SPIS TREŚCI 9 Wstęp 10 Metodabadań 12 Stanbadań 13 Tłohistoryczne–UniwersytetKrakowskiww.XVII 22 Vates, orator, ecclesiastes, iureconsultus. Biografia Sebastiana Piskorskiego 31 Udział w przedsięwzięciach artystycznych 31 Zarys problematyki 34 Założenie pielgrzymkowe w Grodzisku 42 Kościół w Żębocinie 44 Kościół św. Anny w Krakowie 66 Relikwiarz głowy św. Jana Kantego 68 Aranżacja prezbiterium kościoła Klarysek pw. Trójcy Świętej w Starym Sączu 70 Przebudowa kościoła Klarysek pw. św. Andrzeja w Krakowie 73 PortalkaplicyDoktorówprzykatedrzekrakowskiej 74 Programyikonograficzne 74 Zarys problematyki 82 Kwiatki Świętej Pustynie. Założenie pielgrzymkowe w Grodzisku 112 SolainteromnesLechiades.KościółparafialnywŻębocinie 113 ŚwiątyniaMądrości.Kościółśw.Anny 169 Ibunt de virtute in virtutem. Relikwiarz na głowę św. Jana Kantego 179 Universum Trinitatis Complementum. Kościół Klarysek pw. Trójcy Świętej w Starym Sączu 179 Floruit Virga Aaron. Kościół Klarysek pw. św. Andrzeja w Krakowie 191 Źródła inspiracji 191 Retoryka 197 Symbolika i emblematyka 201 Estetyka 203 Matematyka, gnomika, astronomia 207 Główne wątki treściowe 207 Córka Gołębice Niebieskiej. Homiletyka maryjna 211 Satis colueris, si imitatus fueris. Kult świętych polskich 222Maregratiarumnoncomplecteris,nisivolumeninlineam,caelumincirculumcontraherevelis.Kult cudownychwizerunków 233 Ludi seculares. Historia i pamiątki historyczne 237 Generosa proles Almae Parentis Sarmaticae. Nobilitacja uniwersytetu 246 Pustynia po przyjacielsku z Bogiem się ciesząca. Fascynacja eremityzmem 249 Profunda viscerum terrae sepulchra sciscitabor. Stosunek do przyrody 255 Glans światłości wiecznej. Symbolika światła 261 Pervisibilaininvisibiliumamorem.Dydaktycznarolasztuki 262 Miłość budownicza. Poglądy naarchitekturę 267 Doctor et ductor. Pozycja w środowisku artystycznym 286 Nihil gratiosius in Polonia Divae Annae Basilica. Sebastian Piskorski a sztuka 2. połowy w. XVII i XVIII 298 Zakończenie 299 Bibliografia 323 Indeks osób 329 Indeks topograficzny 333 Summary Itaexotica,quantumvisminusfortemiranda,qu?rimus curiosi, observamusstupentes, laudamus impensi, at domestica, quia cognata nobis,quantumvis dignitate pr?cellant, despicimus, parum oculati. Takcudzoziemskie,lubomniejpodobnodziwnerzeczy,wynajdujemy ciekawi, uważamyzadumieni, chwalimyusilni;domowe,żeurodzoneznami,lubo godnościąprzewyższają, przeglądamy mniej przezorni. Piskorski 1691a, k. K2v, K3r WSTĘP Wyjaśnienie najciekawszych zjawisk w sztuce Krakowa 2.połowyw.XVIIwymagauwzględnieniaróżnorodnych zagadnieńleżącychnastykuproblemówkulturowych,religijnych, politycznych, społecznych i gospodarczych.ZagadnieniatełączyosobaSebastianaPiskorskiego,dlategoza sadnewydajesiępostawieniejegodziałalnościipoglądówwcentrumzainteresowańbadawczych.Celemtejpracy niejestjednakstworzeniepełnejbiografiitegouczonegoiduchownego,alezrekonstruowaniejegopoglądów,moty wacjiistosunkudosztukiprzezpołączenierozproszonychw różnych aspektach działalności wątków ideowych, abylepiejzrozumiećtreścidziełsztuki,wktórychpowstaniebyłzaangażowany. Główne części pracy poświęcono działalności Piskor skiego polegającej na organizowaniu przedsięwzięć artystycznychodstronypraktycznejiideowej.Mimożedo tycząonewwiększościtychsamychobiektów,zasadne wydajesięichrozdzieleniezewzględunaodrębnąpro blematykębadawczą.Wkolejnychrozdziałachznajdu jąsięuwaginatematgenezyorazkontekstuniektórychaspektówomówionychwcześniejprogramówtreściowych, atakżegłównychwątkówtematycznych,którewystępują wwieluinicjatywachPiskorskiego,łączącjegodziałalność artystyczną i literacką. Najistotniejsze fragmenty tekstów źródłowychzostałyprzytoczonewjęzykachoryginalnych, byczytelnikmógłsamodzielniewyrobićsobiezdanieoichwłaściwymznaczeniu,adlaułatwieniabardziejpobież nejlekturydodanodonichautorskiepropozycjeprzekła du.Ortografiaiinterpunkcjazostałyczęściowouwspół cześnione. Przedstawionezjawiskamającharakterlokalny,aleichgeneza sięga najważniejszychcentrówkultury europejskiej,dlategowichanaliziekoniecznebyłouwzględnienierównieższerszejperspektywyzagranicznej.WsensieogólnymistotnykontekstdladziałańartystycznychPiskorskiego stanowiąsiedemnastowiecznapraktykaorazteoriasztu ki.Toostatniezagadnieniezostałoobszerniejomówionejakostosunkowosłaboopracowanewpolskiejliteraturze naukowej.Częścikońcowesąpróbąocenyznaczeniadzia łalnościPiskorskiegodlasztukiKrakowaiMałopolski. Podziękowaniazapomocwpowstaniutejksiążkikierujęprzedewszystkimdorecenzentów–prof.dr.hab.Jana K.O Ostrowskiego i drMagdalenyGórskiej, którzy pomoglimiuniknąćbardzowielubłędów,zasugerowali liczne uzu pełnienia, a także podjęli trud wnikliwej redakcji tekstu. Liczne cenne uwagi i wskazówki bibliograficzne zawdzię czam prof.dr.hab.Piotrowi Krasnemu,azapoprawkijęzykowedziękujęmojemuojcu Wojciechowi, który prze prowadził wstępnąkorektętekstu i dopracował przekładytekstówpoetyckich. Dziękujęteżwszystkim, którzy ułatwili mi dostęp do omówionych obiektów – w szczególności ks. prof. TadeuszowiPanusiowi–proboszczowiparafiiśw.Anny w Krakowie, ks. Stanisławowi Langnerowi – proboszczowi parafii OjcówGrodzisko i s. Elżbiecie SanderzklasztoruKlarysekwKrakowie,atakżedr.MichałowiWardzyńskiemuzUniwersytetuWarszawskiego–zaudo stępnienie mi niepublikowanych wypisów archiwalnych.Zgromadzenie materiału porównawczego oraz zagranicznejliteraturybyłomożliwedziękistypendiumMinisterstwaKultury i DziedzictwaNarodowego,Stypendium Polskiej MisjiHistorycznejprzyUniwersyteciewWürzburguorazdotacjomcelowymdlamłodychnaukowcówWydziałuHistorycznegoUniwersytetuJagiellońskiego,przyznanymnawyjazdydoRzymu,południowychNiemieciNeapo lu.Jestemrównieżwdzięcznyinstytucjomzajmującymsię udostępnianiem zbiorów bibliotecznych w internecie,wszczególnościtwórcomprojektówKsiążkiGoogle,In-ternetArchive,Europeana(ipowiązanychznimbibliotekcyfrowych),atakżespołecznościWikipedii,któraoka załasięcennymźródłemilustracji.Osobnepodziękowa niakierujędoosób,którezgodziłysięnawykorzystaniezdjęć ich autorstwa. Dziękuję również wszystkim, którzy przyczynilisiędonadaniaksiążceostatecznegokształtu–wszczególnościredaktorowiTomaszowiPasteczceigra fikowiMarkowiSokołowskiemuorazcałemuzespołowiwydawnictwaiMedius. METODA BA DAŃ Działalność Sebastiana Piskorskiego przypadła na 2. połowę w.XVIIipoczątekw.XVIII,awięcokres,któregokulturęwdwóchkolejnychstuleciachpostrzeganoprzezpryzmatpojęciabaroku.Bywaonostosowaneteżobecnie,mimożejegosłabośćdostrzeżonojużwpołowieubiegłegowieku.JaksłuszniezauważyłGiulianoBriganti,terminemtymokreślanobardzoróżnezjawiskaowręczprzeciwstawnejnaturze,aujegopodstawleżałozałożenieistnieniawdanym czasie powszechnej wspólnotykulturowej1.Błędnośćtakiejtezymożnanietylkołatwodostrzecprzezanalogiędoczasówmniejodległych,aleteżwykazaćpoprzezbrakracjonalnegowytłumaczeniamechanizmudziałaniatakiejwspólnoty,którąmożnasobiewyobrazićtylkojakoodwołaniedosiłnadprzyrodzonych–jakheglowskiDuchDziejów.Pomimotegosztuczniestworzonekategoriestylowebardzodługotraktowanojakorealnebyty,aprzezrozszerzenie ich charakterystyki ukształtowanokoncepcje„epokibaroku”,„człowiekabarokowego”czy„barokowegostylużycia”,starającsięznaleźćdlatakiejformacjijednolitepodłożeideologiczne.JakzauważyłJanBiałostocki,działaniateniemogłysięskończyćpowodzeniem,podobniejakpróbystworzeniadlacałegookresujednolitejcharakterystykiformalnej2.WedługLechaKalinowskiegodozniszczeniatakrozumianegopojęciastyluprowadziteżanalizawiązanychznimprocesówhistorycznych,gdyżstopieńwnikliwościichpoznaniajestodwrotnieproporcjonalnydoprecyzjizdefiniowania sztucznie stworzonychkategoriiteoretycznych3.Ztychpowodówstosowaniepojęciabaroku,podobnie jak innych pokrewnych muahistorycznychpojęćstylowych4,niejestmożliwedopogodzeniazdążeniemdozachowaniaprecyzjiwywoduiścisłościterminologicznej.Stosowaniepojęciabarokuistojącegozanimmodeluhistorycznofilozoficznego miało dalekoidącekonsekwencjedlabadańnadsztuką,równieżzewzględunajegowyraźnienegatywnąasocjację.Jeszczewokresiemiędzywojennymdla wielu wpływowych teoretyków był tosynonimzłegosmakuczywręczzaprzeczeniesztuki,ajeszczepowszechniejszebyłoprzekonanieobrakuwzaliczanychdotegostyludziełachgłębiintelektualnej.NikolausPevsnerjakocharakterystycznecechyzarównowczesnego,jakipóźnegobaroku wskazywał m.in. zewnętrzność, zmysłowośćizeświecczeniekatolicyzmu,prowadzącedoostentacyjnejteatralizacji5,asamBiałostockiprzyjmowałtenpogląd,twierdzącże„sensbarokowejiluzjiwyczerpywałsięwłudzeniu 1 Briganti1950. 2 Białostocki1958,s.17.Zob.teżBiałostocki1978. 3 Kalinowski1958,s.108. 4 Natemathistorycznegorozumieniastyluzob.Sohm2001.5Zob.Białostocki1958,s.12,28. widza”6.Przyobecnymstaniewiedzy,powykazaniu,żesensiluzjiczęstosłużyłwłaśniepodkreśleniutreści,takie poglądymogąwydawaćsięśmieszne.Wartojednakpamiętaćotym,jaksilnieitrwalezniechęcałyoneuczonychdobadaniatreścidziełsztukipowstałychww.XVIIiXVIII,azwłaszczawystrojówwnętrzkościelnych,którenierzadko traktowano jakodrugorzędny,a nawet zbyteczny dodatek do architektury7. Podobne stereotypy podzielali badacze literatury8,główniehomiletyki,którzypowszechnieuzna waliwymowę„barokową”za„zepsutą”albo„skażoną”9.Charakterystycznymprzykłademutrwalaniatakichpo glądówmożebyćnagana„panegiryzmu”i„złegosmakuepoki”wewpływowejpracyJózefaSebstianaPelczara10alboopiniaWacławaUrbana,wedługktórejcharakterystyczną cechąwymowyprzełomuw.XVIiXVIIbyło„przechodze nie późnorenesansowej retoryki w barokowe oratorstwo, pełne napuszoności i panegiryzmu, a pozbawione umiarui często zdrowegosensu”11. Wspomnianestereotypyprzyczyniłysiędougruntowa niawciążpowtarzanegopoglądu,wedługktóregobaroknie stworzyłwłasnejteoriisztuki12.Zdanietojestprawdziwetylkowtymsensie,żebarokniczegostworzyćniemógł,gdyżnigdynieistniałjakopodmiotsprawczy,będącjedynie koncepcją historiozoficzną wymyśloną po okresie swegorzekomegoistnienia.Jednakwysnutyztegotwierdzeniapogląd,jakobyww.XVIIniezajmowanosięszczególnieteoriąsztukiiniedochodzononatympoludoistotnych wynikóworaznowychpoglądów,jestzgruntufałszywy.Najistotniejszaczęśćówczesnejrefleksjiosztucezostałapo prostuprzysłoniętaprzezskrajnieuproszczonyifałszywy stereotyp pojęcia styluhistorycznego. Trwałośćtegostereotypudobrzepokazujepowszechny(nietylkowśródbadaczypolskich)poglądnapoczątek pojęciabarokuwodniesieniudosztuki,wedługktórego jestnimhasłowWielkiejencyklopediifrancuskiej.WojciechBałuspowtórzyłtenpoglądzaJanemBiałostockim13,BiałostockiprzejąłgoodHansaTintelnota14,aTintelnot powołałsięnapracęHeinrichaWölfflina15.Wewskazanym miejscu można jednak znaleźć jedynie stwierdzenie,żeencyklopediatanieznasłowa„barok”wznaczeniu 6 Białostocki 1962, s. XXXI. 7 Zob. np. Klein 1909, s. 61, 62. 8 Nowicka-Jeżowa 2016, s. 88, 89. 9 Pawlak 2005, s. 7, 10. 10 Pelczar 1896, s. 187–194. 11 Urban 1964, s. 193. 12 Białostocki 1970. 13 Bałus 2011, s. 63. 14 Białostocki1958,s.14. 15 Tintelnot1956,s.19. dziewiętnastowiecznym:„DiegrosseEncyclopädie(II.Bd1758)kenntdasWortnochnichtindemSinne,wiewiresgebrauchen”16.Jesttowniosekzgodnyzprawdą,gdyż wencyklopediiwogóleniematakiegohasła,aprzytoczonyprzezWölfflinacytatpochodzizpóźniejszegootrzy dekadysłownikaAntoine'aChrysostome'aQuatrem?redeQuincy17.Oznaczenietegoźródławypadłojużjednak nakolejnejstroniepracyszwajcarskiegobadacza18,cozapewnebyłoprzyczynąbłęduTintelnota,któryskojarzyłcytatzewskazanymtomemencyklopedii,gdziehasło„Baroque”mogłobysięznaleźć,gdybyzostałonajejpotrzebyopracowane. Funkcjąpojęciabarokujestteżoczywiścietermin„barokizacja”,niosącyzesobątesameobciążeniacojegopodstawa,którerzutująrównieżnapróbyjegododatkowegousystematyzowaniaidoprecyzowania.Krytykętegopojęcia przeprowadził Meinrad von Engelberg,zastępującjeumocowanymhistorycznieterminem„renowacja”.Badacztenzebrałiopisałliczneciekaweprzykładyprzekształceniaśredniowiecznychkościołów,dokonanewczasachnowożytnych,aleniezdołałichwłaściwieusystematyzowaćizanalizować.Wprowadzonyprzezniegowtymcelusystem„modusów”renowacji,skojarzonychzposzczególnymikrajami,okazujesiębowiemnielogicznyiniekoherentny,zarównowstosunkudoznacznejczęściprzykładów,jakidoichgeograficznejstrukturyzacji19.WyróżnioneprzezvonEngelbergamodusy(włoski,francuskiiaustriackoczeski)mająprzeztocechyrenowacyjnychstylów,łączniezichahistorycznościąiapriorycznością,przezconiesłużąwyjaśnieniuomawianegozjawiska.Nienależysięwięcdziwić,żepróbaprzeniesieniatejkuriozalnejmetodologiinagruntpolskiniedaładobregorezultatu,abyłontymgorszy,żezrealizowanojąpobieżnieibezdostatecznejdbałościoaparatnaukowy20.Rezygnacjazbadańklasyfikacyjnychnarzeczinterpretacjiwybranychzjawiskwiążesięzkoniecznościąznalezieniametody,która w satysfakcjonującymstopniuuwzględniałaby kontekst historyczny.WażnymkrokiemwtymkierunkubyłaikonologiaErwinaPanofskiego,którawogromnymstopniuprzyczyniłasiędoskierowaniazainteresowań badaczy na problematykęznaczeń21.Dlategonaukowcabadanieintencjonalnejtreścidziełasztukikończyłosięnarozpoznaniuikonograficznym,natomiastbędącakolejnymetapeminterpretacjaikonologicznazmierzaławprawdziedoodczytaniadziełajakozjawiska 16 Wölfflin 1908, s.10.Pierwsze wydanie tej pracy ukazałosięwr.1888.DatęwydaniaIItomuencyklopediipodanobłędnie,wrzeczywistościukazałsięonwr.1751. 17 de Quincy 1788, s. 210. 18 Wölfflin 1908, s.10,11.O wyobrażeniach Wölfflina na temat ba-rokuzob.Holly1994. 19 von Engelberg2005. 20 Zob.Pencakowski 2009, s.115–158. 21 StanbadańnadznaczeniamidziełsztukinowożytnejwHun-demer1997,s.6–8. historycznego,alebyłaoderwanaodzamierzeńautoraczy zleceniodawcy22.Takzakreślonametodabadawczapomijabardzoistotnyetappośredni,którympowinnabyćinterpretacja treści dzieła jako zaplanowanego przekazu, osadzonawkontekściezamierzeńwłaściwegoautoraprogramuorazmożliwościpercepcyjnychprzewidzianegoodbiorcy. Mimożeodtworzenietakiegokontekstujestmożliwewy łączniewmniejszymlubwiększymprzybliżeniu,towuza sadnionychprzypadkachjejpodjęciewydajesięniezbędne dla pełnego zrozumieniadzieła. MetodaPanofskiego nie wystarcza dobadania zespołówdziełsztuki,couwidaczniasiętymwyraźniej,imtakizespółjestbardziejzłożonyiskomplikowany,gdyżniemawniejmiejscanaanalizęwzajemnychrelacjimiędzyposzczególnymidziełamiwmiejscuichpierwotnegoprzeznaczenia.Ponadtobadacztenchciałszukaćwyjaśnieniasymbolicznegoznaczeniadzieławpsychiceludzkiej,kierującsięintuicją,cołatwomogłoodebraćjegometodziecharakternaukowy.Właściwszajestinterpretacjaopartanaźródłach,wśródktórychszczególneznaczeniemająprzekazyliterackie.Tenostatniwniosekprowadzidokoniecznościpodjęciabadańinterdyscyplinarnych.Takiepodejściemetodologicznejestjednakutrudnioneprzeztradycyjnąodrębnośćbadań literaturoznawczychihistorycznoartystycznychorazpowolnąrecepcjęwynikówjednejztychdyscyplinwdrugiej.Tymczasemszerokaanalizaprzekazówliterackich wydaje się konieczna dorekonstrukcjiotoczeniakulturowego,wktórymfunkcjonowałydziełasztukplastycznych.Starszerozważanianadteoriąsztukipokazały,żestosunkowoniewieleistotnychwypowiedzizawartowtraktatachpoświęconychwyłączniearchitekturzelubplastyce,wartoichwięcposzukaćwinnychtekstachorazpokusićsięozestawienieszerszegoobrazuzdrobnychipozornie drugorzędnych wzmianek zróżnegorodzajudrukówulotnychiokazjonalnych,takichjakkazaniaipanegiryki.Tepisma,dawniejprzeważnieignorowane,zewzględunaprzekonanieoichniskiejwartościliterackiej,wynikającezomówionegostereotypubaroku,stanowiądlahistorykasztukicenneźródłodopoznaniamecenatuartystycznego23.Publikacjetegotypubyłyteższczególnymwyrazemkultury akademickiej, mającym duże znaczeniewkształtowaniuwizerunkunowożytnegoakademika,przezcosąważnymźródłemdobadańnaddziejamiuniwersytetów24.Wprzypadkusztukisakralnejdużeznaczeniemająteżpraceteologiczne,wrazzichodrębnąproblematyką.Ponadtoliteratura–podobniejakwprzypadkuPiskorskiego–byłaszczególnie często głównym polem działalnościosóbodpowiedzialnychzaokreślanieprogramówtreściowychnajambitniejszychdziełsztuki,musiwięczająćodpowiednie miejsce w analizie ich twórczości. 22 Białostocki1957. 23 Chrościcki1973,s.147. 24 Kirwan2013. STAN BA DAŃ Zjawiskapowstałenastykuliteratury,teologiiisztukplastycznychsąniezwykleistotnedlazrozumieniadawnejkulturyUniwersytetuJagiellońskiego,zktórymSebastianPiskorskibyłzwiązanyprzezcałedorosłeżycie.Dotejporyzainteresowanienimibyłoznikome,abadanianaddziejamiuniwersytetu obejmowały dotychczasprzedewszystkimhistorię organizacyjną lubbiografistykęwybitniejszychuczonych,szczególnietych,którzyzajmowalisięnaukamiprzyrodniczymi1.Takiepodejście doprowadziłodoupowszechnieniasięopinii,wedługktórejw2.połowiew.XVIIuniwersytetznajdowałsięwstaniegłębokiegoupadku.Odzwierciedlaonaprzesunięciezainteresowańkrakowskichuczonychzkwestiinaukowychwkierunkukultury–przedewszystkimliterackiej,aletakżeartystycznej.Zaowocowałotopowstaniemwieluwybitnychdzieł,naczelezkościołemśw.Anny,otwierającymnowyrozdziałwdziejachsztuki Krakowa i Małopolski.Zauważalnadysproporcjamiędzyliczbąwydawanychprzezakademikówpublikacjinaukowychipanegirykówwiązałasięwięcnietylezzahamowaniemichdziałalnościintelektualnej,ilezezmianąjejcharakterunataki,któryznajdowałsiępozaobszaremzainteresowań historyków nauki.Bardzosymptomatycznyjestfakt,żewobszernymomówieniudziejówuczelnibraknawetwzmiankiobudowienowejkolegiatyakademickiej,niewspominającjużoinnychaspektachdziałalnościSebastianaPiskorskiego2.Opierającsięnawynikachstarszychbadańmożnajednakzaryzykowaćstwierdzenie,żedziałalnośćtanależaładonajciekawszychprzejawówkulturyUniwersytetuKrakowskiegowokresienowożytnym,toteżbadanianadtąkulturąwartozacząćwłaśnieodjegoosoby.PierwszybiogramPiskorskiego,któryzestawiłŻegotaPauli3,byłstopniowouzupełnianyonowefakty4,anajob uwypukliła Zofia MaślińskaNowakowawnowatorskimopracowaniu ikonografii wnętrza tejświątyni.Badaczkastwierdziła,żePiskorskibyłautoremtegoprogramuikonograficznego,zaznaczając,żewtakimprzypadkuosobaniebędącaartystąwykonawcąmusibyćuznanazawspółtwórcę dzieła sztuki7. Lidia Szymonkównaopracowałamiedzioryt zamieszczony w zbiorzepanegirykówPiskorskiegoArgoSarmatica8,aJanK.OstrowskiiMariuszKarpowiczzajęlisięakwafortamizdobiącymiżywotbł.Salomei9.JanDreścikpoświęciłobszerneopracowanietreściomzałożeniawGrodzisku10,aElżbietaMaciołprzedstawiławnikliwąanalizę zastosowanych tamrozwiązańiluzjonistycznych11.DziałalnościąliterackąPiskorskiegonajwcześniejzainteresowałsięEndreAngyal,któryosadziłjąwkontekściestosunkówpolskowęgierskich,analizująckazania ośw.Kindzeorazżywotbł.Salomei.BadacztenjakopierwszypodkreśliłwartośćrycinwtymdzieleorazwskazałnakoniecznośćpełniejszegoopracowaniadziałalnościPiskorskiegow formie monografii12.Jegopraceznalazły zainteresowanieubadaczyteatru13iemblematyki14,aniedawnotakżehistoriografii15idziejówturystyki16.Uwaginieprzyciągnęłynatomiastjegolicznekazania17,azarysuanalizyhomiletycznejdoczekałasięjedyniemowanakonsekracjękościołaśw.Anny18.Możliwe,żenatakistanrzeczywpłynęła–wzasadzietrafna,choćmałownikliwaijednakniemożliwado ekstrapolacji – uwaga BronisławaNatońskiego,któryjednązjegomówopisałsłowami„dużołaciny,małotreści”19.Ostatnioukazałosięteżkilkaartykułówprzedstawiającychcząstkowewynikibadańprezentowanychwniniejszejpracy.Pierwszyznichzawierakrótkącharakterystykędziałalnościuczonegonapolusztuki20,akolejnedotycząkomponowanychprzezniegoprogramówtreściowych21. szerniejsząnotęsporządziłaWandaBaczkowska5.Znacze nieuczonegodladziejówsztukijakopierwszapodkreśliłaEwaChojecka,którawpionierskimszkicuokulturzearty stycznejuniwersytetuzauważyła,żejejapogeumnaprzeło miew.XVIIiXVIIIbyłozwiązanewłaśniezdziałalnościąPiskorskiego6.Jegozasługi w powstaniu kościołaśw.Anny 1 PodobnąprawidłowośćzauważonoteżwbadaniachnaddziejamiuczelniwkrajachRzeszy(vanDülmen2005,s.188,przyp.1). 2 Baran2008. 3 Słownik biograficzno-bibliograficzny…, k.85–90. 4 Janów1935,s.CXVIII–CXIX;Maślińska-Nowakowa1966,s.82–84, Maślińska-Nowakowa1971,s.60,61;Szymonkówna1966,s.14.5 Baczkowska 1981. Biogramy Piskorskiego opublikowaliteżNa-toński 1982 (tam informacja bibliograficzna opartanaBibliografiipolskiejEstreicherów),Teresińska2002,Witkowska,Nastalska2007,Nowicka-Struska2011,Fokt2015iPanuś2016(tamkrótkiprzegląd informacji o działalności naukowej, artystycznej ilite- rackiej). 6 Chojecka 1965, s. 39. 7 Maślińska-Nowakowa 1966, s. 26; Maślińska-Nowakowa1971, s. 42, 50. 8 Szymonkówna1966. 9 Ostrowski1973;Karpowicz1974,s.53–56. 10 Dreścik1987. 11 Macioł2000. 12 Angyal1969.BadacztenpoświęciłteżsporomiejscaAndrze- jowiBuchowskiemu,analizującjegopanegirykkuczciJózefaI Habsburga. 13 Targosz 1976, s. 36. 14Buchwald-Pelcowa1981;Pelc2002,s. 209,317–319,323, 338–341, 360. 15 Bömelburg 2011, s. 15–21, 495. 16 Ziarkowski2011,s.36. 17 KazaniaPiskorskiegonieznalazłymiejscawwyborzepolskich homiliimaryjnych(Kazaniamaryjne)aniwopracowaniupol-skiej homiletyki konceptowej (Pawlak2005). 18 Panuś2014. 19 Natoński 1982, s. 376. 20 Kurzej2014. 21 Kurzej2015a;Kurzej2016a;Kurzej2016d;Kurzej2016e. TŁOHISTORYCZNE–UNIWERSYTETKRAKOWSKIWW.XVII SytuacjauniwersytetustanowidladziałalnościSebastianaPiskorskiego najistotniejszy kontekst historycznyikulturowy.Byłaonawznacznymstopniuuwarunkowanaogólnoeuropejskimkryzysemszkółakademickich,któryzaznaczyłsięjużwXVIstuleciu22.WKrakowieodnotowanowtedyspadekliczbystudentów,szczególniewyraźnywśródobcokrajowcóworaz przedstawicieliodleglejszychwojewództw,coświadczyoutracieprzezszkołęznaczeniaponadregionalnego23.Wtejsytuacjikonkurencjamusiałasiękrakowskimprofesoromwydawaćbardzopoważnymzagrożeniem,mogącymdoprowadzićuczelniędoostatecznegoupadku.Dlategozagłównegowrogauznalionizakonjezuitów,prowadzący darmowe szkoły o poziomienauczaniaprzeważniewyższymniżuniwersytecki,istaralisięniedopuścićdoichotwarciawKrakowie,awinnychmiastachPolskiblokowalipróby podniesieniaszkół jezuickich dorangiuniwersytetu24.Orealnościtegozagrożeniamożnasiębyłobardzoszyb koprzekonać,śledzącrozwójwydarzeńwinnychośrodkacheuropejskich25.Uniwersytetpraskistałsięobiektemrozgrywkimiędzykatolickimiwładcamiaprotestanckąszlachtąimieszczaństwem,zktóregowywodziłasięniemal całakadraakademickaowyraźnychsympatiachprohusyckich.Karolinumjużnapoczątkustuleciaznajdowałosię wgłębokimkryzysie,awszystkiejegowyższewydziałyzanikłyjeszczeprzedr.1528,zostałowięcłatwozdystan sowaneprzezjezuickiuniwersytetKlementinum,wyrosły wr.1562zzałożonegosześćlatwcześniejkolegium.Dzięki poparciu biskupa i zakonów mendykanckich stara szkoła przetrwałatriumfalnypowrótjezuitówwygnanychzarzą dówKrólaZimowegoiwegetowałajeszczedor.1654,kiedyobieuczelniepołączonowjednąpodzarządemTowarzystwa Jezusowego26. Dominacjętegozakonu w szkolnictwieKrólestwaCzechpodkreśliłozałożeniekolegiumwOło muńcuwr.1566,któreposiedmiulatachpodniesionodorangiuniwersytetu27.Podobnasytuacjamiałateżmiejsce winnychkrajachrządzonychprzezHabsburgów.Średnio wiecznyuniwersytetwWiedniu,którynapoczątkuw.XVInależałdonajwiększychwEuropie,wlatach20.tegostu leciaodnotowałnagłyspadekstudentówspowodowanyw znacznym stopniu popularnością idei reformacyjnych, któregoskutkiembyłaruinafinansowa.Wr.1533wydział 22 NatematsytuacjiuniwersytetówwRzeszyzob.zwłaszczavanDülmen 2005, s.188–210. teologiczny przestał funkcjonować, a na pozostałych zdecydowanąwiększośćstanowilizwolennicyreformacji.Dwa dzieścialatpóźniejwmieścieotwartokolegiumjezuickie,którepoczątkowomiałoprzygotowywaćdostudiówna uniwersytecie,alewlatach70.rozpoczęłoznimotwartąrywalizację,otwierającwykładyzfilozofiiiteologii.Wkrótcepotemzakonnicyobjęlikatedrystarejuczelni,aTowarzystwostałosięgłównymnarzędziemjejrekatolicyzacji.Ostatecznąkontrolęnaduniwersytetemjezuiciprzejęli wr.1623,kiedytopowierzonoimwiększośćwykładów wspomnianychdyscyplin,atakżeprzekazanozarządko legiówiburs,którychwyburzenieumożliwiłobudowęokazałegokościołaigmachukolegium28.NaWęgrzechpo upadkuśredniowiecznychuniwersytetów,zakładanychkolejnowPięciokościołach(węg.Pécs),BudzieiPreszburgu,jedynąszkołąwyższąbyłajezuickauczelniawTrnawie,utworzonawr.163529. Jeszczeww.XVIzakonprzejąłuczelnięwDylindze(1564),należącejdoksięstwabiskupówAugsburga,iwba warskimIngolstadt(1588)–poprzełamaniuoporuprofeso rówtamtejszegowydziałusztuk30.JezuiciponieśliporażkęwBrabancji,gdzienieudałosięimprzejąćuniwersyte tulowańskiego.Przekulijąjednakwsukces,organizującprężnyośrodeknaukowywAntwerpii,słynnyzbadańmatematycznychorazhistorycznych,wramachktórychJanBolandusrozpocząłpublikacjęActisSanctorum31.DonielicznychniezależnychodjezuitówuczelniwkatolickichkrajachRzeszynależałteżuniwersytetwSalzburgu,gdzie wykładowcówdostarczaćmiałakonfederacjapołudniowoniemieckichklasztorówbenedyktyńskich,aarcybiskup mógłpowierzyćkatedręjezuicietylkowtedy,gdymnisiniewywiązalisięztegoobowiązku32. Niechęćdojezuitówwychodziłazkręgówakademic kichrównieżweFrancji,gdzieszerokimechemodbiłsięproceswytoczonyzakonowiprzezuniwersytetwParyżu, sprzeciwiający się otwarciu kolegium zakonnego wstolicy.Argumentywygłoszonewr.1564przezwystępującego wimieniustarejuczelniEtienne’aPasquieraprzypomniano potrzechdekadach,kiedytoparlamentzdecydowałowygnaniuzakonnikówzkrajujakowrogówkrólaipaństwapsujących młodzież i zakłócających spokój publiczny33.Takiepostrzeganiejezuitówbyłoteżuwarunkowanesytuacją wyznaniową – pojawienie się zakonników pochodzącychgłówniezWłochiHiszpaniiuważanozazagrożeniedla 23 Urban1964,s.253,254.Spadekodsetkaobcokrajowcówwśród studentówbyłteżwidocznynauniwersytetachwkrajachRzeszy (van Dülmen 2005, s.195). 24 Natoński 2002, s. 18, 19. 25 Urban 1964, s. 279. 26 Pánek 1996, s. 25–33. 27 Zob. Schulz 1996, s. 42. 28 Denk 2017. 29 Almási 2014, s. 18–21. 30 Natoński 2002, s. 22, 31. 31 Natoński 2002, s. 9, 10. 32 Fürst 2002, s. 101, 102. 33 Salmon 1987, s. 161, 173. stabilności lokalnych stosunków społecznych, opartej na względnej tolerancji dla różnowierców. ProjektzałożeniakolegiumjezuickiegowKrakowiepojawiłsięniedługopopołowiew.XVI,zapewnewwynikukontaktówMarcinaKromerazPiotremKanizjuszem,którystraciłwiaręwrealnośćtegoprzedsięwzięciapoosobistymzbadaniusytuacjiwmieścienaprzełomier.1558i1559.DopodobnychwnioskówdoszlinuncjuszGiovanniFrancescoCommendoneiczeskijezuitaBaltazarHostounsky,przybyliwrazznimdoKrakowawr.1563,którzyprzekonalioniemożliwości założenia placówkiw KrakowiegenerałazakonuFranciszkaBorgiasza.Jezuicipojawilisięwmieściedopieropojegośmierci,zasprawąprzyjacielaKromera,ks.TomaszaPłazy,proboszczaśw.Szczepana,którychciałodstąpićtenkościółzgromadzeniu.Wr.1579zamieszkałotamtrzechzakonników,tworzącpierwsząplacówkęocharakterzemisji1.SytuacjawKrakowiezaczęłasięwtedyszybkokomplikować. Do tego czasuTowarzystwoJezusowezyskałoprzychylnośćStefanaBatorego.Wcześniejkról,dostrzegająckryzysuniwersytetu,planowałutworzyćwKrakowiekonkurencyjnąszkołęnawzórparyskiegoCollegeRoyal,wr.1578zdecydowałsięjednakpoprzećszkolnictwojezuickieizałożyłprowadzonyprzeztenzakonuniwersytetwWilnie2.Podczassejmunaprzełomier.1579i1580,biskupkrakowski Piotr Myszkowski, w obawieprzedwzrostemznaczeniaTowarzystwawmieście,starałsięprzekonaćwładcę, że miejscowi jezuici są wniebezpieczeństwie,gdyżnienawidziichnietylkoakademiaiwyższeduchowieństwo,aleteżinnowiercy,naczelezwojewodąPiotremZborowskim.ZgadzałosiętozresztązopiniąjezuityAntoniaPossevina, który analizując krakowskie stosunkiwzwiązkuz przygotowaniami do otwarcia placówki,wskazywałnaniechęć uniwersytetu i biskupa Myszkowskiego,atakżeinnowierców,wśródktórychbylilicznizbiegowiezItalii3.UniwersytetzyskałteżpoparcieJanaZamoyskiegoikontynuującychjegoliniępolitycznąrodówmagnackich,którebyłyniechętnekontrreformacjiijezuitom4.KrakowscyakademicynieprotestowaliwięcprzeciwkoutworzeniuakademiiwZamościu,zwłaszczażeczęstopowierzanoim tamtejsze katedry5. Wtejsytuacjistosunekuczelnidoprotestantówbyłwy raźnieambiwalentny. JakzauważyłWacławUrban,mimoprogramowejniechęcidokontrreformacjiakademiasta nowiłajejpraktycznąawangardę,gdyżjejstudencibrali czynnyudziałwburzeniukrakowskichzborówwr.1574,1587,1588i1591orazwlicznychpóźniejszychrozruchachantyprotestanckich,przypuszczałjednak,żerobilitora czejpodburzeniprzezinnychduchownychniżswoich nauczycieli.Dopołowyw.XVIuczelniabyłajednymznajbardziejzainteresowanychprotestantyzmemśrodowisk wpaństwie.Stantenosłabiłoopuszczeniejejprzezczęśćstudentówwr.1549,alejeszczepóźniejzreformacjąsym patyzowaliwpływowiprofesorowie,jakteologStanisław StalekiprawnikJanzTurobina.Wr.1578oduzyskujących stopnienaukowezaczętowymagaćkatolickiegowyznaniawiary,awkrótcerozszerzonotenobowiązeknaimmatrykulowanychstudentów,aleróżnowiercymoglibyćzniego zwolnienibądźteżstudiowaćbezimmatrykulacji6. Spórzaostrzyłsięnapoczątkulat80.,wzwiązkuzplanemprzekazaniajezuitomkościołaśw.Barbary,przeciwkoktóremu różnowiercy protestowali wtedy wspólniezakademikami7.Jegorealizacja, porównywanaprzezniektórychdowkroczeniawojskhiszpańskich,nastąpiławr.1583namocy ugody z uniwersytetem,gwarantującejposzanowaniejegoprawiprzywilejów.Trzylatapóźniejprzykościeleśw.Szczepanazaczął działać jezuickinowicjatprzeniesionyzBraniewa.Planyzałożeniakolegiumodżyłynapoczątkulat90.,wzwiązkuzobjęciemdiecezjiprzezprzychylnegojezuitomkard.JerzegoRadziwiłła.PlanowanojezbudowaćprzynowymkościelepołożonymwnarożnikuRynkuiul.Wiślnej,czyliwbezpośrednimsąsiedztwiezabudowańuniwersytetu.WedługkoncepcjiGarciiAlabiana,nowekolegium miało być połączone zestarymuniwersytetemiczęściowomupodporządkowane,nawzóruczelniwIngolstadt.Jejrealizacjazostałajednakodłożonawzwiązkuzbudowąnowegokościołaprzyul.Grodzkiejiplanemotwarcia akademii w Poznaniu8.WażnymelementemwalkizzamiaremotwarciakolegiumwKrakowiebyłodążeniedo utworzenia przez uniwersytet własnejszkołyśredniej,uwieńczone sukcesem wr.1583dziękifundacjiBartłomiejaNowodworskiego. Projekt Towarzystwazakładałwłączeniejejdoplacówkizakonnej,przezcoprofesorowienowodworscynależelidojegonajzagorzalszychprzeciwników9.Napoczątkuw.XVIIsytuacjauniwersytetuzaczęłasięstopniowopoprawiać.W2.dekadzietegostuleciaprzeciętnaliczbazapisywanychstudentówwzrosładookoło250ze136w2.połowiepoprzedniegowieku.Wgrupieuczniówprzejściowo wzrósł wtedy odsetekprzedstawicieliszlachty,któryjednakstalemalałwśródwykładowców.Ponadtodokrakowskiejwszechnicyszczególnierzadkotrafialiprzedstawiciele magnaterii, która chętniejwybierałauczelniezagraniczne.Uniwersytetpozyskiwałnowychuczniówdzięki rozbudowie systemu koloniiakademickich,którabyłaodpowiedziąnaekspansjęjezuitów.Por.1600wtakiekolonieprzekształconoszkołykatedralnewGnieźnieiLwowie,kolegiackąwWarszawieiparafialnąwTucholi, 1 Natoński 2002, s. 23–41. 2 Urban 1964, s. 258. 3 Natoński 2002, s. 39,47. 4 Urban 1964, s. 259. 5 Zob.Chachaj 1996, s.114. 6 Urban1964,s.258,272–277.Natematsytuacjiwyznaniowejw uniwersyteciezob.też Machaj2015. 7 Urban 1964, s. 276. 8 Natoński 2002, s. 70–75, 91, 103, 108–112. 9 Barycz 1988, s. 48, 122, 123. atakżepoznańskąAkademięLubrańskiego,aponadtozało żononowąwBiałejRadziwiłłowskiej.Zafilięuważanoteżczasem akademię w Zamościu, rozważając jej ostateczne połączeniezkrakowską10.Wciąguw.XVIIpoziomkoloniistopniowosięróżnicował,toteżokreślanotakszkołyzarównoocharakterzeakademickim,jakielementarnym11. Sytuacjęuczelnipoprawiałoteżpowstanienowychkatedr– m.in.wymowy,bogatouposażonejwr.1615przezbiskupa PiotraTylickiego,igeodezji,ufundowanejwr.1632przezAdamaStrzałkę,któramiaławprogramiem.in.gnomikęi budownictwowojskowe12. WsporzezjezuitamiuniwersytetpowoływałsięnamonopolnauczaniawKoronie,któryrzekomogwarantowałymudawneprzywileje,zwracającsięnajczęściejopomocdo różnych instancji szlacheckiego samorządu.Drogataokazywałasięskuteczna,pomimozdominowaniauczelniprzezmieszczan,coprawdopodobniewiązałosięzprzekonaniempolskiegospołeczeństwaomocyprawnejzbiorowejnobilitacji krakowskichuczonychprzezZygmuntaStarego13.WtensposóbrektorJakubJanidłouzyskałwr.1613cofnięciezgodynapodniesieniekolegiumpoznańskiegodorangiakademii,wydanedwalatawcześniejprzezZygmuntaIII14.DecydującestarcieobuorganizacjimiałosięjednakrozegraćwKrakowie,gdziejezuici,porzuciwszyostatecznienadzieje na porozumienie zuniwersytetem,zdecydowalisięwr.1622otworzyćszkołębezzgodylokalnychwładz,opierającsięnaogólnympozwoleniunadanymimbulląPiusaV.Akademia zareagowaławszystkimidostępnymiśrodkami.Jednymznichbyłaakcjapropagandowawzywającapomocyszlachty.Prowadzonojązapomocądruków,częstowydawanychanonimowo–jaksłynnyGratisJanaBrożka–wprotestanckiejdrukarniwWielkanocy15.Atmosferawmieściestałasięszczególniegorącawkwietniur.1625,kiedynowaszkołauruchomiłapełnykurszajęć.Dochodziłowtedydolicznychzamieszekistarćstudentówobuplacówek,apodczasjednegoztumultówzginąłbakałarz akademii Bartłomiej Przepiórka.UniwersytetwytoczyłteżzakonowiprocesprzedTrybunałemRotyRzymskiej,któryzakończyłsięnakazemuznaniaszkołyTowarzystwaiopłaceniakosztówprocesowych.RektorJakubNaymanowicniezastosowałsiędowyrokuipośmierciprzychylnego jezuitom ZygmuntaIIIwznowiłakcjępropagandową.WładysławIV– wychowanekdobrodziejauniwersytetuGabrielaPrewancjuszaWładysławskiego–dałsięprzekonać przedstawicielom akademii do zwołaniakomisjirozjemczej,która15III1633orzekła,żeszkołęzakonnąnależyzamknąć.WnastępnymrokudziękiposelstwuJerzego 10 Urban 1964, s. 254, 258, 269. 11 Przyboś 1964, s. 347. 12 Urban 1964, s. 294, 304, 305. 13 Zob. s. 237–239. 14 Urban 1964, s. 279, 280. 15 Urban 1964, s.276,280–282.Tamszczegółowe omówienie lite- ratury polemicznej. OssolińskiegouzyskanoodUrbanaVIIIbrewenakazująceTowarzystwuzastosowaniesiędotejdecyzji,awkolejnymsejmprzyjąłkonstytucjęrozszerzającąmonopoluniwersytetuizakazującąjezuitomotwieraniawprzyszłościinnychszkółpublicznychwKrakowieinajegoprzedmieściach16.BronisławNatońskiuznał, że krakowskaporażkaprzygasiłaujezuitówzapałdostudiówipogrążyłazakonwintelektualnymzastoju,widocznymchociażbywzestawieniuzbardziejdynamicznymrozwojemprowincjilitewskiej,abraknaukowegowspółzawodnictwaodbiłsięnegatywnienacałymspołeczeństwieKorony17.Wydajesię,żezwycięstwoniewyszłoteżnadobreuniwersytetowi,któremuzabrakłoimpulsudoprowadzeniabadańnaukowych,zwłaszczawzakresie historii i przyrodoznawstwa.Trzebajednak zaznaczyć,żeprawdopodobnierównieżwtejsprawiecelemstarejuczelni było zachowanie dawniejszego stanurzeczy.JakzauważyłJulianDybiec,charakterystycznącechąsiedemnastowiecznegouniwersytetubyłokultywowanietradycjiśredniowiecznej,wrazzjejimmanentnącechąpolegającąnaprzekazywaniuwiedzywniezmienionejformie.Powodowałaonaniechęćdojakichkolwiekinnowacji,atakżespecjalizacjiczyprowadzeniawłasnychbadańnaukowych18.Ważnącezurąwżyciuuniwersytetu,podobniejakicałegokraju,byływojnywpołowiestulecia.Waglomeracjikrakowskiejichskutkipognębiłaepidemia,którawr.1652zebrałaprawie40tysięcyofiar,apowracałateżwr.1662i167719.ZarządówsprzyjającegojezuitomJanaKazimierzapróbowalionistworzyćwłasnąuczelnięwyższą.Wr.1650krakowskimprofesoromudałosięzablokowaćjejpowstaniewPoznaniu20,alegroźniejszaokazałasięsytuacjaweLwowie,gdziekrólzezwoliłnapodniesieniekolegiumdorangiakademiiwr.1661.Protestuniwersytetu,zorganizowanyprzezkolejnychrektorów–WojciechaŁańcuckiego,AndrzejaKucharskiegoiwspółpracującegoznimiJanaMichalskiego zaowocowałpoparciemmałopolskichposłów i niezatwierdzeniem królewskiegoprzywilejuprzezsejmwr.1664.AprobatędlautworzenianowejakademiicofnąłteżpapieżAleksanderVII,pozostawiająckolegiumprawodopromocjizfilozofiiiteologii,awr.1669sprawęostateczniepogrzebałkrólMichał,potwierdzającmonopolAkademiiZamojskiejdonauczanianaRusi21.Sprzeciwuniwersytetuwywołałoteżwznoszenieprzezzakonnowego skrzydła zabudowań przykrakowskimkościeleśś.PiotraiPawła.Podejrzewano,żegmach,wrzeczywistości budowany dla wewnętrznego studiumzakonnego, 16 Barycz 1988, s. 120–133; Natoński 2002, s. 118, 119; Sondel 2006, s. 327–329. 17 Natoński 2002, s. 10. 18 Dybiec 2007, s. 54. 19 Przyboś 1964, s. 313. 20 Przyboś 1964, s. 337. 21 Przyboś 1964, s.337–340;Sondel2006,s.331–333.Akademia jezu-ickaweLwowiepowstaładopierowr.1759,ajejfunkcjonowaniu położyłakresdopierokasatazakonuwr.1773. zostanie przeznaczony na pomieszczenieszkołypublicznej.Pośmiercijegofundatora,biskupaAndrzejaTrzebickiego,którypopierałjezuitów,ajakokanclerzuniwersytetumógłichchronićprzedoskarżeniami,akademikomudałosiędoprowadzićdoprzerwaniaprac1.Wr.1678zakonnicyuzyskalijeszczezgodęnapromowanieuczniówwPoznaniu,alewr.1685zostałaonaodwołanapodwpływemsejmikówproszowskiego i średzkiego.Towarzystwoutworzyłoteższkołę w Nowym Korczynie,którejzamknięcieuniwersytetuzyskałnamocydekretówtrybunałulubelskiegozr.1691i16922.Podkoniecw.XVIIwalkazjezuitaminiestanowiławięczamkniętegorozdziału,alebyławciążaktualnymtematemdziałańpolitycznych,prawnychipropagandowych.WprzeciwieństwiedoniesłabnącejwrogościwobecjezuitówuniwersytetutrzymywałprzyjaznestosunkizwiększościąobecnychwKrakowiezakonówimógłliczyćnaichpoparcie3.Najściślejszebyłyzwiązkizdominikanami,którzyodr.1450moglipodejmowaćstudiauniwersyteckiebezobowiązkuimmatrykulacji,apouzyskaniustopniaw szkole klasztornej obejmować katedry akademickie4.Jak to ujął Sadok Barącz, Uniwersytet Jagielloński kilkuwieczną z Dominikanamikrakowskimizawarłbyłścisłąprzyjaźń,wskutekktórejprzywilejezakonuodnośniedoszkołypoczytanebywały zaprzywilejeakademickieiwzajemakademicyzewszyst kich łask zakonu Kaznodziejskiegokorzystali. Okazjądointegracjibyływspólneobchodyuroczystościśw.TomaszazAkwinu,podczasktórychurządzanocałotygodniowepublicznedysputy.Przedstawicieleuniwersy tetuwygłaszalimowęikazanianacześćdominikańskiego teologa,zacozakonnicyrewanżowalisięhomiliami,gło szonymim.in.wdzieńśw.JanaKantego5.PrzykłademzawartychwnichwyrazówsympatiipodadresemuczelnimożebyćzdanieStanisławaOrmińskiego: akademiijakosiostrzycenaszejżyczęaffektemuswoichrodzonychbraciBatuelaiLabanapożyczoną,Rebecesiostrzedanąwaledykcją:Sorornostraes,crescasinmillemilla et possideat semen tuum portae inimicorumsuorum6. Wyrazemwzajemnościtegoafektubyłyteżlicznepochówki profesorówwkościeleTrójcyŚwiętej7. 1 Paszenda 2006, s. 229. 2 Przyboś 1964, s. 339, 340. 3 Urban 1964, s. 260. 4 Sondel 2006, s. 286, 294, 295. 5 Barącz 1888, s. 63, 64. 6 Ormiński1689,k.B4v.RównieżMichałSiejkowskiwspomniał, żeklasztorzakademią„szczycisięfiladelfiągruntowną”(Siej-kowski1743,s.9). 7 Powielu z tych pochówków pozostały epitafia, któreokoło Elementemłączącymuniwersytet z zakonamibyływspólneinicjatywypobożnościowe.Najważniejsząznichbyłoprzeznaczonedlastudentówakademickiebractworóżańcowe,powołanewr.1621jakoalternatywadlajezu ickiejsodalicjimariańskiej8.Jegonabożeństwaodbywały sięwdominikańskimkapitularzu,anadwejściemdoniegowisiała„pięknatablica[…]któraklęczącychakademikówprzedNajśw.PannąRóżańcowąwystawiazherbemakademiiipodpisemOratoriumsanctissimiRosariiAcademiaeCracoviensis”9.Kiedywr.1631dominikaniezawarlizjezuitamiugodęskutkującąlikwidacjąkonfraterni,akademicy odtworzylijąjakobractwoszkaplerznepodpatronatem karmelitówbosych.Początkowozbierałosięonowichkościeleśś.MichałaiJózefa,apowzniesieniunowegobu dynkuSzkółNowodworskichjegosiedzibąstałasięwielkafrontowasalanajejpierwszympiętrze,gdziedziałałodolikwidacjiwr.178610.Wr.1621akademiapodberłemJakubaNaymanowicawspólniezkarmelitamibosymihucznie świętowałakanonizacjęśw.TeresyzÁvili,chcącwtensposóbprzyćmićjezuickieuroczystościkuczciśś.IgnacegoLoyoliiFranciszkaKsawerego11.Uniwersytetrozwijałteżnabożeństwodośw.Anny,którejbractwem–otwartymdlaprzedstawicieliróżnychstanów–opiekowałsięwspólniezbernardynami12.Ztymsamymzakonem,podobnie jakzaugustianamiorazkanonikamiregularnymiodpokuty(markami)i laterańskimi wiązała akademię wspólna promocjakultuświętychżyjącychw„SzczęśliwymWiekuKrakowa”13.Wśródprzeorówtegoostatniegozgromadzeniabyło kilku wybitnych absolwentów uniwersytetu.NależałdonichMarcinKłoczyński,doktorobojgapraw,zarządów którego(1612–1644)przeprowadzonokompleksowąmo dernizację kościoła Bożego Ciała, wprowadzając do jego wnętrzawielewybitnychdziełsztuki,jakołtarzgłówny,stalleimauzoleumśw.StanisławaKazimierczyka14.Jegonastępca,popularnykaznodziejaJacekLiberiusz,byłwykładowcą nawydzialesztukorazfundatoremokazałejkaplicykopułowej15,arządzącynaprzełomiew.XVIIiXVIIIMichałMaciejRusieckiwsławiłsięszczególnądbałościąopoziomintelektualnywspólnoty,doprowadzającdodalszegowzrostuliczby tytułów naukowych uzyskiwanych przez jej członków16.Przyjazneuniwersytetowibyłyteżnajważniejszepodkra kowskie opactwa. Benedyktynom tynieckim uczelnia zawdzięczała przekazanie kościołaśw.Mikołaja, acystersom r. 1762przeniesionozkościoładokrużganka(zob.Daranowska- -Łukaszewska 2013, s. 812). 8 Muczkowski 1845, s. 14–16; Barycz 1988, s. 120, 121, 126. 9 Barącz 1888, s. 59. 10 Muczkowski 1845, s. 17–19; Barycz 1988, s. 126, 243, 247. 11 Sondel 2006, s. 326. 12 Muczkowski 1845, s. 54, 55. 13 Zawadzki 1998. 14 Stolot 1973, s. 64–72. 15 Kurzej 2012a, s. 361, 362. 16 Sondel 2006, s. 316. mogilskim–kolegiatyśw.Anny.Krakowskawszechnicabyłajedynymmiejscem,wktórymmoglisiękształcićmnisicysterscy ze wszystkich polskich opactw,planowanoteżutworzeniedlanichosobnegostudiumprzyakademii17.Opróczobrzędówreligijnychszczególnemiejscewżyciu uniwersytetu zajmowały uroczystościnadaniastopninaukowych, z których najważniejszą byłapromocjadoktorska18.Ponieważprzedpodjęciemstudiówmedycznych,prawniczych czy teologicznychprzeważnieuzyskiwanodoktoratzfilozofii,promocjanatym„niższym”wydziale była symbolicznym wprowadzeniemnowegoczłonkadospołecznościakademickiej19,aodpewnegomomentuuchodziłazarównoznacznązaktemnobilitacji20.OdbywałasięonawjednymzlektoriówCollegiumMaius,podczasgdy na wydziałach „wyższych” uroczystościteorganizowano w świątyniach. Tradycyjnie promocjelekarskieodbywałysięwkościeleFranciszkanów,prawniczewfarzeWszystkichŚwiętych,awkolegiacieśw.Annypromowanozteologii21–którapowszechnieuchodziłazanajbardziejprestiżowąznauk22.Wkrakowskimuniwersytecieniebyłozwyczajudrukowaniatezakademickichwformiewielkoformatowychrycinowyszukanejikonografiiiczęstowybitnejklasieartystycznej,będącychgraficznąprezentacjątreścipracynastopieńipamiątkązpromocjicharakterystycznądlauniwersytetówjezuickich23.Wydawanonatomiastkrótkierozprawy,zawierająceanalizęirozstrzygnięcie kwestii zadanej przez promotora24. Ważnymaspektemkulturalnejdziałalnościuniwersytetu byłteatrdziałającyprzySzkołachNowodworskich,będą cyjedynąwmieścieregularniedziałającąscenąpubliczną icieszącysiędużąfrekwencjąwidzów.Jegopowstaniebyło wyraźnymżyczeniemfundatoraszkoły,którypragnął,„abykomedyje,tragedyje,deklamacyje,choćmałe[…]byływyprawowaneprzynajmniejcorokpięćkroć”25.Teatrbyłszczególnieaktywywl.1626–1628,napoczątkuprowizoratu Adama Opatowiusza. Organizowano wtedy coroczniekilkaspektakli,wśródktórychoprócztragediiikomediiklasycznychdominowałydeklamacjewierszyreligijnych imówokolicznościowych.Czasemteżgranodialogiwspół czesnych autorów poświęcone tematom moralnowycho wawczym, które przerywały ucieszne intermedia.Wtedyzapoczątkowano też zwyczaj organizowania deklamacji orazwystępówśpiewakówioratorówzokazjiinauguracji 17 Sondel 2006, s. 274, 275, 302. 18 Dybiec 2007, s. 60. 19 Karbowiak 1887, s. 11. Studia na wydziale filozoficznym miały semestru26.Wnastępnymokresiedużeznaczeniedlafunk cjonowania teatru miała aktywność młodych profesorów szkół,którzyzapewnebyliautoramisztukiadaptacji.SpośródnichwyróżnialisięJakubWiteliusziWawrzyniec Śmieszkowic–płodnipoeci,którzyobjęlipóźniejprestiżowąkatedręwymowy,ufundowanąprzezbiskupaPiotraTylickiego,idoszlidogodnościrektora.PierwszyznichbyłprawdopodobnieautoremniezwykleambitnegowidowiskahistorycznegoAcademiacracoviensisseudeilliusfelicissimaatque auspicatissima erectione comoedia, które wystawionowr.1637.Treść,łączącąwątkifabularneialegoryczneorazmomentywzniosłezelementamisatyry,podzielononatrzy części, ukazujące czasy przed założeniem uniwersytetu,okresjegopowstania(circaerectionem)iczasyistnienia.Ogigantycznymrozmiarzespektakluświadczyzachowany programdwóchpierwszychczęści,zktórychkażdadzieliła sięnaosiemaktów,liczącychodpowiednio44i64sceny27. Działalnośćteatruw2.połowiew.XVIIjestsłabiejudoku mentowanaźródłowo28.Wokresiewojenszwedzkichwy stawianospektakleotematycepaństwowopatriotycznej29,którąteżpodjąłPiskorskiwambitnymspektakluprzygo towanymzokazjikoronacjiMichałaKorybutaWiśniowieckiegowr.166930.ZapanowaniaJanaIIISobieskiegoprzedstawianoalegorycznedramatyowojnachzTurcją, wktórychwystępowałyantycznebóstwaorazpersonifi kacjekrajów,cnótiprzywar.Ichważnączęściąbyłwątekpanegiryczny,wr.1689odnoszącysiędobiskupaJanaMałachowskiego,awr.1693doroduPotockich31.Głównemiejscezajmowałajednaktematykareligijna.Wr.1681podczas nabożeństwa czterdziestogodzinnego w kościele Dominikanówstudenciodegraliduże,pięcioaktowewidowiskootriumfiereligii,zatytułowaneŻałosneechoostatniejrebeliejnaChrystusowąwiarę32,anaprzełomiewiekówwystawio nodwaambitnedramatyalegoryczneotematycepasyjnej.Pierwszyznich,TriumphusAmoriszr.1700,opowiadał oZbawicieluwnawiązaniudopostaciateńskiegokrólaKodrusa,którypoświęciłsięzaojczyznę.OrokpóźniejszyDolorChristiinCrucepodwpływemwydarzeńwojnypół nocnejukazywałpersonifikacjęŚwiatapragnącegopokoju, który mu przynosi Ukrzyżowany Chrystus33. Przenośnie religijnebyłyteżpopularnymtematemdramatówosiemna stowiecznych,wktórychwykorzystywanoczasemobrazy mitologiczne.Winscenizacjizlat40.Perseuszuwalniający Andromedę był alegorią Zbawiciela, a wstąpienie Apolladopodziemioznaczałoodejściefałszywychbogów.WystawienietegospektakluwczasieprocesjiBożegoCiała charakterwstępnyrównieżnauniwersytetachniemieckich(van Dülmen 2005, s. 188, 189). 20 Zob. s. 237–239. 21 Karbowiak 1887, s. 8–12. 22 Dybiec 2007, s. 60; van Dülmen 2005, s. 189. 23Otezachzob.Lechner1985,s.3–13;Appuhn-Radtke1988,s.11– 27;Togner2003,s.118,119;Štěpán2010;Górska2017,s.29–39. 24 Dybiec 2007, s. 57. 25 Targosz 1976, s. 22, 23, 25. 26 Barycz 1988, s. 110–115. 27 Targosz 1976, s. 23, 24, 32–35. 28 Barycz 1988, s. 224. 29 Targosz 1976, s. 37. 30 Zob. s. 233–236. 31 Targosz 1976, s. 37. 32 Barycz 1988, s. 225. 33 Targosz 1976, s. 28, 29. 1. Kraków,Collegium Iuridicum, fasada, fot. M.Kurzej 2. Kraków,KolegiumNowodworskiego,fasada,fot. M.Kurzej 3. Kraków,kościół?św.Wojciecha, fot. M. Kurzej wywołałodużezgorszeniewiernychiskończyłosiękarądlareżyseraJanaKantegoJankiewicza1.Przedstawieniom częstotowarzyszyłaoprawamuzyczna,zapewnianaprzez wynajętekapele2.Uniwersytetnajmowałteżmuzykówdo oprawyuroczystychprzedstawieńreligijnych3,jednakniestetynicniewiadomonatematutworówwykonywanychwczasieszkolnychprzedstawieńinabożeństw. Ww.XVIIuniwersytet przeprowadził wieleprzedsię wzięćbudowlanych,większośćznichograniczałasięjed nakdokoniecznychremontóworazniezbędnychadaptacji wbudynkachkolegiówiburs.PrzykłademmożebyćCol legiumIuridicum(il.1),któregofasadaotrzymałaciosowe obmurowanieiokazałyportalzherbemuczelni4.NajistotniejsząinwestycjąbyłabudowasiedzibySzkółNowodworskich(il.2),przeprowadzonawl.1639–1643.Podjętojądzięki fundacji Gabriela Prewancjusza Władysławskiego zr.1630ienergicznemuzaangażowaniuAdamaOpatowiu sza oraz późniejszym darom rektoraJakubaNaymanowicaikrólaWładysławaIV.Budynek,złożonypierwotniezdwóchrównoległychskrzydeł,połączonycharkadowym 1 Barycz 1988, s. 224. 2 Targosz 1976, s. 46. 3 Świadczy o tym wydatek33złp dla „kapelizamkowej”,która28VII1699 uświetniła pierwsze nabożeństwo w nowym kościele dziedzińcem,miałmiećodul.św.Annyokazałąelewację zwykuszemorazwnękęnadwejściem,przeznaczonąnafiguręprzychylnegouniwersytetowiwładcy.Niezrealizo wanietychelementówbyłojednązprzyczynprocesuwyto czonegoprzezuniwersytetmuratorowiJanowiLeitnerowi, któryprowadziłbudowę.Jużpouroczystymotwarciugma chu,wr.1644,uClementaMolliegozamówionoza300złp spiżowyposągkróla,któryznieznanychprzyczynniezostał zrealizowany5.Piętrobudynkufrontowegomieściłowielką aulę–największąsalęszkolnąówczesnegoKrakowa–któ rą przeznaczono na siedzibę oratorium. Urządzenietego wnętrzaww.XVIIniejestniestetyznane.Wiadomojedynie,żewokresiepoprzedzającymkasatęwr.1786mieściłoonotrzyołtarze.Główny,naosidłuższejścianyodulicy,którypierwotnieplanowanoustawićwniezrealizowanymwykuszu,był„snycerskiejroboty”imieściłwizerunekNiepokalaniePoczętejMariiprzykrytysrebrnąsukienkąikoronązklejnotami,anazasuwiescenęZwiastowania.Wołtarzachbocznych,przyobukrótszychścianach,znajdowałysięobrazyukazująceśw.Kazimierzaiśw.Katarzynę.Międzydwomawejściamiprowadzącymizkrużgankaustawionoosiemkonfesjonałówiszafynaparamentyliturgiczne6.Znacznieobszerniejszymzagadnieniemsądziałaniauczelniijejprzedstawicielinapoluarchitekturysakralnej.Dlauzyskaniaichpełnegoobrazunależałoby św.Anny(RationesPerceptorum…,s.155). 4Praceteniesąuchwytneźródłowo,ajedynąwskazówkądoichdatowaniamożebyćmałżowinowo-chrząstkowyornamentkar- tusza, typowy dla środkowych latw.XVII.Efektowne krużgankitegobudynkuwobecnejformiepowstałydopieroww.XVIII(zob.Szyma2015b,s.43,48). 5 Barycz1988,s.179–184.UmowęzMollimopublikowałJanLeniek(Książkapamiątkowa1888,s.34). 6 Bąkowski1897,s.56,57.Pokasaciewyposażenieoratoriumprze-niesionodokościołaśw.Anny.JegospisopublikowałJanLeniek(Książka pamiątkowa1888, s.140–143). przeanalizować dzieje artystyczne pozakrakowskich koś ciołówparafialnych,wktórychprofesorowiepełnilifunk cjęproboszczówzprezentyuniwersytetu.Tozagadnieniezasługujejednaknaosobneobszerneopracowanie,podczasgdydlaprzybliżeniatładziałalnościPiskorskiegomusi wystarczyćkrótkacharakterystykainicjatywpodejmowa nychww.XVIIwkościołachaglomeracjikrakowskiej.Ichkrótkiprzeglądnależyrozpocząćodprzebudowykościołaśw.Wojciecha(il.3),przeprowadzonejwr.1611podkierunkiemlekarzaimatematykaWalentegoFontany7,któryprzekazałnatencel400zł8.Polegałaonanazrównaniu poziomuposadzkikościołazpowierzchniąrynkuoraz podwyższeniuścianinakryciunawykopułą.Dobrystan świątyniprzedtymizmianami9sugeruje,żeniebyłyonespowodowanepotrzebąprzeprowadzeniaremontu,aleraczejchęciąmodernizacjibudowli,którąupodobnionodopopularnych wtedy kaplickopułowych. Praceprzyinnychkościołachpodejmowanoraczejzkonieczności.Takprawdopodobniebyłowprzypadkupołączo negozkolegiumprawniczymkościołaśw.MariiMagdaleny,którywr.1638został„denovokształtempięknymrestaurowany”,czylizapewnegruntowniewyremontowanypookresiezaniedbań, odnotowanychw poprzedniejdekadzie. Za krestychpracniejestmożliwydoustalenia,gdyżichrezultatzostałzniszczonyprzezpożarwr.171910.Większeprzedsię wzięciabudowlanestałysięniezbędnepookupacjiszwedz kiej,kiedytouniwersytetstanąłprzedkoniecznościąodbu dowyświątyńpołożonychpozamuramiKrakowa.Pierwsząznichbyłkościółśw.Mikołaja,zburzonywrazzinnymizabudowaniamiprzedmieśćwr.165611,któregoodbudowęrozpocząłwr.1657byłyrektorAdamRosczewic,aukończyłiwspółfinansowałprawnikJanKopciowic12.Wr.1669 poświęconotrzyołtarze,akolejnetrzywrazzcałąbudowląkonsekrowanowr.1682.Wbrewopiniiwcześniejszychbadaczy13niemusitojednakświadczyć,żeodbudowapostępowałaetapami,gdyżzapewneodpoczątkujejcelembyło odtworzeniekościoławkształciesprzedzburzenia,nacowskazuje wykorzystaniewcześniejszych murówwszystkichgłównychczęścibudowli.Podobniejakprzedzniszczeniemskładałasięonazprezbiteriumidwóchniesymetrycznychnaw,zktórychwęższa,północna,mieściłakaplicęśw.Anny14. 7 Łuszczkiewicz1900,s.157;Bohusz-Dobosz2005,s.35. 8 Rożek 1977, s. 96. 9 Łuszczkiewicz 1900, s. 157; Bohusz-Dobosz 2005, s. 35. 10 Szyma 2015a, s. 27. 11 Rojkowska, Niewalda 2002, s.106. 12 AnnalesFundationisPetricianae…,k.213r;Przybyszewski2002, s. 25.Jegoepitafiumumieszczonoprzywejściuzprezbiteriumdo zakrystii, gdzie zwyczajowo upamiętniano szczególnych do- brodziejówświątyń. Nowymelementembyławięctylkoartykulacjawnętrza(il. 4)z przysadzistymi arkadami iciężkimbelkowaniempodkreślającym jegohoryzontalneproporcjeorazniezgrabna,asymetrycznafasadaonieproporcjonalnieniskichkondygnacjach odciętychzwielokrotnionymigzymsami.Owielewiększymwyzwaniemstałosięodtworzeniekleparskiejfary15(il.5),będącenajwiększymprzedsięwzięciembudowlanymuniwersytetuprzedpodjęciembudowykościołaśw.Anny.Niestety,źródładotyczącetychpracograniczająsiędokilkulapidarnychwzmianek,któreniepozwalająnaodtworzenieichprzebieguczywskazaniezaangażowanych wykonawców.Odbudowę,rozpoczętąwr.1657,prowadziłpoczątkowoteologStanisławJurkow ski16, który 4. Kraków,kościółśw.Mi- kołaja, fot. M.Kurzej 5. Kraków,kościółśw.Flo- rianaww.XVII,fragm.ob- razu w ołtarzu gł., mal.JanTrycjusz, fot. M.Kurzej 13 Bieniarzówna1984b,s.411;Rojkowska,Niewalda2002,s.107– tamprzypuszczenie,żeodbudowapostępowaławtrzechetapach,którychukończenieautorzywiązalizzaprowadzeniemksiągme- trykalnychwr.1662orazkonsekracjamiołtarzywr.1669i1682. 14 Zob.Rojkowska,Niewalda2002,s.107. 15 KościółzostałzłupionyprzezSzwedów,anastępniespalony i zburzony wr.1655 (Regestrum Ecclesiae…, s. 39;WizytacjaŁubieńskiego…,s.438). 16 Katalogzabytków2000,s.2. 6. Kraków,kościół św. Floriana, ołtarz gł., fot. M. Kurzej aedificia praepositurae per illum biennalem hostilitatemfunditusdeleta,proprioimpendioafundamentiserexit, eamque,quaenuncvisuntur,structuram,viridariumque illicontiguum,artetopiariafactum,circumquaquemoenibuscinxit1 budynkiprepozyturywczasiedwuletniejwojnyzupełniezbu- rzone,własnymkosztemodfundamentówzbudował,atakże widoczny obecnie budynek i przyległy do niego ozdobnie urządzony ogród otoczyłmurami. PracewsparłbiskupPiotrGembicki,któregoszczodro bliwość„accessitconstructionieiusdem2/przyczyniłasię dotejbudowy”.Kościółmusiałbyćszybkoodbudowanyprowizorycznielubczęściowooddanydoużytku,gdyżjużwr.1667zwłokikrólowejLudwikiMariizłożonoprzedpogrzebem„inaedibusS.Floriani”,awr.1669witanotamwjeżdżającegonakoronacjęMichałaKorybutaWiśniowieckiego.WtymżerokuwkościelepochowanoJurkow skiego3,akierownictwoodbudowyprzejąłprawnik,teolog iwielokrotnyrektorAndrzejKucharski4.Pojegośmierci pracami kierował prawdopodobnie teologJanMichalski,któregostaraniemudałosiędoprowadzićdokonsekracjikościoławr.16865.OdbudowęwspieraliteżbiskupAndrzej Trzebicki6iniektórzyprofesorowie7.Świątyninadanonie zwykłąformępseudobazylikiemporowej,któranagrunciekrakowskimmarównietajemniczyprecedenswpostaci kościołaśw.Marka8.Wobubudowlachwprowadzenieempor można tłumaczyć chęcią połączenia monumental nej, blokowej bryły z wyraźnie osiowo ukierunkowanym wnętrzem. W przypadku wcześniejszej takie rozwiązanie mogłomiećwymiarpraktyczny(pozostawienieprzyprze budowiezhalinabazylikęstarszychmurówobwodowych iwięźbydachowej),alejegowybórwkleparskiejkolegiacie,odbudowywanejponiemalcałkowitymzniszczeniu, mógłbyćpodyktowanychybatylkowzględamiideowo estetycznymi.Możnasięwśródnichdopatrywaćchęci odtworzeniabryłysprzedzburzenia,zostałaonajednak wzbogaconaofasadęzparąniskichwież,zwieńczonychsmukłymi hełmami, którą poprzedzono kopułową kruch tą,orazparękaplicpoświęconychśś.AnnieiJanowiKantemu.Opróczupamiętniającychichnastawwmomencie konsekracjiwnętrzemieściłoołtarzgłównyorazczteryboczne–dedykowaneZbawicielowi,MatceBoskiejoraz 1Annales Fundationis Petricianae…, k. 24r. 2Wizytacja Łubieńskiego…, s. 438. 3Zob.AnnalesFundationisPetricianae…,k.12v,24r,26r.4Bieniarzówna1984b,s.415. 5 RegestrumEcclesiae…,s.40. 6 Przyboś, Rożek 1989, s. 140; Reinhard-Chlanda 2009, s.78. ZwiastowaniuiWniebowzięciu9,możnawięcprzypuszczać,żestaranosięwnimpołączyćwątekhagiograficznyzmaryjnochrystologicznym.Głównymakcentemplastycznym wnętrzapozostaładodziświelkanastawawprezbiterium(il.6),wykonanamożeprzezJerzegoHankisa,zpłótnemautorstwaJanaTrycjusza10.Zczasubezpośredniopozakoń czeniuodbudowymogąteżpochodzićinneobrazyołtarzowe,ukazująceMatkęBoskąorazśw.AnnęzDzieciątkiem, Mariąiśw.Józefem11(il.7). Konsekracjakościołaśw.Florianamusiałasięzbiec zmomentempodjęciadecyzjiobudowienowejkolegiatyśw.Anny–najważniejszejświątyniuniwersyteckiej, azarazemostatniej,którazachowaładotegoczasuformyśredniowieczne.Imponującywidoknowejkleparskiejfarymusiałwpłynąćnazapałakademikówdopodjęciajeszczewiększegoiambitniejszegoprzedsięwzięcia.Chociażmiędzyzakończeniempierwszego,arozpoczęciempracprzydrugimztychkościołówupłynęłozaledwiekilkalat,ichporównanieuwydatniaogromneróżnice,któredoty czącąnietylkoklasyartystycznej(wkościeleśw.Florianazresztąnienajgorszej)aleprzedewszystkimpodejściadosztukiicałościowegopotraktowaniaarchitekturyijejwystrojujakośrodkówwyrażeniaprogramutreściowego. 7. Kraków,kościółśw.Flo- riana, obrazŚw.Rodzinawołtarzubocznym, fot. M. Kurzej 7 ZasługiWojciechaPapenkowicaiSebastianaStryjewiczaod- notowano na ich epitafiach zachowanych w kościele. 8 AldonaSudackaiWaldemarNiewaldaprzypuszczali,żeww.XVIIzdecydowanosięnazmianęukładukościoła,gdyżjegowcześ-niejszaaranżacjamiałacharakterprowizoryczny(Sudacka,Nie- walda2001,s.169). 9 RegestrumEcclesiae…,s.40. 10 Katalog zabytków2000, s. 10; Wardzyński 2009, s.216. 11 WKataloguzabytkówpierwszyznichzostałzadatowanynapoczą-tekw.XX,adruginaczasprzedr.1761(Katalogzabytków2000,s.11),obanosząjednakcechykrakowskiegomalarstwakońcaw.XVII. VATES, ORATOR, ECCLESIASTES, IURECONSULTUS. BIOGRAFIA SEBASTIANA PISKORSKIEGO 8. Herb WojciechaŁańcuc-kiego,wg Piskorski 1660a SebastianJanPiskorskiurodziłsięwr.1636wSkawinie.JegoojciecmiałnaimięMarcin1.Niektórzybadaczeuznali, żewywodziłsięonzrodzinyszlacheckiejherbuDołęga2,cojestnajprawdopodobniejskutkiemwzięciazapewną informacji,którąWandaBaczkowskapodałajakoprawdopodobną3,aKacperNiesieckijedyniezamożliwą4.Jejźródłemjestnajpewniejwłaśniepracaheraldyka,który opisującrodzinęPiskorskichzziemidobrzyńskiejuczciwieprzyznał,żeniewie,czyzaliczyćdoniejkrakowskiegoprofesoraotymsamymnazwisku.Wątpliwośćtęmożnarozstrzygnąćdziękiznajomościheraldykiuniwersyteckiej,opartejnaprzekonaniu,żepromocjadoktorskabyłarównoznacznazaktemnobilitacji.Nowopromowanymzniższychstanównadawanowięcherbykoncypowaneprzezkolegówiuświetnianestosownympanegirykiem,natomiastpochodzącychzeszlachtyhonorowanosławiącichznaki rodowe.Piskorskiotrzymałwtedyherbukazującypuste pole5,którywidniejeteżnajegonagrobku(podskrzyżowanymi berłami oznaczającymi godnośćrektora). ZamieszczańskimpochodzeniemprzyszłegorektoraprzemawiarównieżjegourodzeniewSkawinie,któreułatwiłomupoczątkikarieryioktórympamiętałspisując testament.WujemPiskorskiegobyłWojciechŁańcucki6(ok.1610–1686),wywodzącysięztamtejszegomieszczań stwa7.Zasłynąłonjakojedenznajaktywniejszychdydak tykówiadministratorówuniwersytetuw2.połowiew.XVII.Wieloletni rektor, zagorzały przeciwnik jezuitów i bisku paTrzebickiego,byłjednymzprofesorów,którzywr.1655niezgodzilisięnapodpisanieprzezuniwersytetkapitu lacjiKrakowaizłożenieprzysięgiKarolowiGustawowi, awr.1661wziąłudziałwdelegacjinasejmikproszowski,protestującejprzeciwkoutworzeniujezuickiegouniwersytetuweLwowie.Łańcuckipopierałteżideębudowyno wegokościołaśw.Anny,zapisującnatencelczęśćswego majątku8.Piskorskipoświęciłwujowijedenznajwcześniejszych panegiryków, uświetniając objęcie przez niegourzędurektora9,awpóźniejszejkarierzeszedłwjegoślady,pracującwAkademiiLubrańskiego,zarządzającpara 1 Baczkowska1981, s.559. 2 Natoński1982,s.370;Witkowska,Nastalska2007,s.185. 3 Baczkowska1981, s.559. 4 Niesiecki1841,s.316. 5 Zob. s. 242. 6 Arteński1683,k.A2v. 7 Przypuszczenie co do mieszczańskiego pochodzenia Łańcuckie-go,wyrażone przez Leszka Hajdukiewicza (Hajdukiewicz1973, s.206),potwierdzarównieżwizerunekherbu(krzyżrówno- ramiennyzpółksiężycem)(il.8)któryniebyłużywanyprzezrodyszlacheckie. 8 Przyboś 1964, s. 338, 349, 350; Hajdukiewicz 1973. 9 Piskorski1661. fiąwLuborzycyizajmującsiępodobnymizagadnieniaminaukowymi. PostudiachnaUniwersytecieKrakowskim,wr.1660Piskorskiuzyskałstopieńbakałarzasztukifilozofii10oraz zadebiutował zbiorkiem wierszy, wydanym zwyczajowozokazjipromocji.Złożyłysięnaniegozgrabneiróżnorodneutwory,wktórychautorskojarzyłsiedmiukolegów zmuzami,zacosamzostałuczczonyPolihymniąprzezdo minikanina11JanaWładysławaNagothaiUraniąprzezSe bastianaJózefaTaralicza.Obajchwalilijegoumiejętnościpoetyckie,atenostatnistwierdziłnawet,żemuza„Metra Piskorskicelebrandasecum|sumpsitinastra/przeświet- ne wiersze Piskorskiego zabiera ze sobą dogwiazd”.W części wstępnejznalazłysięobszernadedykacjadlawuja(„do mino suo et patrono faventissimo/swemu najłaskawsze- mu panu i opiekunowi”),utworyku czci egzaminatorów ipromotoraorazwierszeomatceAkademii,oojcuFebie,DuchuŚwiętymjakoźródlemądrości,MatceBoskiej,największejpatronceuczelni,orazosynuizarazemojcu akademii–św.JanieKantym,atakżepomyślnawróżbaApollina12.Podkoniecr.1661Piskorskiwydałimieninowy panegirykdlasufraganakrakowskiegoMikołajaOborskie go13,awstyczniur.1664opublikowałtrzypieśniżałobne poświęcone ks. Janowi Fugaszowicowi, zasłużonemu dlaświątyń w okolicachSkawiny14. 27III1664Piskorskidostąpiłpromocji„drugiegolauru”,uzyskująctytułmagistrasztukidoktorafilozofii.Równieżtymrazemtoonobdarzyłwspółpromowanychkolegów wierszamiizapewnetakżeułożyłimherby,asamzostał podobnieuhonorowanyprzezNagotha.Powstaływten sposóbzbiórwyróżniasięnatlekonwencjonalnychdrukówtegotypudodaniemrycinyukazującejgłównykonceptdzieła,którazkoleiodznaczasięnatlekrakowskiejprodukcji graficznej dobrym poziomem artystycznym. KonceptnadanegoPiskorskiemuherbu(il.413)(azwłaszcza jegodewiza–Depingerefasest)wskazuje,żejużwtedy byłonznanyzzainteresowańartystycznych,copozwa laprzypuszczać,żeprzejawiałpewnezdolnościnietylko wkierunkupoezji,aleteżmalarstwa.Jegopracetegotypu niesąjednakznane;możnajedyniezakładać,żedlaówczesnego studenta najbardziej prawdopodobną okazją do rozbudzeniatalentówplastycznychbyłoozdabianieksiąguniwersyteckich,ewentualnieiluminowaniedokumentów 10 Baczkowska1981. 11 PrzynależnośćNagothado zakonu kaznodziejskiego odnotowa-no w księdze promocji (Statuta nec non LiberPromotionum…,s.331,333). 12 Piskorski1660a. 13 Piskorski1660b. 14 Piskorski1664b. bądźprzygotowywaniedekoracjidlaszkolnegoteatru.Nawetpodstawowaumiejętnośćrysunkubyłazpewnością pomocnawkontaktachzprofesjonalnymiartystami,do czegopierwsząokazjąbyłostworzeniekoncepcjiwspomnianejryciny15. PodoktoraciePiskorskizostałprofesoremSzkółNowodworskich16.WzbliżonymczasiepodjąłteżpracędomowegonauczycielasynówFranciszkaSzembeka,późniejszego kasztelana krakowskiego, i przez dwanaście latopiekowałsięStanisławem,późniejszymarcybiskupemgnieźnieńskim,orazPrzecławem,przyszłymkasztelanem wojnickim17.Tenokresokazałsiębardzoistotnynietylkodlanauczyciela,którytądrogąnawiązałkontaktywkręgachmagnaterii,dochodzączczasemażnadwórkrólewski, i dzięki wpływowym protektorom zdobywał dochodowe beneficja,aleteżdlauczniów,którzypamiętalionimjesz czedługopojegośmierci18. Wr.1665PiskorskiuczciłingresStefanaWierzbowskiegodokatedrypoznańskiejzbioremwierszy,któreprzez skojarzeniezpodkowąwjegoherbieopisujązasługibi skupajakorydwanApollinaizaprzężonedoniegorumaki.Poszczególneutworysąudanympopisemkompozycjiwróżnychmetrach,akażdykończysięwierszemobrazowymwkształcieobelisku–mety,ponieważinauguracyjne wejściebiskupadokościołazostałoporównanedowyścigunahipodromie19.Wnastępnymrokupoetaułożyłkrótkąodęzokazjipołożeniakamieniawęgielnegopodkrakowski kościół Reformatów, którą wydał ze wstępem sławiącym swegoprotektoraFranciszkaSzembeka20–głównegofundatorabudowli21.Wr.1668Piskorskiemuwypłacono105złpnawydrukowaniezbiorkuwierszystudenckich22,którympowitano w Krakowie nuncjuszaGaleazzaMarescottiego23.Możnawięcprzypuszczać,żeprzyszłyrektorbyłautorem dedykacjioraztytułowegokonceptu,wktórymprzybycie hierarchyskojarzonozpojawieniemsięnawiosennymnie biegwiazdozbioruŁabędzia,przypominającegokształtemznakkrzyża24. Wr.1668PiskorskizostałprzyjętydoKolegiumMniejszegoiwydałztejokazjipierwsząpracęocharakterzenaukowym. Dotyczy ona właściwości powstawania substancjalnego w ujęciu arystotelesowskotomistycznym ima zwyczajowąformękwestii,zktórejautorwyprowadzakilkawnioskówikażdyznichpopierakrótkimiargumentami.Poprzedzająciekawywierszowanyhoroskop,któryjestwczesnymświadectwemzainteresowaniaproblematykąświatła25.UczonyniestraciłteżkontaktuzeSzkołamiNowodworskimi, z uczniami których wnastępnymrokuwystawił ambitne i rozbudowanewidowiskohistoryczne,będąceelementemobchodówelekcjiMichałaKorybutaWiśniowieckiego. Przedstawienie okazało siętakdużymsukcesem, że planowano je powtórzyć wobecnościkróla26.Wiosnąr.1671PiskorskiwyjechałdoWłoch.23VIwpi sałsiędometrykiuniwersytetuwPadwie27,cojednaknajprawdopodobniejniewiązałosięzpodjęciemstudiów,ajedyniezezwiedzeniemuczelniizwyczajowymzłożeniemofiarynaołtarzśw.Stanisława28,a29InastępnegorokuuzyskałdoktoratzprawanarzymskiejSapienzy,coprawdopodobnie było uwieńczeniemstudiówpodjętychjeszczewKrakowie29.Możnasiędomyślać,żejegopobytwwiecznymmieścietrwałokołorokuistanowiłdoskonałąokazję do rozwinięcia fascynacji sztukąprzezobejrzeniedziełGianlorenzaBerniniegoiinnychówczesnychartystów.PiskorskibyłzpowrotemwKrakowie19IX1672,kie dytoprzedstawiłkolejnąkrótkąkwestię,wktórejdowodził,żeświeccyzaprzestępstwaprzeciwKościołowimogą byćpozywani,sądzeniiskazywaniprzezsądykościelne30.WkrótcepotemzostałoddelegowanydoPoznania,gdzieod12XI1672do3X1675pełniłfunkcjędyrektoraAkademiiLubrańskiegoiprowadziłtamwykładyzprawa31.Poko lejnympowrociedoKrakowa,wr.1676przyjąłświęceniakapłańskieiobjąłstanowiskokaznodzieiorazspowiednika krakowskich klarysek, z którymi pozostał związany dokońcażycia.Wnastępnymrokuzakonnicepowierzyły muprebendęwGrodzisku32,gdzierozpocząłbudowęza łożenia pielgrzymkowego, upamiętniającego założycielkęklasztoru33.Wzbliżonymczasiewróciłteżdosłużbydworskiejjakonauczycielsynówwojewodywileńskiego MichałaKazimierzaRadziwiłłaiKatarzynyzSobieskich–JerzegoJózefa,późniejszegowojewodytrockiego,iKarola Stanisława,którydoszedłdogodnościkanclerzawielkiego litewskiego,apotemtakżeichkuzynaJakubaSobieskiego.Jaksięwydaje,przebywałwtedyprzedewszystkimwrezydencjiSobieskichwJaworowie(wr.1682wygłaszałtam 15 Piskorski1664a.Więcejnatemattegodziełazob.s.239–242. 16 Wr.1665 określony jako profesor poetyki (Piskorski 1665),wr.1666–retoryki(Piskorski1666). 17 WedługnapisunaepitafiumPiskorskiegowkościeleśw.Anny.18Zob.s.28. 19 Piskorski1665. 20 Piskorski1666. 21 Szembekprzeznaczyłnatencelłącznie2840tal.Praceukoń-czonowr.1672(Pasiecznik1978,s.72,73). 22 Rationes Universitatis…, s. 758. Kwotę wypłacono w ratach6i26Voraz11VI1668. 23 Sidus Oloris1668. 24 Poszczególneczęści zbiorku nie są podpisane, wyjątkiem jest je- dynieepigramatnaherbbiskupa,autorstwaKrzysztofaSzembeka. 25 Piskorski 1668.Zob.s.256. 26 Eleutheria1669;AnnalesFundationisPetricianae…,k.32v–33v.Więcej wzob.s.233–236. 27 Baczkowska 1981,559. 28 Natemattegozwyczajuzob.Kowalczyk2010,s.296.Wtekście wpisuzanotowano,żePiskorskiwniósłofiarę,namiaręmożli- wościskromnegomajątku,dlarozpropagowaniakultuśw.Sta- nisława(zob.ArchiwumNacjiPolskiej…,s.148). 29 Baczkowska 1981,559. 30 Piskorski1672. 31 Baczkowska1981, s.559. 32 Gąsiorowska2015,s.309. 33 Zob. s. 34–42. kazanianaNowyRok,WielkanociNiepokalanePoczęcie1),gdziemógłnawiązaćkontaktześrodowiskieminte lektualistówskupionychwokółkrólaJanaIII2.Władcatenopracowałszczegółowąinstrukcję pedagogiczna, określającąprogramkształceniajegosynów.Jakub,jakonajstarszy,byłkształconypodkątemprzyszłychobowiązkówmonarszych–rozpocząłnaukęjakopięciolatek,azakończyłwwiekulatszesnastu,wyruszającnawyprawęwiedeńską. PierwszymjegopreceptorembyłjezuitaPiotrKostrzycki, awjedenastymrokużyciakrólewiczzostałprzekazanypod opiekęMarcinowiWinklerowi,któryopuściłuniwersyteckąkatedręwymowyiwr.1678przybyłnadwór,byuczyćgołaciny.Piskorski, jako kolejny preceptor, przekazywał muwiedzęzzakresuprawaogólnegoiszczegółowezasa dyprawapolskiego,aAdamAdamandyKochańskiuczyłkrólewiczamatematyki.KształceniemłodszychsynówJanIIIzaplanowałniecoinaczej,wzorującrozkładichzajęćnaplaniewłasnejnaukiwSzkołachNowodworskich. OpróczKochańskiegoichnauczycielamibylisabaudzkijezuitaMaurycyVotaikrakowskiprofesorfilozofiiRemi giuszSuszycki3,amożetakżePiskorski,któryopiekował siękrólewiczemAleksandrem4. Przedr.1683Piskorskipodróżowałpokrajachniemieckich,jednaktrasa,celanidokładnadatatejpodróżyniesąznane5.Ponieważwzbliżonymczasiezostałokreślony jakosekretarzkrólewski6,możnajedynieprzypuszczać,że powierzonomujakąśmisjędyplomatyczną,związanąbyć możezformowaniemkoalicjiantytureckiej.Wrokubitwy wiedeńskiejPiskorskibyłprzykrólupodczassejmu7,ana stępniewróciłdoKrakowa,by12Xnostryfikowaćdyplom zprawa,ponowniepodjąćpracęnauniwersytecieiorzekać wsądziekonsystorskim8.4XI,jużjakokanonikwieluński iarchidiakonkrakowskiejkolegiatyWszystkichŚwiętych, otrzymałmiejscewKolegiumPrawniczym,awydarzenie tozostałouświetnionegratulacyjnymipanegirykamiprzezRafała Kazimierza Arteńskiego i Stanisława Bieżanowskiego9.ZtejokazjiPiskorskiwydałteżswojąnajwiększąpracę naukową.Rozważaniapoświęconepięciuproblemomzzakresudziedziczeniauczonypoprzedziłobszernymwstępemzawierającymprzystępneobjaśnienienajważniejszychzagadnieńitabeleilustrującestopniepokrewieństwa,atak żeopatrzyłbardzolicznymiodnośnikamidoprzepisówiopracowańnadającpracycharakterzwięzłejsyntezyprawa spadkowego.KsiążkęotwieramottozaczerpniętezmowyCyceronawobronieAulusaCecyny,wyrażającejpochwałępraworządności, według której „większyspadekdostajemyodprawaiustawniżodtych,którzyzostawilinamjakieśdobra,bomajątekprzechodzinanasdziękitestamentowi,aleniepozostałbynasząwłasnościąbezprawacywilnego”10.ZajęcieprzezPiskorskiegomiejscawkolegiumzostałouczczonekilkomaciekawymiutworamiliterackimi.Jedenznichnapisałnajbardziejwówczascenionypoetauniwersytecki,StanisławBieżanowski.JużwtytulenazwałonswojegobohaterakapłanemTemidyiApollina,wtekściezaśwspomniałojegopracywSzkołachNowodworskich,poznańskiejkoloniiakademickiej,nadworachSobieskichiRadziwiłłów,atakżeouzyskaniudoktoratuwRzymie. Piskorski został więc określony jako vates,orator,ecclesiastes,iureconsultus|qualemnon decuitcoronati,nisiinterlaureatafastigiaRomae. wieszcz, mówca, kaznodzieja, prawnik, którego nie godziło siękoronowaćgdzieindziejniżmiędzyuwieńczonymiszczy- tamiRzymu. Krótkiutwórkończysięproroczymstwierdzeniem,żePiskorskidorównazasługomigodnościwuja,„ukoronowanegorektorskimiberłami”11.RafałKazimierzArteńskiofiarowałnowemukoledzeprawnikóworyginalnyzbiórczterechwierszyitrzechemblematów,składającychsięnajegopoetyckibiogram12,aMarcinOślińskinapisałpanegirycznąodę13.21II1684,zokazjirozpoczęciaprocesubeatyfikacyjnegoksiężnejKingi,PiskorskimiałwkościeleKlarysekkazanieprzedparąkrólewską,a8Vtegorokuwkatedrze,zokazjizawarciakoalicjiantytureckiejzAustrią,WenecjąiRosją,wygłosiłciekawąhomilięośw.Stanisławie,wychodzącodsłów „GdzieJedność,tamBógzawszeprzytomny,tamwszystkieszczęśliwości”14.KolejnekazaniasąświadectwemciągłościzwiązkówprofesorazSzembekami.WewtorekpoWielkanocyr.1686uświetniłwtensposóbmszęprymicyjnąMichałaSzembekaiprzyjęciehabituwizytkiprzezjegosiostręTeresę,wplatającwątkiheraldyczneigenealogiczne(pokrewieństwomatki,ZofiiPieniążkówny,ześw.Jackiem)do homiliioukazaniusięChrystusaapostołom15.RokpóźniejmiałteżkazaniezokazjiprofesjiTeresy,awr.1698naprymicjiLudwikaSzembekawkościeleKarmelitanekBosych16. 1Piskorski1706,s.32,261,267,401. 2 Baczkowska 1981. 3 Komasara 1982, s. 53–55; Skrzypietz 2015, s. 51–55. 4 WedługnapisunaepitafiumPiskorskibyłnauczycielemkróle-wiczów Jakuba iAleksandra. 5 Zob.Arteński1683,k.Bv. 6 Ośliński1683. 7 Piskorski1691b. 8 Baczkowska1981, s.559. 9 Arteński 1683; Bieżanowski 1683;Annales Fundationis Petricia-nae…,k.194r(tamdata6XI). 10 Piskorski1683a. 11 Bieżanowski1683. 12 Arteński 1683; zob s. 198, 199. 13 Ośliński 1683. 