita (Abies alba), Trzebunia Fot. 9. Nasadzenia drzew w obszarze badań (fot. K. Ostafin) Zarastanie nawłocią kanadyjską, Zembrzyce Zarastanie pod ścianą lasu, nad polami uprawnymi, Zawadka Zarastanie pod ścianą lasu, nad odłogami z roślinnością Mozaika lasu, różnowiekowych nasadzeń, odłogów i pól trawiastą, Trzebunia uprawnych, Budzów, Zembrzyce, Marcówka Fot. 10. Odłogowanie pól na badanym obszarze (fot. K. Ostafin) Duże różnice w odporności skał wpływająna wyrazistość granic rzeźby terenu i użytkowania ziemi (Bieńkówka) Granice własności wpływają często na skład gatunkowy lasu, po lewej drzewostan z dominacją buka, po prawej - świerka. W XIX wieku granica ta była granicą rolno-leśną (Zawadka, wierzchołek Kotonia - 857 m n.p.m.) Fot. 11. Uwarunkowania przebiegu granicy rolno-leśnej (fot. K. Ostafin) Krajobraz o małej dynamice zmian granicy rolno-leśnej. Las na stromych stokach Kotonia (857 m n.p.m.) (Trzebunia, Stróża) Krajobraz o małej dynamice zmian granicy rolno-leśnej. Las Gościbia na stokach Babicy (728 m n.p.m.), gęsto porozcinanych dolinami wciosowymi (Harbutowice) Krajobraz o małej dynamice zmian granicy rolno-leśnej. Las na łagodnych stokach Chełmu (603 m n.p.m.) (Budzów, Marcówka) Krajobraz o małej dynamice zmian granicy rolno-leśnej. Pola uprawne na spłaszczeniach denudacyjnych nad zabudowaniami (Trzebunia) Mozaika użytków rolnych i lasu typowa dla badanego obszaru (Budzów, Zachełmna) Krajobraz o dużej dynamice zmian granicy rolno-leśnej. Wysoko położona (680 m n.p.m.), rolniczo użytkowana polana śródleśna (Więciórka) Krajobraz o dużej dynamice zmian granicy rolno-leśnej. Mozaika zad rzewień, lasu i użytków rolnych (Jachówka) Mozaika zad rzewień, lasu i użytków rolnych pod kompleksem leśnym Stołowej Góry (841 m n.p.m.) (Skomielna Czarna) Fot. 12. Dynamika krajobrazu rolno-leśnego na badanym obszarze (fot. K. Ostafin) REDAKTOR Jadwiga Makowiec KOREKTA Elwira Zapałowska SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 012-631-18-81, tel./fax 012-631-18-83