14 Piskorski 1706, s. 717, 1007–1015. 15Piskorski1706,s.275;wydanetakżeosobno:Piskorski1686.Uro-czystośćodbyłasięzapewnewprowizorycznejkaplicydomuna Biskupim,którasłużyławizytkomprzedzbudowaniemkościoła(zob.Włodarek2010,s.XIX). 16 Piskorski 1706, s. 284, 771. Wr.1686Piskorskiotrzymałuniwersyteckieprobos twowLuborzycy,adwalatapóźniej,dziękiSzembekom,otrzymał parafię w Żębocinie, gdzie przebudował kościół17.W tym czasie przetłumaczył wielką kompilację żywotówpustelników wschodnich, której autorstwo wiązano ześw.Hieronimem.Liczącaprzeszło1800stronksiążka,bę dącajegonajwiększąpracąliteracką,ukazałasięwr.1688kosztemKatarzynyzSobieskichRadziwiłłowej18.Wr.1689PiskorskiwrazzteologiemMarcinemWinkleremifilozo femFranciszkiemTokarskimzostałwyznaczonydoopieki nadociemniałymStanisławemBieżanowskim,powołanym nastanowiskouniwersyteckiegohistoriografa19.Wr.1691 ukończyłnajważniejszepracewGrodziskuiwydałżywotbł.Salomeipołączonyzprzewodnikiemposanktuarium.Bogatoilustrowanapierwszaczęśćtejksiążki,zatytułowanaFloresvitaeB.Salomeaevirginis,czyliKwiecieżywotab.Salo-meipanny,składasięz24Kwiatówopisującychwydarzenia zżyciabłogosławionej.Częśćdruga,podtytułemFlosculiSacraeEremiB.SalomeaeVirginisinLapideS.Mariae,czyliKwiatkiŚwiętejPustynieb.SalomeiPannynaskaleś.Mariej,tozbiórtylużKwiatkówopisującychelementyzałożenia wGrodziskuorazjegodziejeiotoczenie.CzęśćpierwsząautorzadedykowałkrólewnieTeresieKunegundzieSobieskiej,drugązaśksienikrakowskichklarysek–LudwinieSalomei Zamoyskiej20. W tym samymrokuopublikowałteżtrzykazaniaośw.Kindze,zadedykowaneksienisądeckiejKonstancjiJordanównie21. 24X1692Piskorskizostałkanonikiemkatedrykrakow skiej,a1XIItegorokuwyznaczonogodokierowaniapraca miprzybudowiekościołaśw.Anny,czymzajmowałsiędojegokonsekracjiwr.1703.Odr.1692byłteżpodkanclerzym wydziałuprawa,aprzynajmniejod1694wszystkichczte rechwydziałów.Ponadtowl.1695–1700byłprowizoremSzkółNowodworskich22,awl.1693–1695i1698–1699sześciokrotniepełniłfunkcjęrektorauniwersytetu23.Wtym czasie był też adresatem kolejnych panegiryków. SamuelJanPodgórskiwzgrabnymwierszuofiarowanymzokazjiimieninpodkreśliłzasługirektoranapolusztuki24,aKa zimierzJanCeyplerwyraziłmuwdzięcznośćjakopodkanclerzemuwzbiorzestemmatówdoktorskich25.Będąc 17 Baczkowska1981,s.560.OprzebudowiekościoławŻębociniezob.s.42–44.PodkoniecżyciaPiskorskiadministrowałuniwer- sytecką parafią w Przemykowie (Podgórski 1707), a przez jakiśczasmógłteżbyćproboszczemwWieliczce(takąinformację rektorem,Piskorskiprzeprowadziłreformępodległych uniwersytetowiszkółniższegoszczebla,zlecającichwizytację,anastępniewprowadzeniejednolitychprzepisów dotyczącychregulaminuiprogramunauczania,którewyda nodrukiem.Zawartywtymdokumencietygodniowyplanzajęćjestcennymźródłeminformacjiodawnejoświacie, podobniejakprzepisyporządkowestanowiącenneświa dectwouczniowskiejobyczajowości.Programbyłopar tynadziełachklasykówłacińskich,auczniomzakazanoużywaniainnychjęzykównawetpozalekcjami.Dużąrolę odgrywałanaukaśpiewuchórowegoorazjegowykonywa niewkościelepodczaswskazanychuroczystości.UczniomzalecanoszczególnenabożeństwodoMariijakoMatkiMiłosierdziaisurowozabranianokontaktówzkobietami,pijaństwa,nocowaniapozaszkołą,śpiewanianaulicach, odprawianiajasełek,atakżenoszeniabroniinapadania naprotestantów(zwłaszczawtrakciepogrzebów)orazniepokojeniaŻydów26. Wtympracowitymokresierektorniezaniedbywałteż pracyliterackiej.Wr.1694napisałżałobnyutwórkuczci KatarzynyRadziwiłłowej,wydanywspólnieztekstem przemowywygłoszonejwimieniuakademiipodczasegzekwii27.Głosiłteżlicznekazania–m.in.uwizytek,zokazjiprofesjiKonstancjiWodzickiej(córkipodczaszegowarszawskiegoJanaWawrzyńcaWodzickiego)wr.1695oraz obłóczynHelenyOpackiejwr.1698,atakżeukarmelitanekbosych–nawspomnianychjużprymicjachks.LudwikaSzembeka28.Dociekawszychnależyhomiliawygłoszona napogrzebiebiskupaJanaMałachowskiego,wktórejPiskorskisławiłm.in.jegodziałalnośćfundacyjnąipatronatnadbudowąkościołaśw.Anny29.Administrującuniwersytetem,Piskorskiwprowadziłzwyczajukładaniaprzeznowo promowanychdoktorówfilozofiiwierszowanychoracjinazadanytemat30.Wl.1696–1702ukazałysięichczteryzbiory,poświęconeświętympatronomPolski31,cudownymwizerunkom Matki Boskiej32, słynącym łaskami krucyfiksom33oraz dobrodziejomuniwersytetu34. Ostatniokresjegożyciaprzypadłnaniespokojnyczas wojnypółnocnej,wiążącejsiędlaKrakowazokupacjąszwedzkąwr.1702,skutkującąpożaremWaweluinałoże niemnamiastokontrybucji,któraokazałasiębyćpierwszą z bardzo wielu wojskowych rekwizycji. Wyznaczały onekolejneepizodywalkmiędzySasamiAugustaIIaSzwedami popierającymi Stanisława Leszczyńskiego orazich podajeSłownikbiograficzno-bibliograficzny…,k.88r). 18 Żywoty Ojców1688. 19 Barycz 1936, s. 92. 20 Piskorski1691a. 21 Piskorski1691b.Kazaniatezostałypóźniejwłączonedozbioru Piskorski1706. 22 Baczkowska1981,s.560.NatematfunkcjiprowizoraSzkółNo-wodworskichzob.Barycz1988,s.98. 23 Baczkowska1981, s.560. 24 Podgórski 1695.Zob.s.33. 25 Ceypler1696,k.A2v–A2r.Natemattegogatunkuzob.s.238,239. 26 LegesScholis1695.Natemattejostatniejkwestiizob.Krukowski1991,s.82,83. 27 Exequiae solennes1694. 28 Piskorski 1706, s. 128, 771, 832. 29 Piskorski1699. 30 Baczkowska1981, s.560. 31 Pantheon1696. 32 Sacratissima Maiestas1698. 33 ArborVitae1700. 34 RegiaSolis1702. stronnikami. Dopełnieniem zniszczeń byłazaraza,którawl.1707–1710zebraławmieścieiokolicachdo20tysięcyofiar1. Wydarzenia te spowodowaływygaśnięcieinicjatywartystycznych,przezconapolusztukikolejnelatastanowiływyraźnącezurę,zamykającąpoprzedniokresrozkwitu.Wr.1703Piskorskipoważniezachorował.Stałosiętoprawdopodobnieprzed17V1703,gdyżtegodniasporządziłtestament,wktórymprosiłakademięozłożeniejegozwłokwkrypciepodkaplicąśw.Józefawkościeleśw.Anny2.Możliwe,żezpowodutejchorobyPiskorskinienapisałmonografii ukończonej w tym roku świątyni,którejautoremzostałAndrzejBuchowski3.Dyrektorfabrykizdołałjednakprzygotowaćkazanienakonsekrację,któraodbyłasię21X4.Wr.1705Piskorskistraciłwzrok5,wnastępnymudałomusięjednakwydaćobszernyzbiórwcześniejszychkazań,będącypodsumowaniemjegodoświadczeńhomiletycznychipoglądówteologicznych,atakżeświadectwemdużejpopularnościjakomówcy6.11VIII1707,zapewnewzwiązkuzpogarszającymsięstanemzdrowia,duchownysporządziłkodycyltestamentu,wktórymzawarłszczegó łowe wskazówki na temat pogrzebu: Primumprecorexecutoresmeosintestamentonomina tos,utibiprimumvocatusfueroetdecarcerehocexivero,statim exangve corpus sacerdotis habitu loculo includantet vero illius diei deportati faciant incognito, atque in capellaS.SebastianiPatroniintraEcclesiamS.Annae deponant et omnino sequenti die (nisi impedita fuerit) insepulchroCapellaeS.Josephi(quodmihiquasfortuitoaliudfaciendoobtigit)deportentetocclusilocumfaciant.Sacristiaeprocereisetministrisaliisquecircaofficium Divinumimpensis100tinfonesdabunt.Cereiautemsint inmaiorialtarisex,circatumbamquatuor,inaliisaltari busduo.Promissislectisabsolvendistinfones100,diesepulturaemusicaecapellaecathedralisecclesiaetinfones100,procollegiorumrefectionibusaureosMajoriquinque,Juridicoquinque,Minoriquinquenumerabunt.Sacrificiumcantatumcumconductuabsolventihungaricostres. 1 Zob.Górny,Piwarski1932. 2 Libertestamentorum…,s.312,313:„Sitprecoritidemuteadem Alma Universitatis uti patrona det exuviis meis locum in ca- pellaejusdemecclesiaeS.Josephiinloculoseorsivosepulchri ibidemprofundatorecapellaeextructi”.InformacjęochorobiePiskorskiegoodnotowanoteżopisująclistzżyczeniamizdrowia, wysłany mu przez Karola Dankwarta, który został włączony doksięgifabrycznejkościołaśw.Anny(RationesPerceptorum…, s.365).Niewiadomo,dlaczegoPiskorskiniezostałpochowany pod kaplicąśw.Sebastiana. 3 Buchowski1703.Natemattejksiążkizob.s.45,46,aojejautorze s. 269–271. Zofia Maślińska-Nowakowa jako powód podawała skromność Piskorskiego (Maślińska-Nowakowa 1971, s. 61) cojest mniej prawdopodobne, gdyż pisząc przewodnik po Gro- Illustrissimo et Reverendissimo Capitulo Cracoviensi supplicabunt,utsequentipostsepulturamdieincathe draliecclesiacelebraredignenturexequiasinquibussingulisReverendisDominisinteressentibusassignoaureosduos,celebrantitres,ministrisunum.AdmodumReverendisVicariisvigiliasetmissasdecantantibusaureos10etpromissislectisineademecclesia,illaipsadieordino tinfones100,sacristiaeprocandelisvinoetc.tinfones 50.ItemproexequiisinecclesiaScavinensi,Żemboci nensi,Premikoviensi,SkalensiadB.Salomeamassigno unicuiqueecclesiaehungaricosseptem,propauperibusadeasdemEcclesiasdieexequiarumperflorenosviginti. Pro exequis in Ecclesia Vielunensi aureosdecem7. Popierwszeproszęwykonawcówmojejwoliwskazanychwte- stamencie,żeby,jak tylko zostanę wezwany i wyjdę z tego więzienia,natychmiastmartweciało,wstrojuliturgicznym,za- mknęliwtrumnie,koniecznietegosamegodniakazaliwynieść, poczymnieujawniająctożsamościzłożyliwkaplicypatrona św. Sebastiana w kościeleśw. Anny,a następnego dnia (jeśli nie będzie przeszkody) odnieśli do krypty kaplicyśw. Józefa(która mi jakby przypadkiem przypadła choć inną fundowa- łem)itamzamknęli.Zakrystiidadzą100tynfównaświece,mi- nistrantówiinnewydatkizwiązanezesłużbąbożą.Zaśświec mabyćsześćnagłównymołtarzu,czteryprzygrobie[św. JanaKantego]ipodwienapozostałych.Wylicząteż100tynfówna odprawieniemszyczytanych,tyleżmuzykomkapelikatedral- nejzagręwdniupogrzebu,apo5złotychnaposiłkiwkole- giachWiększym,PrawniczymiMniejszym.Namszęśpiewaną zodprowadzeniemdadzą3florenywęgierskie.Poprosząteż Jaśnie Oświeconą i Przewielebną Kapitułę [katedralną] Kra-kowską,żebywdniupopogrzebieraczyłaodprawićegzekwie wkatedrze,akażdemuzuczestniczącychwniejWielebnych Panów zapisuję 2 złote, celebransowi 3, a ministrantom po jednym.Przewielebnymwikarymśpiewającymwigilieimszeprzeznaczam złotych 10, na msze czytane w tymże kościele tynfów100,azakrystiinaświece,winoitd.tynfów50.Takżena egzekwie w kościołach skawińskim, żębocińskim, prze- mykowskimigrodziskimzapisujękażdemuflorenówwęgier- skich7,adlabiednychprzytychżekościołachwdzieńegzekwiiflorenów20.Naegzekwiewkościelewieluńskimzłotych10. Spisującostatniąwolę,profesorpamiętałoswoichkrew nych,czylidzieciachsióstrAgnieszkiiMałgorzatyorazniewymienionymzimienia,nieżyjącymjużbracie,któregodobrauwolniłodobligacji.Prosiłrównieżakademię,aby zaopiekowałasięjegokrewniakami,„którzysięinstudioznaleźćmogą,dającimparticiptionemmensaeinfundationibus”,podobniejakkiedyśzaopiekowanosięnimsamym. Piskorskizapisałteż1000złpnakościółwSkawinieoraz dzisku, nie ukrywał on przesadnie swoichzasług. 4Piskorski1706,s.1025–1047.Zob.s.263–265. 5 Według napisu na epitafium.6 Piskorski 1706. 7Libertestamentorum…,s.313,314.Egzekutoramitestamtentu byli profesor obojga prawJanEkart, prepozyt będzińskiJanKotulecki i prebendarz skawiński JakubGruszczyński. po500złpnatamtejszyszpitalikaplicęprebendarską,któ rejprzekazałteżnastępująceobrazy:Zwiastowanie,MatkaBoska„zDzieciątkiemnagim”,MatkaBoskaŚnieżna(być możetożsamyzzachowanymwkaplicy)(il.9),NiesienieKrzyżaoraz„trzechkrólówrzniętych”–comożeoznaczać płaskorzeźbęHołdTrzechKrólilubfigurkidoszopki.Pre bendarzskawińskimiałdostaćobrazy:MatkaBoskazDzie-ciątkiemiśw.Janem,MatkaBoskazDzieciątkiem„przypie niachśpiącymsynowcomswoim”(czyliprawdopodobnie ześw.Janemimuzykującymianiołami),Św.Sebastian,Na-wrócenieśw.Pawła.DoszkołyskawińskiejmiałtrafićobrazMatkaBoskazDzieciątkiemwwieńcuróżanym,adoGrodziskawizerunekbł.Salomei.Wtestamenciewspomniano teżobrazy„inwentarskie”czylizapewnebędącenawypo sażeniumieszkaniaPiskorskiegowCollegiumIuridicum.ByłytoMatkaBoskaCzęstochowska,Św.MariaMagdalena–obamalowanenablasze,Ukrzyżowanieześw.FranciszkiemiŚw.KatarzynaSieneńska8.Owartościartystycznejani nawetrynkowejtychobrazównicniewiadomo.Uwagęzwracadużaliczbawizerunkówmaryjnych,mogącaświad czyćonabożeństwieprofesoradoMatkiBoskiej9. Piskorskirozdysponowałteżinnecenniejszeprzedmioty,wśródktórychbyłokilkawyrobówzkamieniagrodziskiego–bibliotekaCollegiumMaiusdostałastółzbiałegomar muru,aCollegiumIuridicum„odrzwiadobrzepolerowane”i„stółtakżemarmurowyzobrazemś.Sebastiana”.Tamteż 8Liber testamentorum…, s. 316, 318, 319, 320. 9 Zob. s. 207–211. profesorprzekazałksiążkizzakresuprawa,kilkainnychpozycjipowierzyłkościołowiskawińskiemu,apracehumanistyczne,filozoficzneiteologicznezostawiłwrękachegzekutorówtestamentuzprzeznaczeniem„dlakrewnych,którzysiębędąuczyć”.ZmantoletówmianouszyćkapydokościołówwŻębocinieiSkawinie,adrobniejszeprzedmiotyotrzymaliks.JakubGruszczyński,ks.JanKotuleckiorazniejacyGutslagierowa,ZielińskiiTeresa10.Profesorzostawiłszczegółowewskazówki dotyczące uzupełnieniajegonajważniejszychprzedsięwzięćartystycznych11,anapotrzebykościołaśw.Annypoleciłprzekazaćdochodyznależącychdoniegoprebend,jeślitakowepozostałybypospłaciezobowiązań12.Piskorski zmarł najprawdopodobniej 17VIII170713. ProfesorSamuelJanPodgórskipożegnałgowyjątkowo ciekawymutworem,zbudowanymnapodstawiewyrafi nowanegokonceptu,zaczerpniętegozterminologiiprawarzymskiego.JesttomianowicieExceptioperemptoriaabinsigniinDeumDivosq[ue]pietatecumasistentiaaliarumvirtutum,Sapientiae,etmagnoruminutraq[ue]Republicamaritorum[…]SebastianiPiskorski[…]viriaetername-moria dignissimi,contrafatale Libithinae forum et perimen- temomniaiurisdictioneminterposita–czylizarzutformalnyw stosunku do przebiegu procesu, powodujący oddalenie pozwu,któryzostałzgłoszonyprzezcnotyzmarłego,stojącegoprzedpośmiertnymsądem.ChociażniejesttosądjedynegoStwórcy,alerzymskiejboginiśmierciLibitiny,tozazmarłymwstawiasięprzedewszystkimjegochrześci jańskapobożność,wspieranaprzezmądrośćiinnecnotyorazzasługidlaRzeczypospolitej14. SpośródtychzasługPodgórskizanajważniejszeuznałte dlanaukiisztuki–zmarłyto„virdeRebuspublicis,eclesia stica,politica,maximeveroliterariaexassemeritissimus/człowiek w sprawach państwowych, kościelnych, politycznych, najbardziejzaśliterackichszczególniezasłużony”.Panegiryczny nekrolog rozpoczyna się od wspomnienia działalności teatralnejzmarłego,którastanowiłapreludiumjegopracyuniwersyteckiej: Piscorsciusludosaperuit,theatrastruxit,utinillisJuventutisLechicaeGeniusdisceretdomi,qualisdebueratessefortis.NonfictosexPlautoetAmphitruones,sedheroes in Proscaenio praesentavit, ut optimam vitae scaenamageredocuisset15 10Libertestamentorum…,s.317,320,321;Hajdukiewicz1966,s.371. 11 Zob. s. 37; s. 63, 64. 12 Libertestamentorum…,s.312. 13 Wedługnapisunaepitafium;wedługnotatekPauliego14VIII,obokskreślonecyfry1,7,6,17świadcząjednak,żeautormiałwąt-pliwości co do daty(zob.Słownikbiograficzno-bibliograficzny…, k. 88r). Terminus ante quem wyznacza datowanie pośmiert-nego panegiryku Podgórskiego na 18 VIII (Podgórski 1707). 14 Podgórski1707.Natemat konceptów prawniczychzob.Kochan2005. 15 Podgórski1707,k.Br. 9. Skawina, kaplicaNarodzeniaNMP,obrazMatka Boska Śnieżna, fot.M.Kurzej 10. Kraków,kościółśw.Anny,epitafium Sebastiana Piskorskiego, wyk.WojciechMaciejow- ski, fot. M.Kurzej Piskorskisztukiwystawiał,teatrybudował,żebywnichduch lechickiejmłodzieżywdomusięuczył,jakmabyćdzielny.Nie wymyślone z Plauta czy Amfitriona, lecz bohaterskie rzeczy nasceniepokazał,żebynauczyćnajlepszejgrywrolachżycia. Piskorskirozpocząłwięcswojąpracęjako„doctoretduc tor”–nauczycielireżyser,wykorzystującyteatrjakośrodeknauczania.Podgórskichwaliłteżjegozdolnościdydaktycz ne:„iuscanonicumetcivileitalegit,utipseCatonetregulavirtutis fieret/prawo kanoniczne i świeckie tak wykładał, żestałsięsamymKatonemiprawidłemcnót”,anajwięcejmiejscapoświęciłpobożności,twierdząc,żezmarły„Platonemnonpaliovelfastuimitatus,sedDivinorumcontemplatione operum1/Platona naśladował nie płaszczem czy dumą, lecz rozważaniem dziełboskich”. PanegirystanawiązałteżdoozdobionychprzezPiskor skiegokościołów,wymianiającichpatronów,którzywstawiąsięzajegoduszą: Cantiusipsemillestipatusgratiis|promotorifabricae,excitatoribenefacotrum,|procolumnismausolei,columnamaget|proloculo,vastissimuminCoelolocumimpetrabit.|Addentvotareliquitutelares,|quorumaedes similibusornamentisdecoravit.|AndreasetStanislaus cumtriumphaliCrucepraecedent.|Margaretathesaurosmeritorumaugebit2. SamKantyotoczy tysięcznymi łaskami | promotorowibudowy,zachęcie dobroczyńców | za kolumny mauzoleum wystawi kolumnę | za małe miejsce pochówku, największe zapew- ni miejsce w Niebie. Dodadzą swoje głosy pozostali patro- ni, | których przybytki udekorował podobnymi ozdobami. | Na przedzie Andrzej i Stanisław z triumfalnym krzyżem. | Małgorzata powiększy skarbieczasług. WpóźniejszychczasachdopodtrzymaniapamięcioPiskor skim przyczynił się przede wszystkim jego niegdysiejszy wychowanek–prymasStanisławSzembek,któryofiarował1000złpnawykonanieepitafium(il.10)–jakodnotowano– swojegodawnegopreceptora.Wydatkinajegowykonanieprzewyższyłytęsumęo107złpi18gr.BrakującąkwotęwuznaniuzasługzmarłegowypłaciłStanisławMarkiewicz, ówczesny prokuratoruniwersytetu3. 1 Podgórski1707,k.A2v,B2r. 2 Podgórski1707,k.Cv. 3 EpitafiumwykonałkamieniarzMaciejowski,któremuwypłacono850złpzakamieńijegoobróbkęoraz110złpzawykucieliter.Tylesamootrzymałniewymienionyznazwiskamalarzzaichpo- złocenie.Osadzenieepitafiumwmurzekosztowało37złpi18gr Miejsce, wktórymumieszczono epitafium, zostałowybranezuwzględnieniemprogramuwystrojuwnętrza4.Treśćnapisupoprzezmetaforęmówiącegomarmuruna wiązujedoinskrypcjinakamieniuwęgielnym,którego wmurowaniestałosięsymbolicznympoczątkiembudowykościoła.Wtensposóbpochówekgłównegoarchitektastałsięjejsymbolicznymdomknięciem,ajegonagrobekto ostatni element skończonegodzieła. D.O.M.|Lapidemmequitransisviator|mutumneexistima.|Egohuiusquamcernisfabricaelingua|adscholamregniloquididici|subme iacet|perquemhaecmagnificastetitmoles| M.SebastianusPiskorski|J.U.D.&Profes sor Canonicus Cracoviensis|qui| utforet saeculorummemoria|cunctisadmentemseseefformavit.|Admagnorumprincipumaulasmorariacaestimaridebuit,|cumminoribuscapinonpoterat.|Celsissimi&Reverendissimi (Liberperceptorum…,s.26).WarchiwumklasztoruwCzernej odnotowano wpłatę olbory za epitafium Piskorskiego (w lipcu r.1721irokpóźniej)orazzanieokreśloneepitafiadokościołaśw.Anny (zapewne epitafium Piskorskiego i bliźniaczy pomnik AndrzejaKrupeckiego,wgrudniur.1722).Przyostatniejzwpłat odnotowano nazwisko kamieniarzaWojciechaMaciejowskiego, zktórymnależyłączyćobaepitafia(Akceptapieniędzy…,k.116,117).Zateinformacjeiudostępnienieminiepublikowanychwy-pisówzArchiwumKlasztoruwCzernejdziękujędr.Łukaszowi Młynarskiemu. 4 Zob. s. 156. Domini|D.StanislaiinSłupówSzembek|ArchiepiscopiGnesnensisLegatiNatiRegniPoloniae&M.D.L.Primatis,Primique|Principis,AbbatisTynecensis|ac|illustrissimidomini|D.PraeclariCastellaniWoynicensis|fratrumintersegermanorum|nobilissimaminpraetextaindolem|domesticusXIIannis professor|eruditafovitcura,|utdeliciumgenerishumaniefficeret.|Qvorum|primilarga&gratainsuumprofessoremmanus|hocmonumentumposuit.|Moxpostea|serenissimumJacobum&Alexandrum|JoannisIIIRegisPoloniaefilios|ac|tantaemaiestatisexsororenepotes|CelsissimosGeorgiumacCarolumducesRadzivilios|discipulosnactus,| monstravitquidsitpraeceptoremesse.|Sceptrisacademicisadeobenepraefuitrector,|scholisnowodworscianisprovisor,|utmeliussivelletnonvaleret.|Procancellariusplurimoscreavitdoctores|omniumipsecorona. |Liberelissimusinaraseffususinpauperes| ecclesiastesalienisfacundusinlaudibus,mutusinsuis.|Totvoluminuminpublicumdatorumeruditissimusauthor|aeternitatinomensuuminscripsit.|B.SalomeaeinGrodzisko& S.Claraecracoviaeaedesclarioresreddidit|quassaxeascuminvenerit,marmoreaspenereliquit.|Basilicamhancdumadmirandamsuacura&ingenisperfecit|unumillideessefecit, |nimirumquodtantioperisipsespectatordeesset|duobusanteobitumannisvisuorbatus,|nempe:nihilmortalecumegeritmeruitmortemnonvidere.|Viamaeternitatisclausis Abiviator|etneduriorlapidefias|ameelinguidisceloqui|tantnoviro|Requiem5. Bogu Najlepszemu Największemu. | Za kamień, Przechod- niu, który mijasz, | niemy mnie nie uważaj. | Jestem języ- kiembudowli,którąwidzisz|wszkolekrólewskiejuczyłem wymowy. | Pode mną tenleży,| dzięki któremu powstał tenwspaniałygmach|MagisterSebastianPiskorski|Oboj- ga Praw Doktor iProfesor,Kanonik krakowski, |który,| jak głosipamięćpokoleń,|wszystkowswoimumyśleułożył.| W pałacach wielkich książąt musiał przebywać i był cenio- nym, | dopóki w mniejszych nie mógł byćprzyjęty.| Jego WysokościPrzewielebnegoPana|StanisławaSzembekaze Słupowa | Arcybiskupa Gnieźnieńskiego legata urodzone- go Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego PrymasaiPierwszego|Księcia,OpataTynieckiego,|atak-że | Jaśnie Oświeconego Pana |D.Przecława, Kasztelana Wojnickiego | braci rodzonych | w chłopięcym wieku najszlachetniejszą zdolność, | przez 12 lat, jako domowy nauczyciel, | rozpalił uczoną troską, | by uczynić z nichrozkoszrodzaju ludzkiego. | Z nich | pierwszego hojna i wdzięczna swemu profesorowi ręka | ten pomnik położy- ła.|Zarazpóźniejprzez|NajjaśniejszegoJakubaiAleksan- dra, | synów Króla Polskiego Jana III | oraz | siostrzeńców tejże dostojności | Ich Wysokości Jerzego i Karola Książąt Radziwiłłów | Jako uczniówpozyskany,| pokazał że wiel- kim jest nauczycielem. |Takdobrze przewodził berłom akademickim jakorektor,| i Szkołom Nowodworskim jakoprowizor,| że lepiej, gdyby chciał, by się nie dało. | Jako podkanclerzy wielu promowałdoktorów,| samemu będąc ichwieńcem.|Szczodrydlaołtarzy,rozrzutnydlabiednych |wymownypiewcacudzychpochwał,niemyowłasnych.| Jako niezwykle uczony autor wielu opubliko-wanychksiążek | zapisał swoje imię w wieczności. | Świąty- nie bł. Salomei w Grodzisku i [zakonu] św. Klary wKrakowieuczynił znakomitszymi, | co zastał ze zwykłego kamienia, zostawiłzupełniemarmurowym.|Tenkościółtakwspania-ły,własnątroskąitalentamidoprowadziłdodoskonałości| dopuszczającjednegotylkobraku,|amianowicietego,że sam nie był widzem tak wielkiego dzieła | dwa lata przed śmiercią utraciwszy wzrok, | zaiste: gdy nic śmiertelnego nie uczynił, zasłużył by nie widzieć śmierci. | Z zamknięty- mi oczami płaczliwie odszedł na drogę wieczności, | którą za życia najlepiej poznał, | roku Pańskiego1707,dnia17sierpnia.|Odejdźprzechodniu|iżebyśniebyłtwardszyniż kamień | ode mnie niemowy ucz się odmawiać | za tak wielkiegoczłowieka|WiecznyOdpoczynek Wśródwydatkównawykonanieepitafiumnieodnotowano kosztów namalowania portretu zmarłego(il. 11), można więcprzypuszczać,żepowstałonwcześniej.Drugiportret 11. Kraków,kościół św. Anny, portret epitafijny Sebastiana Piskorskiego, fot. M. Kurzej oculisflebiteradiit|quamvivensoptime scivit|anno Domini mdccvii die xviiaugusti.| 5OdpiszdrobnymibłędamiopublikowałTylkowski1863,s.39–41. 12. Kraków,kościół św.Anny,zakrystia,portret Sebastiana Piskorskiego, fot. M.Kurzej 13. Kraków,Collegium?Maius, aula, portretSebastiana Piskorskiego,mal. Zdzisław Pabisiak, fot. M.Kurzej zawieszonowzakrystii(il.12),umieszczającnanimnapis przypominającyzasługizmarłegodlaświątyni: M. Sebastianus Piskorskiu.j. d.CanonicusCath[edralis]Crac[oviensis]sanctimoniavitaindirectioneFabricaeistiusEcclesiaeS.AnnaeadmirandaProvidentia aliisquedonisanimilargeaDEOcumulatus. Magister Sebastian Piskorski, doktor obojga praw, kanonik katedry krakowskiej nabożnym życiem, godną podziwu opatrznością w kierowaniu budową tego kościoła i innymi przymiotami duszy hojnie przez Boga napełniony. Trzeciportret,znajdującysięwauliCollegumMaius(il.13),zostałnamalowanyprzezZdzisławaPabisiakawpołowiew.XX1. 1 Zatęinformacjędziękujęp.JoannieŚladze,GłównemuInwen- taryzatorowiMuzeumUJ. UDZIAŁ W PRZEDSIĘWZIĘCIACH ARTYSTYCZNYCH Zarys problematyki Postrzeganieprocesupowstawaniadziełasztuki,nawettakzłożonegojakbudowaidekoracjadużegokościoła,było długozdeterminowaneprzezahistorycznąwizjęartystyjako samodzielnego twórcy wyrażającego swoją osobowośćniezależnieoduwarunkowańekonomicznych,możliwości praktycznych i innych przeciwności czy łaskawości losu. Wizjatarozwijałasięnagruncie„galeryjnej”historiisztuki,dążącejdosytuacji,gdykażdeeksponowanedziełoma jednegoautorawskazanegowumieszczonymprzynim podpisie.Skutkowaławięcusilnymdoszukiwaniemsię jednostkowegoautorstwa,prowadzonymczęstowbrew źródłom, a nawet zdrowemu rozsądkowi. Odejście od takiejpostawystałosięmożliwedopierodziękibardziej wnikliwymbadaniomnadprzebiegiempowstawaniano wożytnejbudowliwrazzjejwystrojemiwyposażeniem.Badania te wykluczają możliwość postrzegania kompleksowegodziełasztukijakokreacjijednegoumysłunawet tam,gdziearchitektura,malarstwoirzeźbazostałyzinte growaneszczególniewyraźnie.JarlKreimerdoszedłdotakiegowniosku,analizującprzypadekkaplicypałacowejwWürzburgu(il.14),którajegozdaniemnietylkoniejest idealniejednorodnapodwzględemartystycznym,alenie zostałanawetpodporządkowanaspójnemuprogramowi ikonograficznemu2. W literaturze polskiej pierwszą historyczną analiząre alizacji kompleksowego dzieła sztuki jest pracaTadeuszaMańkowskiego,poświęcona sposobowi organizacji budowykościoła.Jegoogromnązasługąbyłozwrócenieuwagina złożonośćtegoprocesuorazdziałalnośćosóbpośredniczą cychmiędzyfundatoremawykonawcą.Omawiająckościo łyzakonne,badacztenprzybliżyłdziałalnośćprowizorów,czyliprefektówbudowy,którzykierowaliniązramienia wspólnoty.Wzakończeniudoszedłdowniosku,żebezwzględnaniezależnośćitwórczasamodzielnośćarchitektaniejestmożliwadozrealizowania,alemimowszystko przeceniałrolęwykonawców,traktującbudowlęprzedewszystkimjakodziełosztuki3. Podsumowaniempóźniejszejrefleksjimetodologicznej jestwnikliwyartykułZbigniewaBani,którystwierdził,że ww.XVIIiXVIIIinwestorzynajprawdopodobniejdobrze wiedzieli,jakmająwyglądaćbudowlewznoszonezichfunduszy.Dlategoteżkwestięautorstwadziełaarchitektury 2 Kreimer 1999, s. 201. należyrozważaćprzyzałożeniu,iżjegokoncepcjabyławypracowanawwynikudyskusjimiędzyświadomymzleceniodawcąajegowspółpracownikiemobeznanymzproblematykąarchitektoniczną.Ktośtakibyłniezbędny w otoczeniu znaczniejszych arystokratów prowadzących stałądziałalnośćinwestycyjną,aczęstopełniłstałyurząd dworskiegobudowniczego4.Prowizorówwyznaczanoteż wprzypadkujednostkowychprzedsięwzięćprowadzonychprzezinstytucje,dlaktórychpełnilionifunkcję„inwesto razastępczego”zbardzoszerokimzakresemkompetencji,włączniezzamówieniemprojektuiwskazaniemdlaniegokonkretnegowzoru.Dotychinstytucjinależyzaliczyćrównieżzakonyikapituły,którenatakiestanowiskopowoływałyprzeważnieosobyzeswojegogrona5. Baniazwróciłteżuwagęnasytuacje,gdypozyskiwanoprojektirealizowanogobezdalszychkonsultacjizauto rem,zauważając,żewówczascałaodpowiedzialnośćza budowęspadałanaprowizora,którymusiałwłaściwieocenićmożliwośćjegowykonanianamiejscu,awraziepotrzebydokonaćniezbędnychkorekt.Inwestoroczekiwał, żebędzieonznałnajmodniejszerozwiązaniaartystyczne,będzierozumiałjegointencjecodosmaku,atakżezdoławyegzekwowaćichrealizacjęprzezwykonawców.Ówor ganizatornadzorowałteżprace,pośredniczyłmiędzyinwe storem a rzemieślnikami i wykonawcami, administrował placembudowyitroszczyłsięopozyskiwaniemateriałów.Odniegownajwiększejmierzezależałostatecznywynik 14. Würzburg, kaplica pałacowa,fot.M.Kurzej 3Mańkowski1946.Tenbłądwiążesięztym,żebadaczczęstood- woływał się do przykładuPawłaRzymianina, muratora wbrew faktom wykreowanego na symbol osiągnięć sztuki Lwowa. 4 Bania 2007. 5 Kunkel 2007, s. 15. przedsięwzięciaarchitektonicznego,toteżczęstonazywano go po prostuarchitektem1. Określenietejostatniejprofesjibyłowięcbardzoszerokieimogłosięodnosićnietylkodoartysty–projektanta,inżyniera–konstruktora,mistrzakierującegowarsztatembudowlanymiprzełożonegomurarzy2,aleteżmogłobyćsynonimem prefekta, prowizora czy dyrektorabudowy.Tenostatniterminbyłczęstorównoznacznyzpojęciemfabryki,którerozciąganoteżnapracedekoratorskie,awprzypadkukościołatakżenawykonanieelementówmałejarchitektury,zaopatrzeniewparamentyorazbieżąceutrzymaniebudynkuwrazzcałymwyposażeniem.Niekiedyteż,zwłaszczawliteraturzezagranicznej,terminfabricaecclesiaemógłteżoznaczaćinstytucjęstalezajmującąsięmaterialnymfunkcjonowaniemkościoławrazzjejpracownikamiorazdobramiziemskimibędącymiwjejuposażeniu.Organizacjetegotypu,zwanefabbricherialuboperadelduomo,działajądotejporyprzywielunajważniejszychkościołachwłoskich3.ZpóźniejszychpublikacjinatematprocesubudowynależywspomniećksiążkęKrzysztofaRafałaProkopa,któryzebrałnatentematliczneinteresującewzmiankiźródłowe4.Niestety nie opracował on odpowiedniozebranego materiału,dlategojegoksiążkazawieralicznebłędy,wynikające przeważnieznieznajomościproblematykihistorycznoar tystycznej,atakżepominięcianowszejliteratury5.Cenneuwaginatematorganizacjibudowyświątyniwsiedem nastowiecznejPolscezawierapracaPawłaDettloffa,dlaktórego szczegółowe omówienie okoliczności powstania kościołaDominikanówwGidlachstałosiępunktemwyjściadociekawegostudiumporównawczego6. WświetleszczegółowychbadańmożnadostrzecróżnorodnośćprocesówbudowykościołówwdawnejPolsce. Pomijającspecyficzną,aprzytymstosunkowodobrzeopracowanąsytuację świątyń jezuickich7, można wskazać liczneprzypadki,wktórychdecydującąrolęwukształtowaniu tegotypubudowliodegrałreprezentującyinwestoraduchowny,specjalizującysięworganizowaniuprzedsięwzięć budowlanych.Pierwszymprzykłademmożebyćudziałkustosza lwowskiego klasztoru Bernardynów BernardynaAvelidesawbudowietamtejszegokościoła(il.15),rozpoczętejwr.1602.Zakonnikten„ideamfuturiaedificiiconcinnavit”,czylisporządziłprzynajmniejogólnyprojektkościoła,ana stępniezebrałwykonawcówiwyznaczyłimprzełożonego architektarealizatoraPawłaRzymianina8.Możliwe,żepo dobnycharaktermiałozaangażowanieAvelidesawSoka lu,gdziebudowękościołaiklasztorurozpoczętodwalata 15. Lwów,kościółBernar-dynów,fot. M. Kurzej 16. Kraków,kościół?Wizytek, fot. M.Kurzej 1 Bania 2007, 50, 51. 2 Zob.Krasny2007. 3 Naichtematzob.Sabente2012,s.16,przyp.3(tamstarszalite- ratura). 4 Prokop2011. 5 Dworzak2015. 6 Dettloff2014. 7 Zob.Betlej 2011 (tam przegląd starszej literatury). 8Kurzej2015b,s.183,przyp.64. później9.Interesującymprzykłademzkońcawiekujestbudowa krakowskiego kościoła Wizytek(il.16),będącawKrakowiedrugim(obokkolegiatyśw.Anny)wmiarędobrzeudokumentowanymprzedsięwzięciemztegoczasu.Byłoonorealizowanewl.1692–1695zfunduszybiskupaJanaMałachowskiego,agłównąrolęwtymprocesieodegrałStanisławSolski–jezuickiarchitektznanyjakoautorpodręcznikówinżynieriiigeometrii.Nietylkokierowałonpracami,aleteżobliczałilośćpotrzebnychmateriałówbudowlanychidostarczałszczegółoweprojektywykonawcze10. Żadenzewspomnianychduchownychniezajmował sięzawodowoorganizacjąpracbudowlanych,alekażdy byłchybauznanymekspertemwtejdziedzinie,można więcprzypuszczać,żewswoimśrodowiskuuchodziłzaautorytetwsprawachsztukiiwywierałznaczącywpływna kształtpowierzonychmuprzedsięwzięćartystycznych.Pomimotegoichsylwetkidługopozostawałypozaobszarem zainteresowań badaczy sztuki, skupionych na postaciachartystówimecenasów.PodobniebyłowprzypadkuPiskorskiego,któryodegrałkluczowąrolęwlicznychakcjach budowlanych idekoratorskich. Wróżnychprzedsięwzięciachbudowlanychrolaprowizoramogłabyćjednakniecoinna,aprzytymwkażdym przypadkutrudnadoprecyzyjnegookreślenia.Analizapozostawionej przez Piskorskiego dokumentacjidotyczą cejwznoszeniaidekorowaniakościołaśw.Annydobitnie pokazuje,jakskomplikowanybyłprocespowstawaniazło żonegodziełasztuki11.Jegoformęnależywięctraktować jakowypadkowąwielu,częstoprzypadkowychczynników(doktórychnależałyprzedewszystkimmożliwościekono miczneorazdostępnośćodpowiedniowykwalifikowanychwykonawców)orazróżnych,niezawszespójnychkoncepcji ideowychiartystycznych.Autorówtychkoncepcjimogło byćbardzowielu,zarównopostroniefundatoraczyzlece niodawcy,jakiwśródwykonawców. Zasługiprofesoranapolusztukibyłydostrzeganeipod kreślanejużprzezwspółczesnych,czegopierwszymprzy kłademjestpanegirykPodgórskiego,którywspomniałjegozaangażowaniewbudowępustelniwGrodziskuikościołaśw.Anny. Eximiascurasetmarmorasurdaloquentur Temporibusseris,sacrasdumfaenorelargoBasilicas Divis Altaria construis,ornas. Gratatur Salomea tuis conatibus inq[am]; Aede triumphali, pulchro vestita decore, Tantorum saeclis faciet monumenta laborum. Praefectus Phaebi laribus, sub pondere quanto Curarum patiens, summoque labore gravari Non refugis, suetus vigiles perducere noctes. OmnesinpartesoculosAcademicusArgusTorques,Alcides nullo conamine victus Sustentassacraegenerosusponderacurae. Enmolescrescit,surguntSacraDivum? MagnisecceTuis,quaenuncconatibusauges. Anna Dei MatrisMaterDivusque Ioannes Augustale novum, queis sollicitudine mira Aedificas:studiumsanctumpensareperenni, Tempore contendent, Caeli referentque Coronam12. Przyszłym pokoleniom ten marmur przekaże, Jak chłód kamienia w żarliwość zamienić, Gdy wznosisz świątynie, ozdabiasz ołtarze, Święta Salomea podzięki Ci czyni Z pięknie ozdobionej triumfalnej świątyni, Która przez stulecia będzie jej pamiątką Dzięki Twym wysiłkom i hojnym wydatkom. Ciężar obowiązków niech Cię nie przytłoczy. Wśród dni pracowitych i bezsennych nocy Argusowe oczy kierujesz gdzie trzeba, Na budowę świątyni, nadzór gmachów Feba13. Podobnie jak Alkidesa praca Cię nie zdusi, A gmach sam się nie wzniesie,Tygo stawićmusisz. Mężnie znosisz trudy zadania wielkiego Ku chwale świętej Anny i Jana Kantego, Którzy trud twój i gorliwość w wielkiej mają cenie. Gdy ich przybytek wznosisz tak starannie, W nagrodę ofiarują Ci niebiańskiwieniec. WsposóbbardziejkonkretnydziałalnośćarchitektonicznąPiskorskiegoopisałAndrzejBuchowski,zaznaczając,żedyrektorafabrykikościołaśw.Annywyznaczonozewzględu najegoarchitektonicznąwiedzęiumiejętnościpraktyczne. […] Ordines Academicos cum plenaria ac absoluta potestate[…]SebastianumPiskorski[…]constituere, laudatamperspectamquehabentesvirihuiusrerumperficiendarum, cultuque Divinipromovendiconstantiam etprudentiam,acinaedificiisexcellentioribus,praecipue aderemumD.Salomeaeetecclesiaesuaeparochialiszebocinensis, probatam perfectamque architecturae scientiametpraxim,optimepersvasi,virumhuncoptimum admelioraindiesrerummagnitudineexcitari14. StanyAkademickiezdecydowały,byprzekazaćSebastianowi Piskorskiemucałkowitąiniezależnąwładzę[nadbudowąkoś- cioła], zważywszy na jego chwaloną i dobrze znaną wytrwa-łość oraz umiejętność doprowadzania przedsięwzięć dokońcaipowiększaniaczcinależnejBogu,atakżedoskonałąiszerokoznaną wiedzę oraz praktykę architektoniczną,sprawdzoną 9 Zob.Betlej1999,s.66. 10 Ignaszewska1976,s.93,94. 11 Zob. s. 45–66. 12 Podgórski 1695, k.Cr. 13 Aluzjadofunkcjipodkanclerzego.14Buchowski1703,k.D3r. i potwierdzoną przez wspaniałe budynki – szczególnie pu- stelnię bł. Salomei i kościół parafialny w Żębocinie, czymzo- stalinajlepiejprzekonani,bytemunajlepszemuczłowiekowi dla dokonania jeszcze lepszych rzeczy powierzyć wtedy tę godność. Wzakończeniuksiążkizamieszczonoteżpanegiryksławią cyPiskorskiegojakobudowniczegokościoła. Solone quantum claruit Attica Catone quantum iura Quiritibus Crevere, quantum viribusque Herculeis viguere Thebae: Tantum refulget legibus e Tuis Curisve Memphis nostra potentior, Te rebus olim roborandis, Grande sibi columen precata. Te quippe cuncti surgimus altius Cunctante, nedum pone quievimus; Et gloriamur vivimusqueTevigili placidam quietem. Evecta porro brachia et ambitus, Templique culmen firmius eminet, Tantique conatum laboris,Ruderibus posuisse finem,Censebit aetas postera, quae Tuis Ornata curis, splendidior nitet, Cultuque Templorumque forma Clarior ingenioque morum. Tucuncta solus munera perficis,Vastumlaboris germen et inclytum Lumen repandis, quo vigere Fana diu cupient et artes. ErgoPolonaegloriaPalladis Advotavivas;ispiciasdiu Terreste coelum, quod replesti Agminibus pretiisque rerum. Confirmet artus membraque corporis Tot gloriosis fracta laboribus, Vitamque prolonget, superneProspiciens Oculi potestas1. Jak bardzo Solonem słynęła Attyka, A dzięki Katonowi prawa Kwiryta Rozszerzył, i jak mężów siły HerkulesoweTebyożywiły –Takteż jaśnieje prawami dzięki pracom TwoimświetniejszeniżMemfisnaszemiasto, Które kiedyś z wielką swoją chwałą Do szczególnych zadań Ciebie powołało. Dlatego teraz głośno wychwalamy Idozasłużonegospoczynkuskłaniamy, 1 Buchowski 1703, k. N3v, N4r. Chociaż się przed zaszczytami wzbraniasz I długiej bezczynności unikasz, Bo już wzniesiony transept i kaplice Oraz kopuła, na kościoła szczycie, Która całą wielką pracę wieńczy I kres ruinom kładzieostateczny. Wszystkie te dzieła oceni czas przyszły, Które z Twych starań najwspanialej błyszczy I jaka forma kultu i świątyni Więcej jasności dla wiernych przyczyni. Ty obowiązki wszystkie sam wypełniasz I Sam wspaniałą pracę rozpoczynasz, Wpuszczasz tu światło, w którym będą chciały W przyszłości wzrastać świątynie i sztuki. Opromieniony polskiej Ateny chwałą Obyś żył szczęśliwie i oglądał długo Te cenne sklepienia ziemskiego nieba, Przez Ciebie w liczne ozdobione dzieła. Niech wzmocnią się członki i całe ciało Chwalebną pracą strudzone niemało, A życie Twoje Opatrzność przedłuży, Której to oko dogląda Cię z góry. ZasługiPiskorskiegodlaarchitekturysakralnejwspominanoteżpojegośmierci,oczymświadcządrugipanegirykSamuelaJanaPodgórskiego2orazprzytoczonynapisnaepi tafium.Teinformacjezostałyprzyjęteprzezpóźniejszychbadaczyarchitektury3,aAdamMiłobędzkirozszerzyłjeoomówieniedziałalnościarchitektonicznejPiskorskiego,nazywającjąmecenatem4.ZkoleiAdamMałkiewiczokreśliłgomianemarchitektadyletantaiuznałnietylkozaprojektantazałożeniawGrodzisku,aleteżzatwórcękoncepcjiprzekształcenia krakowskiego kościoła Klarysek, gdziejegozdaniemrektorpełniłpodobnąfunkcjęjakuśw.Anny5.Nieulegawięcwątpliwości,żePiskorskiodegrałdecydującąrolęwwieluprzedsięwzięciachbudowlanychidekorator skich.Wkażdymzpięciuzidentyfikowanychprzypadkówjegoudziałbyłjednakniecoinny,podobniejakróżnesą charakterizakresprzeprowadzonychpracorazichrangaartystycznaiwymowasymboliczna. Założenie pielgrzymkowe w Grodzisku Grodziskooddawnaprzyciągałozainteresowaniejakomiej scepielgrzymkoweiatrakcjaturystyczna.Jegoopisyocha rakterzedewocyjnokrajoznawczymopublikowaliksięża 2 Podgórski 1707, k. Cr, Cv. 3 Klein 1909, s. 62; Łoza 1931, s. 262. 4 Miłobędzki 1980, s. 416–419. 5 Małkiewicz 1999, s. XXIII; Małkiewicz 2000, s. 157, 158, 174, 175. AlojzyKarwacki,AleksanderSyskiiJanWiśniewski6.JanPrzała poświęcił temu założeniu pracę magisterską, która zostałaopublikowanajedyniewefragmentach.WskazałonSebastianaPiskorskiegojakoprojektodawcęifundatora zespołu,podkreśliłoryginalnośćprogramutreściowego iosiowąkompozycjęzałożenia.BadacztenszerzejomówiłfiguręsłoniadźwigającegoobeliskorazposągHenrykaBrodatego,któryuznałzaprzeniesionyprzezPiskorskiego zkaplicyZygmuntowskiej.Abypoprzećtętezę,stwierdził, że znaczna część rzeźbiarskiego wyposażenia Grodziska zostałaskompletowanawsposóbprzypadkowy,wskazującwtymkontekścienagłównyołtarzwkościele,którybył jegozdaniemstanowczozaduży7.Wniosekopochodze niurzeźbyzWawelu,jakkolwiekprawdopodobny,musi pozostaćwsferzehipotez,należynatomiastwykluczyć możliwość,bytoPiskorskizdecydowałojejprzeniesie niu,podobniejaksugestię,żeołtarzjestzbytdużydotegokościoła,gdyżzostałonprzecieżzaprojektowanywtensposóbwceluoptycznegopowiększeniawnętrza. JanK.Ostrowskiopracowałrycinyilustrującenapisany przezPiskorskiegoemblematycznyżywotSalomei(il.88,90,92, 94,96,98,100,102, 105,108,109,111, 113,116–118, 122, 124, 125,127,129–131), połączony z przewodnikiempoGrodzisku,dowodzącżeichautorembyłJerzyEleuterSzymonowiczSiemiginowski8.Dotegosamegowniosku doszedłMariuszKarpowicz,którypróbowałwskazaćwzorykompozycji,tworzącfantasmagorycznąteorię,według którejniektóreznichmiałybypowtarzaćrzekomoistnieją cepraceTomaszaDolabelli9.AnnaKozakopisałastrukturętegodzieła,wskazującwzoryużytychwnimemblematów10,aKlaudiaSochaprzeprowadziłaanalizęjegoukładutypograficznego11. Późniejszebadanianadarchitekturązespołukoncentrowały się wokół problemu wykorzystania przez Piskor skiegoelementówwcześniejszychbudowli.Sporomiejsca poświęcił pustelni Adam Miłobędzki, który zauważył, że jejtwórcazaadaptowałwcześniejsząkaplicę,zmieniającjej orientację12.ElżbietaMaciołprzypuszczała,żedostarszej budowlidodałonprezbiterium,którepołączyłzsąsiednim budynkiemzaadaptowanymnazakrystię,atakżezwróciła uwagęnawykorzystanieczęścistarszegomuruotaczające gotębudowlę13.Próbęokreśleniazakresupraczostatniejćwierciw.XVIIpodjąłteżWitoldDomogalla,opierającsięnaszerokozakrojonychbadaniacharchitektonicznych. 6 Karwacki 1911, s. 173–180; Syski [b.r.]; Wiśniewski 1934. 7 Przała 1959; Przała 1968, s. 458. 8 Ostrowski 1973. 9 Karpowicz 1974, s. 53–56. 10 Kozak 1982. 11Socha2016,s.281,330,331,459,460,463,527.Tamrównież (s.461)uwaginatematsymboliki,które–jakzresztąautorkasłusznie zauważyła – mają charakternadinterpretacji. 12 Miłobędzki 1980, s. 417–419. 13 Macioł 2000, s. 10. Niewszystkiejegownioskiwydająsięprawdopodobne;wątpliwościbudziwyróżnieniewchronologiikościołaażczterechfaz,datowaniedomkukapelananaczasyksieniStanisławskiejorazniektórepomysłyinterpretacyjne,wartojednakzwrócićuwagęnaustaleniadotyczącearchitekturykościoła14.TeresaHolzerowazebraławcześniejszewiadomości,dodającdonichkilkauwagdotyczącychstanuzachowania15. Ostatnio Patrycja Gąsiorowska zestawiłastanbadańnaddziejamikrakowskichklarysekiomówiła okolicznościprzenosinkonwentuzZawichostudoSkały,skądtrafiłondoKrakowa,orazprzedstawiłabiogramySalomeiiKolomanazgodnezobecnymstanemwiedzy historycznej16. PrzedobjęciemprebendyprzezPiskorskiegowGro dziskuznajdowałysięzabudowaniawzniesionewczasiepierwszejkadencjiksieniEufrozynyStanisławskiej(1639– 1642),którawSkale„kaplicęikruchtęwymurowałaimur wokołotegowzniosła”,atakżezaopatrzyłabudowlęwparamenty17.WedługustaleńDomogallikaplicastanęłana starszymfundamencie,alejejośodchylonoo4stopnienapółnoc,cospowodowałonaruszeniestatykiisilnespękaniamurównawy18.Ksieniufundowałateżprebendęzrocznymdochodem210złp(zktórych30miałobyćprzeznaczane na paramenty i ozdobienie ołtarza) i obowiązkiem od prawianiatrzechmszywtygodniu(wintencjifundatorki, zakonnicirychłejbeatyfikacjiSalomei),atakżekuczciTrójcyŚwiętej(wśrody),MękiPańskiej(wpiątki)iWniebowzięciaMarii(wcotrzeciąsobotę)19.Wr.1677beneficjumpowierzonoPiskorskiemu,któryzostawiłciekawyopis przeprowadzonychprac: Zostającegobezkapłanaibliskimupadnieniem[…]grożącegokościoła,b.Salomei,naskaleś.Mariej,żałobęjak skoroobaczył,BogupoświęconychPanien,tegożmiejsca pan,naonczasspowiednikpostanowionej,tejksiążeczkiautor;świętegomiejscawziętościąiszczerymkuBłogosławionejMatce,córkamicieszącejsię,nabożeństwem wewnętrzniewzruszony,opiekętegożwwiązanieurzędo weotrzymawszyprzyjąłR.P.1677izrównawszynaprzódwierzchgóry,kupyrumówichrustówpowikłanychgę stepniakizkorzeniamiwydarłszy,cmentarza,kościoła, kaplic(namiejscukościołakiedyśś.MariejMagdaleny,odBłogosławionejwystawionegoipogrzebemjejpierw szymzaszczyconego)gruntyzarazzacząłinastępującychlat,kształtemprzedoczyobecniewystawionym,wielkąpłacąipracąskończył20. 14 Domogalla 2005, s. 72, 80, 150, 176, 177. 15 Holcerowa 2007. 16 Gąsiorowska 2015, s. 22–38, 57–65, 70–75. 17Najstarsza kronika…, s. 9. O ksieni Stanisławskiej zob. Sander2009, s. 623. 18 Domogalla 2005, s. 76, 77. 19Gąsiorowska2015,s.305,306.20Piskorski1691a,k.H2v. 17. Grodzisko, kościół,rzut,ArchiwumOjcowskiego Relacjatawydajesięwiarygodna,ponieważpochodzizpracyadresowanejdokrakowskichklarysekiczłonków objęciu prebendy i zasadniczo ukończył przed wydaniemksiążkizeszczegółowymopisemcałegozałożeniawr.16912.ByłotomożliwedziękiwsparciuksieniLudwinyZamoyskiej(1690–1693),któraprzekazałanatencel16000złp, atakże„różnychaparatównasprowadzaładotejżekaplicy”3.OjejudzialewfinansowaniuGrodziskaprzypominałyfigurapatronkiustawionawkościeleorazdedykacja drugiejczęściwspomnianejpublikacji4. Domogalladoszedłdowniosku,żewnoszącnowykościół(il.17,18)Piskorskiwykorzystałmurypoprzedniejbudowli,zmieniającjejorientacjęiprzekształcającapsydęwprzedsionek,nadktórymnadbudowanowieżę,akruchtęw prezbiterium, przy którym wzniesionozakrystię.Prawdopodobnieresztkistarszychmurówzostałyteżużyteprzywznoszeniupustelnibłogosławionej5.Ołtarzwnowymkościelepowstałpoodkryciuwr.1689miejscowegobiałegomarmuru,zktóregowykonanojednąparękolumn6. Należyprzyjąć,żegłównepracezostałyukończonewr.1691.Piskorskimusiałmiećświadomość,żeniezgod nośćstanurzeczywistegozopisanymwprzewodnikuwydanymwtymrokuwprawiałabypielgrzymówwkonster nacjęiutrudniałaodbiórjegowyrafinowanejkoncepcji treściowej. Ułożony przez niego program sanktuarium wGrodziskumabowiemwyraźnycharakterzamkniętej całości,którapoprzezdodanienowychelementówikonograficznychbyłabytaksamozepsuta,jakprzezodjęcieczęści pierwotnych7.Dlategoteż, wbrew założeniomPrzały,niewydajesięmożliwe,żebytoonzdecydowałododaniu figurJadwigiŚląskiejiHenrykaBrodatego8.NiewydająsięwiarygodnerównieżprzypuszczeniaDreścika,jakobyPiskorskiniezdążyłdoprowadzićdowykonaniaprzewidzianychmalowidełalboinskrypcji9,gdyżbyłotozadaniełatwe,tanie,aprzytymniezwykleistotnedlawłaściwejrecepcjizespołu.Możnanatomiastostrożnieprzypuszczać, żenapoczątkuw.XVIIIPiskorskizdecydowałowymianiebocznegoołtarzabł.Salomeinanowy,zfigurą,podobną doumieszczonejwkościelekrakowskim.Wtymstuleciuprowadzonoteżdrobnepracewykończeniowe.NiewszystkieznichudałosięPiskorskiemudoprowadzićdokońca,oczymwspomniałwtestamencie,proszącrównocześnie o właściwą opiekę nad całym założeniem: ParkuNarodowego rodzinySobieskich,awięcosób,wobecktórychPiskorski 18. Grodzisko,kościół, fot. M.Kurzej niemógłnadmiernieeksponowaćswychzasług,umniejszającichwłasne.Dlategoteżtrzebagouznaćnietylkozaprojektantairealizatora,alerównieżzainicjatoracałegoprzedsięwzięcia1.Pracerozpocząłonzapewnewkrótcepo 1 Macioł sugerowała, że inicjatorką tych prac była Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa (Macioł 2000, s. 9).Takiwniosek,oparty na nadinterpretacji dedykacji przetłumaczonych przezPiskorskiegoŻywotówOjcówPustyni,niemajednakpotwier-dzenia wfaktach. 2 Piskorski1691a. 3 Najstarsza kronika…, s.19.O ksieni Zamoyskiejzob.Sander2009,s.625–626. 4 Piskorski1691a,k.G5r. 5 Domogalla 2005, s.81. 6Zob.s.252.WładysławTatarkiewiczodnotowałwykonanieoł- tarzadoGrodziskawr.1670przezAdamaNegowicza(Tatar-kiewicz1952,s.146),co–jakzauważyłaElżbietaMacioł–jestnajprawdopodobniej wynikiempomyłki. 7 Zob. s. 82–112. 8 Por. Przała 1968, s. 458. 9 Dreścik 1987, s. 42. Kościółb.Salomeinaskalewszystkimisposobamichciałemgruntownieopatrzonyijaknajprzystojniejozdobio ny zostawić.Podkolumną gradusy dla opóźnienia, że jeszczewedługabrysuniesąwystawioneIchMościExe cutores mei rzemieślnika już umówionego jak prędko skończyinależyciewystawinacmentarzuukontentują. KonwentIchmościPanienZakonnychmiejscategopa tronekraczydochowywaćtegowszystkiego,cokolwiek jest,takwkościelesamym,jakonacmentarzugruntow nymmuremobwiedzionym,wkaplicachtakże,wCeli ś.Salomeizwielkąpilnościąmojąwystawionej,naco jak i na insze potrzeby prowent z ról w Skale mieściezakupionychizfolwarkugrodziskiowegoobracaćraczą, wedługordynacjimojej,którądostateczniewypisanąoddałemdorąkIchmośćPanien.Inwentarztegofolwarku,takjakospisanyjestzupełnieodteraźniejszegoJegomości X.DzierżawceMościXXExecutorowiemoiodbierą,to jestbudynki,sprzętgospodarskidobrzeopatrzony,krówośm,koniparę,wołówparęzdokłademJMMPanienSukcessorowioddadzą,abystądpotrzebyopatrowałdofa brykinależące.Ocoprzezmiłośćmatkijakifundatorkiniegodny Ichmości Panienproszę10. Założenie(il.19)usytuowanopopółnocnozachodniejstroniekrasowejdolinyPrądnika,nawysokiejterasie,którajestdostępnaodwschodu,azpozostałychstronopadapionowymiskalnymiścianami.Jejcentrumzajmujeniewielkikościółzprzysadzistą,okrągłąwieżąfrontową,przedktórąwzniesionodomekkapelana.NaosiwytyczonejmiędzybudynkamiustawionofiguręEcceHomoorazkolumnę,którąrazemznimiotoczonowspólnymmurem.Najejszczyciestoiposągbł.Salomei,ananarożnikachogrodzeniaustawionofiguryjejmęża–Kolomana,bratowej–Kingiibrata – BolesławaWstydliwego.PrzyprezbiteriumkościołaurządzonogrotęOgrójca,adalejinieconiżejwzniesionobudynek mieszczący trzy ciasne kapliczki,przedktórymnaniewielkimogrodzonymplacuustawionofontannę.Najegotyłachznajdował się ogródek, zktóregokrętekamienne schody prowadzą niżej, dowłaściwejpustelni,przed którą również znajdował sięminiaturowyogródek.Elementytezostałyperfekcyjniedopasowanedomalowniczegoskalistegokrajobrazu(il.86).Jeszczebardziejniezwykłym aspektem integracji budowli zprzyrodąjestdekoracjawnętrzkaplic,wykonanaznaturalnychkamieniinaciekówkrasowych,comiałoupodobnićjedonaturalnych jaskiń(il.110,112, 114,119,120).Wnajważniejszejznich,właściwejpustelnibł.Salomei,zkawałkówskałukształtowano również meble(łóżko,szafkę,lawaterz)orazelementywystroju(skałęsymbolizującąGolgotę,kartusze z inskrypcjami na ścianach oraz dekorację sklepienia). Szerszykonteksttakichrozwiązaństanowiąsztucznegrotywświeckichzałożeniachogrodowych,których 19. Grodzisko, ok.1836,litografia Godefroy Engelmanna wg rys.JanaNepomucenaGłowackiego 20. Kruszyna, budy- nekwogrodzie(tzw.kaplica Sobieskiego), fot.Geociekawostki 21. Praga,kaplica św. Eliasza, fot. M. Kurzej 10Liber testamentorum…, s. 317. 22. SkałkakołoMniszku podBrdami,kaplica św.MariiMagdaleny,stanzok.1920,wgStojdl1924. 23. Grodzisko, pustelnia, malowidłozplanemJero- zolimy,fot. M.Kurzej najsłynniejszepolskieprzykładyczęściowozachowałysięwKruszynie1(il.20).Podobnywystrójzaczętozczasemnadawaćwnętrzomkaplic,szczególnietychpoświęconychpustelnikom,którychlegendyopowiadałyożyciuwjaskiniach.KilkatakichbudowlizachowałosięwCzechach.Należydonichkaplicaśw.Eliaszawogrodziepraskiegoklasztoru Karmelitanek Bosych(il. 21), wzniesionamiędzy r.1656a1660,idwiepustelnieśw.MariiMagdaleny–naŚwiętejGórzekołoPrzybramia,ukończonawr.1667,ina SkałcekołoMniszkupodBrdami(il.22),zbudowanaprzezKrzysztofa Dientzenhoffera w l.1692–16932. Kamiennymokładzinomwkaplicachtowarzyszyłyma lowidła,obecniezachowanewefragmentach.Jedenzwięk szych,wpustelni,ukazujeplanJerozolimy(il.23)wedługrycinywsłynnejpracyJeronimadePradyiJuanaBautistyVillalpanda3(il.24),którąPiskorskichwaliłza„godnekopersztychy”4.Wystrójocharakterzearchitektonicznymotrzymałjedyniekościół(il.99),któregosklepieniaozdo biono nietypową sztukaterią o kompozycji kasetonowej5.Najważniejszym dziełem małej architektury jest znajdującysiętamołtarzgłównyotrzechmensachiiluzjonistycznejarchitekturzepolaśrodkowego(il.25),którą–jakzauważyłWardzyński–opartonafrontyspisietraktatuoperspekty wieGiaccomaVignolizr.16446(il.26).JegonietypowakompozycjazostałaprzezPiskorskiegowyraźniezaakcen towana w opisiesanktuarium: Ołtarz wielki z marmuru czarnego, słupami dwunastą(zktórychdwapierwszezmarmurub.Salomei)posąga miś.Józefa,ś.Sebastianaianiołów(UkoronowanieBogarodzicy,wperspektywienawierzchuwystawiających, anapisemCałeTrójcedopełnienie)przeplatany;otrzechstołach,doodprawianiaMszyŚwiętejdobrzezgodnych, amiędzyszerokościąłokciośmmiejsca,nałokcicztery odsiebieodległych:coczytającemuzgołaniepodobna,ale tykającym się prawda jestoczywista7. JedynąinformacjąozatrudnionychwGrodziskuartystach jestsygnaturaKazimierzaKaliskiego,wyrytawrazzdatą 26III1688naplecachfiguryChrystuswOgrójcu.Odnosi 1Zob.Sadowski2000.Wtamtejszychbudynkachogrodowych wtórniedoszukiwanosiętreścireligijnych,nadającimnazwy eremuDenhoffaikaplicySobieskiego. 2 Royt 1989, s. 498, 502. 3 Dreścik1987,s.42.ZapewneposłużonosięrycinąVeraHiero-solymae veteris imagoz Prado, Villalpando 1604, s. 70, 71 lubewentualnie którymś z jej późniejszychpowtórzeń. 4 Liber testamentorum…, s.320–321. 5 Dla formy sklepienia można wskazać jedynie bardzo odległą analogię,którąsąkamiennekasetonywewsch.częścikrypty katedrywAcerenzywBazylikacie(uk.1524).Opróczherbów rodziny Ferrillo mieszczą one – podobnie jak w Grodzisku –symbole słońca igwiazdy. 6 Wardzyński2009,s.220. 7 Piskorski1691a,H3v,H4v. sięonazapewnedoojca,któryczęstopracowałzsynem otymsamymimieniu.Zichwarsztatemmożnateżłączyć innegrodziskierzeźby,zzastrzeżeniem,żewprzypadku tychustawionychnazewnątrzkościoła,azatembardziej zniszczonych,jesttoobciążonewiększymryzykiembłę du.Takjestwprzypadkusłynnejfigurysłoniadźwigają cegonagrzbiecieobelisk(il.27).Oczywistenawiązaniedo słynnej rzeźby Berniniego przed rzymskim kościołem MatkiBoskiej„sopraMinerva”(il.28)zostałowGrodziskuzrealizowanewmocnosprymitywizowanejformieorazodmiennejfunkcji,służącjakofontanna.Niezbytsprawnykamieniarz,ewidentnienieznającypierwowzorunawetzrysunkówczysztychów,posłużyłsięrycinąztraktatuoar chitekturzeWendelaDietterlina, ukazującą projektpieca wkształciesłoniabojowego8(il.29).KtóryśzKaliskichbyłteżnajprawdopodobniejautoremnajwybitniejszejrzeźbywołtarzubł.Salomei(il.30),wktórej–pomimoistotnychuproszczeńipewnejnieporadności–możnadostrzecpróbę naśladowania wybitnych dziełartystówrzymskich.Układ postaci przypomina figuręśw.KatarzynySieneńskiejwkaplicyChigichprzytamtejszejkatedrze,autorstwaErcolegoFerraty(il.31),ajejposadowienienaobłokujestreminiscencjąołtarzowegowizerunkutejsamejświętejwrzymskimkościelepodjejwezwaniemnaMagnanapoli,wykonanegoprzezMelchiorreCafę(il.32).ZwarsztatemKaliskich można też wiązać stiukowągloriępromienistąw zwieńczeniu głównego pola ołtarza, którajestpierwszymtakimrozwiązaniemwMałopolsce(il.25).Nowatorskimdziełemtechnikisztukatorskiejjestteżskalioloweantependiumśrodkowejmensy(il.33),któremogłojednakzostaćdodanepóźniej,potymjakPiskorskizetknąłsięzwykonującym takie dekoracje warsztatemBaltazaraFontany9.Mimo wykorzystania wcześniejszychelementówcałezałożenienależytraktowaćjakoautorskąkoncepcjęPiskorskiego,któryzaprojektowałjepodsilnymwpływem 8 Macioł 2000, s. 80. 9Zob.Kurzej2011,s. 39–45; Kurzej 2012a, s.33, 150,151,267,268; Kurzej 2012b, s. 390, 397. ?24. Plan Jerozolimy w Pra- do, wg Villalpando 1604 ?25. Grodzisko, kościół, ołtarz gł., fot. M. Kurzej 26. Vignola 1644,frontyspis 27. Grodzisko, figurasłoniazobeliskiem, fot. M.Kurzej 28. Rzym,figurasłonia zobeliskiemprzedkościo- łem Matki Boskiej „sopraMinerva”,wyk. Gianloren- zo Bernini, fot. M.Kurzej 29. Kominekwkształcie?słoniabojowego, ryc. Wendela Dietterlina,wg Dietterlin 1598. 30. Grodzisko, ołtarzboczny,Bł. Salomea, wyk.KazimierzKaliski mł. (?), fot. M.Kurzej doświadczeńrzymskich.Sąonewidocznewrozplanowa niuosiidominant,tworzącychwyrafinowanąkompozycjęocharakterzemikrourbanistycznym(il.87),atakżewewspomnianychinspiracjachrzeźbiarskich,którenajprawdopodobniejwskazałwykonawcom.Niestetymiałondodyspozycji tylko miejscowych rzemieślników, którzy nie potrafilizbliżyćsiędopoziomuartystycznegopierwowzorów,tworzącniekiedyichkarykatury.Elementypowstałe napodstawieróżnorodnych,czasemmożenawetprzypad kowychwzorcówwłączonowGrodziskuwzupełnieinnykontekst,nadającimnowysens.CelemPiskorskiegonie byłowięcsamoimitowaniemodnychczynietypowych rozwiązańartystycznych,leczichwykorzystaniedopre zentacjiułożonegoprzezsiebieprogramutreściowego,którymiałoddziaływaćnawidzawszystkimidostępnymi środkamiwyrazu. PoszczególneelementyzałożeniapielgrzymkowegowGrodziskusąskromnewwarstwieartystycznej,alestopieńkomplikacjiprojektusanktuarium,ściślezintegrowanego z drukowanym żywotem i przewodnikiem, czynizniegoniezwykłecałościowedziełosztuki.Jestonowy jątkowechociażbydlatego,żeskładająsięnanienietylko kompozycja,architektura,rzeźbaimalarstwo,aletakże szczególniemalowniczykrajobrazzosadzonymiwnimosobliwościamiprzyrodyorazgrafikailiteratura.Taostatniazostałapotraktowanajakonadrzędnawstosunkudo pozostałych,przezcoprzewodnikposanktuariumpióraPiskorskiegonależyzaliczyćdonajciekawszychosiągnięć piśmiennictwa polskiego dobynowożytnej. Okolicznościjegopowstanianiesąudokumentowa ne,alemożnanaichtematwysunąćkilkahipotetycznych wniosków.DowiedzioneprzezbadaczyautorstworycinpotwierdzasygnaturanascenieśmierciKolomana,J[erzy]E[leuter]S[zymonowicz]inven[it]1(il.34).Ukrytychli termożnasięteżdopatrzyćwprzedstawieniuksiężniczkiskładającejślubpanieństwa,gdzie–nafilakteriiznapisemUbiestthesaurustuus–dodanoniewielkągałązkę,którejpędyukładająsięwliterySP(il.35).Niesąonewprawdzie natylewyraźne,bymiećpewność,żejesttozawoalowana sygnaturaPiskorskiego,aletakąinterpretacjęuprawdopo dabniafakt,iżprofesorzestawiłswójpodpisztymsamymcytatemwkościeleśw.Anny2,atakżebrakpodobnychozdobnikównabanderolachwpozostałychsztychach. 1OstrowskiodczytałjąjakoISinne(Ostrowski1973,s.43),aKar- powiczE.G.inve…(Karpowicz1974,s.53). 2 Zob. s. 133. Sąteżinneprzesłanki,pozwalająceuznaćPiskorskie gozawspółautoraprojektówrycin.Najważniejszeznichtoemblematycznycharaktersztychówiichścisłyzwiązekztekstem,atakżeinneprzypadki,wktórychautortekstu precyzyjnieokreślałikonografięilustracji.Jednymzdokładniej opisanych jest praca Hieronima Nadala,stojąca ? 31. Siena, katedra, kaplicaChigich,Św. KatarzynaSieneńska, wyk. Ercole Ferrata, fot. Sailko 32. Rzym, kościółśw.Ka- tarzynySieneńskiejnaMa- gnanapoli,Św.KatarzynaSieneńska, wyk.Melchiorre Caf?, fot. M.Kurzej 33. Grodzisko,kościół, antependiumśrodko- wejmensyołtarzagł., fot. M.Kurzej 34. SygnaturaJerzegoEleutera Szymonowicza,wg Piskorski1691a 35. Sygnatura SebastianaPiskorskiego(?), wg Piskorski 1691a 36. Lubomirski 1688,fron-tyspis, ryc.Jana JerzegoHelwigawgrys.Tylmana zGameren 37. Żębocin, kościółpar.,?rzut, wg Dryja, Głowa,Sławińscy2012 38. Żębocin, kościółpar.,?fot. M.Kurzej upodstawgatunku,zktóregowywodzisiężywotSalomei1.Jejilustracjepowstawałypodścisłymnadzoremautora2,aichzbiór,początkowowydanoosobno,zjegonazwiskiem nafrontyspisie. Możnawięcprzypuszczać,żePiskorskidostarczyłSiemiginowskiemubardzodokładnyopiskażdejryciny, amalarzskomponowałjebezingerencjiwikonografię.SporządzonewtensposóbilustracjemożnauznaćzanajwybitniejszycyklgraficznypowstaływdawnejRzeczypospo litej.Jegoklasaartystycznadystansujenietylkoprzeważ niebardzosłabepracesiedemnastowiecznychrytownikówkrakowskich, ale też Tylmanowskie ilustracjeAdverbiorummoraliumStanisławaHerakliuszaLubomirskiego(il.36), dowodząc, że zaangażowanie królewskiego malarza byłonajlepszymwyborem,jakiegoPiskorskimógłdokonać. 1 Zob. s. 108. 2 Smith 2002, s. 41. Kościół w Żębocinie Nowożytna przebudowa tego wiejskiego kościoła nie bu dziłaszczególnegozainteresowaniabadaczy,alewnikliwe opracowanie poświęcone jego średniowiecznej architekturzezawierateżcenneuwagiopóźniejszychdziejachbudowli3.Najistotniejszymźródłeminformacjiosiedem nastowiecznejprzebudowiejestdokumentwizytacji,sporządzonywkrótcepojejukończeniu,znanyzniezbytdokładnegoodpisuks.JanaWiśniewskiego.Wynikazniego,żeczęściowyremontbliskiegoruinykościołaprzeprowa dziłjużks.StanisławSkrzeszowski4,profesoruniwersytetu(wzmiankowanyjakoproboszczdor.1680)5,któryteżwyposażyłbudowlęwkamiennąposadzkę,ambonę,organyorazołtarzeMatkiBoskiejiśw.Stanisława6.Możnaprzy puszczać,żepraceteobejmowałyprzedewszystkimnawę,którabyławcześniejbliskazawalenia.Piskorski,któryzostałproboszczemwr.1688,podjąłnatomiastpraceprzy prezbiterium:„adrestaurationemdefundamentiscellae 3 Dryja,Głowa,Sławińscy2012. 4 Wiśniewski1917,s.333. 5 Zob.Dryja,Głowa,Sławińscy2012,s.13,14.Skrzeszowskimógł być tożsamy ze Stanisławem Krzeszowskim, wzmiankowanymjużwr.1664. 6 Wiśniewski1917,s.333.Możliwe,żeobrazyztychołtarzyzacho- wały się w obecnychnastawach. impenditetnovamquasiampliatamque[…]picturisqueadornavit”.Zbudowałrównieżzakrystię,dzwonnicęiogrodzeniecmentarza,awszystkietepraceukończyłwr.16907.Owo„nibypowiększenie”prezbiteriumodnosisięzapewnedowzniesieniaponadnimdodatkowegopomieszczenia.Sklepieniechóruzostało wtedyozdobionesztukateriąizapewnetakżewspomnianymiprzezwizytatoraniezachowanymimalowidłami.Ztejsamejfazypochodząteżposadowionanapierwotnymfundamenciefasadaiwtopionawniąwieża,wzniesionazmateriałurozbiórkowego8.Poprzebudowiekościół(il.37,38)składasięznawy,poprzedzonejczęściowowtopionąwjejbryłęwieżą,prezbiteriumzamkniętegościanąprostą,orazzakrystii,zktórejwąskie schody prowadzą do pomieszczenianadchórem;wpóźniejszymczasiedodanokruchtyizapewnetakżezewnętrznąkapliczkęUkrzyżowania.Nawęnakrytostropem,a prezbiterium krzyżowym sklepieniem oniskoschodzącychpachach,któreozdobionosztukaterią.Składająsię naniąprofilowanelistwyprowadząceposzwachdookrą głegopolaśrodkowegoiprymitywnekartuszewwysklep kach,którezapewnewypełnionomalowidłami.Listwoweobramieniaotrzymałyteżoknaiarkadatęczy.Aneksnadprezbiteriumzostałwyeksponowanywbryleprzezujęciewydatnymigzymsami.Fasada(il.39)otrzymałaartykulacjęzłożonązpseudopilastrów–bardzowydatnychprzykrańcachpólbocznychiznaczniecieńszychnanarożnikachwieży.Ichgłowice,utworzonezodcinkówfasciowegoar chitrawu ciągniętego wokół narożników, łączą sąsiedniepodpory,aletylkoteujmującepolabocznewyposażonowbazy.Kondygnacjęzamykawydatne,wyłamanebelko wanie,tworząceplastycznyefektświatłocieniowy,któregogzymsjestkontynuowanynawszystkichelewacjach.Fasadęzwieńczono przyczółkiem, przerwanym przez środkową kondygnacjęwieży,którejfrontujętolizenami.Jejostatnie piętromarzutczworobokuościętychnarożnikach9. Architekturakościoła,mimozgrabnychproporcji,możesięwydawaćniecodziwaczna.Charakterystycznesązwłaszczanieklasycznepodziałyfasady,ozmiennejgrubościigło wicachnieodpowiadającychbazom,cowskazujenaautor stwoarchitektaamatora.PodobniejakwGrodzisku,takżeitutajPiskorskiwykorzystałtrzynastowiecznemury,alewznaczącymstopniuprzekształciłstarsząbudowlę,wpro wadzającnoweotworyiwzbogacającbryłęokompozycyj nądominantęwpostaciwieży. Jedynymzachowanymelementemwyposażenia,który możnahipotetyczniewiązaćzPiskorskim,jestkrucyfiksnatęczy(il.40),będącynawiązaniemdoanalogicznej ?39. Żębocin, kościół par., fasada, fot. M. Kurzej 40. Żębocin, kościółpar.,krucyfiks natęczy,wyk. KazimierzKaliski mł. (?), fot. M.Kurzej 7 Zob. Wiśniewski 1917, s. 333, 334. 8 Kurzej2012a,s.624,625;Dryja,Głowa,Sławińscy2012,s.15,16, 20, 30. 9 WedługinformacjiwKataloguzabytków…1953,s.256,około r. 1930 górna kondygnacja wieży została podwyższona i zwień-czona nowym hełmem. kompozycjiwkrakowskimkościeleśw.Anny,którejcen trumjestrzeźbaKazimierzaKaliskiego(zapewnestarszego)zr.1698.GrupawŻębocinie,znaczniegorzejopracowanarzeźbiarsko,musiaławięcpowstaćpotejdacieimożnająostrożniewiązaćzKazimierzemKaliskimmłodszym1. Kościół św. Anny w Krakowie Budowakościołaśw.Annybyłanajwiększyminajważniejszymprzedsięwzięciemartystycznympodjętymprzez UniwersytetKrakowski.Jegorealizacjabyłajużwprawdzie tematem osobnego studium2, ale wiele kluczowych kwe stiijestwciążprzedmiotemkontrowersji,dlategozasadne wydaje się przypomnienie najistotniejszych ustaleń iproblemówbadawczych. Pierwszymznichjestautorstwoarchitekturykościoła,którewstarszejliteraturzebyłobezsprzeczniewiązanezTylmanemzGameren3.DopieroMariuszKarpowiczusiłowałjeprzypisaćsztukatorowiBaltazarowiFontanie4, uciekającsięwtymceludoprzekręcaniaźródełpisanych5.Kluczoweznaczeniemaodpistekstuzgałkinaszczyciekopuły kościoła, który w odpisie warszawskiego badacza brzmi:„NobilisBalthasarFontana,Comensis,tholiarchi tectusetecclesiae,quaquaeversusstuccatoriioperismanu propriacaelathoretauthor…”6Wrzeczywistościfragmenttenjestjednakniecoinny:„NobilisBalthasarFontana, Comensis,tholiarchitectus,etecclesiaequaqueversus stuccatoriioperismanu propria caelator et author…”7 Pomijającbłędyortograficzne,odpisKarpowiczaróżni sięwięcodoryginałuumiejscowieniemprzecinka,któryzostałopuszczonyzasłowem„architectus”,awstawionypo słowie„ecclesiae”.Bazującnabłędnymodpisie,Karpowicz źleprzetłumaczyłówfragmentjako„SzlachetnyBaltazarFontanaKomasek,kopułyarchitektikościoła,cododziełstiukuwszędzierękąwłasnącyzelatoriautor”.Błędnetłu maczeniedoprowadziłozaśdonieprawdziwegowniosku, że„podstawowytekstzepokinazywagonimniej,niwięcej, tylkoarchitektemkościołaśw.Anny”8.Wrzeczywistości tekstokreślaFontanęwyłączniejakoarchitektakopuły,co jestoczywiścieinformacjąintrygującą,którazasługujena próbęwyjaśnienia.Najbardziejprzekonującawydajesięta podjętaprzezStanisławaMossakowskiego,któryprzypusz czał,żesztukatorzastępowałchoregoFranciszkaSolariego,nadzorującegopracebudowlane9.Drugimźródłemsą wzmiankiowydatkachnaprzesłanieprojektówdekoracjikościołapocztą,wodniesieniudoktórychKarpowiczpo minąłdwafaktyofundamentalnymznaczeniu.Starającsiędowieść,żeFontanabyłzajętywykonaniemprojektów kościołajużwr.1693,warszawskibadaczniezwróciłuwaginainformację,żewspomnianezapiskiźródłowesąodwalatapóźniejsze.Karpowiczzignorowałteżichzasadniczą treść,zktórejjednoznaczniewynika,żewłoskiartystaniemógłbyćautoremwspomnianychprojektów,bozostałyonesprowadzonezWarszawy,adopieropóźniejprzesłanemunaMorawy–zresztąniedoOłomuńca,tylkodoKro mieryża.Pierwszawzmianka(z30III1695)dotyczybowiemwydatku„napocztędoabrysówzWarszawy”,kolejna(z17IV)towydatek„NapocztęołomunieckądoKrimisierportytrzyzabrysamioperedistucco”,adopieroostatnia(z30IV)mówiozapłaciezabliżejnieokreśloną„pocztędo stucatora”10.PozostałeargumentyKarpowiczasąrównież niedoprzyjęcia.Należydonichpowiększaniearchitekto nicznegodorobkuFontanynapodstawiepodobieństwado dziełwcześniejbezpodstawniemuprzypisanychorazzało żenie,żesztukatorodpowiadałzaarchitekturębudynków,wktórychprawdopodobniewykonałstiukoweelementy dekoracjiarchitektonicznej.Niemożnasięteżzgodzić zautrybuowaniemsztukatorowihełmówwieżkościołaśw.Anny11, przy ignorowaniu dawno jużznanychargumentówprzemawiającychzadatowaniemichprojektunaczas niedługoprzedwzniesieniemzwieńczeńwr.177512. Wątpliwośćbadaczybudziłateżkwestiaautorstwapro jektów dekoracji wnętrza. W źródłach wspomniano jedynie„disegno”mauzoleumśw.JanaKantego,zamówione uJerzegoEleuteraSzymonowiczaSiemiginowskiego,którewykonałon„wedługpodanejinwencji”13.Julian Pagaczewskiuważał,żemalarzopracowałtylkorysunekwykonawczykolumnnapodstawieprojektusztukatora14, aMossakowskiprzypuszczał,żeszczegółoworozrysował onprojektTylmana15.DopieroZofiaMaślińskaNowako wapodkreśliłarolęPiskorskiego16,aKarpowiczdomyślił się,żeinwencjatopisemnyprogramikonograficzny,którymusiałzostaćrozrysowanyprzezmalarza17.Późniejbadacz 1 Kurzej 2011, s. 48, 49. 2 Kurzej 2008.Tamwcześniejszy stanbadań. 3 Bukowski1900a,s.32;Klein1909,s.33;Mossakowski1973,s.198, 202. 4 Karpowicz 1990, s. 30; Karpowicz 1994, s. 14; Karpowicz2015, s. 364–371. 5 Badacztenpoprawniezinterpretowałtewzmiankiwewcześ- niejszejpublikacji(zob.Karpowicz1974,s.160). 6 Karpowicz2015,s.369. 7 Buchowski1703,k.I3r. 8 Karpowicz2015,s.370. 9 Mossakowski1965,s.41,przyp.15. 10 RationesPerceptorum…,s.324. 11 Por. Karpowicz 2015, s. 370–404. 12 Lepiarczyk1971,s.203,204; Betlej2003,s.136,137;Kurzej 2012b –tam polemika z innymi argumentami o rzekomej działalnościFontany jako projektanta. 13 RationesPerceptorum…,s.223. 14 Pagaczewski1938,s.33,34. 15 Mossakowski 1965, s.47,48; Mossakowski 1973, s.202; Mossa- kowski 2012, s. 54, 204. 16 Maślińska-Nowakowa1971,s.60. 17 Karpowicz1974,s.160. teneksponowałjednakrolęFontany,uznającgozaprojektantawszystkichinnychelementówwyposażeniaiwystroju kościołaorazgłównegorealizatoracałościpracdekorator skich18,conietylkoniemaoparciawźródłach,aleteżstoi wostrejsprzecznościzwiedząnatematówczesnejpraktykizawodowej19. Podstawoweźródłanatematokolicznościiprocesubudowy kościołaśw.Anny stanowią unikatową dokumentację,którejwyjątkowośćwidaćwporównaniuzestanemwiedzy natematinnychdziełsztukinowożytnejwPolsceiEuropie Środkowej.Sąteżwyjątkowymświadectwemświadomości artystycznejtwórcówtegoprzedsięwzięcia. Pierwszeznichtoksięgafabryczna,zawierającarejestr wpływóworazwydatkównapracebudowlaneidekorator skie,doktórejwszytopokwitowaniawystawioneprzeznaj wybitniejszychartystów.Niesątojednakbieżącenotatki, alesporządzonynaichpodstawieczystopis,spisanyzapewneprzezsekretarzanapoleceniePiskorskiego.Świadczą otymtytułczęścidotyczącejwydatków(Tabulaeexpen-sorum[…]exoriginalidiarioperM.SebastianumPiskorski[…]conscripto fideliter transumptae) oraz złożony przeztegoprofesorapodpis,któregopismowyraźnieróżnisię odtekstugłównego.KsięganiepozostaławrękuPiskor skiego,któryostatniąwolą,razemznieznanymobecniebrudnopisem, przekazał ją do bibliotekiuniwersyteckiej: Regestraperceptorumetexpensorumnatęfabrykętak mojąwłasnąrękąpisane,jakoteżadmundumtranssumowane,BibliothecaeInclyteDomusMaioriszostawuję, abyposteritasmiałainformacjąowszystkim,cozalecam pismem D[omi]nisBibliothecariis20. Świadczyto,żeuczonyzdawałsobiesprawęnietylkozrangidokonanegoprzedsięwzięcia,aleteżzfaktu,żebędzieono budzić zainteresowanie przyszłychpokoleńbadaczy.JeszczebardziejniezwykłajestwydanazokazjikonsekracjikościołaksiążkaAndrzejaBuchowskiego,zawierającaobszerneinformacjeookolicznościachpowstaniabudowliiroliPiskorskiegowtymprzedsięwzięciu,informacjeonajważniejszychzatrudnionychartystach,szczegółowyopis formalnoikonograficzny, kilka informacjiostarymkościeleorazkrótkizarysdziejówmiastaiuniwersytetu.Natleliteraturyepokiksiążkętęwyróżnianiespotykanygdzieindziejprofesjonalizm,przezcosamazasługujenaanalizęjakopierwszewdziejachpolskiejliteraturymonograficzneopracowaniedziełasztuki21.Ponieważdotyczyononajważniejszegodzieła,wktóregopowstaniebyłzaan 18Karpowicz1990,s.31,37,98,99,171;Karpowicz1994,s.15,19, 35, 72. 19 Kurzej 2012, s. 166–182, 394–414. 20 Libertestamentorum…,s.316,317. 21 Buchowski1703.Polskie streszczenie zostało dodane do uaktu-alnionegowydaniaKlejnotówKrakowaPiotraPruszcza(Abrys1745).O jej autorzezob.s.269–271. gażowanyPiskorski,możnateżzakładać,żeodzwierciedla jegopoglądyistosunekdosztuki. PracaBuchowskiegoniemadokładnegopierwowzoru,możnająnatomiastosadzićwszerszymkontekściepublikacjiopisującychwybitneprzedsięwzięciaartystyczne, wydawanychbezpośredniopoichzrealizowaniu.Książkitegotypuprezentująbudowleświeckiejakoodzwierciedle niewspaniałościichwłaścicieliifundatorów.Dociekaw szych przykładów należy obszerna monografia biblioteki watykańskiej,zawierającaszczegółowyopisjejnowejsiedziby,urządzonejzinicjatywypapieżaSykstusaV,którą napisałAngeloRocca22,atakżeopisrzymskiegopałacu Barberinichwrazzjegowystrojemizbiorami,autorstwaGirolamaTetiego23.Podobnycharakter,przyskromniejszejformie,mająpraceAndréFélibienaopisująceWersalorazłuktriumfalnynaparyskimPlacuDelfina,wzniesionezapanowaniaLudwikaXIV24.Charakterystycznym gatunkiemtakichpracbyłyutworywydawanezokazjikonsekracjinowychkościołów,szczególniepopularneww.XVIIwśródniemieckichjezuitów,aleznaneteżzinnychprzykładówkatolickich i protestanckich. Ulrich Schlegelmilch zdefi niowałjejakoformępoetyckiejekfrazyoambicjachteolo gicznych,związanązdramatemiemblematyką.Zawierałyoneprzeważniepochwałydlafundatoróworazapologięnowegobudynku,podkreślającąjegorolęwsporzekonfe syjnymiprezentującągojakometaforęKościołainstytucjiinaśladownictwoŚwiątyniSalomona.Utworytesąjednakprzeważniemałokonkretne,ainformacjeookoliczno ściach powstania budowli, ich problematyce artystycznejiprogramieikonograficznymschodząwnichnaplandalszy,ustępującpanegirycznympochwałomiporównaniommitologicznym25. InspiracjąorazzachętądlaBuchowskiegomogłabyć wydananiecałedziesięćlatwcześniejerudycyjnamonografiabazylikiwatykańskiej,autorstwaCarlaFontany.Jedenzjejpoczątkowychrozdziałówjestpoświęconyużytecznościksiążekoznamienitychbudowlachiantycznym przykładomtegogatunkuliterackiego.Zaodbiorcówtakich pracrzymskiarchitektuznałmieszkańcówodległychkrain, którzyniemogąosobiściezobaczyćopisanychdzieł,oraz potomnych,którymszczegółowepomiaryułatwiąprzyszłeremontyirekonstrukcje.Jakoichautorówwskazałzaśarchitektów i historyków („viros architectonicae, rerumque historicarumperitissimos”)26. WartośćksiążkiBuchowskiegouwypuklajejporówna niezmonografiamidziełarchitektury,jakieukazywałysię wEuropieŚrodkowej.Polskimprzykłademjestkrótkahistoria lwowskiego klasztoru Bernardynów autorstwaJózefa 22 Rocca1591. 23 Teti 1642. 24 Félibien 1660; Félibien1674. 25 Schlegelmilch2003. 26 Fontana 1694, s. 3–5. BartłomiejaZimorowica.Niezawieraonajednakopisukościoła,ajedyniezwięzłąkronikęjegodziejów,łączniezdośćdokładnymiinformacjaminatematokoliczności budowy1.Znaczniemniejciekawajestniecopóźniejszapraca,uświetniającakonsekracjękościołauniwersyteckiegowSalzburgu,którazawieragłówniekazaniawygłoszone woktawiekonsekracji2. JednązkwestiiobszerniejomówionychprzezBuchow skiegosąokolicznościpodjęciadecyzjiozburzeniustaregoiwzniesieniunowegokościoła.Jakojejgłównąprzyczy nęwskazałonrozmiarystarejświątyni,któraokazałasięzbytmała,bypomieścićstudentów,licznieprzybywającychnauniwersytetzpobliskichprowincjiRzeczypospolitejorazWęgier,Śląska,Moraw,Łużyc,BrandenburgiiiPrus. Brakmiejscabyłszczególniedotkliwywczasieodprawianychczteryrazywrokuuroczystychmszyzafundatorów idobrodziejówuczelniorazpomyślnośćwładcówicałej Rzeczypospolitej, w których z polecenia rektora miałauczestniczyć cała społeczność akademicka. Koniecznośćpowiększenia kościoła wiązała się też z napływem wiernychnawiedzającychsłynącycudamigróbJanaKantego.Wielu profesorówiinnychduchownychdostrzegałokonieczność powiększeniakościołanadługoprzedrozpoczęciemprac, zapisującnatencelznacznekwotywtestamentach3.„Sumęznacznąnakaplicęb.JanaKantego”zostawiłjużbiskupJakubZadzik(zm.1642)4,awr.1682profesorJanRadzki przekazał spadek„D[ivi]Cantio pro ornamento sepulchri etfabricaecclesiaeS.Annae”5. Przeszkodąwbudowienowegokościołabyłanato miastchwalonaprzezBuchowskiego„sanctaetpiaillius aetatis professorum cura/święta i pobożna troska ówcze- snychprofesorów”,którzywoleliprzeznaczaćpieniądzenawspomaganie ubogich studentów niż na przedsięwzięciabudowlane,postępującwmyślmaksymyśw.Klemensa Aleksandryjskiego: Quantoestgloriosiusmultisbenefacere,quammagnificehabitare?Quantoautemprudentiusinhomines,quamla- pidesimpensasfacere.Atqueideocumomnesproperegniproceresinpolitiorisvitaemodumefformatos,sibihaberentaddictissimos,ettamenpiasplurimorumlargitiones 1 Zimorowic 1672. 2 Zob. Fürst 2002, s. 110. 3 Buchowski 1703, k. B4r–C2r. 4 Piskorski 1706, s. 1049. 5Liber testamentorum…, s. 165, 166. Według Bieżanowskiego (Annales Fundationis Petricianae…, k. 144r) Radzki „praetercalicem aureum, etpatenamauream adaugendaD.Joannis Cantisacrasupellectilidonatam,notabilemquoquesummampecu-niae temploD.Annae a fundamentis erigendo ultima voluntatistabulis reliquit /oprócz złotego kielicha z pateną, które ofiarował na powiększenie wyposażenia św. Jana Kantego, zostawił też wtestamen- ultroneeoblatassponterespuerent;factumestut,cum aliunde bonorum temporalium, aedificiorumque cura, cariorquampauperumegestasDeiquegloriaproduceretur,paupertasacademicaetnullarerumcupiditas,pro simplicitatehodieusquediceretur6. Oilegodniejjestpomócwielupotrzebującym,niżwspanialemieszkać, o tyleż rozważniej wyłożyć pieniądze na ludzi niż na kamień.I dlatego, kiedy już prawie wszyscy dostojnicy królestwa przyjęli elegantszy sposób życia, [akademicy] byli najbardziej oddani [skromności] i odrzucali nawet pobożne dary dobrowolnie im przez wielu ofiarowane. Działo siętak, ponieważgdygdzieindziejzamiłowaniedobudynkówidóbr doczesnychprzewyższałytroskęopotrzebybiednychichwałę Boga, to ubóstwo akademickie i brak pożądania dóbr aż do naszych czasów przemawiały zaskromnością. Ww.XVIIpaupertatemacademicampojmowanojako skromnośćwyróżniającąuczonegoistosownądlajego stanu,niezaśjakowyrazjegorzeczywistegostatusuma terialnego7.Powyższyfragmentświadczyotym,żeka tegoriatabyłaznanarównieżwKrakowie,aodnoszono ją–jaksięwydaje–nietylkodotrybużyciaprofesorówistudentów,alerozciąganoteżnaformyarchitektoniczne kościołauniwersyteckiego,rozumianegojakowyraziparsprototostatusuuczelni. Podjęcie prac budowlanych uznano za konieczne, gdy wbudynkuzauważonopęknięciegrożącejegozawaleniem–nawetwtedyrozbiórkastaregoibudowanowegokościoła niebyłyrozwiązaniemoczywistym,gdyżbranopoduwagęmożliwośćremontu.StreszczonaprzezBuchowskiegodys kusjapomiędzyzwolennikamioburozwiązańzasługujena szczególnąuwagęwkontekściepolskiejteoriiarchitektury, nietylkojakounikatowyopisdylematówtowarzyszących takiejsytuacji,aleteżjakoświadectwowczesnego,aprzy tymjasnosformułowanegogłosunarzeczochronyzabytkówprzeszłości. ParietesquippeEcclesiaequaquaversusinnotabileminclinatiruinam,autnovisarchitectonicisfulciricolumnis,autinsuosresolvilapidescensebatur. PlacuitnonnullispristinamEcclesiaeformamconser vare,addulcemprimiingressusacademicoruminhancecclesiam recordationem, tum propter multorum opinio nesanctitatisinpraefataecclesiadormientiumcorporumdepositionem,tumpropterReverendissimorumAntisti tum, Illustrissimorum Heroum, Benefactorumseriem, tumpropterD.AnnaeMettertiaeinmajorialtarigratio samstatuam,usitatamquepopulodevotionispraxim,tumpropterSerenissimiacInvictisimiJoannisIIIPoloniarumRegis,elocohocadViennaeeliberationempergentis, cieznacznąsumępieniędzynawzniesienieodfundamentówkościoła św. Anny”.Podobnąwzmiankę umieszczono też najegoepitafium, zachowanym w kościeleśw.Floriana. 6 Buchowski 1703, k. Cr. 7 Boute 2010, s. 258. acceptambenedictionemetfelicissimesubAugustissimae Virginis Mariae Nomine admirabilifortitudinecontraOthomannicampotentiamtriumphantis,inrecognitionembeneficiiaccepti,praeclarumMonumentumhuicloco consecrantis: placuit inquamquibusdamantecessoribusetdoctoribus,obtotetpluraaliaantiquitatismonumentaineostatu,quoacceperant,Ecclesiamconservare.Aliisecontraconsultantibus,vergentiumindeteriusparietumruina,firmumanimiinnovaafundamentisEcclesiaaedificandapropositumstabilivit,maximecumspesaliquorumPrincipumeluceret,quorumbeneficiisopimumnovaecclesiaincrementumacciperecredebatur8. Uznano, że ściany kościoła, wyraźnie chylące się ku ruinie, trzebaalbopodeprzećnowymikolumnami,albocałkiemro- zebrać.Niektórzychcielizachowaćdawnąformębudowli,ze względu na miłą pamięć o pierwszym wejściu akademików do tej świątyni i złożenie tam wielu ciał odpoczywających w opinii świętości, jak również licznych Przewielebnych Po- przedników, Jaśnie Oświeconych Bohaterów i Dobroczyń-ców,słynącą łaskami figuręśw. AnnySamotrzeciej w ołtarzugłównym, praktykowane przez wiernych zwyczaje dewocyjne,a także na osobę Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III, królaPolski,któryztegomiejsca,otrzymawszybłogosławień- stwo,wyruszył,byuwolnićWiedeń,apotemnajszczęśliwiej, pod Imieniem Najświętszej Marii Dziewicy, z podziwu god- nymmęstwemzwyciężyłpotęgęosmańskąipoświęciłtemu miejscuprzesławnypomniknapamiątkęotrzymanejpomocy.Więc ze względu na te i jeszcze liczne inne pamiątki prze- szłościpodobałosięniektórymprofesoromidoktorom,żeby zachowaćkościółwtakimkształcie,jakiwcześniejotrzymał. Zaśinnych,przeciwnie,postępującaruinamurówutwierdzała w przekonaniu o konieczności budowy nowej świątyni od fundamentów, zwłaszcza że rozbudzono nadzieje pewnych książąt, spodziewając się, że nowy kościół zwiększy hojność otrzymywanych od nichofiar. Nazwiskreprezentantówobutychstanowiskmożnasięjedynie domyślać, przypuszczając, że Piskorski – później najbardziejzaangażowanywpowstawanienowejbudowli– należałdodrugiejgrupy.Nieznanajestdatapodjęciaosta tecznej decyzji, którą zgromadzenie akademickie podjęłojednomyślnie,postanawiając,żenanastępnymzebraniuzostanieprzedstawiona„mappaichnographica,seuplanta cumfacienovaeecclesiaeinventa”9,czyliprojektobejmu jącyrzutpoziomyiwidokfasady10. 7VIII1686uzyskanozgodęnaotwarciegrobuJanaKantegoiprzeniesieniejegorelikwii11,możnasięwięcdomyślać, 8 Buchowski1703,k.Cv–C2v. 9 Buchowski1703,k.C2v. żewzbliżonymczasierozpoczętopracenadplanowaniemnowegokościoła,zktórymiwiązałosięwykonanieprojektuprzezTylmanazGameren.Niezachowanerysunkisą znanedziękipublikacjiTadeuszaMakowieckiego,któryzkrakowskimkościołemzidentyfikowałaż22planyiszkice,uznającjezawstępnewersje,którychnieprzeznaczonodorealizacji12.Wedługrelacji BuchowskiegopierwotnyprojektTylmana,wzorowanynarzymskimkościeleśw.KarolaBo romeusza„aiCatinari”,zostałodrzucony,m.in.zewzględunabrakdzwonnic,niedostosowaniekaplicdoodprawianiaprocesji,niedogodneusytuowaniearchiwumorazniewielkierozmiarynawyiprezbiterium.Dopoprawytychbłędów wyznaczono pewnych doświadczonych profesorów,aaprobatęzyskałnowyplan,wzorowanynakościeleśw.Andrzeja„dellaValle”: Claruiteotempore,inaulaExcellentissimietIllustrissimiS[acri]R[omani]I[mperii]PrincipisStanislaiLubomirski,RegniSupremiMareschalli,inventornobilisTilman, pictoriaeartisperitissimusetideoinarchitecturacelebris, acmaximepropterevectanonnullaelegantisformaepalatiaeidemPrincipiclarus.IsromanaeS.CarloiBoromaei ecclesiaenationishispanaedispositamsuapteadcubitos nostros mappam monstravit, quae ut in utraque facie, praeclaram praesetulit formam; ita intuentium oculos adsuiapprobationemfacileattraxit.Deerantnonnula, quaeoptabantur:scilicetturrimadimpositionemcam panarum regularis applicatio, sacellorum ad peragen dasjuxtaritumecclesiarumparochialiumprocessiones strictiorordo,archiviecclesiaeadunumecclesiaelatus incommodapositio,breviorarctiorveutriusq[ue]choriambitus et nonnullae intermissae animadversiones, quaesingulaageneraliconvocatione,deputatisadhuncfinem clarissimis nonnullis, peritisq[ue] professoribus, pru dentercorigebantur,etjamecclesiaeplanta,adformam crucis disposita, quaedam ecclesiae romanae similitu dinemS.AndreaedeVallepraeseferens,novaetregula riorcomponebatur;quaetandemapprobataetsubscribi jussa,arctiusadantiquidemolitionemtampliomniumanimospermovit13. W tym czasie na dworze Jaśnie Oświeconego Stanisława Lubomirskiego, księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego i Marszałka Wielkiego Koronnego, słynął jako projektant pan Tylman, niezwykle biegły w sztuce malarskiej, jak rów- nieżsławnywarchitekturze,najbardziejznanyzlicznychpa- łaców tego księcia, zbudowanych w eleganckich kształtach.Tenpokazał plan rzymskiego kościoła nacji hiszpańskiejpw.św. Karola Boromeusza, dostosowany do naszej miary łok- ciowej, który w obu widokach przedstawiał znakomitą for- mę,czymłatwopozyskałsobieuznaniewoczachpatrzących. 10 Natematznaczeńtychterminówzob.Wąsowski1678,s.57;Mań- kowski1946,s.6,7;Targosz1991,s.273,276. 11 Putanowicz1780,k.I2v. 12 Makowiecki 1938, s. 140–143. 13 Buchowski 1703, k. C2v, C3v. Wskazano w nim jednak pewne niedostatki – mianowicie brak harmonijnego rozmieszczenia wież do zawieszeniadzwonów,układ kaplic zbyt ciasny dla prowadzenia procesji zgodnie z ceremoniałem kościołów parafialnych, niewygod- ne umieszczenie archiwum przy jednym z boków kościoła, za krótkie i za wąskie obejście prezbiterium inawy,a także innejeszczeniedogodności.Zostałyonekolejnopoprawione wSalzburgu1.Badacztenzauważyłrównież,żezmianakoncepcji była podyktowana chęciąnawiązaniaarchitektonicznejrywalizacjizwzniesionymnapodobnymrzuciekościołemJezuitów2,cowkontekściestałejrywalizacjiuczelniztymzakonemwydajesiębardzoprawdopodobne.Zprzytoczonegofragmentuniewynika,czyplantenrównieżopracowałTylman,czyteżowidoświadczenipro 41. Kraków,kościół św. Anny,projekt rzutu,wg Makowiecki 1938 42. Kraków,kościół?św.Anny,projektfasady,wgMakowiecki1938 przez pewnych światłych i biegłych profesorów, wyznaczo- nych w tym celu przez Generalne Zgromadzenie, i sporzą- dzono nowy, bardziej prawidłowy plan, oparty na figurze krzyża, wykazujący podobieństwo do kościoła św. Andrzeja „della Valle”, który wreszcie zatwierdzony i przeznaczony do podpisania bardziej przekonał wszystkich do zburzenia sta- rego kościoła. StanisławMossakowskiprzypuszczał,żeTylmanpocząt kowozaproponowałakademikomprojektopartynapierw szymzrzymskichwzorów,ponieważzpodobnejkoncepcji skorzystanowznoszącparyskikościółSorbony;architektpostąpiłwięcpodobniejakniewielepóźniejJohannBernard FischervonErlach,projektujący kościółuniwersytecki fesorowie,wśródktórychWandaBaczkowskadomyślałasięPiskorskiego i Buchowskiego3, pracujący ewentualnie z po mocą miejscowych budowniczych.Trzebajednak przyznać,żedwarysunkiopublikowaneprzezMakowieckiego(il.41, 42) sąbliskiebudowlizrealizowanej4(il.43,44,45,46). 1 Mossakowski1965,s.50.Badacztenuznał,żeFischervonErlachodwołałsiędotegowzoruzapośrednictwemkościołaSorbo-ny.Odmienne stanowisko przedstawił Hans Sedlmayr, który stwierdził,żekościółparyskiniebyłdlaniegowzorem,ale„pa-raleląstylistyczną”(Sedlmayr1981,s.381–387).Tainterpretacjaniewydajesięjednakprzekonująca,gdyżpodkreśloneprzez niego różnice między obiema budowlami można najprościej wytłumaczyć odmiennością lokalnych warunków. Pierwszapropozycja Tylmana pozwala przypuszczać, że takie rozwiąza-nieprzestrzenneuchodziłoww.XVIIzastosownedlakościoła uniwersyteckiego. 2 Mossakowski1965,s.52;Mossakowski2012,s.48. 3 Baczkowska1981, s.560. 4 Związektychrysunkówzkościołemśw.Annypróbowałostat- niozakwestionowaćKarpowicz,dochodzącdowniosku,żeniezostałyonenarysowaneprzezTylmana(Karpowicz2015,s.367). Jestonanieznaczniemniejsza(52×30m)odnarysowanej (54×36m)iróżnisięodniejpowiększeniemprezbiteriumorazprzęsłachórowego,połączonychzkaplicami,między którymiposzerzonoarkady.Kapliceprzynawowenakryto kopułami,zktórychdwieśrodkowewyposażonowlatarnie, aczteryskrajnepozostałyślepe.Buchowskiodnotował,że toostatnierozwiązaniedyrektorfabrykiwprowadził„adin kaplicwtransepcie,corazemzprzejściamizaołtarzem głównymiśw.JanaKantegoumożliwiałodostępzzakry stiidokapliczominięciemgłównejprzestrzeni,wktórejodbywały się uroczyste nabożeństwa, a przedpołudniami ciągłaliturgiagodzin6. Ponieważniemażadnychdowodównadalszezaanga żowanieTylmanawpraceprojektowe,wydajesięprawdo starsacellorumecclesiaepaduanaeS.Iustinae”5,czylina wzórzwiązanegozuniwersytetemkościołaBenedyktynówwPadwie(il.47),którymusiałbyćdobrzeznanypodróżującymtampolskimstudentom.Równieżfasadaróżnisię odprojektowanejdodaniemkolumnowegopseudoportyku, zwężeniempólzportalamibocznymiiumieszczeniemnad podobne,żejegoudziałograniczyłsiędoprzedstawienia dwóchrysunkówwspomnianychprzezBuchowskiego. Byłotozapewnezgodnezczęstąwokresienowożytnympraktyką,którejpóźne,alewyraźnepotwierdzeniemożna znaleźćwpracyWojciechaBystrzonowskiego.Zalecałon architektomwykonywaniewłaśnietychrysunków,pisząc, ?43. Kraków, kościół św. Anny, rzut, wg Gomoli-szewski 1966 44. Kraków,kościółśw. Anny,fasada, fot.M.Kurzej nimispływów,atakżerezygnacjązgórnychkondygnacji wieżorazkształtamiotworówiszczegółamiartykulacji. Niektórezmianywynikałyzdostosowaniaprojektudowymogówliturgicznych.Wceluułatwieniaprocesjiposzerzonoprzejściamiędzykaplicami–oczymjużbyłamowa–atakżezapewneotwartozakrystięikapitularzdo Tenostatniwniosekjesttrudnydoprzyjęcia,zważywszyżery-sunki mają charakterystyczną podziałkę w łokciach, taką samą jak inne wykonane przez tegoarchitekta. 5 Buchowski1703,k.F4v. 6 Jejporządek jest znany z początkuw.XVIII.Wikarzy codziennie śpiewalimatutinęilaudes,potemkanonikuroczyścieodprawiał mszę czytaną, a w adwencieroraty.Następnie hebdomadariusz śpiewałprymę(wniedzielęrazemzescholarami),późniejwika- rzyśpiewalitercję,apojejskończeniuwyznaczonykaznodziejawygłaszałkazanie.Ponimwikarzyśpiewalisekstę,następnie odbywałasięprocesjaiodprawianosumę,poktórejwikarzy śpiewalinonę.Wgodzinachpopołudniowychwdniuroczysteprałatikanonicyodprawialinieszpory,którerozpoczynałooka-dzeniegłównegoiinnychołtarzy,orazkompletęześpiewemscholarów,zaśwdnizwykłeodprawienietychgodzinnależało dowikarych(WizytacjaŁubieńskiego…,s.572,573). 45. Kraków,kościół św.Anny,fot.M.Kurzej że„tendwojakiichnograficznyiortograficznyabryskażdejstrukturyjakonajregularniejnależywyrobićarchitektowi”1.Natakąewentualnośćwskazująpóźniejszyproblemzrozwiązaniemkopuły,którazostałajedyniezaznaczo nawrzucie,aleniebyładokładniewidocznanażadnym zrysunków2,orazfakt,iżnazwiskaHolendraniewspo mnianowśródtwórcówkościoławymienionychwgałcenajejszczycie,aninieodnotowanowksiędzerachunkowej.PrzypuszczenieMossakowskiego,jakobypobytarchitekta wKrakowienapoczątkur.1695wiązałsięzwykonaniemprojektówwystrojukościoła3,niewydajesięprawdopo dobne,chociażbydlatego,żewtakimwypadkunietrzebabyjegoprojektówsprowadzaćpocztązWarszawy.BardzowątpliwajestrównieżidentyfikacjajednegozrysunkówTylmanajako projektu ołtarza do krakowskiego kościoła, opartajedynienapodobieństwiearchitekturywnętrza,do któregomiałzostaćwstawiony4. Najbardziejprawdopodobnywydajesięwniosek,żeTylmanprzesłałdoKrakowapodwapodstawowerysunkidla każdej z przynajmniej dwóch opracowanych przez siebie koncepcji,opartejnadwóchwzorachrzymskich,wskazanychmuzapewneprzezprofesorów.Projektyteniebyłyjednakbezpośrednioprzeznaczonedorealizacji,alemiały zazadaniewskazaćrozwiązaniaartystyczne,któredopieroplanowanouzupełnićidostosowaćdolokalnychwarunków.Wskazujenatorównieżfakt,żewedługrelacjiBuchow skiegodopieropoichpozyskaniuzaczętodebatowaćnadmiejscem,wktórymnowykościółmiałstanąć. Vastiorlocusettabulaeichnographicaeaccomodatusde erat,latusenimplateaeameridiae,aboccidenteschola 1 Bystrzonowski1743,k.Dv. 2 Mossakowskizałożył,żeTylmanmusiałdostarczyćprojektko-puły,skorozakładałjejwzniesienie(Mossakowski1965,s.41, przyp. 14), w świetle powyższych ustaleń nie jest to jednakwniosekuprawniony. parochialis, a septemtrione civium domus, ab oriente praepositi residentia, ecclesiam arctabant, igitur principium demolitionisscholaeparochialis fecit,quae paulo ad occidentem promota […]. Interea nonnullis professoribusaliundecnostanterpersvasumfuit,ecclie siaeaedificandaefaciemnonadlatusplateaesedinipsa pltea diagonaliter consignari, utpote quod e foro urbis augustior, primusque prospectus in plateam S. Annaevergeret,habetquevisusinsigneoperisarchitectoniciobjectum,quodanimumfrequentiusecclesiamdemirandi,promoveret.Regulamquoquenonpostremamarchitectisinesse,itafaciemsuioperisdirigere,uteamoculus,sine cervicisgravamineelevatus,unointuitucomprehendat. Alioquin ad rite cognoscendam ecclesiae faciem, pars anteriorCollegiiClassicinidemoliretur,impediret;essetquestrictiorfuturorumadecclesiamgraduumambitus,quamprobatapraxislaudaret. Hae et aliae non absimiles rationes, quia ab aliqu otcondignisvirisproferebatur,haesitaretantispereos, qui ad fundamenta locanda destinati fuerant, fecerunt utlateresaliaquemateriamuronovoeveteriinserviens, in alium et non parietem ecclesiae ponetur locum, do nectandemfuturovere,maturiorPatrumUniversitatis consultatioaccederet,quatenusinfundoprimaevo,Deo dicatoethaereditario,novaecclesiaeextollatur,taliter regulatautetplateaeornamentumadaugeatetacceptamlocicapacitatemproposseadimpleat,sanctemonentium,cupiditatemalienorumfundorumabanimisacademicis, quialiosadjustitiamerudiunt,prorsusamoveri,religio suminsuperaliaspraebereexemplum,suamquantam cunque exiguam haereditatem sine iniuria proximi ad Deicultumdextreaccommodariposse.Nametplateaelatitudo,ubiattentiusexaminaretur,strictiorinveniebatur,quamtamlatamimoduplolatioremfaciemcapareposset. Et ecclesia ipsa, ad latitudinem plateae protracta, plus damniurbi,quamornamentifecisset.Etsimediumfacieiplateacomprehendisset, reliqua templi erigendi extrema,CollegiNovodvorscianoabuna,domuipraepositaliabaltera parte, demolitionemnecesitassent5. Brakowałomiejscaodpowiednioprzestronnegodlarzutupla- nowanego kościoła, ponieważ od południa zwężała je pie- rzeja ulicy, od zachodu szkoła parafialna, od północy domy mieszczańskie, a od wschodu siedziba prepozyta i dlatego szkołę trzeba było zburzyć i przesunąć nieco na zachód […]. Tymczasemniektórzyprofesorowieprzekonywali,żebyzbu- dować kościół z fasadą nie w pierzei ulicy, lecz w poprzek, na samej ulicy, tak żeby wspanialszym widokiem wciągała wzrok patrzących z rynku miasta w ulicę św. Anny i pokazy- wałaznakomitedziełoarchitektury,zachęcającdoczęstszegopodziwianiakościoła.Jednazpierwszychzasadarchitektury każe bowiem tak ustawić fasadę dzieła, żeby dała sięobjąć 3Por.Mossakowski1973,s.198,199;Mossakowski2012,s.20,197. 4Por.Mossakowski1965,s.48. 5 Buchowski1703,k.C3v–C4v. jednymspojrzeniem,bezuciążliwegowyginaniakarku.Jednakwłaściwa ekspozycja kościelnej fasady wymagałaby zburzeniafrontowejczęściKolegiumNowodworskiego,atakżezmniej- szałamiejscenaschody,którepowinnyjąpoprzedzaćzgodnie ze sprawdzoną praktykąbudowlaną. Tei inne podobne argumenty, wskazane przez pewne godneosoby,skutkowałytymczasemwahaniemtych,którym powierzonowytyczeniefundamentów,aprzeztocegłyiinne materiały, które ze starego muru mogły posłużyć nowemu, wykorzystywano w innym miejscu niż ściany kościoła, do- póki w końcu nie zapadło dojrzalsze postanowienie Ojców Uniwersytetu, żeby na pierwotnym miejscu, poświęconym Bogu i odziedziczonym zbudować nowy kościół i tak go roz- planować,byzarazemdodawałozdobyulicyiwmiaręmożli- wościwypełniałpowierzchnięprzyjętegoplacu.Słusznieod- rzuconoteżpomysłzajęciacudzychgruntów,gdyżakademicy,którzy sami nauczają innych o sprawiedliwości, nie powinni krzywdzićsąsiadów,leczwłaściwiewykorzystaćwłasne,choć szczupłe dziedzictwo dla kultu Bożego. Poza tym szerokość ulicy, gdy ją dokładniej zmierzono, okazała się za wąska, by pomieścićnawetdwarazyszersząfasadękościoła.Samkoś- ciół,wciągniętywświatłoulicy,byłbyteżdlamiastabardziej szkodąniżozdobą,ajeślifasadamiałabystanąćnaosiulicy, wzniesienie pozostałych ścian zewnętrznych wymagałoby zjednejstronyzburzeniaKolegiumNowodworskiego,azdru- giej domuprepozytury. PoczątkowyfragmenttejrelacjibyłcytowanyprzezMossa kowskiego,którywyrwałgozkontekstuibłędnieodniósłwzmiankęoskomponowaniufasadypodkątemwidoku zRynkudokoncepcjizrealizowanej,niesłuszniesugeru jąc,żeTylmanzaprojektowałjądlaobecnejlokalizacji6. Zrealizowanafasadabyławidocznawyłącznieodstrony biegnącejodRynkuulicyśw.Anny7,niemożnajejjed nakdostrzeczjegopłyty,jeśliwięcplanowanojąpodką temwidokuzkonkretnegopunktu,mogłonimbyćtylko CollegiumMaius(il.46),aściślej–jegoreprezentacyjne wejście,przyktórymznajdowałsięobrazczczonyprzezśw.JanaKantego8. ZtekstuBuchowskiegowynikajednoznacznie,że dyskusjanadusytuowaniemkościoławywiązałasiędo pieropowybraniuprojektu,apierwsza,niezrealizowanapropozycja zakładała wzniesienie kościoła w przestrzeniulicyizamknięciejejfasadą,którawtensposóbbyłabywidocznaodstronyRynkuimożliwadoobjęciawzrokiemwcałości.Mankamentemtakiegorozwiązaniamiałabyćprzede wszystkim konieczność zburzenia częściKolegium Nowodworskiego.Opróczwzględówpraktycznychzausy tuowaniemkościołapopółnocnejstronieulicyprzemawia łateżchęćzachowaniasakralnościmiejsca.Trzebarównieżzaznaczyć,żeprzyinnymniżobecnieusytuowaniubudowli niedałobysięwjejwnętrzuwykorzystaćnaturalnegoświa tładozbudowaniaprogramuikonograficznego9. 22V1689odbyłosięuroczystepołożeniekamieniawęgielnego,opatrzonegopoetyckimnapisemautorstwaStanisławaBieżanowskiego.CeremoniidokonałbiskupJanMałachowski10,adominikaninStanisławOrmińskiuświetniłją okolicznościowym kazaniem11. Pracamikierowałpoczątkowoniewymienionyznazwiskaarchitektluksemburski,którypopełniłpoważnybłądprzyzakładaniufundamentów,zmniejszająctransept.Możnasiędomyślać,żetoPiskorskiwskazałnapomyłkępoprzednika,coskłoniłowładzeuniwersytetu do powierzenia mu kierownictwa prac12,ajejkorektamogłabyćrównieżokazjądodostosowaniadługości transeptu do planowanych efektówświetlnych.Piskorskizostałwybranynatostanowisko1XII1692przezspecjalnie zwołane zgromadzenie konsyliarzy,adecyzjętęzatwierdzono15XII,dziękiczemumógłonprzezzimęprzygotowaćsiędonadchodzącegosezonubudowlanego13.Możnaprzypuszczać,żejegopierwszymzadaniembyłozabezpieczenieprzedsięwzięciaodstronyfinansowej14. Pozostawionaprzezprowizoraksięgazawierawpływyiwydatkizl.1693–1703,którejednaknieobejmująpracprzygotowawczych i wykopów fundamentowych, toteż całkowitykosztbudowyidekorowaniakościołajesttrudnydoustalenia. Łączną sumę wydatków i wpływów wudokumen towanymdziesięcioleciumożnateżpodaćtylkowprzy bliżeniu,zewzględunaniedokładnieoszacowaneofiaryprzekazywane w materiałach budowlanych,wykorzystanie 46. Kraków,kościół św. Anny,fasada widziana z wejścia do Collegium Maius, fot. M. Kurzej 47. Padwa,kościółśw.Jus-tyny,fot. M.Kurzej 6 Mossakowski1965,s.44;Mossakowski2012,s.50. 7 WniosekJerzegoGomoliszewskiegoodostosowaniufasadydooglądaniazprzejściawzdłużmurów(Gomoliszewski1966,s.163, 189)niewydajesięwiarygodnyzewzględunajegominimalnąru- chliwośćiwątpliwądrożność,atakżeznaczneprawdopodobień-stwo,iżwskazanyprzezniegopunktbyłówcześniezabudowany. 8 Zob. s. 223, 224. 9 Zob. s. 113–169. 10 Buchowski1703,k.D2r,D2v. 11 Ormiński1689;zob.s.267. 12 Buchowski1703,k.D3r. 13 RationesPerceptorum…,s.1. 14 Buchowski1703,k.D3v. materiałówrozbiórkowychorazróżnicewwartościróżnychmonetwstosunkudozłotychobrachunkowych1.Budo węnowegokościołazasiliłateżsprzedażstarychołtarzy, któretrafiłydoświątyńnaprowincji,aleniestetyniezachowałysiędonaszychczasów2.Zaksięgowanowydatkinasumę241705złp,awpływybyłyoprawie30000niż sze.Opróczśrodkówwłasnychuniwersytetuzłożyłysię nanieliczneofiaryizapisytestamentowe,alewiększość znichpochodziłaodprofesorów.Sumującśrodkiinsty tucjonalneiprywatnemożnaszacować,żeakademicypokryliokoło2/3kosztów.Zpozostałychwpływówwięcej niż1/5ofiarpochodziłaodprzedstawicieliduchowieństwa, wśródktórychnajwiększągrupęstanowiliksiężadiecezji krakowskiej,zapewnezwiązanizuczelniąjakojejwycho wankowie. Zaczęły one napływać szerszym strumieniempotym,jak22V1695,wświętoZesłaniaDuchaŚwiętego,biskupJanMałachowski publicznie obiecał wesprzećbudowęznacznąsumą,którąwtestamenciepowiększył dokwoty16000złp,stającsięnajwiększymprywatnym współfundatorem.DrugacodowielkościbyłaofiaraprofesoraKrzysztofaSowińskiego,którypokryłkosztołtarza głównego,wynoszący8833zł,zwyjątkiemobrazu,naktórywr.1698wydano1111złpprzekazanychwtestamencie przez Annę Balcerowiczową.Natrzecim miejscu plasuje sięwkładbiskupaKazimierzaŁubieńskiego,który„inge niosaepietatisinsigneopusfeliciteraggressus”odpoczątku r.1695wspierałurządzeniemauzoleumśw.JanaKantego.Przekazywałonnatencelnietylkowłasnepieniądze,aleteżpozyskaneodinnychofiarodawców,dziękiczemumógł wesprzećbudowęsumą6887złp3. KolejnemiejscenaliściedobroczyńcówkościołaprzypadasamemuPiskorskiemujakofundatorowiwystrojukaplicyswojegopatrona.Możnajednakprzypuszczać,żeużyłonwtymcelunietylkogotówki,alerównieżperswazji,zbierającpieniądzezinnychźródełlubuzyskując zniżkiuwykonawców.Natakąewentualnośćwskazująwpisywksiędzerachunkowej,wedługktórych„hocprimumtempliexornatiopusSoliDivinaeProvidentiaeplenotituloDirectorFabricaeinacceptisrefert/topierwszedzieło ozdobionego kościoła Dyrektor Fabryki zawdzięcza darom Sa-mej BoskiejOpatrzności”.Postronie wydatkówzanotowano: Sicutpercepta,DeoetDirectoriFabricaecognitasunto.ImagoapraestantissimoPictoreRegisHispaniarumDonPaganipictaabarteperitiscentumungaricisaestimata 1Zob.Tomaszewski1934.Tamobszernymateriał,pozwalającyna porównanietychkwotdoówczesnychcenorazpłac.Wszystkiekwotypodanowprzeliczeniunapolskiezłoteobrachunkowe(złp),któredzieliłysięna30gr.Doichwypłacaniaużywanebyłytynfy, miedziane szelągi(solidy,boratynki) o nominale ? gritalary(florenos,ungaricales),warte6?złp,którychużywano do rozliczeń z artystamizagranicznymi. 2 Żmudziński 2009, s. 128–132. 3Rationes Perceptorum…, s. 1–45. est.Totumnihilominusopusregularidebetadaliarumcapellarum expensas exceptaimagine. [wydatki] tak jak wpływy niech będą znane Bogu i Dyrek- torowi Fabryki. Obraz namalowany przez pana Paganiego, najwybitniejszegomalarzakrólaHiszpanii,zostałprzezznaw- ców sztuki wyceniony na 100 zł węgierskich, zaś pozostałekoszty,oprócz obrazu, można ocenić przez porównanie z in- nymikaplicami. Idączatąsugestią,wkładPiskorskiegomożnawycenićna 2953złp,zważywszynakoszturządzeniaprzeciwległejka plicyśw.Józefaorazfakt,żejejobrazbyłdwarazytańszy4.Choćpracedekoratorskierozpoczętoodsklepieniaprezbiterium5, to kaplica była pierwszym wnętrzem kościoła, któremożnabyłozaprezentowaćjakoukończone6.Wydajesięzatem,żeodjesienir.16967możnająbyłooglądać,copomogło zachęcić innychofiarodawców. Za przykładem Sowińskiego, Łubieńskiego i Piskorskiego poszli inni fundatorzy, którzy sfinansowali urządzeniepozostałychkaplic.Wojskisądecki AleksanderMyszkowskiofiarował3100złpnaurządzeniekaplicyśw.Józefa,zostającwtensposóbnajhojniejszymindywidualnymdarczyńcąświeckim.Archidiakonkrakowskiks.RemigiuszSuszycki pokryłkosztwystrojuoratoriumśw.Katarzyny,referendarzkoronnyks.WładysławPrzerembskiobdarowałkaplicęśw.JanaChrzciciela,akanoniktarnowskiks.DominikGo reckitędedykowanąMatceBoskiej.Głównymsponsorem kaplicyśw.PiotrazostałinfułattarnowskiPiotrStanisławOrłowski,alenajejurządzeniewpłynęłyteżinneofiary. Koszturządzeniajednejzkaplicwahałsięodniecoponad2600(św.JanaChrzcicielaiśw.Józefa)doprawie3900złp(św.Piotra), awpływy(księgowane osobno dla każdejznich)znacznieróżniłysięodwydatków8. SpośródwyższegoduchowieństwabudowękościoławsparłdawnyuczeńPiskorskiego,biskupStanisławSzem bek,późniejszyprymas,aówcześniesufragankrakowski, któryprzekazał2440złp.Mniejszeofiarywnieślibiskupi litewscy–żmudzkiJanKryszpin(1000złp)iwileńskiKonstantyBrzostowski(200złp).Zprzedstawicieliszlachty znacząceofiaryzłożylipodczaszywarszawskiJanWawrzyniecWodzickiijegożonaAnna(łącznie3550złp),marszałeknadwornykoronnyHieronimAugustynLubomirskizżonąKonstancją(łącznie2230złp),atakżemacocha 4 RationesPerceptorum…,s.47,257,353,354.Rejestrwydatków nakaplicęśw.Sebastianaistniałwniezachowanymbrudnopi- sie.Świadczyotymwzmiankaoukończeniumalowidełwjej arkadzieprzezKarolaDankwartawlistopadzie1686,których kosztmiałbyćodnotowany„inregestocapellaeS.Sebastiani”. 5 RationesPerceptorum…,s.110. 6 Maślińska-Nowakowa1971,s.58. 7 MalowidłaDankwartabyłygotowe16XI1696(RationesPercep-torum…, s.116). 8 Rationes Perceptorum…, s.43–46,339–353. dawnychpodopiecznychPiskorskiego,BarbaraAnnaSzem bekowa(1000złp).Niektóreofiarymiałycharakterwotów– kasztelanradomskiJanLanckorońskiprzekazałprzezleka rzaJanaDzidowskiego1110złpwpodzięceprzywrócenie zdrowiaswojejżonyJadwigiTarłówny,aAnnazLubomirskich, żona wojewody poznańskiego Stanisława Małachowskiego,ofiarowała666złpzauzdrowienieswojegosynaJanazasprawąśw.JanaKantego.Darymieszczanwyniosłyłącznieniewieleponad1500złp,zczegonajwiększybyłlegatkupcaJanaSroczyńskiego,wynoszący1110złp,adrugąco dowielkościbyłaofiaraZuzannyKasprowiczowej,matkistudenta filozofii. Dozupełnychwyjątków należały wpływyodprzedstawicieliinnychgrupspołecznych.Największymznichbyłasuma560złppozmarłymJanieChrząszczu,chłopieznależącychdouniwersytetuNasiechowic,którąwindykowanoodniejakiegoKąckiego.OdnotowanoteżsymbolicznąofiaręwwysokościzłotówkiitrzechgroszyodsiostrywikariizkrakowskiegoklasztoruKlarysek9. Osobnoksięgowanoteżwpływyiwydatkinaniektóre drobniejszeprace.Byłwśródnichportalzakrystii,którysfinansowano z zapisu profesora Pawła Wojewódzkiego,jegoepitafiumumieszczonojednaknadprzeciwległym wejściemdokapitularza,wobramieniudrzwizakrystii upamiętniono zaś Sowińskiego jako fundatora ołtarza.Fundacjązbiorowąodużymznaczeniusymbolicznymbyła srebrnafigurabaranka,którązamierzanoumieścićnagro bieśw.JanaKantego.Jejkoszt,wynoszący641złp,pokry towcałościzdrobniejszychofiarprofesorów.Największa, MateuszaPsojeckiego,wyniosła99złp,AdamStrykowskidał66złp,areszta(m.in.JanEkart,AndrzejBuchowski, MarcinOśliński)przeważniepo35złp;najskromniejszybyłdarSamuelaPodgórskiegowwysokości11złp. OpróczfinansowaniaPiskorskijakoprowizorzajmował siępozyskiwaniemmateriałówbudowlanych,organizacją prac oraz kontraktowaniem wszystkich wykonawców od najwybitniejszychartystówzagranicznychpoprostychrze mieślnikówmiejscowych,wykonującychdrobnepraceka mieniarskie,stolarskieczyślusarskie.Współcześniuważalijegowpływnaformękościołazadecydujący,nazywającgodyrektorem fabryki i głównym architektem10, a Buchowskitakopisałjegozaangażowanie: Itademumadutramquelaborantiumpartem,continua quotidianae directionis attendentia laborantium est, ut res tandem in eam deducta perfectionem, latomos, murariosqueipsos,raramimpracticatamqueartissuae instructionemsuscepisse,acspiritumquendamintelli gentiaeDirectoriFabricaeastitisse,cuiusmotu,etam Dopieroprzycodziennymnadzorzedyrekcjinadkażdągrupą robotnikówdoprowadzonowreszciepracedotakiejdoskona- łości,żekamieniarzeimurarzedoszliwswojejsztucedowy- jątkoworzadkospotykanejwprawyiwspieraliprzenikliwość umysłuDyrektoraFabryki,dziękistaraniomktóregozogrom- nejmasynieobrobionychkamieniciąglepowstawałarosnąca w oczach uporządkowanastruktura. Głównym pomocnikiem Piskorskiego byłFranciszekSolari,któryodpowiadałzakonstrukcyjnąstronębudowyprzezcałyczasjejtrwania.Piskorskizatrudniłgo consiliumTacitimonentis secutuseos qui magnarumoperarerumsuscipiunt,aestimaredebere,anquodincho-aturutile,anpromptumeffectuautcertenonarduumsitadsecurioremfabricaedispositionemadhibuitNobilemFranciscum Solari, probatum laudatumque architectum,atqueeroresinarctioremtransversorumsacellorummurummultosumptuemanatos,fausteacdiligentercorrexit, stabilivitinsuperamplioratransversissacellisfundamentaerlateridiagonalichoriminorisfirmioremaddiditinfundolatitudinem12. podążając za radąTacyta,napominającego, by ci, którzy po- dejmująsięwielkiegodzieła,oceniali,czycośwydajesięuży- teczne, a także czy jest łatwe w wykonaniu, a przynajmniej czyniejestzatrudne,dlapewniejszegozarządzaniabudowązaangażował szlachetnego Franciszka Solariego, sprawdzone-go i chwalonego architekta, a także szczęśliwie i rozważnie poprawiłpowodującewielkiekosztybłędy,którepolegałyna zbytwąskichmurachtranseptowychkaplic,zabezpieczającje obszerniejszymifundamentami,atakżedodającbezpieczną szerokośćpodstawiepoprzecznejścianyprezbiterium. Solari pobierał roczną pensję w wysokości 500 zł, którą od r.1698obniżono,zapewnewzwiązkuzespadkiemintensywnościpracbudowlanych.Dojegoobowiązkównależałnajpewniej inżynieryjny nadzór nad pracami budowlanymi,atakżesporządzanieprojektówwykonawczych.Znimteżnależy wiązaćszczegółoweopracowanie wielu wyrafinowanychkorekturoptycznych13.9II1700wzmiankowanogo jakochorego,anastępnienieodnotowanodlaniegowypłatażdo14IX1703,kiedytootrzymał79złpjako„solatiumlaboris”14. Oprócz niego zatrudniano też superintendentarobotników,któryzarocznąpensjęwwysokości50złpmiałzapewnekierowaćmurarzamiiinnymipracownikaminiewykwalifikowanymi15. vastalapidum,indispositaquecongerie,regularissemper ordosuccesserit,palamacliberefaterifecerit11. 9 RationesPerceptorum…,s.1–43. 10 Buchowski1703,k.I3r. 11 Buchowski1703,k.Er. 12 Buchowski1703,k.D3r,D3v.CytatpochodzizIIksięgiHistorii,rozdz.76. 13 Natemat szczegółowej analizy korektur zastosowanych w koś- cieleśw.Annyzob.Gomoliszewski1966,s.141–250. 14 RationesPerceptorum…,s.49–164,206;Kurzej2012a,s.399,400. 15 RationesPerceptorum…,s.116,130,188,201. 48. Kraków,kościółśś. PiotraiPawła,kopuła, fot. M.Kurzej 49. Kraków,kościół?św. Anny,kopuła, fot. M. Kurzej Pracerozpoczętoodrozbiórkinawystaregokościoła, alezachowanojegoprezbiteriumżebysprawowaćwnimliturgiędokońcabudowy.Musiałosięwięconoznajdowaćpozaobrysemobecnejbudowli,zapewnenawschódodkaplicyśw.JanaKantego1,arozebranezostałodopierona przełomier.1699i17002,potymjak28VII1699wnowym kościeleporazpierwszyodprawionouroczystąmszęzoka zjiświętapatronki3.WmiarępostępubudowyPiskorskide cydowałorozwiązaniachtechnicznychorazartystycznych. Dopierwszychnależałakonstrukcjadachu,wedługniektó rychmożliwegodozastąpieniaprzezpokrycieumieszczonebezpośrednio na murzesklepienia: Videbaturnonnullismuriquaqueversuscrassitiesacfirmitas,fornicemecclesiaeriteclausum,adinstarGreciae,Latiorumqueoperum,subdiosecureconservareposse.Verumcrassiorhumidiorqueaërisinhacprovinciacon stitutio et praxis tot seculorum tractu probata, semper adtectumriteconstruendumDirectorempermovebat. coëuntiumlaterum,acutioremangulumconstituentium, altera inferior,cujus vertex obtusangulusest.Priora Gothis introducta, mirum in modum firma, nullum prorsusmortis(quaeetiamsaxisinest)facileaccessum praeseferens,crebrisinternetrabiumligaturisinvoluta, rariores arbores absorbet. Altera ad verticem, nisi pa rallelaipsibasi,trabeetadjacentiumhincindeduorumscalenicae figurae substaculorum coordinatione commodior,ad exsiccanda nonnunquam eccleisiae apparamenta plurimum apta, recentioris modi habetapprobationem4. Niektórymsięwydawało,żezewzględunagrubośćisolidnośćmurów,porządnie nakrytych sklepieniem, kościół może się obyć bez dachu, podobnie jak budowle greckie i lateńskie. Jednak gęstsza i wilgotniejsza pogoda tego kraju, a także sprawdzona przez wiele stuleci praktyka przekonały Dyrek- tora do zbudowania zwyczajnegodachu. W tych stronach znano dwa jego typy, oparte na figurze trójkąta równoramiennego – jeden wyższy, o kalenicy, do Duplexlaudaturinhisprovinciis,isoscelicifiguram trianguli praesentantis tecti forma, una altior ad verticem 1 Natemat usytuowania wcześniejszego kościołazob.Włodarek2009,s.92–95. 2 Rationes Perceptorum…, s.160–164. 3 Rationes Perceptorum…, s. 22,155. 4 Buchowski1703,k.E2v,E2r.Przytoczonyfragmentzasługuje nauwagęzewzględunaskojarzenieformywysokiegodachu zludemGotów,stanowiącwczesnąpróbęwskazaniacharakte-rystycznej cechy architektury średniowiecznej. Możliwe, że był on inspirowany obszerniejszymi rozważaniamiFontany,któryjednakniekojarzyłkształtówdachówzestosującymijenaro-dami(Fontana1694,s.102–104). którejpołacischodząsiępodostrzejszymkątem,druginiższy,któregoszczytjestmniejostry.Pierwszyznich,wprowadzonyprzezGotów,odznaczasięgodnąpodziwutrwałością,aleni- komu oprócz śmierci (która przecież zdarza się na budowie) niedajełatwegodostępu,askrywającwewnątrzlicznełącze- nia belek, wymaga znacznej ilości rzadkiego drewna. Drugi, o mniejszym spadku połaci, jest wygodniejszy do złożenia z krokwi i więzarów układanych w figury nierównoboczne, jest często właściwszy jako przekrycie kościoła, a przy tym zgodny z nowszym sposobembudowania. Najpoważniejszymwyzwaniemkonstrukcyjnymbyłabudowakopuły.Otym,jakważnabyłataczęśćkościoładlajegotwórców,świadczyfragmentksiążkiBuchowskiego,wktórymporównanojejrolędogłowyciałaludzkiegoibrylantuwpierścieniu,aogromjejdoosobnegokościołagórnego.MatematykwskazałteżnajsłynniejszeprzykładyjejzastosowaniawRzymie–antycznyPanteonibazylikęwatykańską,którejomyłkowododałdrugiewyzwanie,zapewne przez skojarzenie z krakowskim kościołemJezuitów. Universamecclesiaesymmetriamnonaliter,acsicaput, humanaeimaginiselegantiam,tholusconstituit,ingen tibusesectolapidequatuorpilisetcolurisinsistensmachina,supernamquandamecclesiam,seuipsumecclesiaelumenetpretium,velutadamasinannulopraesentat.Ad mirandumopus,quodmanusartificumsuprafirmarepoterat!PriscumilludsaeculumgloriarivoluitinPantheone,mirificaestructuraecirculariaedificio,Romaeadgentiumconcursumerecto.Sedhocipsumartismonumentum,si hodiesuprabasilicamSS.ApostolorumPetrietPauliin Vaticano ad eandem mensurae magnitudinem et qua litatemfirmiterpositumcerneret,quidiudicaretaliud,quamindieshominummentesadperfectionemhabilitari,atqueincitamentolaudisadmaioramoliminaelevari5. Właściwą proporcję całego kościoła stanowi kopuła, będą- ca tym, czym głowa dla wyglądu ciała ludzkiego. Konstruk- cja, stojąca na czterech wielkich podporach, czyli filarach z ciosów kamiennych, przedstawia jakby górny kościół albo samoświatłoiwartośćkościołaniczymbrylantwpierścieniu. Godne podziwu dzieło, wyniesione rękami artystów ponad ograniczenia statyki!Tamtedawne stulecia chwaliły podob- ne w Panteonie – okrągłym budynku o niezwykłej struktu- rze, zbudowanym w Rzymie na zebrania pogan. A jeśli ktoś widział takiż pomnik sztuki w bazylice śś. Piotra i Pawła na Watykanie,solidniewzniesionywnowszychczasachwedług podobnejjakościimiary,niemiałbywątpliwości,żeonrów- Pierwszawzmiankaopracachprzykopulepochodziz28II1699,kiedytoSolariprzekazałPiskorskiemu„abryscopulaeexteriorisetinteriorisfaciei”.Budowaruszyłajednakdopierowroku1701,potymjak16Vmurarze„pomierzaliizrewidowali”kopułękościołaśś.PiotraiPawłajakowzórdlanowowznoszonejkonstrukcji,abyłanaukończeniuwlipcu17026.Zwieńczenieświątynijezuickiej(il.48)okazałosięszczęśliwymwzorem,zarównopodwzględemkonstrukcyjnym,jakiartystycznym.Wprowadzeniedopanoramy Krakowa konkurencyjnej dominantyobardzozbliżonejformie(il.49)podkreśliłozwiązekmiędzyobiemabudowlamiimożebyćinterpretowanejakowyrazrywalizacji ich właścicieli.Trzebajednak przyznać,żekopułajezuickabyławKrakowiejedynąkonstrukcją,naktórejmogli sięwzorowaćbudowniczowiekolegiatyakademickiej.Zkoleinajważniejsząkwestiąartystyczną,którąmusiałrozstrzygnąćPiskorskijakodyrektorfabrykikościołaśw.Anny,byłwystrójwnętrza(il.50).Okolicznościpodjęciatejdecyzji,takbrzemiennejwskutkachdladziejówrzeźbywMałopolsce,zasługująnadokładniejsząanalizę w świetle przekazu Buchowskiego: Postquam minoris chori tectusfornix,imbricibus ap primecontectusclauderetur,etiaminternedecusrarum aliquod,quoornatiumDomoDominicordainflammarentur,solicitabat.AdfuitdecretoriaquaedamDirectori, 50. Kraków,kościółśw. Anny,wnętrze,fot.M.Kurzej nież przekonał umysły i dał pobudkę do wznoszeniapodob- nych wielkich gmachów. 5Buchowski1703,k.H4v,Ir. 6RationesPerceptorum…,s.149,177,181,196;Kurzej2012a,s.400.Dodatkowe pomiary kopuły jezuickiej przeprowadzono 31VII1701. Powyższewzmiankiwskazują, że rola Fontany wtymprzedsięwzięciumogłasięconajwyżejograniczaćdozastąpie- nia chorego Solariego w nadzorowaniu robotników – jak jużprzypuszczałMossakowski(Mossakowski1965,s.41,przyp.15). 51. Senśw.Józefa,rys.wg mal. CarlaMaratty,repr.wg Karpowicz1994 52. Senśw.Józefa,ryc.wg CarlaMaratty, repr.wg Dolejší, Mlčák2009 53. Rzym, kościółśw.IzydoraOracza, Senśw.Józefa,mal.Carlo Maratta, fot. M.Kurzej adfornicisconcavamsuperficiemgypsoincrustandam, etpulcherrimacaelaturainvestiendam,resolutio.Igitur inhuncfinempluresstuccatoriaeartismagistricommen dabantur;quorumexcellentiainvarsaviensibusquibus dampalatiisopera,atqueinnonnullisibidemecclesiis,praeclarissima artis exemplacommendabatur.CaeterumingeniumacutissimumetadplacitumS.R.I.Principis Lichtensteinii,olimepiscopiołomucensis,continuohabitum, nobilis BalthasarisFontanacomensis,constantemanimi tenorem directoris permovit, ut viri illius, cuius florentioraetasetadomneperficiendumopuspraeme ditatusanimuslaudaretur(editopulcherrimosuaeartisVieliciis in sacello Illustrissimae Morsztynianae Domusdocumento)manufacti,caelatiquelaboresadecclesiae ornamentumaffigerentur.Requisitisilleunaalteraque epistola, ac serio animadvertens exemplum posterae suaefamaesibiparariineaubre,illoqueloco,adquem reliqarum provinciarum regni manufacta opera, veluti adcensoremaestimatoremquesuumconfugiunt,ocyus assumptisquibusdamsuaeartissociisCracoviamvenit,examinatoquefuturilaborissui loco, ornatus inven tionem, dispositionemque, quam ad loci capacitatem prudenter & commode applicaret, desideravit. Hanc aDirectoreFabricaeaccepit.Etidemmagnaanimicum iucunditate, mentem manumque hilarem, ad futurumecclesiae ornatum, suique singularem commendationemapplicavit,praesentataimprimismonogrammaedispositionisicone1. Po tym, jak sklepiono prezbiterium, a jego dach pokryto dachówką, przyszła kolej na taki wystrój wnętrza, który by zapalał serca modlących się w Domu Bożym. Dyrektorzade-cydował, by powierzchnię krzywizny sklepienia pokryć gipsemi ozdobić najpiękniejszą rzeźbą.Toteżw tym celu polecano licznych mistrzów sztukatorskich, o których znakomitości świadczyły najsławniejsze przykłady sztuki w różnych pała- cach warszawskich oraz niektórych tamtejszych kościołach. Jednakzdecydowanąopiniędyrektoraprzeważyłnajbystrzej- szymumysłemistałymzadowoleniemksięciaLiechtensteina, ówczesnego biskupa ołomunieckiego, szlachetny Baltazar Fontana, Komeńczyk, którego zachwalał też młodszy wiek i mocne postanowienie ukończenia całego dzieła (jak rów- nieżnajpiękniejszydowódjegosztukiwwielickiejkaplicyJa- śnie Oświeconego Domu Morsztynowskiego), żeby to jemu powierzyć odręczne prace sztukatorskie przy ozdobie koś- cioła.Ten,odszukany jednym i drugim listem oraz mocnozdecydowany,byprzykładpóźniejszejswojejsławyzapewnić sobie w tym mieście i miejscu, do którego odręczne dzieła pozostałych prowincji królestwa zwracają się jak do znawcy i krytyka, szybko zebrawszy kilku czeladników swojej sztuki, przybyłdoKrakowa,żebyzbadaćmiejsceswejprzyszłejpra-cy,orazpoprosiłoinwencjęirozmieszczeniedekoracjiktóre mógłbyroztropnieiwygodniezastosowaćwdanejprzestrzeni.Otrzymał je od dyrektora fabryki i z wielką radością ducha wesołąrękęi umysł oraz swój wyjątkowy zapał przyłożył do przyszłej ozdoby kościoła, przedstawiwszy najpierw szkic rozmieszczenia. PopodjęciudecyzjioozdobieniukościołastiukiemPis korskiniemusiałwięcposzukiwaćsztukatorów,gdyżci samioferowaliswojeusługi.BaltazarFontanawcalenie zostałsprowadzonydoKrakowawceluwykonaniadekoracjikościołaśw.Anny,leczprzeciwnie–samzabiegałotozlecenie,pokazująclistyreferencyjneiprzekonującPiskorskiego,żewywiążesięzzadanialepiejniżkonkurenci.WzmiankaoartystachpracującychwWarszawie,pozwala 1 Buchowski 1703, k. E2v, E3r. zaśdomyślaćsięwśródjegokonkurentówtakichartystów jakJózefSzymonBelottiiCarloGiuseppeGigiolli2. Zaangażowany sztukator otrzymał od zleceniodawcyinwencjęidyspozycjędekoracji,zapewnewpostaciopisu programu ikonograficznego (który został przytoczony przezBuchowskiegowdalszejczęściksiążki)inatejpodstawiewykonałszkicowyrysunek.Zzapisówwksiędzefabrycznejwynikajednak,żeprzynajmniejczęśćprojektówdekoracjiwnętrzazostaławykonanawWarszawieprzezmalarzaJerzegoEleuteraSzymonowiczaSiemiginowskie go3.KolejneprojektyprzysłanozWarszawypocztą30III1695,a17IVtegoroku„portytrzyzabrys[ami]operedistucco”odesłanodoKromieryża4,gdziezapewneprzeby wałwtedyFontana.Wydatkinaprzesłanietychrysunków zaksięgowanowprawdziewśródkosztówwykonaniamauzoleumśw.JanaKantego,aleichliczba(trzyporty,czyli teki)sugeruje,żeukazywałyoneteżinneelementy,jeśli niecałośćwystrojukościoła.Niestetyniewiadomo,czywspomnianyiconmonogrammaedispositionisbyłszkicemFontanyobejmującymtesamepartiedekoracjicopro jektywarszawskie,alemożnaprzypuszczać,żeautorskakoncepcjasztukatoranieokazałasięzadowalająca.Trzebazaznaczyć,żejegowczesnadziałalnośćjakoprojektantaprzedstawia się enigmatycznie5, a rysunekSenśw.Józefa(il.51),któryKarpowiczuznałzaprojektFontanydlareliefuwkaplicypodwezwaniemtegoświętego6,wcalenie musibyćprojektemdlakrakowskiegokościoła,azatemniemażadnegodowodu,żezostałwykonanyprzeztegosztu katora.Jesttobowiemprzerysryciny7(il.52)ukazującejwlustrzanymodbiciufreskCarlaMaratty(il.53)wkaplicyśw.Józefa(uk.1652)przyrzymskimkościeleśw.Izydora, należącym do irlandzkichbernardynów 8. 2 Natematichwarszawskichpraczob.Karpowicz1983,s.157–164, Wspomnianainwencja Piskorskiego była zapewne dokładnymopisem,któryprzedstawiłonartyściejakopodstawędowykonaniarysunkowegoprojektu.Charakterję zykaiszczegółowośćtegotekstumożnasobiewyobrazić, zestawiającopisspotkaniaEsteryzAhaswerem,włączonyprzezPiskorskiegodokazanianaświętoNiepokalanegoPoczęcia NMP: KrólowaEster,zawyjściemnawszystekświatśmiertelnego wyroku, przeciwko rodzinie, przeciwko pokoleniu swemu,przypatrzmysię,jakowswojejiluduswegospra wieprzedmajestatemkrólaAsferastawa.Przybrałasobie dwóchtowarzyszek,bokuswegonajbliższych,zktórych pierwszaCharistojestGratiaŁaska,adrugaPhysisPrzyrodzenieNatura.Charisjakojednajejpodpora,naktórejwewszystkimpolegała,rękamijąswymipodrękęprowa ?54. Stary Sącz, klasztor Klarysek, relikwiarz św. Jana Kantego, fot. M. Wardzyński 55. Kraków,kościół św.Anny,ołtarzśw.Józefa, wyk. Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej 162–164. 3 4I1695otrzymałon27złpi10grzawykonanie„wedługpoda- nejinwencji”projektumauzoleumśw.JanaKantego(RationesPerceptorum…, s.233). 4 RationesPerceptorum…,s.234. 5 RysunkiprojektowewiązanezFontanąwdotychczasowejli- teraturzetodwaprojektydekoracjisalzamkuwKromieryżu, zachowanewArchiwumZiemskimwOpawie(Krsek,Kudělka, Stehlík,Válka1996, s. 348). W ich wspólne autorstwo należy jednakwątpićzewzględunawyraźneróżnicewprowadzeniu kreski i sposobie lawowania. Ponadto widniejący na jednym znichpodpissztukatorawykonanoinnymcharakterempisma niżopis,copozwalaprzypuszczać,żeartystasygnowałgoniejakowłasnedzieło,ajakozałącznikdokontraktu,zobowiązując się trzymać przedstawionej mukoncepcji. 6 Karpowicz 1994, s.76. 7 RycinatakazachowałasięwalbumiemorawskiegomalarzaDyo-nýsaStraussa–zob.Dolejší,Mlčák2009,s.508,il.1.Autorzycinie wskazali jejpierwowzoru. 8 Fontanapowtórzyłtękompozycjęwdekoracji probostwawSzternberku,którąKarpowiczbłędnieuznałzaniezachowa- ną.Zob.Kurzej2012a,s.176. dzi,aPhysistylkospływającąszatypańskiejobdłużność,alborucho,zaniązbieraiodziemiepodnosi.[…]Kiedy staniewoczachmajestatupańskiego,siłyniemająciwładzyswojejwłasnej,skłaniagłowęnaramionachprzystawyswojej.[…]Copostrzegłszykrólporwiesięsamztronu, wspierającjąrękamiswymi,[…]imówiąc:nolimetuerenonmorieris.Niebójsię,nieumrzesz.Nontamenprote,sedproomnibushaeclexconstitutaest9. Opistendokładniezgadzasięzfreskiem(il.184),mimożekazaniezostałowygłoszone17latprzedjegonamalowa niem10.Możnanawetprzypuszczać,żePiskorskiwykorzystałtenfragmentprzygotowującwspomnianąinwencję. 9 Piskorski 1706, s. 412, 413. 10 Kazaniezostałowygłoszonewr.1682,azamalowidłozapłacono 24IX1699(Piskorski1706,s.401;RationesPerceptorum…s.343). 56. Kraków,kościółśw.Anny,mauzoleum św.JanaKantego,wyk.Bal- tazar Fontana,JanLiszko- wic, Kazimierz Kaliskist. i in., fot. M. Kurzej 57. Rzym, bazylika?św.PiotranaWatykanie,baldachim nadgrobem św.Piotra,proj.Gianloren- zoBernini,fot.K.Blaschke Kolejnym etapem prac projektowych było wykonaniemodelielementówartykulacjiiwyposażenia.Zawykonanietychpierwszychpłaconoodzłotówkidozłotówki i20gr.Napoczątkukwietnia1693powstałmodelbazy (prawdopodobniepilastrówwewnętrzu),wlutym1695 kolumn(wfasadzie),awewrześniu1700zapłacononie określonemusnycerzowizagliniany„modelusz”kapitela1.Zkoleibozettaołtarzypowstawałybezpłatnie,możnawięcprzypuszczać,żeBaltazarFontanaprzedstawiałje Piskorskiemudozatwierdzeniaprzedprzystąpieniemdoprac.Możliwe,żewtakimcharakterzepowstałrelikwiarzśw.JanaKantego(il.54),zachowanywstarosądeckimklasztorze Klarysek, który Franciszek Stolot zidentyfiko wałzmodelemołtarzaśw.Józefa2(il.55).Prawdopodobne,żeniebyłtojedynyobiekt,któryPiskorskiwtórniewy korzystałwtensposób,gdyżpierwotniemodelemmógł byćrównież„relikwiarzb.JanaKantegoinformamau soleiillius”,któryprzekazałontestamentemkościołowi wPrzemykowie3.„Iuxtamodellum”miałteżbyćwyko nanyołtarzgłówny,atakżesrebrnafigurkaBaranka,do którejjedenwzórodpłatniewykonałnieokreślonysnycerz, adrugi,zadarmo,BaltazarFontana4. WedługrelacjiBuchowskiegopierwsząozdobionączęściąkościołabyłaurządzonazfunduszyPiskorskiegokaplicaśw.Sebastiana(il.243–248): AdeoqueprimumaforibussacellumipsemetD.Director FabricaehonoriS.Sebastianipatronisuiextruxit,forni cem circularem, adinstar sacellorum Paduane S. Iusti naeapplicando.Ineosacello,excellensstucatorFontanaaltare per modum serti nubiferi cherubinis adornati et adfenestramgloriacaelatoriaevecti,mirificumextruxit. Ad utrumque serti latus, cherubinum admirantem, do lentemquesuperpassioneD.Martyris,manutenentem elegantemtabulamS.Sebastiani,operaM.PauliPaga ri [sic] Mediolanen[si] picta, et supra tabulam genios coelestespalmariamartyrissignaportantesadgloriam applicavit.[…]Hocsacellummotivumdeditpraesenti, nechactenusviso,futuraeecclesiaeornatui5. 1 Rationes Perceptorum…, s.50, 83,171. 2 Stolot1968. 3 Libertestamentorum…,s.315. 4 RationesPerceptorum…,s.225,247. 5 Buchowski1703,k.F4v,Gr. Pierwszą kaplicę przy wejściu do kościoła sam Pan Dyrektor Fabryki urządził na chwałę swojego patrona św. Sebastiana, nakrywając ją kolistym sklepieniem, na wzór kaplic kościo- ła św. Justyny w Padwie. W tej kaplicy znakomity sztukator Baltazar Fontana wykonał godny podziwu ołtarz w kształcie wieńcazobłoków,ozdobionegocherubinamiiniebiańskąglo- riąwyciągniętąwstronęokna.Poobustronachtegowieńca [sztukator]ustawiłfiguryaniołówpodziwiającychiopłakują- cych mękęśw.męczennika, które trzymają wytworny obraz św. Sebastiana,namalowanyprzezMediolańczykaPaolaPa- ganiego, a nad obrazem umieścił niebiańskich geniuszy,wy- noszących do chwałypalmy,będące znakiem męczeństwa. […] Kaplica ta zapoczątkowała ozdabianie nowego kościoła w formach, jakich dotychczas niewidziano. Praceprzykaplicyprowadzonozapewnerównolegleztymiwprezbiterium,aletoonazostałaukończonajakopierwsza6.Możnaprzypuszczać, że jak najszybsze udostępnieniegotowegofragmentunowejbudowlibyłoniezwykleważne 6 Niewielkie malowidła Dankwarta w podłuczach arkad kaplicy byłygotowewlistopadzie1696,alesztukaterieiołtarzmogłybyć dla zachęcenia dalszychofiarodawców,którym Piskorski chciałdaćprzykładwłasnąhojnościąorazzaprezentować nieznanewcześniejwKrakowiemożliwościzaangażowanychprzezsiebieartystów.Służyłotemuwspomnianeprzez Buchowskiego nowatorskie, niearchitektoniczne rozwiązanieołtarzaorazumieszczeniewnimobrazu,któregoklasa artystyczna dystansowała wszystko, co można było zobaczyćwinnychkrakowskichkościołach.Możliweteż,żezatrudniającprzyjezdnegosztukatora,początkowozawłasnepieniądze,Piskorskirozwiałewentualnewątpliwoś cizwiązanezwyboremwykonawcy. Przedmiotem szczególnych zachwytów było też mau zoleum św. Jana Kantego(il. 56): Pulcherrimumartisexemplaromniumfereintuentium oculosadsepertraxit,animosquesupernedemirantes,ad gravemquendam,suavemqueperduxitstuporem.Novi tasenimoperisraroquidemhisinpartibuspraedicataet ipsinaturaepraeterspiritumpar,comprehendi,absque insignilaudisapprobatione,abipsisetiam,quigenium artisintelligerent,improvisohaudpoterat;tandembene praeconcepta,inmomento,rarissimisquibusdamstatu arumiconibus,perurbemplurimispiis,sanctisquelocis, dicatis,pretiumfecitetaestimationem7. 58. Projekt ołtarza tronuśw.Piotra, ryc. Conra- da Martina Metza wg rys. Gianlorenza Berni-niego,wg Metz 1798 59. Londyn, katedra, nagrobekJohnaWolleya,ryc. Wenceslausa Hollara, wgDugdale1658 ukończone wcześniej, chociaż rozliczenie zFontanąza teprace nastąpiłodopierowr.1698(RationesPerceptorum…,s.116,146). 7Buchowski1703,k.E4v,Fr. Najpiękniejsze dzieło sztuki ściągnęło na siebie oczy prawie wszystkich patrzących, a umysły podziwiających wprawiło w jakieś ciężkie, lecz rozkoszne osłupienie. Nowatorstwo dzieła, rzadko w tych stronach zapowiadane, a równe sa- mej naturze prócz ducha, bynajmniej nie dało się pojąć bez potwierdzenia zdecydowanych pochwał, wyrażonych przez tych, którzy posiedli zmysł sztuki. Zostało ono tak dobrze skomponowane, że swoimi niezwykłymi figurami w jednej chwili zdobyło szacunek i uznanie miasta słynącego tyloma wspaniałymi miejscamiświętymi. Projektującusytuowaniegrobuświętegowprzestrzenino wego kościoła, uwzględniono możliwość jego okrążaniaprzezpielgrzymów(„utcommodumambitumcircumeuntium hominum comprehendere possit”). Samo miejsceniebyłowprawdzietożsamezlokalizacjąpoprzedniegopochówku,alezostałoteżniejakowskazaneprzezOpatrz ność,gdyżznalezionownimziemięotaczającąciałoprzed podniesieniemrelikwii: ineoloco,inquoaddemolitionemantiquaeecclesiaeet novafundamentaelevanda,magnouniversitatisgaudio, inventa fuerat stannea tumba, eam terram in se conti nens,quaecircaprimaevamsacricorporiselevatoinemfueratconservata1 w tym miejscu, w którym przy burzeniu starego kościoła i zakładaniu fundamentów nowego, ku wielkiej radości uni- wersytetu znaleziono cynową trumnę, zawierającą ziemię zachowaną przy pierwszym podniesieniu ciała świętego. Możnajednak przypuszczać, że decydująceznaczeniemiaływarunki oświetleniowe2. SamprojektbyłoddawnakojarzonyzBerninowskimbaldachimemnadgrobemśw.Piotra3(il.57),niepoprawniezwanymprzezniektórychkonfesją4.Krakowskiedziełorozpatrywanojakozredukowanepowtórzenierzymskiego, a Ryszard Mączyński określił jejako„cyboriumbezbaldachimowe”,uznającżebaldachimjakoekwiwalentniebaokazałsięzbędny,gdyżgranicętejsferywyznaczały figury czterech powszechnieczczonychświętychJanów5.Takauproszczonaanalizanietylkopomijawłaściwy pierwowzór nagrobka, ale nie uwzględniateżjegoprogramutreściowegoorazzwiązkuzpozostałymielementamiwystrojukaplicyikościoła.Koncepttegodziełaniemógłprzecieżzakładaćoddzieleniarelikwiiświętegoodstrefyniebiańskiej,aleprzeciwnie,miałzaznaczyćjegoprzynależność do niej, co uzyskano przezkompozycyjne 1 Buchowski1703,k. F2v.Natemat lokalizacji wcześniejszych po- chówków Kantego oraz jego starszego nagrobkazob.Włodarek2009, s. 99–112. 2 Zob. s. 121. 3 Pagaczewski1909,s.20;Pagaczewski1938,s.32. 4 Zob.Krasny,Walczak2006. 5 Mączyński 2003, s. 173–177, Mączyński 2015, s. 223. powiązaniegozmalowidłaminaścianieisklepieniuorazwielesymboliodnoszącychsiędomądrościiświatła6.Dla twórcyinwencjikrakowskiegomauzoleumpunktemwyjścianiebyłowięcnaśladowanieprestiżowegorzymskiego wzorca,aleprzekazaniezaplanowanejtreści,którąstaranosięubraćwodpowiedniąkoncepcjęartystyczną.Nawetsamo zastosowanie ogromnych kręconych kolumn miało służyćnietylenawiązaniudodziełaBerniniego,ilewywołaniuskojarzeńzewspólnymantycznympierwowzoremorazwłaściwąmusymboliką,zaznaczonychprzezichma teriałikolor7. Kompozycja krakowskiego mauzoleum jestrzeczywi ściezależnaodkoncepcjiBerniniego,alejegonajbliższym formalnympierwowzoremniejestbaldachimnadgrobemśw.Piotra,alejedenzprojektównaołtarzjegotronu(il.58), znanyzosiemnastowiecznejreprodukcji8.Relikwiarzjestw nim podtrzymywany przez cztery postaci ustawione wprostokąt,akompozycjęujmująkolumnyzfigurami9.Miałatobyćwprawdziekompozycjaprzyścienna,aleprojektsugerowałjejpełnąplastyczność,najegopodstawie ławowięcbyłostworzyćdziełowpełnitrójwymiarowe.Mauzoleumzwyniesionątumbą,którąotaczajączteryfigurynakolumnach,zostałozresztąjużwr.1614zrealizowane wkatedrzelondyńskiejdlaupamiętnieniaJohnaWolleya10(il.59),azapośrednictwemrycinyWenceslausaHollarazamieszczonejwpracyWilliamaDugdale’azr.165811,mogłobyćznanenietylkoPiskorskiemu,aleisamemuBerniniemu,któregoprojektpowstałokołotejdaty. Ostatniąważnądecyzjąartystycznąbyłoozdobienieczaszykopułypanoramicznymmalowidłem(il.256),któreprawdopodobniezaprojektowałjegowykonawca–KarolDankwart12.Zatakimrozwiązaniemmogłyprzemawiaćwzględypraktyczne,naczelezniechęciądododat kowegoobciążaniakonstrukcjiczaszy,awMałopolsce miałoonoteżznakomityprecedenswlubelskiejkaplicyTyszkiewiczów13.Jesttokrokwstronęnowejmody,dającejwwystrojuwnętrzprymatmalarstwuiprowadzącej 6 Zob. s. 121–126. 7 Zob. s. 123. 8Natemattegoprojektuzob.Ackermann2007,s.184–186,il.123.9Możliwe,żeodtejkompozycjizależnyjestrównieżfrontyspisAdverbiorummoraliumStanisławaHerakliuszaLubomirskiego(il.36),wedługrysunkuTylmana,któryukazujeczteryperso-nifikacjedźwigająceglob.Natemattejksiążkizob.Pelc2002, s. 274, 275. 10 Data wykonania nagrobka według Bowdler, Saunders 2004,s.269. 11 Dugdale1658,k.Ecv. 12 1VII1703malarzowizapłacono20gr„zalibrypapieru2na abrysydokopuleiapostołów”.15IXdostałonjeszcze28gr„na papieribibułęi17IX11złp„naryzdwiepapierunaapostołów ianiołówabrysy”(RationesPerceptorum…,s.204,207). 13 Michalczuk1965. dostopniowejrezygnacjizesztukatorskichdekoracjisklepiennych14. * * * BaltazarFontanapracowałwkościeledor.1703,aostatniepoprawki,wprowadzonezapewneprzezczłonkówjego warsztatu,odnotowanojeszczewmajunastępnegoroku.ByłatojedynazatrudnionaprzezPiskorskiegoekipasztuka torskaiodpowiadałazacałośćpracwkościele15.Rachunkipozwalająpoznaćjegoprzykładowestawki.Ozdobieniesklepieńprezbiterium,nawyikaplicwtransepciekoszto wało10666złp,20gr,wykonanieołtarzagłównego3333złpi10gr,ołtarzśw.Krzyża2000złp.TylesamokosztowałypracewkaplicyMatkiBoskiej,po1687złpsztukatorzarobiłwkaplicachśw.JanaChrzcicielaiśw.Józefa,a333złpi10grotrzymałzaskalioloweantependiumołtarzaśw.JanaKantego.Dużefigury(nafasadzie,wprezbiteriumipod trumnąśw.Jana)kosztowały166złpi20grzasztukę,te ustawionenakolumnach–po150złp,ajedenstiukowykapitel–40złp16. Ostatecznywyraznadaliwnętrzuinni,osobnozatrud nianiartyści,którzywykonalidekoracjęmalarską17.Jej głównymautorembyłKarolDankwart,pracującywkościeleodr.1696.Buchowskiwspomniał,żejestto Nissensium accola, ad recentia probatissimus author, aeque ac laudatissimus pictor, ob praeclara suae artis Częstochoviae,plurimisqueinlocisceleberrimadocumenta specialiter Cracoviamvocatus18 mieszkaniecNysy,najbardziejcenionytwórcanaszychczasów,malarzszczególniechwalonyzewzględunaprzesławneświa- dectwajegosztukiwCzęstochowieiwieluinnychmiejscach, specjalniewezwanydoKrakowa. W księdze rachunkowej odnotowano, że to malarzpochodzeniaszwedzkiego,„quiCzęstochoviaeecclesiam depinxitinterstucaturam19/którywCzęstochowiepoma- lowałkościółmiędzysztukateriami”.Wydajesięwięc,żeza trudnionogowłaśniezewzględunatęumiejętność,która naJasnejGórzepozwoliłauratowaćwnętrzezepsutenie udolnymisztukateriami(il.60),awKrakowiewypełnić 14 Kurzej 2012a, s. 103. 15Natemat składu warsztatu Fontany i chronologii prac zob.Kurzej2012a,s.176–181,402–405,413.Późniejszajestjedynie ambitnyprojektłączącyelementymalarskieirzeźbiarskie20.NajprawdopodobniejDankwartbyłwtedyjedynymdostępnymartystą,któryumiałwyprowadzićfresknastiukowąramęczęściowozasłaniającdekoracjęrzeźbiarską21,aPiskorskizdawałsobieztegosprawę,podejmującdecyzjęo jegozatrudnieniu. DankwartpracowałwKrakowiewl.1696–1703,zdobiącwszystkiesklepieniaprezbiterium(il.178),nawy(il.207– 209,211,213)ikaplicwtransepcie(il.169,172,174,204–206,)orazkopułę(il.256–262).Wykonałteżmalowidłana ścianachkaplicyśw.Krzyża(il.202,203),nafilarachnawyiprezbiterium(il.216,217,218),wpodłuczachkaplicyśw.Sebastiana(il.244),podchóremmuzycznym(il.242), atakżerozpocząłkompozycjęnaścianiezagrobemśw.Jana Kantego. Największą wypłatę odebrał w październiku 60. Jasna Góra, koś- ciół,sklepienienawy,fot. M.Kurzej dekoracja zakrystii. 16Rationes Perceptorum…, s. 130, 146, 160, 186, 238, 250, 253. 17 Sztukateriezregułypowstawałyprzedmalowidłami,gdyżte byłybardziejnarażonenazabrudzeniewapnemigipsem,dla- tegoostatecznyretuszcałejkompozycjinależałdowarsztatu malarskiego(zob.Kurzej2012a,s.31,32,414).Takakolejność r.1703,otrzymując4067złpi20grzaprace,którezajęłymutylkodwanaścietygodni.DziełemDankwartajestrównieżobrazChrzestChrystusa(il.220)doołtarzaśw.JanaChrzciciela,zaktóryotrzymał226złpi20gr22.Autorem pracjestpoświadczonatakżewmorawskichwnętrzachozda- bianychzudziałemFontany(zob.Dolejší,Mlčák2009,s.507). 18 Buchowski1703,k.E4r. 19 RationesPerceptorum…,s.110. 20 Zob. Kurzej 2012a, s. 293, 405. 21 Zob. Ptak-Gusin 2007, s. 197, 198. 22Rationes Perceptorum…, s. 110, 139, 204, 209, 239, 249. Chrono- większościpozostałychpracmalarskichbyłInnocentyMonti,zatrudnianywl.1698–1703.Pierwszympowierzo nymmuzleceniembyłobrazdokaplicyśw.Józefa(il.225)(333złp),awkolejnychlatachwykonałonpłótnodoołtarzaśw.Piotra(il.232)(400złp)orazfreskiwkaplicachMatkiBoskiej(il.183,184,190,191),św.Katarzyny(po666złp,20gr)(il.239–241)iśw.JanaChrzciciela(20złp),atakże wprzedsionkach(po54złp)(il.249)inaścianachkaplicyśw.JanaKantego(il.173),gdziedokończyłteżmalowidło Dankwarta(łącznie324złp)1.WksiędzerachunkowejodnotowanoteżKarolaMontiego,cozostałouznanezawynikpomyłki2.Wprawdziejesttopostaćnieznanazinnychźródeł,aletosamoimięnosiłojciecInnocentego,mógłjewięcodziedziczyćjegobrat3.PonadtoKarolMontizostał wspomnianyażtrzykrotnie,alezawszewzwiązkuzpraca miwykonanymiwroku1699,którychformawykluczaichzwiązaniezDankwartem,aleteżróżnisięniecoodpracInnocentego.Należywięcprzyjąć,żeKarolMontiistniałipracowałwKrakowierazemzkrewnym.Jegodziełemjest cyklwizerunkówSybilli(il.212)(każdykosztował66złpi20gr)orazaniołówwpendentywachkaplicyśw.Piotra (po50złp),atakżedekoracjaścianypobokachołtarzagłównego(166złpi20gr)orazfryzu(il.176,177)obiega jącegogłównąprzestrzeńkościoła4. Najważniejszychtwórcówkościoławymienionowdo kumencieumieszczonymwgałcenaszczyciekopuły,który zasługujenauwagęjakoprzykładrozbudowanejsygnatury złożonego dziełasztuki. ArtificeshuiusOperisfueresub regimine etpraesidentia M.SebastianiPiskorski,I[uris]U[triusque]D[octoris]etProf[essoris]CanoniciCrac[oviensis]etc[aetera]huius fabricaedirectorisetprincipalisarchitecti; NobilisFranciscusSolari,afundamentisusqueadtectumarchitectus;| Nobilis BalthasarFontana, Comensis, tholi architec tus,etecclesiaequaqueversusstuccatoriioperismanu propriacaelatoretauthor,unacumfratresuoFrancisco Fontana,Olomuciidefuncto,inchorominoreingenio sissimocoadjutoreetcooperatore,cumaaliissociisin artestuccatoriaperitisitalis. Pictores Nobilis CarolusDanckwarteques, Nissensium acco la, acuratissimus et primus pictoriae ad recentia artis, in urbe author excellentissimus. logiępracwkościeleiwykazautorówposzczególnychmalowideł Nobilis InnocentiusMontiBononiensis, inventor acu tissimus5. Twórcami tego dzieła byli: pod zarządem i przewodnictwem magistraSebastianaPiskorskiego,doktoraobojgaprawipro- fesora, kanonika krakowskiego itd., dyrektora fabryki tego kościoła i naczelnego architekta: Szlachetny Franciszek Solari, architekt od fundamentów aż po dach; Szlachetny Baltazar Fontana, Komeńczyk, architektkopuły,a w kościele wystroju sztukatorskiego własnoręczny mode- latoritwórca,razemzeswoimbratemFranciszkiemFontaną, zmarłym w Ołomuńcu, który był jego najbardziej utalento- wanympomocnikiemiwspółpracownikiemwprezbiterium, oraz z innymi czeladnikami Włochami, biegłymi w sztuce sztukatorskiej. Malarze: SzlachetnyKarolDankwart,rycerz,mieszkaniecNysy,najsta- ranniejszyiwnaszychczasachpierwszywmieścienajwybit- niejszy twórca sztuki malarskiej; Szlachetny Innocenty Monti, Bolończyk, szczególnie biegły rysownik. OpróczwspomnianychPiskorskizaangażowałwieluinnychartystówirzemieślników.Byłowśródnichdwóchwybitnychmalarzy – Jerzy Eleuter SzymonowiczSiemiginowski,którynietylkowykonałprojektymauzoleumśw.Jana,ale teżobrazdoołtarzagłównego(il.152),orazPaoloPagani,uktóregodyrektorfabrykizamówiłwizerunekswojegopa trona(il.243).Wbudowiekolegiatyważnąrolęodegrało takżeśrodowiskolokalne.Wywodzilisięzniegomalarze, którympowierzanodrobniejszeprace,orazlicznisnycerzeikamieniarze.DociekawszychpostacinależeliKazimierz Kaliski,którywykonałm.in.krucyfikszawieszonynałuku tęczowym(il.195),orazJanLiszkowic,któryodpowiadał zanajważniejszepracewmarmurze6. TwórcądotychczasmniejznanymbyłJanBaur.Doliteratury(jakoJanaBauriego)wprowadziłgoOlgierdZagórowski,wymieniającwśródsnycerzy,którzynajwcześniej przejęlistylFontany7,aJakubSitoprzekręciłtęinformacjęipowołującsięnaniąstwierdził,żesnycerzbyłuczniem sztukatorainazywałsięBuri8.Wedługwzmiankiarchi walnej,opublikowanejprzezAnnęDettloff,artystaten, pochodzącyzEhingenwWirtembergii,zostałwr.1696przyjęty do krakowskiego cechu stolarzy za poręczeniemJerzegoHankisaiblacharzaFranciszkaKolba9.Dlakoś ciołaśw.AnnyBaurwykonałstrukturętabernakulumoł zestawiłaMaślińska-Nowakowa1966,s.169,177. 1 RationesPerceptorum…,s.251,253,256,259,263;Maślińska- Nowakowa 1966, s. 177. 2 Karpowicz1990,s.168;Karpowicz1994,s.69. 3 Zob.Zapletalová2007,s.210. 4 Rationes Perceptorum…, s.160, 231,259;Maślińska-Nowakowa 1966, s. 174, 177. 5 Buchowski1703,k.I3r,I3v. 6Zob.Kurzej2008,s.290–293,297,298;Kurzej2011;Kurzej2012b, s. 389–394; a także s. 281. 7 Zagórowski 1959, s. 121. 8 Sito 2001, s. 198. 9 Detloff 2013, s. 277. tarzagłównego(il.153),zacowr.1701otrzymał1000złp10.WpołowielutegoPiskorskidałmunawzór„tabernakulum małehebanowe”zołtarzaśw.Krzyża11.Zafigurkidonowejstruktury(il.154,155)płaconoosobnoanonimowemusnycerzowi(łącznie82złp,przeważniepo10złpzasztukę)12 iźródławnajmniejszymstopniunieuprawniajądownio sku,żeichautorembyłBaur.Zatozksięgirachunkowejwynikajednoznacznie,żewszyscywykonawcybylizatrudnianiosobnoprzezPiskorskiegoiprzezniegorozliczanizwykonanejpracy,aichwarsztatypracowałyniezależnie, trzymającsięściślecechowegopodziałurzemiosł13. * * * Dla kierującego fabryką kościoła jednym z trudniejszychmomentówbyłniewątpliwienajazdszwedzki,zktórym wiążesięzagadkowezniknięciesrebrnejfigurybaranka,przewidzianejjakocentralnyelementmauzoleumśw.Jana Kantego.ZłotnikJanCeyplerukończyłjąwstyczniu1701,otrzymując879złp,ale3VInastępnegorokuzapłacono 9złpzadrugąfiguręwykonanązdrewna,którąnastępnieposrebrzono14.DziałosiętojużpozajęciuprzezSzwedówWarszawy,w okresie, kiedy Kraków intensywnie przygo towywałsiędospodziewanegonajazdu,aswojekosztow nościwywieźlim.in.krakowscyWłosiorazdominikanie15.Możnasięwięcdomyślać,żepodobniepostąpiłrównieżuniwersytet, który przeprowadził dobrze zorganizowaną akcję ewakuacji cennych przedmiotów w czasie poprzed niegonajazduszwedzkiego16,asrebrnąfiguręrównieżsta ranosięwywieźćlubukryć. KarolXIIzająłmiasto10VIII17,adwadnipóźniejodno towanonałożenieprzezSzwedówkontrybucji18,niewia domojednak,jakaczęśćtejkwotyuszczupliłabudżetpracprzykościele.Zapisanozato,żedziełotobyło„abipsishostibusSuecis,eorumqueRegeplurimiaestimatum”19,cozewzględunaużycietegoczasownikamożezarównoozna czaćzachwytnadukończonąbudowlą,jakiwyznaczenie wysokiegookupu. 10 RationesPerceptorum…,s.265.Baurbyłwzmiankowanywaktach krakowskiego cechu stolarzy(zob.Pasteczka 2005, s.13). 11 Rationes Perceptorum…, s.175.W świetle tych wzmianek trzeba oczywiścieodrzucićwnioskiJerzegoKowalczyka,któryuznał,że tabernakulumwykonałBaltazarFontanawzorującsięnarycinieGiovanniego Battisty Montana (por. Kowalczyk 2000, s.30). 12 RationesPerceptorum…,s.266. 13 Kurzej 2012a, s. 414. 14 RationesPerceptorum…,s.248,249. 15 Zob.Górny,Piwarski1932,s.19,24. 16 Zob.Przyboś1964,s.348. 17 Zob.Górny,Piwarski1932,s.25. 18 „Hacdiecessatumabopereobindictumtalerorum60000sub poena ferri et ignis” (Rationes Perceptorum…, s. 198). Wspo- mnianakwota(400000złp)towysokośćcałejkontrybucjina- Obowiązkizwiązanezkierownictwempracprzykościeleśw.AnnybyłygłównymprzedmiotemtroskiPiskor skiegopodczasspisywaniatestamentu,wktórymstarałsięonprzedewszystkimuporządkowaćkwestiefinansowe. Idem facio Almae Universitatis Studii Generalis Cra coviensis Matri meae amantissimae, qua me enutrivit, honoribus evexit, beneficiis cumulavit. Cui conserva tionem decoris sartorumque tectorum Sanctae Annae Cracoviensis diligentissime commendo. Pro continu ationeverofabricaeeiusdem1moproventumintegrumplebanatus Premikoviensis apud generosum CasimirumOchockitenutariumassigno.Item900florenosprode cimis invillaMalkowice per tres annos retentis. Item milleflorenosapudIllustrissimumCastellanumCame necnsemBarbaramAnnamSzembekowa,Ecclesiaeper Reverendissimum Archidiaconum Cracoviensem Su szyckiapplicatos.Itemtermilletrecentospraeultraet supraflorenos,aliasproutchyrographumenuntiat,quos numeravinobilisGasparoKrudnerConsuliBecensipro laminisaereisinHungariacomparatosattegendumhe mispheriumsummumEcclesiaeeiusdem.Itemflorenos 500apudnobilemŁabudzińskiquosipsinumeravipro lignis comparandis ad coquendam calcem et lateres inusumEcclesiaeprefatae20. Wzywam też Uniwersytet Krakowski – moją najukochańszą Matkę Karmicielkę, która mnie wychowała, wyniosła za- szczytami i obsypała beneficjami. Jej to najusilniej zalecam konserwację wystroju i utrzymanie budynku krakowskiego kościołaśw. Anny.Zaś na utrzymanie tejże fabryki zapisuję popierwszecałydochódzprobostwaprzemykowskiego,po- zostający u dzierżawcy – pana Kazimierza Ochockiego.Tak-że 900 złp dziesięciny ze wsi Malkowice, wstrzymanej przez trzy lata.Także1000 złp u Jaśnie Oświeconego Kasztelana Kamienieckiego,któreBarbaraAnnaSzembekowaprzekazała kościołowi za pośrednictwem przewielebnego archidiakona krakowskiegoSuszyckiego.Opróczpowyższego3300 złp,któ- re–jakzaświadczapokwitowanie–wypłaciłemszlachetnemu KacprowiKunderowi,burmistrzowibieckiemu,żebykupiłna Węgrzech blachę miedzianą na pokrycie głownego dachukościoła.Również500 złpuszlachetnegoŁabuzińskiego,które muwypłaciłemnazakupdrewnadowypalaniawapnaicegły na potrzeby tegożkościoła. Dyrektorfabrykikościołauniwersyteckiegotroszczyłsięo powierzoną mu budowę również w dodatku doswejostatniejwoli,sporządzonymczterylatapóźniej. Fabrykakościołaś.Annydoskonałeopatrzenieiskończenie(ponieważniniejszadesuperordynacjategouczynićniepozwoliła)AlmaeUniversitatisetVenerabiliCapitulo łożonejnamiasto(zob.Regestrokupu…,s.1). 19 Buchowski1703,k.I3r. 20Libertestamentorum…,s.312. 61. Kraków,kościół św.Anny,prospektorga-nowy,fot. M.Kurzej eiusdem ecclesiae gorąco zalecam, aby eligantvirumoperi perficiendo parem który by opus sarciendorumtecrorumazwłaszczanakaplicachpobocznychperficiat. Skądbyzaśimpensasobmyślićpodajęnaosobnejkarcie,gdziemamobietnicę,albolegatatemukościołowiproeleemosynaofiarowane.Posadzkiprzysposobiłemidalej przysposabiam,Franciszkakamieniarzanaznaczając,abyjąwedługinformacjimojejwysadził,płacącmuodkopyróżnychformjakoexquatroetbonoumówisię,jeżelinie jatouczyninaznaczonyprudensFabricaeDirector.ŻyczęabypensjęzamłynzniesionywPrzemykowieAlma UniversitasproconservationeFabricaeconvertat,com jużwyżejwspomniał,życzęitego,abywsakrystiitegokościołaikapitularzuotwartelumenbyłodokościoła,bo tomajestatemetmagnitudinemaugetecclesiae.Iotopro szębytakjakojestterazpozytywmałynachórze,tamże inapotemzostawał,azaśdlaozdobyorganywkąciechna facjacieabypozostawiono,jednektórebygrały,adrugie adspeciempryncypałtylkoozdobiwszy,niewynosząc tychżeorgantylkopodgzems,atakdecoremtemplina facjacienicniezaćmi,ikościołowicałemuświatłanie ujmie.Temużkościołowi jakom się totum devoveram iterazwszystkąsuperatęexpensorumultraperceptam daruję,daję,ofiarujęBoguwTrójcyś.Jedynemu,ś.An nieSamotrzeciej,b.JanowiKantemuiWszystkimśś.na cześćinachwałęjakonajwiększą.Trzymam,żeAlma UniversitasitenkościółmemoreseruntcoramDeomiseripeccatoris1. Szczególnieciekawesązawartetamszczegółowewytycz nedotyczącekształtuprospektuorganowego,któremiały 1Liber testamentorum…, s. 316. naceluzachowaniezaplanowanychprzezPiskorskiegoefektówświetlnych.Zalecenietozostałoszczęśliwiespełnione(il.61),wodróżnieniuodpostulatupozostawienia otwartycharkad,prowadzącychztranseptudozakrystiiikapitularza,coopróczułatwieniakomunikacjimiałosłu żyćprzedłużeniuperspektywciągówkaplic. Wyjątkowemiejscekościołaśw.Annywdziejachsztukipodkreślanooddawna.Przykłademmożebyćopinia ZbigniewaHornunga,któryuznałtębudowlęzanajdo skonalszeinajbardziejreprezentacyjnedziełopolskiej architektury sakralnej tamtego okresu2. W tradycyjnie ujmowanychsyntezachtrudnojednakbyłowpełniwy dobyćjegonajbardziejniezwykłyaspekt,polegającyna harmonijnympołączeniudziełarchitektury,rzeźbyimalarstwa,któremimoróżnegoautorstwasprawiająwrażeniedoskonałejspójności.Osiągnięcietakiegoefektuświadczy o talencie organizacyjnym i niewątpliwym wyczuciuartystycznymPiskorskiego,alejestteżwynikiemzbiegusprzyjających okoliczności, które ówcześnie postrzegano w kategoriachcudu. Pierwsząz nich była możliwość ukończenia całegoprzedsięwzięcia w ciągu czternastu lat i przeprowadzeniagozasadniczopodtymsamymkierownictwem,wedługjednejkoncepcjitreściowejiartystycznej.Tenaspektróżni krakowskąbudowlęodzaliczanychdojejpierwowzorów wielkich kościołów rzymskich, takich jak jezuickie Imie niaJezusiśw.Ignacegoorazteatyńskiśw.Andrzeja„dellaValle”,którychwystrójpowstawałprzezdługiczasjakowy padkowa starań właścicieli i fundatorów poszczególnych częściorazmożliwościfinansowych.Pośmiercigłównychfundatorów(przeważniekardynałów)pracenadwystro jemnawyiprezbiteriumbyłyblokowaneprzezbrakzain teresowaniazestronyichspadkobierców.Zkoleikapliceprzynawowe(aczęsto także transeptowe) znajdowały się wgestiiinnychofiarodawców,którzyniezależniedecydowalioichurządzeniuiozdobieniu,coskutkowałodużądoząprzypadkowości,zarównowwarstwieformalnej,jak itreściowej3.Podporządkowanietychwnętrzartystycznejkoncepcjicałościudałosięjedyniefilipinomwkościele NarodzeniaNMP„inVallicella”,któregowystrójuzupełniano według koncepcji założyciela zakonuśw.FilipaNeriego4.Szczególneujednoliceniewnętrzakolegiaty uniwersyteckiejbyłowięcrozwiązaniemnowatorskim, któreróżniłojątakżeodkrakowskiegokościołaśś.Piotra iPawła,gdziekapliceurządzanostopniowo,wciąguaższeściudekad5. Drugaszczęśliwaokolicznośćtopodjęciepracwczasie, gdy można było zaangażować wykonawców gwarantującychdobrypoziomartystyczny.Jeszczewpoprzedniej 2 Hornung 1965, s. 336. 3 Haskell 1963, s. 66, 83; Levy 2003. 4 Danieli 2009, s. 113. 5 Zob. Kurzej 2012a, s. 334–341. dekadziemogłotobyćwręczniemożliwe,copokazujecho ciażbyprzykładGrodziska.Kościółśw.Annyrealizowany skromnymisiłamimiejscowegośrodowiskaartystycznego stałbysięzaledwiekarykaturąambitnychzamierzeńiwzorów.Budowakolegiatyzbiegłasięzsilnąfaląimpulsówartystycznych,otwierającnowyrozdziałwartystycznych dziejachKrakowa,alewskalieuropejskiejtrzebająraczej postrzegaćjakozamknięciepewnegookresu,którycharakteryzowałsięartystycznymprymatemRzymuidążeniemdołączeniadekoracjirzeźbiarskiejzmalarską.Tylkonagruncietejmodymogłyzaistniećinteresująceeksperymentyformalne,polegającenadążeniudosyntezyobutych sztuk.Należydonichnietylkozacieraniegranicmiędzymalarstwemirzeźbą,aleteżwprowadzonenaszerokąskaleimitowaniejednejtechnikiprzezdrugą.PiskorskizleciłDankwartowistworzeniecyklu„rzeźb”namalowanychna filarach(il.216–218)iwkopule(il.62),aFontaniemalarskopotraktowanychreliefóworazzupełniedwuwymia rowychdekoracjiwtechniceskalioli(il.63,440),dając tymsamymobuartystomokazjędoświadomegopopisuwirtuozerii.Obietechnikizrównoważonowprezbiterium,nawieitransepcie;rzeźbadominujewkaplicachprzyna zapomocąpędzla.Symbolemjejzwycięstwamożebyć skuciesztukateriiwnawierzymskiegokościołaśw.Ignacego(wr.1688),byzrobićmiejscepodmalowidłoAndreiPozza,którymiałstwierdzić,żestiukjestbardziejstosownydokuchniniżdokościoła6.Podążaniezatąmodąstałojednakwsprzecznościzwprowadzeniemdownętrzaefek tówświetlnych,polegającychnawydobywaniuzpółmroku fragmentów złoconychrzeźb. Wkontekścietakiegozbieguokolicznościmożnazrozu miećpanegirycznepochwałyPodgórskiego,wedługktóregoPiskorski pokierował budową kościoła dzięki zrządzeniuOpatrzności. ExhaustocommuniUniversitatispeculio,satangusto,|quiescendum erat et auscultandum improperium:|hichomocaepitaedificareetnonpotuitconsummare.|InchoataSanctaeAnnaeMettertiaeBasilica,|aegre adprimasbasessurrexerat|etiammalignantisnaturae particula,|animumProceribusAcademicisdesponderat.[…]|Ecceenimassurguntparietes,|sublimantur tholi,ornanturmirandis|figurisetpicturislaquearia.|Quidquidvisuminexteris,|hucprudensimitatio ?62. Kraków, kościół św. Anny,kopuła,Aniołzksięgąsoborunicejskie- go,mal.KarolDankwart, fot. M.Kurzej 63. Kraków,kościół św. Anny,Św. Józef, fragm.antependium kaplicy św. Józefa, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej wowych,amalarstwowkopule(il.256–261),wpisującsię wtendencjędokształtowaniawystrojuwnętrzagłównie 6 Haskell 1963, s. 90. anheloconatucongessit.|NihilgratiosiusinPoloniaD[ivae]Annae Basilica. | Certe miraculum Divinae Providentiae,|prodigiumartificii,nonunusPraxiteles etZeuxismiratur,|quodSebastianigeniusadinvenit1. Po wyczerpaniu dość szczupłego skarbca całego uni- wersytetu | musiano w milczeniu słuchać obelżywego przysłowia: |ten człowiek zaczął budować, ale nie zdołałskończyć2. | Zaczęty kościółśw. AnnySamotrzeciej | z tru- dem wznosił od samych podstaw | i w końcu przekonał niechętną temu | przedsięwzięciu część uniwersyteckich osobistości. […] | Oto rosnąściany,wznosi się kopuła, | sklepienia ozdabiają godnymi | podziwu figurami i ma- lowidłami. | Cokolwiek można zobaczyć na zewnątrz, | Mimozwyczajnejwtakichkwestiachhiperbolicznejkonwencjiteksttenwielemówiowrażeniu,jakieukończonykościółwywierałnawspółczesnych. Relikwiarz głowy św. Jana Kantego WedługumieszczonychnaspodzierelikwiarzanapisówjegoautorembyłJoannesCeyplerCivisetaurifaberCrac[oviensis].Umieszczonotamteżobszernąinskrypcjęfunda cyjną,wedługktórej„pobożnahojnośćpewnychprofesorówuniwersytetu”zadedykowałatodziełoJanowiKantemuwr.1695:B.JoanniCantioS[acrae]T[heologiae]D[octori]etP[rofessori]PialiberalitasnonnullorumA[lmae]Universi-tatis studiiG[eneralis]Crac[oviensis]Professorum dedicavitA[nno]D[omini]M.DC.XC.V.Nazwiskaowychprofesorówniesąniestetyznane3,choćmożnasięwśródnichdomyślaćtychnajbardziejzaangażowanychwpowstanienowegokościoła–zPiskorskimnaczele.Chociażrelikwiarz(il.64)niebyłfinansowanywspólniezbudowąnowejkolegiaty, tojegozamówieniewmomencierozpoczęciapracdekoratorskich wskazuje, że zaplanowano go jako dopełnienie programutreściowegownętrza4.Głowęświętegoumieszczonownimdopierowtedy,gdypracetebyłynaukoń czeniu,zapewnewr.1702,cowiązałosięzkoniecznościąuzyskaniazgodynapodziałrelikwii.SzczególnąrangętegowydarzeniapodkreśliłAndrzejBuchowski: 64. Kraków,kościół św. Anny,relikwiarz głowyśw.JanaKantego,wyk.JanCeypler, fot. M.Kurzej tu mądre naśladownictwo zebrało ogromnym wysiłkiem.| Nie ma w Polsce nic piękniejszego niż kościółśw. Anny– | prawdziwycudOpatrznościBożej,|niezwykłedziełosztu- ki; nie tylko Praksyteles i Zeuksis podziwia, | co wymyślił geniuszSebastiana. 1 Podgórski 1707, k. Cr, Cv. 2 Łk 14, 30. Cum nova omnia in templo viderentur, etiam caput D.Doctorisadnovumetapertummonumentumaffabre constructum, solenni imponere ritu, novoque honoris cultu,OrdinesAcademicioptabant.Levareilludetumba consignataSedisApostolicaepotestas,postinnumerata aliagratioseconcessabeneficia,adsupplicationemUni versitatisindulsit,iubenteSanctissimoDominoD[omi]nonostro,DivinaProvidentiaPP.ClementeXI,literarum,literatorumq[ue]protectoreclementissimo,etutSacra D.CorporisLipsananonnullisRegniCivitatibusintute lamconcederentur,benigneannuente.AdhancclemetemSanctae Sedis Apostolicae delcarationem, Illustrissimuset Reverendissimus Dominus Casimirus a Łubna Łubieński, Episcopus Heracleensis, Suffraganeus et AdministratorCracoviensis,solennicaeremoniarumordine, tumbamSacriDepositiaperuit,atqueCaputodoriferum plenum scientiae et veritatis, plenum timoris Domini etsanctitatis,praesuleissuismanibuslevavit,acthecae argenteaedeauratae,selectissimispetrarumfulgoribus 3PodanaprzezJanaSamkainformacjaowypisaniunazwiskfun-datorównaspodziepuszkijestnieprawdziwa(por.Samek1986, s.482). 4 Zob. s. 177. adornataeinclusitetobsignavit.RaliquiasaliquotprincipalioribusRegnicivitatibus,Leopoli,Varsaviae,Lublino,Culmae,Zamoscio,KętyOppido,MarchionaliIllu strissimaeMyszkovianaeDomuietnonnullisreligiosis familiarumtemplisdividendo.Sibiapede,particulam minimam,inpraesidiumadambulandumviasDomini,optimus praesulassumpsit5. Gdyjużwszystkowkościelewydawałosięnowe,StanyAka- demickie chciały też głowęśw.doktora w uroczystym ob- rzędzie z nową czcią złożyć do nowego relikwiarza, łatwo dostępnego i wykonanego po mistrzowsku. Na jej wyjęcie z opieczętowanej trumny zezwoliła uniwersytetowi, obda- rzywszy go innymi niezliczonymi dobrodziejstwami, władza Stolicy Apostolskiej, z rozkazu Najświętszego Pana naszego, dziękiBożejOpatrznościpapieżaKlemensaXI,najłaskawszegoopiekunanaukiuczonych,któryteżdobrotliwiezezwolił,by partykuły świętego ciała przekazano na opiekę niektórym miastom królestwa. Dzięki temu łaskawemu przywilejowi StolicyApostolskiejJaśnieOświeconyiNajprzewielebniejszy Pan Kazimierz Łubieński z Łubnej, biskup heraklejski, sufra- gan i administrator krakowski, w uroczystym porządku ce- remonii otworzył trumnę ze świętą zawartością i pachnącą głowę,pełnąnaukiiprawdy,pełnąbojaźniBożejiświętości, podniósł swoimi biskupimi rękami i w relikwiarzusrebrnym, pozłacanym i ozdobionym blaskiem najrzadszychkamieni 5 Buchowski1703,k.Lr,Lv. zamknął i zapieczętował. Wydzielił też kilka mniejszych par- tykuł dla ważniejszych miast królestwa – Lwowa,Warszawy,Lublina,Chełma,Zamościa,miasteczkaKęt,atakżedlaJaśnie OświeconegoMargrabskiegoDomuMyszkowskichiświątyń innych pobożnychrodów.Dla siebie najlepszy biskup zosta- wił najmniejszą cząstkę zestopy,na opiekę w obchodzeniu drógBożych. Najważniejszymproblememrozpatrywanymprzezwcześniejszychbadaczyrelikwiarzabyłakwestiaautorstwa jegoprojektulubmodelu.StałosiętakzasprawąJuliana Kołaczkowskiego,którybezpodaniaźródłanapisał,żeJanCeyplerwykonałrelikwiarz„wedługpomysłumalarza JerzegoEleutera,arzeźbyJanaLiskowicza”6.InformacjętęprzyjęłaWandaDrecka,która–idączasugestiąJanaSamka–uznałajązapotwierdzonąarchiwalnieiprzeprowadziłaanalizęreliefównaścianachrelikwiarzajakodzieł JerzegoEleuteraSzymonowiczaSiemiginowskiego7.MariuszKarpowicz,zwróciłuwagęnabrakźródełpotwier dzającychautorstwomalarza,aleuznałjezamożliwądo przyjęciahipotezę8.AndrzejCiechanowieckiprzypusz czał,żeLiszkowicwykonałdrewnianymodelpuszkina podstawieprojektumalarza9,aJanSamekwidziałwnim samodzielnegotwórcęfigureknanarożnikachrelikwiarza10.InterpretacjęCiechanowieckiegoprzyjąłJerzyŻmudziński11,aJoannaSikorskauznała,żerozbudowane kompozycjescennapuszcesprawiająwrażeniezaprojektowanychraczejprzezmalarzaniżzłotnika,arelikwiarz mógłbybyćkwintesencjąwspółpracymiędzytwórcamiróżnychprofesji12.Wydajesięjednak,żewszystkieprzypuszczeniaoudzialeSzymonowiczaiLiszkowicawpowstaniurelikwiarzanależyodrzucićjakobezpodstaw ne.ScenyzżyciaKantegomająraczejstatyczną,czasem wręczprymitywnąkompozycję,awniektórychznichrzucasięwoczyzachwianieproporcjiiperspektywy,trudnowięcwyobrazićsobie,bystałzanimiprojektwy bitnegomalarzawykształconegowrzymskiejakademii.ZkoleiJanLiszkowicumiałwprawdziezgrabniekompo nowaćpełnoplastycznefigury,oczymświadczydekoracjafasadykrakowskiegokościołaWizytek,aleniesąznane żadnejegopracewdrewnie13.Ponadtoistnieniezaginio nychźródeł,zktórychmógłbyewentualnieskorzystać Kołaczkowski,wydajesięmałoprawdopodobne.Nale żywięcprzyjąć,żebadacztensiępomylił,odnoszącdo 6 Kołaczkowski 1888, s.701. 7 Drecka 1964, s. 328–341. 8 Karpowicz1974,s.160. 9 Ciechanowiecki1974,s.28. 10 Samek 1986, s. 482. 11 Żmudziński 2000, s. 191. 12 Sikorska 2010, s. 162, 174. 13 Zob. Kurzej 2012a, s. 159–162. 65. Kraków,kościółDomi-nikanów, relikwiarz głowyśw.Jacka, fot. M.Kurzej 66. Kościelec Proszowicki,kościółpar.,relikwiarz głowyśw.Pauliny, fot. A. Dworzak puszkinagłowęśw.Janainformacjeorelikwiarzu,wktórymspoczęłaresztajegociała1. JanSamekosadziłrelikwiarzKantegowlokalnejtradycjitegotypudzieł,którazostałaukonstytuowanaprzezrelikwiarzedwóchgłównychpatronówPolski–śś.WojciechaiStanisława,apóźniejpodtrzymanaprzezsiedem nastowieczne relikwiarze świętych związanych z Krako wem–Jacka(il.65),Salomei(niezachowany)iSzymonazLipnicy.Przypuszczałteż,żepuszkanagłowęśw.Janabyławzoremdlarelikwiarzaśw.PaulinywKościelcuPro szowickim(il.66),ufundowanegowr.1701przezks.Wła dysławaOpackiego2.Choćichpodobieństwoograniczasię dokształtuizastosowaniaartykulacjiporządkowej,można siętudomyślaćczęściowejinspiracji,gdyżOpacki–teologwykształcony na krakowskim uniwersytecie, który wspierałbudowękościołaśw.Anny3–musiałznaćoprawęrelikwiipatronauniwersytetu.Porównaniewspomnianychdzieł dajepodstawędowydobyciaszczególnejrangirelikwia rzagłowyKantego,nietylkozewzględunaambitnykonceptjegoprogramuikonograficznego4,aleteżnawartościczystoartystyczne,takiejakharmonijneproporcjejegoarchitektury, różnorodność rozwiązań technicznych orazdobrypoziomdekoracjiornamentalneji–przynajmniejczęściowo–figuralnej.TecechypozwalająuznaćpuszkęnagłowęKantegozanajwybitniejszedziełotegotypu 1Relikwiarzmieszczącyciałoświętego,znajdującysięwkaplicy kościołaśw.Annyzostałrzeczywiściezaprojektowanyprzez SzymonowiczaiczęściowowykonanyprzezLiszkowica.Zob.s.62. 2 Samek 1986, s. 482, 483. 3 Sikorska 2010, s. 147. 4 Zob. s. 169–178. wPolsceodczasówrelikwiarzaśw.Stanisławaautorstwa MarcinaMarcińca. Aranżacja prezbiterium kościoła Klarysek pw. Trójcy Świętej w Starym Sączu ArchiwalneinformacjeopracachprzyaranżacjiprezbiteriumkościołaKlarysekopublikowałStanisławZałęski5,aJulianPagaczewskiumieściłjąwkontekściepracBal tazaraFontanyiprzypuszczał,żePiskorski,pozostając wbliskichstosunkachzksieniąJordanówną,miałudziałwsprowadzeniusztukatoradoStaregoSącza6.WiktorBa zielichopublikowałumowęzawartązartystą7,anastępnie przytoczyłźródła,wedługktórychPiskorskipośredniczyłrównieżwzapłaciezaobrazydonastawbocznych,ido myślałsię,żeichautorembyłjedenzwybitnychmalarzyczynnychwówczaswKrakowie8.Nieznająctejpublikacji,MariuszKarpowiczprzypisałobrazŚw.KlaraKarolowiDankwartowi, natomiast wizerunekśw.Antoniego uznał zaprzemalowanyiprzeztoniemożliwydojednoznaczne goatrybuowania9. Praceprzyprzekształceniukościołarozpoczętowr.1696odwymurowaniakryptipołożeniaposadzkiorazstop niprzedołtarzami,cowrazzmateriałemkosztowałoaż4329złp10.Trzynastawywprezbiteriumpowstałydopierotrzylatapóźniej.Sztukatorzyprzybylidomiasta29VII1699.Fontanapodjąłsięzleceniaza3000złp„dobrąmonetąbeznaddatkurachująctynfapozłotemuszóstakpogrdziesięć”,alesiostrymusiałyosobnokupićmarmur,atakżezatrudnićkamieniarza,murarza,polernikaipomocnika,przezcocałośćprackosztowała4945złpi25gr„opróczwiktu,którynatenczasinmagnopraetiozostawałwtychtukrajachpodgórnych”11.Praceukończonowpaździerniku,aPiskorskipośredniczyłwtedywprzekazaniuzapłatyzamarmur (846złp)iwynagrodzeniasztukatorów,atakżewzakupie trzechobrazów–TrójcaŚwięta„dowielkiegoołtarza”za 420złporazŚw.Antoni(il.299)iŚw.Klara(il.300,301), „obrazydwapoboczne”za360złp12.Wystrójkościołabył następnieuzupełnianyokolejneelementy.Wtymsamymmiesiącuukończono„obiciepłóciennenacałykościółto jesthistoriażywotaŚwiętejMatki”,czylizapewnecykl 5 Załęski, 1882, s. 89, 90. 6 Pagaczewski 1909, s. 30, 31. 7 Bazielich 1939, s. 95, 96. 8 Bazielich1966,s.197. 9 Karpowicz 2002, s.164. 10 Bazielich1966,s.190. 11 Inventariumbonorum…,s.638,639. 12 Dochody i wydatki klasztorne…, k. 70v. Kwoty te wypłaconowtalarach,liczącjepo6zł,obrazgłównykosztowałzatem70ta-larów,abocznepo30. 67. StarySącz, kościół Klarysek, apsyda, fot. M. Kurzej obrazówzescenamizżyciaśw.Kingi13.Wlistopadzieza płaconozamalowaniestalliwprezbiteriumorazsklepień iściancałegokościoła,atakżeobrazyMękiPańskiej:trzy „wielkie”za30złp,dwa(UmycienógiModlitwawOgrójcu)po20złpidwa„tylne”(ObdarciezszatiPrzybiciedo krzyża)po15złp.OdnowionoteżobrazyOstatniaWie-czerzaiTrójcaŚwięta,„którybyłprzedtymwołtarzu”14.Wnawiekościołapozostałyołtarzeprzytęczowe,wykonanewr.1661i1664,orazambonawkształcieDrzewaJessegozr.167115,stanowiącasilnyakcentplastyczny.Triadaołtarzywprezbiteriumstworzyłajednaknową,silniej 13 Dochodyiwydatkiklasztorne…,k.71r.Zaichwykonaniezapła- conodwómanonimowymmalarzom,anastępnieoprawiono wramy. 14 Dochodyiwydatkiklasztorne…,k.71v. 15 Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski2007,s. 365,366. 68. Stary Sącz, kościółKla-rysek, płaskorzeźba w poluołtarza gł., fot. M.Kurzej sządominantę,przyciągającwzrokwidzaiwtensposób nadającwnętrzupozornąregularność(il.67).Związanie obrazuŚw.KlarazDankwartemniebudziwątpliwości, azajegodziełotrzebateżuznaćdrugiepłótno,Św.Antoni.Wskazujenatonietylkofakt,żezaobaobrazyzapłaconołącznie,aleteżformategoostatniego,którymimoczęścio wychprzemalowańzachowałcechycharakterystycznedla twórczości tego malarza, widoczne zwłaszcza w dłoniach iatrybutachświętegoorazkompozycjizkwiatówigłówek anielskich,przedstawionychwulubionychprzezDankwartaostrychskrótachperspektywicznych.Cowięcej,wzmiankaotym,żePiskorskipośredniczyłrównieżwzapłaciezaobrazdoołtarzagłównego,pozwalaprzypuszczać,żeDan kwartwykonałwszystkietrzypłótna,aleśrodkowezostało wkrótcezastąpione(lubpermanentniezasłonięte)blaszaną płaskorzeźbą(il.68)oprymitywnychformach1. BiorącpoduwagęwcześniejszekontaktyPiskorskiegozDankwartemiFontaną,jegopośrednictwowprzekazywaniuimwypłatigłównąrolęwniewielepóźniejszymprzekształceniu krakowskiego kościoła Klarysek,możnadomniemywać,żebyłoninicjatoremitwórcąkoncepcjipracwStarymSączu.OstatecznądecyzjęowymianieołtarzamusiałapodjąćksieniKonstancjaJordanówna,zarządzającaklasztoremodr.16912,którejwrazzcałymkonwentem 1 Datowaniepłaskorzeźbynaok.r.1700(Beiersdorf,Kornecki, Krasnowolski2007,s.367)wkontekściewzmiankiozakupieobrazujestzbytwczesne,gdyżtrudnoprzypuszczać,żebypłótno zostało zastąpione blachą zaraz ponamalowaniu. 2 Zob.Borkowska2006,s.436. Piskorskizadedykowałwtymżerokuzbiorektrzechkazań ośw.Kindze3.CiekawymświadectwemuznaniadlazasługJordanównyjestrękopiśmiennyzbiorekemblematycznychpanegiryków,ofiarowanyjejzokazjiimieninwr.1711przezpijarówzPodolińca.Wjednymzwierszywspomnianoszczególną troskęksieni: NiewygranaswejApollokitarze,JakoŚwiątnice Pańskie i ołtarze, (Gdy pracy nie żałujesz nato)ZdobiszBoguiŚwiętymbogato4. Przebudowa kościoła Klarysekpw. św.Andrzeja w Krakowie Przekształcenie krakowskiego kościołaśw.Andrzeja jestsłabiej udokumentowane źródłowo, toteż w literaturze naukowejwspominanoonimgłówniewkontekścieza trudnionychtamartystów.ZwiązanązFontanądekoracjęsztukatorskąomówiłJulianPagaczewski5,zaśmalowidła, przypisaneprzezMariuszaKarpowiczaInnocentemuMontiemu6,byływzmiankowanewkontekściejegotwórczości7.JanK.Ostrowskiwskazałnazależnośćcykluscenzbł.SalomeąodrycinJerzegoEleuteraSzymonowiczaSiemiginowskiegoilustrującychjejżywotautorstwaSebastianaPiskorskiego8. Nowożytne przekształcenia kościoła szerzejomówiłAdamMałkiewicz9,aElżbietaSander10iPatrycjaGąsiorowska opublikowały kilka interesujących wzmianekarchiwalnych. Piskorskibyłbliskozwiązanyzkrakowskimiklaryskami,odr.1676pełniącfunkcjęichspowiednika11.Wkwestiach artystycznychdoradzałimjużwcześniej,kiedytozaczasówksieni Marianny Czaplińskiej (1681–1687) wybito noweokno,położonoposadzkę,wstawionoołtarześw.Klaryibł.Salomei,ambonę,organyiławki12,atakżewykonanonowąpuszkęnakomunikanty13.WokresierządówLudwinyZamoyskiej(1690–1693)powstałnowyołtarzgłówny,na 3 Piskorski1691b. 4 Tryumf Wielkich Cnot…, s.14. 5 Pagaczewski1909,s.26–29. 6 Karpowicz 1990, s. 168, 211, 212. 7 Zapletalová2007,s.211. 8 Ostrowski1973,s.49. 9 Małkiewicz1990. 10 Sander2009. 11 Możliwe, że w klasztorze zachowało się po nimkilkadrob- niejszych pamiątek. Jedną z nich miał być obrazBł. Salomea(wzmiankowanyKarwacki1911,s.86),któregojednaknieudało sięzidentyfikować. 12 Małkiewicz1999,s.XXIII;Sander2006,s.620;Gąsiorowska 2015, s. 314. 13 Zob. s. 190. który2000złpofiarowałaAnnaZbąska14.ZasadniczaprzebudowanastąpiłaprawdopodobniedopieropodrządamiAnnyEufrozynyTyrawskiej(1693–1706)15.Polegałaonanawstawieniuemporwkorpusieiramionachtranseptuorazwymianieprzynajmniejczęścisklepień,coprawdopodob niewiązałosięzpodwyższeniemmurówobwodowychibudowąnowegodachu.Downętrzawprowadzonoartykulacjęporządkowąorazdekoracjęmalarskąisztukatorską16.Wedługkronikiklasztornejwszystkietepracekosztowały19000złp17izostałyukończonewciągujednegoroku18.Datę1701wrazzinicjałamiksieniTyrawskiejumieszczononakartuszunademporązachodnią,ale9XItegorokuniebyłyjeszczegotowesztukaterie,dozakończeniapracnależy więcodnieśćdatę1702odnotowanąponiżej19.Najprawdopodobniejzostałyukończoneprzed19VIII,kiedytoFontana i Monti opuścili Kraków „rejterując przedSzwedami”20. 14 Inwentarz…, s. 94. Zapewne Anna ze StanisławskichZbąska, ZarządówTyrawskiejpowstałyrównieżtabernakulum ołtarzagłównego21(il.69),stallenaemporachitkaninyścienne.Przeprowadzonoteżremontrefektarza22,awka pitularzuurządzonoGróbBoży23.Zapewnenaprzełomie w.XVIIiXVIIIprowadzonoteżinne,nieudokumentowa neźródłowoprace,doktórychnależałowzniesieniebram prowadzącychnaterenkościołaiklasztoru24. Choćprzebudowakościołazostałaprzeprowadzonazmaksymalnymwykorzystaniemstarychmurów,tojednak radykalniezmieniłacharakterjegoarchitektury.Nadbudowanawbocznychdowysokościtranseptuiprzedłużenieelewacjipółnocnejnadmuremzakrystiiumożliwiłynakry ciebryływspólnymdachem(il.70),cowwidokuodRynku nadało jejcechysurowej ciężkości imonumentalizmu25. ?69. Kraków, kościółKlarysek, tabernakulum,fot. M. Kurzej 70. Kraków,kościółKla- rysek,stanzl.70.w.XIX,fot. I.Krieger podkomorzynalubelskaiznanapoetka.Wpoprzednimołtarzu znajdowałsię„bardzopiękny,staroświecki”obrazukazujący Zaśnięcie NMP w otoczeniu apostołów, który przekazano dokościoła w Grodzisku, a samą nastawę podarowano kościołowiw Skale (Inwentarz…, s.94) – zapewne jest ona tożsama z za- chowanym tam ołtarzem głównym.Tradycjao pochodzeniu ołtarzaskalskiegoprzetrwaławtymmiasteczkudow.XX(zob.Wiśniewski1934,s.6).Obecnyołtarzwkościeleśw.Andrzejazo- stałwykonanyzarządówksieniLudwikiPotockiej(1741–1744),ajegostrukturęwymienionowl.1906–1908.Obecnyobrazjestpóźniejszyodołtarza(zob.Małkiewicz1999,s.XXVI)–można goorientacyjniedatowaćna1.ćwierćw.XIX. 15 Najejtematzob.Sander2009,s.620,626;Gąsiorowska330.16Małkiewicz1999,s.XXIII,XXIV. 17 Pagaczewski1909,s.27;Gąsiorowska2015,s.315–tamdatowanieprac nar.1693, co jest prawdopodobnie wynikiempomyłki. 18 Najstarsza kronika…, s.23. 19 Kurzej 2012, s. 447–450. 20 Rationes Perceptorum…, s. 198,248. 21 ZaprojektantaiwykonawcętabernakulumJerzyKowalczyk uznałBaltazaraFontanę(por.Kowalczyk2000,s.30,il.8),co jestrówniebezpodstawne,jakwnioskitegobadaczanatemat analogicznejstrukturywkościeleśw.Anny(zob.s.73). 22 Gąsiorowska 2015, s. 315, 318. 23 Najstarszakronika…,s.25;Krasny1999. 24 WKataloguzabytkówbramępołudniową(prowadzącądokoś- cioła)zadatowanonakoniecw.XVII,awschodnią(wiodącądo klasztoru)na1.ćwierćw.XVIII(Katalogzabytków1971,s.61). Zeźródełwiadomo,żestarszabramaklasztorna,wzniesionaprzezZofięGłowińską,ksienięwl.1651–1657(zob.Sander2009, s.619),zostałauszkodzonapodczastransportuprzezterenklasz- toru Klarysek materiałów na budowę kolegium jezuickiego(Gą-siorowska2015,s.95),wznoszonegowlatach70.w.XVII(zob.Paszenda2006,s.228,229).Obecnabramamogławięcpowstaćpóźniej. 25 Obecny wygląd elewacji i dachu jest wynikiem przebudowyzl.1947–1950(Katalogzabytków1971,s.56). 71. Kraków,kościół Klarysek, fot. M.Kurzej 72. Kraków,kościół?Klarysek,ołtarzbł.Salo- mei, fot. M.Kurzej Bryłataostrokontrastowałazwnętrzem,gdyżkorpuszostałprzezwstawienieemporograniczonydoprzęsłakrzyżowego(il.71),tworzącegowrazzprezbiteriumniewielką, strzelistąprzestrzeń,którejwertykalizmzostałdodatkowo podkreślonywstawieniemsmukłychpilastrów1.Efektten wzmogłoteżprzykrycieowegoprzęsłaślepąkopułą,której czaszapozostajewpółmroku. Dekoracjęsztukatorskąrozmieszczono głównie nasklepieniach.Większefiguralnereliefy,znajdującesiępo bokachokientranseptu,sąprzeznaczonegłówniedooglą daniazempory.Najważniejszeakcentywystrojustanowią malowidła,którychzwiązaniezMontimwydajesięsłuszne.Świadcząotymprzedewszystkimcharakterystyczne postacimuzykującychaniołów,powtarzającesięczęstowinnychjegodziełach.OstatnioWeronikaPtakstwierdziła, żeMontizpewnościąniejestautoremwszystkichmalowidełwkościele2,cojestsłusznewodniesieniudoobecnie widocznejwarstwymalarskiej.Nieznaczytojednak,żewkościelepodczasomawianychpraczatrudnionojeszczeinnegofreskanta,ależeczęśćmalowideł–głównietadostępnazchóru–zostaławtórniewcałościprzemalowana. 1 Małkiewicz 1999, s. XXIV. 2 Ptak 2014. s. 52. Niemożnateżwykluczyć,żeopróczInnocentegowkościelepracowałtakżeKarolMonti3. Cocharakterystyczne,wykonaniekompleksowego wystrojuwnętrzanieszłowparzezpowstaniemnowe gowyposażenia.Niesposóbustalić,czyprzystępującdo pracplanowanowymianęjegokluczowychelementów, leczuniemożliwiłytowojnyizarazy,czyteżświadomiezdecydowanosięnapozostawieniewcześniejszychołtarzy orazambonyiorganów,którebyłyjeszczewzględnienowe.Niestetynicniewiadomoowyglądzietychsprzętówaniichautorstwie.Zachowałosiętylkookazałetabernakulumwtypierozbudowanegotempietta,zbliżonymniecodo tegozkościołaśw.Anny.Nastrukturęzczarnegodrewnanałożonosrebrnąażurowądekoracjęroślinną,awniszachumieszczonofigurkiświętychzakonnicianiołów,którewyróżniaekspresjaidynamikapóz,będącadalekimechemrzeźbyrzymskiej. Jedynymelementemwyposażeniawykonanymwspół cześniezwystrojemjestobudowaołtarzabł.Salomei,sta nowiącarodzajniewielkiejkaplicy(il.72),urządzonejwewnęcepodoknemwpołudniowejścianieprezbiterium.Przyminiaturowejpowierzchniotrzymałaonamonumen talnąoprawęzeskośnieustawionychfilarówdźwigających 3 Zob. s. 62. wygiętebelkowanie.Ukrytazanimstudniaświetlnakiero wałapromieniesłonecznenastiukowąfiguręSalomei,któratrzymałasrebrnąlilięikrucyfiks,anagłowiemiałasrebrną,pozłacanąkoronę4.Zakładając,iżrzeźbata,podobnie jakinneelementywystrojukościołaztegomateriału,była dziełemBaltazaraFontany,możnaprzypuszczać,żejejfor manawiązywaładosztukirzymskiejkręguBerniniego,podobniejakkamiennafigurabłogosławionejwGrodzisku(il.30),iukazywałaSalomeęunoszonąnaobłokuispoglą dającąkugórze,wkierunkuźródłaświatła.Niewykluczone,żewłaśniefigurawołtarzukościołaśw.Andrzejabyła wzorem,któryPiskorskipoleciłskopiowaćwkamieniu KazimierzowiKaliskiemuiustawićwbocznejnastawiekościółka wGrodzisku. PiskorskizostałuznanyzagłównegoinicjatoraprzekształceniakościołajużprzezJulianaPagaczewskiego.Badacztenoparłsięjednaknabłędnieodpisanejwzmiancezkroniki klasztornej, twierdząc,żewedługtegoźródła„ksieniTyrawskaodnowiłakościółzainterwencjąks.Sebastiana”5,podczasgdywksiędzezapisano,żezarządów Tyrawskej kościół był „reperowany zajejinwencjązks.Piskorskim”6.Pomimotegowydajesięprawdopodobne,żeduchowny,oddawnazajmującysięsztuką,miałznaczącąrolęwtymprzedsięwzięciu.Należywięcprzyjąć opinię Małkiewicza, według którejPiskorskibyłautoremikonograficznejiartystycznejkoncepcjipracorazczuwałnadichprzebiegiemidoboremartystów7.Obecnewliteraturzesugestie,jakobyFontanakierowałpracamibudowlanymibądźdekoratorskimi8,byłyopartenaprzekonaniuojegopodobnejroliwprzypadkukościołaśw.Anny,któretrzebauznaćzabłędne9.Możnawięcprzypuszczać, że również wtymprzedsięwzięciuPiskorskipełniłfunkcjęprowizora,ograniczonąjednaknietylkostosunkowoniewielkimzakresemprac,aleteżkoniecznościązatwierdzaniaważniejszychdecyzjiprzezkonwent.Wydajesięteż,żedecydowałokonkretnychrozwiązaniach architektonicznych, czegoprzykłademmożebyćślepakopuła,zbliżonadotych,którenawzórpadewskipoleciłwznieśćwkościeleakademickim.UdziałPiskorskiegowprzekształceniukościołazwięźleipoetycko 4 Inwentarz…,s.94.Tamfigurę określono jako gipsową i zaznaczo-no,żeołtarzbyłjużtrzyrazyreperowany,afiguręnaprawianoteż wr.1738(zob.Sander2018).Możnawięcprzypuszczać,żeołtarz miałjakąśwadękonstrukcyjną,któraspowodowałakonieczność usunięciafiguryizastąpieniajejobrazem.Obecnieobrazznajdu- jesięwołtarzudatowanymnar.1639(Wardzyński2015,s.570),na którym wykuto inskrypcję informującą o jego ustawieniu wr.1685.Możliwe,żejużwtedyzostałonustawionywkoście- le,aleniewiadomo,czystanowiłoprawęwspomnianejfigury. 5 Por.Pagaczewski 1909, s.27. 6 Najstarszakronika…,s.23;Małkiewicz1999,s.XXIII.7Małkiewicz1999,s.XXIII. 8 Małkiewicz 1999, s. XXVI; Gąsiorowska 2015, s. 315. 9 Zob. s. 44, 45. wspomnianonaepitafium,zestawiającjegozasługidlaświątyńwSkaleiKrakowie10. Portal kaplicy Doktorówprzy katedrze krakowskiej NawkładPiskorskiegowozdobieniekaplicykatedralnejzwróciłuwagęMichałRożek,któryuznał,żeprofesorod nowiłtooratoriumpomiędzyr.1692a1702.ZdaniemRożka waktachwizytacjibiskupaŁubieńskiegozanotowano,że Piskorskisfinansowałbudowęmarmurowegoportaluoraz takiegoż ołtarza z alabastrowym krucyfiksem i figurkami apostołówpobokach11.OstatnioMichałWardzyńskihipo tetyczniezidentyfikowałtęnastawęzedikuląodkutąwbia łymmarmurzegrodziskim,którazachowałasięwkościele wIłży12.Wspomnianyaktwizytacjizr.1711jednoznacznie wykluczajednaktakąinterpretację.Napisanotambowiem, żekaplicazostała crateferrea,etinipsoingressucolumnismarmoreisetforibus ligneis artificiose extructis decentissimerecenteradornatasumptuperillustrisolimSebastianiPiskorski J[uris] U[triusque] D[octoris] Canonici Cracoviensis. […]altaremarmoreumexlapidecoloriscineriseugri sei,imaginemcrucifixiexalabastroinmediocontinens, mensam habet lapideam recenter per memoratum perillustrem Piskorski extructam nonconsecratam13. niedawno jak najwłaściwiej ozdobiona żelazną kratą oraz w samym wejściu marmurowymi kolumnami i artystyczniewykonanymi drewnianymi drzwiami, kosztem śp. Oświecone-goSebastianaPiskorskiego,DoktoraObojgaPrawiKanonika Krakowskiego. […] ołtarz marmurowy, z kamienia w kolorze popielatym czyli szarym, mieszczący w środku wizerunek Ukrzyżowanego z alabastru, ma mensę kamienną, niekon-sekrowaną, niedawno sprawioną przez wspomnianego Oświe-conegoPiskorskiego. Piskorskibyłwięcwyłączniefundatoremkraty,ujętychkolumnamidrzwiorazmensy,anienastawyołtarzowej.Niemateżpewności,żewprowadziłtedodatkipor.1692,czyli jużjakokanonikkatedralny,gdyżmógłtozrobićwcześniej, kaplicanależałabowiemdouposażeniakolegiumprawniczego.Użycieprzysłówkarecenterpozwalajednakprzypuszczać,żedziałosiętoniedługoprzedprzeprowadzeniemwizytacji,awięcpodkoniecjegożycia. 10 Zob. s. 30, 31. 11 Rożek 1980, s. 187. 12 Wardzyński 2015, s.288. 13 Wizytacja Łubieńskiego, s.313,314. PROGRAMYIKONOGRAFICZNE Zarys problematyki Ostatecznykształtzłożonegodziełasztukijestnajczęściej wypadkową życzeń zleceniodawcy, inwencji konceptoraiinterpretacjiartysty1.Drugiztychelementówmiałnajwiększywpływnaprzedstawionetreści,opracowującpro gramikonograficzny,któryprzeznowożytnychpisarzybył definiowanyjakopomysłtwórczy,określającysensdzieła izajmującypierwszemiejscewprocesiejegopowstawania.Nazywanogonajczęściejinwencjąlubteżzwłoskacon-cettoalbolibrettoisporządzanowformieszczegółowego opisuikonograficznego2.Zachowaneprzykładynależądo rzadkości3,aleistniejekilkawzmianekrzucającychświatłonafunkcję,charakteriokolicznościpowstawaniatakichprogramóworazosobyichtwórców.Ciostatniznajdowali sięprzeważniepozazakresemzainteresowańbadaczysku pionychnadziałalnościartystówimecenasów,informacjeonichmożnazatemznaleźćprzedewszystkimnamarginesie opracowań innychtematów. Jakodziałalnośćpisarska,układanieinwencjimieściłosięwzasięguoddziaływaniateoriiliteraturyiwchodziło wzakrestwórczościpoetyckiej.ZnamiennajestwypowiedźHansaGeorgaAsama,który–gdywr.1708ofe rowanomuzlecenienadekoracjęmalarskąkościoławeFreystadt–oświadczył,żesamniewymyśliinwencji,gdyżniejestpoetą4.Jeślitakiegozadaniapodejmowalisięartyści,toprzedewszystkimcinajwybitniejsi,odpowiednioutalentowaniiwykształceni,aspirującywtensposóbdowyższegoprestiżu,jakiwiązałsięzdziałalnościąliteracką.WskazujenatochoćbypochwaławypowiedziBerniniego, którywyznającideałartificisdocti,sambyłkonceptoremiikonografemswoichdzieł5.ChwaliłonerudycjęNicolasaPoussina,nazywającgowielkimnarratoremipoetą–graninstoriatore e favoleggiatore6.Takapostawa nie była jednakregułą nawet u najwybitniejszych malarzy7. Podejście dosamodzielnegowyborutematówróżniłonp.SalvatoraRosęiPietradaCortonę.Pierwszyztychmalarzymiałodesłać klienta,któryoczekiwałodniegonamalowaniaobrazu 1 Obszerną analizę tych zależności na przykładzie malowideł wturyńskimpałacuCarignanoprzeprowadziłHuubvanderLinden 2013, s.335–356. 2Tietze1912;Schwarz1937;Mrázek1953,s.48–61;Bauer2000, s. 18–31; Loudová 2003, s. 7. 3 van der Linden 2013, s. 328. 4 Hundemer 1997, s. 198. 5 Białostocki 1962, s. XXXVIII. 6 Białostocki 1962, s. XXXV. 7Natemat wykształcenia i oczytania artystów nowożytnychzob.Damm,Thimann,Zittel2013.Tamprzeglądstarszejliteratury. owskazanejikonografii,dostrycharza–bocipracująna zamówienie;drugizaśzarzekałsię,żenigdywżyciusamniedecydowałotym,comanamalować8.Zdarzałosięteż,żedekoratorzypracowalinapodstawieszkicówbardziejdoświadczonychilepiejwykształconychmalarzy.Wkoś cieleopactwawTegernseewspomnianyHansGeorgAsam malowałnapodstawiesprowadzonychzWenecjiszkiców Johanna CarlaLotha9. Wokresienowożytnymtwórcomprogramówikonograficznychstawianocorazwyższewymagania,oczekując,żeichkonceptybędąnietylkostosowneiwłaściwe,alemożliwiejaknajbardziejwyszukaneorazjaknajlepiejdostosowanedoróżnorodnychwarunkówzamówieniaiżyczeńzleceniodawcy10.Wydajesię,żetenprocesosiągnął kulminacjęwśrodkowejtercjiw.XVIII,czegoprzykładem mogąbyćwnętrzapołudniowoniemieckichkościołówbe nedyktyńskich,alejużznaczniewcześniejdoprowadziłdo profesjonalizacjiiotworzyłdrogędladziałalnościkonceptorówzwanychteżikonografami.Chociażprzeważniesztukiplastyczneniebyłyichgłównymźródłemdochodu,to specjalizowalisięoniwukładaniuprogramówikonogra ficznych.Częstoteżuchodzilizaekspertówidoradców artystycznych,awtakiejfunkcjiwiązalisięnierazzjed nymmecenasem.Opróczzdolnościpoetyckichmusielidysponować szerokim wykształceniem humanistycznym, aprzytworzeniukonceptówdziełsakralnychtakżeteolo gicznym,toteżwywodzilisięczęstospośródakademików iduchownych. W2.połowiew.XVIdziałałokilkuwybitnychprzedstawicieli tej ostatniej grupy, którzy wykazali szczególne zainteresowanieproblematykątreścidziełsztuki.Należałdonichśw.FilipNeri,głębokozainteresowanyhistorią orazwszystkimidziedzinamisztuki,którynadzorował praceprzybudowienowegokościoławrzymskiejValli celliitłumaczył:„międzymnąaBogarodzicąjestpewna umowa;żejanieumrę,ażnakościeledachuniedokończę”.Założycieloratoriumbyłinicjatorempowiększeniabudowliw stosunku dopierwotnegoprojektu (dzięki czemuwcudownysposóbodkopanotaką„kamieniice głygromadę,żenazałożeniefundamentówiwyniesienieprawejścianywystarczyła”11)oraztwórcąprogramuiko nograficznegootreściachmaryjnychiwyraźnymprzekaziekatechetycznym.Byłonkonsekwentnierealizowanyprzy pomocy najwybitniejszych malarzy (zarówno zażyciaświętego,jakipojegośmierci)iobejmowałrównież 8 Haskell 1963, s. 11. 9 Hundemer 1997, s. 198. 10 Hundemer 1997, s. 35, 199. 11Żywot świętego Filipa1683, s. 68–70. kapliceboczne,którepowierzanoprywatnymfundatorom pod wyraźnym warunkiem dostosowania się docałościowej koncepcji wnętrza12. Działalnością Neriegoinspirowałsięm.in.GabrielePaleotti,autorobszernegotraktatuoróżnicachmiędzysztukąświeckąachrześcijańską,kładącegonacisknaproblemjejfunkcjiiswoistychkryteriówoceny13. Wyspecjalizowanym ikonografem z kręgów niższego duchowieństwa był Fulvio Orsini, bibliotekarz, antykwariuszinumizmatyk,któremuproponowanoobjęciekate drynakrakowskiejlubwileńskiejakademii.Pracującdla kardynałówFarnesich–kolejnoRanuccia,Alessandra iOdoarda–układałonprogramymalowideł,m.in.dlawnętrzrezydencjiwCapraroli14(il.73).NapoczątkunastępnegostuleciadziałałGiovanniBattistaAgucchi,ary stotelik,krytykliterackiiteoretyksztuki.KrytykowałonprzypisywanyCaravaggiowipogląd,wedługktóregosztuka jest jedynie naśladowaniem natury, i odrzucał naturalizmdziełtegomalarza.Jegozdaniemsztukamusidążyćdoideału,wyrażonegonajpełniejwdziełachstarożytnychoraz Rafaela, Carraccich i Domenichina, co spowodowało po wrótmodynaformyklasyczneisilniewpłynęłonapostawęartystycznąGuercina.Agucchiuważał,żemecenasmusibyćprowadzonyprzezwyspecjalizowanegoznawcęsztukiiprawdopodobnieodgrywałtakąwłaśnierolęnadworzeroduFarnesich,awedługniektórychbadawczybyłtwórcą programuikonograficznegogaleriiwjegorzymskimpałacu15.Słuszność poglądu Agucchiego potwierdzają przykładyprogramów układanych przez samych fundatorów. Prze ważniecechująsięoneostentacyjnąimałowyrafinowanągloryfikacją,czegoprzykłademmożebyćfasadawenec kiegokościołaZwiastowaniaNMP„delGiglio”(il.74),wykonanawl.1675–1683przezGiuseppaSardiegowedługkoncepcji AntoniaBarbara16. WsiedemnastowiecznejItaliizpomocykonceptorów korzystanoprzyplanowaniunajwybitniejszychdekora cjimalarskich.Programfresku,którymPietrodaCortonaozdobiłwl.1632–1639głównąsalęrzymskiegopałacu Barberinich(il.75),ułożyłFrancescoBracciolini,ulubiony poetaUrbanaVIII,znanyjakoautormałowyrafinowanych poematówpanegirycznych17.Przyplanowaniudekoracji rzymskiegokościołaImieniaJezus(il.76)współpracowali Bernini,BacicciaigenerałzakonujezuitówGiovanniPaoloOliva,któryprzypuszczalnieodgrywałrolękonceptora18.ProgrammalowidełwturyńskimpałacuCarignano,wykonanychwl.1699–1703przezStefanaMarięLegnaniego, 12 Danieli 2009, s. 81–122. 13 Krasny 2010, s. 23, 24. 14 Matteini2013. 15Mahon1947,s.109–155;Toesca,Zapperi1960,Haskell1963,s.28.NatematpoglądówAgucchiegozob.DiStefano2007. 16 Haskell 1963, s. 248. 17 Haskell 1963, s. 51. 18 Haskell 1963, s. 81; Levy 2003. napisałErcoleAgostinoBer?,dworzaninzwiązanyzkręgami uniwersyteckimiBolonii19. Wydajesię,żewEuropieŚrodkowejdoradztwoartystycznedłużejpozostałodomenąmalarzy.Zapotrzebowa nienatakądziałalnośćrozwinęłosiębyćmożewzwiązkuzdziałalnościązakonujezuitów,którzywznosząciozdabiającliczneświątynie,potrzebowaliwykwalifikowanych 19 van der Linden 2013, s. 343–351. 73. Caprarola, pałac Farnesich, sala Chwały Rodu,Alessandro i OctavioFarnese na czele wojsk papieskichubokuKarolaV w czasie pierwszej wojny szmalklandzkiej, mal.Tad-deo Zuccari, fot. M.Kurzej 74. Wenecja, kościół Zwia- stowania NMP „delGiglio”,fasada, fot. M.Kurzej 75. Rzym, pałacBar- berinich,TriumfOpatrznościBożej, mal. Pietro da Cortona,fot. Livioandronico2013 76. Rzym, kościół Imienia?Jezus,TriumfImienia Jezus,mal.GiovanniBattista Gaulli, fot. M.Kurzej konsultantów.Jużww.XVItakąfunkcjępełniłFriedrichSustriss,określonyprzezJoffreyaSmithamianemnadzor cyartystycznegokościołówwMonachiumiLandsbergu1.Podkoniec następnego stulecia jako konceptorzy działali malarzemorawscy–MartinAntonLublinský,któryokoło r. 1686ułożyłwymyślnyprogramtreściowyklasztoruNorbertanówwHradisku2,orazjegouczeńDyonýsStrauss,który zaplanował m.in. dekorację rezydencji opatów hra diskichwKonicachiŠebetowie,zrealizowanączęściowo zudziałeminnychartystównapoczątkuw.XVIII3.Przykłademz2.ćwiercitegostuleciamożebyćtwórczośćDa nielaGrana,któryułożyłprogrammalowidełbiblioteki 1 Smith 2002, s. 138. 2Kroupa1999.Lublinskýbyłteżautoremrysunkówdokilkudzie- sięciutezakademickich,wśródktórychznajdujesięinteresujące klasztoruwaustriackimSanktFlorian,wykonanychprzez Bartolomea Altomontego4(il.77). Ww.XVIIIinwencjewystrojówtakichwnętrzbyłyjużczęściejdomenąuczonych.Autoremprogramumalowi dełwbibliotecekapitulnejnapraskichHradczanachbył MichaelAdamFranckzFranckensteinu,pisarz,historyk iheraldyk,któremuwr.1725zapłacono50talarów„pro conceptibusadbibliothecamcompositis”5.Bardzointeresujący program niezachowanej biblioteki opactwaNorbertanówwLoucekołoZnojma,ozdobionejmalowidłamiFranzaAntonaMaulbertscha,ułożyłtamtejszybibliotekarziprofesorprawaGeorgNorbertKorber,ajegoopiszostał wydanydrukiem6.JegonaśladownictwemsąmalowidławbibliotecetegozakonunapraskimStrachowie,opisane w anonimowej broszurze, której autorstwo przypisuje się malarzowiibiografowiartystówGottfriedowiJohannowi Dlabaczowi.DoprogramuzLoukinorbertanienawiązali polonikum,zaprezentowanewr.1682wPradzeprzezAndrzeja KuropatnickiegoidedykowaneJanowiIIISobieskiemu(Górska2017,s.51–53). 3 Loudová 2003, s. 10–26; Dolejší, Mlčák 2009; Mlčák 2010. 4 Loudová2003,s.7. 5 ŠeferisováLoudová,Suchánek2009,s.466,467. 6 Historische Erklärung1778. jeszczewGeras,wmalowidłachzr.1805,wykonanychprzezucznia Maulbertscha – JosefaWinterhalteramłodszego7.Wśródwybitnych duchownychwspółczesnychPiskorskiemunaszczególnąuwagęzasługujeBernardRosa,opatklasztoruCystersówwśląskimKrzeszowieorazinicjatorwielu ambitnych przedsięwzięćpopularyzującychpobożność,głównieocharakterzemistycznym.Ichrozbudowanaoprawaartystycznaangażowaławieluwybitnychartystów,naczelezMichaelemWillmannem,którynazlecenieopatainajpewniejwedługjegokoncepcjiideowejwykonałliczneryciny,obrazyimalowidłaścienne–naczelezcyklemfreskówwkrzeszowskimkościelenależącymdobractwa św. Józefa8. Do wybitnych zakonnychkonceptorówdziałającychw1.połowieXVIIIstulecianależyzaliczyćbenedyktyńskiegohistorykaKarlaMeichelbecka,którybyłautoremprogramumodernizacjikatedryweFryzyndze(il.78),zrealizowanejzasadniczowl.1722–1724przezbraciCosmasaDamianaiEgida Quirina Asamów z inicjatywy biskupaJohannaFranzaEckeravonKapfing9.WtejsamejdekadziepowstałnowykościółKanonikówRegularnychwDießennadAmmersee(il.79),któregobudowąkierowałprepozytHerkulanKrag,absolwentuniwersytetuwIngolstadt,będącyprzypuszczalnietakżeautoremkonceptu10.Ztegoczasuznanajestteżdziałalnośćikonografówdworskich,takichjakConradAdolphvonAlbrecht–poeta,dyplomata,numizmatykizbieraczantykówzwiązanyzdworemKarolavI,któryw l.1723–1733układał programynajbardziejprestiżowychdziełJosepha Emanuela FischeravonErlach11. Przykłademszczególniewybitnegowystroju,zarównopodwzględemartystycznym,jakiideowym,jestkościółBenedyktynówwZwiefalten(il.80).Konceptmalowidełsklepiennych(il.81),wykonanychtamwpołowiewiekuprzezFranzaJosephaSpieglera,opracowałopatBenediktMauz,któryperfekcyjnie połączyłtematłaski okazywanejwcudownychwizerunkachorazichroliwpropagowaniunaśladownictwaChrystusaiMariizwątkiemzakonnym,eksponującymhistorięklasztoruimiejscowykultfiguryMatkiBoskiej12.Konkretneinformacjenatematokolicznościpowstaniaprogramówdziełpolskichsąbardzorzadkie.Jednymzwyjątkówbyłumieszczonynafasadziewilanowskiegopałacuzegarsłoneczny,któregokonceptAugustynLocciprzedstawiłkrólowiJanowiIII.Wliściez24X1681architektpisał: „cosiętyczekompasów,jabymrozumiał,żebytefigury, tojesttrophea,daćdistucco,atarczenamiedzizłociste inrilievotrzymającesię.Takiwydatniejszeopusbędzie imagiscongruummiejscu”.ZegarmiałsięznajdowaćpośrodkuwrazzpostaciąSławy:„Famainsistensglobo,który 7 Loudová 2003, s. 204, 207. 8 Kozieł2006.Zob.teżs.111. 9 Coburger2002. 10 Hundemer 1997, s. 31–35. 11 Zob.Kroupa1999. 12 van der Meulen2016. sphaeramhorologiipresefert,trzymaobiemarękomadwa końcetropheów,azaniąaniołkowiegestanteslubusentesinsigniiFamaeidesttrombi”.Drugiprojekt,zaopatrzonywniezachowanyrysunek,przewidywał słońcenamiejscuzegarapromienierzucającepocałymfrontispiciumzłociste,samecorpussłońcareprezentująceprzezpółglobuzłocistegonamiedzi,naglanc,agodziny międzypromieniamizdalekaznaczone,aniołkowiezaśFamamreprezentującytrąbią,wkołotrąbcartellevolan tescuminscriptioneRefulsitSolinClipeos.Indexzaśnie będziezwyczajny,alezaśtylkoextremitasindeksapost spheramglobizacorpusSolisbędziesiępokazowała13. 13 Targosz 1991, s. 353. 77. Sankt Florian, biblio- teka,TriumfWiary i Cnót, mal. Bartolomeo Alto- monte, fot.Zairon 78. Fryzynga, katedra,fot. M.Kurzej nimrobią”2.Czasomierztenzostałzniszczonywzwiązku znadbudowąpiętrapałacuwl.1688–1692,alewcześniejna jegoelewacjachpojawiłysiędwakolejnedziełaocharakterzeastronomicznym,prawdopodobnierównieżwyko nanepodnadzoremjezuity3iopartenawyrafinowanychkonceptach.Naelewacji południowej pałacu umieszczonotrzypołączonezesobązegarysłoneczne–centralny,któregowskazówkąjestkłoszbożatrzymanyprzezpostać uzbrojonegowkosęChronosa,wskazujewłaściwągodzinę,aboczne–ichliczbęodwschoduizachodusłońca. Odpółnocyodpowiadaimtajemniczakompozycjaalegorycznoastronomiczna4, interpretowana ostatnio jako przedstawienie Śmierci wyrywającej skrzydła Amorowiimapamitycznychwyspszczęśliwych.Zegaryialegorie astronomicznestanowiączęśćerudycyjnegoiwielowarstwowegoprogramurezydencji,łączącegolicznemotywy literackiewpochwałęcnoty,mądrościorazmiłościdomo wejipolitycznej5. 79. Dießen, kościółKanoników Regularnych,fot.Zairon 80. Zwiefalten, koś-ciół Benedyktynów,fot. M.Kurzej 81. Zwiefalten, kościół?Benedyktynów,Wsta-wiennictwo Matki Boskiej, mal.FranzJosephSpiegler, fot. M.Kurzej WtymsamymliścieLoccidoradzałkrólowiwybórtegokonceptu,używająccharakterystycznegoargumentu:„Jeżelisiętaniespodobaintentia,wymyśląsięinne,alenaszymzdaniemniepuściłbymsiętej,boniejestzagęszczonajakouJMCPanaMarszałka,gdziestoscałytegonawalono,obscuraesignificationis”1.UwagętęnależyinterpretowaćjakoaluzjędofundacjiartystycznychStanisławaHerakliuszaLubomirskiego,którapokazuje,żedwóchnajwybitniejszychmecenasówtegoczasurywalizowałorównieżnapolukonceptów. DziewięćmiesięcypóźniejLocciinformowałSobieskiego,żejezuickimatematykAdamKochańskiprzystąpiłdowykreślaniazegarów:„JMćXKochańskitujestikoło kompasów in frontespicio disponit, już sztukatorięna 1 Karpowicz 1976, s. 130. 2 Targosz 1991, s. 353. 3WykreślenietychzegarównapodstawiebłędnychprzesłanekwiązanowspólniezAdamemKochańskimiJanemHeweliuszem.Wiadomojednak,żetendruginigdyniebyłwWarszawie(zob.Targosz1991,s.353,354,przyp.242).Autorstwojezuitywydaje sięnajbardziejprawdopodobnezewzględunajegoudziałwpo-wstaniustarszegozegara.NatematroliKochańskiegowukła-daniu programu Wilanowazob.też Lisiak 2005, s. 73–76. 4 Targosz 1991, s. 354, 355. 5 Górska2006. MarszałekLubomirski,jakopoetaifilozof,również zaliczałsiędowybitnychhumanistówiprawdopodobnieosobiścieukładałkonceptyswoichnajważniejszychfunda cji. Oprócz jego intelektualnych ambicji pośrednio wska zujenatosilnezaakcentowanietreściosobistych,któresąwidocznezarównowbudowlachświeckich,jakisakralnych.DopierwszejkategoriinależyŁazienkaUjazdowska,o ciekawym wystroju mitologicznym(il.82)wzbogaconym opodteksterotyczny6,drugązaśreprezentujewyjątkowonasyconybogactwemtreścikościółwCzerniakowie(il.83).Złożonośćtamtejszegoprogramu,streszczonegoprzezLubomirskiegowakciefundacyjnym,pozwalazaliczyćtę niewielkąbudowlędonajambitniejszychkompleksowych dziełsztukisakralnej,jakiepowstaływsiedemnastowiecz nejPolsce.Dominujewnimcyklscenzżywotaicudówpa tronakościoła,czyliśw.Antoniego,doktóregowpleciono wątkirodoweiosobiste7.Dodatkoweelementy–„prawdziwy”wizerunekśw.Franciszka,szesnastowiecznytryptykOpłakiwaniairelikwieśw.Bonifacego–możnawpraw dzieskojarzyćztematemchrystomimetyzmumęczennikaipasyjnegoaspektupobożnościfranciszkańskiej,jesttojednakpołączenienatyleluźne,żewywołujewrażeniedu żejróżnorodnościizdajesiędoskonalepotwierdzaćopinię Locciego,że„całystostegonawalono”. Intrygującąpostacią,zktórąmożnawiązaćautorstwo ambitnych konceptów artystycznych, był oliwski opat MichałHacki.Jegoinicjatywyartystycznezpewnościązasługują na pełne opracowanie. Poeta, dyplomata,kryptolog,stronnikKrystynyWazównyjakokandydatkina tronpolskipoabdykacjiJanaKazimierza,anastępniese kretarzJanaIII8,byłwybitnymintelektualistą,utrzymującymkontaktyzJanemHeweliuszem.Angażowałsięteż wbadaniatoruńskiegohistorykaMateuszaPretoriusanadhistoriąGotów,adojegodziełaMarsGothicusdołączył panegiryknacześćkróla9.PodobniejakPiskorski,byłonpromotorem rzymskich rozwiązań artystycznych z kręgu Berniniego,czemudałwyrazfundacjąwspaniałegoołtarza ?82. Warszawa, Łazienki, Pałac na Wodzie, Pokój Kąpielowy, fot. M. Kurzej ?83. Warszawa, kościół Ber-nardynów w Czerniakowie,fot. M. Kurzej 84. Oliwa, d. kościółCystersów,ołtarzgł., fot. M.Kurzej 6 Zob.Karpowicz1976,s.30–49. 7 Zob.Topińska1977;Karpowicz2013;Herman2015. 8 Piwarski1961;SplendorOlivae1690. 9 Piwarski 1961; Targosz 1991, s. 115, 340; Bömelburg 2011, s. 650. 85. Węgrów,kościółpar.,kaplica boczna,ChrzestChrystusa, mal. Michelan-geloPaloni,fot.M.Kurzej głównegodopocysterskiegokościoławOliwie1(il.84),zrealizowanegonajprawdopodobniejmiędzyr.1686a1690. Powtarzającasięwjegokompozycjiliczbasiedem,oprócznawiązaniadosakramentówidarówDuchaŚwiętego2, odnosisięteżdomaryjnejsymbolikiświątyniMądrości, apierwotniesiedmiokolumnowetabernakulumpodkre ślałojejaspektchrystologiczny.Naobrazie,ukazującym wstawiennictwoMarii,zaakcentowanopionowąośrozświetlonychobłoków,którejpozornymźródłemjestokrą głyotwórgigantycznejgloriistanowiącejzwieńczenieibędącejdaleką,choćczytelnąreminiscencjąwatykańskiej CathedraePetri3.Możliwe,żeopróczteologicznejołtarzmiałteżsymbolikęhistorycznoastronomiczną.PonieważorientacjakościołazgadzałasięzeświętemImieniaMarii,wktóremiałamiejscebitwapodWiedniem,oknoumoż liwiałozaakcentowanietejrocznicyprzezrozświetlenieglorii pierwszymi promieniamisłońca. Hackiwzbogaciłteżkościółklasztornyowieleinnych dzieł.Byływśródnichołtarzeboczne,organy,portalgłówny,dziełazłotniczeorazcyklsiedmiuobrazówukazują cychscenyzżyciaJezusaiMarii4,którystanowiłuzupełnieniemaryjnochrystologicznej symboliki ołtarzagłównego.Zasługiopatadlaupiększeniaświątynizostały wspomnianewpanegirykuofiarowanymmuzokazjiimie ninprzezgdańskichjezuitów.Opróczzachwytównadjegotalentem poetyckim i opisu dobrodziejstw dla różnychgdańskichkościołówznalazłasiętamwymownapochwa łaołtarzy: ErexistiinOliviensiBasilicaDivinissimaeTriadiimmortales aras, dignasTuoinvento: Caelorum distinciones Caelestium Geniorum Ordines disposuisti; profundis sima Theologiae Arcana in summam redegisti, unico prodigiosae Arae Operae universosTractatusTheolo gicos complexus. Eucharistico NuminiextruxistiFer culum,ancaelumnovum?Pretioetmoleadmirandum, quo publice expositus DeusHomo,Tualiberalitate ut olimPallioMartinigloriatur.AureisCalicibusArasda tisti.MusiconovorumOrganorumconcentuimplevistiTemplum.Lauretanam Domum Olivae inserere disponis. Miraculosis Imaginibus quotquot toto celebratur in orbe, ad prodigiumexornas5. Wzniosłeś w oliwskiej bazylice nieśmiertelne ołtarze Naj- świętszejTrójcy,godne Twojej inwencji. W kręgach Niebios rozmieściłeśSzeregiNiebiańskichGeniuszy,najgłębszeTajniki TeologiisprowadziłeśdoSumy,wdzielejednegocudownego ołtarzazawierająccałeTraktatyTeologiczne.Eucharystyczne- mu Bóstwu zbudowałeś Pomnik czy nowe niebo? Podziwu godne, ze względu na cenę i wielkość, na którym publicznie wystawiony jest Bóg-Człowiek, dzięki Twojej hojności jest czczony, jak niegdyś w płaszczuMarcina6.Obdarowałeś ołtarze złotymi kielichami. Wypełniłeś świątynię harmonią nowych organów. Dom Loretański w Oliwie każesz założyć. Cudownymiobrazami,ilomaczcisięnacałymświecie,wnie- zwykły go sposóbozdabiasz. WśróddziełzpoczątkuXVIIIstulecianależyjeszczewspo mniećdekoracjęmalarskąkościołaparafialnegowWęgrowie(il.85),wykonanąwl.1707–1708przezMichelangelaPaloniego.Twórcąjejprogramubyłprawdopodobnietam tejszyreformataJakubWolski,ajegogłównaideapolegała 1 Karpowicz 1975, s. 136, 137. 2 Babnis[b.r.]. 3 PierwotnienagloriiznajdowałysięprzedstawieniaOsóbTrójcy Świętej,częściowoniestetyzniszczonepodrugiejwojnieświa- towej,zob.Babnis[b.r.]. 4 Babnis[b.r.]. 5 SplendorOlivae1690,s.11. 6 Nawiązanie do legendy hagiograficznejśw.Marcina, według którejpodarowaniupołowypłaszczaubogiemumiałonwizję ubranegowtętkaninęChrystusa,mówiącego„Martinushac me vestecontexit”. naukazaniualegoriicałegoKościołazzaakcentowaniem wątkumaryjnegoiwymowyantyprotestanckiej7. * * * Zofia MaślińskaNowakowa, podsumowując rozważania wcześniejszychbadaczy,bardzotrafniestwierdziła,żeprogram ikonograficzny jest integralnie związany z artystycznąformądzieła,którabezznajomościprzedstawionegosensu niezawszemożebyćwłaściwieoceniona.Dlatego,chociażwartośćestetycznaistniejepozahistoriąisemantyką,tosemantykajesttaksamokoniecznadorozumieniawartości estetycznejjakhistoria8.Ztegopowoduszczegółowaanali zastworzonychprzezSebastianaPiskorskiegoprogramów ikonograficznych jest nie tylko samodzielnym zadaniembadawczym,aleteżkluczemdowskazaniawłaściwegomiejscasztukiKrakowaprzełomuw.XVIIiXVIIIwdziejach kulturyeuropejskiej. Dwómnajciekawszymprogramomautorstwakrakowskiegoprofesora–pustelniwGrodziskuikościołowiśw.Anny–poświęconojużwielepublikacji.Ichautorzykoncentrowalisięjednaknaznaczeniuposzczególnychele mentówskładowych,przywiązującowielemniejsząwagę doichukładu,aprogramystaralisięodczytywaćwsposóbściślechronologiczny,nie uwzględniając percepcjiodbiorcy,doktóregodanyprogrambyładresowany.Tymczasem–jakwykazał Matthias Kroß, analizując Berninowską ekstazęśw.Teresy–jejrolaczęstookazujesięszczególnieistotnadlawłaściwegozrozumieniaanalizowanejdekoracji,gdyżwłaśniewidzjestcentralnympunktemprogramutreściowegoocharakterzedydaktycznym9. FrankBüttnersłuszniezauważył,żechociażpercepcjaludziżyjącychwczasiepowstawaniadziełsztukidawnejniejestmożliwadopełnegozrozumieniaiodtworzenia,to próbajejrekonstrukcjijestjedynądrogąwłaściwejinterpre tacji10.Należypamiętać,żeoprócztreściodbieranychinte lektualnie,dziełateniosłyzesobąogromnyładunekemocjonalny,którydlawspółczesnegoodbiorcyjestprzeważnie niedostępny,ajegorolapozostajepraktycznieniemożliwa dozrozumienia11.Tenafektywnyaspektupodabniałodbiór dziełaplastykidoteatru,stanowiącjednozwieluistotnychpunktówstycznychmiędzytymisztukami.Jakwykazali CarolinevanEckiStijnBussels,wokresienowożytnympowiązaniatepolegałynietylkonawzajemnymprzejmo waniu środków wyrazu czy zapożyczeniach formalnych, alesięgłyznaczniegłębszejsferypostrzegania.Doświadczenieteatralnewpływałowięcnaodbiórdziełplastyki,stającsięczęstokluczemdoichinterpretacji12.Tenaspekt 7 Karpowicz 1976, s. 170–186. 8 Maślińska-Nowakowa 1966, s. 60. 9 Kroß 1985. 10 Büttner 1989, s. 72. 11 Hundemer1997,s.22. 12 vanEck,Bussels2011,s.11.Zob.teżinneartykuływtymtomie,omawiające przykłady potwierdzające tętezę. jestszczególnieistotnydlainterpretacjiwystrojówwnętrz,które–podobniejakteatr–mogłyoddziaływaćnawidzapołączeniemróżnychśrodkówwyrazu. JoffreySmith uznał, że upowszechnienie zwyczaju ozdabiania wnętrz kościelnych według jednolitego planu byłozasługąjezuitówiwyróżniłwspólnecechyukładanych przeznichprogramów.Ichpowstawaniezaczynałosięodokreśleniagłównegotematulubtezy,któraprzeważniebyła związanazdydaktycznąmisjązakonu.Następniepowsta wałszczegółowyschematrozmieszczeniaposzczególnychelementów,któregostaranosiętrzymaćnawet,jeśliwykonywaniedekoracjizajmowałowieledekad.Dotyczyłotonajczęściej kaplic, których wezwania zestawiano parami,aurządzeniepowierzanoprywatnymfundatorom.Przy ustalaniuprogramubranopoduwagępercepcjęróżnychgrupwiernych,starającsiętrafićdoosóboróżnymstopniu zrozumieniaizainteresowania.Tesameprzedstawieniamo głynaniektórychoddziaływaćemocjonalnie,adlainnych stanowićpunktwyjściadomedytacjilubwskazywaćdrogędo duchowej doskonałości. Odbiorcom nie narzucano też jednej„prawidłowej”drogiodczytaniaprogramu,którawy muszałabykonkretnykierunekporuszaniasiępownętrzu,aposzczególneelementyzestawianozesobąwedługichznaczeniaihierarchii,dziękiczemuwystrójkościołamógł sięstaćkaznodziejskimpałacempamięci.Temnemonicznekonstrukcje,znaneztraktatuCyceronaOmówcy,aodśredniowieczawykorzystywanewnauczaniu,mogłybyćjed nymzeźródełkoncepcjijednolitegoplanowaniawystrojów wnętrz.Wskazanecechypowtarzałysięwanalizowanych przezSmithaprzypadkach,choćniebyłynigdysformuło waneanizapewnenawetuświadomione,cobadacztłuma czyłpodobnąformacjązakonników,opartąnaduchowościignacjańskiej13.Możnaprzypuszczać, że podobnie, jeśli nieidentycznie,odbywałosięplanowanieprogramówrównieżwświątyniachnienależącychdoTowarzystwa,cowiąże sięnietylkozjegopionierskąroląnatympoluoraztrudnymdoprzecenieniawpływemjezuickiejedukacji,aleteżzpraktycznąuniwersalnościąwspomnianychzasad.Ich przestrzeganienadawałoprogramomwnętrzretorycznąwyrazistość, która stanowiła cechę powszechnie pożądaną,azarazemzupełnieoczywistądlaelitintelektualnychww.XVIIiXVIII. Badająctakieprogramy,Büttnerzwróciłuwagę,żejużsamopojęcieornatus,stosowanewokresienowożytnymna określeniewystrojubudowli,zostałoprzejętezteoriireto ryki,gdzieoznaczałoobrazoweśrodkiwyrazu.Badacztenwprowadziłpojęcieretorycznejanalizydziełasztuki14,aMarkusHundemerrozwinąłtęmetodęiopracowałjejszcze gółowypodręcznik,tworzącciekaweiwdużymstopniu uniwersalnenarzędzieinterpretacyjne.Opierasięononazałożeniu,żeposzczególneprzedstawienia,atakżecałeich 13 Smith 2002, s. 8, 38, 78, 79, 89. 14 Büttner 1989. 86. Grodzisko, widok od pd., fot. M.Kurzej 87. Grodzisko, plan,wg Miłobędzki1980, z zaznaczeniem kolejnościKwiatków(czerwony), przebiegu drogi pielgrzy- mów (zielony) i cieków wodnych (niebieski) oprac. M. Kurzej cykle można analizować jak ciąg wypowiedzi, wyróżniającwnimelementykonstrukcjiretorycznej:wprowadzenie–exordium,rozwinięcie–narratio,uzasadnienie–ar-gumentatioipodsumowanie–conclusio,którewprzypadku wystrojówwnętrzobrazowanoprzeważniewtriumfalnymmalowidlenasklepieniu.Ponieważkonkluzjamapostaćklasycznegosylogizmu,wktórymwniosekwynikazzestawieniaprzesłankiwiększejimniejszej,cyklprzedstawieńmożnaopisaćjakociągtakichzdań,wktórymwniosek jednegojestwiększąprzesłankąnastępnego.Wpraktyceprzedstawieniecałegosylogizmuniebyłomożliwe,prze słankę większą redukowano więc przeważnie do głównejfigury,awcałościwyobrażanoprzesłankęmniejszą1.Obrazwołtarzugłównymkrakowskiegokościołaśw.Annymożnabywięczinterpretowaćnastępująco:przesłankawiększa–ktotrzymaksiążkę,tenposiadłzawartąwniejwiedzę;przesłankamniejsza–św.AnnanauczaMarięopochodzeniuChrystusa;wniosek–św.Annajestnauczycielkąteologii2. WedługHundemerakonstrukcjęretorycznąmożnarównież odnaleźć w procesie powstawania programu treściowego,którydzielisięnainventio–opracowaniekonceptu,dispositio– rozplanowanie jego poszczególnych elementówwprzestrzeniielocutio–dobórwłaściwychśrodków artystycznych.Wreszciewsamychdziełachsztukimoż naodnaleźćprzykładyzastosowaniafiguritropówretorycznych,atakżeokreślićprzynależnośćdziełdojednegozgatunkówwypowiedzi,zktórychwmalarstwiemonu mentalnymprzeważniewybieranostylwzniosłyirodzaj demonstratywny3. Słabąstronąopisanejmetodyjestjejniewystarczająceumocowaniewtekstachzepoki,spośródktórychHundemerwskazałjedynienapochodzącyzroku1773traktat ErnstaLudwigaDanielaHucha–filozofaiteologa,profeso raretorykigimnazjumwZerbst–orozróżnieniumalarstwawolnegoi mechanicznego4. Koncepcja retorycznej budowydziełasztukijestjednakznaczniestarsza5.Trzebateżzaznaczyć,żeprogramtreściowydziełasztukimógłotrzymać podobnąbudowęretorycznąnawetwtedy,gdyjegotwórcaniebyłświadomyopisanejteorii.Takakonstrukcjamusi byćbowiem–przynajmniejdopewnegostopnia–zawartawkażdejzłożonejwypowiedzi,ponieważsylogizmjest uniwersalnym modelem myślowym umożliwiającym ja kiekolwiekwnioskowanie.Cykleikonograficzneniemogą byćwięczupełniepozbawioneelementówinventionis,elo-cutionis,narrationis,argumentationisiconclusionis,aztegowzględuopisanametodastajesiętyleuniwersalna,ilemałoużyteczna.Skoropasującedoniejelementymożnaodna leźćpraktyczniewkażdymzłożonymdziele,tosamaich identyfikacjanieprzybliżadojegozrozumienia.Dlatego analizaretorycznawydajesięcennaprzedewszystkimjako ogólny klucz do postrzegania zjawisk artystycznych, nie zaśjakonajwłaściwszysposóbichopisu. Kwiatki Świętej Pustynie. Założenie pielgrzymkowe w Grodzisku ZespołowibudowliwGrodziskupoświęconojużkilkaopracowań monograficznych, które w znacznym stop niudotyczyłyjegotreści ideowych.WnajobszerniejszymznichJanDreścikszczegółowoomówiłprogram 1 Hundemer 1997, s. 46–48. 2 Więcej na temat ikonografii tego obrazuzob.s.117,118.3 Hundemer1997. 4 Huch 1773. 5 Zob. s. 191. ikonograficzny założenia, prezentując wnikliwe interpre tacjejegonajważniejszychelementów,zwykorzystaniemzarównowskazówekzawartychprzezPiskorskiegowżywocieSalomeiiprzewodnikupoGrodzisku,jakiszerokiegokontekstuliteraturyreligijnejorazemblematycznej.Anali zującznaczenieposzczególnychsymboli,niezwróciłuwagi naretorycznąwymowęcałościijejwewnętrznąstrukturę6. Kilka cennych spostrzeżeń na temat sanktuarium zawierapracamagisterskaElżbietyMacioł,któraodkryłajeden zzaprojektowanychwGrodziskuefektówświetlnych7. Nieprzedstawionojednakcałościowejinterpretacjize społu,aniektórzywręczwykluczalitakąmożliwośćjej dokonania.AnnaKozakuznała,żePiskorskiodwoływał siędostworzonejnawłasnyużyteksymboliki8,mimożetakiejinterpretacjiprzeczyjużsamcharaktermiejscapiel grzymkowego, którego treści musiały być zrozumiałe dlalicznychodwiedzającychjewiernych.Niktteżnieprześledziłrelacjimiędzyposzczególnymiczłonamiaranżacji GrodziskaawydarzeniamizżyciaSalomeiopisanymiwży wocie.Przeciwnie–Dreścikuznał,żezwiązekmiędzytymi elementaminiesięgapozaichrównąliczbę9.Tymczasem właśnieichwyjątkowomisternepowiązaniejestgłównym konceptem całego sanktuarium.Treściideowe Grodziska trzebawięcprzeanalizowaćnanowo,uwzględniającrela cjemiędzyobiemaczęściamiksiążkiorazpercepcjęwidza,poruszającegosięposanktuariumwewskazanymprzezniąkierunku. Całykompleksmożnaogarnąćwzrokiemtylkozprze ciwległegobrzegudoliny(il.86),alezdrogi,któraprowadzijejdnem,możnagoniezauważyć.Kolejneelementy programuukazująsięwidzowijedenpodrugim,tworzącsekwencyjnąnarrację,którejdalszeczłonypozostająukryte.Grodziskomiałobyćmiejscempielgrzymkowym,więcuwzględnieniewjegoprojekcieruchuwiernychmożnauznaćzaoczywistość,podobniejakwprzypadkuzespołów kaplickalwaryjskich,aporuszaniesięponimmiałosłużyć pogłębieniuprzeżyciareligijnegopoprzezrozważaniewy darzeńzprzeszłości(il.87).Różnicadotyczywięcprzede wszystkimosobygłównejbohaterki,atakżesposobuowegorozważania,któremiałopolegaćnietylenaemocjonalnymwspółczuciu–jakwprzypadkuinscenizacjipasyjnych– ale naprzywołaniuintelektualnychskojarzeń międzyepizodamiżywotaSalomeiawydarzeniamizudziałem postacibiblijnych.Wyrażenietychskojarzeńzapomocąśrodków polegających na zestawianiu cechprzedmiotów, roślinizwierzątwceluzobrazowaniasensualegorycznego ipobudzeniaaktywnościumysłowej10jestwięczabiegiem zupełnienaturalnym.Piskorskipomistrzowskuwykorzy 6 Dreścik1987. 7 Macioł2000. 8 Kozak1982,s.114.Zob.teżDomogalla2005,s.98. 9 Dreścik 1987, s. 37. 10 Zob. 197–203. stałgodoosiągnięciazamierzonegocelu,zwielokrotniając konstrukcję symboliczną do niespotykanegopoziomu. WowejkonstrukcjiilustrowaneKwiatyżywotabłogo sławionej,Kwiatkibędąceprzewodnikiemposanktuariumorazposzczególnebudowleifigurytworząintegralnącałość,powiązanąmisternąsieciąskojarzeńiparaboli.Każdy zpierwszychdwudziestuepizodówopisanychwKwieciuilustrujerycina–„obraz{icon}”(częstoocharakterzeale gorycznym).Wposzczególneilustracjewłączonopojedynczy lub czasem podwójny emblemat –„wyobrażenie {hieroglyphicon}”,którystanowikomentarzdoscenygłów nej,azopisanymwydarzeniemwiążego„napis{lemma}” iobjaśniającyczterowiersz–„rym{epigramma}”.KażdemuKwiatowiodpowiadaKwiatekbędącyjegomaterialnympomnikiem.Dziękiwyposażeniuwosobnąlemmęzyskuje charakterodrębnegoemblematu,któregowymowajestcza samiinnaodpodstawowegosensuzastosowanychsymboli. Samakonstrukcjadzieławskazujezatem,żejegocelemniebyłodostarczenieodbiorcygotowejinterpretacji,alezachęceniegodosamodzielnegointerpretowaniaodkrytychpodobieństw.Dodatkowąwarstwęskojarzeń,wskazujących naantycznepierwowzorypustelniczejpobożnościSalomei, zawiera„indekskaznodziejski”,dodanyprzezPiskorskie godoprzekładuzbiorużywotówpustelnikówipustelnic11, wktórymprzewidziałonliczneprzykładydowykorzysta niawkazaniachnaświętoSalomei. PierwszyKwiatopisuje„urodzenie12”,czyliprozapiębłogosławionej.Przypomnianotujejpokrewieństwozinnymiświątobliwymi Piastami, wskazując na „świątobliwość dziedziczną”.Salomeajestwięc„niemniejwstydliwą”siostrąBolesława, potomkinią siostry Mieszka Adelajdy13, wnuczkąKazimierzaSprawiedliwego,atakżekrewnąAdelajdy14 i powinowatą Jadwigi Trzebnickiej. Piskorski zaznaczył,żecórkaLeszkaBiałegoiGrzymisławyprzyszłanaświat8V1202,adzieńten„dziwnąwypogodziłsięwesołością”,którązinterpretowałjakocudownązapowiedźświętościksiężniczkiiskojarzyłznadprzyrodzonymiokolicznościa minarodzinEliasza15.Narycinie(il.88)ukazanoSalomeę wtowarzystwierodzicówibrata,zktórymłapiąkwieciste gałązki,rzucanezobłokówprzezanioła.Naścianachkom natyukazanodwasymboleheraldyczne16–polskiegoorła wzlatującegokuwschodzącemusłońcuiruskiegolwawspi nającegosięnagórę–zewspólnąlemmąConaniebiejest, 11 Natemattegodziełazob.s.246–249. 12 Oileniezaznaczonoinaczej,wszystkiecytatywtymrozdzialepochodzą z odnośnych fragmentów w Piskorski1691a. 13 Postaćo kwestionowanej autentyczności. Tradycyjnie uważanazażonęksięciawęgierskiegoGejzyimatkęśw.Stefana.Obszer-nerozważanianatentematzob.Balzer1895,s.29–34. 14 Piskorski wspomniał tu o Adelajdzie, siostrze Kazimierza Spra-wiedliwego,aleprawdopodobniemiałnamyślijegocórkę,za-łożycielkę klasztoru Dominikanów wSandomierzu. 15 ŻywotyOjców1688,s.835. 16 Zob. Kozak 1982, s. 117. 88. Pochodzeniebł.Salomei, ryc.JerzegoEleutera Szy- monowicza-Siemiginow-skiego,wgPiskorski1691a 89. Grodzisko, bramagł.,?fot. M.Kurzej 90. Pierwszesłowabł.Salo-mei, ryc.JerzegoEleutera Szymonowicza-Siemigi- nowskiego, wg Piskorski 1691a 91. Grodzisko, kolumna?bł. Salomei, fot. M.Kurzej nieconaziemiiczterowierszem,wskazującymnaumiłowa nieczystościiporzuceniesprawziemskichdlaniebiańskichprzezobojerodzeństwa.ScenietejodpowiadaKwiatekotwierającyzbiór,którymjestbramanaterensanktuarium(il.89).UmieszczononaniejdewizęHaecrequiesmea,hic pierwotniedoMarii1,wskazujenapierwotnąpatronkę tegomiejsca,przedstawiającSalomeęjakojejczcicielkęinaśladowniczkę.Napisowiodpowiadajągałązkiukazane narycinieKwiatu,któryłączyteżzbramąoczywistasym bolikawejściajakopoczątkużycia,aleteżnadprzyrodzone habitabo,quoniamelegieam,zaczerpniętązPsalmu131, orazlemmęFloruitvirgaAron.Tametafora,odnoszona 1 Zob. Marraccy 1684, s. 301. zrządzenieOpatrzności.SamczasnarodzinSalomei–dzieńśw.Stanisława–wskazywał,żeprzyszłaonanaświatbyzostaćpatronkąPolski,aukrytewmiejscujejpustelni złożebiałegomarmurumogłobyćinterpretowanejako znak,żewtymmiejscumiaładokonaćżywota,bądźteżcuddokonanyzawstawiennictwembłogosławionej2. DrugiewydarzenietowypowiedzenieprzezSalomeępierwszychsłów,którebrzmiały„JezusMaria”.Nailustracji(il.90)ukazanoMatkęBoskązDzieciątkiem,które przyjmujetesłowa,orazdewizę„zustdzieciiniemow ląt”zaczerpniętązPsalmu8,atakżeaniołyobsypującedziewczynkękwiatamiimałegoBolesławapodającegojejowoce.Słowabłogosławionejzinterpretowanooczywiście jakozapowiedźjejprzyszłejświętości,coPiskorskiwyraziłmetaforą„Zpogodnegojutrzenkiwejścia,złotedniago dziny;zdzieciństwajakoktożywot,źleczydobrzenapotymmaprowadzić,niepłonnymdomniemaniemprzepatrujemy”.Dotejmetaforyodnosisięodpowiadającywydarzeniu „Kolos Błogosławionej”(il. 91), czyli jej figuranakolumnie,naktórejtrzonieumieszczono„słonecznikbez prętu znakującego, godzinyznaczący”. Jegodziałaniebyłoobliczonenanajdłuższydzieńwroku,aodczytaniegodzinypolegałonaznalezieniuwtrzoniekolumnynacięcia,któregokrawędzienierzucałycienia,zgodniezprzy pisanymmumottem„Bezcieniaświatłość”3.Kolumnajestwięcdowodemwypełnieniaprzepowiedniodczytanej zjejpierwszychsłów,asamzegarsłoneczny,umieszczony podfigurą,symbolizujemetafizyczneświatłowyrażająceświętośćdanejosoby,cojestteżkluczemdointerpretacji pozostałychgrodziskich„słoneczników”.NapostumencieumieszczononapisokreślającySalomeęjakopatronkę Polski,wspominającyhojnośćBolesława,któryprzekazał jejGrodzisko,orazczterowierszprzypominającyotym,żetutajSalomeaspędziłasiedemostatnichlatżycia,zmar łaizostałapochowanaprzedprzeniesieniemjejrelikwii doKrakowa.Zczwartejstronywypisanosłowa„petrarefugium”,zapowiadająceporównaniepustelniSalomei doinnychskalnychsamotni4.Kolumnajestteżaluzjądo 2 Zob. s. 106. 3 Natematdziałaniategozegarazob.Dreścik1987,s.44,45. 4 Domogalla przypuszczał, że kolumna została ustawiona na miejscustudni,wzmiankowanejwaktachprocesubeatyfika- cyjnegoSalomei,będącejmiejscemsamobójczejśmiercikilkuzakonnic,chcącychuniknąćgwałtuwczasiejednegoznajazdów opisanejwnajstarszychżywotachSalomeiwizjio.Bogusława, franciszkanina, który w momencie śmierci klaryski miałjąujrzećwchodzącądoniebamiędzydwiemakolumnami iusłyszećmelodiępieśnizesłowamiwykorzystanymijako lemma poprzedniegoKwiatka: Factumqueeciamest,quodfraterBoguslausdictusLu pus,ordinispredicti[franciscanorum],quiillotemporestabatincastrosancta[a]eSalome[a]e,inquadamvisione viditduascolumpnasmarmoreasdeceloprotensas,ante capellamsanct[a]e Salome[a]eet per easdem colump nasviditbeatamSalomeamascendentemadaltitudinemc[a]eli.Quiintalivisione,inquanecperfectedormiebat necperfectevigilabat,audiebatdulcissimumcantumdecantariadsimilitudinemmelodie,quacantatur„Fronduit,floruit Aaronvirgula”,nec tamen cantantes vidit. Quiplene expergefactus audivit vocem sorosum deflencium.Eratautemillahora,quasanctaDeiinsabbatoproximo infraoctodiessuaeinfirmitatiinDominoobdormivit5. Stałosiębowiem,żebratBogusławzwanyWilkiem,zewspo- mnianegozakonu[franciszkanów],któryznajdowałsięwtedy na zamku św. Salomei, zobaczył w pewnej wizji dwie mar- murowekolumnyspuszczonezniebaprzedkaplicąśw. Salo- mei i widział bł. Salomeę wchodzącą po tych kolumnach na wysokości nieba. I w tej wizji, w której ani niezupełnie spał, ani w pełni nie czuwał, słyszał najsłodszyśpiew,intonowany na podobieństwo melodii „Zakwitła, zazieleniła się różdżka Aarona”, ale śpiewających nie widział. A gdy się zupełnie obudził, usłyszał głos płaczącychsióstr.Była to bowiem ta godzina,wktórejświętaPańska,wsobotę,poośmiudniach choroby, zasnęła wPanu. Według innej wersji „pobożna jedna białogłowa” zobaczyła „dwiekolumnywysokie,poktórychduszapomienionejBło gosławionejMatkidoniebawstępowała”.Piskorskiprzypo mniałtowkazaniuośw.Kindze,wyjaśniając,żekolumnaoznaczabiskupaMikołajaOborskiego(h.Roch),któryprowadziłprocesykanonizacyjneobuklarysek6. NakolumnieumieszczonoposągSalomei„Ukrzyżowa negoPanamiędzyliliamipokazującej”7,coodpowiadary cinietrzeciegoKwiatu(il.92),ukazującejprzyszłąklaryskę ofiarującąserce„Barankowi,którysiępasiemiędzyliliami”.NafilakteriizesłowamiUbiestthesaur[us]tuusnarysowano tatarskich.Badacztenzastanawiałsięnawet,dlaczegoPiskorski nie upamiętnił tego wydarzenia, sugerując, że świadomie ukryłstudnię,pozostawiającwidzaztrudnądorozwikłaniazagadką(Domogalla2005,s.73,75,94).Bardziejprawdopodobnewyda-jesięjednakprostszewytłumaczenie:ówtragicznyepizodnie pasowałdoskomponowanegoprzezPiskorskiegoprogramu, ukazującego Grodzisko jako miejsce szczególnego działania ŁaskiBożej.Wjegoczasachnatereniezałożeniazpewnościąznajdowałosięjednakźródłowodyiniewykluczone,żebyłanimwłaśniestudniaukrytapodkolumną.Niemajednakpewności, żeistniałaonajużww.XIII,skorotrudnydostępdowodybył jednymzpowodówprzeniesieniaklasztorudoKrakowa(zob.Gąsiorowska2015,s.77). 5 VitasanctaeSalomeae…,s.781.Zob.Karwacki1911,s.103. 6 Piskorski1691b,k.A4v.ProfesorprzypomniałtamudziałbiskupawprocesachbeatyfikacyjnychikanonizacyjnychJanaKantego,Stanisława Kostki i Szymona z Lipnicy i kojarząc te zasługi zherbem,porównałgodokardynałaColonny,któryprzywiózł doRzymukolumnęBiczowania(Piskorski1691b,k.B2r,Cr). 7 Naprzełomiew.XIXiXXzostałonzastąpionyfigurąśw.Klary(Holcerowa2007,s.175). 92. Ślubczystościbł.Salo-mei, ryc.JerzegoEleutera Szymonowicza-Siemigi- nowskiego,wgPiskorski 1691a 93. Grodzisko, posąg? BolesławaWstydliwego,fot. M.Kurzej 94. Wyjazdbł. SalomeinaWęgry,ryc.JerzegoEleuteraSzymonowicza- -Siemiginowskiego,wg Piskorski 1691a 95. Jerozolima,? Łuk EcceHomo,ok.1860, fot. L. deClercq niewielkągałązkę,którejpędyukładająsięwliterySP,co można hipotetycznie interpretować jako zakamuflowaną sygnaturęPiskorskiego(il.35)1.Aluzjędonapisustanowi ukazanywtlewidokWaweluzwyeksponowanymbudyn kiemkatedralnegoskarbca.Rycinaupamiętniaślubczy stościzłożonyprzezSalomeęwtrzecimrokużycia,przezktóryposzłaonawśladyśś.Eufrazji,HeliodoraiEugenii2. Odpowiadajejfigura(il.93)równieżsłynącegoztejcnoty 1Zob.s.41. 2ŻywotyOjców1688,s.302,309,726. księciaBolesława,którywrazzeswążonąKingązłożyłpo dobnyślub.Władcęprzedstawionowspartegonadrzewcu, wskazującymgodzinynatarczyzegara. PobożnośćpasyjnąSalomei3,októrejprzypominałkru cyfikswdłonijejwyobrażenianakolumnie,przywołanoteżwnastępnymKwiatku,zestawiającsamotnośćcierpiącego ZbawicielazwysłaniemtrzyletniejSalomeinaWęgry,wymuszonym„uprzykrzonymiprośbamii surowymigroźbami”swatówkrólaAndrzeja,występującychwimieniujegosynaKolomana.Epizodtenzilustrowano(il.94)scenąpożegnaniadziewczynkizrodzicamiorazemblematemukazu jącymorlicęwzlatującąnadwinnicezlemmąSisumpseropennasdiluculo,illucmanustuadeducetme,któraparafrazujePs139,9i10.OwydarzeniutymprzypominałniezachowanyłukzfigurąubiczowanegoChrystusa,ustawiony,nadurwiskiemopadającymdodolinyPrądnika.WedługopisuwKwiatkachbyłato„tęczawystawionarobotąniegładką,wielepostawzwierzątpokazującą{arcusopererustico,compluresferarumspeciesreferens}”.Wdokumenciewizytacji zr.1783tenelementsanktuariumopisanonastępująco:„Pan Jezusdosłupaprzywiązanynaforszciedębowym,malowanywstrukturzekamiennejzmartwicekładzionej”4,możnajednakprzypuszczać,żeniebyłtojużstanpierwotny,gdyżopiswyraźniemówiołuku5.NajpewniejbyłatoideowakopiajerozolimskiegołukuEcceHomo(il.95)–rzymskiejbramytriumfalnejotwierającejwejścienaforum.Byłaona interpretowana jako pozostałość gankuprowadzącegodo twierdzyAntonia,zktóregoPiłatmiałwygłosićowesłynne słowa,pokazującubiczowanegoChrystusaludowi.Piskor ski uwypuklił paradoks wywyższenia Chrystusa poprzez poniżenie,zaznaczając,żejesttołukwystawionyUbiczowanemu („arcus flagellatoChristoerectus”)iumieszczającnanimstarotestamentowezapowiedzitejsceny:Nonerateispecies,nequedecor(Iz53,2)orazCircumdederuntmecanesmulti,consiliummalignantiumobseditme(Ps22,17).Możnawięcprzypuszczać,żepierwotniewizerunekChrystusaubiczowanegobyłkamiennąfigurąustawionąnaszczyciełuku.Wzimowepopołudniamógłonrzucaćcieńnakolumnębłogosławionej,stającsięsymbolicznąwskazówkąumieszczonegonaniejzegara.Piskorskizaznaczył,że„tęcza”znaj dowałasięzadrugąbramącmentarza,dokładnienaprzeciwpierwszej,coczyniłozniejszczególnieistotnyelementkompozycyjny,zamykający ośpoprzecznącałegozałożenia.Następnym wydarzeniem jest ślub SalomeizKolomanem,wktórymbłogosławiona„naśladowcęnienaruszonychnalazłaczystości”. Wśródantycznychświętychżyjącychw takich związkach Piskorski wskazałOlimpię,ProtokomesaiEucharistusa,którybyłdziękitemu„naddwóchpustelnikówwiększy”6.Wydarzeniezostałoukazane(il.96)natleobrazuZaślubinyMariiiJózefa,doktóregododanolemmęVinumgerminansvirgines,zaczerpniętązlitaniidoNajświętszegoSakramentu.Odpowiadamuwejściedokościoła(il.97)znapisemdedykacyjnymDeo,DeiparaequeVirginiincaelosassumptae,etB.SalomeaeVirgini,Patronae,Sacrum,AnnoDominiM.DC.XCI.dedicatum.WtymmiejscuPiskorskinajwyraźniejpodkreśliłzwiązekmiędzyobiemapatronkamiGrodziska,przypominającnietylkoichpanieńskiezaślubiny,aleteżsławnepotomstwo:MariazrodziłaChrystusa–winnąlatorośl,aSalomea,jakozałożycielka klasztoru, wydała „wdzięczne niebu panien grono”. SzczególniewyrafinowanąmetaforykęPiskorskizastosowałwkolejnymKwiecie,którymjestzłożenieprzezmałżonkówślubówtercjarskich.Wtletejsceny(il.98), rozgrywającejsięprzyołtarzu,ukazanoStygmatyzacjęśw.Franciszkaorazemblematzrysiemściganymprzez dwajelenieilemmąTrahemeinodorem,odnoszącysię dopodążaniazapięknymprzykładem7.Wydarzenieto upamiętnionowewnętrzukościoła(il.99),eksponując tamsymbolikętrynitarną,obecnąrównieżwpotrójnychślubach,czywłaściwieprzyrzeczeniachtercjarskich,odnoszącychsiędoczystości,ubóstwaiposłuszeństwa.Ustawionownimtrzyołtarze–przytęczowebł.Salomei8iUkrzyżowania9orazgłówny(il.25),wyposażonywtrzymensy10,trójpolowy,zobrazamiukazującymiobiepatronkikościoła, czyliSalomeęiWniebowziętąMarię11,orazfiguramiśś.JózefaiSebastiana.WzwieńczeniuukazanoKoronacjęMa rii z napisemUniversumTrinitatisComplementum, który należy odczytywać w kontekście poglądów Piskorskiego nanaturęMatkiBożej12.Wezwaniaołtarzyskojarzonoze ślubami tercjarskimi – Maria jest uosobieniemczystości, 3 OszczególnejdewocjiklaryskidoMękiPańskiejorazNajświęt-szegoSakramentuobszerniepisałOpatowiusz1633,s.248–254. 4 Dreścik1987,s.39.Doniedawnazachowałasięjeszczeznacząca pozostałośćtejstruktury–zapewnepodstawajednegozramionłuku.Obecnieistniejetylkofragmentjejdolnejczęści. 5 Macioł zwróciła uwagę na akwarelę Józefa Peszki, ukazującą wmiejscuowej„tęczy”niewielkączworobocznąbudowlęna-krytąnamiotowymdaszkiem,wktórej,napostumencie,znajdujesięfiguraklęczącejpostaci,widocznaodtyłuprzezarkadę(zob.Macioł 2000, s. 28). Wbrew jej wnioskowi nie można jednak uznaćtegoprzekazuzawiarygodny.Widokniebyłmalowany z natury, gdyż Grodzisko ukazano z punktu znajdującego się nad dnem doliny, namalowanej budowli nie da się połączyć zreliktemznanymzfotografii,azaznaczonawkapliczcefiguranie przedstawiała ubiczowanegoChrystusa. 6Żywoty Ojców1688, s. 410, 578, 660, 773. 7 Zob. Kozak 1982, s. 123. 8 WKwiatkachopisanoołtarzzobrazem,obecny,zfigurą,musiałwięcpowstaćpoichwydaniu.Maciołzauważyła,żenastawauka-zujeSalomeęwmomenciejejprzedśmiertnejwizji–unoszonanaobłokuzakonnicapatrzywgórę,gdziewzwieńczeniuołtarzaznajdowałasięfigurkaMatkiBoskiej(Macioł2000,s.69). 9 Wezwanie tego ołtarza zmieniono w 2.ćwierciw.XVIIInaśw.MariiMagdaleny,apor.1783ustawionownimfigurętej świętejprzeniesionązjejkaplicy(Macioł2000,s.21). 10 Zob. s. 38. 11Napoczątkuw.XXw ołtarzu znajdował się obraz ukazujący WzniebowzięcieNMPiklaryskiotaczającejejpustygrób(Kar-wacki1911,s.173). 12 Zob. s. 207–209. 96. Ślub bł.Salomei zKolomanem,ryc.JerzegoEleuteraSzymonowicza- -Siemiginowskiego,wg Piskorski 1691a 97. Grodzisko,? kościół, elewacja frontowa,fot. M. Kurzej Chrystus posłuszeństwa, a błogosławiona zakonnicaubóstwa.Dopełnieniemprogramukościołabyły1ustawionenagzymsiefigurypatronówPolski:Wojciecha,Stanisława, Kazimierza,Floriana,JanaKantego,Jacka,SzymonazLip nicy,StanisławaKostki,SalomeiiKingi,atakżeśś.Klary iLudwiny2.Symboliczneznaczenianadanoteższtukatorskiejdekoracjisklepienia,którąwprezbiteriumstanowiłyksiężycigwiazdy„noctegowiekuznacząc”,awnawie „słońcenapalmyililiepoglądające”,obiecujące„wieczneibezzaćmieniadniczystymiporządniewojującym”.Eschatologiczne znaczenie światła podkreśla teżcytatzKsięgiHioba(17,12)Etrursumposttenebrassperolucem, umieszczonypierwotnienakamiennymwłaziedokrypty,którązapewneidentyfikowanozpierwotnymmiejscempochówkuSalomei.Wodniesieniudoniejmożnabyłotennapisrozumiećmetaforycznie,jakonadziejęniebiańskiej szczęśliwościpopustelniczymżyciu,aletakżedosłownie, jakozapowiedźotwarciagrobuiprzeniesieniaciaładoKrakowa3.Zaznaczonatusymbolikaświatławiążesięzjegopraktycznymwykorzystaniem,gdyżprzezzróżnicowanie 1 Dreścik wątpił, czy figury kiedykolwiek wykonano (Dreścik1987,s.42),chociażopisaniewKwiatkach,będącychwistocieprzewodnikiem,elementównieistniejących,wydajesięniepraw-dopodobne. wysokościirozglifieńokienoświetlonownętrzewmiaręrównomiernie4, ale też skierowano bezpośrednie światło słonecznenadwaołtarzewokresierównonocywiosennej.PonieważjesttodatakojarzonazrocznicąśmierciChry stusa,rankiemokulusumieszczonynadwejściemoświetlałołtarzśw.Krzyża,aokołogodziny10(10.20czasusłonecznego)przezoknowprezbiteriumpromieniepadały nawizerunekMariiwołtarzugłównym,tworzącoprawęprzypadającegowtedyświętaZwiastowania5.Najciekaw szyefektPiskorskizaplanowałwrocznicęśmierciSalomei,kojarzącgozKwiatemXVII6. KościółzostałwięcukształtowanyjakosanktuariumSalomei.Chociażniebyłownimjejrelikwiiwiększych,miejscepierwotnegopochówkubyłozpewnościąbardzoistotnei mogło być otaczane kultem.Charakterystycznymmotywemwdekoracjachmauzoleówbyłyteżposągiinnychświętych,prezentowanejakowzórdlapochowanego.WtymprzypadkubyłatolicznagrupapatronówRzeczypospolitej,copodkreślałonarodowycharakterkultuSalomei,atakżezałożycielka sprowadzonego przez nią doPolskizakonuorazmistyczkabędącawzorem wytrwałościwumartwieniu.SiódmyKwiatprzypominaoumartwieniachinocnychmodlitwachSalomei,wktórychnaśladowałaonam.in.opataLeona,św.PaulęimniszkęTaor7.Narycinie 2 Chodzi zapewne o wspomnianą przez Pruszczaświątobliwą LudwinęzKęt(zob.Pruszcz1662a,s.215,216;Dreścik1987, s. 58),którąprzedstawionotamjakopatronkęksieniLudwinySalomei Zamoyskiej. W poprzedniej kaplicy również znajdowałsięwizerunekpatronkijejfundatorki–ksieniEufrozynyStani- sławskiej(zob.Domogalla2005,s.74). 3 Niewykluczone, że sama architektura wnętrza miała przypomi-naćgrobowąkryptę,coosiągniętopoprzezjegoprzysadziste proporcje i umieszczenie okien w głębokich wycięciach kolebkisklepienia. 4 Macioł 2000, s. 50, 51. 5 Wszystkie te efekty zostały zniekształcone przez wprowadzenie witraży oraz zasłonięcie okulusa prospektem organowym. 6 Zob. s. 100, 101. 7Żywoty Ojców1688, s. 363, 380, 657. (il.100)ukazanojąmodlącąsięwswejkomnacie,przedkrucyfiksem,podzapalonąlampą,przyktórejumieszczononapisNonextingueturinnoctelucernaeius,zaczerpnięty zPoematuodzielnejniewieście(Prz31,18).Wedługopisu błogosławionamodlisięigłębokorozważarzeczyBoskie,przezco„zasługujeutwierdzeniawłasce,ostatnieSłowa zkrzyżamówiącego,słowo»Spełniłosię«”.Obokukazanodwawalcząceskrzydlateputta,wyrażające„Duchadobrego,złemubiczemdogrzewającegoiogniemugaszącego,triumf”.Scena podkreśla pasyjną pobożność Salomei,którejchrystomimetycznycharakterzostałuwypuklonyprzez zestawienie modlitwy umartwiającej się PiastównyzprzedstawieniemmodlitwyChrystusawgrocieogrodu Getsemani(il.101)wodpowiadającymmuKwiatku.Fi guryChrystusaianiołapodającegomukielichustawionowewnęce,przyścianiezamykającejprezbiteriumkościoła,natlemalowidłaprzedstawiającegoJudaszaiprowadzonychprzezniegożołnierzy.Wnękęupodobnionodojaskiniprzezwyłożenienaciekamikrasowymi.Niebyłtojednak wyłącznieelementprzypominającyjerozolimskąGrotę PojmaniaJezusa,alewskazówkadoodczytaniasymbolicznego znaczenia całej kompozycji.WedługPiskorskiegosztucznagrota„wtymzdasięprzeważać,iżroszącemisięzewsządskałami,izupłynieniemwszoplezmarzłym 98. Ślubytercjarskiebł.Sa-lomei i Kolomana, ryc.Je-rzegoEleuteraSzymono-wicza-Siemiginowskiego,wg Piskorski1691a 99. Grodzisko,kościół,wnętrze, fot. M.Kurzej 100. Nocnamodlitwa bł. Sa-lomei,ryc.JerzegoEleutera Szymonowicza-Siemigi- nowskiego, wg Piskorski 1691a 101. Grodzisko,Chrystus?wOgrójcu,wyk.Kazimierz Kaliski st., fot. M.Kurzej 102. Bł.Salomeawysyła św.Kingę do Polski, ryc.Je-rzego Eleutera Szymono-wicza-Siemiginowskiego,wg Piskorski 1691a 103. Grodzisko, posąg?św.Kingi, fot. M.Kurzej strętwiałemi,opoczystesercamiękczyiostrymmrozemwewnętrzneoziębienieumysłówłagodnierozgrzewa”,dla tegocałąkompozycjęzaopatrzyłwnapisPercussitpetrametfluxeruntaquae.WedługEwangeliiśw.Łukasza(22,44),gdyChrystusmodliłsięwGetsemani,„factusestsudor eiussicutguttaesanguinisdecurrentisinterram”.Skalne soplesązapewnealuzjądotejwłaśniewzmianki,sugerującą,żesamanaturawspółczułacierpiącemuZbawicielowi, aprzezdodanąlemmęjegokrwawypot,przelanyzaludzkiegrzechy,zostałporównanydowody,któranapustynina poiłaludIzraela(Wj17).PotChrystusaugasiłpożargrze chu,takjakdobryduchzgasiłpochodnięzłegowwyniku modlitwSalomei.Podobieństwonaturydopocącegosię Chrystusawynikałoteżzsamegosposobupowstawania naciekówjaskiniowych,tworzonychprzezkroplewodywydobywającesięzeskały1.Uzupełnieniemtegokonceptubyłaprawdopodobnierzeczywistafontanna,stanowiącapoczątek cieku kontynuowanego w dwóch niżej ustawio nychwodotryskach2. KolejnedwaKwiatyprzypominająudziałSalomeiwważnychwydarzeniachhistorycznych.Wpierwszym znichwysyłaonadoPolskiKingę,„abybratuWstydli wemu,namiejsceswoje,oddałasiostręnajwstydliwszą”.Salomeamiaławydaćrodakommałąksiężniczkębezzgodyświekry,żebyjeszczetrwalejpołączyćobakrólestwa.Nadsceną(il.102),wktórejpolscyposłowiezabierają zamkniętąwskrzyniKingę,ukazanoorłaoddającegołupinnymptakom,zlemmąDeditquepraedamdomesticissuis.WydarzenietoupamiętniaposągKingi(il.103)depczącejberło,którewskazywałogodzinynatarczyzegara.PodfigurąznajdowałsiępodpisB.CunegundiVirgini,PoloniaeHungariaeque principi, patrui patruelis consortis, virginumvirgini,przypominającyojejdziewictwieorazkoligacjizSalomeąipokrewieństwiezKolomanem. Jegoposąg(il.104),ustawionynaprzeciwległymnaroż nikukościelnegomuru,otrzymałpodpisDivoColomano Patruo,B.Salomeaevirginisconsortivirgini.Godzinyna zegarzewskazywałoberłotrzymaneprzezksięcia.FiguraupamiętniakoronacjęKolomanaiSalomeinakrólaikrólową halicką.WedługPiskorskiego uroczystość ta odbyłasięwr.1217izostałaodprawionaprzezWincentegoKa dłubka,którybyłposłemLeszkaBiałego3.Początekichnieszczęśliwych rządów4 został porównany do ukoronowaniacierniemChrystusa.Wtleilustracji(il.105)uka zanowyłaniającesięzobłokówręcetrzymającekorony ililiezpodpisemNecSalomon,sicutunumexillis.JesttoparafrazafragmentuwypowiedziChrystusa,przytoczonej wewangeliachsynoptycznych(Łk12,27;Mt6,29),wyno szącejpięknoliliiponadkrólewskiprzepychSalomonaibędącejprzestrogąprzedzbytniątroskąosprawydoczesne. Zestawienietosugeruje,żemałżonkowieniepoświęcali imzbytwieleczasu,nawetpowyniesieniudogodnościkrólewskiej,awobjaśniającymepigramaciekoronyokreślonojakonagrodęzawytrwałośćwczystości.Dziejowa rolaSalomeiprzypomnianawobutychKwiatachodnosi sięzarównodowydarzeńpolitycznych,jakirodzinnychorazżyciaduchowego,azaznaczeniejejzwiązkówzinnymiświętymiiświątobliwymiwładcamisłużyłowspólnemupropagowaniu ichkultu5. ?104. Grodzisko,posąg KolomanaHalickiego, fot. M.Kurzej 105. Koronacja Kolomana, ryc.JerzegoEleutera Szy- monowicza-Siemiginow-skiego,wgPiskorski1691a Regi Haliciae, Principi Hungariae, B. CunegundisVirginis 3WrzeczywistościKoloman,koronowanywr.1215,wnastępnymrokustraciłwładzęiobjąłjąponowniewr.1219,przybywając 1 Piskorskibyłświadomytegomechanizmu,oczymświadczy wzmiankawKwiatkuXVI(zob.s.254). 2 Takąhipotezę postawiła Elżbieta Macioł, która odnalazła ka- mienną misę, będącą zapewne pozostałością owej fontanny (Macioł2000,s.25,35). do Halicza wraz z Salomeą (Sander 2015, s. 43). 4 Panowanie Kolomana wypełniły walki z MścisławemIIUda- łym,którywr.1222wziąłgodoniewoliiwypuściłwzamianzazrzeczeniesięprawdokrólestwa(Sander2015,s.45). 5 Zob. s. 220–222. 106. Grodzisko, figurasłonia, fot. M.Kurzej 107. Rzym,zegarsłoneczny naPoluMarsowym, ryc. Giacoma Laura,wg Lauro 1625 NastępnyKwiattodziałalnośćdobroczynnaSalomei. Piskorskiopisałjązużyciemmetaforodnoszącychsiędowody:„Miłosierdzie,boskiejdobrocinanaródludzkiprzebierającewylanie,rozpłynęłosięwsercupanieńskim”.Pomnikiemmiłosierdziajestfontannawformiedźwiga jącegoobelisksłonia(il.27,106),który„trąbąwylanemi dogórywodami,częstujeprzychodzącychicieszynapi semtakim:Ciężarmójlekki”.NaścianieobeliskunapisanoQuaeascenditperdesertum,sicutvirgula.AnnoDomini M. DC.LXXXVI.ipsaOctavaAssumptaeincaelumDeiparae,anajegoszczycieustawionofigurkęWniebowziętej.Drugizcytatów(PnP3,6)wskazujenasymbolikęmaryjnąrzeź by1,natomiastpierwszytosłowaChrystusazEwangeliiśw.Mateusza(11,30),będącezapowiedziąpokrzepienia utrudzonych. Pokrzepieniemtymjest wGrodziskuwodawypływającazfontannyiwydobytazeskały,ajejźródłemjest Chrystus,któregopotwsiąkającywopokęzobrazowano wscenieModlitwywOgrójcu.Skojarzeniejejzfontanną nietylkopodkreślasensofiaryChrystusa,aleteżwyrażametafizycznąsymbolikężywiołu2,wskazującnaBogajako źródłodobrodziejstwświatastworzonego,któresąpierwo wzoremdobroczynnejdziałalnościSalomei.PodobnąmetaforęzastosowałwjednymzwierszyJanAndrzejMorsztyn, porównująckrwawypotZbawicieladorzekimiłości,ajegosamego–dobojowegosłonia,którynieboisięśmierci. […] Poci się krwią mój Stworzyciel:Rzeka miłości, ściśniona brzegami, Rwietamę,którastrzymaćjejniemoże, Inadswedawnerozlewasięłoże; PocisiękrwiąmójZbawiciel:Morze boleści, wzburzonewałami Zsłusznegożalutak,żewściekłychbiegów Granicadawnychniewstrzymujebrzegów. Poci się krwią (o widoku!): Słońwbitwęwprawny,wktórymzajuszona Chęć do potkania, kiedy więc krew widzi, Nacieranaraz,śmielezśmierciszydzi; Pot krwawy bieży jak z stoku […]3. Taprzenośniatłumaczy, dlaczegogrodziskisłońnosiochronnyfartuchzbroi,pozwalającprzypuszczać,żewyko rzystaniejakowzorurycinywtraktacieDietterlina(il.29)nie byłoprzypadkowe4. 1Natematsymbolikisłoniaiobeliskuzob.Dreścik1987,s.61–69. PołączeniealuzjidoChrystusaiMarii(znacznieczęściejokre- ślanej jako fontanna lub źródło) może być kolejną aluzją do identycznościichnatur(zob.s.208). 2 Zob s. 250. 3 Morsztyn 1988, s. 179. 4NawzórwskazałaElżbietaMacioł(Macioł2000,s.80).PrzekazuideowegowwykorzystaniutegowzorudomyślałsięjużWitoldDomogalla,jednakjegointerpretacja,zakładającaświadome Placzfontannąbyłpierwotnieotoczonymurem,aschodyprowadzącenaniegozprzykościelnegocmentarzaznajdowałysięwzadaszonymkorytarzu,więcobeliskmożnabyłozauważyćdopieropoichprzejściu5.JednakwewspomnianymnanimokresieoktawyświętaWniebowzięcia,ozachodziesłońca,rzucaoncieńnagrotęGetsemanipodkreślającwtensposóbzwiązekmiędzytymielementamisanktuarium.Samobelisk,któregocieńwykorzystanojeszczewnastępnymKwiatku,jestwięc–jakwstarożytnymrzymskimHorologiumSolariumAugusti(il.107)–wskazówką największego w Grodziskuastronomicznegozegara.WedługopisuPiskorskiegodziałalnościądobroczynnąSalomeaporazkolejnynaśladujetego,„którywyniszczyłsamegosiebie,postaćsługiwziąwszy”,czyliChrystusa użyciegroteski(Domogalla2005,s.91),jestwkontekściecałości przekazu Grodziska zupełnienieprzekonująca. 5 Dreścik 1987, s. 60, 61, przyp. 94. 108. Bł.Salomearozdającajałmużnę, ryc.JerzegoEleuteraSzymonowicza- -Siemiginowskiego,wg Piskorski 1691a 109. Śmierć Kolomana, ryc.JerzegoEleutera Szy-monowicza-Siemiginow- skiego,wgPiskorski1691a 110. Grodzisko, jaskiniagrobu Matki Boskiej, fot. M.Kurzej wedługListuśw.PawładoFilipian(2,7).Narycinie(il.108)ukazanojąrozdającąskarbyubogim,wzestawie niuzescenążniwdokonywanychprzezaniołki,unoszące kugórzesnopyzżętegozboża,ilemmąDebenedictionibus Ichstruktura, wyłożona kamieniami i naciekami krasowymi,zachowałasiędośćdobrze,alewystrójrzeźbiarskomalarskiuległniemalcałkowitemuzniszczeniu,przezcointerpretacjaszczegółówznanychtylkozlakonicznychopisów wKwiatkach,jestznacznieutrudniona.Kaplicegrotyupa miętniająpierwowzorypustelniczegożyciaSalomeiwGrodziskuorazwydarzenia,którejądoniegodoprowadziły. PierwszymznichjestśmierćkrólaKolomana,poktórejjegożonazostałaklaryską,czyli„Oblubieńcowipanieństwa swego słodkie Godowe pienie, rozpływającym w radości sercemwyśpiewała:kochanekmójmnie,ajajemu,którysiępasiemiędzyliliami:nalazłamktóregoukochaładuszamoja,dostałamgoinieopuszczę”.Pośmiercimężatowarzyszem SalomeizostałwięcChrystus–Baranekpasącysięmiędzy liliami,czylioblubieniecpoświęconychmudziewic1.Ilu stracja(il. 109)przedstawia dworzan opłakujących królaorazkrólowąmodlącąsięprzedkrucyfiksem,awtle–sy nogarlicęsiedzącąnasuchejgałęzizpodpisemOrphanotuerisadiutor.Sątozapewnerównieżsłowawypowiadane przezSalomeę,nacowskazujewychodzącazjejustpustafilakteria.ŚmierćKolomanazestawionozjaskiniągrobuMatkiBoskiej(il.110),któregopustakomora,umieszczonapodmensąołtarza,wskazujenaWniebowzięcie,ukaza newpoprzednimKwiatku.ZaśnięcieipogrzebMariisąwięc zapowiedzią jej radosnego wywyższenia, podobnie jakzgonświątobliwegowładcyzapowiadajegoniebiańskąchwałę,adlaSalomeijestpoczątkiemjeszczebliższegozwiązkuzmistycznymOblubieńcem.Szczególneznaczenietejkaplicyzostałozaakcentowaneefektemświetlnym.Jakzauważyła Elżbieta Macioł, rankiem, w świętoWniebowzięciaMarii,cieńobeliskupadadownętrzakaplicy,sięgając jej ołtarza, symbolicznie wyznaczając drogę prowadzącą naszczytsłupa2. DopełnieniemzaślubinSalomeizChrystusembyłojej wstąpieniedozałożonegoprzezniąpierwszegopolskiego klasztoruKlarysekwZawichoście.Piskorskizaznaczył,żejesttomiasteczkorozsławionetriumfemjejojcaLeszkaBiałegonadksięciemhalickimRomanem,możliwewięc,żefundacjęklasztorupostrzeganojakowotumzatozwy cięstwo.SalomeaprzyjęłahabitzrąkbiskupaPrandoty, „życiadoskonałegoczłeka”.Narycinie(il.111)scenaroz grywasięprzedołtarzemśw.MariiMagdalenyipodfigurą personifikacjitrzymającejjarzmo.Jesttoatrybutzarówno Cierpliwości,jakiMałżeństwa,wizerunekodnosisięwięczarazemdocnótzakonnychSalomeiorazdosensuuroczystościobłóczyn,któresąjejzaślubinamizChrystusem.Wtleukazanowypierzającąsięorlicę,którawzlatujekusłońcu,zpodpisemRenovabituriuventustua.Tenfragment, etmetet.Wierszowanaeksplikacjasugeruje,żehojnośćbło gosławionejzostaniewynagrodzonawNiebie,izawieraprośbęojejdalszełaski. Zachodniąścianęplacuzobeliskiemzajmujątrzyprzylegającedosiebiekaplice,tworzącezzewnątrzjednązwartą bryłę,awewnątrzzaaranżowanenakształtsztucznychgrot. 1 Metaforę tę zaczerpnięto z PnP 2,16.Jako towarzyszkę Ba- ranka pasącego się między liliami Piskorski określił równieżśw.Agnieszkęwkościeleśw.Anny. 2 Macioł uznała, że wzmożeniu tego efektu służyło umieszczonenaołtarzulustro,niewskazałajednakźródłainformacjiojego użyciu(Macioł2000,s.53). zaczerpniętyzPs103,5,wskazujenaorłajakosymbolmło dości,przypominając,żeSalomeazachowaładlaChrystusaatrybuttegowieku,jakimjestdziewictwo.JakzauważyłaAnnaKozak3,PiskorskiwykorzystałtęmetaforętakżewjednymzkazańoSalomei: OrlicoPolska,bisioremCzystościPanieńskiejjaśniej szawięcejniżkrólewskąpurpurą!ZarazodmlekazasłodziwszysobieniewinneustanajsłodsząambrozjaImieniaPańskiegoiMatkiJego,gorącymOlejemMiłościBoskiejserceswojezapaliwszy,powszystkiesześćdziesiątlat idwieżyciatwego,zawsześniewinnośćtwojąniemow lęcąodnawiała;wszystkieświęteczynytwojenachwałęBoga,nawysławienieImieniajegoobracała,renovabiturutaquilaejuventustua.Jakoorzełodnawiamłodośćswoją,takityorlicoskrzydełwielkichiwtakdojrzałymwiekumłodziankąbyłaś4. Czterowierszwyjaśniającyemblematyprzypominateżojej duchowympotomstwie,którymsązakonnicezzałożonego przez niąklasztoru. Wydarzenietozostałozestawionezkaplicąprzypomi nającąpustelnięSapsas5(il.112),czylipustelnięśw.Jana 3 Kozak 1982, s. 117–119. 4 Piskorski1706,s.930.TęmetaforęPiskorskizastosowałteżwty- tulepanegirykukuczciks.JanaFugaszowica(Piskorski1664b). 5 JakzauważyłDreścik(1987,s.70),jaskiniaSapsaszostałarozsła-wionaprzezśw.JanaMoschosa,któregodziełoweszłowskładprzełożonych przez Piskorskiegożywotów(Żywoty Ojców1688, s. 737). Opisano tam historię pewnego mnicha, który chciał Chrzciciela–prekursorachrześcijańskiegoeremityzmuipatronazakonówmniszych,któremudedykowanokościół wZawichościeufundowanyprzezSalomeę. Drugazpobocznych[kaplic]DziecinęChrystusowego Marszałka,międzyskałamipokazuje,prawąrękąnaka mieniuwspierającegosię,lewąwTarczyiperspektywiejej,wspaniałątwarzOjcaOjczyznyJanaIIIwystawiającej {scutumdioptricum,augustamfaciemPatrisPatriae,JoannisIIIrepraesentans},przychodzącym pokazującego6.Napis:Wielkimwielkieimienianależą.PoniżejmaBa rankabielusieńkiego,dalekoprzezperspektywęzachodzącego {Agnum candidissimum, longium ope dioptraeevagentem}iwodęzgóryspływającąustychwytającego,któregoliteraEświetna,tamżeprzydanapokazuje.Kształtdalszywewnętrznyspłynieniezmyślonewód,tęczewśródjaskinipowstające,iwielorakiekształtyludz kie,zwierząt,gadzin,urodzoneniezrobioneozdabiająi wdzięczność Łasce, do przychodzących uśmiechającej sięjednajądosyćwielką.Nadpodwojemnapis:Głosowi. zostaćpustelnikiemnagórzeSynaj,alepodrodzezachorował izatrzymałsięwmałejjaskininadJordanem.Tamukazałsię muśw.JanChrzciciel,którywyjawiłmuhistoriętegomiejsca „JajestemJanChrzciciel,adlategorozkazuje,abyśnigdzienie odchodził, gdyż ta jaskinia mała większa jest nad górę Sina. Albowiem do tej częstoPannasz Jezus, gdy mnie nawiedzał,wchodził”. 6 Byłatofigurastojącegoświętego,któryjednąrękęopierałoskałę, awdrugiejtrzymałportretkróla(Karwacki1911,s.178). ?111.Obłóczyny bł. Salomei, ryc.JerzegoEleutera Szy- monowicza-Siemiginow- skiego,wgPiskorski1691a 112. Grodzisko, pustel- niaśw.JanaChrzciciela, fot. M.Kurzej 113. Bł. Salomea opłakującazakonnice zamordowane przezTatarów,ryc.JerzegoEleuteraSzymonowicza- -Siemiginowskiego,wg Piskorski 1691a 114. Grodzisko, pustelniaśw.MariiMagdaleny,fot. M.Kurzej Opisane malowidła miałycharakter anamorficzny, co jest szczególnie istotne,gdyż takiedekoracje niebyływcześniejwPolsceznane.Torozwiązanieidealniepasowałodościan bocznychdługiegoiwąskiegownętrza.UpamiętnieniewGrodziskukrólaJanaIIIwiązało sięnietylkozjegopatronem–św.JanemChrzcicielem,aleteż zobeliskiem,naktórymwspomnianooktawę świętaWniebowzięcia,wtrakciektórejprzypadałyurodzinywładcy.WyeksponowaniejegopostaciprzypominałooszczególnejopieceSalomeinadjegozwycięstwempodChocimiem,opisanymwKwiecieXXIII. Cytatowielkichimionach,któryzostałbyćmożezaczerpniętyzanagramatuThomasaEgertonaoJuliuszuCezarze1, odnosił się również do Salomei.Piskorskiporównałjąwtensposóbdosłynnejimienniczki–matkiapostołówJakubaiJana,porazkolejnypodkreślającrolęksiężnejjakomatkizgromadzenia.WjednymzkazańPiskorskizestawiłzjejimieniemwyrazysolimeus,copozwalaskojarzyćzniątakżesymbolikęsolarną2.WgrodziskiejjaskiniSapsasodnosisięonajednakprzedewszystkimdoBarankaoznaczonegoliterąE.JakzauważyłDreścik,jesttoinicjałsłówJanaEcceAgnusDei3,aleteżsamodzielnyprzyimekłaciński.ByćmożemiałonwskazywaćnaChrystusajakosymboliczneźródłochwałyobuJanów–prorokaikróla,przypominaćojegosymbolicznejrolijakoźródławodyzmywającejgrzechy,amożeteżukazywaćgojakoźródłoświatła,tworzącegoztąwodąwspomnianąwopisietęczę.Możnajedynieprzypuszczać,żektóraśztychmożliwychinterpretacjibyłaprawdopodobniezasugerowanawidzowiprzez kompozycję tego niezachowanegoprzedstawienia. Klasztor zawichojski został zniszczony przezTatarówwr.12604.Salomeaocalała,ponieważ„dlasprawklaszto ru” przebywała wtedy w Sandomierzu, ale „sześćdziesiątbliskoPaniengrononiewinne,razemwycięteupadłszy, tyleżpalmwystawiło,obiemaMęczeństwaiPanieństwakoronamirozkwitłych”.Ilustracja(il.113)przedstawia przełożonąopłakującązamordowanesiostrynagruzachklasztoruorazukazującegosięjejChrystusa,któremuaniołki podająliliezwieńcamiróż.ScenętąopatrzonolemmąMessuimyrrhamprimam(będącąkontaminacjąPnP5,1i5,3),która wskazuje, że męczeństwo zakonnic jest dopełnieniem ich zaślubin z Chrystusem. Płacząca Salomea zostałaporównanadopokutującejMariiMagdaleny,której poświęcono trzecią z połączonych kaplic, przypominającjejpustelnięwProwansji,aleteżpoświęconyjejkościół, którymiałsięniegdyśznajdowaćwtejczęściGrodziska. Waranżacjiwnętrza(il.114),którego„raczejotwarcieWezuwiusza ogniem tchnącego nazwałbyś, nie Marsyliejjaskinią”,również wykorzystano iluzję perspektywiczną. Przedstawiałoono„krzyżnadsrebroizłotoozdobniejszy, wdrugiejjakobygłębszejjaskini,sprawątążperspektywy”,przedktórymustawionabyłafiguramodlącejsiępustelniczki5. Obok ukazano (prawdopodobnienamalowano) „trupigłowystraszydło”.NapisnadwejściemdedykowałkaplicęŁzom. 1 Egerton 1603, s.nlb. 2 Piskorski1706,s.394,Dreścik1987,s.69.Piskorskimógłsięin- spirować interpretacją imieniaśw.Eufrozyny (Żywoty Ojców1688, s.318). 3 Dreścik 1987, s. 70. 4 Podczastegonajazduśmierćmęczeńskąponieślirównieżdo- minikaniesandomierscy.Natematichkultuzob.Krasny2013,s.82–86. 5 Obecnieznajdujesięonawpołudniowymołtarzuprzytęczy kościoła. Wyjściezplacuprzedkaplicamiznajdowałosięwjegopółnocnymnarożnikuiprowadziłoskrajemskałynajejpółnocnozachodnicypel,zktóregoroztaczasięwspaniały widoknadolinęPrądnika(il.115).Dopierowtymmiejscu pielgrzym,zwiedzającysanktuariumzgodniezkolejnościąKwiatków,zapoznawałsięzjegoniezwykłympołożeniem(il.19,86).Skalneurwiskasąbowiemniewidoczneod stronywejścia,apóźniejpozostawałyukryteprzezmuryotaczającekościółifontannęorazstopniowyspadekterenuodstronypołudniowozachodniej.Piskorskizachwycałsię pięknemtegowidokuorazurokiemurządzonegonatyleka plicogródka6.Zaleceniegouwadzepielgrzymówniemiało jednaksłużyćwyłączniezachęceniuichdokontemplacjinatury,aleteżprzypomnieniuhistoriimiejscaimomentujejpołączeniazżywotemSalomei.PomasakrzewZawichoście odtworzyłaonaklasztorwotrzymanymodbrataGrodzisku właśniezewzględunajegowaloryobronne.WopisietegowydarzeniaPiskorskiporównałSalomeędoopłakującejbli skichNoemizksięgiRut,zakonnicedooblubienicy,którawPieśninadPieśniamizachowaławszystkieowocedla swegooblubieńca(7,14),asamoGrodziskodoegipskiejTebaidy,wsławionejdziałalnościąOjcówPustyni.UczonyskojarzyłteżSalomeęzPaulą,którazałożyłaklasztorprzybetlejemskiejGrocieNarodzenia7.Rycina(il.116)ukazujebłogosławionąwprowadzającąsiostrydoGrodziska,wktórymwidniejeokrągławieżakościoła,oraz–nadrugimplanie–synogarlicę,sprowadzającąmłodedogniazda uwitegonaszczyciekrzyża,którystoinaskale,zlemmąUbiponatpullossuos,zaczerpniętązPs83,4.WeksplikacjitegoemblematuPiskorskiprzypomniał,żeskałabyłamiejscem zarównonarodzin,jakiśmierciZbawiciela. Śmierć i przygotowanie do niej to temat kolejnych trzechwydarzeńzżyciaSalomei.Pierwszeznichtojejzasłabnięciepodczasporannejmszyświętej,będącezapo wiedziąchorobyizejściaztegoświata.Piskorskizaznaczył, żewydarzenietomiałomiejscewwigilięśw.Marcina,abło gosławionarozważaławłaśnieodczytanesłowaEwangelii.Natendzieńprzewidzianofragmentześw.Łukasza12,1–8,wktórymChrystusnaucza,byniebaćsięśmierciciała,leczwtrąceniadopiekieł:Błogosławionaprzygotowujesię więcdoodejściarozdająckościołom„świętysprzęt,pracąswojąinakłademzrobiony”,troskęopogrzebpowierzafranciszkanomiwyrażachęćpołączeniazChrystusem,parafrazującFlp1,23iRz8,35:„CupiodissolvietessecumChristo!QuisnosseparabitacharitateChristi?Anmors?”.Narycinie(il.117)ukazanojąomdlewającąprzedołta rzemorazspalającegosięFeniksainapisNonmoriar,sedvivam.Zestawienietopokazuje,żeprzyczynątrawiącej księżnągorączkijestogieńMiłościBożej.Ponadtonadksiężnąukazanoaniołkanaobłoku,którywskazujenaświa tłośćpadającąznadołtarza,aponiżejnarysowanoschody 6 Zob. s. 249. 7Żywoty Ojców1688, s. 363. prowadzącewdół,zapewnedootwartejkrypty.Wskazująonenaskojarzenietejscenyzodnoszącymsiędoniejelementem kompozycji sanktuarium, którym są „Stopnie Różańcowe”–pięćdziesięciostopnioweschodyprowadzą cedodawnejcelibłogosławionej,zalecającepielgrzymom odmawianieróżańcairozważaniejegotajemnic.Modlitwa ta,częstoofiarowywanazaumierających,miałabyćodmawianaprzezpielgrzymawewłasnejintencji,coPiskorski wyraziłfragmentemzIIsatyryPersjusza–utquidquidcalcaveritrosafiat.Miałateżnastrajaćichdopobożności maryjnej, przygotowując do rozważania następnej sceny żywotabłogosławionej. 115. Grodzisko, widokwkierunkuzach., fot. M.Kurzej 116. Sprowadzenieklarysekdo Grodziska, ryc.JerzegoEleuteraSzymonowicza- -Siemiginowskiego,wg Piskorski 1691a 117. Zasłabnięciebł.Salomei, ryc.JerzegoEleutera Szy- monowicza-Siemiginow-skiego,wgPiskorski1691a 118. Wizja bł. Salomei,?ryc.JerzegoEleutera Szy- monowicza-Siemiginow-skiego,wgPiskorski1691a 119. Grodzisko, pustel-niabł.Salomei,łóżko, fot. M.Kurzej JestniąmianowiciewidzenieNajświętszejMatkiBo skiej,któreSalomeamiałapodczasśmiertelnejchoroby.Piskorskiopisałjejakoprzerywającycierpieniemomentradości, będący zapowiedzią szybkiego połączenia umierającejzmistycznymoblubieńcem.Nailustracji(il.118)scenietowarzysząanioły–„NiebiańscyDziewosłębowie” zlemmąRidebitindienovissimo(Prz31,25).Wydarzenie tomiałomiejscewcelibłogosławionej,którazostałaszczegółowoopisanajakoodpowiadającymuKwiatek.Pozatym oczywistymzwiązkiemzestawienienadprzyrodzonejwizji zmiejscempustelniczegoodosobnieniauwypuklamistycznycharaktertejformydewocji,któraprzezumartwienieprowadzidoosiągnięcianiebiańskiejradości,czasemjeszczezażycia.TakisensżyciawodosobnieniumiałsilneoparciewprzetłumaczonychprzezPiskorskiegoŻywotachOjcówPustyni.Podkreślanotam,że którzykolwiekmieszkalinapuszczy,Bogutylkoutarczki swojejbiegwystawiali,odżadnegoczłowiekaniepragnącobjaśnienia,żadnejnieszukającupływającejipróżnej chwały,alboludzkiejłaski,aleduchownerzeczyspra wując,aciałunależąceiziemskiepogardzając,abyniebieskieotrzymywali1. Przedpustelniąznajdowałsięniewielki,pochyły„ogródekkufontannieskłaniający”(„hortulusadfontemdeclivis”),poktórymniemaobecnieśladu.Doprowadzeniewpobliżepustelniwody,wcześniej zapewne wypływającejzfontannywgrocieGetsemaniiprzechodzącejprzezfontannęzobeliskiem, było symbolem strumienia łaski,którykierowałżyciemSalomeiiprowadziłpielgrzymówdojejpustelni.Zpowoduzniszczeniawieluelementówwnętrzaceliniektóreszczegółyopisupustelnisątrudnewinterpretacji.Wniewielkimbudynkuwydzielonoprzedsionekimałepomieszczenieodstronyzachodniej.NadwejściemumieszczonocytatzPs54,8Elongavifugiensetmansiinsolitudine.Pierwsząrzeczą,widocznąodprogubył„żywyobraz{iconicaeffigies}pustelnika,krzyżzżywegodębusprawiony {vivoderoboreformatam}nasamymskałykrajuściskającego”.Musiałatowięcbyćfiguraustawionanaosiwejścia, możewaneksie,widocznaprzezotwórzasłoniętyobecnie ołtarzem2. Ściany właściwego wnętrza wyłożono kamie niamiinaciekamikrasowymi,natomiastwniezachowanej czaszykopułymiędzysztucznymistalaktytamiznajdowały sięmalowidła.Wdwóchgłównychpolachukazano„PawłazAntonimwjaskinihojnybankiet”,opatrzonycytatemzPs68,11Parastiindulcedinetupapueri,Deus,atakżemo dlącegosięśw.JozafatazpodpisemGemmapretiosaBar-laam. W pendentywach namalowano personifikacjecnót 1 ŻywotyOjców1688,s.340. 2 Figuryniebyłojużw2.dekadziew.XVIII,kiedytopośrodkupustelni znajdował się stolik z obrazem Matki Boskiej (Visitatioarchidiaconatuscracoviensis…,s.40). pustelniczych:Odosobnienia,Milczenia,UmartwieniaiKontemplacji. NadydaktycznysenstychprzedstawieńwskazywałainskrypcjaPervisibiliaininvisibiliumamorem,będącapa rafraząfragmentuprefacjimszalnejoNarodzeniuPańskim.Widniałaonanadwejściemodstronywnętrza,atakże„tożsamoczytaniepokazujesięwperspektywieprzeciwnejściany,przeciwkowłasnościzwierciadła,przeciwnowszystko wystawiającego{indioptraadversiparietis,contranaturam speculi,inversaomniarepresentantis}”.Ztekstuwynika,że zastosowano tam nieodwracającelustro,prawdopodobnie zbudowane z dwóch zwykłych zwierciadeł zestawionychpodkątemprostym,cojestkolejnymświadectwemzainteresowaniaPiskorskiegoperspektywąioptyką. O realizacji ideałów zobrazowanych w pendentywachmiałyprzypominaćdwanajważniejsze(opróczpiecailawaterza)elementywyposażeniapustelni:półkamieszcząca biblioteczkęz„duchownymiksiążeczkami”iuformowane zostrychodłamkówskalnych„łóżeczkoumartwienia,wezgłowiemkamieniamartwegoażdopieszczotodnaturyusłane”(il. 119). Mistyczną metaforę pieszczotkontynuujeumieszczonanadzagłówkiemlemmaQuidestsom-nus!,zaczerpniętazMiłostekOwidiusza(księga2,pieśń9, wiersz39).JejdalszyciągGelidaemortisimagowidniejenasąsiedniejścianie,nadpłytkąwnęką,wktórejznajdowałysię„kościzkamienia,bezrękizrobionego{corporishumanisceletosdelapide,sinemanufacti}”.Najprawdo podobniejbyłtoskamieniałyszkieletznalezionyprzezPiskorskiegowjednejzpobliskichjaskiń. 120. Grodzisko, pustelniabł. Salomei, kalwaria, fot. M.Kurzej 121. Grodzisko, pustelnia bł.Salomei,Cierniemkoro-nowanie, fot. M.Kurzej Elementemocharakterzeideowym,przypominającymopasyjnymcharakterze pustelniczej pobożności, byławzniesionawnarożuceliminiaturowakalwaria(il.120),naktórąskierowanoświatłoniesymetrycznymrozglifie niemokna.Jejstruktura,wykonanaznaturalnychnaciekówskalnych, wystawiarzetelniewszystekporządektriumfukrólującegonadrzewieBoga,poczynającodbramymiastanapisanejtak:Którążywotśmierciprzeniósł{quavitamotrempertu-lit}1,ażdomiejscasamegoPańskiegoUkrzyżowania,apotymwgrobiewtejżeskalewyciętymzłożenia.Tysięclu-dziobrazy{Millehominumspecies}palcajednegotamnie przewyższają,aprzeciewejścieizejściegóryścieśniają. Naskaleznajdowałysięwięczapewnemakietybudowliiniewielkiefigurki2,tworzącearanżację,przypominającą 1 LemmętęzaczerpniętozhymnuVexillaregisprodeunt. 2 Wzmiankę, że były ich tysiące, trzeba rozumieć jedynie jakoliterackie nawiązanie do jednej z satyrPersjusza. tzw.Passionkrippenczypresepipasquali3.Naścianiewtle zachowałysięresztkimalowidełukazującychwidokJerozolimy(?),nalewoodoknajejplan(il.23),awglifieoknajednązescenpasyjnych(koronowaniecierniem?)(il.121). Obok,naścianie,umieszczonoinskrypcjęUbiestthesau-rustuus,ibietcormeum(Mt6,21),doktóregoPiskorskiprzywiązywał szczególneznaczenie4. Dotegocytatunawiązywałyteżostatniesłowabłogosławionej, wspomniane w kolejnymKwiecie.Salomeaupomniałaswojeduchowecórki,„abyznalezionegoskarbustrzegły,zobopólnąmiłośćnadewszystkochowały,zaślubieniaswegoChrystusowiJezusowiSynowiBoskiemuustawiczną pamięćmiały”.NajwiększymskarbemzakonnicmiałbyćzatempoślubionyimChrystus,adorowanywnabożeństwie pasyjnym, o którymprzypominałagrodziskakalwaria,aleteżwystrójkościołaklasztornegowKrakowie5.Pożegnawszysięzsiostrami,Salomeaodeszłaztegoświataoświcie17XI1268.Momenttenzostałopisanyretorycznympytaniem:„umiera,czysięrodzi?”,skomentowanymprzeznapisNonmortuaestpuella,seddormit(Mk5,39),nawiązującydoobiegowejmetaforyzaśnięciawPanuinarodzinodchodzącegoświętegodlaNieba.Wszelkażałobapowinnawięcustąpić,gdyżSalomeasłodkozasypiaprzydźwiękach niebiańskiej muzyki, podobniejakwcześniejOnufry6.Narycinie(il.122)ponadjejłożemukazanomuzykująceanioły,azaoknemwschodzącąjutrzenkę7zlemmąErumpetquasimane(Iz58,8).Weksplikacjiumierającaklaryska została porównana do wschodzącejgwiazdyporannej,którałączysięzesłońcemsymbolizującymNajwyższąŚwiatłość.Jejpolskawersjanależyzpewnościądo lepszych czterowierszy zbioru: Wschodź!zarannychgwiazdniebajednoczsięzświatłością Jutrzenko,Boskąlśniącanadwszystkomiłością. Wierzem!dlategośweszła,nanajwyższymniebie, Żebyśmywszelkąmieliopatrznośćodciebie. Takunsztownametaforaświatłabyłaprzyczyną,dlaktórejśmiercinieskojarzonozjejcelą,alezdomkiemkapłana(il.123),który„otworzywszydrzwiobie,pięknymwido kiemgór,skał,lasówiogródkaprzyległegozapraszaiwchodzącychzatrzymuje”.WypisanynadwejściemcytatzKsięgiPrzysłów(8,34)Beatus,quivigilatadforesmeasquotidieetobservatadpostesostiimeigłosiłszczęściemieszkającego 3 Późnymprzykłademtakiegodzieławkrajachzaalpejskichmoże byćaranżacjakaplicyUkrzyżowaniaprzykościeleklasztornymwKreuzlingenwTurgowii. 4 Zob. s. 41, 99, 133. 5 Zob. s. 185. 6 Żywoty Ojców1688, s.58. 7 GwiazdaświeciłateżnadgłowąumierającegoNonaianonimo-wegozakonnikawspomnianegoprzezopataPolichroniusza,zob.ŻywotyOjców1688,s.739,770. tamkapłanaibyłzapewnewyrazemuczućPiskorskiegozwiązanychztymmiejscem.Tenskromny,jednotraktowybudynekzsieniąpośrodkuwzniesionodokładnieprostopadledoosikościoła,którazostaławyznaczonaprzezlinięwschodusłońcawrocznicęśmierciświętej.Wtensposób,pootwarciudrzwiwewschodniejizachodniejścia niedomkuorazznajdującychsięnatejsamejosidrzwiświątyni,wjejwnętrzurozgrywałsięniezwykłyspektakl świetlny.Pierwszepromieniesłońcapadałynaobrazwoł tarzugłównym.Możliweteż,żeumieszczonynaddrzwiamioculusoświetlałdokładniemalowidłowzwieńczeniutejnastawy8. Zestawienie w niej wizerunku błogosławionejzZaśnięciemiWniebowzięciem,awięcscenamikońcażyciaMarii,przypominałowięconadprzyrodzonychoko licznościachzakończeniaziemskiegożywotaobupatronek kościoła.Oprócztego,okołopołudniaświatłozoknanawy padało na ołtarzSalomei. Powrótzpustelninaprzykościelnycmentarztotakżeodtworzenie drogi jej pierwszegopogrzebu,poprzedzającejprzeniesienierelikwiidoKrakowa28VI1269,przypomnianegownastępnymKwiecie.Piskorskizaznaczył,żezachowałosięononienaruszoneiwydawałoniezwykły 8 Efektówtychnieudałosięzaobserwowaćzpowodubrakuod- powiednich warunków atmosferycznych. Możliwe, że nie są one już widoczne ze względu na przebudowę domku. Pierw- szyznichwystępowałnapewno,gdyżumiejscowieniedrzwi jestpierwotne.Drugiefektnależyuznaćzahipotetyczny,gdyżnieznanajestpierwotnawysokośćdachudomkuiniewiadomo, czy zwieńczenia ołtarza nie zasłaniała belkatęczowa. zapach,cojestdowodemnauznaniecnótzmarłejuBoga, który„strzeżekościświętychswoich”.Znakiemświęto ściSalomeimiałabyćteżnadprzyrodzonawagajejciała, któregopozłożeniunawozieniebyływstanieuciągnąćczteryparywołów.Zaprzęgmiałruszyćdopieropotym,jaktowarzyszącymukapłanprzypomniałzmarłejocnociepo słuszeństwa,cooznaczało,żeniechciałaonadobrowolnie opuszczaćswojegozgromadzenia.Tenostatniepizoduka zanonarycinie(il.124),wzestawieniuzprzedstawieniemsynogarlicy,którawysiadujejajaniezważającnagwałtowny ? 122.Śmierć bł. Salomei, ryc.JerzegoEleutera Szy- monowicza-Siemiginow- skiego,wgPiskorski1691a 123. Grodzisko, ok. 1880, ryc.JózefyKleczeńskiejwgrys. FeliksaBrzozowskiego 124. Przeniesienie ciałabł. Salomei, ryc.JerzegoEleuteraSzymonowicza- -Siemiginowskiego,wg Piskorski 1691a 125. Wprowadzenieklarysekdo kościołaśw.Andrzeja, ryc.JerzegoEleutera Szy- monowicza-Siemiginow-skiego,wgPiskorski1691a 126. Grodzisko, miejsce wydobyciatzw.marmuru bł. Salomei, fot. M.Kurzej wiatr,lemmązListudoRzymian(8,35)QuisnosseparabitaCharitate?isubskrypcją,którapodkreślamatczynąmiłośćSalomeidoduchowychcórek,zachęcającjedowzajemności.Gniazdosynogarlicy,uwitenabelcekrzyża,jest tymsamymcowemblemiezKwiatuXIV,związaneznimi wydarzenia wyznaczają więc wyraźnie początek i koniec cielesnegopobytuSalomeiwGrodzisku. TrzykolejneKwiatkiznajdująsięjużpozawłaściwymsanktuarium,wyznaczającdrogęwkierunkuKrakowa.Pierwszyznichto„okrągłydomekmurowany,dosyćpodły”1,wktórymzamieszkałnastarośćidokonałżywotajakopustelnikoboźnypolnykoronnyAleksanderSoboniow ski2.Zmarłonwr.1674izostałpochowany„przyścianie ołtarzabł.Salomei”3.ByłotonatrzylataprzedobjęciemprebendygrodziskiejprzezPiskorskiego,zaczasówktóregoopustelnikuprzypominałateżpozostałośćcelizbudowanejnaurwiskuskały,adoczasutakżerymowanetłumaczenie PismaŚwiętego,przechowywanewbiblioteczcepustelni.JegoprzypomnieniewKwiatkachniesiezesobąszczególnieważnyprzekazskierowanydoodwiedzającychGrodzisko pielgrzymów,wświetlektóregonależyinterpretowaćcałe założenie.Jesttosugestia,żeduchowymdzieckiemSalo 1 Domogalla przypuszczał, że Soboniowski świadomie stylizował swójdomeknabasztę(Domogalla2005,s.138,139),coniewyda- jesięprawdopodobne,niemożnajednakwykluczyć,żepustelnik zaadaptował na mieszkanie pozostałości budowliobronnej. 2 WzmiankawKwiatkachjestjedynąznanąinformacjąoSobo- niowskim. 3 Czylizapewneprzypółnocnejścianiekaplicy,przyktórejpóźniej Piskorski ustawił tenołtarz. meimożezostaćwpewnymsensiekażdy,ktonaśladujejej cnoty poprzezascezę. Macierzyńska miłość, łącząca Salomeę z klaryskami, będącpowodemprzeniesieniaklasztorudoKrakowawr.1320,stałasięteżprzedmiotemnastępnegoKwiatu.Wedługopisuprzekazanyimkościółśw.Andrzejamiałbyćdotegoczasu kolegiatą pod patronatem opatów sieciechowskich,akapitułęprzeniesionodokościołaśw.Idziego.Ilustra cja(il.125)przedstawiazakonnicewchodzącewbramękrakowskiego klasztoru w asyście duchownych i biskupaNankera.Wtleukazanoleżącegotrupa,doktóregozlatująsięorły,zdewiząUbiqueeritcorpus,ibicongregabun-tur(Łk17,37).Wyrwanazkontekstutreśćnapisuzyskaławymowępozytywnąibyłabyćmożealuzjądoepizoduzlegendyśw.Stanisława. Gorąceuczuciezakonnicdoduchowejmatkibyłooczywiścieprzykłademdawnościjejkultu,awięcważnymargumentemzabeatyfikacją.KlaryskimieszkającewpobliżuciałaSalomeichciały„widziećniegrób,aleświecęzpod korcagrobowychcieniównalichtarzkościoławyniesio nąijawnieświecącą”.Dotegowyniesieniamiałojednak dojśćdopieropokilkuwiekach,wmomenciewybranymprzezBoga,coPiskorskiskomentowałcytatemzPieśninadPieśniami(3,5)Nesuscitetis,nequeevigilarefacitisDilectam,donecipsavelit,donecadspiretdiesetinclinenturumbrae. Właśnie zrządzenie Opatrzności, determinujące momentdanegowydarzenia,jestpunktemstycznymnarracjiKwiatuiKwiatka,wktórymPiskorskiopisałzałożonyprzezsie biekamieniołombiałegomarmuru(il.126),znajdującysięokoło400metrównapołudniowywschódodkościoła, przydrodzedoKrakowa.Wiaręwnadprzyrodzonycha raktertegoodkryciapodsumowałoncytatemzPs118,23ADominofactumestistud,etestmirabileinoculisnostris4.Odkryciezłożanastąpiło3XII1689,alepierwszebryłypozostawionodowiosny,bysprawdzićichodpornośćnadziałanie warunków atmosferycznych. Wiarę w trwałość grodziskiego kamienia wyrażały też przywołane w opisie słowaantyfonyBenefundataestDomusDomini,suprafir-mampetram.Piskorskizaznaczyłteż,żenowoodkrytymarmurbyłpierwszymkamieniemGrodziska,awięcwpewnymsensielapideangularecałegozałożenia,„któremuaby wiekuiste było, pobożne pragnienia patrzących życzą, ale naprzyszłyczaswzglądająceoczy,słusznąbojaźniądotąd o to przerażonebyły”. Wspomniane długo oczekiwane podniesienie relikwiiSalomeinastąpiło6III1630,apodczasprzekazaniaichczęściklaryskomwydarzyłsięcudpolegającynaprzywróceniujednejznichsprawnościwręce.Scenętę(il.127), rozgrywającąsięwkościele,przyołtarzuśw.Andrzeja,skomentowanowizerunkiemsłoniadźwigającegotrąbąkolumnęilemmąManumsuammisitadfortia(Prz31,19).Wyobrażenietegozwierzęciaunoszącegociężarjestwyraź nym nawiązaniem doKwiatkaX,upamiętniającego działalnośćdobroczynnąSalomei,awięcnależyjetraktować jakoprzypomnienie,żeopisanycudbyłkontynuacjątejdziałalnościpojejśmierci. WedługopisupodniesienierelikwiibyłodlaKrakowa długo oczekiwanym „wesołym dziwowiskiem{laeto spectaculo}”,odpowiadającymuKwiatektozatem„Widowiskomiejscadopatrzenia”,czyliScenaTheatri.JesttopołożonaprzydrodzedoKrakowa,około200metrówna południeodkamieniołomu,grupaskał(il.128),którejostańce,układającesięwpółkole,kształtemprzypomina łyPiskorskiemuludzkietwarzeiwydawałysięwydzielać idealnąprzestrzeńdlawidowisk5. Strukturapowiązańobuczęściksiążki,dotegomiejscakonsekwentnieprzestrzegana,wostatnichczterechroz działachzostajezastąpionaswoistągrązukształtowanąwcześniej konwencją. RozdziałyXXIżywota iprzewod nikałącząsięszczególniewyraźnie,gdyżKwiatekniejestopisemmiejsca,alejegodawniejszychdziejów,poprze dzającychwydarzeniewspomnianewKwiecie.JestnimpowstaniekaplicywGrodzisku–wówczas„miejscuspustoszałymiledwieniewostatnimzapomnieniupogrzebionym”,któregodokonała„miłośćbudownicza{amor architectus}”klarysek–córekSalomeikumatcefundatorce.Kaplicęufundowano,przydzielającodsetkiodkapi tału3000złpnautrzymaniekapłanai„opatrzenieołtarza”,wr.1642,alejużpo35latachchyliłasięonakuupadkowi.PrzyczynęjejszybkiejruinyPiskorskiprzypisywał„czyto zaniedbaniem budowniczym, czyli(cowięcej rozumianobyćma)skrytymOpatrznościwzruszeniem,abywspa nialszemuwystawieniuiozdobomwszystkiegomiejscaświętego wyśmienitymustąpiła”. Kwiattenniemaryciny,aleobrazocharakterzelite rackim,którymjestopispowstaniacałegozałożenia,zamieszczonynasamympoczątkuprzewodnikajakoKwaterakwiatków.Piskorskipiszewnim,żepodjąłsięopiekinadtymmiejscemwr.1677,kiedytylkozobaczył„bliskimupadnieniem[…]grożącegokościoła[…]żałobę”,gdyżjakospowiednikklarysekbyłwzruszonyichnabożeństwemdo założycielkiklasztoru.Pracerozpocząłodwykarczowania isplantowaniagruzów„inastępującychlat,kształtemprzed oczyobecnewystawionym,wielkąpłacąipracąskończył”. 127. Przekazanie klaryskomrelikwiibł.Salomei,ryc.Je-rzego Eleutera Szymono- wicza-Siemiginowskiego,wg Piskorski1691a 128. Grodzisko, widok wkierunkupd.-wsch., fot. M.Kurzej 4Więcejnatentematzob.s.252–254. 5Zobs.255. 129. Bł. Salomea otrzymu-jąca koronę od Dzieciątka Jezus,ryc.JerzegoEleutera Szymonowicza-Siemigi- nowskiego, wg Piskorski 1691a,fot.M.Kurzej 130. Piskorski 1691a, frontyspis, ryc.JerzegoEleuteraSzymonowicza- -Siemiginowskiego Rozdział ten został podsumowany parafrazą fragmen tuantyfonyprymy:„ABłogosławionaćzgołazaszczepiła,pobożnośćsługjejskropiła,Bógzaśrozkrzewieniedał”.Użycietekstuodmawianegooświciepodczaspierwszej godzinyliturgicznejmożebyćaluzjądowspomnianego efektuświetlnego,którymożnabyłowtedyobserwowaćwewnętrzukościoła.Symboliczneznaczenieświatłapodkreślateżprzypisanytemuwyobrażeniunienarysowany emblemat„Słońcegdywyżejpostępuje,kwitniewinnicaEngaddu”zlemmąInluminetuovidebimuslumen(Ps36,10).Zmiejscemtym,znanymjakopustelniakrólaSalomona (1Sm24,1),wiązanozłożonąsymbolikęodnoszącąsiędoChrystusajako Oblubieńca z Pieśni nad Pieśniami(1,14)1.JegoprzypomnieniewtymmiejscuodnosisięjednakprzedewszystkimdolemmyVinumgerminansvir-gines,komentującejzaślubinySalomeiiKolomanaopisane wKwiecieV,skojarzonymzwejściemdokościoła. WKwiatkuopisanodziejeGrodziskawczasiewojny Henryka Brodatego z Konradem Mazowieckim o tronkrakowski2.WedługPiskorskiegoHenrykzałożyłtugródwr.1228ibroniłsięwnimprzeciwkoKonradowi„jednowładztwoPolskigwałtemizdradązłośliwąsobieprzywłaszczającemu”,którystraciłtusynaPrzemysła3podczasnieudanego oblężenia. Przez następne lata wtwierdzymieszkałaGrzymisławazmałymBolesławem,którypóź niejprzekazałjąSalomei. DwakolejneKwiatyopisująwydarzeniazwiązanezbeatyfikacjąSalomei.Wpierwszymznichujętoporządek procesubeatyfikacyjnego.Zostałonwszczęty„nausilnenajjaśniejszychmajestatówJanaKazimierza,LudwikiMariej,senatuirycerstwapolskiegoprośby”wr.1660.Wna stępnymrokusprawazostałaprzekazanabiskupowikrakowskiemu,którywr.1665wydałdekretodawnościkultu,potwierdzonypóźniejprzezKongregacjęds.Obrzędów, dziękiczemu„napowtórzoneNajjaśniejszychkrólaMi chała,królowejEleonoryiprzerzeczonychStanówprośby”Salomeazostałaostatecznieuznanazabłogosławioną przezpapieżaKlemensaX4.Piskorskiporównałklaryskę dojejbiblijnejimienniczki,stwierdzając,żewtensposób „Salomezwonnościamidogrobuidąca,wszystkadobrawonnośćchrystusowa,powstałazChrystusemizchwałą Kościołowisiępokazała”. DołączonadotegoKwiatuilustracja(il.129),opatrzona krótkimpodpisemudołu,mabardziejoficjalnycharakter izbliżasiędoprzedstawieńdewocyjnych,cowyróżniająna tlepozostałychrycinocharakterzehistorycznym.Ukazuje 1Zob.np.AngelomuszLuxeuil1531,s.57,58. 2Natentematzob.Rokosz1995. 3 NatematPrzemysłazob.Balzer2005,s.570–572. 4 Przebiegprocesubeatyfikacyjnegodokładniejzrelacjonował Karwacki1911,s.158–170.Wedługprzytoczonychtamdoku- mentówkultSalomeizostałzatwierdzonywr.1672(6Vprzez kongregacjęi17Vprzezpapieża),natomiastPiskorskipodałdatę6V1673. onabłogosławionąnatlegrodziskiegosanktuarium,klęczą cąprzedMatkąBoskątrzymającąDzieciątko,którewręcza klaryscekoronę.Obokniejleżyporzuconeberłoorazdrugakorona,odwróconanaznakodrzuceniaprzezkrólowąhalickągodnościziemskich.Zmianasposobuobrazowania uniemożliwiławłączeniewrycinęemblematów,więcich wyobrażeniaumieszczononafrontyspisie(il.130).Sątoorzełwkoronieunoszącyberłoililięoraz„Słońcewpo łudnienajjaśniejsze”.Odnoszącesiędonichlemmy–odpowiednioCandoreetodoreiCaeloque,soloque–wpisano wtekścieKwiatu.JakzauważyłaKozak,sąonewyjątkowo dobrzedopasowanedoosobySalomei.Orzełsymbolizuje władcę,aleteżreligijnośćiżyciekontemplacyjne,awizeru nektegoptakapatrzącegowsłońcejestalegoriączłowieka pokładającegoufnośćwBogu5. NafrontyspisiekoronowanyorzełsymbolizującySa lomeępodrywasiędolotukusłońcu–zpostumentu,naktórymoprócztytułuksiążkiwypisanokolejnąlemmę,dopełniającąpowyższe:Terranostradedit.PobokachstojąposągijejmężaKolomanaibrataBolesławaWstydliwego,acałośćotaczająwizerunkipersonifikacjiKra kowa,Polski,RusiiHalicza,ustawionewniszachmuru centralnejbudowli6.Przebijającesięprzezchmurysłoń ceoznaczablaskświętości,którypadanaorłaorazfigury świątobliwychwładców,cojestkonceptemparalelnymdoustawionychprzedkościołemfigur.Wzmianka,żejesttosłońcenajjaśniejsze,opróczznaczeniateologicznego możeteżbyćaluzjądomomentuprzesilenialetniego,na któryskalibrowanozegarwtrzoniekolumnyzposągiem błogosławionej. 5 Kozak 1982, s. 116, 117. 6 Budowlę można interpretować jako świątynię chwały państwa,gdyżjestonazbliżonadotakichprzedstawieńsymbolicznych gloryfikujących władzę Habsburgów w Austrii(naich tematzob.Polleross2007,s.363). PowiązaniebeatyfikacjiSalomeizrycinątytułowąjest wymownymprzykłademszczególnieścisłegozwiązkuliterackiejiplastycznejwarstwyksiążki,dowodzącym,żeilustracjemusiałypowstawaćwedługszczegółowychwytycznychautora.AleprzedewszystkimzabiegtenwskazujenawyjątkoweznaczenieopisanegowKwiecieXXIIzatwierdzenia kultu Salomei, któremu podporządkowane jest całesanktuarium. Kwiatkiemodpowiadającymtemuszczególnemuwydarzeniujest„położeniemiejsca”,którejestoczywistymwynikiemopisanychwcześniejdziejów.Piskorskizaznaczył,żeGrodziskoleżypomiędzyzamkamiwOjcowieiPieskowejSkale,awięcprzyszlakupielgrzymkowymprowadzącymzKrakowanaJasnąGórę.WtensposóbpustelniaSalomeizostaławpisanawmapęmałopolskichnarodowychsanktuariów,copodkreśliłopaństwowycharakterjejkultu,zaznaczony już przez personifikacje nakarcietytułowej.Kontynuacjąopowieścioprocesiebeatyfikacyjnymjestrelacjazpierwszejkrakowskiejuroczystościkuczcibłogosławionej,odbytejwwigiliędniaśmierci,16XI1673,którajesttematemnastępnegoKwiatu.Miałaonaformęprocesji,wktórej„MikołajOborski,Czciodniepamiętnychczasówbłogosławionejsędzia”,przeniósłrelikwiejejkościiwłosienicyzkościołaKlarysekdoFranciszkanów,gdziezostałyonezłożoneprzygrobie.Procesjaprzeszłaprzez Rynek, gdzie Najszlachetniejsza Stołecznego MiastaRadai Mieszczaniewszyscy,naswojecechypodzieleni,wokazałości orężaichorągwitryumfalnychozdobie,królewnęswoję, ? 131.Wstawiennictwo bł. Salomei w czasie bitwypod Chocimiem, ryc. Jerze-go Eleutera Szymonowicza- -Siemiginowskiego,wg Piskorski 1691a 132. Czerna, panoramicznyplanzałożenia,ok.poł. w. XVII, ryc. Jerzego Förstera wg rys. Jana Chry-zostoma Proszowskiego paniąipatronkęwitali.Uprzedzałkościswojeobrazbło gosławionej,nieobięteklejnotówozdoby,jakogwiazdy w pogodną noc błyszczące,wspanialszymobliczem dalekoprzewyższającijaśniejszym,apogodniejszym woczachstawałwszystkimświecącjakomiędzyognia-miksiężycmniejszymi.Grzmiałypowszystkimmieścieświętych kościołów wieże, uderzone ognistym prochem powietrzeogromrozlegającydawałoiogniamispadającegwiazdy wyzywającemi, wielce uciesznie przegrawało:kotłyztąditrąby,rozpłynionewweseluumysłypobudzały,zowądsercawzdychaniemspracowane,wdzięczne ugłaskiwały głosy melodyjneśpiewaków. Jedenznich,„dziecinnymigrzyskiempotrącony”,spadłzbramytriumfalnejustawionejprzykościeleśw.Andrze jai„przetrąciwszykarku”zostałprzywróconydożyciazasprawąSalomei,którejrelikwiępołożyłnajegocielejedenzidącychwprocesjifranciszkanów.Cudtenzostałjednakprzyćmionyinnymwydarzeniem,któregoszczęśliwy koniecteżprzypisanowstawiennictwukrólowejhalickiej. W tłumie uczestników uroczystości rozeszła się pogłoska ozwycięstwieJanaSobieskiegopodChocimiem,doktóregodoszłozaledwiepięćdniwcześniej,wdzieńśw.Marcina,który„samtakżeżołnierz,MarsowiPolskiemuJanowihasłoszczęśliwepodkaniasiędaje”.Opróczpomocypatronategoszczęśliwegodnia,zaoczywistąuznanoopiekęSalomei: izalikrólowakiedyśkrajuonegoSalomea,zaBogaiOj czyznę potykającemu się Janowi w onym boju mężną przystawąniebyła?Ajeżeliitriumfzwycięzcyswoim triumfem cudownie uprzedziła i ozdobiła, i zali zwy ciężającemu opiekunką i wspomożycielką nie stanęłaiprzeciwkonieprzyjacielowipierwszaznimnieposzła? Piskorskizaznaczyłteż,żebitwa,stoczonawdzieńpo śmierci króla Michała, była znakiem od niebios, którewyznaczyłyzwycięskiegowodzanajegonastępcę.WtensposóbSalomeajużodmomentubeatyfikacjimogłabyćpostrzegana jako szczególna patronka przyszłego władcy iopiekunkaojczyzny.Narycinie(il.131)ukazanohetmanagromiącegoTurkówpodmuramitwierdzyawyżej,naobłoku,SalomeęwstawiającąsięzanimdoMatkiBoskiej zDzieciątkiem.ScenęorędownictwaPiskorskiokreśliłjakoemblemat,dodającmunieumieszczonąwobrazielemmęAdstititReginaadextristuis,zaczerpniętązPs45,10. OdnośnyKwiatekjestkontynuacjąopisupołożeniaGro dziskaiwskazujenainny–przyziemny(wsensiedosłownym)aspektpatronatuSalomeinadojczyzną.Wspomnianownimprzedewszystkim„sąsiedztwosławne”czyli„Świętąojcówkarmelitówbosychpustynię,międzyokropnemiprzepaściamiimglistemilasami,wybornymkościoławielcepięknegoochędóstwemipustelniczymicelami,sławneowoMakarego Scitium wyrażającemi, wytwornieopatrzoną”. Wzmiankaosąsiedniejpustelnikarmelickiej1(il.132)wskazujenajedenzoczywistychwzorówdlaurządzenia GrodziskaiwiążesięzogromnąestymąPiskorskiegodlategozakonu2.PorównanieCzernejdoSkituśw.Makarego niepodkreślabynajmniejjejpiękna,alewskazujenaducho wądoskonałośćmieszkańców3.Piskorskiprzypomniałteżobogactwachnaturalnychokolicy–czarnymmarmurzeczerneńskim,porfirze,czyliróżowymkamieniupaczółto wickim,atakżezłożachrudcynku,ołowiuisrebrawokoli cyTenczynkaiOlkusza,zaznaczając,żegrodziskapustelnianiemusiimzazdrościć,gdyż„wmarmurzewłasnym,perło waczystościbiałośćisłoniowacałościświetność,posagjej dośćwielki”.Cytattenświadczyowyjątkowymznaczeniu, jakiePiskorskiwiązałzodkryciemgrodziskiegomarmuru, nietylkowaspekciegospodarczym,aleteżartystycznym.KamieńtenjestwedługniegodowodemopiekiSalomeinadkrajem–jejdaremdlaPolskiorazposagiem.KrólowahalickajestwięcpodobnadoswejbratowejKingi,której wyprawąidaremdlaPolskibyłyzłożasoli.ZasługaSalomeijestjednakwiększa,gdyżtoonapodarowałaojczyźnieżonęBolesława,coopisanowKwiecieVIII.Zkolei„sło niowaświetność”kamieniawkolorzeelefantynyjestkolejnym przyczynkiem do interpretacji figury słonia, którajestsymbolemGrodziskaiwtymsensiemogłanimbyćodpoczątku.Zwierzętojestsymbolemmarmurowejskały, którazostałapoświęconaMatceBoskiejistanowipodstawędla„piramidy”będącejpomnikiemjejchwały. WostatnimKwieciezostałyopisanecudaSalomei–przypomnianoteopisanejużwyżej,zestawiającjewszeregantytez(„księżna,awszystkichsłużebnica,małżonkaapan nanienaruszona,królowawrozkoszyopływająca,aprzez całebliskotrzydzieścilatostrejwłosieniceniezdymująca”),atakżeniektóreztychdokonanychzajejsprawąpośmierci, zzastrzeżeniem,żeichlista,zestawionanapotrzebyproce subeatyfikacyjnego,zajęła25stron.Piskorskiwspomniał,że cuda błogosławionej „opowiadateżwymowny relikwiarzzłożeniajej”,parafrazującwerszKsięgiHabakuka(2,11):Lapisdeparietehabitationiseiusclamat.ByćmożejesttoaluzjadowystrojukaplicyprzykościeleFranciszkanów,naścianachktórejznajdowałysięobrazyukazującecuda4.Wzakończeniuopisanoteżuzdrowieniecórkidrukarzatejksiążki,którywyprosiłjepielgrzymującdoGrodziska.Kwiattenniemaryciny;zastępująją„żyweobrazy”wpo staciwiernychobdarzonychłaskamizawstawiennictwemSalomei,cowyjaśnionowczterowierszu: Cudownych łask obrazów świętej nie maluję, Czemu? bo z żywych kształtów lepiej je pojmuję. 1 Zob. s. 249. 2Napustelnię w Czernej jako możliwe źródło inspiracji dla Pis-korskiego zwróciła uwagę Macioł 2000, s.56. 3 Zob. s. 249. 4 Zob. Karwacki 1911, s. 153–156. Żyję ja, tysiąc inszych żyją, twoje łaski Dobroczynne,oPanno,świadcząceobrazki Wtensposóbdoksiążkiwciągniętojakoilustracjęjejpotencjalnychczytelników,którzymoglibywyprosićkolejne cuda.Zachętędotegozawieraprzypisanytemuspecyficz nemuobrazowiemblemat,któregoikonto„Nasienieupa dającenaziemię”zlemmąCentuplumaffert. CudaSalomeizostałyzestawionezcudaminatury,opisanymiwostatnimKwiatku.JegotytułŚwiatpodziemnybliski{Mundussubterraneusproximus}wyraźnienawiązujedomonumentalnegodziełaAthanasiusaKirchera,którezapewne w znaczącym stopniu wpłynęło na postrzeganienaturyprzeztwórcęGrodziska5.PiskorskiopisałGrotęŁokietka„Majestatamikrólówpolskichdoniejwchodzącychwspanialsząnadsweświetności”iJaskinięCiemnąwOjcowie6. * * * SpójnośćikonsekwencjaprogramuGrodziskanadająmu wyraźnycharakterzamkniętejcałości,któraniemogłabyćraczejmodyfikowanawrazzpostępemprac,alemusiałazostaćzaplanowanaprzedichrozpoczęciem.Wskazujena torównieżkazaniePiskorskiegooSalomeizr.1677,będącealegorycznymstreszczeniemjejżywota,którejestwwielu punktach zbieżne z programemsanktuarium7. OsiąprzekazutreściowegoGrodziska,podobniejak winnychzałożeniachpielgrzymkowych,jestpromocjapobożności polegającej na naśladownictwie. Zostało ono zaprezentowanenadwóchzasadniczychstopniach–drogaSalomeidoświętości,wyznaczonaśladamidawnychpustelników,samajestwzoremdlazakonnicipielgrzymów.Jejnajważniejszeelementywyznaczasekwencjajaskiń,co wnawiązaniudootaczającejprzyrody,sugeruje,żeSkałaśw.MariizostaławtymceluwybranaprzezOpatrzność, panującąnadnaturąinaddziejami.Takajestteżwymowafigurywkształciesłoniazobeliskiem,którejformaświadczyzarównoobrakuznajomościtwórczościBerniniegoprzezwykonawcę,jakiojejdogłębnymzrozumieniuprzez Piskorskiego.Figurarzymskazostałaobjaśnionawierszem Athanasiusa Kirchera, wiążącym jego symbolikę ze słońcemiMądrościąBożą.Zbliżonątreśćmająteżprojekto waneprzezBerniniegofontannyCzterechRzek(il.133)iTrytona(il.134),którewsensienajbardziejogólnymsąalegoriąkierowanianaturąprzezsiłyboskie,sprawiające, żejestonaprzychylnaczłowiekowi8.Zkoleizaznaczenie bojowego przeznaczenia zwierzęcia wskazuje na twórczepodejściedopierwotnegosymboluipozwaladomyślać 5 Zob. s. 205. 6 Zob. s. 251. 7 Piskorski 1706, s. 850–919. 8 Zob. Białostocki 1962, s. XXXVI–XXXVIII. sięmodyfikacjijegoznaczeniapodwpływemwierszaJanaAndrzejaMorsztyna9. SamotnecierpienieChrystusawjaskinigetsemańskiejPiskorskipotraktowałjakopierwowzórchrześcijańskie goeremityzmu,apołożoneniżejgrotybliskichmuosóbprzypominająkolejneegzempladlaantycznychiśredniowiecznychanachoretów.ZaliczonadonichSalomeama 9 Zob. s. 93. 133. Rzym, Fontanna CzterechRzek, wyk. Gianlorenzo Bernini,fot. Alberto-g-rovi 134. Rzym, Fontanna Trytona, wyk.Gianlorenzo Bernini, fot. M.Kurzej byćdlawiernychdrogowskazempoprzezopisaneepizodyzżywotu,którychliczbanawiązujedogodzinwyznaczanychwskazówkązegara.Wmniejszejskaliwzoramicnótsąteżpostacijejmężaibrata,którychwizerunkiPiskor skirównieżustawiłnazegarach.Programzałożeniamiał bardzoszerokiegronoadresatów,więcodbiórjegowarstwydydaktycznejbyłmocnozróżnicowany.Dlajednychpierwszapolskaklaryskabyławięcinspiracjądopokutyidziałalnościdobroczynnej,adlainnychwzoremżyciaza konnegoczyeremickiego.Nawettaostatniazachętatrafiłanapodatnygrunt,gdyżjeszczeww.XIXGrodziskobyłozamieszkiwaneprzezkolejnychpustelników1. Najważniejszymzwielumediówużytychdowyrażeniategoprzekazujestksiążka,któraopróczżywotaSalomei iprzewodnikaposanktuariumpełniteżfunkcjęjegona miastkiadresowanejdotych,którzyniemogliodwiedzić goosobiście–czylinp.dlazakonniczamkniętychwkra kowskimklasztorze.Autormusiałwięcstworzyćdziełodostępnenaróżnychpoziomach–odpodstawowegoopisuwydarzeńzżyciaSalomei,przezzłożonekoncepcjesko jarzeniowe,pointerpretacjęwynikówowychskojarzeń, wymagającąznacznejerudycji–którebyłyadresowanedoodbiorcówróżniącychsięnietylkopoziomemintelektualnym,aleteżmożliwościamipercepcji.Taniezwykłapublikacjazasługujenaosadzeniewkontekścieliteratury historycznej idewocyjnej. DopierwszejztychkategoriinależyżywotSalomeiau torstwaAdamaOpatowiusza2,którybyłdlaPiskorskiego podstawowymźródłembiograficznym.Taznacznieobszer niejszapracazawierawyjaśnieniewieluszczegółów,którewKwieciuzostałyzkoniecznościpominiętelubtylkozasygnalizowane,aPiskorskiczerpałzniejrównieżniektóre metafory.Należydonichporównywanieduszypierwszej polskiejklaryskidoptaków–wzlatującegoorłalubgołębicy,wijącejgniazdonaskałach,ajejboskiegoOblubieńca– doBarankapasącegosięmiędzyliliami3.PrawdopodobniepracaOpatowiuszadałateżasumptdouznaniaSalomeiza pustelniczkę.Wcześniejszypisarznietwierdziłwprawdzie,żeżyłaonazdalaodinnychsióstr,alewspomniał,żeżyławklasztorze„jakopustelniczka”4,atakżepoetyckoopisał jejdoświadczeniamistyczne,porównującduszęzakonnicy doptakamieszkającegonaskale: Jejtedydusza,jakogołębica,zścisłościzawarciawbogomyślnościachswoichnaprzestronnośćkuniebuwylaty wałaiosameoknaniebieskieocierałasię,aboteżwięc jako gołębica w dziurach opoki odpoczywa, tak i ona niewinsząopokę,jednowChrystusaPana,iniewin szerozpadliny,jednowranyCiałajegowlatywałaitam 1 WymieniaichWiśniewski1934,s.29. 2 Opatowiusz1633.NatęzależnośćwskazałaSander2015,s.17. 3 Zob. Opatowiusz 1633, s. 2, 5, 154. 4 Opatowiusz 1633, s. 166. sobiegniazdouścielałaiwnichzawierającsię,miłegoodpocznieniazażywała5. Bardzoważnymelementemkształtującymhagiograficznywizerunek Salomei była aranżacja kaplicy przy krakowskimkościeleFranciszkanów,wktórejzłożonojejrelikwie.Wisiałtamcyklobrazówukazującychjejcudaorazwizerunek zanagramatycznympodpisemEOSALAM6,którymożnaodnieśćzarównodojejdziałalnościcharytatywnej,jaki cudów dokonanych pośmierci. JakzauważyłaAnnaKozak,tytułksiążkiPiskorskiego nawiązuje doKwiatkówśw.Franciszka7, podkreślajączwiązekpolskiejklaryskiztwórcązakonuiosadzającjejpustelnicząpobożnośćwtradycjizakonnej.Znacznietrud niejwskazaćwzoryformalnedladziełauczonegokapłana.Wydajesięonorównienietypowecosamakoncepcjaorganizacji założenia pielgrzymkowego wokół kultu lokal nej błogosławionej, trzeba więc poprzestać na wskazaniu ogólnychinspiracjiitradycjiliterackich,doktórychmógł sięgnąć jegoautor. Afirmatywnystosunekdosztuki,opierającysięnapoglądachśw.Ignacego8,przejawiałsięwpublikacjachnastępnychpokoleńjezuitówzajmującychsięróżnymiaspektami twórczościartystycznej.Dydaktycznycharakterjezuickiej literaturydewocyjnejbyłpodkreślonyprzezjejsekwencyj nąstrukturę,obecnąjużwignacjańskichĆwiczeniach,któ re–podobniejakćwiczeniaszkolne–zostałyprzewidziane dowykonywaniawustalonejkolejności9.Wzbogacającetę literaturęilustracjezyskałyniespotykanąwcześniejrangę,przestającbyćdodatkiemdotekstuistającsięrównorzęd nymczywręczpierwszoplanowymskładnikiempublikacji. Przełomowe znaczenie miał zbiór ewangelicznychmedytacji autorstwa Hieronima Nadala, w których pobudkę dorozważaństanowiątekstybiblijneopatrzoneobszernymkomentarzem10.Wiążesięonściślezezbioremrycin(il.135),któremogąteżfunkcjonowaćniezależnie,aleich pełnatreśćujawniasiędopierodziękitekstowi,stanowią cemuichintegralnedopełnienie.Owadzeprzywiązywanej dotychilustracjiświadczybardzodługiprocesichprojektowania,obejmującywykonanieażtrzechseriirysunków11. 5 Opatowiusz 1633, s. 154. 6 Karwacki 1911, s. 155. 7 Kozak 1982, s. 126. 8 Smith 2002, s. 38–42. Zob też na s. 261. 9 Smith2002,s.78.Natematformsłowno-obrazowychwlitera- turzejezuickiejzob.Dimler2007. 10 Nadal1594.NatemattejksiążkizobteżFlisowska2013. 11 Smith2002,s.41–43.Pierwsząserięwykonałnajprawdopodob-niej Livio Agresti, pracując w latach 60.w.XVIpod ścisłym kierunkiemNadala,drugąGiovanniBattistaFiammeriokoło r.1580,atrzeciąBernardoPasseriokołor.1587.Autoremnie- których rysunków był Marten deVos.Ryciny ukazały się rokwcześniej niż tekst, pod osobnym tytułemEvangelicae HistoriaeImagines,alewewznowieniach(np.zl.1595i1607)byłyjużdoniegowłączane. ? 135.Przemienienie Pańskie,ryc. Hieronima Wierixa wg rys. Martena de Vosa,wg Natal 1594 ?136. Rzym, ogród nowicja- tu jezuickiego na Kwiryna- le, ryc. Matthäusa Greutera,wg Richeome1611 137.Wzrok szkodą nie-ostrożnego, ryc. Theodora Gallego, wg David 1601 ?138.Malowanie Naro-dzenia Pańskiego w sercu, ryc. Boetiusa Bolswerta,wg Sucquet 1630 ?139.Pragnienie wyzwoleniazciałaśmierci,ryc.Boetiu- sa Bolswerta, wg Hugon 1624 140. Jezusmalującywsercurzeczy ostateczne, naśla- downictwo ryc. AntonaWierixa, wg Luzvic1626 Dydaktycznąrolęelementówobrazówpodkreślałteż LouisRicheome,któryprzywoływałjejakopunktwyjściowydlamedytacji,traktującnarównidziełaczłowieka inatury.Nowicjuszomprzebywającymwrzymskimdomu naKwirynalezalecałwięcrozważaniaopartenaprzechowywanychtamdziełachsztuki,aleteżroślinachizwierzętach, któremoglispotkaćwklasztornymogrodzie12(il.136).Tadydaktycznakoncepcjaobrazówznalazławyrazwewpływowychpracachjezuitówniderlandzkich,wydanychzwysokiej jakości rycinami,któreściślezintegrowanoztekstem13. DonajważniejszychnależyzbiórrozważańmoralnychimodlitwdlaSzczeregochrześcijaninaautorstwaJanaDavida14.Punktemwyjściadomedytacjisąskomplikowanewielofi guroweryciny(il.137),opatrzonelemmąiobjaśniającymdystychem,wktórychposzczególnymscenomdodano literoweodnośnikiwyjaśnionewkomentarzu.PodobnycharaktermapracaAntoine’aSucqueta15,którypowołałsięnaautorytetIgnacegoiNadala,twierdząc,żekontemplowanieobrazówpomagawskupieniuuwagiizwiększaskutecznośćmedytacji16.Jesttoobszernyzbiórwskazówekdla 12 Richeome1611.Natemattejksiążkiijejautorazob.vanAssche1999; Krasny2016,s.92–101. 13 Zob. Smith 2002, s. 46–49. 14 David1601. 15 Sucquet1630. 16 Sucquet 1630, s. 498. 141. Obrzezanie serca,?wg Haeften1635 142. UdziałStanisława?Hozjusza w soborzetrydenckim, ryc.TomaszaTretera,wgTreter1588 143. Niewinność, ryc.Toma-szaTretera,wgTreter1612 144. Poczęcie perły z nie-biańskiejrosy,ryc.Jacquesa Callota, wg Callot[1646] podążającychDrogążyciawiecznego,wyposażonywmodlitwyipropozycjemedytacjiorazzłożoneilustracjeopatrzoneodnośnikamidotekstu(il.138).BardziejemocjonalnycharaktermająpouczeniaoPobożnychpragnieniachHermanaHugona1,któresąbardziejzbliżonedokonstrukcjiemblematycznej.Zawierająonecyklfiguralnychrycin(il.139)ukazującychuosobionąduszęorazpomagającegojej wróżnychsytuacjach anioła stróża,podpisanychcytatami biblijnymi i objaśnionychpoetyckimkomentarzem.PodobnymistycznycharaktermająteżniewielepóźniejszapracafrancuskiegojezuityÉtienne’aLuzvicaoSercuod-danymBogu2(il.140)iSzkołaSercBenedictaHaeftena3(il.141).Wszystkieteksiążkicharakteryzująsiędużymstopniemintegracjiobrazuztekstem,aleniemajążadnychmaterialnychodpowiedników,stanowiączamkniętącałość.Podobniejestzdrugimrodzajemliterackim,doktóregozbliżasiępracaPiskorskiego,jakimsążywoty emblematyczne.Wybitnymprzykłademtakiejksiążkijest biografia kardynała Stanisława Hozjusza napisanaprzezTomaszaTretera4(il.142),którywydałteżopatrzonyskromniejszymirycinamiżywotChrystusa5(il.143). Docharakterystycznychdziełgatunkunależyseriakla sycznych emblematów inspirowanych biografią Marii autorstwaJacquesaCallota6(il.144),azprachagiogra ficznychprzykłademmożebyćżywotśw.FranciszkaSalezego,zpewnościąwKrakowieznany,gdyżzamieszczonewnimemblematy(il.145)wykorzystanowdekoracjimalarskiejkościołaWizytek7.Jegoczęśćpierwszazawiera52rozdziały,zktórychkażdyskładasięzemblematu,pro zatorskiegoobjaśnieniajegozwiązkuzżywotemświętegoorazwynikającychztegonaukmoralnych8.Ciekawym, choćnieudolniezilustrowanymprzykłademjestteżpraca wileńskiegojezuityAndrzejaMłodzianowskiegoośw.Jo zafacieKuncewiczu(il.146).Składasięonazczterdziesturozdziałów,złożonych z tytułowej sentencji, rytowanegoikonuwkartuszuopatrzonymlemmą,czterowierszowejeksplikacji,którawiążesymbolzepizodemzżywotaJoza fataorazbędącegorozwinięciemjejelogium,opatrzonego odnośnikamidoliteraturyklasycznej.Poziomartystyczny ryciniwierszyniejestwysoki,aledziełoodznaczasiędużą oryginalnościąierudycją9. Charakterystykę jezuickich hagiografii emblematycznychprzedstawiliÉvaKnappiGáborTüskés,wskazującna zależności pomiędzy poszczególnymi książkami, którychrycinybyłyprzeważniekomponowanezwykorzystaniem istniejących emblematów poprzez ichadaptację, 1 Hugon1624.NatematrecepcjitegodzieławPolscezob.Grześ-kowiak2016. 2 Luzvic1626. 3 Haeften1635. 4 Treter1588. 5 Treter1612.Natematjegotwórczościgraficznejzob.Chrzanow- ski1984iJurkowlaniec2016. 6 Callot[1646].Natemattejksiążkizob.Saunders2000,s.217. 7 Dzik 2014, s. 89. 8 Gambart1664. 9 Młodzianowski1675. transformację,integracjęikombinację10.Natleprzed stawionej przez nichtypologii wyraźniejednak widaćodrębność pracy Piskorskiego. W biografiach jezuickich rzadkołączonoprzedstawieniaemblematycznezhistorycznymi,ajeślisiętozdarzało,niebyłyonekomponowane najednejrycinie.Przykłademmogąbyćzbiorywierszykuczciśś.StanisławaKostkiiAlojzegoGonzagi,opraco wywaneprzezabsolwentówwydziałusztukuniwersytetuwWiedniu11.Utworytemająstosunkowoprostąformę, i są ilustrowane emblematami czerpanymi przeważnie zwcześniejszychkompendiów.Ilustracjehistoryczneobokemblematycznychpojawiająsiędopierowzbiorzekuczciśw.Ignacego,wydanymwr.169812. Trzecimgatunkiemliterackim,którytrzebawziąćpod uwagęwkontekściedziełaPiskorskiego,sąmodlitewniki adresowane do pielgrzymów odwiedzającychpopularne 10 Knapp, Tüskés 2003, s. 190–214. 11 Academicus viennensis[b.r.];S. Ephebus1690.Zob.też Knapp, Tüskés 2003, s. 198.Wbrewsugestii tych badaczy autorem wierszyniebyłjednakpromotor,alestudenci.Pierwszaksiąż- kauświetniapromocjępięciumagistrówfilozofii,adrugauzy- skaniedoktoratuprzezjednegoznich–hr.CarlaJörgera.Wobu przypadkachpromotorembyłGaborHevenesi,aautoramipo-szczególnychrozdziałów koledzy promowanych.Trzecizbiorekjest dziełem nowo promowanych magistrów filozofii. Autor- stwopierwszejitrzeciejksiążkijestwskazanenafrontyspisie, awpierwszejidrugiej,koledzysąteżwspólniepodpisanipod dedykacją,alewżadnejniewskazanojednakautorówposzcze-gólnychrozdziałów. 12 ActaSanctiIgnatii1698. sanktuaria. W odróżnieniu od wspomnianych wyżejksiążekmająoneswójodpowiednikwpostacimaterialnychelementów zespołu pielgrzymkowego, brakuje im jednak charakteruemblematycznego,aichwarstwaskojarzeniowa ograniczasiędokonwencjonalnychstarotestamentowych prefiguracji.Takjestnawetwprzypadkunajambitniejszego chybasiedemnastowiecznegoprzykładutegogatunku,którymjestkrzeszowskimodlitewnikpasyjny,wydanyzinicja tywyopataBernardaRosy.Każdąjegostacjęotwierarycina wedługrysunkuMichaelaWillmanna(il.147),poktórej ?145.Rozumienie sprawboskich, wg Gambart 1664 146. Herezja kalwińska,wgMłodzianowski1675 147. UpadekChrystusa podkrzyżem, ryc. Melchiora Küssela wg rys. Michaela Wilmana, wgSchmertz-haffterLieb1683 148. Małoszów,kościółpar.,fot. M.Kurzej 149. Luborzyca,kościółpar.,fot. M.Kurzej następująemocjonalnewezwaniedoduszyczytelnika,szczegółowyopisukazanejscenyipieśńzmelodiąGeorgaJosephaoraztekstemAngelusaSilesiusa,adalejkrótkie rozmyślanie,modlitwyiwskazówkadojściadonastępnejstacji1.Jesttoksiążkaprzygotowanazdużądbałością oformęartystyczną,powstałapodkierunkiemwybitnegoteologa,przyudzialeświetnegomalarza,kompozytora ipoetymistyka.OdKwieciażywotaSalomeiróżnisięonajednakpołożeniemakcentunaodbióruczuciowy,coposkutkowałobrakiemwymiaruintelektualnego.Krzeszow skipielgrzymmawięcrozmyślaćowyraźniewskazanychaspektachMękiPańskiejiwściśleokreślonysposóbod nosićjedosiebie,wzbudzającwtensposóbuczucieemocjonalnegowzruszenia.Niewymagasięodniegogłębszej aktywności intelektualnej, polegającej na samodzielnymodczytywaniuikojarzeniusymboli.Trzebateżdodać,że równieżsamprogramkrzeszowskiegosanktuariumnieodbiega od konwencjonalnego ukształtowania pasyjnychmiejscpielgrzymkowych. PowyższyprzegląduwypuklaniezwykłośćksiążkiPiskorskiego,odróżniającejsięodliteraturymistycznej ipątniczejwyraźnymcharakteremintelektualnym,aodemblematycznej – praktyczną funkcją przewodnika piel grzymkowego,aleteżniezwykłymzwielokrotnieniemkon strukcjisymbolicznej.ZespółpielgrzymkowywGrodziskunieskładasięzdziełwybitnychpodwzględempoziomuwykonania,jednakzawartywzintegrowanejznimksiążcegłębokisensintelektualnykażeuznaćgozajednoznajciekawszychsiedemnastowiecznychdziełsztuki,narówniz krakowskim kościołemśw.Anny,również zrealizowanymwedługartystycznejiideowejkoncepcjiPiskorskiego. Sola inter omnes Lechiades.Kościół parafialny w Żębocinie WodróżnieniuodGrodziska,oprogramiekościoławŻę bocinie(il.37–39)dasiępowiedziećbardzoniewieleito jedynienapodstawiepośrednichprzekazóworazhipotez.Możnajednakwskazaćnajegonajistotniejszyaspekt,którywydajesięwznacznejmierzezbieżnyzprzekazem Grodziskaijestważnymprzyczynkiemdorekonstrukcjizainteresowań Piskorskiego przeszłością. Podproszowickawioska,podobniejakskaławdoliniePrądnika,była miejscemznanymzlegend,mówiącychowyjątkowychprzykładachpobożnościzczasówpiastowskich. Jednaznichdotyczyśw.StanisławazeSzczepanowa,którymiałbyćtamtejszymproboszczemlubkonsekra toremkościoła.BohaterkądrugiejjestMałgorzata,żonarycerzaMikołajazŻębocina,którawedługJanaDługosza 1 Lam 2013. miałasięschronićwwieżykościołapodczaskijowskiejwy prawyBolesławaŚmiałego2.Dziękitemu–jakgłositekstwizytacjizkońcaw.XVII–„matronalispudicitiamsolainter omnes lechiades palmamtulit”3. Wydajesię,żegłównymcelemdokonanejprzezPiskorskiego przebudowy było wyeksponowanie wieżowej fasadyorazpomieszczenianadprezbiterium,któreuważanozamiejsceschronieniaMałgorzaty,apóźniejtakżemieszka nieśw.Stanisława.Jakopamiątkęponimprzechowywano tampieńzasadzonejprzezniegolipy,którejkoryużywano jakolekunagorączkę.Wkościelemiałasięteżznajdowaćjegomitra4,możliwewięc,żedobudowanewnętrzepełniło funkcję skarbca. Cała przebudowa, przeprowadzona wczasiekończeniapracnaGrodzisku,miaławięcpodobną wymowęideową,polegającąnaodnowieniuczyteżprzywróceniuświetnościmiejscu,wktórymdawnahistoriaPolskidostarczaławiernymbudującychegzemplów. Wartododać,żeprzykładywzbogaceniabryłykościo łaotrudnodostępnyaneks,zktórymwiązanopodobnelegendy,możnaznaleźćwinnychkościołachwtejokolicy.Pierwszystanowiątrzyminiaturowepomieszczanianad kruchtąkościoławMałoszowie(zr.1648)(il.148),któremiałybyćmieszkaniempustelnika5.Drugi,zaprezbiteriumkościoławLuborzycy,zostałdobudowanywrazzmieszczącąsiępodnimkaplicąOgrojcowąwr.17426.Jegobryłaimitujetrójbocznąapsydę(il.149),awnętrze,dostępne drabinązzaołtarzagłównego,uważanozamiejsceschronieniaWładysławaŁokietka7.Obaprzedstawiająsiębar dzozagadkowo,awyjaśnienieokolicznościichpowstania,pierwotnejfunkcjiiźródełwspomnianychpodańwymagałobyosobnychbadań,którychpowodzenie,zewzględunaszczupłośćźródeł,stoijednakpodznakiemzapytania. Świątynia Mądrości. Kościół św. Anny Ks. Marcin Tylkowski uzasadniał napisanie pierwszej odczasubudowymonografiikościołaśw.Annywciążjesz cze bardzo aktualnym spostrzeżeniem, „że oglądającygoście ten kościół podziwiali wprawdzie pięknąbudowę, metodologicznym pracy doktorskiej. Badaczka wskazała nakluczowąrolęSebastianaPiskorskiegowzaplanowaniudekoracjiświątyniizwróciłauwagęnajegokazaniajakokluczdointerpretacjijejprogramutreściowego.Zauważyłateż,żezbieżnośćdekoracjikościołazowymikazaniamidowodzi,iżPiskorskibyłnietylkotwórcąogólnejinwencji, aleteższczegółowegoprogramudekoracji.Omawiającgo wkolejnościchronologiidziejówzbawienia,wyekspono waławątekchrystologiczny,rozpoczynającysięodwcie leniaJezusaikontynuowanyprzezjegonauczanie,śmierćizmartwychwstanie,ażpozapowiedźprzyszłejchwały. Osobnoomówiłatematyzwiązaneześw.JanemKantymorazwątekJerozolimyNiebiańskiej9.Wcałościopubliko wanyzostałostatnirozdziałpracy,zawierającywyliczenie ikonograficznychśrodkówwyrazuiichniezbytdokładnąklasyfikację10orazskrótczęścizasadniczej11.PróbęinterpretacjiprogramukościołapodjąłpóźniejStanisławKobielus, któryzapierwszoplanowyuznałapokaliptycznywątekJerozolimyNiebiańskiejiwjegokontekścieprzeanalizował tematykęorazukładposzczególnychprzedstawień,biorącpoduwagę szerokątradycję literatury teologicznej12.TrafnespostrzeżenianatemattreściwystrojukościołapoczyniłteżMariuszKarpowiczprzyokazjiomówieniapłótnawołtarzu głównym.Podkreśliłonznaczenieobrazuwprogramiekoś ciołaorazwskazałnajegopołączeniezwątkiemwcielenia Chrystusaitreściamimariologicznymiwyeksponowanymi wnawie13.Niektóreelementywystrojukościołabyłyrów nieżuwzględnianewopracowaniachpoświęconychwybra nymsymbolomczymotywomikonograficznym,takimjakksiążka14 i sybille15. Chociaż wspomniane prace zawierającenneustaleniaiuwagiszczegółowe,licznekwestiepozostałyjednakniezauważonelubniedokońcawyjaśnione.Cowięcej,wdotychczasowychinterpretacjachwłaściwie nie uwzględniano charakteru kościoła uniwersyteckiegoiokolicznościjegobudowy.Tematwartowięcpodjąćnanowo,biorącpoduwagęfunkcjębudowli,dydaktyczny sensjejwystrojuiwyposażenia,aprzedewszystkimin terpretacjęprzedstawieńimotywówopartąnatekstachPiskorskiegoiBuchowskiego.Dużeznaczeniedlaichwła ściwegozrozumieniamateżpercepcjawidzaporuszającego siępownętrzuorazprzebiegwątków,któremupodporząd kowanokolejnośćodczytaniaposzczególnychelementów programu,rezygnujączukładutopograficznego16. płaskorzeźby,malowania;alewistocieniepoznalicałej myśliozdóbwnimzawartych”8.Treściomwystrojukościołaśw.AnnynajwięcejpoświęciłaZofiaMaślińskaNo wakowawbardzownikliwejipionierskiejpodwzględem 2 Dryja, Głowa, Sławińscy 2012, s.10,11. 3 Wiśniewski1917,s.333. 4 Zob.Dryja,Głowa,Sławińscy2012,s.11,16. 5 Wiśniewski1927,s.187. 6 Włodarek1995. 7 Wiśniewski1917,s.97. 8 Tylkowski1863,s.1. 9 Maślińska-Nowakowa1966. 10 Maślińska-Nowakowa 1969, s. 195–213. Opisane przez autorkę aluzjenieróżniąsięzasadniczoodsymboli,emblemytowszyst-kiepołączeniawizerunkuztekstem,aglorietonarracje,którezostały umieszczone nasklepieniu. 11 Maślińska-Nowakowa 1971, s.33–62. 12 Kobielus 1987, s. 39–62. 13 Karpowicz 1974, s. 155. 14 Dzięcioł 1997, s. 105, 106. 15 Słoma 2000, s. 118–121. 16 Wyniki przedstawionej tu analizy zostały częściowo opubliko- wane jako osobny artykuł (Kurzej 2015a). 150. Kraków,kościółśw. Anny,schemat rozmieszczenia elementówprogramu ikonograficznego (umiesz- czone poniżej belkowania zaznaczononaczerwono,powyżejnaniebiesko): 1.Inwokacja dośw.Anny; 2.Św.JanKanty;3.Św.Bernard; 4.MatkaBoska z Dzieciątkiem; 5.Św.Flo-rian;6.Św.Kazimierz;7.Św.Annanauczająca;8.Bóg Ojciec;9.DuchŚw.; 10.Matka Boska NiepokalaniePoczęta;11.Zwiastowanie; 12.Ado-racja Dzieciątka;13.Św.Wojciech; 14.Św.Stanisław;15.Zwiastowanieśw.Annie;16.Zwiastowanieśw.Jo-achimowi;17.Św.Jacek;18.Św.JanKanty;19.Św.Szymon zLipnicy; 20.Św. Stanisław Kostka; 21.Chry-stus – Caput Anguli; 22.Maria – Do-mus Dei; 23.Św. Piotr; 24.Św. Pa-weł; 25.Św. Andrzej; 26.Św. JakubStarszy;27.Św. Jan Ewangelista; 28.Św. Mateusz; 29.Św. Tomasz; 30.Św. Filip; 31.Św. Bartłomiej; 32.Św. Jakub Młodszy; 33.Św. Szymon; 34.Św.Tadeusz;35.TriumfKrzyża,Pieta;36.Św.Weronika;37.Św.Longin; 38.Znalezienie Krzyża; 39.Podwyż- ; szenie Krzyża; 40.Zmartwychwstanie 41.Ofiara Abrahama; 42.Wąż mie-dziany; 43. Ołtarz św. Jana Kantego; 44.Św.JanChrzciciel; 45.Św.JanChryzostom;46.Św.Janz Damaszku; 47.Św.JanKanty oddający płaszczżebrakowi;48.Matka Boska zwra-cającapłaszczśw.JanowiKantemu; 49.Cud z dzbanem; 50.Św. Augustyn; 51.Św.Grzegorz; 52.Św.JanKantypiszący komentarz do Ewangelii; 55.Wizja św. Piotra; 56.Nawrócenie św.Pawła;57.Oświecenieśw.JanaKan-tego; 58.Dzieciątko Jezus; 59.Św.JanChrzciciel jako dziecko;60.ChrzestChrystusa; 61.Św.JanChrzciciel napuszczy;62.Ścięcieśw.JanaChrzcicie-la;63.Wypowiedzi ośw.Janie Chrzci-cielu;64.Św.Anna;65.Św.Joachim; 66.Św. Jadwiga Śląska; 67.Św. Kinga; 68.Bł. Salomea; 69.Judyta zabijającaHolofernesa; 70.Estera przed Ahaswe-rem; 71.Św. Marek; 72.Św. Mateusz; 73.Św. Łukasz; 74.Nawiedzenie; 76. wersetyzPieśninadPieśniami; 77. Św.JózefzDzieciątkiem;78.Św.An-toni;79.Senśw.Józefa;80.UcieczkadoEgiptu;81.Dawid; 82.Jonasz;83.Da-niel; 84.Chwałaśw.Józefa; 85.Zapar-ciesięśw.Piotra;86.Łzyśw.Piotra; 87.Uwolnienieśw.Piotra; 88.Przeka-zanie kluczyśw.Piotrowi; 89.Św.Piotruzdrawiający paralityka;90.anioły z atrybutami; 91.Wizja św. Katarzyny; 92.Św. Agnieszka; 93.Św. Barbara; 94. Mistyczne zaślubinyśw.Katarzyny; 95. Ścięcieśw.Katarzyny;96.Cnota; 97.Mądrość Boża; 98.Roztropność; 99.Mądrość;100.Chwałaśw.Katarzy-ny;101.Św.Sebastian; 102.Św.Roch; 103.Znalezienie św. Aleksego; 104.Cier-pliwość; 105.Stałość; 106.Wytrwałość; 107.Bohaterstwo;108.Aniołyzsymbo- lamiMarii;109.Św.Cecylia;110.Duszez wersetamiPs.84;111.SybillaKumejska; 112.SybillaHellesponcka; 113.Sybilla Samijska; 114.Sybilla Libij-ska; 115.Sybilla Agrypińska; 116.Sy-billa Perska; 117.Sybilla Cymeryjska; 118.Sybilla Tyburtyńska; 119.SybillaErytrejska; 120.Sybilla Europejska; 121.Sybilla Delficka; 122.SybillaFrygijska; 123. krucyfiks; 124.Ba-ranek z otwartą księgą; 125.Wiara; 126.I Błogosławieństwo(Ubodzy Duchem);127.Modlitwa; 128.III Bło-gosławieństwo(Cisi); 129.Starcy; 130.Rozum(?); 131.IV Błogosławień-stwo(Łaknący sprawiedliwości); 132.Nadzieja; 133.VI Błogosławieństwo (Czystego serca); 134.Bóg Ojciec zksięgą;135.Miłość;136.VBłogosła-wieństwo(Miłosierni);137.Czystość; 138.VII Błogosławieństwo(Czyniący pokój);139.Cierpliwość;140.IIBłogo-sławieństwo(Smucący się); 141.Po-kuta; 142.VIII Błogosławieństwo(Prześladowani);143.Roztropność; 144.Sprawiedliwość; 145.Umiarkowa-nie; 146.Męstwo; 147.Sobór nicejski; 148. Sobórkonstantynopolitański; 149. Sobór efeski;150.Sobórchalcedoń-ski;151.TrójcaŚw.;152.MatkaBoska; 153.Baranek ofiarny; 154.Święci; 155.Aniołkiunosząceksięgęilampę.Nażółto zaznaczono najważniej- szeefektyświetlne,wrazzdatami i godzinami ich obserwacji (w czasie strefowym), oprac. M. Kurzej 151. Kraków,kościółśw. Anny, ołtarz gł., wyk. Baltazar Fontana i in.(rekonstrukcja wyglądu z pierwotnymtabernakulum), fot. M. Kurzej pieniądze na cele dobroczynne2. Późniejsi badaczedopa trywalisięjednakinnychprzyczyntejdecyzji,wskazującnapromocjękultunowegouniwersyteckiegoświętego3 orazchęćprzewyższeniakościoławystawionegoprzez jezuitów,nadktórymiuniwersytetodniósłzwycięstwo wsporzeoprawodonauczania4.Obateprzypuszczenia,jakkolwiekniepotwierdzonebezpośrednioprzeztwórcównowejświątyni,znajdująodzwierciedleniewgłównychwątkachjejprogramuikonograficznego. Decyzja o wzniesieniu nowego kościoła uniwersyteckiegozapadławprawdziepółwiekupopomyślnymrozstrzygnięciusporuzjezuitami5,alerzeczywiściezbiegłasię wczasiezintensyfikacjąpracwprocesiekanonizacyjnymJanaKantego,amożenawetprzyczyniłasiędoichprzyśpieszenia.WysłanadoRzymuprośbaozgodęnaprzenie sienierelikwiiwzwiązkuzbudowąnowegokościołabyła doskonałąokazjądoprzypomnieniaoprzedłużającymsię procesie,atakżezwróceniauwaginarosnącynapływpielgrzymówdogrobuświętego6.Wkażdymrazie,wczasieprojektowaniawystrojukościołaspodziewanosięzapewne szybkiejkanonizacjipatronauczelni,któregorolamusiałazostaćodpowiedniozaakcentowanawprogramieikonograficznym(il.150). KsiążkaBuchowskiegozawieraszczegółowyopiswystrojuwnętrzakościoła,wrazznastępującącharakterystyką ułożonego przez Piskorskiegokonceptu: Diva Anna (cuius nomine Ecclesia intitulatur) in sua Domo Hera, hospitanti Sancissimae Filiae, cum suo aeternique Patris Filio, Mysterium Salutis humanae, ab Incarnatione ad ipsam gloriosam Resurrectionem,Apocalypticissignis expressam, supra concavam for nicissuperficiempraesentabit:ipsainAltariMettertia,Sanctissimum Mariae Filium adorabit, genealogiamqueeiusadDiviMatthaeiSanctumEvangelium,circumcirca zophorum insidentes Caelestes Genii caelati praesen tabunt. In medio vero zophori facie pictura caelaturis intermixta,triumulimorumpsalmorumlaudes,symbo liceadgloriamDeiPatrisfigurabit,etaliainfradicenda adornationisseriesetordoapplicabitur7. 152. Kraków,kościół Jakjużwspomniano,Buchowskiskupiłsięnapraktycz Święta Anna (której wezwanie nosi kościół) w swoimdomu pani,goszczonejNajświętszejCórcezSynemjejiwiecznegoOjca, przedstawi tajemnicę zbawienia ludzkiego, od wcieleniado samego chwalebnego zmartwychwstania, wyrażonego symbolami apokaliptycznymi na zakrzywionejpowierzchni św.Anny,obrazwołtarzgł., nejpotrzebiewzniesienianowegokościoła,twierdząc,że mal.JerzyEleuterSzymo- nowicz-Siemiginowski, fot. M.Kurzej starybyłzbytmały1napotrzebyuczelni,atakżeakcentując pobożne obiekcjedecydentów,którzy powodowani skromnościąiumiłowaniemubóstwawoleliprzeznaczyć 1 Na temat wyglądu i wyposażenia wcześniejszego kościoła św. Anny zob. Włodarek 2009. 2 Buchowski1703,k.B4r–Cr. 3 Bukowski1900a,s.28. 4 Małkiewicz2000,s.175;Mossakowski2012,s.48. 5 Rozstrzygnięciesporupomyśliuniwersytetuizamknięciekole-giumjezuickiegowKrakowiemiałomiejscejużwr.1634(Bie-niarzówna1984a,s.319). 6 Zob.Putanowicz1780,k.I2v. 7 Buchowski1703,k.E3r,E3v. sklepienia. W ołtarzu ona samotrzecia uczci Najświętszego Syna Marii, a wokoło duchy niebiańskie, wymodelowane siedzące na fryzie, pokażą jego rodowód według świętej Ewangelii świętego Mateusza. Zaś w środku, na licu fryzu, malowidławymieszanezestiukamiprzedstawiąsymbolicznie nabożeństwotrzechostatnichpsalmówdochwałyBogaOjca, a do tego będzie dołączony dalszy ciąg i porządekdekoracji, który opisanoniżej. Pierwszaczęśćtegofragmentuodnosisiędoprzedstawienianaobrazieołtarzagłównego(il.151,152),wktórymKarpowicz słusznie widziałswegorodzajupodsumowanieprogramutreściowegokościoła.TematprzedstawieniaokreślanoprzeważniejakoŚwiętaAnnaSamotrzeć8.Wintencjitwórcówniebyłtojednakpozaczasowywizerunekdewocyjny,aleukazaniekonkretnegomomentu,wktórymśw.AnnaobjaśniaMariiplanzbawienialudzkości.Namalowanowłaściwiekrótkąprzerwęwnauce,podczasktórejbabka,trzymającanakolanachotwartąksięgę,całujedłońwnuka.WtensposóbtreśćobrazuzbliżasiędotematuNauczaniaMariiprzezśw.Annęczyteżjejwariantu,określanegoczasemjakoPouczenieMarii.Ukształtowałysięonepodwpływem pismśw.Ambrożego,wedługktóregoAnnamiałaprzekazaćMariiodnoszącesiędoniejproroctwoIzajaszaotym,żezostanieonamatkąZbawiciela.WtensposóbAnna,będącwedługsłówsiedemnastowiecznejmodlitwy „dokończeniem ZakonuMojżeszowego,a początkiem ZakonuNowego”,czyli„zwornikiemStaregoiNowegoTestamentu”,miałaprzygotowaćcórkędowypełnieniadzieła zbawieniaiprzekazaćjejmądrośćBogazawartąwpismach proroków9.Związekołtarzaztematemwiedzyimądrości zaznaczająteżrzadkowtymczasiestosowanekręconekolumny,którekojarzonozeświątyniąSalomona10.Zostały onerównieżużytewpierwotnymtabernakulum(il.153), którego ikonografia uzupełniała temat prezentowaniabó stwaChrystusa.Wjegopolachbocznychumieszczonofi gurkigłoszącychjeśś.JanówChrzciciela(il.154)iEwan gelisty(il.155),nadrzwiczkachprzedstawianoChrystusa objawiającegosięuczniomwEmaus11,awzwieńczeniu znajdowałasiępostaćNajświętszegoSalwatora. Przedstawienia nauczającejśw.Annymożna interpretowaćjakoilustracjęprzekazywaniaprawdyoBogu12,ają 8 Karpowicz1974,s. 151–159. Przypuszczenietegobadacza, jakobykompozycja obrazu była wzorowana na późnośredniowiecznejrzeźbiezachowanejwkościeleBernardynów,niewydajesię przekonujące. 9 Natemat Nauczania i Pouczenia Marii zob. Dziubecki 1987,s.99–103. 10 Zob. s. 123. 11 Takaikonografia przedstawień na drzwiczkach zyskała później znacznąpopularność,czegoprzykłademsątabernakulakościoła wŚwiętejLipceikaplicyElektorskiejprzykatedrzeweWrocławiu. 12 TomaszDziubeckiproponowałichinterpretacjęwkontekściestarańopodniesieniepoziomukaznodziejstwa(Dziubecki1987,s.101). 153. Kraków,kościół św. Anny,tabernakulum ołtarzagł.,wyk.JanBaur i in., fot. M.Kurzej ? 154. Kraków, kościół św.Anny,tabernakulumoł- tarzagł.,Św.JanChrzciciel, fot. M.Kurzej 155. Kraków,kościół św. Anny,tabernakulum ołtarza gł.,Św.JanEwange-lista, fot. M. Kurzej 156. Kraków,kościółśw.Anny,zwieńczenie ołtarza gł., wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 157. Kraków,kościółśw.Anny,oświetlenie obrazu w ołtarzu gł.na przełomiegrudnia i stycznia, fot. M. Kurzej 158. Kraków,kościół św.Anny,nawaZwiastowa-nieśw.Annie,wyk.Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej samąuznaćzapatronkęteologów,awięctakżeszczegól nąopiekunkęuniwersytetu,któregoprestiżopierałsięnauprawnieniudonadawaniatytułudoktorateologii–najbardziejzaszczytnegospośródstopniakademickich1.Możnawięcprzyjąć,żewwystrojunowegokościoła,będącegoswegorodzaju„wizytówką”uczelni,chcianojązaprezentowaćprzedewszystkimjakoszkołęteologiczną.Teologiajakonaukaiprzedmiotnauczaniajestwięckluczemdointerpretacji programu ikonograficznegokościoła. WprzytoczonymfragmencieBuchowskipodkreśliłteż znaczeniefryzuzzapisemgenealogiiChrystusa(il.175).Ponieważzaczynasięonwzwieńczeniuołtarza(il.156), akończywsąsiednimnarożnikuprezbiterium,nastawa jestjegogłównymelementem,aumieszczonywniejobraz–właściwymzamknięciem,ukazującymjejwynik,czyli nowonarodzonegoJezusa.Związekfryzuzobrazempod kreślateżtrzymanyprzezanioły,namalowanewgórnejczęści,cytatzKsięgiIzajasza53,8generationemeiusquisenarrabit,którysugeruje,żewłaśniepochodzenieJezusajestprzedmiotemlekcjiudzielanejimprzezAnnę. Osadzenieukazanejscenywkonkretnymczasieoraz jejzwiązekzmomentemprzyjściaChrystusanaświat,przesileniemzimowymiliturgicznymokresemBożego Narodzeniazostałteżzaznaczonyprzezniezwykłyefekt luministyczny.Naprzełomiegrudniai stycznia, okołogodziny13.30wąskaplamaświatłasłonecznegowydobywazmrokufiguręaniołapolewejstronieołtarza,później przesuwasięnaobraz,gdzieokoło14.00tworzyrzeczy wistąaureolęnadgłowamiJezusa,MariiiAnny(il.157), a następnie rozświetla obłoki, na których namalowanoanioły,gdziepowoligaśnie.Efekttenidealniekorespon dujeztekstemmszalnejprefacjioNarodzeniuPańskim: Veredignumetiustumest,aequumetsalutare,nostibi semper et ubique gratias agere: Domine, sanctePater,omnipotensaeterneDeus:QuiaperincarnatiVerbimys teriumnovamentisnostraeoculisluxtuaeclaritatisin fulsit:ut,dumvisibiliterDeumcognoscimus,perhunc ininvisibiliumamoremrapiamur. Możliwe,żeopisanyefektświetlnybyłobliczonynamo mentodprawianianony,podczasktórejśpiewanohymnpodkreślający nadprzyrodzony charakter światła i escha tologiczną symbolikęzmierzchu: Rerum Deus, tenax vigor Immotusintepermanens, Lucis diurnae tempora Successibusdeterminans: Largire lumen vespere, Quovitanusquamdecidat, 1 Morawski 1900, t. 2, s. 393, 394. Sed praemium mortis sacrae Perennis instet gloria. […] Słońcepadanaobrazzoknafasady,pobokachktórego umieszczonoreliefyukazująceZwiastowanierodzicom Marii(il.158)–zaznaczającwtensposób,żemądrość przekazywanaprzezAnnęzostałajejudzielonawsposóbnadprzyrodzony.OdpowiadająimscenyobjawieńMądro ściukazanepobokachwielkichokienwprezbiteriumoraz kaplicyśw.JanKantego. Oknowfasadzieoświetlaobraz,atreśćobrazuodpowiadaikonografiifasady(il.44–46),która–cobyłoczęstewnowożytnejarchitekturzesakralnej–prezentujeswegorodzajustreszczeniekonceptutreściowegocałejbudowli.Jejnajważniejszymelementemjestnapisnadwejściem, zawierającyinwokacjędośw.Annyzprośbą,byuczyniłaofiarędlaTrójcyŚwiętejzkościoła,wktórymonajestpanią,aśw.Jan„edylem”. D. O.M.|AnnaDeiMatrismatermettertiatemplum|HocSummaeTriadifacanathemasacrum.|Sipraesensheratu,sitecumcantius illi|Aedilis,quideosanctiusorbishabet.|Divina Providentia fecit | Pietas exegitEncaeniaoperatvsesta.d.mdcciii|Il[lustrissi]musR[everendissi]musd[ominus]CasimirusLubienskie[piscopus]| Chelmen[sis]s[ede]v[acante]e[piscopatus]Crac[oviensis] etab[batiae]Czervi|nen[sis]AdministratorP[erpetuus] | Positum a.d. 17062. BoguNajlepszemu,Największemu|AnnoMatkoMatki Bożej samotrzecia, świątynię |Tęuczyń wotyw-nym daremdlaNajwyższejTrójcy.|JeśliTyjesteśtupanią, a zTobąKanty | Edylem, cóż możebyćod tego świętszego na świecie. | SprawiłaOpatrznośćBoża | Wykonała Miłość. Uroczystość konsekracji odpra- wił wr. 1703|JaśnieOświeconyNajprzewielebniejszyPanKazimierz Łubieński Biskup | Chełmski, przy nieob- sadzonejstolicybiskupstwakrakowskiegoiopactwa| czerwińskiego Wieczysty Administrator. |Wmurowano wr. 1706. Zawartawnapisieprośbawiążesięzapewnezeskojarzeniemtrzechosóbprzedstawionychnaobrazieołtarzowym zTrójcąŚwiętą.JakzauważyłaMaślińskaNowakowa,zostałoonowyrażonewkazaniudominikaninaStanisława 2 W polskim tłumaczeniu z w. XVIII początkowy czterowiersz Ormińskiego, wygłoszonym z okazji poświęcenia kamieniawęgielnego pod kościół św. Anny3: JakoBógjestTrinitasSumma,takAnnaświętazpotom stwemswoimjestTrinitasImaIMAIesusMariaAnna. Zaczym,kiedytendomBożypodtytułemAnnyświętejzakładamy,fundamentajegokuczci,większemuupodobaniu Boskiemu, wyobrażeniemTrójcyPrzenajświętszejozdabiamy4. JanKantyzostałnafasadzieokreślonyjakopomocnikAnny,którajakopatronkapośredniczymiędzyfundatoremaBo giem,orędując,byprzyjąłonofiarowanąmuświątynię.Bło gosławionyprofesorwystępujewięcjakopatronniższego rzędu,reprezentantuniwersytetubliższyakademikomniżpostaćbiblijna.Wprogramiekościołapowiązanowątki obupostaci,akcentującichpodobieństwo,sprowadzonewłaśniedonauczaniaoBogu.Wdolnejkondygnacjifasa dykościołaumieszczonofiguryśw.JanaKantego(il.159)orazśw.BernardazClairvaux(il.160),którynależałdo niekwestionowanychautorytetówzarównodlaśredniowiecznych,jakinowożytnychteologów5.Zestawienietychświętychwynikałozapewnenietylkozwdzięcznościdlacystersówzaprzekazanieuniwersytetowiprawapatronatu ? 159. Kraków, kościół św. Anny, fasada,Św. JanKanty, wyk. Baltazar Fon- tana, fot. M. Kurzej 160. Kraków,koś- ciółśw.Anny,fasada, Św.Bernard z Clairvaux,wyk. Baltazar Fontana,fot. M. Kurzej brzmi:„OMatkoMatkiBoskiej,tenkościółwspaniały|Bogu wTrójcyNajświętszej,zanasoddajcały.|WktórymTyGospo-dynią,JanKanty Kościelnym; |Całatu świątobliwość związkiem nierozdzielnym” (Abrys1745,s.223). 3 Maślińska-Nowakowa1971,s.39. 4 Ormiński 1689, k.B2v. 5 Krasny 2016, s. 66–69. 161. Kraków,kościół św. Anny,ołtarzśw. JanaKantego, wyk. Baltazar Fontana,JanLiszkowic, Kazimierz Kaliski st. iin., fot. M.Kurzej nadkościołem1,aleprzedewszystkimzprzekonania,żeJaninspirowałsięmistykąipoglądamicystersa,opierającego sięnasporządzonychprzezniegoodpisachdziełFrancuza2, atakżenapismachuniwersyteckichhistoriografów.Ową inspiracjęopisałwprostdopieroJózefAlojzyPutanowicz: [JanKanty]wnabywaniunauktrzymałsięprzestrogi ś.Bernarda,piszącego:iżwwiększympoważaniubyć powinnyterzeczy,którenasbardziejzbliżajądozbawie nia,żeusilniejszatambyćpowinnapilność,skądzabie raćmożemyżywszepobudkidokochaniaBoga,żenie mamysięuczyćdlaciekawości,lubdumy,lubdlainnego względudoczesnego,leczdlanaszegoibliźnichnaszych pożytku;[…]taksiętemiżsamemiprzestrogamiwnauczaniuJanrządził3. PodobieństwoobupostaciuwypukliłjużAdamOpato wiusz,któryżywotJanazKętopatrzyłmottemzaczerpniętymzpismBernardaizachęcającymdoczerpaniaprzy kładuzwybitnychludzi4,przedstawiającswojegobohaterajakouczonegomistyka.WartoprzyjrzećsiębliżejtemuelementowiliterackiegowizerunkuKantego,gdyżbyłon doskonaleznanyPiskorskiemu5izaciążyłnadprezentacją osobyświętegowdekoracjikościołaśw.Anny.Podobień stwotobyłoteżpierwotniezasygnalizowanewpodpisach, odnoszącychsiędometaforysłodyczy:podfigurąBernardaMel mirificum, a pod Jana: DulceCanticum6. Opatowiuszstwierdził,że„Mądrośćprawdziwa[to]znaćPanaBogaimiłować”,wskazującnaprzykładJana, któremu„miłośćBożatakbardzosercejegorozpaliła,że kościółraczejmiałdomemdopomieszkania,aniecolle gium”7.JanpoznawałwięcBoganietylkorozumem,alebezpośrednio–zasprawąmistycznegooświecenia,doktóregosposobiłsięprzezpostyiinnepraktykiascetyczne,abydziękitemustaćsięlepszymuczonymidydaktykiem: […] począł sam z sobą uważać, że go Pan Bóg na to wzywa,abywzakonieJegoś[więt]ywzrozumiewaniuwolej mandatówJegoprzez bogomyślność przemieszkiwał[…]drogęzbawiennąpokazującinszym,abysam odniejwzgardzonymiodrzuconymniebył,siebiesa megodootrzymaniaoświeceniairatunkówzniebasposabiałigotowałprzezpostyiprzezwstrzemięźliwośćod 1TakiewyjaśnieniepodałBuchowski1703,k.Kv.2Zawadzki1998,s.55. 3 Putanowicz1780,k.Bv. 4 Opatowiusz1632,s.k.Bv. zażywaniamięsa,przezczęstemodlitwyiprzezgorącewbogomyślnościachzabawyiprzezostrąścisłośćżywota.Azatym,jakiebyjegopracebyły,każdyzrozumiećmoże,wejrzawszynaKomentarzabonawykładEwangeliejŚ.MatheuszaEwangelisty,któryonrękąswojąnapisał inaczteryksięgirozdzielił8. Wedługtejkoncepcjidrogądoprawidłowegozrozumie nia,awięctakżenauczaniaprawdwiaryprzezteologa, jestświętośćżycia,dziękiktórejuzyskujeonmistyczneoświecenie,będącenajwyższąformąnaukowegoolśnienia. 5 PiskorskiporównałmiłosierneuczynkiKantegododziełjego imiennika Jałmużnika, a także Ojców Pustyni (Żywoty Ojców 1688, s. 121, 124, 126, 131, 149, 464, 730). 6 Zestawieniewizerunkówśw.Janaiśw.Bernardamiałozapewneźródłowprzekonaniu,żepatronuniwersytetuzasługujenaty- tułdoktoraKościoła.Natematpróbpodniesieniagodotakiejgodnościzob.Zawadzki 2002, s.208–284. 7 Opatowiusz1632,s.12. 8 Opatowiusz1632,s.41,42.WspomnianykomentarzdoEwangeliiśw.Mateuszabyłdawniejpowszechnieuważanyzaautorskie dziełoJanaKantego(zob.np.Starowolski1625,s.35).Dopiero MarianRechowiczodnalazłrękopisBenedyktaHessegozlat 40w.XVizestawiłgoztekstemuchodzącymzadziełoświętegoteologa,któregoodpiszachowałsięwkopiiaktkanonizacyjnych(zob.Rechowicz1958,s.11–63). Dosłownąilustracjątejideiwewnętrzukościołajestnagrobekśw.Jana(il.161),naktórymukazanoposrebrzonegoBarankawgloriizpodpisemEtlucernaeiusest,zaczerpniętymzAp21,23orazputto,którewskazującrękaminafiguręinatrumnęświętego,pokazuje,żeoświecenieJanapochodzi bezpośrednio odBaranka9. Dowzmocnieniategoprzekazuwykorzystanonaturalneświatłopadającezoknawprzeciwległymramieniutransep tu,którepopołudniamipodkoniecczerwca,oświetlafigurę Barankaiotaczającąjąglorię(il.162).WedługOpatowiu szapatronuczelni„urodziłsięwświętoJanaś.Chrzciciela,doktóregopowszystekczasżywotaswego,jakopodpisywksięgachrękąjegopisanychświadczą,miałznacznenabożeństwo”10,awięcwświętokojarzonezprzesileniemletnim.Efektprzypominawięc,żeurodzinyKantegoprzypadają 24czerwca,dokładniesześćmiesięcyprzedBożymNarodzeniem11,wwigilięktóregozmarł,czyli–zgodnieze 9 Sens kompozycji został dodatkowo wyjaśniony w późniejszym wydaniuprzewodnikapokościołachKrakowa,gdziezaznaczono,żefiguraBarankato„aluzjadożyciaŚwiętegoPatriarchy,Nie-bieskiemuBarankowisamemuChrystusowipoświęconegoiod słowamiOpatowiusza–„przeszedłzżywotategodonieśmiertelnego”12.Zastosowanieefektówluministycznychzwiązanychzprzesileniamiwynikałowięczsamychdatżyciaświętego.Ichniezwykłezaznaczeniewewnętrzukościołamiałozapewnesugerować,żezostałyonewybraneprzezOpatrzność,któraprzeznaczyłaKantegodoświętości ikierowałajegożyciemodpoczątkudokońca13. ZiluminacjąmauzoleumKantegowspółgraoświetleniejegofigurynafasadzie,którajestwtedyzwróconawkierunkuźródłaświatła,adłońpołożonanapiersioraztrzymanewdrugiejręceksięgaipiórosugerują,żeświętegoukazano właśniewmomencieiluminacji(il.163).Zkoleiwewnę trzu, zanim promienie słońca osiągną wizerunek Barankanamauzoleum,wydobywajązmrokupostacianiołównafilarach podkopułowych i w zwieńczeniu ołtarzagłównego(il.164).Tedodatkoweefektymogąmiećdopewnegostopniacharakterprzypadkowy,aledoskonaleuzupełnia jąefektgłówny,zachęcającwidza,bywszedłdokościoła,stanąłprzedgrobemKantego,anastępnierozważałsensjegokompozycji. ?162. Kraków, kościół św. Anny, oświetlenie ołtarza św. Jana Kantegookoło przesilenia letniego,fot. M. Kurzej 163. Kraków,kościół św. Anny, fasada, oświetle- nie figury św. Jana Kantego około przesilenia letniego, fot. M. Kurzej tegoż samego swoje w Duchu oświecenia odbierającego(Abrys 1745, s. 208). 10 Opatowiusz1632,s.5. 11 WedługŁk1,26zwiastowanieMariinastąpiłosześćmiesięcy odpoczęciaJana,Jezusbyłwięcodniegoopółrokumłodszy. 12 Opatowiusz1632,s.43. 13 Śladtakiegoprzekonaniamożnaznaleźćwjegożywocieautor-stwaOpatowiusza,którystwierdził,żeJanurodziłsięwKętach „za sporządzeniem opatrzności wiecznej” (Opatowiusz 1632, s. 5). 164. Kraków,kościółśw.Anny,oświetlenie wnętrza około przesilenialetniego, fot. M. Kurzej 165. Kraków,kościół? św. Anny,Św.JanCrzciciel, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 166. Kraków,kościół św.Anny,Św.JanEwangeli-sta,wyk.BaltazarFontana, fot. M.Kurzej Boskie oświecenie, za pośrednictwemśw.JanaKantego,miałobyćdostępnedlawiernych.Prościmoglibrać przykładzjegocnót,auczenizapoznaćsięzpismami–aranżacjagrobumiałaimwięczasugerować,żemogąstaćsiękolejnymstopniemtejemanacji.Ponadtowskazaniemistycznointelektualnej więzi łączącej świętego z Bogiem,któraniezostałaprzerwanapośmierci,byłozachętądomo dlitwojegowstawiennictwozanoszonychprzyrelikwiach.Wtensposóbświęty,któregoświatłemjestBaranek,sammiałstaćsięlatarniąoświetlającądrogęinnym1.ToporównaniezostałoużyteprzezBuchowskiegowodniesieniudopostaci „szczęśliwego wiekuKrakowa”: Omneshiuniusseculi,unacumB.JoanneCantio,velutlucernaeardentescoramhominibuslucebant,aquibusintenebrisambulantiumanimi,Lumenveritatisinoperatione acciperent,etadvitaeintegritatem,bonorumqueoperumimitationem,amoreDeietproximisuaviustraherentur2. Wszyscyci w jednym stuleciu,razemz bł. Janem Kantym, ni- czympłonącelatarnieświeciliwobecludzibłądzącychwciem- nościachgrzechu,którzyodnich,wichdziałalnościotrzymali światłoprawdyiłatwiejzostaliprzywiedzenidopoprawności życia,naśladowaniadobrychuczynkówimiłościBożej. WkontekścietejmetaforynależyinterpretowaćotaczającemauzoleumKantego(il.56)figuryczterechJanów– 1 Podobny koncept zastosował dominikanin Florian Straszyń- ski,którywkazaniuośw.JanieKantymporównałakademiędo źródła światła świecącego Bogu, Kościołowi i Ojczyźnie, a jejwybitnychabsolwentów,na czele z patronem do zapalonych od niego pochodni (Straszyński1684). 2 Buchowski1703,k.B3r,B3v. Chrzciciela(il.165),Ewangelisty(il.166),Chryzostoma iDamascena–któreustawiononakolumnachniczymlatarnie.Samdobórprzestawionychpostaciwyraźniewskazujenapodobieństwokrakowskiegoprofesoradojegoświę Wpołączeniuzgestemdrugiejręki,nakazującymuważnesłuchaniegłoszonychnauk4,jesttozawoalowanawskazówkadnia,naktóryprzewidzianoopisanyefektświetlny.PodobnąwymowęmagestEwangelisty5,któregofigurazwracasięwstronępoprzedniej. Złożonąsymbolikęmiałyteżsamekolumny,októrych Buchowskiwspomniał,żeustawionojebezłączącegobel kowania,nawzórantycznychpomnikówtriumfalnych(„in altumsolideelevatae,liberesineligaturis,adinstarantiquorummonumentatrophaeorum”)6.Dużeznaczeniemiałteżkształtpodpór,którezaplanowanojako„quandamimitationemColumnarumDiviPetriinVaticanoRomano”7.Tejwzmiankinienależyjednakodnosićdobrązowychko lumndźwigającychbaldachimnadgrobemapostoła,aledo będącychichpierwowzorempodpórantycznych(il.167), pochodzącychwedługtradycjizeświątyniSalomona8:wizerunkiświętychbędącychpierwowzoremteologicznej mądrościwyniesiononakolumnachprzypominającychdziełonajmądrzejszegozludzi(1Krl3,12),któryrównież uchodziłzauczonegonatchnionegoprzezBoga9.Dlatego białykolortychpodpór–upodobniającyjedopierwowzoru–byłdlaPiskorskiegotakważny,żeznalezieniezłożaodpowiedniegokamieniauznanozacud10. Całemauzoleummożnateżinterpretowaćjakokom pozycjęocharakterzeteatralnym,wktórejspodziewanąkanonizacjęJanazobrazowano jako konkretną czynność:uniwersytet oddaje swojego profesora Niebu, aświęciimiennicyprzyjmujągodoswegogrona.Wprzeciwień stwiedośw.StanisławaJanKantyjestwynoszonykugó rzeprzezprzedstawicielijegowłasnejspołeczności,któ raprzysporzyłamuchwałymodlitwąokanonizację,aletakżeznacznyminakładamifinansowymi.Symbolizująją personifikacjeczterechwydziałówakademii:teologicznego–zrękąwyciągniętąwgeścieznanymzfiguryśw.JanaChrzciciela,medycznego–zlaskąEskulapa,prawnicze go–zksięgą,biretemiłańcuchemnaszyi,atakżesztuk–trzymającaekliptykęzwyeksponowanymznakiemRaka,wktórysłońcewchodziwdniuurodzinświętego11(il.168). 167. Rzym,bazylika św. Piotra na Watykanie, kolumny Salomonowe, fot. M. Kurzej 168. Kraków,kościół św. Anny,kaplicaśw. JanaKantego, ekliptyka trzymana przez personi- fikację Wydziału Sztuk, tychimienników,którzyrównieżoświecaliwiernych.Ich wyk. Baltazar Fontana, wizerunkiprzygrobieKantegomiałyprzypominać,żebył onkaznodziejąiteologiem,podobniejakprorok,apostoł 4Zob.Bulwer1644,s.95,il.A–gestokreślonyjakoaudientiamfacit.Tymgestem wzywano publiczność na początku mowydo fot. M. Kurzej orazdoktorzyKościoła,zktórymimianogozrównaćaktemkanonizacji.DokaznodziejskiejdziałalnościświętychodnosząsięteżpodpisypodfiguramiChrzcicielaiChry zostoma – odpowiedniovoxi os aureum. Apostoł zostałokreślonyjakoverbum–odincipituswojejewangelii,aDamascenjakomanusDei–zapewnewnawiązaniudolegendyocudownymodrośnięciuręki,którąstraciłprzez zaangażowaniewobronęcudownychwizerunków. Figurywłączonoteżwretorycznąkonstrukcjęnagrobka zapomocągestów.Buchowskizaznaczył,żepostaćChrzci cielawskazujenafiguręBaranka,będącąjegoatrybutem3. 3 Buchowski 1703, k. F3r. słuchania w ciszy (zob. Groschner 2004, s. 68). 5 Zob.Bulwer1644,s.95,il.N–gestokreślonyjakoattenionemposcit. 6 Buchowski1703,k.F2r. 7 Buchowski1703,k.Fv. 8 Natematkolumnsalomonowychzob.WardPerkins1952;Usher 2015,s.20,21.PunktemwyjściadlategoostatniegobadaczabyłportykkościołauniwersyteckiegowOksfordzie,któregoarka- dęujętąkręconymikolumnami,wieńczyfiguraMatkiBoskiej zDzieciątkiem.Dziełotostanowiwięcinteresujący,choćod-legły kontekst dla połączenia symboliki maryjnej, salomonowejiuniwersyteckiej. 9 Weitzman 2011, s. 69–82. 10 Buchowski1703,k.Fv. 11 Sferę armilarną z zaznaczoną ekliptyką wykorzystano też jako motywdekoracyjnypłycinywewnętrzuarkadyłączącejkaplice 169. Kraków,kościół św.Anny,kaplicaśw.JanaKantego,Oświece- nie św. Jana Kantego, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 170. Kraków,kościół?św.Anny,kaplicaśw.JanaKantego,Św.Augustyn, wyk. Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej Wątekzaznaczonywaranżacjinagrobkakontynuowano powyżej,ukazującnamalowidle(il.169)św.Janaweksta zie,podczasktórejdostąpiłonoświecenia.Aniołyunoszą gonaświetlistymobłoku,odsłaniającsymbolizującąciem nośćkotaręzgwiazdami.PomiędzytąkompozycjąaoknemumieszczonopozłacanąglorięzliteramiIHS,będącąkolejnymsymbolicznymprzekaźnikiemnaturalnegoświatła.Komentarzemdotejscenysąprzedstawieniamomentówoświeceniainnychświętych(Wizjaśw.PiotraiNawrócenieśw.Pawła)ukazanewstiukowychreliefachpobokachokna.Turównieżnaturalneświatłowykorzystanodopodkreśle nianadprzyrodzonegocharakteruiluminacji,amotywtenpowtórzono na pozostałych ścianachtarczowych. śś.Janów.Towarzyszą jej inne przybory naukowe oraz napis „A17LulioMDCC”.Zapewneupamiętnionowtensposóbukoń- czeniejakiegośetapuprac,alemożliwe,żeprzyokazjichcianozwrócićuwagęnanumerologicznąurodęiwymowęsymboliczną tejdaty.Wr.1700 tysięczna rocznica domniemanego założeniamiastaprzezKrakazbiegałasięztrzechsetleciemodnowieniauniwersytetuprzezWładysławaJagiełłę(tylkotedwiedatyzna-lazłysięwzarysiedziejówKrakowazamieszczonymwksiąż- W niższych partiach sklepienia, namalowano sceny zżyciaKantego,odnoszącesiędowspomnianychdwóch aspektówjegoświętości–cnótoraznauczania.Ujmująjefigury Ojców Kościoła(il.170),stanowiące kolejnąsugestięwyniesieniaprofesoradorzędunajwybitniejszychteologów,awieńczązłoconemedaliony,naktórychukazanoaniołkizatrybutamipersonifikacjiTeologii(il.171)iWiary.Malowidłazaopatrzonoteżwpodpisy:odpowiednioQuifeceritorazEt docuerithic magnus, zaczerpnięte zewangelicznej(Mt5,19)obietnicyChrystusa,żektowypełniaiuczywypełniaćprzykazania,tenbędziewielki wkrólestwieniebieskim.Postroniepółnocnowschodniej ukazanoJanapocieszającegosłużącą,którarozbiładzban zmlekiem(il.172).Świętymiałpotemwcudownysposóbposklejaćskorupyiprzemienićwlanądonaczyniawodęwmleko1.Freskprzedstawiajednakniesammomentcudu, aleprofesoralitującegosięnadpłaczącąkobietą.WymowętejscenypodkreśliłPutanowicz,komentującjąsłowamiśw.JanaChryzostoma:„Byśmistamiwyliczałcuda,nie przytoczyszmitakiego,którenbywyrównałlitościnad ceBuchowskiego–zob.Buchowski1703,k.B1v,B2v),adata dziennaupamiętniałaśmierćJadwigi,któraswojąostatniąwolą miałazapewnićuczelnipodstawęmaterialną.Ponadtodzieńten wypadałmiesiącpourodzinachimiesiącprzedrocznicąśmierciinnegodobrodziejaakademii–królaJanaIII. 1Opatowiusz1632,s.27,28.Piskorskiporównałtencuddoepi-zodówzżywotówopataBesarionaipustelnikaBogdana,którzyodsolili wodę morską oraz Polichroniusza, który przemienił wodęwoliwę(ŻywotyOjców1688,s.473,724,796). uciśnieniem bliźniego”2. Malowidła ukazujące miłosierdzieJanaznajdująsięrównieżnaścianachkaplicy.PrzedstawionotamKantegooddającegobiedakowipłaszcz(il.173) przypominająojegopokorze4.Donauczaniaśw.Janaod nosisięfreskwpołudniowozachodniejczęścisklepienia, naktórymprzedstawionogopodczaspisaniakomentarza ? 171. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Jana Kantego,Alegoria teologii, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 172. Kraków, kościół św.Anny,kaplicaśw.JanaKantego,Św.JanKantylitujący się nad służącą, mal. Karol Dankwart, fot. M.Kurzej ? 173. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Jana Kantego,Św. Jan Kantyoddający płaszcz biednemu, mal. Innocenty Monti, fot. M. Kurzej 174. Kraków,kościół św. Anny, kaplica św. Jana Kantego,Św. Jan Kantypiszący komentarz do Ewangelii wg św. Mateusza, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej orazMatkęBoską,któramugozwróciła3.Zkoleianiołki wpodłuczuarkadyłączącejkaplicęKantegozsąsiednią, trzymające napisy DiffamarecaveiConturbarecave, 2 Putanowicz1780,k.C2v. 3 Opatowiusz,1632,s.25. 4 Opatowiusz1632,s.15.HasłatesąskrótemdwuwierszaContur-barecave:nonestplacaresuave.|Diffamare[lubewentualnie infamare]cave:namrevocaregrave,któryuznawanozamottośw.Jana. W trakcie konserwacji pierwsze słowo zostało bez- myślniezmienionenaConiurrare.Piskorskikojarzyłtęzasadę Kantego z przykładami moralnymi z księgi Rufina z Akwilei (ŻywotyOjców1688,s.458). 175. Kraków,kościółśw. Anny,fryz, aniołkiz wersetem zEwangelii św.Mateusza, wyk. Balta- zar Fontana, fot. M.Kurzej 176. Kraków,kościół?św. Anny,fryz,Smok, mal. KarolMonti, fot. M. Kurzej 177. Kraków,kościół?św. Anny,fryz,Jeżo-zwierz, mal. Karol Monti, fot. M.Kurzej doEwangeliiśw.Mateusza1(il.174).TekstJanowidyktujeanioł–atrybutapostoła,któryukazujesięzajegoplecami.KomentarzdoEwangeliiśw.Mateuszawskazujenaelementłączącygłównewątkiwystrojukościoła,czyliwcielenieChrystusa–zstąpienieBogadoludzi,zapowiadającejegoobecnośćwNajświętszymSakramencie,awięcw pewnym sensie stanowiące oś ideowąkażdegokatolickiegokościoła2.Wkrakowskiejświątyniakademickiejtennajbardziejoczywistyprzekazwmistrzowskisposóbwykorzystanodopowiązaniagłównychakcentówprogramuikonograficznego.Wcielenie,dokonanedziękiniepokalanemupoczęciuMariiwłonieśw.Anny,byłokluczowymelementemplanuzbawienia,streszczałowięcsenscałejteologii,ajakowydarzenieopisanewEwangeliiśw.Mateuszabyłoprzedmiotemdociekańśw.JanaKantego.Plastycznymodpowiednikiem tego konceptu jestfryzobiegającycałągłównąprzestrzeńkościoła,awięcprezbiterium,nawęorazkaplice w transepcie. Ozdobiono gofigurkami aniołkówtrzymających karty z kolejnymi wersamipierwszegorozdziałutejżeewangelii(il.175).Wiernizebraniwewnątrzświątyni,tworzącyKościół–MistyczneCiałoChrystusa,sąwięcotoczenispisemjegoziemskich,cielesnychprzodków.Wielokrotnie powtórzony motywksięgisymbolizującejmądrość3możnaodczytywaćjakowyrazutożsamieniaChrystusazwcielonąMądrościąBożą4,atakżejakoaluzjędouniwersyteckiegonauczania.Zkoleiwyeksponowanie 1 Buchowski1703,k.F3v. 2 NaznaczenietegotekstuzwróciłauwagęZofiaMaślińska-No-wakowa1971,s.53. 3 Natemat symboliki księgi w kulturzew.XVIIzob.Dzięcioł1997.4Najbardziejoczywistykontekstdlaprogramukościołastano-wibiblijnasymbolikaMądrości,personifikowanejwksięgachPrzysłów i Syracha oraz utożsamianej z Chrystusem wNowym Testamencie (zob. np. Radliński [b.r.]). postacianielskichmogłosięwiązaćzprzekonaniemoich rzeczywistej obecności w świątyni podczas sprawowaniaEucharystii,naktórewskazująrównieżfiguryaniołów umieszczonenaołtarzugłównyminanastawachwkaplicach5. Przede wszystkim jednak dekoracjafryzuzawiera odpowiedźnapytanie„Generationemeiusquisenarrabit?”,zadanewobrazieołtarzagłównego:porazpierwszyrodo wódChrystusaopowiedziałaAnna,późniejzrobiłtoanioł dyktującytekstewangeliiśw.Mateuszowi,następnie–równieżpodwpływemboskiegonatchnienia–skomentowałgośw.JanKanty,wreszcieuniwersytetwwystrojunowegokościołaprzypomina,żeopowiadanieprawdwiaryjestjegoprzywilejemjakouczelniteologicznej. Fryz uzupełniono przedstawieniami malowanymien gri-saille,którychznaczeniewskazałBuchowski–„inmediaverozophorifacie,picturacaelaturisintemixta,triumultimorumPsalmorumlaudes,symboliceadGloriamDeiPatris,figurabit”6.SątoprzeważnieilustracjePsalmu148:główki aniołków („omnes angeli Eius”), ciałaniebieskie 5 FrancuskijezuitaLouisRicheome(Richeome1611,s.22)wyja-śniłtękwestięwprzewodnikuporzymskimkościeleśw.Andrze-janaKwirynale,opisującwizerunkianiołówzdobiąceołtarze: „CetAnge,mesbienaimez,estplantélapourvousenseigner,que lesAngesinvisibiles,sontpresensetpropicesauxcombatsde ceuxquiseportentenvaillanshommesenleurstentations,quifonttesteauxennemysdeleursalutetauvice.Particulierementils assistent au grand sacrifice, qui se faict surl’Autelet y ho- norentparleurservice,leSeigneurdesseigneurs/Moidrodzy,ten aniołzostałtamumieszczony,żeby was pouczyć, że aniołowie niewi- dzialni są obecni i sprzyjająwalkomtych, którzy noszą w sobie dzielnego ducha, z ich pokusami, które wystawiają ich na próbę, z nieprzyjaciółmi ich zbawienia i ze złem. W szczególny sposób biorą też udział w wielkiej ofierze, która odbywa się na ołtarzu i przez swoją służbę oddają hołd Panupanów”. 6 Buchowski1703,k.E3v. 178. Kraków,kościółśw.Anny,prezbiterium, Matka Boska NiepokalaniePoczęta, mal. Karol Dan- kwart, fot. M. Kurzej isymboleznakówzodiaku(„soletluna[…]omnesstellaelucentes”), tablice przykazań („praeceptum posuitetnonpraeteribit”),smoki(„draconesetomnesabyssi”)(il.176),żywiołyizjawiskaatmosferyczne(„ignis,grando,nix,fumus”),drzewaigałęziezowocami(„lignafructiferaetmonescedri”–przyołtarzuśw.Krzyża),bydłodomoweiegzotycznedzikiezwierzęta(„bestiaeetuniversapecora”)(il.177),atakżekoronykrólewskie,mitryksiążęceorazmiecziksięga–jakosymboleprawa(„Regesterraeetomnespopuli,principesetomnesiudicesterrae”–nadwizerunkiemChrystusanapilastrze).Przychórzemuzycznymdodano jeszcze instrumenty, wspomniane wPsalmie149iPsalmie150.LudzkagenealogiaSynaBożego,wymieniającakrólewskichprzodkówśw.Józefa,jegoziemskiegoopiekuna,zostaławięczestawionazsymbolamicałegoświatastworzonego,któryoddajechwałęjegoboskiejnaturze.PołączenieprzedstawieńrzeczystworzonychzwywodemprzodkówChrystusamożnainterpretowaćjakoprzypomnienieojegopodwójnejnaturze–ludzkiej,opisanejwewangelicznejgenealogii,iboskiej,starszejniżwszystkierzeczystworzone.WedługPiskorskiego„SynBożyjestpierworodny wszystkiego stworzenia: bo wnimstworzonejestwszystkonaniebieinaziemi”7,awięckrólowieiprorocy,którychimionawypisanonakartach,nietylko siępytamyogenealogiejwszystkichkreatur,odkogobyswójpoczątek,swojeurodzeniewzięły?OdpowiadaPismo Święte:omniaperipsumfactasunt,żewszystkichrzeczy StwórcąjestSłowowieczne,SynBoski”8. Tezao preegzystencji Chrystusa doprowadziła Piskorskiego do przekonania, że jego matka również istniaławcześniejniżwszystkierzeczystworzone.Dowodziłtego wkazaniunaświętoNiepokalanegoPoczęcia,wychodzącodcytatuzKsięgiSyracha(24,5): CoMądrośćwiecznaprzezMędrcaziemskiegoosobiepowiedziała:Ego exoreAltissimi prodivi, primogenita anteomnemcreaturam:JamzustNajwyższegowyszła,pierworodna przed wszystkim stworzeniem: toż Matka tejżeMądrości wiecznej, od której się Słowo nieskończone pierwszychsłównaziemiwymawiaćuczyło,zazgod nymOjcówŚwiętychrozumieniemosobiemówi[…]UrodzeniemojezustNajwyższego,przyjściemojepierwsze,niżwszystkiegostworzeniawystawienie[…]JeszczebyłżadnejrzeczyStwórcaWszechmogącyzniczegonie stworzył,ajamjużpoczętabyła9. Temat Mądrości wiąże się z loretańskim wezwaniem określającym Marię mianem jej Stolicy, co tłumaczy poprzedzająChrystusa,aleiodniegopochodzą:„Kiedy 8 Piskorski 1706, s. 441. 7Piskorski1706,s.414. 9Piskorski1706,s.405,406. 179. Kraków,kościółśw. Anny,nawa, anioł z symbolemtarczy,wyk.BaltazarFontana, fot. M.Kurzej 180. Kraków,kościół?św. Anny,oświetlenie figuryaniołazsymbolem gwiazdy, ok. 9XIIi 6 I, fot. M.Kurzej wyeksponowaniepostaciMatkiBoskiejwprogramiekoś cioła.SzczególniedużomiejscazająłwątekNiepokalanego Poczęcia,zktórymPiskorskikojarzyłdośćosobliwekon cepcjeteologiczne1.JegooczywistyzwiązekznarracjąnatematWcieleniajestkolejnątreściądekoracjifryzu,gdyżrozpisanytamrozdziałEwangeliiśw.Mateuszaprzewidzia nodoczytanialiturgicznegonauroczystośćNiepokalanegoPoczęcia,przypadającą8XII.Elementembezpośrednioodnoszącymsiędotegowydarzeniajestmalowidłowśrodkowympolusklepieniaprezbiterium(il.178),naktórymukazanoMarięwświetlistymobłoku,zgwiazdamiwokół głowyipółksiężycempodstopami.Apokaliptycznąwizjęśw.Jana,będącąźródłemtegotypuikonograficznego,Pis korski interpretowałnastępująco: Czemu odziana słońcem? łatwa odpowiedź: bo Łaski Bożejpełnaplenagratia,słońcesprawiedliwościChry stusawżywocieswympoczęłaiporodziła:odzianaszatąmacierzyństwaBoskiegojakosłońcemnajjaśniejszymzo stała.Czemu12gwiazdnagłowiemająca?Dwanaścieznaczyuniversitatem,wedługGrzegorzaWielkiego,bonadwszystko stworzenie wyniesiona, ukoronowana w niebienaprawicySynaswegoKrólowaniebaiziemieosiadła.Adstititreginaadextristuiscircumdatavarietate.Aksiężyc czemu pod nogami jej? Bo pierwsze tej Jutrzenki naświatwejścieświatłemŁaskiBoskiejotoczonebyło. Nie urodziła się w ciemności grzechu pierworodnego,alewświatłościpraeservantisGratiae2. 1 Zob. s. 207–211. UkazananasklepieniuprezbiteriumMariajestunoszonakugórzeprzezanioła,cowyraźniewskazujenapołączenietematuNiepokalanegoPoczęciaiWniebowzięciaijestdośćczęstospotykanewnowożytnejikonografii3.Wokółpostaci Mariinamalowanoaniołytrzymającesymbole,którychnie typowyzestawmazapewnepodkreślaćjejrolęwprzyszłej ofierzeChrystusa.Opróczczęstospotykanychzwierciadła,róży,perłyigołębicyukazanoołtarziróżdżkęoplecioną winoroślą.Symbolemaryjne,wrazzodnoszącymisiędo nichhasłami,prezentująteżfiguryaniołówumieszczonenadgzymsemnawy.Wkolejnychparachodstronywejściaznalazłysiętamgołębica–una,tarcza–mille(il.179),księżyc–pulchra,słońce–electa,lustro–sinemaculai gwiazda –consurgens.Jakzauważył Stanisław Kobielus,czteryostatniesymboleodnosząsiędoświa tła,tradycyjniekojarzonegozMarią,cojestwidocznejużw samej ikonografii Niepokalanej, otoczonej świetlistymkręgiem4. Oczywistyzwiązektychfigurznaturalnymświatłemzostałrównieżpodkreślonyzapomocąpromienisłonecznych,padającychzbocznychokiennawy,aczasem takżezwielkiegootworuwfasadzie.Wprzypadkutychostatnich efektów można się domyślać próby powiązania zkonkretnymmomentemliturgicznym.Postaćaniołatrzy mającegogwiazdęwydobywasięzmrokuwieczorem,na okołodwatygodnieprzedprzesileniemzimowym(il.180). Obchodzona wtedy uroczystość Niepokalanego PoczęciaMariijestdniem,naktóryprzypadaliturgiczneczytaniepierwszego rozdziału Ewangeliiśw.Mateusza, wyeksponowanegonafryzieobiegającymwnętrze.Kątpadaniapromieni słonecznych jest oczywiście zbliżonyrównież 2 Piskorski 1706, s. 412. W innej homilii Piskorskiinterpretował teżdeptanyprzezMarięksiężycjakosymbolpokonanegoislamu (Piskorski1706,s.714). 3 Fournée 1994a, Fournée 1994b. 4 Kobielus 1987, s. 59. dwatygodniepoprzesileniu,dziękiczemutenefektjest teżwidocznywświętoTrzechKróli.Jegopodwójnaeks pozycja,możebyćoczywiścieprzypadkowa,aletrzeba przyznać,żedoskonaleuwydatniasensNiepokalanego PoczęciaMarii,którebyłokoniecznedowydaniaprzez niąnaświatZbawiciela.Trzymanyprzezaniołaatrybut możnawięcinterpretowaćjakonawiązaniedoGwiazdy Betlejemskiej,awyrażenietejaluzjizapomocąatrybutu Mariipodkreślajejrolęjakoszczególnejprzewodniczkiwiernych,wskazującejmędrcomdrogędoJezusa.Toszczególnespleceniewątkumarioichrystologicznegoekspo nujerolęMatkiBoskiejjakoStolicyMądrości,łączącsię zgłównymkonceptemkościoła,atakżeodpowiadauwa żanemuzaprzedmiotszczególnejdewocjiJanaKantegopodwójnemuwizerunkowiMariiiChrystusa.Dziękitemu obraztenstajesiędodatkowym,„domyślnym”elementem programukościoła,ajegofizycznybrak,wyjaśnionywha giograficznejlegendzie,jestkolejnymdowodemświętości patronauniwersytetu5. 5 Obraz, po śmierciKantego przeniesionydo kościoła, miał wrócićnamiejsce,wktórymświętyoddawałmucześć,zaświadczając wtensposóbojegoświętości.Przyobrazieznajdowałasięta- blica z napisemHanc ante imaginem noctu in somnis | orans beatus Ioannes Cantius caelesti | voce ab ea redditavisitatur.|Eodemimagopostobitumeius|in ecclesiam S. Annae translata | miraculose ad eum in quoiam|conspiciturremeavitlocumin|sanctitatis| testimoniumcultorissuiut|huicgymnasiopatrocina-retur.|Desumptumexprocessubeatificationis|eius-dembeati/Przedtymobrazemwczasiebezsennychnocy|modlącsiębł. JanKantyniebiańskim|głosemzniegozostałnawiedzony.| Kolejnyefektjestwidocznynaprzełomiepaździerni kailistopadanaokołogodzinęprzedzachodem,kiedy światłozoknafasadypadanafiguręaniołatrzymającego słońce,azjednegozokienkopuły–namalowanąpostaćanioławtamburze,trzymającąksięgępostanowieńsoboru nicejskiego(il.181).Najważniejszymznichjestwyznanie wiary,wedługktóregoChrystustoBógzBogaiŚwiatłość zeŚwiatłości,tenpodwójnyefektmożnawięcinterpretowaćjakokolejnenawiązaniedoświetlistejnaturyChry stusa,zrealizowanyzapomocąatrybutuodnoszącegosię bezpośredniodojegoMatki.OpisanezjawiskoświetlnechcianozapewnezgraćzdatąuroczystościkuczciWszystkichŚwiętych,zewzględunaprzewidzianenaniączytaniezApokalipsy(7,2–12),azwłaszczajegokońcowyfragment,opisującyChwałęBogaukazanąnasklepieniunawy. WizerunkowiMariinamalowanemunasklepieniuprezbiteriumtowarzysząpobokachzłoconestiukowemedaliony,naktórychpowtórzonoscenęZwiastowaniaAnnieiJoachimowi(il.182).TemattenbyłkojarzonyprzezPiskorskiegozdoktrynąopreegzystencjiMarii,czemudał onwyrazwkazaniunaświętoNiepokalanegoPoczęcia: „WdyćGabrelArchanioł,któryjązaświadectwempoważnymdoktoras.jejrodzicomzwiastował,wiedziałisamcozaczbyłaiwszystkiemunieburelacjąposelstwaswego czyniącopowiedziećmusiał6”. NiepokalaniePoczętejMariipoświęconoteżjednązka plicprzynawie.MatkęBoskązestawionotuzbohaterkamiStaregoTestamentu,namalowanyminaścianachtarczowych–JudytązabijającąHolofernesa(il.183)(zpodpisemuna mulierfecit)i Esterą przed Ahaswerem(il.184) ?181. Kraków, kościół św. Anny, oświetleniewnętrza na przełomie października i listopada,fot. M. Kurzej 182. Kraków,kościółśw.Anny,prezbiterium, Zwiastowanie Joachimowi, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej Tenżeobrazpojegośmierci|przeniesionydokościołaśw. Anny|cu- downiewróciłdotegomiejsca,wktórymteraz|jestoglądanyna| znak świętości | swojego czciciela, żeby | tej szkolepatronował.| Wypisanoz[akt]procesubeatyfikacyjnego|tegożbłogosławionego. Wr.1900obrazznajdowałsięwołtarzukaplicyurządzonejwceliświętego,atablica–przyołtarzu(Tomkowicz1900,s.15,16). 6 Piskorski 1706, s. 404. 183. Kraków,kościółśw. Anny,kaplicaMatki Boskiej,Judyta zabijającaHolofernesa, mal. Innocen- ty Monti, fot. M. Kurzej 184. Kraków,kościółśw. Anny,kaplicaMatki Boskiej,Esteraprzed Ahaswerem, mal. Innocenty Monti, fot. M. Kurzej (zpodpisem non protesed pro omnibus haec lex). PodobieństwoMariidotejostatniejpodniósłPiskorskiwcytowanymkazaniu,szczegółowoopisującscenę,którą późniejnamalowanowkaplicy1.Wtymwnętrzurównież wyraźnie zaznaczono wątekWcieleniai genealogii Chry stusa:warkadzieodstronynawyustawionoposągiAnny 1 Piskorski 1706, s. 412, 413; zob. s. 57. iJoachima,którewrazzfigurąwołtarzutworzągrupęprzypominającątypikonograficznyArborisVirginis2(il.185).Patronkakościoławskazujegestemnaołtarzkaplicy,awdłoni trzymaróżę,będącąjednymzsymbolijejcórki.Związek 2Natemattegotypuzob.Biernacka1987,s.39–42.Popularnośćtakich przedstawień sugeruje udział w ich rozpowszechnieniuwzorugraficznego,któregojednaknieudałosięodnaleźć. Mariizrodzicamipodkreślonozapomocąbezpośredniegoświatła. Popołudniami około święta jejNarodzenia,przypadającego8IX,padaonozoknafasadynafiguręśw.Anny(il.186),arankiemwpołowiesierpnia,bliskoświętaWniebowzięcia,zoknakaplicynapostaćśw.Joachima(il.187).Uzupełnieniem genealogicznej kompozycjikaplicybyłoantependium„incujusmedioImagoMagnaeDeiMatris,adinstarspeculielucet”3,czylizapewneowalnelustro4,naktórym narysowano (lub możewygrawerowano)wizerunekMatkiBoskiej.Prawdopodobniebyłonpółprzeźroczysty,mógłwiecodbijaćśrodkowepoleumieszczonegonaprzeciwkoantependiumkaplicyśw.Katarzyny,naktórymukazanoDzieciątkoJezus(il.188).Wnawiązaniudolitanii 3 Buchowski1703,k.G4v. 4 Lustro w antependium zostało wspomniane w księdze rachun- kowej17X1699„JMGrabiańskisztukętrzyćwiercizwierciadłasłuczonegodarował.Odoberznięciainfiguramovalemdoan- tependium złp3”.Zapewne uległo ono zniszczeniu, poczym loretańskiejkoncepttenukazywałwięcMarięjakoZwierciadłoSprawiedliwościboskiej,amożerównież(wzależnościodkątapatrzenia)pozwalałdostrzecnowonarodzonegoChrystusa jako kolejny element genealogicznej kompozycjikaplicy,obejmującejjegoMatkęijejrodziców. Nazłoconychmedalionachwczaszykopułyukazano wydarzeniazwiązanezprzyjściemChrystusanaświat:Zwiastowanie(il.189),Nawiedzenie,AdoracjęDzieciątka iOfiarowaniawświątyni,awpendentywachumieszczonowizerunkiopisującychjeEwangelistów.Kopułękaplicy(il.190)ozdobionowizerunkamianiołówtrzymającychwypisanenawstęgachfragmentyPieśninadPieśniami(6,10):quaeestista|quasi aurora| utsol| utluna.Pozdrowienie Marii przez anioły tymi słowami Piskorski opisałnastępująco: NajświętszejMatceBoskiejzachodzącwdrogęwszyst kieoneduchówniebieskichniepoliczonehufce,conajpiękniejszegonaniebieznaleźćmogły,tymjąpierwszympotykają, tym witają:progreditur quasiAuroraconsurgens.Przychodzisz,postępujeszszczęśliwienaświatjakoJutrzenkawschodząca5. OdpowiedzinapytaniezPieśninadPieśniamizostaływyrażonewpodłuczacharkad.SątometaforyodnoszonedoMarii,wformiesymbolitrzymanychprzezaniołki,którymdodanoprzydawkiwypisanenawstęgach:[Porta]Coeli,[Fons]patens,[Turris]David,[Arca]Foederis,[Navisinstitoris]portanspanem i [Columba]No[a]e6(il.193). ?185. Kraków, kościół św. Anny, kaplica Matki Boskiej, fot. M. Kurzej ? 186. Kraków, kościół św. Anny,oświetlenie ka- plicy Matki Boskiejokoło 8IX,fot. M.Kurzej 187. Kraków,kościół św.Anny,oświetleniefigu-ryśw.Joachimaokołopoł. września, fot. M.Kurzej środkowepolewypełnionoobecnymprzedstawieniemfontanny, którajestatrybutemMarii,aleteżprzypomnieniemnazwiskasztukatora,któryustanowiłfundacjęnapracekonserwatorskiewkościele(zob.s.275). 5 Piskorski1706,s.404. 6 Dwaostatniewezwaniaukazanomiędzyprzedsionkiemaka- plicąśw.Józefa,gdyżwejściowaarkadakaplicyMatkiBoskiej 188. Kraków,kościół św. Anny, kaplica św. Ka- tarzyny, antependium, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 189. Kraków,kościół?św. Anny,kaplicaMatki Boskiej,ZwiastowanieMa-rii,wyk.BaltazarFontana, fot. M.Kurzej 190. Kraków,kościółśw. Anny,kaplica Matki Boskiej,kopuła, fot. M.Kurzej MonumentalnąfiguręNiepokalanejwołtarzuoświe tlonozgóryprzezukrytąstudnięświetlną,któraodmaja dolipcawprowadzazgórynaturalneświatło,wzmagając efektoderwaniafiguryodtłaisprawiającwrażenie,żesięonaunosi1(il.192).WiążąsięznimsłowaASUMMOCAELOwypisanewlatarnikopuły.JesttofragmentPsalmu19, zawierającegometaforyczneporównaniesłońcadoBoga: In sole posuit tabernaculum suum,|et ipse tamquamsponsus procedens de thalamo suo, | exultavit ut gigas otrzymała bogatszą dekorację z rzeźbionymi puttami trzymają- cymikadzielnicęigwiazdęorazmalowanymunoszącymwieniec z dwunastugwiazd. 1WedługMaślińskiej-Nowakowejświatłopadającena figurę miałobyćnawiązaniemdoapokaliptycznejwizjiniewiastyprzyobleczo- nejwsłońce(Maślińska-Nowakowa1966,s.28,29).Natematgene- adcurrendamviam.|Asummocaeloegressuseius,|etoccursuseiususqueadsummumeius;|necestquiseabscondatacaloreeius. Teologicznanarracja wnętrza kościoła, oscylująca wokółtematu Wcielenia, została rozszerzona o wcześniejsze ipóźniejszewydarzenia,stającsięcałościowymwykłademprawdwiary,alewśródwydarzeńzżyciaChrystusa wyeksponowanotylkodwa–NarodzinyiŚmierć.Jakjuż wspomniano,zmomentemprzyjściaChrystusanaświat wiążesięobrazwołtarzugłównym.Natomiastwbardziej konwencjonalny sposób temat ten został zobrazowany wgrupieZwiastowania (utożsamianego z poczęciem) umieszczonej powyżej, po bokach okna(il. 191), orazwscenieAdoracjiDzieciątkaprzezMarię,Józefaianioły,ukazanejwstiukowymreliefienasklepieniupołudniowegoprzęsłaprezbiterium(il.194).Wpierwsząztychkompozycji ideowo włączono też wizerunek Gołębicy DuchaŚwiętegowpółnocnymprzęśleprezbiteriumorazzłoco nymedalionzpopiersiemBogaOjca,którywrazzChry stusemukazanymnaobrazieołtarzagłównego(atakże obecnymwtabernakulum)składasięnaprzedstawienieTrójcyŚwiętej. WyeksponowanietematuNarodzinwtejczęścikościoła wynika oczywiście z jego tradycyjnego skojarzenia zprzeistoczeniemdarówofiarnych.PiskorskiprzypomniałonimwkazaniunaświętoZwiastowania,wygłoszonymzokazjiprymicjinieokreślonegoduchownego,zwracając się do niegosłowami: Takpoczniesz wtymNazaret, wtymDomuBoskim,w Domu Panieńskim!Takpoczniesz i w rękach upia stujesztwoichBogaprawdziwego,przydzisiejszejOfierzetwojej,dogodnościjakobyMacierzyństwaBoskiegowybrany,zwyrokówBoskichbogobojnykapłanie.[…]Takmywszyscypoczynamyprawdziwie,rzetelniewcielo negoBogawustach,wsercu,wewnętrznościachnaszych,ilekroćgodnieprzystępujemydojegostołuPańskiego2. OśmierciChrystusaprzypominanatomiasttradycyjnydrewnianykrucyfikszawieszonypodsklepieniemwpierwszymprzęślenawy(il.195).PiskorskiuważałtenwizerunekzacentralnyelementKościoła,zarównoduchowego,jakimaterialnego: Wtymkościeletakozdobionym[…],ajakosięjużwy żejnamieniłoinformaCrucisnakształtKrzyżaChry stusowegowystawionym;powiniensięznajdowaćweśrodkusamym–jakonagórzeKalwariejwystawionybyłnawidokwszystkiegoświata–Zbawicielukrzyżowany […]. Co i w materialnych Kościołach według modelu zdawnychczasówpodanegorzetelnieiwtymkościele zytegorozwiązaniazob.Karpowicz1994,s.62.Trudnoustalić,czy Piskorskichciałzgraćtenefektzkonkretnymświętemmaryjnym. 2Piskorski1706,s.460,461. widziemy,gdziezapierwszyceliznakzbawiennyjest wystawionyoczomprzychodzącychZbawicielukrzyżowany[…]3. WartoteżprzytoczyćopiskrucyfiksuzpracyBuchowskiego,zawierającytekstukrytejwfigurzesygnatury: Inprimafornicisfronte,conicaetholibasimutuoadiacente,supraarcusscilicetcolumnares,GloriaReligionis nostrae,solatiumanimae,libervitaeexpansus,ChristiCrucifixisculptaimago,adecclesiamquasidemissa,conspectuiobiicitur.Cruxnimirum,quaeperantiquashuiusprovinciaebasilicas,trabibusintermediis,autarcubusim posita,alibiveroadangulosecclesiarumaffixahonoratur,intemploD.Annaeprincipemobtinuitsitum&compo sitisadplanctumdoloremqueexcellentibusCherubinis, elevataestadmaiestatem,taliartificio,utecaeloipso patientisSalvatoris,miserentisqueeffigies,adhumanae naturaeauxiliuminclinari&demittivideatur.Brachia sacraextensa,caputdiriscompunctumspinis,totacorporissymmetriaarida,solanisiscaterevividissanguinumrivis,quinquesculptavulneravisuntur,inquorumunoad transfixumlatusperDirectoremFabricaehaecimposita estinscriptio.Ubiestthesaurustuus,ibisitetcormeum.Mihiautemabsitgloriari,nisiinCruceDomininostriIesuChristi.IndignuspeccatorM.Sebastianusu.i.doctoretpro- fessor, canonicus cracoviensis, academiae procancellarius etrector,fabricaehuiusecclesiaeprovisoretdirector,opera 3 Piskorski 1706, s. 1045. 191. Kraków,kościół św. Anny, kaplica MatkiBoskiej, oświetlenie figury w ołtarzu między majem a lipcem, fot. M. Kurzej 192. Kraków,kościółśw.Anny,prezbiterium, Zwiastowanie, wyk. Fran-ciszek Fontana (?), fot. M. Kurzej 193. Kraków,kościółśw. Anny,kaplicaMatki Boskiej,Gołębica Noego, mal. Innocenty Monti, fot. M. Kurzej Baltazara Fontany, sztukatora komeńskiego, roku Pańskiego1698, dnia 27 sierpnia. RozpoczynającyinskrypcjęzsygnaturącytatzEwangeliiśw.Mateusza(6,21)zostałtusparafrazowanyprzezzróżnicowaniezaimków,zktórychpierwszymożnaodnieśćdo Chrystusa,adrugidoautoranapisu.Napisdotyczywięcnieludzkiego,aleboskiegoskarbu,przyktórymPiskorski chciałbyzłożyćswojeserce.Wyjaśnienietegopojęciamoż naznaleźćwjednymzobjawieńśw.Brygidy,którejwOrto nie,przyrelikwiachśw.Tomasza,Chrystuswyjawił,żejegoskarbemsąrelikwiejegoprzyjaciół,tłumacząc,żewskazane słowaPismaŚwiętegooznaczająjegoradośćznawiedzania grobówświętychiczciokazywanejichszczątkom,szczególnietym,którychkultzostałoficjalniezatwierdzony: 194. Kraków,kościółśw.Anny,prezbiterium,Adoracja Dzieciątka, wyk. Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej N. BalthasarisFontana,stucatoris comensis, anno Domini1698die27Augustiposuit1. Na pierwszym polu sklepienia, czyli nad arkadą z drugiej strony przylegającą do podstawy bębna kopuły, rzuca się w oczy Chwała naszejWiary,pociechaduszy,otwarta księga życia–rzeźbionywizerunekUkrzyżowanegoChrystusa,jakby spuszczony do wnętrza kościoła. Zaiste Krzyż, który w daw- nych świątyniach tej prowincji umieszczano na łukach lub belkach tęczowych, a gdzie indziej czczono przytwierdzony do narożników świątyń, zajął pierwsze miejsce w kościele św. Anny i w połączeniu z cherubinami unoszącymi go z bó- lem i płaczem wyniesiony jest na majestat, takim kunsztem, iż się wydaje, że to z samego Nieba wizerunek cierpiącego Zbawiciela zniża się i pochyla żeby wspomóc ludzką naturę. Święteramionarozciągnięte,głowapokłutastrasznymicier- niami,całyukładwyczerpanegociała,żywegotylkotryskają- cym potokiem krwi, z widocznymi pięcioma wyrzeźbionymi ranami, w jedną z których, do przebitego boku, został przez dyrektora fabryki włożony ten napis:Tamskarb twój, gdzieniech będzie i serce moje, żebym się niczym nie szczyciłpozaKrzyżem Pana naszego Jezusa Chrystusa. Włożył niegodny grzesznikmagisterSebastian,doktoriprofesorobojgapraw,kanonikkrakowski,podkanclerzyirektorakademii,dyrektor inadzorcafabrykitegokościoła,zpomocąszlachetnego 1Buchowski1703,k.Hv,H2r.PoczątekinskrypcjiPiskorskiego jestparafraząMt6,21,stanowiwięckolejnąaluzjędotekstu ewangelii komentowanej przezśw.Jana Kantego.Znaczenie […]diceretibivolodealiothesauro,quinondumestin caelis,setvobiscuminterra.Hicthesaurusestreliquiae etcorporaamicorum,siveputridasunt,velrecentia,sive conversasuntincineremetpulverem,sivenon,ipsasunt certissime thesaurus meus. Sed quaerere poteris, cum loquiturscripturaUbithesaurustuus,ibiestcortuum, quomodoergoestcormeumcumthesauroistoscilicet cumreliquisSanctorum?Respondeotibi:summadelec tatiocordismeiestomnibusvisitantibuslocaSanctorum meorum et honorantibus reliquias eorum, scilicet quimiraculis glorificati sunt, a Summis Pontificibus canonizati,retribuereaeternapraemia,secundumvoluntatem et fidem et labores visitantium ea. Ideo cor meum est cumthesauromeo2. […]chcęcipowiedziećoinnymskarbie,któryniejestjeszcze wniebie,alezwaminaziemi.Tymskarbemsąrelikwieiciała przyjaciół,zarównozgniłe,jakiświeże,czyrozpadłysięwpo- piół i proch, czy też nie, one są najpewniej moim skarbem. Ale mogłabyś zapytać, skoro mówi pismoGdzie skarb twój,tamjestsercemoje,więcwjakisposóbsercemojejestztym moim skarbem, czyli z relikwiami świętych? Odpowiem Ci: największą radością mojego serca jest dawanie wiecznych nagród wszystkim odwiedzającym miejsca moich świętych iczczącychichrelikwie(oczywiścietych,którzysąwsławieni cudamiikanonizowaniprzezpapieży)wedługżyczenia,wiary i trudów je odwiedzających. W ten sposób serce moje jest ze skarbemmoim. Konceptsygnaturymajeszczejedenwymiar,zbudowanywokółpodwójnejmetaforyskarbuukrytegowsercu.Pi skorskinietylkodałwnimwyrazswojemunabożeństwudoMękiPańskiejirelikwiiśw.JanaKantego,aleteżwskazał naszczególnyzwiązektegoświętegozChrystusem.RelikwiepatronauniwersytetusąbowiemklejnotemwsercuUkrzyżowanegowłaśniedlatego,żeówwyznawcadoszedł drugiegozdania(Gal6,14)zostałouwypuklonewkazaniuna konsekracjękościołaśw.Anny(Piskorski1707,s.1046). 2Revelationes1680,s.580. doświętościm.in.poprzezrozważaniecierpieńZbawiciela,któregoranystałysięskarbemwjegosercu.Wedługżywota autorstwaAdamaOpatowiuszawracajączpielgrzymkido Ziemi ŚwiętejKanty 195. Kraków,kościółśw. Anny,krucyfiks unoszonyprzezanioły,wyk. KazimierzKali- ski st., Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 196. Wizytaśw.Tomaszauśw.Bonawentury,mal.Francisco de Zurbarán, fot.wzbiorachautora dziwnie drogie klejnoty, to jest tajemnice i rany męki Zbawicielaswego,nasercuswoimprawdziwymżalem wypiętnowane,przyniósłiwnichduszajegojakowięc gołębica w rozpadlinachskał,gniazdo swoje miewa i w nim przemieszkiwa, tak i ona w ranach Zbawicie la,wewnętrznościachsercaswegowyrażonych,miłego pokojuisłodkiegoodpoczywaniaprzezbogomyślnośćświętązażywała3. PobożnośćpasyjnaKantegoznajdowałateżwyrazwjegomodlitwach przy wizerunkuMisericordiaeDomini, podczasktórychdoznawałwizjiisłyszałwychodzącyzobrazugłos4.Treśćtegonadprzyrodzonegoprzekazuniezostaławpraw dzieodnotowanawżywocie,alemomentwizjiukazanona popularnejrycinieDawidaTscherninga(il.296)zr.1645, skopiowanejpóźniejprzezJanaAleksadraGorczyna5.JejgłównascenaprzedstawiakapłanapodczasmodlitwydoBolesnegoChrystusaadorowanegoprzezMarię,postacite ukazanojednaknienaobrazie,alewotoczeniuobłoków,na 3 Opatowiusz 1632, s. 21. 4 Opatowiusz 1632, s. 14. Zob. s. 173, 175. 5 Zob. Talbierska 2011, s. 372. którychwypisanosłyszaneprzezświętegosłowazKsięgiPrzysłów(27,11)Studesapientiaefilimietlaetificacormeum.BadająctajemnicewiaryprofesorspełniałwięcnakazsamegoZbawiciela,którywybrałgodochwałyniebiosiprzepowiedział,żedziękimądrościstaniesięonradościąjegoserca.Ukrzyżowanie, wyeksponowanew„najważniejszymmiejscukościoła”jako„chwałanaszejwiary”,zostałoporównanedo„otwartejksięgiżycia”ipotraktowanejakoskrót teologicznej narracji wnętrza. W jejkontekściekrucyfiksmożebyćinterpretowanyjakokolejnyelementwątku 197. Wizjaśw.Tomasza z Akwinu, ryc. Cornelisa Boela wg rys. OttonavanVaena,wgVaen1610 198. Kraków,kościół?św. Anny,kaplica św. Krzyża,Triumf Krzyża,wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej pochodzeniaiprzekazywaniamądrości,nacowskazujegrupastiukowychaniołków,łączącychtoprzedstawie niezumieszczonympowyżejmalowidłem,ukazującymChrystusaBaranka otwierającegoksięgę.Ukrzyżowany jestMądrościąBożąwedług1Kor1,23–24orazwedługtradycjiteologiiśredniowiecznej,przekazanejm.in.wżywotachśw.Bonawentury–którypokazałkrucyfiksśw.TomaszowizAkwinupytającemuoźródłojegowiedzyteologicznej, atakżesamegoTomasza,któryzustwizerunkuUkrzyżowanegomiałusłyszećsłowa„BenedemescripsistiThoma”,potwierdzającesłusznośćjegotez1. Pozakrucyfiksemnatęczywkościeleprawieniemaprzedstawieńpasyjnych–dalszyciągnarracjijestpoświęcony triumfowi Chrystusa.WizerunekUkrzyżowanegoteżmazresztącharaktertriumfalny,gdyż–jakzaznaczyłPiskorski–umieszczonogo„napierwszejtęczy,jakoteżprzyjdziesądzićżywychiumarłychprzydokończeniuświata”2,wskazującnaskojarzeniełukuzamykającegonawęzelementemznanymzikonografiiSąduOstatecznego. 1Obatematymająbogatądługątradycjęikonograficzną.Pierw- szyjestznanyznp.zobrazuFranciscadeZurbaránazkościoła FranciszkanówwSewilli(późniejwKaiserFriedrichMuseum w Berlinie, zniszczony wr.1945)(il. 196), druginp.zryciny W innych przedstawieniach triumfalnych Chrystus jestsymbolizowany przez Krzyż oraz Baranka. Pierwszemuztychsymbolipoświęconokaplicęwtran sepcie,naprzeciwgrobuKantego,akcentującwtensposób paralelęmiędzyzwierzęciemofiarnymaSynemCzłowie czym,atakżenawiązującdopasyjnejpobożnościpatronauniwersytetu,którejsporomiejscapoświęciłAdamOpatowiusz.Wedługnapisanego przez niego żywota podczas pielgrzymkidoZiemiŚwiętejKantynajczęściejnawiedzał miejscaMękiPańskiej3,aprzezcałeżycie natenwizerunekdoskonałejcierpliwości,którysupra,tojestprzedtemiwysokonagórzeKalwariejwystawiony jest,oczyswojeobracał,boleścisercaswegopierwszymmękiPańskiejprzykłademleczącigorzkośćswojewspomnieniemgorzkichmąkkrzyżasłodziłsobieiprzykrośćwwdzięcznąprzyjemnośćobracał,takżewkażdymutra pieniu weselem obfitującym opływał4. CornelisaBoelawedługrysunkuOttonavanVeenawcykluscen żywotategoświętego(il.197).2Piskorski1706,s.1045. 3 Opatowiusz1632,s.20. 4 Opatowiusz1632,s.16. Wwielkimreliefieołtarzowym(il.198)ukazanoniesamąMękęChrystusa,alezbawczysensjegoofiary:Mariapodtrzymującamartweciałosynaiśw.JanEwangelistaspo glądająkugórze,nawielkikrzyżwglorii,unoszonyprzezanioły.MariuszKarpowiczwskazałnapodobieństwotej kompozycjidodziełaDomenicaGuidiegowrzymskiej kaplicyMontediPiet?,uznając,żewzorowałsięnaniejBaltazarFontana5.Wistocieobadziełałączyjednakprzede wszystkim ikonografia, zestawiająca Opłakiwanie Chrystusazwyniesieniemnarzędzijegomęki,zaśpodobień stwokompozycyjnemacharakterogólnyinieobejmuje najchętniejnaśladowanychprzezrzeźbiarzypózpostaci.Wydajesięwięc,żenawiązaniebyłoinicjatywąPiskorskiego,którymógłznaćtodziełozwydanejwr.1694rycinyBenoîtaFrejata(il.199).Pobokachpolagłównegoscenie towarzyszą posągi innych świadków Pasji –św.WeronikiwpatrzonejwciałoChrystusaiśw.LonginakierującegowzrokkuChwaleKrzyża,awzwieńczeniuukazanowglorii BogaOjcaorazDuchaŚwiętego6(il.200). Słońceoświetlaołtarz rankiemokołorównonocywiosennej,padającnagrupępostaciwdolnejczęścipola(il.201).Wcześniej,okołopołowymiesiąca,oświetlawizerunekKrzyża,apóźniej,napoczątkukwietnia,mensęistopnieołtarza.Efektuświetlnegoniedałosięoczywiście dopasować do ruchomych świąt Wielkanocy, ale zgadzałsięonzdatąśmierciJezusa,tradycyjnieokreślaną25III– wrocznicęPoczęcia,czylidokładniedziewięćmiesięcyprzed Narodzeniem7.Ponadto,jeśli Wielkanoc wypadaławcześnie,ołtarzowaPiet?byłaoświetlonawświętoMat kiBoskiejBolesnej,obchodzonedawniejwpiątekprzedNiedzieląPalmową.W kazaniu o Siedmiu BoleściachMarii, ?199.Triumf Krzyża w ołta-rzu kaplicy Monte di Piet? w Rzymie, ryc. Benoita Frejata wg reliefu Dome- nica Guidiego 200. Kraków, kościół św. Anny, ołtarz św. Krzyża,wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 5 Karpowicz1990,s.118;Karpowicz1994,s.28. 6 Natematikonografiitegoołtarzapor.takżeDziubecki1995. 7 Miała to też być data ofiary Abrahama, a według niektórychtradycjitakżestworzeniaświata.Zob.Ratzinger2000,s.98–111. 201. Kraków, kościół św. Anny, ołtarz św. Krzyża, oświetlenie około równo- nocy, fot. M. Kurzej 202. Kraków, kościół św.Anny,kaplicaśw.Krzy- ża,Znalezienie Krzyża, mal.KarolDankwart, fot. M. Kurzej 203. Kraków, kościół ? św. Anny, kaplica św. Krzy- ża,Podwyższenie Krzyża, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej przewidzianymprawdopodobnienatoświęto1,Piskorski wyjaśnił podobieństwo między ukazanymi naołtarzu 1PiskorskizawarłwswymzbiorzedwakazaniapoświęconeMatceBoskiej Bolesnej:Kazanie w piątek przed niedzielą Męki Pań-skiej,abooBolesnej(Piskorski1706,s.540–548)iKazaniena kobietami oraz nawiązał do idei współcierpienia Marii,eksponując po raz kolejny jej udział w dziele zbawienia: NabożnaWeronikawyrażeniatwarz,skrwawioną,zeplwaną,cierniemskłutą,odpoliczkówzsiniałąnatuwalni ŚwiętoSiedmiBoleściBłogosławionejMatkiBoskiej(Piskorski 1706,s.549–576).Siedemnastowiecznemszałynieprzewidywa-łytakichświąt,uwzględnionownichjedyniemszęoSiedmiu Boleściach Marii, dozwoloną w Hiszpanii i Wenecji na piątekprzed Niedzielą Palmową. ?204. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Krzy- ża,Wywyższenie WężaMiedzianego, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 205. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Krzy- ża,Ofiara Abrahama, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 206. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Krzy- ża,Wniebowstąpienie, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej od zbawiciela odebrała, otrzymała; a Najświętsza Matka jegowszystkotonasercuswoimgłębokowypiętnowaneżywieczuła:wszystkieonebicze,któreCiałoZbawicie lapoorały,wszystkieonejadowiteciernia,któregłowę NajświętsząZbawiciela,ażdomózguprzebijały,Krzyż onciężki,podktórymomdlewałiupadał,goździeone, któreręcejegoinogiprzeniknęły,włóczniaona,która bokjegoisercenawylotprzeszyła;wszystkotonasercuswoimtaMatkaboleści,wyrażono,wybito,wypiętnowa noponosiłaiboleśniecierpiała.[…]Szóstemiejsceiczas, kiedyprzeniknąłmieczboleściserceNajświętszejMatki, jestczasonzdjęciazKrzyżaCiałaChrystusowego,któreonajakowłasnąkrewswoją,jakociałoswoje,dotądna rękachswoichpiastowała,pókidopogrzebuprzygotowaneodkochanychprzyjaciółswoich,NikodemaiJózefaMariejMagdalenyiinszychniebyło.WtenczasprawdziwieoMatkoboleściprzytuliwszydopiersitwoichskłutą cierniemgłowę,ustatwojedoustgorzkąmirrąnapojonych,umarłegoJedynakatwegoskłoniwszy,wymawiałaśwrozrzewnionymsercusłowaone:fasciculummyrrhaeDilectusmeusinteruberameacommorabitur1. NabocznychścianachkaplicynamalowanoZnalezieniekrzyżaprzez Helenę(il. 202)oraz jego Podwyższenie przezHerakliusza(il.203),anadgzymsem,naspływach sklepienia–WywyższenieWężaMiedzianego(il.204)iOfiaręAbrahama(il.205).Centralnączęśćsklepienia zajmujefreskzescenąWniebowstąpienia(il.206),przy której,nadoknem,umieszczonoglorięzsymbolemOka Opatrzności,otoczonąprzezrzeźbioneimalowanewizerunkianiołówtrzymającychArmaPassionis. TematTriumfu Chrystusa, zapoczątkowany w kaplicyśw.Krzyża,zająłnajwięcejmiejscawewnętrzukościołaizostałrozwiniętynasklepieniunawy,gdzieumieszczono cyklprzedstawieńnawiązującychdoApokalipsyśw.Jana.Jesttowłaściwiejedna,podzielonanatrzyczęściscena,opi sanawrozdzialepiątymiobrazującachwałęBarankaotwierającegoksięgę2.Wkolejnychprzęsłachodstronywejścia ukazanotronującegoBogaOjca,trzymającegozapieczęto wanąksięgę(il.207),dalej24starcówoddającychpokłon Barankowi(il.208),awpółnocnowschodnim,nadkrucy fiksem–zwycięskiegoBarankazotwartąksięgą,otoczone goprzezaniołkitrzymającechorągieworazwieńceigałązkipalmowe(il.209).Triumfalnycharakterprzedstawieńzostał wyraźnie zaakcentowany w opisieBuchowskiego: 207. Kraków, kościół św. Anny,nawa,Bóg z za-mkniętą księgą, mal.Karol Dankwart, fot. M.Kurzej 208. Kraków, kościół św. Anny, nawa,Starcyoddający hołd Baranko- wi, mal. KarolDankwart, fot. M.Kurzej PrimasuperficiescontinentAgnicaelestisvirtutem,ho noremetdivinitatem,quamsuavistenerrimusqueAnge lorumchorusperinsigniaResurrectionisetgloriaemanifestat.Alterasuperficies,eiusdemAgnia24senioribus 1 Piskorski 1706, s. 569–571. 2 Nieco odmienną interpretację przedstawił Stanisław Kobielus (Kobielus1987,s.49–52). majestuosamadorationem.Tertia,Seraphinorumpsal lentiumantethronumSedentis,caelestecanticum3. Pierwsze pole zawiera moc, cześć i boskość Baranka nie- biańskiego, które przez znaki zmartwychwstania i chwały pokazuje słodki i najprzyjemniejszy chór aniołów. Drugie pole – dostojną adorację tegoż Baranka przez 24 starców. Trzecie – niebiańską pieśń serafinów śpiewających psalmy przed tronem Siedzącego. TriumfBarankapolegawięcnaotwarciuksięgi,czyliudostępnieniumądrości,którejniktinnyniebyłgodzien. Wsensiealegorycznym4jesttokulminacyjnyelementwątkunajwyższejMądrościBożej,zktórąChrystuszostałutożsamiony.Samowyeksponowaniemotywuotwartejizamkniętejksięgijestwyraźnąaluzjądooznakgodności doktorskiej,symbolizującychukrywaniewiedzyprzednieprawymiorazgłoszeniejejludziomuczonymiprawym: InsigniaautemDoctorumhaecferesunt,inprimisliber clausus,deindeetapertus:etenimphilisophiaeetlegum scita,seumysticaquaedamnonomnibuspromulganda sunt. Unde tali seu symbolo admonentur, ut indignis eoslibrosclaudan,etdoctisdumtaxatatqueprobisvirismysteriaaperiant5. Oznaki doktorów są zazwyczaj takie: po pierwsze księga zamknięta, a po drugie otwarta, ponieważ zasady czyli ta- jemnice filozofii i praw nie każdemu należy głosić. Dlatego takimnibyznakiemsąupominani,żebyprzedniegodnymite księgi zamykali, a odkrywali te tajemnice wyłącznie ludziom uczonym iprawym. Profetycznyaspektprzedstawieńnasklepieniupodkre ślonoprzezumieszczeniewnawiescenobjawień,konty nuującwtensposóbtematprzekazywaniaprawdwiaryprzezosobyznającejedziękiboskiejiluminacji.Pobokach oknawfasadzieukazanoZwiastowanieAnnieiJoachimowi(il.210),wyżejukazanowizjęautoraApokalipsy(il.211), awnadłuczacharkadkaplicnamalowanosybille.Postacite,którychskierowanekugórzespojrzeniaigestyłącząsiękompozycyjniezaniołkaminafryzie,równieżtrzymająksięgialbokarty,naktórychwypisanofragmentyich proroctw,odnoszącesiędoChrystusaiMarii.Ichukładczęściowo koresponduje z sąsiednimi przedstawieniami.SybilleukazanenajbliżejkrucyfiksuzapowiadająPasję i Zmartwychwstanie (AhmorieturatEdomitamox 3 Buchowski1703,k.H2v. 4 Natemat podstawowej egzegezyApokalipsyzob.zwłaszczaWilk 1970; Ostański 2005; Zbroja2007. 5 Maricius1551,k.N4r.NacytowanyfragmentwskazałaAlinaDzięcioł(Dzięcioł1997,s.57).Wydajesiębardzoprawdopodob-ne,żegenezaużyciaotwartejizamkniętejksięgijakosymboligodnościdoktorskiejsięgawłaśniepiątegorozdziałuApokalipsy. 209. Kraków, kościół św. Anny, nawa,Bara-nek z otwartą księgą, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 210. Kraków, kościół św. Anny, nawa,Zwia- stowanie św. Joachimowi,wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 211. Kraków,kościółśw. Anny,nawa,Św.JanEwangelista, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 212.Kraków,kościół ?św. Anny,nawa,SybillaAgrypińska, mal. Karol Monti, fot. M.Kurzej 213. Kraków, kościół św. Anny,nawa,VII Błogo-sławieństwo(Czyniący po- kój), mal. KarolDankwart, fot. M.Kurzej 214.Kraków,kościół?św. Anny,nawa,Cierpli-wość,wyk.BaltazarFonta- na, fot. M.Kurzej morteresurget–Cumana,FactusHomodeVirginepropopulomorietur–Hellespontica,CaecatuumregemspinisIudaeacoronas–Samia,SalvatorMundi Damnabitur a sceleratis–Libica),tewśrodkowymprzęśle,nadkaplicamipoświęconymiświętymorazMarii,odnosząsiędojejdziewictwa(Virginealumendelumineprodientalvo–Agrippina(il.212),CalcatoserpenteDeumparituraViragoest–Per sica,VirgoDeogravidabituripsispulcriorastris–Cimeria,RexReguminBethleemnasceturVirginecretus–Tiburtina),anamalowanepostroniepołudniowej,podprzedstawieniemBogaOjca,głosząbóstwoChrystusa(ChristusIesusestVerbumPatrisomnipotentis–Erythrea,VirgineuspartuscaeliquesoliquefietRex–Europea,Virginisabsquevironascetur caelica proles–Delphica, Iudex extremo veniet cumtemporeiustus–Phr?gia).Piskorskinietylkowierzyłwprawdziwośćsybillińskichprzepowiedni,cobyłopowszechneww.XVII,aleteżuważał,żepogańskie mityzawierająelementyteologicznejprawdy,któremożnapogodzićzchrześcijaństwemiwykorzystaćwkazaniach1.Cyklmalowidełnasklepieniunawyzostałuzupełnionyoprzedstawieniaukazującepersonifikacjeośmiuewangelicznychbłogosławieństw(il.213),zestawionezezłoconymi medalionami, na którychukazanoodnoszącesiędonichcnoty(il.214).JakzauważyłaMaślińskaNowakowa, dydaktyczna wymowaośmiubłogosławionychcnót,wykorzystanawcześniejjakokonceptdladekoracjirelikwiarzanagłowęśw.JanaKantego,zostałaprzezPiskorskiegopodkreślonawkazaniunakonsekracjękościoła.Badaczka wykazała też, żeprzedstawieniabłogosławieństwułożonowtakiejkolejności,byodnosiłysiędopatronówznajdującychsiępodnimikaplic2.Doobrazuprzyszłegorajuwnawiekościoładodanowięcwskazówkęjegoosią 1 Zob. s. 202. 2 Maślińska-Nowakowa 1966, s. 43; Maślińska-Nowakowa 1971, s. 44–46. ? 215.Osiem błogosławieństw,ryc. Theodora Gallego, wg David 1601, fot. M. Kurzej ? 216. Kraków, kościół św.Anny,nawa,Św.Bartło-miej, mal. KarolDankwart, fot. M.Kurzej gnięcia.Interpretowaniebłogosławieństwjakodrógdo Niebazaznaczyłosięwyraźniewnowożytnejegzegezie, ajegoartystycznymwyrazemjestjednazilustracjidziełaJanaDavida3(il.215). Błogosławieństwaicnotymożnainterpretowaćjakorodzaj drogowskazu dla wiernych pragnących oglądać chwałęBoga.Takąwymowęmająteżlicznepobocznewątkihagio graficzne,którestaranniedopasowanodofunkcjiposzczególnychczłonówbudowli.Natrzonachpilastrównawy iarkadtranseptunamalowanofiguryapostołów(il.216), apodkażdąznichjedenzkamieniwymienionychwApo kalipsie(21,19–20)jakoozdobafundamentówNiebiańskiejJerozolimy,ananimkrzyżkonsekracyjny.Skojarzenie tychświętychzeszlachetnymikamieniamiorazmetaforę określającąichsamychjakofilarykościołazaczerpniętoze starej tradycji biblijnej egzegezy4, a dodatkowym impulsemdojegoprzypomnieniamogłabyćteżwspomniana 3 David 1601, il. 44. 4 Kobielus 1987, s. 46–48. wizjaśw.Brygidy,wedługktórejświęcisąskarbemJezusa5.Dotegocykludodanoprzedstawieniawarkadzieprezbiterium.Napilastrze północnym, sąsiadującym z dawnymkapitularzem,umieszczonowizerunekChrystusa–prepozytakolegiumapostolskiego(il.217).PodmalowidłemumieszczonopodpisCaputAnguli,którytworzycałośćzwcześniejszymfragmentemwersuzPsalmu117:Lapidemquemreprobaverunt[aedificantes],hicfactusest[in],wypisanympierwotnienafilakteriitrzymanejprzez ukazanąpowyżejfiguręanioła.Naprzeciwnamalowano Marię(il.218)zpodpisemDomusDeiiumieszczonąpowyżej,wrękachanioła,parafraząwersuzKsięgiRodzaju(28,22):Etlapis iste Jacob vocabitur.Wedługtych 5Revelationes1680, s. 580. ? 217. Kraków, kościół św. Anny, prezbiterium,Chrystus, mal. Karol Dan- kwart, fot. M. Kurzej 218. Kraków,kościółśw. Anny,prezbiterium, Matka Boska, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 219. Kraków,kościółśw. Anny,kaplica Matki Boskiej,Św.Kazimierz, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 220. Kraków, kościół św.Anny,kaplicaśw.Jana napisówChrystusiMariasąwięctymsamymkamieniem węgielnymwfundamencieKościoła,cowiążesięzprzeko dedykowanejMarii,środkowejpostronieEpistoły.War kadachłączącychjązsąsiednimiwnętrzamiznalazłysięjednakwizerunkiświętychzakonnic–Jadwigi,KingiiSalomei,atakżeśw.Kazimierza(il.219).Tenostatnibyłpatronemfundatorakaplicy,aleteższczególnymczcicielemMarii,oczymprzypomniano,umieszczającwarkadziewejściowej fragmenty przypisywanego mu hymnuOmnidie dicMariae3. SąsiednieoratoriarównieżpoświęconorodzinieJezusa.Postroniepółnocnej,międzykaplicąMariiamauzoleum Kantegouczczonośw.JanaChrzciciela(il.220).Takieumiejscowieniekaplicynależyinterpretowaćwkontek ściewspomnianegowcześniejzwiązkuobutychpostaci.ZkoleiwarkadachzaznaczonozwiązekChrzcicielazChry stusem.Nawęgarachodstronynawyukazanoichjakodzie ci(il.221),cowobecopisanychefektówluministycznych jestwyraźnąaluzjądodatichnarodzin,przypadającychna przesilenieletnieizimowe4.Zestawienietychwizerunkówmożnateżinterpretowaćjakowyrazwiarywto,żerola,którąJanmiałodegraćpoprzedzającChrystusa,byłazaplanowanaprzezOpatrznośćjeszczeprzedjegopoczęciem.ZwiązekobupostaciakcentowałteżPiskorski,wedługktóregosynZachariaszabył bliźniakiem Chrystusa,ulubionym spośród adoptowanych synów Marii: Chrzciciela,Chrzest Chrys- naniemoidentycznościichboskiejnatury1.Utożsamiony tusa, mal. KarolDankwart, fot. M.Kurzej 221.Kraków,kościół?św. Anny,kaplicaśw. Jana zwęgielnymkamieńJakubowyPiskorskiwspomniałwka zaniunakonsekracjękościoła2. Kultowi poszczególnych świętych poświęcone są kaplice przynawowe, z wyjątkiem już wspomnianej, 3 Maślińska-Nowakowa1971,s.41.Takiezdanienatematautor- stwatekstumiałteżPiskorski(Piskorski1706,s.404).Nowszepoglądynatękwestięzob.Mazurkiewicz2001.Ww.XIXprzy jednymzfilarówpodkopułowychznajdowałsiędrewnianyoł- tarzśw.Kazimierzazobrazemukazującymświętegooraztrzy- manąprzezaniołyksięgęzincipitemtegohymnu(Tylkowski Chrzciciela,Św.Jan 1863, s. 25). Chrzciciel jakodziecko, wyk.BaltazarFontana,fot. M.Kurzej 1Zob.s.207–211.DopodobnychwnioskówdoszłaMaślińska- -Nowakowa,stwierdzającżeChrystusiMariazostaliprzedsta-wieni jako kamienie bramy do Królestwa Niebieskiego (Maśliń- ska-Nowakowa1966,s.89). 2 Piskorski 1706, s. 1031. Zob. s. 263. 4 Związek dat obu przesileń z urodzinami Jana i Chrystusa byłkojarzony ze słowami proroka o Zbawicielu: „illum oportet cre-scere,meautemminui”(J3,30),któreodnoszonodosłońca, wzrastającegoodBożegoNarodzeniaizmniejszającegosięod dniaśw.Jana.Zob.Ratzinger2000,s.109. MiałataNajświętszaMatkaonychIldefonsów,którym szatęrękamiswemirobionądarowała,miałaTomaszów,których w pieluszkach słodkim imienia swego pokar memposilała,miałaoprócztakwieluinszych,mlekiempłynącychBernardów,których niebieskiej piersi swoich ambrozjejuczestnikamiczyniła:wszyscytosynowiebyliNajświętszejMatkiBoskiejzbeniaminemonymChry stusowym Janem pod Krzyżem stojącym […] ale do tegofaworuutejMatkinieprzyszli,żebysięBliźnięta mizniepokalanymBarankiem,pierworodnymmiędzywszystkimstworzeniemtejMatkiSynem,nazwaćmogli.[…]SamemutodarowanoJanowi[Chrzcicielowi]5. Napodłuczu od strony mauzoleum Kantego namalowanoputtazodnoszącymisiędoChrzcicielasłowamiMagnuscoramDomino|Praecedatanteillum,anajważniejszespotkanieichobuprzedstawionowobrazieołtarzowym.NaścianachtarczowychukazanoŚcięcieśw.Jana(il.222),orazjego„Praedicationemindeserto”6(il.223).Natympozaczasowym przedstawieniu nie ma jednak słuchaczy, aświętyspoglądakugórze,gdziewpendentywachnamalo wanoanioły,trzymającewstęgizjegosłowami(J1,20–23):NonsumegoChristus|NonElias|Nonpropheta|Egovoxclamantis.Wcentrumczaszykopuły(il.224)ukazanoaniołazodnoszącymisiędoJanasłowamiChry stusa(Mt11,11):Nonsurrexitmaior. PodrugiejstroniekaplicyMatkiBoskiejulokowano oratoriumpoświęconeśw.Józefowi,któregokultbyłstałym dopełnieniem pobożności maryjnej7.Wewszystkichscenachtegownętrzaświętemutowarzysząanioły,comożestanowićaluzjędojegocnót.WjednymzkazańPiskor skiporównywałzakonnicedoaniołów,zewzględunaich czystośćorazzwiązekzChrystusem,odwołującsiędo zdaniaśw.Bernarda„Nemoergomiretur,siangeliscom 5 Piskorski 1706, s. 711, 712. 6 Buchowski1703,k.G3v. 7 Do najbardziej spektakularnych przykładów należy Krzeszów.Zob.Kozieł2006a,s.117–128. parentur,quae angelorum Domino copulantur”8. Uwypu kleniezwiązkuśw.Józefazaniołamimogłowięcnietylko odnosićsiędojegowizji,aleteżpodkreślaćjegoszczególneprzymiotyipokazywać,żeczłowiekmożesięstaćrówny aniołom.TęostatniąkwestięPiskorskiporuszyłwinnymkazaniu,stwierdzając,że co do natury żadnym sposobem człek śmiertelny nie możebyćaniołem:bozawszeludzkiegoianielskiego stanumusibyćrozdzielenie,distinkcja;alecodołaski Boskiej i zasług ludzkich, w każdym stopniu chórówanielskich być może człowiek aniołowirówny9. 8 Piskorski 1706, s.177. 9 Piskorski 1706, s. 825, 826. ? 222. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Jana Chrzciciela,Ścięcie św. JanaChrzciciela, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 223. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Jana Chrzciciela,Św. Jan Chrzci-ciel na puszczy, wyk. Balta- zar Fontana, fot. M. Kurzej 224. Kraków, kościół św. Anny,kaplicaśw. JanaChrzciciela,Anioł, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 225. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Józefa,Św. Józef, mal. Innocenty Monti, fot. M. Kurzej 226. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Józefa,Sen św. Józefa, wyk. Balta- zar Fontana, fot. M. Kurzej 227. Kraków, kościół św.Anny,kaplicaśw.Józe-fa,Odpoczynek w drodzedo Egiptu, wyk. Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej 228. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Jó- zefa,Triumf św. Józefa, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 229. Kraków, kościół św.Anny,kaplicaśw.Józefa,Daniel, wyk. Baltazar Fon- tana, fot. M. Kurzej 230. Kraków, kościół ? św.Anny,kaplicaśw.Józefa,Św.Jacek, wyk. Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej 231. Kraków, kościółśw. Anny, kaplica św. Piotra,Łzy św. Piotra, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej W obrazie ołtarzowym, trzymanym i otoczonymprzezfiguryaniołów,ukazanowięcJózefazDzieciątkiem(il.225)wyciągającymręcekuunoszonemuprzezaniołkikrzyżowi.Świętyspoglądawdół,naaniołagrającegonawioli,aobokmniejszyaniołtrzymajegoatrybut–kwitnącąróżdżkę.NaścianachukazanoanielskiewizjeJózefa–wczasiesnu(il.226)orazucieczkidoEgiptu(il.227),awpendentywachaniołkizodnoszącymisiędotychwydarzeńnapisami–odpowiednioNolitimere|AccipeiSurge|Fuge1. 1 Zapewne napisy te miały się znajdować przy właściwych sce-nach, czyli pierwsza para po stronie południowej, a druga W kopule ukazano chwałę świętego unoszonego przez anioły(il.228),adookoła,nazłoconychmedalionach–anielskiespotkaniajegoprzodków–AbrahamaskładającegowofierzeIzaaka,DawidagrającegonaharfieorazJonaszaiDaniela(il.229).Nawęgaracharkadyłączącejkaplicęzprzedsionkiemukazanośś.AntoniegoiJacka(il.230),którzy,podobnie jakJózef,dostąpili zaszczytu wzięcia naręceDzieciątkaJezus,awpodłuczuarkadyodstronynawy namalowanomężczyznętrzymającegokłosyorazkobietę zwinogronami,porównującwtensposóbobjawieniaChrystusadojegoobecnościwpostaciacheucharystycznych. KaplicepoprzeciwległejstronienawypoświęconoświętymsymbolizującymKościółwczasachNowegoPrzymierza. Pierwszą z nich dedykowanojegopierwszemuzwierzchnikowi –św.Piotrowi,któregoszczególnyzwiązekzChrystusempodkreślonowarkadziełączącejtownętrzezkaplicąśw.Krzyża,umieszczająctamsłowaPiotraskierowanedoJezusa:Iubemevenire|AmoteDomine|TuesChristus|Peccatorsum.Ztymostatnimcytatemwiążąsięmomentysłabościświętego–zaparciesięChrystusaoraz późniejszy płacz apostoła(il.231),przedstawionewzłoconychmedalionach,umieszczonychwśróddekoracjizjegoatrybutówiparamentówliturgicznychnawęgaracharkadyodstronynawy.Zewzględunatęscenęumiejscowieniekaplicyśw.Piotranaprzeciworatoriumśw.JanaChrzciciela przypomina parę kaplic wGrodzisku,przylegającychdojaskinigrobuMarii,którepoświęconoGłosowiiŁzom,czyliChrzcicielowiipokutującejMariiMagdalenie2. Do Piotra odnoszą się teżpersonifikacjenamalowanewpodłuczuarkadyprowadzącejdokaplicyśw.Katarzyny: po północnej, a nie tak jak obecnie – po stronie zachodniej iwschowniej.Trudnorozstrzygnąć,czyichmiejscezmienionojużnaetapiewykonania,czywtrakciepóźniejszejkonserwacji. 2 Piskorski 1691a, k. I. 232. Kraków, kościół św.Anny,kaplicaśw.Pio- tra,Uwolnienieśw.Piotra, mal. Innocenty Monti, fot. M.Kurzej 233. Kraków, kościół św. Anny,kaplicaśw.Pio- tra,Przekazanie kluczyśw.Piotrowi,wyk.Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej 234. Kraków, kościół św. Anny,kaplicaśw.Pio- tra,Św.Piotruzdrawiającyparalityka, wyk. Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej 235. Kraków, kościół św.Anny,kaplicaśw.Pio- tra,Anioł z krzyżem, wyk. Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej 236.Kraków,kościółśw. Anny,kaplicaśw.Katarzyny, Św. Agnieszka, wyk. BaltazarFontana, fot. M. Kurzej 237.Kraków,kościółśw. Anny,kaplicaśw.Katarzyny, Św. Barbara, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 238. Kraków,kościółśw. Anny,ołtarzśw.Ka- tarzyny, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 239. Kraków, kościółśw. Anny, kaplica św. Katarzyny,Mistycznezaślubiny św. Katarzyny, mal. Innocenty Monti, fot. M. Kurzej 240. Kraków, kościół św.Anny,kaplicaśw.Kata- rzyny,Męczeństwośw.Ka-tarzyny, mal. Innocenty Monti, fot. M.Kurzej pierwszamakonwencjonalneatrybutyPokuty(wiązkęcierniirybę)1,drugatrzymaskałę,naktórejstoiświątyniasymbolizującatrwałośćKościoła,cojestteżoczywistąaluzjądoimieniaświętego.Wobrazieołtarzowymukazanoaniołauwalniającegoświętegozokowów(il.232),awzwieńczeniuherbfundatoraifiguręanioła,trzymającegowstęgęznapisemodnoszącymsiędoprzekazanejPiotrowiwładzy2.Samąscenęjejprzekazania,otradycyjnejikonografiitraditionisclavis,przedstawionowreliefienadjednązarkad(il.233),anaprzeciwukazanoPiotraiJanauzdrawiającychparalityka(il.234).Wpendentywachznalazłysięwizerunki aniołów trzymających atrybuty świętego:sieć 1 Maślińska-Nowakowa odmiennie zinterpretowała te postaci,błędnie odnosząc je do kaplicy św Katarzyny (Maślińska-Nowa- irybę,laskępasterską,koguta,krzyż,palmęmęczeństwaiaureolę,anagzymsie–symboleKościołapowszechnego:modelświątyniiksięgę,krzyżpatriarszyiinfułę,chorągiewiBarankaorazkluczeistułę.Wśrodkuczaszyukazanoaniołaunoszącegokrzyż(il.235)–symbolpowtórzonyporazkolejny,zapewnepoto,bypodkreślić,żeprzezmęczeństwoPiotrstałsiędoskonałymnaśladowcąChrystusa.Sąsiedniąkaplicę,znajdującąsięnaprzeciworatoriumNiepokalanego PoczęciaMarii,dedykowanośw.Katarzynie.Oba oratoria przy środkowym przęślenawywyróżnionookazalszą architekturą, wieńcząc jewyższymikopułamizlatarniami,orazdekoracjąwzbogaconąoposągiwarkadach wejściowych. Zestawienie obu kaplicmajednakcharakternietylkoartystyczny,aleprzedewszystkimideowy: są to wnętrza dedykowanebohaterskimdziewicom,wszczególnysposóbzwiązanymzChrystusem:Mariajestjegomatką,aKatarzyna–mistycznąoblubienicą.WytłumaczenietegozestawieniamożnaznaleźćwhymnieIesucoronavirginum,któregowersSpons[us]decor[us]gloria|Sponsis[que]reddens[praemia]3wypisanonawstęgachtrzymanychprzezaniołkipobokachpolaołtarza.WedługtejpieśniChrystus,zrodzonyzdziewicy,jestnietylko godnym chwały oblubieńcemrozdzielającymłaskiswoimoblubienicom,aletakżebarankiem,którypasiesięmiędzyliliami.KatarzynajestwięcdziewicąoświeconąprzezBaranka.Jakomistyczka,znającaBogabezpośrednioipokonującawdyspuciepogańskichmędrców,jestpatronkąfilozofów4,podobniejakAnnaiJanKanty.TowarzyszkamiBarankasąteżśś.Agnieszka(il.236)(trzymającatozwierzęjakoatrybut)iBarbara(il.237),którychposągiumieszczonowarkadziewejściowejwrazzpodpisamiwskazującyminaichzwiązekzmistycznymoblubieńcem:Barbaragentilium sanctorum civis,amicaimmaculatiAgni,sponsa,columba,soror/Barbara,obywatelkarodziny świętych, przyjaciółka niepokalanego Baranka, oblubienica,gołębica,siotraiAgneslectaPastorisovis,comesAgniinterliliapascentisetunusamor/Agnieszka,owcawybranaprzezPasterza, towarzyszka Baranka pasącego się między liliamiiszczególnamiłość.Wbocznycharkadachkaplicyukazanoputtatrzymająceatrybutyodnoszącesiędodwóchaspek tówświętościKatarzyny–jejmądrości:biretdoktorskiiksięgę,orazmęczeństwa:złamanekołoimiecz. Wołtarzukaplicyukazanowizjęświętej,wktórejukazujesięjejDzieciątkoJezuswyobrażonewgloriizwieńczenia nastawy(il.238).Nadprzyrodzonycharaktertegozdarzenia, kowa 1971, s. 55). 2Napis,obecniezniekształcony,pierwotniebrzmiałEtligaverisibyłfragmentemskierowanychdoPiotrasłówChrystusa,od-notowanychwEwangeliiśw.Mateusza(16,18,19):„TuesPetrus,et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferinonpraevalebuntadversuseam.EttibidaboclavesRe- polegającynaprzenikaniusięrzeczywistościziemskiejiniebiańskiej,wyrażonowsamejformieołtarza,którywdolnej częścijestklasycznąedikulą,awgórzenabieracharakteru swobodnej kompozycji rzeźbiarskiej, odrealnionejprzez gnicoelorum.Quodcumqueligaverissuperterram,eritligatum etincoelis.Etquodcumquesolverissuperterrameritsolutum et incoelis”.WedługBuchowskiego na wstędze umieszczonoinny fragment: „quodcunque solveris, eritsolutum”(Buchowski1703,k.G2r),któryjednakniemógłbysięchybananiejzmieścić. 3Napisjestobecniezniekształcony.Natematautorstwahymnuwią-zanegotradycyjnieześw.Ambrożym,zob.EarlyLatinHymns…1922,s.26oraz112,113,gdziekrytycznaedycjazkomentarzem. 4 Fürst 2002, s. 77. 241. Kraków, kościółśw. Anny, kaplica św. Katarzyny, kopuła,fot. M. Kurzej wykorzystaniepadającegozgóryświatła.NiknąceugórywstiukowychobłokachkolumnymożnainterpretowaćjakowspomnianywStarymTestamenciecolumnamnubis–słupobłoku,wktórymBógukazujesięŻydomnapustyni(Wyj13,21–22)iktóryjestpodstawąJegotronu(Koh24,7)5. Naścianachtarczowychnamalowanowizję(il.239)imęczeństwoświętej(il.240),awpendentywachprzedstawionopersonifikacjejejprzymiotów–Cnoty,Roztropności,MądrościiMądrościBoskiej.Wkopuleukazano chwałęświętejwotoczeniumuzykującychaniołóworazpostacigeniuszy(il.241),trzymającychgałęziepalmowe. Winnymmiejscukościołaupamiętnionojeszczejednąmęczennicę–św.Cecylię(il.242),przedstawionąnasuficiepodchóremmuzycznympodczasgrynaorganach,nawiązującdojejpatronatunadmuzykąkościelną. 5Natematsymbolikisłupaobłokuijegoobrazowaniazob.Fürst 2002,s.83.Wjednymzkazańnakonsekracjękościołauniwer- OstatniąkaplicęPiskorskipoświęciłswojemupatronowiorazinnymświętymorędownikomchroniącymprzedchorobami6.Wołtarzuumieszczonoobrazprzedstawiającyprzeszytestrzałamiciałośw.Sebastiana(il.243),które 242. Kraków, kościół św. Anny,Św. Cecylia, mal. Karol Dankwart, prze- malowane, fot. M. Kurzej syteckiego w Salzburgu motyw ten był kojarzony również zmi- łosierdziemMarii(Fürst2002,s.119). 6Maślińska-Nowakowa1971,s.59. 243. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św.Sebastiana,Św.Seba-stian, mal. PaoloPagani, fot. M.Kurzej 244.Kraków,koś- ciółśw.Anny,kaplica św.Sebastiana,Św.Irena, mal. Karol Dankwart, fot. M.Kurzej muaniołkiwręczająpalmęmęczeństwa.Wpodłuczacharkad namalowano popiersia innych męczenników. Są to prawdopodobniepostacizwiązanezlegendąśw.Sebastia na–młodzieńcyMarekiMarcelin,utwierdzeniprzezniegowwierze1,nawróconaZoeiktóryśzjejtowarzyszy2 orazIrena(il.244)iLucyna.ReliefnadarkadąpółnocnąprzedstawiazarażonegodżumąRocha(il.245),siedzącegowotoczeniuantycznychruin.Świętywyciągarękęwkie runkugrupyaniołków,zktórychjedenchowadopochwy mieczsymbolizującyzarazęjakowyrazgniewuBożego. Unógchoregoukazanopsaprzynoszącegomupożywienie,adalejfragmentfilaraireliefprzedstawiającyinnych zadżumionych. Naprzeciw ukazano zwłokiśw.AleksegoznalezioneprzezpapieżaInnocentego(il.246).Święty, leżącypodarkadąschodów,trzymaróżaniecorazkartę listuzwypisanymswoimimieniem.Zapostaciąpapieża ukazanodwiekobiety–napierwszymplanienajprawdopodobniejżonę,azaniąmatkęzmarłego,atakżefragmentykolumnireliefzwizerunkiemśw.JanaChrzciciela,którybyłdlaAleksegowzoremascety. Wpendentywachumieszczonofiguryaniołówzatrybutamiodnoszącymisiędosłużbywojskowejpatronakaplicy–łukiemikołczanem,hełmem,chorągwiąiwiązką rózg.Wkopuleukazanoaniołyunoszącepalmęmęczeństwa(il.247),awokółmedalionyzprzedstawieniamicnót–Cierpliwości, Stałości, Wytrwałości i Bohaterstwa(il. 248),któremożnaodnieśćdowszystkichświętychukazanychwewnętrzu.Ichdobórwynikałzapewnenietylkozewspól negopatronatunadzakaźniechorymi,alemiałteżwskazywaćnanaśladowanieChrystusawmiłosiernychuczynkach,cierpieniuimęczeństwie.Sebastianzostałskazany,bo wstawił się za prześladowanymi chrześcijanami,Aleksy 1 Maślińska-Nowakowa1971,s.59. 2 Maślińska-Nowakowa inaczej zinterpretowała te postaci, błęd-niewiążącjezlegendąśw.Katarzyny(Maślińska-Nowakowa1971,s.55),ajejidentyfikacjępowtórzyłKarpowicz(Karpowicz 1999, s. 64). W rzeczywistości należą one do ikonografii kaplicyśw.Sebastiana,oczymświadczyichautorstwo–wspólnezma- iRochrozdalimajątekubogim,atenostatniopiekowałsię chorymi, od których sięzaraził. Cocharakterystyczne,wkaplicachnieprzewidzianomiejscanaumieszczenieepitafiów,chociażprawiewszyst kie były prywatnymi fundacjami profesorów3. Miejscem pamięcioosobachzaangażowanychwpowstaniekościołastałysięzatoprzedsionki,łącząceichciągizprzęsłem frontowym,mieszczącymchórmuzyczny.NaichsklepieniachnamalowanounoszącesięnaobłokachpostacizwersetamiPsalmu84,wychwalającegopięknoprzybytkuPańskiego(il. 249):Quamdilecta tabernaculaTua|Concupiscit anima mea inatriaDomini. Malowidłatenietylkostanowąalegorycznązapowiedźwspaniałości ?245. Kraków, kościół św. Anny, kaplica św. Sebastiana,Św. Roch, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 246. Kraków,kościół św. Anny,kaplicaśw.Se- bastiana,Znalezienie ciałaśw.Aleksego, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 247. Kraków,kościółśw. Anny,kaplica lowidłamiwpozostałychpodłuczachtejkaplicy(zob.Rationes św.Sebastiana,kopuła, Perceptorum…,s. 116). 3Zob.s.52. fot. M. Kurzej 248. Kraków,kościół św. Anny, kaplica św. Se- bastiana,Bohaterstwo, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 249. Kraków,kościół?św. Anny,Umiłowanieprzybytku Pańskiego, mal. Innocenty Monti, fot. M.Kurzej 250. Kraków,kościół?św.Anny,sklepienie prezbiterium,Św.Wojciech,wyk. BaltazarFontana, fot. M. Kurzej 251. Kraków,kościółśw. Anny,sklepienie prezbiterium,Modli-twaśw.JanaKantego, wyk.BaltazarFontana, fot. M.Kurzej wystrojuwnętrza,alewprostukazujądusze,którewiel Hagiograficznywątekwystroju kościoła został rozwiniętywprezbiterium.Wzłoconychmedalionachnaskrajnych przęsłachsklepieniaukazanoczterechgłównychpatronówPolskiiLitwy:Wojciecha(il.250),Stanisława,FlorianaiKazimierza.Wyeksponowanieichpostacimiałozapewne przypominać,żekościółakademickibudowanozeskładekobywatelicałejRzeczypospolitej,doktórejnależypatronatnaduczelnią,podkreślającwtensposóbjejwyjątkowe znaczenie w skali całego kraju2. Starannie wykształcony icnotliwykrólewiczmógłteżbyćstawianyjakoprzykład uczącejsięmłodzieży. Podśrodkowym freskiem ze sceną NiepokalanegoPoczęcia,wwiększychowalach,trzymanychprzezfiguryaniołówustawionenagzymsieunasadygurtów,przedstawionoczterechświętych czcicieli Matki Boskiej doświadczającychwizji.JanKanty,wtowarzystwieaniołatrzymającegowie niec,modlisięprzedobrazemMariizDzieciątkiem(il.251), anadwóchkolejnychtarczachpostaciteukazująsięwśród obłokówJackowiiSzymonowizLipnicy.Naczwartejwy obrażonoStanisławaKostkęprzyjmującegoKomunięzrąk anioła,azajegoplecamiputtowskazującerękaminaniegooraz malowidło sklepienne. Ukazanie czcicieli wizerunkówwpobliżuscenobrazującychWcielenieChrystusawspółgra zpoglądamiśw.JanaDamascena,którywtraktacieDefideorthodoxadowodził,żekultobrazówjestuprawomocniony przez towydarzenie3. WizerunkiczterechgłównychpatronówRzeczypospoli tejzostałypowtórzonetakżewformiefigur:śś.Kazimierza(il.252)iFlorianaustawionychnafasadzieorazWojciechaiStanisławapobokachołtarzagłównego.Postumenty dwóchostatnichbyłyopatrzoneniezachowanymiobecnie biącpięknoprzybytkuPańskiegopragnąprzebywaćwjego przedsionku1. 1 O doskonałym zrozumieniutegokonceptu świadczy umieszcze-nietamdwóchnajstarszychwkościeleepitafiówPiskorskiegoiKrupeckiego. 2PatronatRzeczypospolitejnaduniwersytetemokazałsiębyćdecydującym argumentem w sporze z jezuitami, gdyż pozwoliłoddaćsprawędorozstrzygnięciasejmu,którybyłprzychylny akademikom. Został on potwierdzony konstytucją sejmową z17III1633(zob.Załęski1908,s.66). 3 Zob. Krasny 2016, s. 54–56. 252. Kraków,kościół św. Anny, fasada,Św. Ka-zimierz, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 253. Kraków,kościółśw.Anny,prezbiterium, Św. Stanisław, oświetlenie ok. 8 V, fot. M. Kurzej 254. Kraków,kościółśw.Anny,oświetlenie wnętrza ok. 8V,fot. M.Kurzej 255. Kraków,kościółśw.Anny,prezbiterium,Św.Wojciech,oświet- lenie ok. 3 iV, fot. M.Kurzej 256. Kraków,kościół św.Anny,wnętrzekopuły,fot. M.Kurzej 257. Kraków,kościół św. Anny,kopuła,Męstwo, mal.KarolDankwart, fot. M. Kurzej inskrypcjami,któreodnosiłysiędoichatrybutóworazopiekisprawowanejnadkrajem:IstuleoCymbamLechisu-peraequorenantem,|Intutum,sanctodirigeremigio/Bez-piecznie kieruj Twoim świętym wiosłem łódź Lecha płynącąprzezwiślanewodyorazImperio,VirSancte,Tuopariturnasepultum;|QuiPateresPatriae,lausquesalusqueTuae/MężuŚwięty,któryjesteśOjcemOjczyzny,naTwójrozkazgróbwydajezmarłego;Twojajestchwałaizbawienie1. Podwojeniewizerunkówtychświętychwydajesięwprogramiekościołatrudnądowyjaśnienianiekonsekwencją.Figurywprezbiteriumwykonanowspółcześnieztyminafasadzie,trzylatapoozdobieniusklepienia2,copo 1 Buchowski 1703, k. H4v. Najpewniej pierwotnym atrybutem Wojciecha było więc wiosło. 2 Kurzej 2012a, s. 402, 403. 258. Kraków,kościółśw. Anny,kopuła,TrójcaŚwięta, mal. Karol Dankwart, fot. M.Kurzej 259. Kraków,kościółśw.Anny,kopuła,Chwała BarankaOfiarnego,mal.KarolDankwart, fot. M.Kurzej zwalaprzypuszczać,żeniebyłyoneczęściąpierwotnegoprogramu.Niemniejodgrywająonewewnętrzubardzoistotnąrolę,podkreślonąjeszczeprzezichbezpośrednieoświetleniezokienkopuły3.Dziękiniemupostaćbiskupakrakowskiegowydobywasięzmrokuwdniachokołojegoświętaobchodzonego8V(il.253,254),afiguręapostołaPrusówwyróżnionopadającymnańświatłemokoło3IV(il.255),przypominającjegowyświęcenienabiskupaPragi. Można więc przypuszczać, żePiskorski,zadowolonyzoddziaływaniaefektówświetlnychnawcześniejzrealizo 3 EfekttenzostałzaobserwowanyprzezZofięMaślińską-Nowa- kową, która nie skojarzyła ich jednak z konkretnymi datami(Maślińska-Nowakowa 1966, s.24). wanychołtarzach,postanowiłdodaćdonichkolejnedwa,aprzedstawionychświętychwybrałbiorącpoduwagęczas,wktórymsłońcebędziepadałonaichfigury.Jestrównież prawdopodobne, że chcianozasugerować skojarzeniedwóchkolejnychpatronówukazanychnafasadzieztymiprzedstawionymipobokachołtarza.Stanisławbyłbyprezentowany przede wszystkim jakomęczennik,przezzestawieniezFlorianem,wspominanymwKościelezaledwieczterydniwcześniej.ZkoleiWojciech,podobniejak Kazimierz, uchodził za szczególnegoczcicielaMarii,ze względu na przypisywane muautorstwoBogurodzicy.Połączenie wszystkich wątków zobrazowano wkopu le(il.256),zaplanowanejjakodominantabudowlinietylkopodwzględemkompozycyjnym,aleteżideowym. ?260. Kraków, kościół św. Anny,kopuła,Święci, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 261. Kraków,kościół św. Anny,kopuła,Święci, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 262. Kraków,kościół św. Anny,latarnia,Aniołkiunoszące księgę i lampę, mal.KarolDankwart, fot. M. Kurzej Wpendentywachnamalowanopersonifikacjecnótkardynalnych–Umiarkowania,Roztropności,SprawiedliwościiMęstwa(il.257).Zestawtenjestoczywiściezupełnieobiegowy,alewkontekścieinnychelementów wystrojukościołanależypamiętać,żezostałonzaczerp niętyzKsięgiMądrości(8,5),gdzieowecnotyokreślonojako dzieła Mądrości. Znajdujące się powyżej malowidłowczaszyjestwięcobjawieniemprawdyoBoguutożsamionemuzNajwyższąMądrością.ŹródłamiwiedzyonimjestPismoŚwięteorazdziełamądrościKościoła,jakimi byłysoboryustalającepodstawowedogmatywiary.Dla tegomiędzyoknamitamburuukazanoaniołytrzymająceksięgiznazwamiczterechpierwszychsoborówpowszech nych–nicejskiego(il.62),konstantynopolitańskiego,efeskiegoichalcedońskiego.Uchwaloneprzezniedogmaty(BóstwoChrystusa,BóstwoDuchaŚwiętego,dwienatury Chrystusaorazichnierozdzielność)staranosięzobrazowaćwczaszykopuły. Postroniepółnocnej,widocznejnajpierwdlawiernegopodchodzącegoznawy,ukazanosiedzącychnaobłokach BogaOjcaiChrystusa,nadnimiDuchaŚwiętegowglo rii,anaprawoodChrystusaMatkęBoskąwyciągającądoniegoręcewgeściewstawiennictwa(il.258).Najejpostać wskazujeaniołnamalowanyponiżejTrójcy,zfragmentemekliptykizeznakamiLwaiPanny,któremożnaodczytywaćjakoaluzjędoMariiiChrystusa.Obejmująoneokres, wktórymobchodzisięświętaWniebowzięciaiNarodzeniaMatkiBoskiejorazPrzemienieniaPańskiego,alemogąbyćteżinterpretowanejakoaluzjedoobupostaci.PannabyłaoczywiścieznakiemMariiialuzjądojejdziewictwa,nato miastLewodnosiłsiędoChrystusaskojarzonegozLwemJudywApokalipsieśw.Jana(5,5).ŚwiętaPrzemienienia PańskiegoiNarodzeniaMariiwiążąsięzkwestiąnaturyChrystusaijegoMatki.TodrugiezostałoprzezPiskorskie gouczczonekazaniem,wktórymumieściłoninteresujący wywódopochodzeniuinaturzeBogurodzicy,będącybyćmożekluczemdowyeksponowaniajejpostaciobokosóbTrójcy1.Popołudniowejstronieczaszynamalowanoołtarzofiarny,naktórymleżykrzyż,ananimBaranekotoczonypoświatąznapisemGLORIAHAECESTOMNIBUSSANCTISEIUS(il.259).Pomiędzytymigłównymiscenaminamalo wanoświętychibłogosławionych,m.in.JanaChrzciciela, Szczepana,Wawrzyńca,Stanisława,Wojciecha,Floriana,Kazimierza, Sebastiana, Stanisława Kostkę, Jacka, SzymonazLipnicy,MichałaGiedroycia,azapewnetakżeStanisława Kazimierczyka,ŚwiętosławaMilczącegoiIzajaszaBonera(il.260),apoprzeciwnejstroniekopułyapostołówPiotra,Pawła,Jana,Jakuba,Andrzeja,Bartłomieja,Tomasza,atakżeAmbrożego,TomaszazAkwinu,Augustyna,JanaKantego,Jadwigę,Salomeę,KingęiKatarzynę(il.261).ZaMariąukazanoteżengrisaillekilkapostacizeStarego Wyżej,wokółotworulatarnirozmieszczonoczterygrupyaniołów,rozrzucających kwiaty oraz gałązki palmowe iunoszącychksięgi.Księgęwrazzlampąunoszoneprzezaniołki namalowanoteżwkopułcelatarni(il.262).WyobrażenieBarankawotoczeniuświętych–symbolizującychKościółTriumfujący–współgrazfragmentemopisukościoładuchowego,któryPiskorskizawarłwkazaniunakonsekrację: NaniebiemniejszymtejŚwiątnicePańskiej, to jest wmniejszymchórzeKościołategożywemikoloramiwyrażony,słonecznymipromieniamiwokołootoczony Baranek, a przy nim Oblubienica strojem wszystkichpiękności Niebieskich na gody jegoprzygotowana”2. * * * Podsumowującpowyższąanalizęmożnastwierdzić,żewy strójkościołaśw.AnnyjestwykłademnatematMądrości, wktórymporuszonotrzyzasadniczekwestie:genezęMądrości,jejpochodzenieodBogaiutożsamieniezWcielo nymSłowem–Chrystusem;nauczanieiprzekazywanie MądrościorazdrogędoMądrościpoprzeznaśladowanie Chrystusaiświętych,atakżetriumfichwałęMądrościwaspekcieponadczasowymorazjakowydarzeniekończącedziejeświata.Głównewątkitegowykładuniezostały jednakpoprowadzonewzdłużnajbardziejoczywistejosikompozycyjnejkościoła,łączącejwejściezołtarzemgłów nym,alerozplanowanewewnętrzu,zgodniezlogikąkom pozycyjnąjegoarchitekturyizmożliwościąwykorzystanianaturalnegooświetlenia.Wtensposóbtrudniejbyłoje wcałościdostrzeciprzeanalizować,alezatołatwiejwykorzystaćwhomiletyce,ponieważwnętrzekościołamogło służyćzakaznodziejskipałacpamięci3. Testamentu–m.in.AdamaiEwęorazMojżeszaiDawida. 2 Piskorski 1706, s. 1041. 1Zob.s.208. 3Natemattejkoncepcjizob.Smith2002,s.38. Wprogramiekościołamożnałatwoodnaleźćklasyczne elementy konstrukcji retorycznej.Jakojej wprowadzenie możnainterpretowaćnapisnafasadziewspominającypostaciśś.AnnyiJana,ajakoopowieść–sugestię,żedziękiich wstawiennictwu wierny możne osiągnąć doskonałość moralnąinaukową.Dowodemjestprzedstawienieobojga świętychjakoteologów,którzypoznaliprawdywiarydziękiobjawieniu,atakżewskazanieroliuniwersytetujakoichdepozytariusza,któryprzechowujenatchnionepismaJanaorazjegorelikwie.Konkluzjąipuentąprogramujestświatło,użytejakoefektfizyczny,alerozumianejakosymbolteologiczny.Oznacza ono również wiedzę, uwidaczniając działanieOpatrzności,którazwiązaładatyżyciaKantego zprzesileniami,atakżewskazującnapochodzenieoświe ceniaisposóbjegoprzekazywania. Drugąwyraźnącechąprogramukościołajestjegowarstwowość, umożliwiająca dostosowanie przekazu do możliwościróżnychgrupodbiorców.Dopewnegostopniamógłonbyćzrozumiałydlaprostychwiernych,podczasgdywykształconyobserwatorodkrywałkolejnepoziomy ukrytychznaczeń.Skierowanojeprzedewszystkimdokolejnychpokoleńakademickichteologów,azwłaszczadokanoników miejscowejkapituły,którzy spędzając najwięcejczasuwewnętrzu,moglioglądaćjegodekoracjeoróżnychporachdniairoku. * * * Programtreściowykościołaśw.Annymożnaśmiałouznaćzajedenznajciekawszychinajoryginalniejszych, jakiekiedykolwiekzrealizowanowEuropie.Jegowątki zostały poprowadzone z dużą pomysłowością i dalekoodjakichkolwiekschematów.Niedasięwięcwskazaćdla nichwyraźnychpierwowzorów,amożliwewydajesięjedynieprzedstawienieogólnegokontekstudlaniektórychzkoncepcji. Uwypukleniewprogramiekościołagłównychmomentówastronomicznychrokuprzypominajedenzkoncep tówkaznodziejskichproponowanychprzezEmmanuelaTesaura.Punktemwyjściajestdlaniegopytanie„CheilSalvatorenacque,quandol’humanamalitiaerapervenuta all’ultimosegno”–dlaczegoBógprzyszedłnaświatwtedy,gdyludzkośćbyławstanienajgorszegonajgłębszegoupad ku,októrymświadczyłoniemalzupełneporzucenieprawanaturalnegoprzezpoganiprawaBoskiegoprzezŻydów?Mówcazalecałużyciemetaforynapodstawieproporcji,przenoszącejokreshistorycznynaokresrokusłonecznego: tu facilmente rifletterai sopra la circonstanza del tempo ilsoleperilMessiaetladiurnaluceperlagratia,nefor meraiquestoargutoetconcettosoargomento,cheilSoldellaGratiadoveanascere,quandolamalitiahumanaera giuntaall’estremo,chefulatemaproposta4. oddasz to łatwo na podstawie okoliczności czasu, w którym urodził się Chrystus, czyli w momencie pośrodku nocyzimo- wegoprzesilenia,kiedynocnaciemnośćjestrozciągniętado największej długości, a słońce z najdalszego tropiku zaczyna donaswracaćiwydłużaćdzieńaskracaćnoc.Ajeślidlaoży-wieniategopomysłumetaforąproporcjiweźmieszciemnośćzagrzech,słońcezaZbawicielaiświatłodniazałaskę,złożysztębłyskotliwąipomysłowątezę,żeSłońceŁaskimusiałouro-dzić się wtedy, gdy upadek ludzkości osiągnął ekstremum, co było proponowanymtematem. TenTesaurowskikonceptznałkrakowskifranciszkaninBazyliRychlewicz,którywykorzystałgowjednymzkazańwydanychwr.16895,awięcbezpośrednioprzedrozpoczę ciembudowykościołaśw.Anny: Takjakwczasie,kiedynocjestnajdłuższa,słońce,najbardziejodnasoddalonezaczęłodonaswracaći,ukróciw szyciemności,wydłużaćdzień,takwtymsamymczasie, kiedynieprawośćludzkaosiągnęłanajwyższystopień, najłaskawszy Zbawiciel, prawdziwe Słońceprzewyższająceto,któreświecinaniebie,wczasieprzesilenia wBetlejemzechciałpowrócićdonas,bypromieniami swejłaskiukrócićciemnościgrzechu.[…]tanocdługaznaczyła utratną, zgubną, nieszczęśliwą grzechu wszelakiegonoc,któratowszelkązłościąbywszynapełniona iprzyczyniona,jakonanajwiększązbrodniwszelakich wzbiłasię,wyniosłaipodniosłagórę;więcdziś,kiedy sięChrystusnarodził,tanocna,abywięcejpoświecie niegrasowała,anisiętakdługoniewlekła,odpadłaod swejwielkościgóra,siłajejtakobszernaskróconajestizniszczona6. Wniektórychpunktachprogramkościołaśw.Annymógł byćinspirowanywspółczesnąhomiletyką.Jednymzkrakowskichmistrzówambonybyłreformataiwybitnymario logFranciszekRychłowski,zapewneznanyPiskorskiemu wzwiązkuzjegoudziałemwuroczystościpoświęceniaka mieniawęgielnegopodkościółReformatówwKrakowie7. Wjednymzkazań,któregopunktemwyjściabyłfragmentEwangeliiśw.Łukasza(2,41–50),wspominającyoznalezie niuJezusainmediodoctorum.Rychłowskizgrabniepowią załwątekszukaniaJezusaprzezpokutującegogrzesznika in cui Christo nacque: cioe nel punto di mezzanotte, delsolstitiohiemale,quandol’ombranotturna,essendogiuntaall’ultimalunghezza,ilsoledaltropicopi?remotoincominciarivolgersi?noietallungandoilgiorno,rac corcialanotte.Chesetuconlaviuezzadeltuoingegnopermetaforadiproportioneprendil’ombraperilpeccato, 4 Tesauro 1664, s. 591. 5 Pawlak 2005, s. 275. 6 Rychlewicz 1689, s. 185–189. 7Piskorskinapisałztejokazjiodę(Piskorski1666),aRychłowski jako prowincjał przyjmował fundację krakowską(Panuś2009,s.531). 263. Rzym, pałac Barberinich,MądrośćBoża w otoczeniu Cnót, mal. Andrea Sacchi,fot.Livioandronico2013 264. Rzym, biblioteka Sapienzy (Aleksandryj- ska),TriumfWiary, mal. Clemente Maioli, fot. wg https://goo.gl/BA3Lq9 zpostaciamiczterechdoktorówsymbolizującymidziałania pobożnegoumysłu,któryposzukujeBoga1: rozumnaszgdypoznawarzeczystworzonejakiesąwsobie–jestdoktorphilozophiej;gdypoznawaBogajakijestwsobie–jestdoktortheologiej,gdypoznawagrzechy ipokutęjakiesąwsobie–jestdoktormedycyny,gdypoznawa,coczłowiekpowinienBogu–jestdoktorprawa2. Toskojarzenieczterechwydziałówuniwersytetuzmoralną drogądozbawieniajestzbieżnezpomysłemnaaranżację mauzoleumśw.JanaKantego,wktórej„quatuordoctoralesstatuae”niosąwiernymrelikwieświętego,któregomądrość możeichpoprowadzićkuNajwyższemu. NiecopóźniejRychłowskiopublikowałzbiórkazańma ryjnych,zktórychażczteryopatrzyłmottemLibergenera-tionisJesuChristi,wróżnysposóbrozwijającmetaforęMariijakoksięgi3.Wjednymznich,naświętoNiepokalanegoPoczęcia, akcentował preegzystencję Marii, porównując ją do pierwszegowydania: […]każdejrzeczystworzonejmaPanBógwrozumieswoimideamaboegemplarz,wedługktóregorzeczkażdą sprawujenaświecie.[…]PierwszatedyedycjatejKsięgi naszejPannyPrzenajświętszejbyławdrukarniniebieskiej,wrozumieBogaOjcaniebieskiego.Apierwszanietylko względeminszychedycyj[…]aleteżpierwszawzględemwszystkichrzeczyszczerzestworzonych[…]Drugaedycja,drugiewydanietejKsięgijestdniadzisiejszego, kiedysiępoczynataPannawżywociematkiAnnyświętej.[…]inprimaeditione,wpierwszymwydaniumiała tylkoPannaPrzenajświętszaessecognitumdiminutuminmenteDei,aletujużdziśmawiększeesseexistentiaereale,tojestjużmabytnośćsamąrzeczą[…].AlePannyPrzenajświętszejedycjawtóraniebyłacastigataani 1 Panuś 2009, s. 535. 2 Rychłowski1664,s.82. 3 Natemattychkazańzob.Pawlak2002. emendata,niebyłapoprawiona,boaniinprimam,aniinsecundameditionem,niewdarłsięerrorgrzechupier worodnego[…]4. Podobniejakpismateoretyczneihomiletyczne,równieżprogramyinnychdziełsztukistanowiądlakonceptuułożo negoprzezPiskorskiegoraczejodległeodpowiedniki.Wartojednakwskazaćnakilkaprzykładówzastosowaniapodobnejtematyki,którestanowiądlakrakowskiejkolegiaty szerszykontekstideowy.Najistotniejszągrupąwśródnich sąprzedstawieniaukazująceboskiepochodzenieMądrościorazsposobyjejobjawianiaiprzekazywania.UpodstawichpopularnościleżysłynnyfreskAndreiSacchiego(il.263), wykonanynazlecenieFrancescaBarberiniegowrzymskiejsiedzibierodu.NamalowanatamalegoriaMądrościBo żejmiałapokazywać,żetoonawybrałaBarberinichdo 4 Rychłowski1667,s.9–11. ?265. Hradisko, klasztor Norbertanów, bibliote- ka,Adoracja Dzieciątka, mal. Innocenty Monti, fot. Palickap 266. Praga,Strachów,klasztorNorbertanów,bi- blioteka,TriumfMądrości, mal. Franz Anton Maul- bertsch, fot. M.Kurzej 267. Rzym, kościółśw.Iwona wSapienzy, proj.FrancescoBorromini, wnętrze, fot. M.Kurzej 268. Rzym, kościół?św.IwonawSapienzy, proj.FrancescoBorro- mini, latarniakopuły,fot. M.Kurzej 269. Rzym, kościółśw.Iwona wSapienzy, rządzeniaKościołemwswoimimieniu.Autortegokon ceptuniejestznany,alemożnaprzyjąć,żeniebyłnimsamartysta1. UosobionaMądrośćbyłateżczęstoutożsamianazChrys tusem,któregoprzedstawieniajakoNajwyższegoNauczycielapojawiająsięwikonografiiszkolnej.CharakterystycznymprzykłademjesttezastudentówfilozofiikolegiumjezuickiegoweWrocławiuzr.1666,wyrytowanawedług rysunku Michaela Willmanna. Ukazuje ona Chrystusa na tronieSalomonastojącymprzedświątyniąMądrościoraz putta,którezjegopoleceniaucząludziróżnychnauk2. WątekpochodzeniaMądrościbyłczęstymmotywemwdekoracjachbibliotek3.Przykłademmożebyćchociażby librariarzymskiejSapienzy(il.264),naktórejsklepieniuClementeMaiolinamalowałwr.16644DuchaŚwiętegoiReligięjakoźródłoobjawieniaEwangelistów,wiedzydoktorówKościołaorazcnótteologalnych.Wymownesąteżosiemnastowiecznedziełamorawskie,którezebrałaMicha elaLoudová.NajstarszymznichjestsalaopactwaNorbertanówwHradiskukołoOłomuńca,ozdobionawl.1702– 1 Haskell 1963, s. 50. Jan Białostocki domyślał się źródeł tego konceptu w poezji Sarbiewskiego (Białostocki 2001, s. 446). 2 Zelenková 2008, 871–874. 1704 przez Baltazara Fontanę i Innocentego Montiego wedługprogramuułożonegonajprawdopodobniejprzezzakonnegomalarzaikonceptoraDyonýsaStraussa.PośrodkusklepieniaukazanotamhierogramIHSwypisanynapo staciMarii,opatrzonejlemmąDisciturverboSapientiauno.MatceBoskiejtowarzysząOjcowieKościołaiEwangeliści, aprzykrótszychbokachsaliukazanozałożycielazakonu–św.NorbertaipatronakościoławHradisku–św.Szczepana.Pierwszyzostałprzedstawionyjakokaznodzieja,zhasłemIpseeratduxverbi,adrugiprzyjmowanyjestprzezChrystu sawniebie,ponieważTestimoniumperhibuitdeverbo.Uzupełnieniemprogramusąm.in.scenyNarodzenia(il.265),OfiaryiTriumfuChrystusajakoWcielonegoSłowaorazpowtarzającysięmotywksięgi5.Świetnymprzykłademsąrównieżmalowidłalibrariipraskiejkapitułykatedralnej,wykonanewr.1725przezJanaEzechielaVodňanskiegowe długprogramuułożonegoprzezMichaelaAdamaFranckazFranckensteinu.Ichcentralnascena,opatrzonalemmąElabrislibrisquevenit,ukazujeMądrośćwychodzącązustBogaOjca,apobokachprzedstawionom.in.wręczenie objawionychksiągMojżeszowiiśw.JanowiChrzcicielowi6.Podobniezaplanowanorównieżprogramybiblio tekwklasztorachFranciszkanówiKapucynówwBrnie. Miłosierdzieśw.Iwona,mal. 3Natematikonografiiwnętrzbibliotecznychzob.np.Warncke PietrodaCortonaiin., fot.M.Kurzej 1992. 4Zob.Benedetti2008,s.73. 5 Loudová 2003, s. 10–26. 6 Šeferisová Loudová, Suchánek 2009. 270. Latarnia aleksandryj-ska, ryc. PhillipsaGallegowg rys.Maartena van Heemskerka Pierwsza,ozdabianaodlat30.do50.w.XVIII,składasięzsalidolnej,wktórejprzedstawionoWiaręjakopoczątekMądrości,igórnej,będącejjejsymbolicznymdomemiświątynią.Druga,z2.połowylat60.,mieścimalowidłoukazującewizytęśw.TomaszazAkwinuuśw.Bonawentury,którywyjawiłdominikaninowi,żeźródłemjegomądrościjestUkrzyżowanyChrystus7.NatymtlewidaćwyjątkowośćdekoracjibibliotekiopactwaNorbertanówwLouce,wykonanejwlatach70.wedługprogramuGeorgaNorbertaKorberaprzezFranzaAntonaMaulbertscha,którypowtórzyłgopóźniejnapraskimStrachowie(il.266).MądrośćpostawionotamnawetwyżejniżWiarę,ukazująctępierwszącnotęjakoźródłoduchowegorozwojuludzkości8.Zbliżonatematykabyłateżczasemstosowanawwystrojachkościołówszkolnych.Wśródnichciekawym,choćbardzoodległymodpowiednikiem(zarównochronologicznie,jakigeograficznie)jestprogramkościołaBernardynówwSewillizlat20.w.XVII,którybyłdlazakonuważnymośrodkiemstudiówteologicznych.Połączonownimtemat mądrościidążeniadowiedzyzpostaciamizakonnychuczonych,szczególnieeksponującpatrona–św.Bonawenturę9.Ważniejszympunktemodniesieniajestdlakrakowskiejkolegiatynajsłynniejszaświątyniauniwersytecka,czylikościółrzymskiejSapienzy(il.267),budowanyprzezFrancescaBorrominiegowl.1624–1649iwykańczanydo r. 1660.MusiałonbyćznanyPiskorskiemujakogłównemiejsce uroczystości uniwersyteckich. Interpretacja jego treściideowychbyłaprzedmiotemwieluopracowań,które przeważnieskupiałysięnasymboliceformarchitektonicznych,azwłaszczarzutuispiralnegozwieńczeniakopuły(il.268).Mimoróżnicwodczytaniuichsymbolikibadaczegeneralniezgadzalisięcodozwiązkuarchitekturykościoła zMądrością.RzutskojarzonozzarysempieczęciSalomo na wpisanej w kształt heraldycznej pszczoły Barberinich,acałośćinterpretowanojakoreminiscencjęwzniesionejprzeztegokrólaŚwiątyniJerozolimskiejorazteżŚwiąty niMądrościwedługopisuwPsychomachiiPrudencjusza.SkojarzeniezMądrościąmiałobyćpierwotniepodkre śloneprzezinskrypcjezKsięgiPrzysłów(np.naportalu 7 Loudová 2003, s. 93–128,163–170. 8Loudová2003,s.207. 9 Fernández López 2002, s. 89–97; Witko2016. 271. Salzburg,kościółuni- wersytecki,fot.M.Kurzej 272. Salzburg,kościół?uniwersytecki, ołtarz, wyk. Diego Francesco Carlone i Paolod’Allio,fot. M.Kurzej 273. Monachium, kościółśw.Michała, fot. M.Kurzej Sapientiaaedficavitsibidomum)1,atakżepołączonezpo staciąpatrona.Iwo,prawnikzBretanii,określanyczasem jakochrześcijańskiSalomon,znanybyłzmiłosierdziadlaubogich,którychbezpłatniereprezentował.Naobrazieołtarzowymnamalowanogowięcpodczasprzyjmowaniaodnichwnioskówprocesowych2,podprzedstawieniemChrystusawskazującegonaotwartąksięgętrzymanąprzezjednegozeświętych(il.269).Płótno,opatrzonelemmąInitium Sapientiae Timor Domini, ukazuje więcmiłosier 1 Orlin Johnson 1982; Herz 1989, s. 150, 151; Azzaro 2008. 2 Zob. Orlin Johnson 1982, s. 105–107. dziewynikającezbojaźniBożejjakopoczątekdrogido oświecenia. Spiralawieńczącabryłękościołaistanowiącajejnaj bardziejcharakterystycznyelementjużww.XVIIbyła interpretowanajakonawiązaniedolatarnialeksandryjskiej3. Można przypuszczać, że jego źródłem formalnymbyłarycinaMaartenavanHeemskerkazpopularnegocy kluukazującegocudaświata4(il.270),aideowym–fakt,żewbudynkuuniwersyteckimmusiałasięznaleźćdobrze wyposażona biblioteka, która budziła kolejne skojarzenie zAleksandrią5.Możliwe,żesamkształtspiralibyłzamierzoną metaforą naukowego poznania, które wznosi sięcorazwyżej,zataczającstopniowowęższekręgi6.Jejcha rakterystyczne zwieńczenie w formie korony utworzonej zpłomienimogłobyćźródłempodobnegorozwiązaniana szczyciekopułykościołaśw.Anny(il.49). Szczególnieważnympunktemodniesieniadlakolegia tyśw.AnnywydajesiękościółuniwersyteckiwSalzburgu 3 Connors 1996, s. 668. 4 Wewcześniejszej literaturze wskazywano na ryciny ukazującewieżęBabel,aleAlexandraHerzsłuszniezauważyła,żetakie skojarzenieniemogłobyćzamierzone,zewzględunajedno-znacznie negatywne konotacje tej budowli (Herz 1989, s.150). 5 Biblioteka Sapienzy, zwana Aleksandryjską od imienia Alek-sandraVIII,powstała już po wzniesieniu latarni za pontyfikatuInnocentegoX(zob.Connors1996,s.669;Benedetti2008). 6 Zob.Azzaro2008,s.67. 274. Rzym, kościółImienia Jezus, apsyda,TriumfBaranka Apokaliptycznego, mal. Giovanni Battista Gaulli, fot. M.Kurzej (il.271),wzniesionywl.1696–1707.Jegoprogramstałsiętematemobszernego opracowania autorstwaUlrichaFürsta, aleinterpretacjatego badacza nie jest wpełniprzekonująca, gdyż została oparta na słabej podstawie źródłowej7.Wodróżnieniuodprzykładukrakowskiego niemogłajejbowiemdostarczyćanalizapoglądówkonceptora,któregonieudałosięzidentyfikować,aniksiążka wydanazokazjikonsekracji.Druksalzburskiniezawiera bowiemrelacjiopowstaniukościołaanijegoopisu,askładasięgłównieztekstówkazańwygłoszonychwoktawie konsekracji8. W porównaniu z kościołemśw.Anny Kollegienkirche maskromniejszyprogramikonograficzny,alezatowspanialsząarchitekturę,toteżFürstskupiłsięnainterpretacjijejform,przyjmując,żewewnętrzuświadomiezrezygnowano zfresków,by nie zakłócać efektu architektonicznego9.Takiezałożenieniemajednakoparciawźródłach,podobniejakprzedstawioneprzezbadaczainterpretacjeposzczególnychrozwiązańarchitektonicznych.Przykłademmoże byćuznanieartykulacjiścianbocznychnawyiprezbiteriumza przykład w pełni świadomego wykorzystania motywułukutriumfalnegowrazzjegosymboliką.Stałosięono podstawądookreśleniaznajdującychsięzatymiściana 7 Zob. Fürst 2002, s. 57–130. 8 Zob. np. Talhamer 1707. 9 Fürst 2002, s. 60. mikaplicpatronówposzczególnychwydziałówmianemtriumfalnychgmachówczterechfakultetówiuznaniacałe gokościołaza„pomnikakademickiejwspaniałości”10.Tenostatniwniosekjestoczywiścieuprawnionyprzezsamą funkcjękościoła,aletylkowsensienajbardziejogólnym, wktórymkażdybudynekjestpomnikiemwspaniałościswojegotwórcyiwłaściciela. WkontekściekrakowskimKollegienkirchezasługujenauwagęprzedewszystkimzewzględunamaryjnewezwanie,którezostałouwidocznionewewspaniałejdekoracjiapsydy(il. 272), stanowiącej bezkonkurencyjną dominantę wnę trza,aleteżdałoasumptdorozwinięciaszerokichskojarzeńprezentującychMatkęBoskąjakopatronkęuniwersytetu.ZdaniemFürstaumieszczeniejejfigurynatleoknawsilnymnaturalnymświetlejestświadomymnawiązaniemdo cytatuzKsięgiMądrości(7,26)„candorestenimlucernaeetspeculumsinemaculaDeimaiestatisetimagobonitatisillius”,wedługktóregoMariajestodblaskiemwiecznegoświatłaizwierciadłemboskiegomajestatu.ZnakiemobecnościBogasąrównieżstiukowechmury,któreotaczająfiguręMatkiBoskiej.Naichznaczeniewskazujefragment zPierwszejKsięgiKrólewskiej(8,10–12),wktórymBóg napełniłświątynięjakoobłok.Flankującecałąkompozycjęmonumentalnekolumny,zktórychjednateżjestpokrytachmurami,możnainterpretowaćjakonawiązaniedosłów 10 Fürst 2002, s. 78. 275. Rzym, kościółImieniaJezus,pendentyw, Mojżesz, Jozue, Ezdraszi Nehemiasz(?), mal. Giovanni Battista Gaulli, fot. M. Kurzej 276. Krew Chrystusa,?ryc.FrançoisaSpierre’awg rys. Gianlorenza Berniniego zKsięgiKoheleta(24,7)„Egoinaltishabitavi,etthronusmeus in columnanubis”1. Uzupełnieniem tej koncepcji miało być okazałekopułowetabernakulumzfiguramipersonifikacjiwydziałówuniwersytetuorazsztukwyzwolonych,wktórymFürst dopatrzyłsię–raczejnieconawyrost–aluzjidotronu SalomonaoraztradycjicentralnychświątyńmaryjnychukonstytuowanejprzezrzymskiPanteon2.Niezależnieod tychinterpretacjitabernakulumbyłozpewnościąpostrze ganejakomiejscerzeczywistejobecnościBoga,codosko nalewpisujesięwcałąkoncepcjęołtarza.Wyraźnyzwiązek zMądrościąBożąmazatoobecnanastawazr.17383,która wpisuje się w tradycję siedmiokolumnowych ołtarzy ma ryjnychwskazującychnaskojarzeniezMądrościąBożą4.Inaczejniżwkwestiachszczegółowych,trzebasięwięczgodzićzkonkluzjąFürsta,wedługktórejpołączeniewątku NiepokalanegoPoczęciaMariiorazMądrościWiecznejiStworzonejjestkluczemdoikonografiikościołauniwersy teckiego5.Jesttoteżnajistotniejszepodobieństwołączące kościółkrakowskiisalzburski. Obieświątynieróżniłyzatomiejscowezwyczajeliturgiczne.WSalzburgukaplicepoświęconopatronomczterechwydziałów (filozoficznego Katarzynie Aleksandryjskiej,prawniczegoIwonowi,medycznegoŁukaszowiEwan geliście,ateologicznegoTomaszowizAkwinu),którychprzedstawicielezbieralisięwnichnaswojenabożeństwa6. Świątyniakrakowskamiałałączyćcałąwspólnotęakade micką,gromadzącjąwjednymwnętrzuprzygrobiepatrona,zaśfunkcjekaplicwydziałowychpełniłydopewnego stopniainnekościoły,wktórychodbywałysiępromocjelekarzyiprawników7. TematMądrościczęstołączonozescenamizApokalipsy,którejtreśćwodniesieniudopoznaniaiwiedzypowszechnieinterpretowanojużwśredniowieczu8.Wwystrojachsiedemnastowiecznych wnętrz kościelnych motywy apo kaliptyczneniesąjednakszczególnieczęste,aichznaczącą popularnośćprzyniosłodopieronastępnestulecie.JoffreySmithdopatrywałsięaluzjidoNiebiańskiejJerozolimywprezbiteriumkościołaJezuitówwMonachium(il.273),aletenaspektjegoanalizyniewydajesięprzekonujący, 1 Fürst 2002, s. 81–84. 2 Por. Fürst 2002, s. 87, 88. 3 Fürst 2002, s. 85. 4Zob.Gumiński 1972, s. 246–259. 5 Fürst 2002, s. 122. 6 Fürst 2002, s. 77. 7 Zob. s. 17. 8 Azzaro 2008, s. 51. gdyżzostałopartyjedynienaliczbieumieszczonychtam 24figurukazującychświętych9. Przełomoweznaczeniemaukończonewr.1685malowi dłoBacciciiwapsydzierzymskiegokościołaImieniaJezus(il.274),któreukazujeapokaliptycznyTriumfBaranka.FrancisHaskellzauważył,żejezuicizastosowalitentemat porazpierwszywRzymieodczasówmozaikwkościołachśw.PraksedyiMatkiBoskiejWiększej,przypuszczając,żejegowybórbyłechempierwotnejkoncepcjiAlessandra Farnesego,byapsydęozdobićwtejantycznejtechnice10. Krakowskiemalowidłojestwięcjednymzwcześniejszych przykładówzastosowaniategotematuwnowożytnymma larstwie monumentalnym, ale oprócz możliwej inspiracjizRzymumaonoteżlokalnyprecedenswpostacipłótna wklasztorzeKlarysek,którenajprawdopodobniejbyłoPiskorskiemuznane11. Interesującajestrównieżikonografiamalowidełwkopu lekościołaImieniaJezus.Gręzkonwencjąikonograficzną podjętotamjużwdekoracjipendentywów,gdzietradycyj nieukazywanoewangelistów,prorokówlubojcówKościoła.GenerałGiovanniPaoloOlivapoleciłBacciciizmieścić tamwszystkietegrupy,dodającdonichjeszczeunikatowyzestawinnychautorówbiblijnych12(il.275).Wedługwcześniejszejkoncepcjiwczaszymiałosięznaleźćprzed stawienie Ukrzyżowanego Chrystusa unoszącego się nadmorzemkrwiwypływającejzjegoran,aletemattenmógłzostaćuznanyzaniepoprawnywzwiązkuzkontrowersją wokółpismMigueladeMolinosa,którypodkreślałoczysz czającąrolękrwiZbawiciela13.Toniezwykłeprzedstawie niebyłoteżprzedmiotemszczególnejdewocjiBerniniego,którywykonałrysunekdoukazującejjerycinyFrançoisSpierre’a(il.276),awersjęmalarskąkazałpodkoniecżycia 9 Smith 2002, s. 95. 10 Haskell 1963, s. 84. 11 Zob. s. 190. ustawićwnogachłóżka,bymócjącodzienniekontemplować14.OstatecznieOlivazleciłBacciciinamalowaniewkopuleJezusaeksponującegoranyorazjegomatkidepczącejwężaiukazującejpierś(il.277),obrazującwtensposóbichpodwójnewstawiennictwo.Takiespleceniewątkuchrystologicznegozmaryjnym(obecnezresztąwprogramachwcześniejszychkościołówjezuickich15)równieżstanowiważnypunktodniesieniadlaprogramukościołaśw.Anny.Nazakończenie trzeba podkreślić, żezestawieniekrakowskiejkolegiatyznajwybitniejszymiświątyniamiozdabianymi ww.XVIIpodkreśla niezwykłośćprogramuułożonegoprzezPiskorskiego,nawetjeśliweźmiesiępoduwagęnietylkokościołyszkolne,aleteżpopularnesanktuariaimauzoleaświętych.Wznacznejmierzewynikatozfaktu,żeokolicznościhistoryczne–takiejakdługiczasrealizacjiiskomplikowanestosunkiwłasnościowe–niepozwoliłyna zrealizowanie spójnego programuwnajważniejszychbudowlachrzymskich,podobniejakuniemożliwiłyichujednolicenie pod względemartystycznym16.Wyjątkowośćprogramukościołaśw.Annymożnawięcrzeczywiścietłumaczyćszczęśliwymzbiegiemokoliczności,którywpanegirykuPodgórskiegozostałhiperbolicznienazwanyprawdziwym cudem Opatrzności Boskiej. Złożyłysięnaniegozpewnościąstosunkowokrótkiczasrealizacji,atakżesprzyjającymomentjejrozpoczęcia,którynietylkopozwoliłnaukończeniepracprzedseriąklęskpoczątkuw.XVIII,aleteżzbiegłsięzmożliwościązatrudnieniakompetentnychprojektantówiwykonawców.Decydującąrolęmiałajednakosobowośćwyjątkowoambitnegokonceptora,któryszczegółowonadzorowałcałyprocesbudowlanodekoratorski.Dziękitemuprogramkrakowskiejkolegiatyuniwersyteckiejotrzymałzupełnienowąjakość,któragdzieindziejbyłamożliwadoosiągnięciadopierownastępnymstuleciu. Ibunt de virtute in virtutem.Relikwiarz na głowęśw.Jana Kantego Autorstwoprogramutreściowegorelikwiarza(il.278)nie jestpoświadczoneźródłowo,alezdużymprawdopodobień stwemmożnajełączyćzPiskorskim,chociażbyzewzględunajegopowstaniewczasiebudowykościołaśw.Anny,którątenuczonykierowałjakodyrektorfabryki,określająckształtznaczniemniejistotnychelementówświątyniniżrelikwiarz głowy patrona uniwersytetu.Takiwniosek jest teżuprawnionyprzezzbieżnośćdekoracjipuszkizcharakterystycznymi elementami wystroju wnętrza kolegiatyoraz 277. Rzym, kościółImienia Jezus, kopuła,Wstawien-nictwo Jezusa i Marii, mal. Giovanni Battista Gaulli, fot. M.Kurzej 12Haskell1963,s.83.Tamokreślonoichjakosędziów,wrzeczywi- stościjednaksątozapewneMojżeszorazjegonastępcaJozue,kopista Ezdrasz i opisany przez tego ostatniego namiestnikNe-hemiasz. 13 Haskell 1963, s. 82. 14 Morello 2008, s. 24–27. 15JoffreySmithwskazałnamaryjno-chrystologicznądekoracjęwnętrza kościoła Jezuitów w Kolonii (Smith 2002, s.182–187). 16 Zob. s. 64. 278. Relikwiarzgłowy św. Jana Kantego, wyk. JanCeypler, fot. M. Kurzej podobieństwoprogramurelikwiarzadoinnychkonceptów autorstwa tegouczonego1. Mimożerelikwiarzjestoddawnazaliczanydonajwybitniejszychdziełpolskiegozłotnictwa2,jegoikonografianiestałasiędotychczasprzedmiotemmonograficznego opracowania.Podstawoweinformacjeotymdzieleopu blikowałMarcinTylkowski,którystwierdził,żenajegobokachukazanoscenyzżyciaświętego,apomiędzynimi personifikacjeośmiubłogosławieństw,któreszczegółowoopisał3.WandaDreckazauważyła,żekolejnośćukazanychwydarzeńzżyciaKantegozostaładostosowanadocnótisłusznieprzypuszczała,żeichukładzostałzaburzonypodczasodnawianiarelikwiarza,alepopełniłakilkabłędóww określeniu przedstawionych na puszceepizodów,które próbowała rozpoznać pomijając analizę towarzyszących iminskrypcji4.Zofia MaślińskaNowakowa zauważyła,żezespółfigureknarelikwiarzujestzbieżnyzdekoracją 1 Wyniki przedstawionej tu analizy zostały częściowoopubliko- wane jako osobny artykuł (Kurzej 2016a). 2 Zob.np.Mańkowski1955,s.492;Karpowicz1974,s.160;Samek 1986, s. 482. 3 Tylkowski 1863, s. 56, 57. 4Drecka1964,s.328–341.Wprowadzoneprzezniąokreśleniascen przyjęli późniejsibadacze. sklepienia nawy kościołaśw.Anny iodnośnymfragmentemkazania,którymPiskorskiuświetniłjegokonsekrację5.Niewszystkiezwydarzeńukazanychnaścianachrelikwiarza zostały zidentyfikowane, a znacznączęśćinskrypcjiodpisanobłędnie6.Interpretacjaprogramutreściowegorelikwiarzabyładodatkowoutrudnionazewzględunajegowadliwezestawieniepodczasnapraw,którepolegałozapewnenietylkonarozdzieleniusceniodnoszącychsiędonichfigurek,aleteżnazmianieukładureliefów,ponieważobecnieniezgadzasięonaaniznarracjążywotówKantego, ani z ewangeliczną kolejnością błogosławieństw7. Dreckauznała,żeikonografięscennarelikwiarzuzaczerpniętozżywotaKantegoautorstwaPiotraSkargi8,ale znacznie dokładniejszym wzorcem mogła być późniejsza iobszerniejszapracaautorstwaszczególnieszanowanego przezPiskorskiegoAdamaOpatowiusza.Pisarztenprzyjął układakcentującycnotyświętegoiobszernieopisałjejako etapyduchowegożywota,prowadząceczłowiekadoBoga, wyróżniając stopnie pierwsze, którymi są wiara, nadzieja imiłośćorazdrugie–roztropność,sprawiedliwość,męstwo iwstrzemięźliwość,atakżestwierdzając,żewprofesorze w tych siedmiu stopniach, za powodem tejże miłości iłaskiBożej,znajdowałysiętewszystkiecnoty,któremiżywotjegojakosiępokazało,byłozdobiony.Byłapokorawgłębokimponiżeniu,którazprawdziwegopoznania siebiesamegopochodziła.Byławzgarda,życzącsobie, abynietylkowrozsądkuludzkim,aleipowierzchowne misposobamibyłnajwzgardzeńszy.Byłaiprostota,po czuwającsięwpowinnościoddawaniaPanuBoguczciichwałyprzystojnej.Byławesołacierpliwość,poczytując sobiezaszczęście,żerzeczyprzeciwneiprześladowaniamógłdlaPanaBogacierpieć.Byłoimiłosierdzie,które znimodmłodościrosło,nieustawającwporatowaniu bliźnich.Iprzeztestopniecnótświętych,któregórom podobnebyły,MiłośćiłaskaBoża,jakowierneiżycz liwetowarzyszkizniebaprzydane,wżadnymrazienieopuszczając, ale pomocy dodają, prowadziły duszę sługiBożego,ażgonagórędoskonałościżywotaduchownegoiwsamdomPańskiwprowadziły9. Najprawdopodobniejtenwłaśnie koncept Piskorski rozwinął w kazaniu na konsekrację kościołaśw. Anny,opisując 5 Maślińska-Nowakowa1971,s.45,przyp.84. 6 Por.Żmudziński2000,s.191;Sikorska2010,s.250. 7 Jerzy Żmudziński potwierdził przypuszczenie o wtórnym prze- mieszczeniu elementów relikwiarza, wskazując na niezgodność cyfrmontażowychnajegopodstawie(Żmudziński2000,s.191).Możnaprzypuszczać, że zmian w układzie figurek dokonywanokilkakrotnie,gdyżichobecnakolejnośćniezgadasięzopisanąprzez Tylkowskiego (Tylkowski 1863, s.57). 8 Drecka1964,s.331.WniosektenprzyjęłaJoannaSikorska(Si- korska2010,s.104),wskazując,żeSkargaczerpałinformacje zKronikiMiechowity. 9 Opatowiusz 1632, s. 32–34. dekoracjęświątyniduchowej,wktórejcnoty,skojarzonezbłogosławieństwamizKazanianaGórze,odgrywałyszczególnąrolę: NaniebiewiększymodrysowanywyśmienitymPisarza PańskiegopióremobrazZbawiciela,pięknymszykiem tysiąckroćstotysięcyDuchówNiebieskichotoczonego, którywszytkichwiernychswoichnaziemiokołozbawieniaduszeswojejpracujących,idlaImieniaPańskiegojakimkolwiek uciążeniem sfatygowanych wzywa do siebie,posiłekimpewnyiwiecznyodpoczynekpokrótkiej pracyobiecujetemisłowy:pójdźciedomniewszyscy którzypracujecieiobciążenijesteście,ajawasposilę,wiecznym uspokojeniemudaruję. Drugiobrazbliskopodtymniemniejpiękniejszemi wyrażafarbamiadvivumżywieopisaneośmBłogosła wieństwa, ośm cnót na pobożnego człeka w KościeleChrystusowymspływające. I UbóstwoDuchowne,abyupokorzenieprzedBogiem,cnotapierwsza:pannawodzieniuprzeciwnościamiwy tartymdośćiposzarpanym,promieniamijednakodDuchaś.nadgłowąjejwylatującegospływającemi,dziwniejasnozewsządokryta,niebowrękutrzymająca. II CnotaŁaskawość:pannabarankajakoś.Agnieszka nalewejręcepiastująca,aprawąlwasrogość,głaskaniem wcichośćbarankaprzemieniająca,podnogamijejziemia kwieciem zasypana. 279. Osiem błogosławieństw,ryc. HendrickaGoltziusa 280. Relikwiarz głowyśw. JanaKantego,Ubó-stwo, wyk.JanCeypler, fot. M.Kurzej 281. Relikwiarz głowy?św.JanaKantego,Św.Jandający płaszcz ubogie- mu, wyk.JanCeypler, fot. M.Kurzej 282. Relikwiarzgłowy?św.JanaKantego,Łagod-ność, wyk.JanCeypler, fot. M.Kurzej III CnotaSmutnaŻałość:pannapłaczącaMagdalenęwosobieswojejwyrażająca,drogieperłyrzewliwychłez, smutekzbolałegosercauweselające,zbierającaidopiersi przytulająca, wyglądając z Nieba obiecanejpociechy. IV CnotaPragnienieiŁaknienieSprawiedliwości:pannatrzymaszaląmieczzjednejstrony,zdrugiejstronychlebinapój:wszystkiesprawysłusznąwagąmiarkująca,złymkarania,dobrymnagrodęgotująca. V CnotaLitościwaDobroć:potrzebującychratunku szczodrobliwiewspomagającaimiłosierdziaodBogaobiecanegooczekująca. VI CnotaCzystośćSerca:pannaszatąbisiorowąodziana,drogiklejnotsercewkrzystałoprawnenapiersiach nosząca,wNiebodowidzeniaBoskiegooczywlepione mająca. VII CnotaSpokojność:pannawrękugołębicęNoegozróżdżkąoliwnątrzymająca,mieczdepcąca,wkoroniezłotej, królewna córka najwyższegonazwana. VIII CnotaCierpliwość:pannaodwściekłychpsównapożarciejejzewsządotoczona,aniezażywającżadnejbroni,wcichościnaziemitylkozasiadająca,wsamejstatecznościiwobronieBoskiejnadziejępokładająca.KoronagłowyjejNiebosłońcemigwiazdamiświętniejące.ZatemiorszakwszystkichinszychCnótŚwiętychpięknieuszykowanych.IbuntdevirtuteinvirtutemetvidebiturDeumDeoruminSion.Gdziezcnotydocnotypostępują,tamwysokowyniesionąwidziećChwałęBoskąnagórze Syjon, tam Święty i świętych Kościół Boski1. 1 Piskorski 1706, s. 1041, 1042. Wyglądfigureknanarożachrelikwiarzaprzeważnieod powiadaopisanemuwkazaniu,abrakniektórychatry butówjestkwestiąwtórną,nacowskazujeukładrąkpo staci,którepierwotniejetrzymały.Wartozaznaczyć,żepomysłnaprzedstawieniebłogosławieństwpodpostaciamipersonifikacjiróżnisięoddominującejww.XVIItrady cjiobrazowaniaichprzezalegoriebiblijne(np.czystośćserca – ZwiastowanieNajśw.Marii Pannie, prześladowa nie–Ukamienowanieśw.Szczepana),rozpowszechnionej przezrycinywedługrysunkówMaartenavanHeemskerka iHendrickaGolziusa(il.279). UłożeniescenzgodniezteksemKazanianaGórzewydajesięnajbardziejprawdopodobne,gdyżpozwalałonajpełniej wydobyć retoryczną wymowę dekoracji relikwiarza.ZwiązekpersonifikacjizescenamiżywotaKantegojeststo sunkowołatwydoodtworzenia,gdyżprzeważniewyjaśniajągoinskrypcje.Pierwszazpersonifikacjijestzwróconawprawo,należywięcprzyjąć,żefigurkiznajdowałysięna lewoodpowiązanychznimiscen.Takakolejnośćodczyta niaprzedstawieńukazanychnarelikwiarzupodkreślaem blematycznycharaktercałejkompozycji–figurkitrzymają kartuszezlemmami,trybowanescenynaściankachtood noszącesiędonichwyobrażenia,aumieszczonepodnimidystychy mają charakter zwięzłych eksplikacji. Obszerniejszewyjaśnienieokolicznościukazanychwydarzeńmożna zaśznaleźćwżywocieautorstwaOpatowiusza. „Cnotapierwsza”,trzymająca hasłoBeatiPauperes(il.280),zostałaskojarzonazprzedstawieniemKantegooddającegopłaszczubogiemu(il.281).OpatrzonojedwuwierszemPauperiesinopumspoliisoneraturopimis|SicViolentamanus caelicaregnarapit,wktórymokrycienędzybiedakazostało porównane do zdobycia szturmem KrólestwaNiebieskiego.WedługOpatowiuszaprofesorpodzieliłsięokryciem zpotrzebującym,„pełniącono,coWiecznaprawdaprzezJanaś.rozkazała:Ktomadwiesukni,niechajdajednątemu,któryniema”.Popowrociedodomu,podczasmodlitwy, nawiedziłagoMatkaBoska„ioddałamuonżetopłaszcz, którymbyłnagośćubogiegoodział.Wypełnieniewzięła wMężuś.dostatecznieonaobietnicaPańska:Miłosier nyuczynekpokazanyubogiemuoddajePanBógzlichwą ioddamujączasupotrzeby”2. Jeślinarelikwiarzu,podobniejakwprzytoczonymka zaniu,Piskorskizmieniłkolejnośćdrugiegoitrzeciegobło gosławieństwa,następnabyłafigurazlemmąBeatiMites(il.282)orazwidokdziedzińcakolegium(il.283)zkilkomascenamirozgrywającymisiępośrodkuinaganku,atakżewotwartycharkadamilektoriach,gdzieodbywająsięwykłady.PodpisEluitinnocvasupplexcertaminalingua|Mun-dusmansvetisubditurimperiomówiopokornymiczystym, któryprawymjęzykiemłagodzisporyipoddajesięłaskawejwładzy.Jestto najprawdopodobniej ilustracja fragmentu opisującegoto,jakKantypracującwakademiićwiczyłsię w pokorze iskromności: Nierozdymałagoumiejętność,chociażwielkościąwiadomościrozmaitychrzeczysporządzonabyła.Nieczyniły gohardymoneprędkieiobrotnedowcipujegobystrości,choćwdysputachchciwościąpoznaniaprawdyzagrzane byłyichoćsubtelnościąrozumujegoobostrzonewyni kały,anisamehonoryakademickie,którejakobyzpo winnościcnociejegoinauceoddanebyły,niemogłygopysznymuczynić3. PostaćzhasłemBeatiquilugent(il.284)odnosisiędopasyjnejpobożnościśw.Jana,apodpisFeliceslacrymae!solatiaquantaparant[ur]|Vobis!aeternaemunerelaetitiae!wyrażapochwałęłez,naktóreczekatakwielkiepocieszenie,jakimjestwiecznaradość.Świętegoukazanowsienikolegium podczas modlitwy przedobrazemMisericordiae Domi-ni(il. 285). Opatowiusz poświęcił sporo miejsca związkowiKantegoztymwizerunkiem,wyjaśniającteż,dlaczegonie znajdujesięonwkościeleśw.Anny: MiałtowzwyczajuMążŚwięty,małoniewustawicznym,żenocyzupełnetrawiłnaoddawaniuPanuBoguofiary modlitwyświętejikiedyopółnocycichepomilczenie było, chodził przed Obraz, który zaraz przy drzwiach Wielkiego Kolegium jest przybity i ten ma wizerunekobnażonegoChrystusaPana,który połowicą Ciałaswegozgrobuwyszedł,azranybokujegoobwitakrewpłynie; wedleniegostoidziwnieżałosnaiupłakanaNajświętsza Panna.PrzedtymtedyObrazemnatwarzswojeupadał, z sobą uważając ciężkość i srogość boleści, które Bóg w ciele naszym cierpiał przed tymże czynił skargę na wielkośćgrzechówswoichiwywiódłszyzsercaswego źródłołzy,zmazygrzechówswoichomywałiprzytym ?283. Relikwiarz gło- wy św. Jana Kantego, Skromność i pokora św. Jana, wyk. Jan Ceypler,fot. M. Kurzej ?284. Relikwiarz głowy św. Jana Kantego,Smu-tek, wyk. Jan Ceypler, fot. M. Kurzej 285. Relikwiarz gło- wyśw.JanaKantego, Modlitwa św. Jana przedobrazem Misericordiae Domini, wyk. Jan Ceypler, fot. M. Kurzej 2Opatowiusz1632,s.25. 3 Opatowiusz 1632, s.9. 286. Relikwiarzgłowyśw.JanaKantego, Pragnienie sprawiedliwości, wyk. Jan Ceypler, fot. M. Kurzej 287. Relikwiarzgłowyśw.JanaKantego, Św. Jan nawracający zbójców, wyk. Jan Ceypler, fot. M. Kurzej 288. Relikwiarzgłowyśw.JanaKantego, Miłosierdzie, wyk. Jan Ceypler, fot. M. Kurzej 289. Relikwiarzgłowyśw.JanaKantego, Św. Jan litujący się nad służącą, wyk. Jan Ceypler, fot. M. Kurzej 290. Relikwiarzgłowyśw.JanaKantego, Czystość serca, wyk. Jan Ceypler, fot. M. Kurzej 291. Relikwiarzgłowyśw.JanaKantego, Św. Jan wypędzający diabła, wyk. Jan Ceypler, fot. M. Kurzej zdumiewałsię,uważającjakomiłosierdzieBoskiejdziwniejestłączneiprędkiedoodpuszczeniagrzechów,by teżnajwiększych.Iwtymgorącymwylaniusercaswe goczęstoodsiebieodchodziłikiedytakgorzkościąna pełnionytrapiłsię,częstokroćgłosniebieskisłuchiwał ztegożobrazuwychodzący,którygocieszył;jakootymświadczy dawna tradycja starych ipobożnychWielkiegoKolegiumProfesorów.IkiedytenżeObraz,zaspólnym zezwoleniemtychżeProfesorówWielkiegoKolegium, pośmiercimężaświętego,którybyłwielkimjegomiłoś nikiem,dokościołaŚwiętejAnny,kędyiciałojegoleży,wniesionybył,abytamwiętsząuczciwośćmiał,cudow niedopierwszegomiejscawróciłsię:naktórymiteraz wszystkimwidomy,todlategopodobno,abyitakwielkiegodobrodziejstwawpotomnymczasiebyłświadkiemi żeby tego miejsca sobie odPanaBoga do straży i doopatrzności zleconegobronił1. Personifikacjałaknieniasprawiedliwości(il.286),znapi semJustitiaesitis,zostałaskojarzonazescenąnawrócenia zbójców(il.287),którzynapadliświętegopielgrzymującegodoRzymu,każącmuoddaćwszystkiecennerzeczy iprzysiąc,żeniczegoprzedniminieukrył.Okradziony pielgrzymprzypomniałsobiepóźniejopieniądzachza szytychwubraniu.Niechcączłamaćprzysięgi,wróciłdozłodziei,którym zpłaczemzeznawał,żekłamstwemPanaBogaciężko obraziłizarazemimonewszystkiepieniądze,októrych był zapomniał, oddał.Naktórą tak wielką i świątobli wośćiprostotęjegozdumielisię,donógjegoupadają ipobranerzeczywracają,odpuszczeniaprosząc,którełatwieotrzymali2. ZwiązektejscenyzłaknieniemsprawiedliwościwyjaśnionowdwuwierszuAurosespoliat,Vivumlucret[ur]utaurum|InsatiabilishacIustisiaesitisest!,wedługktóregoKantypozbyłsięzłotamaterialnego,zyskującwzamiannadprzyrodzone„żywezłoto”,któremożnainterpretowaćjakoprzyszłąnagrodęwniebie,zaspokajającąpragnieniesprawiedliwości,niemożliwedougaszeniawtymżyciu.Kolejnacnota(il.288),zlemmąBeatimisericordes,podobniejaknafreskuwkaplicyśw.Janazostałaskojarzonaznajsłynniejszymcudemświętego,litującegosięnadsłużącą,którarozbiładzbanzmlekiem(il.289).Kantykazałsobiepodaćrozbitenaczynie„iledworękamiswemionychskorupdotknął,zaraznaczyniecałe,zupełne,beznaruszeniapokazałosię”,anastępniepoleciłkobiecienabraćwodyzRudawyiprzemieniłjąwmleko3.EksplikacjaFracta 1 Opatowiusz 1632, s. 13, 14. 2 Opatowiusz 1632, s.11. 3 Opatowiusz1632,s.27. reviviscunt,inlacconvertit[ur]unda|Etcreatetrecreat,quimisereturhomojestskróconymopisempodwójnegocudu.Figura(il.290)zlemmąBeatimundocordetowarzyszyscenie(il. 291), którą w literaturzezinterpretowanojakoKazanieśw.Jana4.Niewątpliwiejesttojednakprzedstawienieświętegowypędzającegodiabła,którypodpostaciąjaskółkiprzeszkadzałmuwodprawianiumszy.Wgórnejczęścireliefu,nadgłowamizgromadzonychwkościelewiernychukazanoptaka,zktóregozłyduchulatniasiępodpostaciądymu.Natowydarzeniejednoznaczniewskazujeteż inskrypcjaCor mundum,speculu[m]Divini luminis;orci |Noxgravis:immundasacriterurgetopes,wktórejczystesercezostałoporównanedoBoskiegoświatła,anieczy stesiływypędzaneprzezJana–domrokugroźnejnocy. Ukazanewydarzeniezostałoobszernieopisanewprzez Opatowiusza: Jednegodnia,kiedyMążś.wedlezwyczajuwgorąco ści ducha przenajświętszą OfiaręPanuBogu oddawał iwielkośćludzinakolanaupadłszyznacznejpociechy zażywała.Tenżetowążpiekielnywjaskółkęprzemienił się(azimanatenczasmrozamisrożyła)ikiedyjużmiało byćpodniesienieCiałaiKrwiePańskiejiwszyscyserca swojedooddaniachwałyPanuiBoguswemugotowa li,począłwkołolataćiskrzydłamitrzepiotaćigłosem jaskółki śpiewać, chcąctymnowym dziwem i Słudze Bożemuiludziomwnabożeństwierozerwanieuczynić. Poznał to Mąż ś. wiadomością z nieba że tochytrość 4 Drecka 1964, s. 333; Żmudziński 2000, s. 191. ?292. Relikwiarz głowyśw. JanaKantego,Czy-nienie pokoju, wyk.JanCeypler, fot. M. Kurzej 293. Relikwiarz głowyśw.JanaKantego,Św.Janunikającyniepokojenia i pomawiania, wyk.JanCeypler, fot. M. Kurzej 294. Relikwiarz głowyśw. JanaKantego,Znosze- nie prześladowań, wyk.JanCeypler, fot. M.Kurzej 295. Relikwiarz głowy?św.JanaKantego,Św.Janpojmany przezzbój- ców, wyk. Jan Ceypler,fot. M. Kurzej 296. Św.JanKanty? i sceny z jego żywota, ryc. Dawida Tscherninga byłanieprzyjacielachwałyBożejiskończywszyMszą świętąstanąłwdrzwikościołaikiedychciałniemiwy paśćinapowietrzewylecieć,ułapiłgo.Igdyrękęswoje wyniósłszy,chciałgooziemięrozbić,ludziektórzysię doniegonagarnęli,poczęligoprosić,abyniewinnemu ptakowi,iktórysięnarzeczachboskichniezna,prze baczył,którymonodpowiedział:Wnetobaczycie,coza rodzaj tego ptaka. I ledwie do ziemie rzucona ona to kłamliwajaskółkadopadła,zarazwpostaćstrasznego smokaobróciłasię,któryjadswójpiekielnygniewemoświadczywszy,zniknął1. Siódmebłogosławieństwo(il.292),Beatipacifici,wiążesięzprzedstawieniemKantegowportalulibrariikolegium2(il.293),któreDreckaokreśliłajakonocneczuwanienakrużgankach3. Świętego przedstawiono jednak z gestem oznaczającymnauczanie,aczynnośćtęwspominarównież inskrypcjaNonfacto,nonVoce,docetturbaresodales|Paci-ficusgaudetFiliusEsseDEI.Wedługnapisuczyniącypokójświętycieszysię,żejestdzieckiemBożymiprzestrzegaprzedniepokojeniemtowarzyszyczynemlubsłowem.Pro fesoraprzedstawionotubezuczniów,chodziwięconaukęmoralną,którąkierowałondosamegosiebie.Wedługżywota,Kanty 1 Opatowiusz 1621, s. 15, 16. 2 Zob. Włodarek 2000, s. 127. 3 Drecka 1964, s. 334; Żmudziński 2000, s. 191. miałwzwyczaju,żeprawdyiuczciwościwmowieswojejbroniłiwystępkisurowenaganiałipoonejmowiesamwsięwchodzącizsobąsięrachując,ciężkosiętrapił,obawiając,abykomuwnętrznegopokojunienaruszyłinad sobąmszczącsiękrzywdybliźnichswoich,tewiersze, którenastrofowaniusiebiesamegozłożył,zjakąśsurowościązarzucałsamemusobieStrzeżsięzatrważać,boniejestmiłobłagać.Strzeżsięosławiać,bociężkosławęwracać4. Ostatniafigurka(il.294),zlemmąBeatiquipersecutionem[patiuntur],symbolizujebłogosławieństwodlaprześladowanychzawiarę,znalezieniepasującegodoniejepizodu wżywocieKantegoniebyłowięcrzecząłatwą.Dlategoponowniewykorzystanoepizodzezbójcami,którzynapadliprofesorapodczaspielgrzymkidoRzymu,copozwa lałouznać,żezostałonichofiarązprzyczynreligijnych.Nazwiązektejsceny(il.295)zjejwyżejopisanąkonty nuacjąwskazujeinskrypcjaIustusabiniustispremit[ur]rubetignib[us]aurum|HacpatetadsummiregiatectaPoli,wktórejwspomnianoouciskaniusprawiedliwegoprzeznieprawychizłocie,będącymprzyczynąjegowstydu,któryotwieramubramydoniebios. Drecka dopatrzyła się w niektórych scenachodwzoro wania przedstawień chrystologicznych5, główną pomocą kompozycyjnądlatwórcyrelikwiarzabyłajednakzapew 4 Opatowiusz 1632, s. 14, 15. 5 Drecka 1964, s. 337. nerycinaDawidaTscherninga(il.296),naktórejwokółgłównejscenymodlitwyKantegoukazanojegocudaiscenyzżywota–m.in.Napaść,Nawróceniezbójców,Ofiarowaniepłaszczaubogiemu,CudzdzbanemiWypędzeniedemo na.Wzórdlasamegozaopatrzeniaprzedstawieńwobja śniającedystychymożnanatomiastznaleźćwksiążkachhagiograficznych,czegocharakterystycznymprzykłademjestpopularnapracaośw.LudwikuBertrandzie,wydanazokazjijegokanonizacji6. Niewiadomoniestety,wjakisposóbrelikwiarzbyłprezentowanywiernym,ale możnaprzypuszczać,żeprzynajmniej niektórzy mogli czasem obejrzeć wszystkie jegobokizestosunkowoniewielkiejodległościiodczytać wierszowaneinskrypcje.Jednoznacznaidentyfikacjauka zanychscenbyłajednakmożliwatylkodziękiznajomości biografiiświętego,cowskazuje,żedekoracjapuszkibyła adresowanaprzedewszystkimdoosóbzwiązanychzuniwersytetem. Zbieżność dekoracji relikwiarza z żywotem autorstwaOpatowiuszanietylkowskazuje,żebyłondlaniejbez pośrednimźródłemliterackim,aleteżpozwaladostrzecwdzielezłotniczymzestawilustracjidoksiążki,którastała się jego integralnym składnikiem znaczeniowym, dostar czającniezbędnegokomentarzadlaprzedstawionychscen.Scenynaścianachpuszkiprzezzestawieniezwyposażonymiwlemmypersonifikacjamimającharakterogólnych alegorii,adwuwierszowepodpisywyjaśniająjedynieich 6 Randing 1671. sensmoralny–dopieroksiążkatłumaczyokolicznościhi storyczneukazanychwydarzeń.Możnawięcprzypuszczać,żewystawienierelikwiarzastanowiłozachętędolekturydziełaOpatowiuszaipogłębianiawiedzyożyciuicudachKantego.Takisposóbintegracjitekstużywotazdołączo nymi do niego ilustracjami ma najbliższypierwowzórwksiążce,którąPiskorskipoświęciłbł.Salomei7,costanowidodatkowąokolicznośćpozwalającąwidziećwnimautoraprogramurelikwiarza.Programtenłączysięrównieżzdekoracjąsklepienianawykolegiatyakademickiej8,zktórąmaonwspólnąwymowędydaktyczną,opisując drogędoraju,wyznaczonąprzezcnotywynikającezbło gosławieństwimożliwądoodnalezieniadziękinaśladowaniuświętych9. Wsensieretorycznymmalowidławnawie(il.213)iprzedstawienianarelikwiarzusąwięcczęściąjednegosylogizmu.Jegoprzesłankawiększa,wywiedzionazKazanianaGórzeinamalowananasklepieniukościoła,wskazuje, że błogosławieni dostąpią Królestwa Niebieskiego,amniejsza,zobrazowananarelikwiarzu,dowodzi,żeJanposiadł wszystkie błogosławionecnoty.Konkluzją jest więcpotwierdzeniejegoświętościiwskazaniegowiernymjako idealnego wzoru donaśladowania. 7 Zob. s. 83. 8 Maślińska-Nowakowa 1971, s. 45 przyp. 84. 9 Zob. s. 142. ?297. Stary Sącz, kościół Klarysek, fot. M. Kurzej 298. Stary Sącz, kościół Klarysek,Matka BoskaNiepokalana,wyk.Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej 299. Stary Sącz,kościół Klarysek,Św.Antoni, mal. Karol Dankwart, fot. M.Kurzej 300. Stary Sącz,kościół?Klarysek,Św.Klara, mal. Karol Dankwart, fot. M. Kurzej 301. Stary Sącz, kościół Klarysek, nastawa z obra- zemŚw.Antoni, wyk.Balta- zar Fontana, fot. M.Kurzej 302. Stary Sącz, kościół?Klarysek,Św.Klara, fragment, mal. KarolDan- kwart, fot. M.Kurzej Universum Trinitatis Complementum. KościółKlarysek pw. Trójcy Świętej w Starym Sączu Ikonografiasądeckiegoprezbiterium(il.67),jakostosunkowomałoskomplikowana,niebyładotychczasprzed miotemanalizy.Wartojejjednakpoświęcićniecouwagi, zwłaszczażepośrednictwoPiskorskiegowzamówieniuobrazówDankwartapozwalaprzypuszczać,iżtoonbyłjej autorem.Podobniejakwprzypadkukościołaśw.AndrzejawKrakowie,trzebaoczywiściebraćpoduwagęudziałówcześnieurzędującejksieni. Aranżacjakościołazostatnichlatw.XVIIskładasięzołtarzagłównegowkształciemonumentalnejedikuliorazdwóchbocznychnastawbezmens,wformieramzobrazami,flankowanychprzezustawionenapostumentachstiukowefiguryaniołówizwieńczonychprzezrzeźbynatlegloriipromienistych(il.297).WołtarzuznajdowałsiępierwotnieobrazTrójcyŚwiętej, którejkościółzostałpoświęcony.Możliwe,żeukazywałontakżeadorującychjąświętych–JanaChrzciciela,Piotra,Pawła,FranciszkaiKingę,przedstawionychponiżej na prymitywnejmetalowejpłaskorzeźbie(il.68),którazastąpiłapłótnozapewnejeszczew1.ćwierciw.XVIII1.WzwieńczeniuołtarzaukazanoMatkęBoską(il.298)wkonwencjiznanejm.in.zkrakowskiegokościołaśw.Anny–łączącej NiepokalanePoczęciezWniebowzięciem.Wizerunekten,podobniejakprzedstawienieTrójcy,jestponadczasową prezentacjąprawdWiary,a postaćMariizostaładodanadowizerunkówOsóbBoskichjakoichdopełnienie2,podobnie jak winnych aranżowanychprzezPiskorskiegownętrzach,stanowiącichcharakterystycznąwspólnącechę.Naobraziepolewej(północnej)stronieprezbiteriumukazanoWizjęśw.Antoniego(il.299).Klęczącemunadksięgązakonnikowi,którytrzymaswójatrybut–lilię,ukazujesięMatkaBoskazDzieciątkiemwotoczeniuobłokówianielskich główek.Naprzeciwległympłótnieprzedstawionośw.Klarę,wprawejdłoniunoszącąmonstrancję(il.300). Lewąrękąświętaodsłaniakotarę,zaktórąwidaćbitwępodufortyfikowanymmiastem(il.302).Ikonografiaobrazu nawiązujedoepizoduzżywotaświętej,którejmodlitwydoNajświętszegoSakramentumiałyuwolnićAsyżodoblężeniaprzezSaracenów.ZapostaciąKlarynamalowanouzbrojoneanioły,symbolizująceBoskąinterwencję.Wybórtegotematumożnaodczytywaćjakoaluzjędopomocy udzielonejprzezKingęSobieskiemuwwalcezTurkami,którąPiskorskiopisywałwkazaniach3. Wszystkie elementy tej aranżacji zostały połączone wjednąkompozycję.Święcinaobrazachwnastawach bocznychspoglądająwkierunkupolaołtarzagłównego, adorującTrójcęŚwiętąrazemzukazanymiwjegopolu 1 Zob. s. 70, przyp. 1. 2 Zob. s. 209. 3 Piskorski1691b;Piskorski1706,s.716;Angyal1969,s.201.Zob.s.222. świętymi.Aniołkinadwizerunkiemśw.Klaryunosząjejeu charystycznyatrybut,anadprzedstawieniemWizjiśw.Antoniegowskazująnaumieszczonąwzwieńczeniuołtarza postaćMarii,któranaobrazieobjawiasięświętemuwrazz Dzieciątkiem – podkreślając związek obu przedstawieńiprzypominając,żeWcieleniebyłonastępstwemNiepokalanego Poczęcia. Spójność całej kompozycji akcentująteżfiguryaniołów,zktórychtestojącebliżejgłównegoołtarzaspoglądająnajegopole,alezwracająsięwkierunkuobrazówbocznych.Zkoleirzeźbapolewej,przywejściudo zakrystii,spoglądawprzestrzeńprezbiterium,wkierunkuzgromadzonychwiernych,rękamiwskazującimobapłótna(il.301).Takie„wciągnięcie”widzadownętrzadziełasztuki miałozapewnesugerować,żepowinienoniśćzaprzykła demfranciszkańskichświętych,jaknajgłębiejprzeżywając EucharystięiadoracjęNajświętszegoSakramentu. Floruit Virga Aaron. Kościół Klarysek pw. św. Andrzeja w Krakowie WodróżnieniuodpustelniwGrodziskuikolegiatyakademickiejikonografiawnętrzakościołaśw.Andrzejanieprzyciągnęłazainteresowaniabadaczy4.Jejtrafną,ale zkonieczności 4 Wynikiprzedstawionejtuanalizyzostałyczęściowoopubliko-wane jako osobny artykuł (Kurzej2016e). 303. Kraków,kościół Klarysek, fot. M.Kurzej 304. Kraków,klasz- torKlarysek,brama, fot. M.Kurzej 305. Kraków,klasztor ?Klarysek, portal gł., fot. M.Kurzej bardzozwięzłącharakterystykęprzedstawiłjedynieAdamMałkiewicz, który uznał Piskorskiegozaniewątpliwegoautoraprogramuwnętrza1.Jesttooczywiściewniosekuprawniony,aletrzebazaznaczyć,żewświetlewzmiankiwkroniceklasztornejwspółautorką„inwencji”przekształceniakościołabyłaksieniAnnaEufrozynaTyrawska2.Małkiewiczzauważył,żewikonografiiwnętrzadominuje wątekzakonny,zeszczególnymuwzględnieniembł.Salomei,łączącsięzwątkiempasyjnymwkluczowymelemenciewnętrza,którymjestcentralnieumieszczonykrucyfiks3.Taostatniauwagajestszczególnietrafna,gdyżtenwizeruneknietylkołączywszystkiewątkiwystrojukościoła, ale również stanowi skrzyżowaniedwóchróżnych,choćczęściowozesobąsplecionychprogramówtreścio dlaosóbświeckichizktóregoniemożnadostrzecdolnejczęścikościoła4.Doobugrupadresowanesąwięcjedynieniektóreprzedstawienianasklepieniach,alekażdaznichwidzijewinnymkontekście,przezcozyskująoneodmien nąwymowę. Interpretacjętychprogramówutrudniająpóźniejszeprzekształcenia świątyni. Zburzone zostały przylegającedoniejaneksy(zachodnimieszczącykostnicęikaplicęKalwaryjskąwr.1843,apółnocnyzkruchtą–okołopo łowyw.XX5).Częśćmalowidełnachórzezostałacałkowicieprzemalowana,awszystkieołtarzewymienionolub przekształcono.Wiadomojednak,żegłównanastawabyła poświęconaśw.Andrzejowi6.OpróczniejwkościeleznajdowałysięołtarzeMatkiBoskiejŚnieżnej7,św.Anny8,ana wych.Zostałyoneprzeznaczonedladwóchgrupodbior ców,które pozostawały we wnętrzuściśleodseparowaneze względu na specyficzną funkcję kościołazakonuklauzurowego.Przedstawienia adresowane dozakonnicznajdująsięwchórze,któregownętrzeniemożebyćwidoczne 1 Małkiewicz1999,s.XXIV.Poświęconamalowidłomwkoście-le praca magisterska Weroniki Ptak zawiera pojedyncze trafneuwagi na temat programu, ale też liczne błędne rozpoznania ikonograficzne.Zob.Ptak2014. 2 Najstarsza kronika…, s.23. 3 Małkiewicz1999,s.XXIV. 4 Gąsiorowska 2015, s.218. 5 Małkiewicz1999,s.XXI,XXIII.6Inwentarz…, s.94. 7 Ołtarzokreślonyjako„MatkiBoskiejRzymskiej”powstałzini- cjatywyksieniJadwigiTarłówny(1648–1651)imieściłobraz w metalowej sukience (Inwentarz…, s.94). 8 Wr.1718 odnotowano także ołtarz Matki BoskiejMyślenickiej, „nowopostawiony przy kracie i spowiednicy” (Inwentarz…, s. 94),awięcprawdopodobniepodarkadąemporypołudniowej,wmiejscuobecnegoołtarzaMatkiBoskiejNiepokalaniePoczę-tej. Możnajednak uznać, że określenie „nowopostawiony” ozna-cza,żepowstałonjużpowykonaniunowejdekoracjiwnętrza. chórze–MatkiBoskiejzDzieciątkiem,św.MariiMagdalenyiśw.Andrzeja,atakżefiguraMariizDzieciątkiem9.Ponieważprzebudowanykościółnieotrzymałozdobnejfasady,funkcję zapowiedzi ikonografiiwnętrzaprzejęłydwie bramy w południowowschodnimnarożniku poszerzeniaulicyGrodzkiej(il.303).Czasichpowstanianiejestznany,alemożnaprzypuszczać,żeniebyłzbytnioodległyodwykonaniawystrojuwnętrza10,austawionenanichfiguryprzynajmniejczęściowowspółgrajązdwoma wspomnianymi programami. Naprzełomiew.XVIIiXVIIIwbezpośrednimsąsiedztwiebramy wschodniej, zapewne w jednejlinii,nieco napółnocodniejznajdowałasięanalogicznastruktura, prowadzącanaplacykprzedkościołemJezuitów,naktórejustawionofiguryChrystusaorazpatronówkościoła11. Wizerunekśw.Andrzeja, wieńczący wejście do klasztoru Klarysek(il.304),znajdowałsięwięcwsąsiedztwiefiguryjegoukrzyżowanegobrata,copodkreślałojegorolęjako uczniainaśladowcyChrystusa.Niżejpobokachzwieńczeniaustawionofigurytwórcówzakonu–śś.FranciszkaiKlary,apośrodku,wniszy,bł.Salomei–założycielki klasztorukrakowskiego.Jejdziejeopisanoteżwzwieńczeniuokazałegoportalu(il.305)prowadzącegodoklasztoruzzewnętrznegodziedzińca,którypowstał20latpojejbeatyfikacji: D. O.M.|HasmarmorisumbrasB.SalomeaeRegin[a]e|Haliciaesplendorserenat,quaeimaniveovirtutum|candorehaustoexAlbo LESCOre[ge] Pol[oniae]et Grimisla[v]a |prin[cipis]Russ[iae]parentibus,inLechia D.CLARAMillustravit.Nupta|COLOMANOHung[ariae]regisfilio,sempervirgoetlustraconvixit,eo|mortuoaPRANDOTAepis[copo]cra[coviense]amictusacroD.CLARAE inclaustro|aseZawichostierectoconsecraturDeo.Sedvagantibusperregnumscit|hisabiitineremumubiadlapidemV[irginis]Mar[iae]Matris7tenniosolidaesanctimoniae|reliquitvestigia.Cummoriturcaelonovaaccendentesideraextin|ctaestA.1268179bris.CorpuseiusquodregnimetropolistenuitaSa|crarumcaetuvirginumhuceam 9 Inwentarz…, s. 86–89.Natematfiguryzob.Olszewski, Włodarek1999,s.74,75;Sander2015,s.173.Zachowanedodziśołtarześw.Franciszka,NiepokalanegoPoczęciaiśw.Klarypowstały wr.1788staraniemksieniSalomeiCharzewskiej(Małkiewicz 1999,s.XXVIII). 10 Zob.s.71,przyp.24. 11 Wr.1722bramkęrozebrano,abyzastąpićjąbardziejwyrafinowa- nymogrodzeniemzfiguramidwunastuapostołów,astarerzeźby,wykonane przez Kazimierza Kaliskiego, sprzedano karmelitom,którzyustawilijenafasadziekościołaśw.Tomasza.Zob.Kurzej2011,s.45. 306. Kraków,klasztorKlarysek, gróbBoży,fot.A.Rzepecki 307. Kraków,kościółKlary- sek,Upadekpod krzyżem, mal. Innocenty Monti (?), przemalowane, fot. ZakonSióstrKlarysek 308. Kraków,kościółKlary- sek,widokzemporyzach., fot.T.Jabłoński 309. Kraków,kościół Klarysek,Św.Piotr, mal. InnocentyMonti(?),prze- malowane, fot. M.Kurzej 310. Kraków,kościół Kla-?rysek,Św.Franciszek, mal. Innocenty Monti (?), prze- malowane, fot. M.Kurzej 311. Kraków,kościół Klarysek,Stygmatyzacjaśw.Franciszka, mal. Inno- centy Monti (?), przema- lowane, fot. Zakon Sióstr Klarysek 312. Kraków,kościół Klarysek,Św.Antoni, mal.InnocentyMonti(?), przemalowane, fot. ZakonSióstr Klarysek 313. Kraków,kościół Klarysek,Bł. Salomea, mal. Innocenty Monti (?), przemalowane,fot.ZakonSióstrKlarysek secutoinaedeD.Francisciponen|dumnisiparendoavellitur.BeatorumassertanumeroabINNO|CAENTIOXPon[tifice]Max[imo]a1673curaMICHAELISetIOANNISIII|regumPol[onoiae]sacramhanccausampromovit.LUDVINASA|LOMEAZAMOISKAconventusabbatissa|suba.1693quoannohicerectuslapis|cum perenniB.S[alo]m[e]aeprincipismemoria Bogu Największemu Najlepszemu |Tecienie marmuruoświetla blaskbł. Salomei|KrólowejHalickiej,którapierwszaśnieżnobiałą |cnót garścią,bielą zBiałego Leszkakróla Polski iGrzymisławy|Księżnej Ruskiej,rodziców,wLechiiśw. Klaręrozświetliła, żona|Kolomana synakrólaWęgier,zawszez nimwspólnieżyłazostającczystą dziewicą,| po jegośmiercizostałakonsekrowanaBogupoświęconąszatąprzezbiskupa krakowskiego|Prandotęwklasztorześw. Klary,zało-żonymprzez siebie wZawichoście,ale przedgrasują-cymi wkrólestwie|Scytamischroniłasię wpustelninaskale DziewicyMariiMatki,gdziezostawiłaśladysiedmioletniej|twardej nabożności. Gdy umierała przygasły gwiazdyna niebie odwschodzącej nowej | wr. 1268,17listopada.Jejciało, które przechowuje stolicakrólestwa,| odzgromadzenia świętych dziewic, podążającychza nim,zostało|oddzielone posłusznie ustępującizłożonewkościeleśw.|Franciszka. WpisanawliczbębłogosławionychprzezInno-|centegoxpapie-żawr. 1673,staraniemMichałaiJanaiii|królówPolski.TęświętąsprawęporuszyłaLudwinaSa-|lomeaZamoy-ska, ksieni klasztoru.| wr. 1693,wktórymwmurowanotenkamień|nawiecznąpamiątkębł.księżnejSalomei. Rozpoczętywtensposóbprogramadresowanydozakonnicakcentujewięcwątekzałożycielkiklasztorujakoszczegól nejpatronkiniższegorzędu,którakontynuujedziełozałożycielizakonuipodobniejakoniżyjewascezieirozwijapobożnośćpasyjną. WątekMękiChrystusarozpoczynasięprzedwejściemdokościoła,przyzachodniejścianiekapitularza,gdzieumieszczonojegoostatnichronologicznieelement,jakimjestwnękaGrobuBożegozfigurąMartwegoChrystusa1(il.306).Zakonnicewchodzącedochórumiałyzwyczajcałowaćranyrzeźby,proszącoskupieniepodczasmodlitwy2.KontynuacjęwątkustanowiąmalowidłaChrystusUbiczowanyiUpadekpodkrzyżem(il.307)naprzeciwległych zewnętrznych ścianach bocznychprzęsełchóru3,aprzedewszystkimkrucyfiksnałukutęczowym.Górnaczęśćfiguryznajdujesięwprzestrzenikopułkinakrywającejprzęsłokrzyżowe,wtensposób,żezemporywyraźniewidaćrzeźbę,otaczającąjąglorięorazzachodzącenaniąmalowane postaci płaczącychaniołków,atakżepersonifikacjeStałościiRoztropności,któregestamiwskazująnafigurę,trudniejnatomiastdostrzec malowidłowypełniająceczaszę(il.308).KolejnymelementemtegowątkubyłaumieszczonanaprzeciwkaplicaKalwaryjska,otwartadochórukratą4.Wokółwizerunku Ukrzyżowanegorozwiniętowątekchrystomimetyczny, którego pierwszymelementembyłapostaćpatronakościoła.Chwałępierwszegoapostołaorazjegobrata(il.309)–pierwszychuczniówChrystusa,którzyrównieżzostaliukrzyżowani5–ukazanonasklepieniachramion transeptu. Świętych przedstawiono,jakunoszeniprzezaniołypatrząwstronękrucyfiksu6,anaczterechmniejszych ścianach tarczowychnamalowanogeniuszyzincipitemPsalmu133:Eccequambonum|etquamiucundum|habitarefratres|inunum.Stiukowefiguryadorujących i wychwalających aniołów umieszczonoteżpobokachokien.WśrodkowymprzęślechóruupamiętnionoWielkiegoNaśladowcęChrystusa–św.Franciszka(il.310),którego ukazano na sklepieniu unoszonegoprzezaniołkiwrazzkrzyżemiczaszką–atrybutamiodnoszącymisiędojegoumartwień.Najednejześciantarczowychukazanoscenęjegostygmatyzacji(il.311).Jejdopełnieniemjestwizerunekserafinaumieszczonywjednymzmedalionówsklepienia, a naprzeciwnamalowanoobjawienieotrzymaneprzezkontynuatorajegodzieła–św.AntoniegozPadwy, któremu Jezus ukazał się jako Dzieciątko(il. 312). Sąsiednie,niższesklepieniewprzęślemiędzywieżowymzajęłachwałazałożycielkikrakowskiegoklasztoru(il.313).Napodłuczachpodtrzymującychjearkadod 1 NatematGrobuBożegozob.Krasny1999,s.91,92. 2 Gąsiorowska 2015, s.271. 3 Niewiadomo,czyscenytenależądooryginalnegoprogramu,gdyż zostały gruntownie przemalowane i nie mają widocznych fragmentówwarstwymalarskiejzokołor.1700. 4 Zob.Małkiewicz1999,s.XXI.Napoczątkuw.XIXkaplicaKal- waryjska była miejscem, z którego „letnie i słabe” zakonnice mogłysłuchaćodbywającejsięwkościeleliturgii,awdawnej kostnicy urządzono kaplicę dla czeladzi zakonnej(zob.Bałus2004,s.100,101). 5 Małkiewicz1999,s.XXIV. 6 Zakładając,żegruntownieprzemalowanywizerunekśw.An-drzeja powtarza pierwotny układpostaci. stronypołudniowejznalazłysięprzedstawieniadwóch władców–zapewnemężaSalomeiKolomanaijejbrataBolesławaWstydliwego,a po przeciwnej stronie namalowanośś.JanaKantegoiSebastiana(il.314)–akcentujączwiązekkonwentuzuniwersytetemiprzypominającosobę ks.Piskorskiego.Pośrodkusklepieniaunoszonejnaobłoku SalomeitowarzysząaniołygrającenainstrumentachitrzymającenadjejgłowąkoronyorazwstęgaznapisemVirgaAaron Flor[uit].Ponieważ jest to jedna z metafor maryjnych7,matkazgromadzeniazostaławtensposóbporównanadoMatkiBoskiej,doktórejodnosząsięumieszczonepobokachzłoconemedalionyzescenamiZwiastowaniaiBożegoNarodzenia.MariapoddajesięwnichwoliBożej iadorujenowonarodzonegoJezusa,stanowiącwzorzec zakonnejpobożności.Wprowadzonywtensposóbwątekmaryjnyzyskałkontynuacjęnadrugimkońcuosikościoła,gdziewkonszeapsydy,dobrzewidocznejzchóru,przedstawionoKoronacjęMarii(il.315).Scenatajestzapowiedziąpośmiertnejnagrodyorazpodkreśleniemświętości MatkiBoskiej,będącejdopełnieniemTrójcyŚwiętej8. 7 Zob.Marraccy 1684, s.301. 8 Zob. s. 209. 314. Kraków,kościół Klarysek,Św.Sebastian, mal. Innocenty Monti(?), przemalowan, fot. ZakonSióstrKlarysek 315. Kraków,kościółKlary- sek,Koronacja Marii, mal. InnocentyMonti(?),prze- malowane, fot. M.Kurzej 316. Kraków,kościółKla- rysek,Ostatnia komuniaśw.MariiMagdaleny, mal. Innocenty Monti (?), przemalowane,fot.ZakonSióstrKlarysek 317. Kraków,kościół Klarysek,stallewchórze zakonnym, fot. ZakonSióstrKlarysek 318. Meliorem incendia red-dunt, ryc. Jacquesa Callota, wg Callot[1646] UmieszczenietegoprzedstawienianadołtarzemgłównymprzypominajejlokalizacjęwGrodzisku,gdziezostałaopatrzonapodpisemUniversumTrinitatisComplementum.Zapowiedziąnagrodyzapokutęiascezęjestrównieżwyobrażenieostatniejkomuniiśw.MariiMagdaleny(il.316),namalowanenadwejściemdokapitularza,wktórejumierającejświętejukazująsiętrzymającyświeceaniołowie.Dopełnieniemwystrojuchórusątrzystallezozdobnymi zapleckami i przedpiersiami1(il.317).Ustawioneprzyścianach,otaczałykiedyśmniejprestiżowesiedziskapośrodkuchóru,zwanepudłem,przeznaczonedlamłodszychzakonnicinowicjuszek2.Najkrótsza,postroniezachodniej,mieścipośrodkutronksieni,któregozaplecekzwizerunkiemfeniksawpłonącymgnieździeujętokolum nami dźwigającymi przyczółek z monogramem IHS. Nasąsiednich zapleckach namalowano świętych hierarchów iteologówfranciszkańskich–LudwikaiBonawenturę,ana skrajnych–bukietyzkwiatami.Dekoracjęprzedpiersiasta nowiątrzyemblematyzaczerpniętezanonimowegozbioruLuxClaustri,odnoszącegosiędocnótizasadzakonnych3.Środkowy ukazuje pelikana karmiącego młode własnąkrwią,zlemmąMelioremincendiaredunt,któraworygi naleodnosisiędofeniksa(il.318)ijesttamopatrzonaeksplikacjąprzypominającąomiłościBożej:„Surgitodoriferophenixredivivusabigni:|Ettedivinusnonrenovabitamor?” Zmiana obrazu podkreśla wspólne znaczenie obusymbolicznychptaków,któreodnosząsiędoChrystusa,alemożeteżbyćwynikiempomyłki.Chrystologicznade koracjamiejscaprzeznaczonegodlaprzełożonejklasztoru występujeteżwsztuceinnychzakonów4.Klaryskimogły znaleźćjejuzasadnieniewnajstarszychtekstachregułyautorstwaśw.KlaryipapieżaUrbanaIV.Podkreślalioni,że ksienireprezentujeBogaidlategonależyjejsłuchaćwewszystkim,cosięmuprzyrzekło5. WlewejczęściprzedpiersiaukazanogęśzlemmąVixunqua tacuisse nocet. Miała ona przypominać o korzyściachpłynącychzmilczenia,cowdrukuwyjaśnionodwuwier szemostrzegającymptakaprzeddrapieżnikami:„Grus aquilissterpermetuitseprodererostro|Garrulaneprodat, tetualingua,cave!”Ostatniemblematukazujekrukapolującegonaślimaka,którymożnarozumiećjakopochwałę życiaklauzurowego,gdyżjegolemmaQuaeritexitumforisbyławyjaśnionapochwałąbezpieczeństwa,jakiedajepo zostawaniewdomu:„Quidiuvatinfoelixcorvoteprodere limax?Securoesselicet,silibetessedomi”6. WzapleckachbocznychławukazanoChrystusa,Marię,apostołóworazświętychjezuickich,apomiędzyniminamalowanobukietykwiatówipejzaże.Wrzędziepołu dniowymodstronywschodniejprzedstawionośw.Pio tra,św.Pawła,Zbawiciela,śś.Tomasza,FranciszkaBor giaszaiStanisławaKostkę(najednymszerszympłótnie,wewnętrzuarkady),adalejśś.Macieja,SzymonaiJakuba Starszego.Naprzeciwznalazłysięwizerunkiśw.Andrzeja,św.Filipa,MatkiBoskiej,śś.Jana,IgnacegoiFranciszka Ksawerego,Bartłomieja,JakubaMłodszegoiMateusza. CyklprzedstawieńdwunastuuczniówChrystusa,doktó regodołączonopostaciZbawicielaijegoMatki,przywodzinamyślfilarykościołaśw.Anny.Zkoleipowiększenie tegozestawuoświętychjezuickich–zapewneukazanych jakoszczególnychczcicieliChrystusa–każedomyślaćsię inwencjiksieniTyrawskiej7.Niemożnawykluczyć,żepo 3 ZbiórzrycinamiwedługrysunkówJacquesaCallotawydanowParyżuwr.1646.(Zob.Saunders2000,s.216–218). 4 Wybitnymkrakowskimprzykłademjesttronprepozytówwkoś-ciele BożegoCiała. 5 Zob.Gąsiorowska2015,s.225. 6 Natematznaczeniamilczeniaiklauzuryzob.Gąsiorowska2015, 319. Kraków,klasztorKla- s.205–225. rysek,ChrystusUmęczony, fot.ZakonSióstrKlarysek 1Natematmalowidełwstallachzob.Samek1981.2 Gąsiorowska 2015, s. 225,258. 7Stosunkiklarysekzjezuitamibyłydośćskomplikowane–zjed-nejstronyodcisnęłysięnanichkonfliktygraniczne,znajpoważ- szczególnepejzażeimartwenaturywiążąsięsymboliczniezsąsiednimiwizerunkamiświętych.Bezichszczegółowejanalizynależyjednakpoprzestaćnastwierdzeniu,żesamowłączenietakichprzedstawieńdodekoracjiwnętrzaotematycechrystomimetycznejjestwyrazemreligijnegostosunkudonatury,widocznegotakżewaranżacjiGrodziska8.Chórbyłdlazakonnicnajważniejszymliturgiczniewnętrzemwklasztorze,amodlitwychórowebyłyichgłównymobowiązkiem9.Programadresowanydozakonnicbyłod niejszym, wywołanym bezprawnym zajęciem gruntu zakonnic zwierciedleniem chrystologicznej pobożności dominującejwzakonieklarysek.OdprawianiugodzinkanonicznychtowarzyszyłowspominaniesiedmiuwydarzeńzżyciaChrystusa,ajegoMękabyłaczęstymtematemmedytacji10.Dewocjichrystologicznejsłużyłyteżlicznewizerunki,zktórychnajistotniejszy,czyliśredniowiecznafigura ChrystusaUmęczonego(il.319),nacodzieńustawionywchórze,byłużywanywteatralizacjachliturgicznychWielkiegoTygodnia.Rzeźbamaruchomeręceiranęwboku,połączonązukrytymwplecachzbiornikiem,copozwalało naprzelewanieprzezniąpłynuimitującegokrew.WWielki Czwartekfiguręubieranowszatyisadzanonamiejscuksie nizastołemwrefektarzu,wkładającwręcekielichihostię11. PodobieństwoosobyprzełożonejdoZbawicielapodkreślał teżpraktykowanywtedyzwyczajmycianógprzezksienię dwunastusiostrom.SpośródwizerunkówChrystusaszcze gólneznaczeniemiałyteżkrucyfikswrefektarzu(il.320),którykażdawchodzącamniszkawitałapokłonem,orazfigurkaDzieciątka,którąwokresieBożegoNarodzeniakładziono na kolanach przełożonej podczas śpiewaniakolęd12. * * * Program adresowany doświeckichrozpoczynasię oddrugiejbramki(il.321),ozdobionejfiguramiszczególnie popularnychświętych–Antoniego,Hieronima13iJanaNepomucena, których łączy przede wszystkim nabożeństwo doWcielonegoiUkrzyżowanegoChrystusa.Oprawawej ściajestwięczapowiedziąwątkuhagiograficznego,któryrozwijasięwprzestrzenipodchórowejisłużywłączeniuzałożycielkiklasztoruwpoczetpatronówPolskiizakonu.UmieszczonotamkartuszzdatąukończeniapracipodkreślającymgodnośćświątynifragmentemKsięgiRodza ?320. Kraków,klasztor Kla-rysek, krucyfiks w refekta-rzu, fot.A.Rzepecki ?321. Kraków, kościół Klary- sek, bramka, fot. M. Kurzej 322.Kraków,kościół Klary- sek,Anioł, fot. M. Kurzej ?323. Kraków,kościół Klarysek,Św.Katarzynaz Bolonii, mal. InnocentyMonti (?), przemalowane,fot. M.Kurzej podbudowękościołaśś.PiotraiPawła,zdrugiejzaśoichocie- pleniu świadczy pełnienie przez jezuitów posługi duszpasterskieji głoszenie kazań w kościele św Andrzeja(zob.Gąsiorowska2015, s.92–97). 8 Zob. s. 250. 9 Gąsiorowska 2015, s. 225. 10 Gąsiorowska 2015, s. 256, 259, 271. 11 Migasiewicz 2004; Gyalókay 2018. 12 Gąsiorowska 2015, s. 270, 271, 295. 13WKataloguZabytków1971,s.61zostałonbłędnieokreślonyjakoSebastian. 324. Kraków,kościół Klarysek,Pierwsze słowabł. Salomei;Ślub czystościbł.Salomei, mal. Innocenty Monti (?), fot. M.Kurzej 325. Kraków,kościół Klarysek,Śluby tercjarskiebł. Salomei i Kolomana;Nocnamodlitwa bł. Salomei, mal. Innocenty Monti (?), fot. M.Kurzej 326. Kraków,kościół Klarysek,Wizja bł. Salo-meiiŚmierć bł. Salomei, mal. Innocenty Monti(?), fot. M.Kurzej ju(28,17):verenonesthicaliud|nisidomusdeietporta|caeli|a.d.mdccii.Nawysklepkachprzęsła środkowegoukazanowstiukowymreliefiebawiącesięimuzykująceaniołki,natomiastwprzęślemiędzywieżowym umieszczono malowidło ukazujące większegoanioładmącegowtrąbę(il.322),apobokachdużestiukowe muszle.Ikonografiatejostatniejprzestrzeniwiązałasię zprzylegającądoniegokostnicą,urządzonąpodkaplicą Kalwarii–aniołwzywałzłożonewniejszczątkimniszek nasąd,amuszlesymbolizowałyichnieśmiertelnedusze,wezwanedochwałyNiebioswrazzkanonizowanymiprzedstawicielami narodu izakonu. Wizerunkiświętychibłogosławionychpolskich,dopełniającychtegoobrazu„przedsionkanieba”znajdująsię wmedalionachnagurtachwydzielającychprzęsłośrodkowe.PrzywejściuprzedstawionoWojciechaiStanisława, naprzeciwkoKazimierzaiFloriana,odzachodudwóchdominikanów–najprawdopodobniejJackaiCzesława,aodstronywschodniejdwiekobietywkoronach–zapewne JadwigęŚląskąiJadwigęAndegaweńską.Ponadtopodarkadą empory południowej namalowano dwie klaryski–prawdopodobnieJolentę(zkrzyżem)iKatarzynęzBo lonii(zDzieciątkiemJezus)(il.323).Arkadataznajdujesięnaosiminiaturowejkapliczkidedykowanejśw.Klarze,doktórejodnosisiędekoracjamedalionówpodprzeciw ległąemporą,wktórychnamalowanoaniołkitrzymającelilie.Napilastrachuwejściadokaplicyumieszczonofiguryaniołkówwskazującenaołtarz(obecnyjestwtórny1),anasklepieniunamalowanozałożycielkęzakonuunoszoną przezaniołynaobłoku.Drugą,jeszczemniejsząkapliczkę, poświęconąbł.Salomei,urządzonowewnęcepodoknem w południowej ścianie prezbiterium(il.72). Salomeaijejchrystologicznapobożnośćpasyjnałączy obaprogramywnętrza.Scenyzjejżycianamalowanowe długrycinzFlorumVitae2nadarkadamiempor,fundatorkaklasztorujestwięcwzoremdonaśladowanianietylkodla zakonnic,alerównieżdlaświeckich,którzychcąclepiej poznaćjejdziejeipobożność,mogąodbyćpielgrzymkę doGrodziskaitamszukaćskupieniaorazkontemplacji. Krakowskikościół,częstoodwiedzanydziękipołożeniu wruchliwymcentrummiasta,poprzezwyeksponowaniewątku założycielki zawiera więc zachętę do odwiedzenia położonegonauboczusanktuarium,stającsięjegoswoistąreklamą,aleteżnaturalnymdopełnieniem,jakomiejsce, wktórymkontynuujesiędziełoSalomei–czylirozkwitaróżdżkaAarona,którąjestzałożonyprzezniąklasztor. SześćwydarzeńopisanychwKwieciuzestawionownadłuczachparami,łączącichkompozycjęprzezpominięciealegorycznychscendrugoplanowychiwypełnie niewąskiejprzestrzenimiędzygłównymiscenamiwize runkamianiołów,którychpostacipowtarzająschematy 1WcześniejszyołtarzwzmiankujeInwentarz…,s.94.2Ostrowski1973,s.49. 327. Kraków,kościół Klarysek,Przekazanie kla-ryskomrelikwiibł.Salomei, mal. Innocenty Monti (?), fot. M.Kurzej 328. Kraków,kościół Kla- rysek,Św.Klara,św.Kingai bł. Salomea, mal. Inno- centyMonti(?),przemalo- wane, fot. M.Kurzej 329. Kraków,kościółKlary- sek,Św.Kinga, wyk. Balta- zar Fontana, fot. M.Kurzej 330. Kraków,kościółKlary- sek, kopuła, fot. M.Kurzej 331. Kraków,kościół? Klarysek,Sprawiedliwość,wyk. Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej zastosowanewkościeleśw.Anny.Odpółnocyukazanoksiężniczkę wypowiadającą pierwsze słowa oraz składającąślubczystości(il.324),odzachoduksiążęcąparęskładającąślubtercjarskiiSalomeępodczasmodlitwy(il.325),aod południajejostatniechwileiprzedśmiertnąwizjęMatkiBoskiej(il.326).Ostatniąscenę,przedstawiającąprzekazanieklaryskomrelikwiiksiężnej(il.327),namalowano naścianiepołudniowejpodemporą,przypominając,żekościółjestmiejscemichprzechowywania1. 1 Oprócz partykuł kości błogosławionej w klasztorze znajduje siętakżejejwłosiennica.Pamiątkąpozałożycielcejestteżikona mozaikowa(zob.Różycka-Bryzek1999,s.43),awiązanoznią równieżfigurkęDzieciątkaJezuszprzełomuw.XViXVI(Da- ranowska-Łukaszewska1999a,s.77).Założycielkamiałateżprzekazać zakonnicom relikwię Krzyża Świętego(Inwentarz…, s.4).WystawienieiucałowanierelikwiiSalomeiprzezsiostry iwiernychbyłokulminacjącorocznychobchodówkujejczci, któretrwałyażtrzytygodnie(zob.Gąsiorowska2015,s.276). 332. Kraków,klasztor Kla- rysek,Adoracja Baranka, fot.ZakonSióstrKlarysek 333. Kraków,klasztor Kla- rysek,Rozmnożeniechlebai ryb, fot. Zakon Sióstr Klarysek Ikonografia poszczególnych wydarzeń jest zależna od rycinSzymonowicza(il.90,98,100,118,122,127),alenie powtarza ich dokładnie. Najistotniejsze zmiany wprowa dzonowsceniedrugiej,gdzieSalomeapoświęcaswojepanieństwoChrystusowiukazanemuniejakobaranek,ale jakoZmartwychwstałytrzymającykrzyż,atakżewtrze ciej–gdziezamiastmodlićsięprzedołtarzemklaryska adorujetrzymanywdłoniachkrucyfiks.PonadtoMaria ukazującasięumierającejzakonnicytrzymanarękach Dzieciątko.TowyeksponowaniepostaciChrystusapodkreślapodobieństwoSalomeidojegowybitnychczcicieli, którychfiguryustawiononabramce,iwłączajejżywotdo głównegowątkuchrystologicznopasyjnego. KontynuacjążywotaSalomeijestjejpośmiertnachwała,którąukazanonietylkonasklepieniumiędzywieżami(il.313),aleteżwprezbiterium,gdzieklęczyonanaobłoku wtowarzystwieKingiiukazanejpośrodkuKlary,adorująctrzymanąprzezniąHostięwmonstrancji(il.328).Wize runkipolskichklarysekpowtórzonoteżwmedalionach unasadysklepienia,któresąlepiejwidocznezpoziomu empory(il.329).Namalowidlezakonnicomtowarzysząaniołyorazputtatrzymającekorony.Sąonenawiązaniem dowizjihiszpańskiejmistyczkiMarinydeEscobar,któratłumaczyzestawienietejscenyzprzedstawieniemKoro nacjiMarii.WizjatazostałaopisanaprzezPiskorskiegowkazaniunaświętoZwiastowania,wygłoszonymwkoś cieleśw.Andrzeja: Widziała,podniesionawDuchujednas.pannaMarinade Escobar, dzisiejszą uroczystość Zwiastowania Najświęt szejMatkiBoskiej,którawszystkieświętepanny,nacześćkrólowejwszystkichpanien,wniebieodprawiaływten sposób:pokazałasięNajświętszaMatkaBoskanatroniechwałyBoskiejwniewymownymmajestacie,szatananiejwszystkimisplendoraminiebieskimijaśniejąca,korona nagłowiejejzewszystkichklejnotównieprzebranychŁaskBoskichcudowniezrobiona,wszystkoniebouwese lająca.StanęliwkołoŚwięciAniołowie,pięknienaswojechóryrozporządzeni,słodkimśpiewaniemswoim,wy grywaniemswoimczyniącaplauziwinneuszanowanie oddającPaniswojejKrólowejAnielskiej.Przedtronem wszystkiepanienświętychhufceniezliczonewzłotych koronachpokazałysięitektórepułkomswoimhetma niły,parąprzystępującprzedmajestatkrólowejswojej, w oddaniu uniżonej głęboko pokornej obserwancjej swojej1. Krucyfiksumieszczony w przęślekrzyżowym,widzianyz poziomuposadzkima równieżcharaktertriumfalny(il.330),gdyżtowarzysząmunamalowaniwkopuleisąsiednicharkadachaniołowietrzymającyArmaChristiorazwstęgęznapisemmagnumpietatisopus–będącymfragmentemantyfony na święto PodwyższeniaKrzyża2. DziełoBożegoMiłosierdziazostałotuukazanejakonajwyższedobro,otoczoneprzezpersonifikacjeczterechcnótkardynalnych(il.331),któresąwskazówkądojegoosiągnięcia.Obasposobyodczytaniaprogramutreściowegownętrza,chociażzostałyzbudowanezużyciemwspólnychelementów,różnią się więc od siebiewymowądydaktyczną.Mieszkanki klasztoru chciano zachęcić dorozważaniaMękiChrystusa,aosobyświeckie–dopodziwianiajegochwały,wktórejuczestnicząświętezakonnice.ChoćtreścizawartewewnętrzukościołaKlarysekniesąażtakskomplikowanejakwkolegiacieakademickiej,tojegoaranżacjazpewnościąnależydonajwybitniejszych,jakiezrealizowanowno wożytnych kościołach zakonów żeńskich. Jeszczeprzedprzebudowąkościoła związki Piskorskiego z krakowskimi klaryskamizaowocowałypowstaniem dziełasztukizłotniczej.Byłanimpuszkanakomunikanty„suto pozłocistazperłamiikamieniami”,napokrywcektórejznajdowałsię„BaranekzinsygniamiStaregoZakonu”.Byłatozapewnefigurkawglorii(odnotowano,żepromienie nawierzchusązłamane)ukazującaBarankależącegonaArce Przymierza. Naczynie zostało wykonane „inwencją księdzaPiskorskiegoSpowiednika”zaprzełożeństwaksie niMariannyCzaplińskiej(1681–1687)3,zapewnepotym,jakwr.1683biskupMałachowskinakazał„akomodowa nie”puszki,gdyżstarabyła„podła”4.Wzmiankaotymniezachowanymdzielejestnietylkodowodemnaukła danieprzezPiskorskiegoinwencjidziełzłotniczych,aleteżważnymprzykłademużyciasymboluBarankaApokaliptycznego,któregowizerunekzająłpóźniejważnemiejsca wwystrojukościołaśw.Anny5.AdoracjęBarankaukazanoteżnaobraziewrefektarzu(il.332),który,wrazzdrugim,przedstawiającymRozmnożenieChlebaiRyb(il.333),po wstałbyćmożejakoczęśćaranżacjiwnętrzazrealizowanej z inicjatywy ksieni Tyrawskiej6, niewykluczone więc, że równieżzinspiracjiPiskorskiego. zwielkąuniżonościąupadając,koronyswojezłotepod nogiNajświętszejMatkiBoskiejrzucały.KtórepotemAniołowiePańscypodniósłszy,powstającyminazadod chodzącymnagłowękładli.Corozumieciesłuchaczemoi,jeżelitammiędzytemiwszystkieminiestanęłapierwsza paraonapanienmądrych,paraświętychmatekwaszychbłogosławionych, Klary ś. matki waszej, błogosławionejSalomei,dobrodziejki,fundatorkinaszej.Niedałysięte uprzedzićinszymwiernymMatkiBożejsłużebnicom 1 Piskorski1706,s.461,462. Żywot Mariny de Escobar (1554–1633)autorstwaLuisadelaPuentezostałwkrótceprzetłumaczonynałacinę(zob.delaPuente1672,s.148).Piskorskipowoływałsię nawizjęMarinytakżewjednymzkazańobł.Salomei(Piskor-ski1706,s.907). 2 Zob. Ptak 2014, s. 39. 3 Inwentarz…, s. 4. Za informację o tym dziele dziękuję s. Elż- biecieSander. 4 Gąsiorowska 2015, s.263. 5 Zob. s. 140. 6 Gąsiorowska 2015, s. 318. ŹRÓDŁAINSPIRACJI Retoryka Spośródogólnychźródełinspiracji,którewpłynęłynaca łokształtdziałalnościSebastianaPiskorskiego,napierwszy planwysuwasięszerokopojętakulturaliteracka.Budowanojąwoparciuoklasycznąteorięretorykiorazjejbardzorozległąpraktykę7,doktórejmożnazaliczyćnietylkoszkolnenauczanietejsztukiczygłoszeniemówokolicznościowych,wykładówikazań,lecztakżeliczneinnepoladziałalnościakademickiej.Piskorskimusiałsięzetknąćzteorią retoryki,uczącjejwSzkołachNowodworskich8.Owadze,jakąprzykładanotamdotegoprzedmiotuświadczywydaniepodręcznikaopracowanegoprzezAdamaRomera9,którynapodstawiepismKwintylianaiCyceronadawałdokładny wykład figur retorycznych i sposobów przema wiania.Retorycznyprogramnauczanianarzucałteżśrod kiprezentacjistosowanewszkolnymteatrze10,wktóregodziałalnośćPiskorskiczynniesięangażował11.Później,jakowykładowca,kaznodzieja,poetaikonceptor,Piskorskimiał szczególniewieleokazjidopogłębionejrefleksjinadretorykąijejzastosowaniami. JakzauważyłTadeuszBieńkowski,nowożytnyUniwersytetKrakowski,podobniejakinneszkołykatolickie,pro pagował tradycyjny model kultury naukowej, polegający naszacunkudoksiążki,słowapisanegoorazkunsztownejerudycyjnej wypowiedzi. Była to kultura typu humanistycznego–historyczna,retorycznailiteracka.Szkołahumani styczna ugruntowała przekonanie, że historia starożytna,poezjaiwymowa,prawoifilozofiamoralnaprzynoszą największąkorzyśćludziomipaństwu.Badaniaprzyrodyczęstouznawanozadziedzinęteoretycznąispołeczniemałoprzydatną12,apracanaukowaznajdowałasiępoza centrumdziałalnościakademickiej,podobniejakwkrajachniemieckich13. Zewzględunaswąklarownośćsystemretorycznybył łatwywnauczaniu,adziękipołożeniuakcentunalogiczną strukturęiprzejrzystąargumentacjęmożnagobyłołatwo zastosowaćdodyscyplininnychniżwymowa14.Jegorola 7 Natematroliretorykiww.XVIIzob.np.Janik1908. 8 Piskorski1666.Nafrontyspisieautorzostałokreślonyjakopro- fesorretoryki. 9 Romer1593. 10 Targosz 1976, s. 38. 11 Zob. s. 233, 234. 12 Bieńkowski 1981, s.40.Szerzej na temat siedemnastowiecznej erudycji humanistycznejzob.Pawlak2012. 13 vanDülmen2005,s191.Oznaczeniunauczaniaretorykinauni- wersytecie w Salzburguzob.Polleross2007,s.329. 14 Hermans 2013, s. 245. byłaszczególnieistotnawokresienowożytnym,kiedykoncepcjewykształconenatymgrunciebyłyodnoszonenietylkodoróżnychgatunkówliterackich,aletworzyłyogólną teoriępercepcji.Stanowiłaonapodstawęmetodologiczną dlatwórcówzłożonychdziełsztuki,ważnązwłaszczadla konceptorówprogramówikonograficznych15.Zewzględunaoczywistąprzynależnośćkaznodziejstwadoretorykibyłaonanajbardziejnaturalnąpodstawądlasztukisakralnej,stanowiąc nie tylko nadrzędną zasadę kompozycyjną, aleteżźródłowielupoglądówobecnychwtraktatachoteologiiobrazów16. Związkisztukizretorykądostrzeżonojużwmalarstwie piętnastowiecznym17.Byłaonabardzoistotnymźródłem inspiracjidlaLeonaBattistyAlbertiego,któryzalecałmalarzom, by podążali za retorycznymi zasadami kompozycji18.Zantycznychteoretykówwymowyipoezjiobficieczerpali autorzypóźniejszychtraktatów,aodpołowyw.XVIprzeznastępnedwieścielatniemalkażdyznichwskazywałnabliskizwiązekpoezjiimalarstwa.Bardzoczęstocytowanozdanie Symonidesa przytoczone przez Plutarcha19, wedługktóregomalarstwojestmilczącąpoezją,apoezjamówiącymmalarstwem.WywodzącasięzniegoHoracjańskamaksymautpicturapoesisbyłatraktowanajakopotwierdzenietegoporównanialubuznawanazazachętędoupodabnianiaobusiostrzanychsztuk20. Do najbardziej wpływowych pisarzy należał kardynał GabrielePaleotti,którywyraźniewskazałceleretoryczne wsztucechrześcijańskiej,twierdząc,żemaona–podobnie jakmowa–zachwycać,uczyćiporuszać21,aporównując malarzareligijnegozkaznodzieją,wskazałnaichwspólny 15 Zob. zwłaszcza Hundemer 1997, s. 21, 57–89; Polleross 2007, 319– 340.Obie prace zawierają obszerny przegląd starszej literatury. 16 Hecht1997,s.204–216. 17 Spencer 1957. 18 Baxandall 1971, s. 121–139; Di Stefano 2000, s. 27–33, 69–79. 19Lee1940;Bartol2007.Plutarch,???????????????,346F:„????????????????????????????????????????????????????????,???????????? ?????????????????. ????? ???????????????????????????????????????,???????????????????????? ?????????????????????????.??????????????????????????? ?????????????????????????????????,????????????????????? ??????????,????????????????????????????,??????????????? ??????????????????????????????????????????????????????????????? /Symonides nazywał malarstwo niemą poezją, a po- ezję mówiącym malarstwem. Bo chociaż malarze ukazująrzeczy,które właśnie się dzieją, a literaci opisują te, które już się wydarzyły, to jedni i drudzy mają ten sam cel, a różnią się tylko środkami wyrazu, osiąga- jąc go kreską i barwą albo słowem i mową. A najlepszy pisarz pokazuje bohaterów i emocje jak naobrazie”. 20 Lee 1940, s. 198. 21 Hundemer 1997, s. 53, 72. cel,jakimjestpropagowaniewiary1.StosowaniezasadretorykizalecałteżmalarzomGianPaoloLomazzo,który czerpiącobficiezCyceronaiKwintyliana,ukształtował literackiobrazidealnegomalarzanawzórdoskonałegomówcy2.PóźniejrównieżPietrodaCortonaiDomeni coOttonelliskojarzylimalarstwoiwymowęwkoncepcji trzechrozkoszy–zmysłowej,umysłowejiduchowej,paralelnejdotrzechtradycyjnychzadańretoryki3. Szczególnieoryginalnerozważanianadpodobieństwemretorycznejkonstrukcjimalarstwailiteraturyrozwinął LouisRicheome.Podzieliłonobrazyna„nieme”–ukazująceprosteprzedmiotyipojęcia,„mówiące”–opartena opisachliterackichiporównywalnedoksiążek,atakże„alegoryczne”.Teostatnie,podobniejakhieroglifikiisymbole, ukazująwtajemnicyrzeczinnąodwyobrażonej: cestefigureestautrementnommeeallegorie,painctureetexpositionmystique,contenantensoyunsensspirituel, cogneuauxgensspiritueletcachéaugrossiers4. takiobraz,inaczejzwanyalegorią,malowidłemczyprzedsta- wieniem mistycznym, zawiera w sobie sensduchowy,znany ludziom uduchowionym, a ukryty przedprostakami. DlarozważańodziałalnościPiskorskiegoszczególnieistot nawydajesięjegowskazówka,bywystrójmalarskikościoła czytaćjakkazanie5. Wsiedemnastowiecznejteoriiliteraturywyjątkoweznaczeniemiałopojęcieconcettosublime–wzniosłegokonceptu,doktóregowczasachPiskorskiegoprzywiązywanoszczególnąwagę6.Pierwszymzjegoskładnikówjestkoncepcjawzniosłościsformułowanawantycznymtraktacie?????????,któregoautorstwowiązanodawniejzimieniemLonginesa.Pracatajużww.XVIsilnieoddziałałanateorięliteratury,apóźniejwywarłaznaczącywpływnaplastykęi architekturę7.Wedługjego autoratytułowa wzniosłośćcechujenajcenniejszedzieła,któremogązachwycićczytelnikaiumożliwićmukontaktzumysłemautora.Niejestonamożliwadoosiągnięciaprzezznajomośćregułinawetperfekcyjneopanowaniewarsztatu,awyłączniedziękiwprowadzeniuumysłutwórcydostanuuniesienia8.Zkoleipojęciekonceptuzajęłosporomiejscawrozważaniachdwóch 1Hecht1997,s.206.SzerzejnatematpoglądówPaleottiegozob.Prodi2014. 2 Hermans 2013, s. 243–246. 3 Hecht 1997, s. 106. 4 Richeome 1601, s. 5; Smith 2002, s. 51. 5 Zob. Smith 2002, s. 50. 6 Zob.Hendrix2003;Pawlak2005,s.11.Więcejnatematkoncep- tuzob.Gostyńska1991iOtwinowska1998–tampodstawowa literatura. 7 Natematrecepcjitraktatuzob.vanEck,Bussels,Delbeke2012.Tamprzeglądstanubadań. 8 Sinko1939,s.XXVII.OpojęciuwzniosłościuPseudo-Longinesazobteż.Mazzucchi2003. jezuickichpoetów,tworzącychpodbudowęteoretycznądlaestetykiliterackiegokonceptyzmu9.Pierwszymznichbył Maciej Kazimierz Sarbiewski,którego rozprawaDeacu-toetarguto,zaprezentowanawRzymiewr.1624spotkałasiębardzodużym zainteresowaniem10. Stała sięonokanwąpojęciaargucji(łac.argutia,wł.arguzia,hiszp.agudeza),którejakopierwszypróbowałzdefiniowaćMatteoPeregrini,odnoszącjąjednakdostylu,anietreściwypowiedzi11.Dla teorii sztuk przedstawiającychznacznieistotniejszeokazałosięrozumienieargucjiprzezhiszpańskiegojezuitęBaltazaraGraciana,wyłożoneprzezniegowdwóchtraktatachwydanychwlatach40.w.XVII12.Określiłontopojęciejakoliterackiwyrazkonceptu,któryjestdlaumysłutym,czympięknodlaoczualboharmoniadlauszu.Jezuickipoetagłosił,żeagudezatobłyskotliwośćmyśliprzenikającejutwórisformułowanejjakopuenta,dziękiktórejautorwykrywawświecieelementyharmonijneorazbardziejodnichfascynującedysonanse,paradoksyi tajemniczości. Dla Graciana odnajdywanieiutrwalaniezwiązkówmiędzyrzeczami,wszczególnościzwiązkówsubtelnych,trudnych,ukrytychinowych,byłonadrzędnąroląsztuki13.Tenbardziejuniwersalnyaspektjegopoglądówmaszczególneznaczeniedlarozważańnadroląkonceptuwprojektowaniudziełplastyki.Przekonanie,żecelnamyślkształtująca dzieło powinna odkrywaćnowe skojarzeniamiędzyrzeczamiipojęciami,jestkluczowedlakonceptównajambitniejszychdziełsztukiicałejkulturysymbolicznej.SpopularyzowanieideikonceptuijejwyraźneodniesieniedoplastykibyłozasługąJakobaMasenaiEmanuelaTesaura,dlaktórychideatastanowiłacentrumjednolitejteorii,rozciąganejna jak najszerszy obszardziałalnościczłowieka.Twierdzilioni,żedoprzekazaniaskomplikowanejmyśliinnymniezbędnesąobrazyisymbole,coskutkowałoskojarzeniemargucjizszerokopojętąsymboliką.Pierwszyznichopublikowałwr.1650obszernytraktatSpeculumima-ginumveritatisoccultae,wktórymtwierdził,żeartystycznainwencja polega na unaocznieniukoncepturetorycznegoijesttymlepsza,imtenkonceptbyłwznioślejszy14.Masen–szczególniepopularnywPolsceteoretyksymboliki15 –porównałróżnicęmiędzymowądosłownąiprzenośnądorozróżnieniasztukimimetycznejialegorycznej,stwierdzającżetapierwszajestdziełemmalarza,adruga–poety16:„Sicutenimomnissermo,autproprius,auttranslatus 9 Natematpoczątkówtegozjawiskazob.Pawlak2005,s.28,29. 10Tatarkiewicz1967,s.446.OpojęciukonceptuuSarbiewskiegozob.Piskała2005;Šarkauskien?2008;Kłos2013,s.114–116. 11Peregrini1639.Ojegopoglądachzob.Montgomery1992,s.29–35.12Gracian1642;Gracian1648.Obiepracebyłypóźniejwielokrot- nie wznawiane. 13 Tatarkiewicz1967,s.446;Marquer1999. 14 Polleross2007,s.332. 15 Zob.Sokolski1992,s.80–86(tamomówienietraktauipoglądów Masena); Górska 2009, s.113. 16 Hundemer1997,s. 135–145; Pieczyński2013. est,itaetimagoquaelibetpropriarerumopuspictorumest,translatapoetarum”17.Fragmenttennietylkowyrażaprymatliteraturynadinnymidziedzinamisztuki,aleteżpodkreślaliterackicharakterkonceptuizaznacza,żejego skomponowanieniejestdomenąwykonawcydzieła. WśródpracTesauranajwiększeznaczeniemiałaLunetaarystotelesowskazr.1654,jeszczeww.XVIIwielokrotniewznawiana18.Jesttopracaszczególnieistotna,gdyżwedługtytułuprezentujeteorięwymowyużytecznądlaróżnych dziedzinsztuki.Szczególniewymownajestikonografia frontyspisu(il.334),któryzgrabniejwyrytowanodopierowwydaniuzr.1670.PrzedstawiaonArystotelesa,który przezlunetępokazujePoezjisłońce,orazPicturę,malującą stożkowezwierciadło,wktórymodbijasiędewizaOmnisinunum.ByłtoznakksięciaMaurycegoSabaudzkiego,któremudedykowanopierwszewydanieksiążki,orazstwo rzonejprzezniegoakademii,alejegodewizęodnoszono też do obu sztuk, które w jedno dzieło łączą brzmieniaposzczególnychstrunlutnilubkolorypalety.Żebywyko naćswojezadanie,obiemusząjednakskorzystaćzprzyrządówoptycznych–dostarczonejprzezantycznegofilozofalunetylubstożkaułatwiającegoprawidłowewidzenieliterwokoło,którebezpośredniosąnieczytelne.Anamorficznelustro,symbolizującemądrośćskupionychwokółksięciauczonych,wyrażawięcintelektualnywymiarsztuki,któryzaprezentowanojakorzeczniezbędnądoukazaniawłaściwegosensu przedstawionych rzeczy19. Wkontekścietreściksiążkistajesięoczywiste,żetymwymiaremjestkoncept,zdefiniowanynagruncienaukowopojmowanejteoriiretoryki.StanowiskoTesaurajestwięcwyraźniezbieżnezreprezentowanymprzezPiskorskiego,amożnaprzypuszczać,żebyłodlaniegobezpośredniąinspiracją,cojestprawdopodobnezewzględunapopularnośćomawianejksiążki.Turyńskimówcagłosił,żepierwszyminajwybitniejszymtwórcąkonceptówjestsamBóg,któryprzemawiadoludzizagadkami,dewizami,piktogramamiisymbolami.DlaTesauraprzykłademBoskiegokonceptyzmujestcałastworzona rzeczywistość, pełna ukrytychznaczeń,któremają zwierzęta, rośliny i przyrodanieożywiona.BoskimkonceptemjestteżmistycznysensPismaŚwiętego,wktórymnajważniejsze przepisy wyrażone sąprosto,alekwestiebardziejskomplikowaneoddanoprzezmetaforyobrazującesens tropologiczny, alegoryczny ianagogiczny.ZdaniemTesaurawszystkieprzejawyintelektuwświeciepochodząodBogaalbosąznimtożsame20.PisarzwyraziłtęmyśljużwpierwszymwydaniuLunety,określającNajwyższegodialektalnymsłowemIddio,nasuwającymskojarzenie z pojęciem idiomatu: Ancora il grande Iddio, god? talora di fare il poeta, et l’arguto favellatore: mottegiando agli huomini et agli angeliconvarieimpreseheroiceetsimbolifigurati,glialtissimisuoiconcetti.Et?giusteragioni.Primieramenteacciochel’ingenioDivinononcedapuntoall’humano: nequellamenteinsterilisca,laqualfecondadiconcetti lealtrementi.Perochequantoh?ilmondod’ingenioso: ??Iddio??daDio.DipoiacciochelostiledellaDivina Maest?nonsentapuntodeltriviale:madanobilifigure sisollieviinguisa,chelasublimit?generimaraviglia,et lamaravigliaveneratione.Inoltre;acciochelaverit?per seamara,colvariocondimentodiconcettosipensierisi raddolcisca.Finalmente,acciochel’ottusaetemeraria turbanonsipresumiinterpretede’Diviniconcetti:ma soloipi?felicietacutiingeni,consapevolide’celesti segreti;cisappianodallabucciadellaletterasnocciolare imisteriascolsi:etconsubalternateinfluenze,ilNume imparidasesolo,ilsaviodalNume,l’idiotodalsavio. BiendisseadunqueiltragicoSofocle: MysteriaNumentectasapientesdocet.Fatuismagisterprorsusestinutilis. 334. Tesauro1670, frontyspis,ryc.GeorgesaTasni?re’awgrys.Dome- nicaPioli 17 Masen1664,s.70.FragmenttenprzytoczyłPieczyński2013,s.51. 18 Tesauro1654.Natematznaczeniajegopoglądówdlasztukpla- stycznychzob.Lehmann2005,s.8–14,29,30. 19 Natemat ikonografii frontyspisuzob.Hosch[b.r.].20 Pawlak 2005, s.75–83. Etperci?davantialleportede’Templi,soleancollocar sileimaginidellesfingi,peracennare(comecispieg? l’eruditissimoPlutarco)chelaDivinaSapienzasirivela ?sapientiperviadisimboli,etdienimmi1. Nawet wielki Bóg lubi czasem zostać poetą i pomysłowym narratorem, prezentując ludziom i aniołom swoje najwyż-szekonceptyróżnymibohaterskimiimpresamiiobrazowymi symbolami.Atozesłusznychpowodów–przedewszystkim dlatego,żepomysłowośćBoskabynajmniejnieustępujeludz- kiej i nie wyjaławia umysłu, ale zapładnia inne konceptami. Bo cokolwiek świat ma pomysłowego, to albo jest Bogiem, alboodBoga.OprócztegostylBoskiegoMajestatunigdynie brzmibanalnie,leczprzeciwnie,taksięwznosiszlachetnymi figurami, że wzniosłość powoduje podziw, a podziw cześć. Przy tym prawda, która sama z siebie jest gorzka, osładza się różnymi przyprawami konceptowych pomysłów. W koń- cu także nudny i lekkomyślny tłum nie uchodzi za tłumacza Boskich konceptów, ale tylko najszczęśliwsze i błyskotliwe umysły świadome niebiańskich sekretów umieją wydobyć ukryte tajemnice z łupinyliter.I tak w sekwencji podrzęd- nych wpływów Bóstwo uczy się od samego siebie, mędrzec od Bóstwa, a idiota od mędrca. Dlatego dobrze powiedział tragikSofokles: Bóstwo uczy mędrców o skrytych tajemnicachAdlagłupichjestmistrzemwprostbezużytecznym. I dlatego przed wejściami do świątyń zwykło się ustawiać posągisfinksów,żeby(jakwyjaśnianajuczeńszyPlutarch)za- znaczyć, iż Boska Mądrość objawia się mądrym za pomocą symboli izagadek. Dlaniniejszychrozważańtoostatniezdaniejestszczególnieistotne,gdyżstanowidoskonałeuzasadnieniestosowaniazłożonychkonceptówiwielostopniowychzagadekwprogramachwnętrzkościelnych.CaływywódTesaurajestteżwyraźniezbieżnyzgłównymwątkiemwystroju kościołaśw.Anny,dotyczącympochodzeniaiprzekazywaniaMądrości.Włoskioratorzaznaczył,żesamodzielne poznaniejestwyłącznymatrybutemNajwyższegoidzięki niemudostępujągomędrcy,podobniejakczłowiekprosty poznaje dziękiuczonym. Tesaurookreślał koncept jako figuratywnie wyrażony entymemat, czyli skrócony sylogizm, pomijający niektóreprzesłankiłatwedozrekonstruowaniaprzezodbiorcę.TęmyślTesaurarozwinął sycylijski kapucyn FeliksBrandimartes, według którego każdy koncept powiniensięskładaćztrzechczęści.Wpierwszej,będącejprzesłankąwiększą,opowiadasię,przedstawiaiopisujefragmentpe rykopy,którysprowadzasiędoistotnegosensuzapomocą wyjaśnieniamistycznegolubliteralnego;wdrugiej,stanowiącejprzesłankęmniejszą,następujezastosowanieter ichdoprzesłankiwiększej,wtrzeciejzaśprzeprowadzonepoprzedniozastosowanieterminówsprowadzasiędopotwierdzeniadowodzonejtezy–cotworzykonkluzję2.BardzointeresującymprzykłademnawłączenieplastykiwsystemogólnejliterackiejteoriisztukijestpracaBohuslavaBalbínaopodobieństwieróżnychdziedzinludzkiejtwórczości.JegopoglądyzasługująnauwagęnietylkojakośrodkowoeuropejskioddźwiękkoncepcjiTesaura,aletakżejakowyrazprzekonaniaotym,żedziełosztukipowinnonieśćprzesłaniedlawidza.Wychodzącodobiegowegoprzypomnieniaopokrewieństwiepoezjiimalarstwa, czeski jezuita przytoczył zdanieKlaudiuszaEliana,zachęcające do ikonograficznej interpretacji dziełsztuki: Statuasetimagines,quasartificiumnobisarsexhibet, non oscitanter, aut obiter spectare soleo: nam in his ars etiam manuaria iudicium aliquod sapientiamque desiderat. Rzeźbiobrazów,któreprzedstawianamkunsztartystów,nie zwykłem oglądać pobieżnie i nieuważnie, bo w nich sztuka manualna wymaga pewnego sądu imądrości. Balbínwskazałteżzasadytakiejinterpretacji,którapowin nauwzględniaćubiór,nakryciagłowyiatrybutyprzedstawionychpostaci,atakżeichgesty,emocjeorazscenydrugoplanoweukazanewwarstwieziemskiejlubniebiańskiej. Czeskipisarzprzypomniałteż,żepielgrzymkidoOlimpiiodbywanonietylkowcelachreligijnych,aletakżepoto,żebyzobaczyćdziełoFidiasza,ajeśliktośjejprzedśmiercią niezobaczył,uważanogozaszczególnienieszczęśliwego.Wskazywałteż,żewybitnedziełasztukiwartodobrzeza pamiętać,gdyżmożesiętoprzydaćwprzyszłejpracyintelektualnej,atakżeradził,jaknależytorobić: Ego(siidcuipiamplacetimitari)cumimaginesartifi cummagnoruminvenio,oculisprimumobeoomnia,eo usque,dumtotamimaginemdidicerim,tumoculisclau sisinanimosinguladepictaaspicio,etinsinumemoriae inusumrecondo;sensinonsemelincomoediarumla boribus,aliisquepoeticiscuris,hacmerationemirificeadjutumfuisse3. Ja (jeśli to ktokolwiek chciałby naśladować), gdy spotkam obrazy wielkich artystów, wszystkie je najpierw dokładnie obchodzę wzrokiem, tak długo, aż nauczę się całego dzie- ła, a potem każde z osobna znowu oglądam wduszy,z za- mkniętymioczami,iskładamwłoniepamięcidopóźniejszego wykorzystania; nieraz w ten sposób zmysły wspomogły mój umysł przy pracach nad sztukami teatralnymi i innych dzia- łaniachpoetyckich. minówwyłożonychmistycznielubliteralnieiodniesienie 2 Pawlak 2005, s. 172. 1Tesauro1654,s.91,92. 3Balbin1666,s.91,92. Tesaurowskiepostrzeganie Boga jako pierwszego twórcykonceptówprzyjęłosiętakżewpolskiejliteraturze,znajdującwyrazwtwórczościkaznodziejówkrakowskich.Charakterystycznym przykładem są zbiory autorstwa reformatyFranciszkaRychłowskiego(zr.1667)orazfranciszkanów–WalerianaGutowskiego(zr.1675)iBazylegoRychlewicza(zr.1689)4.HomileciprzeważniepojmowalikonceptszerzejniżTesauro,odnosząctopojęciedowszystkichbezwyjątkuobjaśnieńfragmentówPismaŚwiętego.Gutowskidefiniowałtopojęciejakowyjaśnienieróżnegorodzaju tajemnicalbokwestiinasuwającychsięwzwiązkuzlek turąBiblii,opierającesięnatradycjiKościołaipismachjegodoktorów5. Planowaniedziełsztukinapodstawieprzedstawionej teoriiliterackiejzostałoopisanenakilkuprzykładach.NależydonichtwórczośćClaude’aLorraina6,NicolasaPoussina7 i Salvatora Rosy, którego nazywano Demoste nesemmalarstwa8.Szczególniewyraźniezjawiskotojest widocznewtwórczościBerniniego,którypozostawałpod wyraźnymwpływempoglądówTesaura9.Dużeznaczeniedlarozpowszechnieniatakiegomyśleniaosztucemogła miećbiografiategorzymskiegoartystynapisanaprzez FilippaBaldinucciego.Zwracałonszczególnąuwagęna konceptydziełswojegobohatera,opisującichznaczenieorazprzytaczającanegdotyzwiązanezichpowstaniem.Pi sarzpodkreślałteż,żewielkiedziełojestodpowiednikiem wzniosłejidei,wspominającnaprzykładżyczenieświeżo obranegoAleksandraVII,któryzachęcałartystę acosegrandiintraprendereperassecondarel’alteidee, cheinabbellimentomaggioreTempiodiDio,Gloriadel lePontificiadignit?,edecorodiRoma,avevaconcepitola suamente10. do przedsiębrania rzeczy wielkich, dla wsparcia wyniosłychpomysłów,którejegoumysłpocząłdlaupiększeniawiększej ŚwiątyniBożej,ChwałygodnościpapieskiejiozdobyRzymu. ZaostatecznycelsztukiBerniniuznawałretoryczneza chęceniewidzadouznaniazałożonejracji.Wcałejjego twórczościprzejawiasięwięcprzekonanieonadrzędnej rolikonceptu,rozumianegojakoidea,którejdziełomasłużyć.Uważałon,żedziełopowinnowyrażaćalegorycznąideęliteracką,którejartystamusinadaćadekwatnąiprzekonującąformę,uwypuklającąbellezzadelconcetto.Wiązałosiętozprzekonaniemokoniecznościoperowaniaformąjednoznaczniezwiązanązideą,którąmawyrażać,atakże 4 Pawlak 2005, s. 112, 274, 292. 5 Pawlak 2005, s. 112–114. 6 Nau 2003. 7 Nau 2005. 8 Langdon2012. 9 Lehmann2005. 10 Baldinucci1682,s.37. okoniecznościnadawaniatreścinawetelementomarchitektonicznozdobniczym.Baldinucciprzytoczyłcharakterystycznąwypowiedźmistrzanatematfontann,którym–jegozdaniem–twórcapowiniennadaćgłębszeznaczeniaalegoryczne.PrzykłademmożebyćFontannaCzterechRzek(il.133),będącaalegoriąpapieskiegopanowanianad światem,czyFontannaTrytona–symbolizującaprzychyl nośćżywiołuiprzypominającalegendęouspokojeniumo rzaprzezbóstwapodczaspodróżyEneaszadoItalii11. Powiązaniazliteraturąmiałynietylkosztukiprzed stawiające.Znajomośćróżnychjejdziedzinzalecanoteż architektom,czegoprzykłademmożebyćtraktatJuanaCaramuela, będący jedną z najobszerniejszych siedemna stowiecznychpracnatematarchitekturycywilnej.BiskupVigevanozawarłwnimencyklopedycznyzaryswszystkichdziedzinwiedzy,jakieuznałzaprzydatnearchitektowi, zaliczającdonich,opróczszerokopojętychnaukmatematycznychianatomii,równieżróżnegatunkiliterackie12.Warchitekturzenośnikiemkonceptumógłbyćjużsam rzutbudowli,jakwBorrominowskimkościeleśw.Iwo nawSapienzy(il.267),nawiązującymm.in.dopszczo 11 Białostocki1962,s.XV,XXX,XXXVI,XXXVII. 12 Caramuel 1678, cz. 1, s.22–33. Egzemplarz tej pracy znajdowałsię m.in. w biblioteceJanaIII(Katalog książek…, s.2). 335. Zielona Góra koło Ździaru nad Sazawą, koś- ciółśwJanaNepomucena, proj.JanBłażejSantini- -Aichel, fot. M. Kurzej 336. Rzym, pałacZuccarich, proj. FedericoZuccari, fot. M. Kurzej 337. Rzym, bazylika?św.PiotranaWatykanie, ołtarztronuśw.Piotra, proj. Gianlorenzo Bernini,fot. Dnalor01 ływherbiepapieżaUrbanaVIII1,albowdziełachJana BłażejaSantiniego.Najoryginalniejszeznichtokościółpielgrzymkowyśw.JanaNepomucenanaZielonejGórzekołoŹdziarunadSazawą(il.335),wzniesionynaplaniegwiazdy będącej atrybutempatrona2. Wwybitnychdziełachrzymskichzw.XVIIwidocznejestteżzastosowaniekoncepcjiartystycznejzagadki.Phi lippFehl,wesejupoświęconymkilkuznich,podsumował ówczesnąrefleksjęteoretycznąstwierdzeniem,żeroląsztu kibyłooświecanie,wyjaśnianieorazprowadzenieipodno szenieświadomościwidzadelikatnymdotknięciem,takbypatrzeniestałosięaktemzrozumienia.Idączapoglądami siedemnastowiecznymi,badaczprzeciwstawiłoświeca jącąsztukęhermetycznejnauce,któramiałazazadanieochronętajemnicprzezpokazywanieprawdywwarstwach,zktórychtylkopowierzchownemogąbyćpowszechnie zrozumiałe,ategłębszedostępnesąjedyniedlawybranychiukryteprzedpostronnymi.Przyczymtychostatnichstaranosięnieobrazić,leczprzeciwnie–wjakiśsposób usiłowanoporuszyćichuczuciaiemocje.PodobieństwosztukiinaukiFehldostrzegłzaśwewspólnym,chociażosią ganymróżnymidrogamicelu,jakimjestuczczenieprawdy.Zebraneprzezniegoprzykłady,wśródktórychsąrzymski pałacZuccarich(il.336),PortadelPopoloorazbaldachim(il.57)iołtarztronuwbazyliceśw.Piotra(il.337)–nace chowanebogactwemmniejlubbardziejukrytychtreści– pokazujązaś,żewybitnedziełosztukibyłoczęstoplanowanejakozagadkadlawidza3,zwanaczasemzgreckiegoenigmą4.Jejskonstruowanie–wzależnościodstopnia 1 Azzaro 2008.Natemat interpretacji form kościołaśw.Iwonazob.też s. 165,166. 2 Fürst 2002, s. 368–380; Horyna 2009, s. 23–29. 3 Fehl 1986, s. 153. 4 Zob.Cook2001. komplikacji–możnabyłopostrzegaćjakoparsprototolubnawetkwintesencję wzniosłego konceptu,nadającegodziełuszczególnąszlachetność,arozwiązywaniemogłoda waćwidzowipoczucieopisanegoprzezPseudoLonginesa obcowaniazumysłemtwórcy. Wyraźnąprzesłanką,żePiskorskiłączyłpojęciekonceptuienigmy,jestjużjedenzjegonajwcześniejszychutworów–panegirykkuczcibiskupaMikołajaOborskiego.JegokonceptpoleganawskazaniupodobieństwabieliheraldycznejliliisufraganaiŁabędziaówczesnegoordynariusza AndrzejaTrzebickiego,prowadzącdozagadki,któregodło jestjaśniejsze:„SpargiturintereapartesAenigmaperutras|SolvendocuinonOedipusipsesatis”5.Ponieważmłody poetaniemiałchybaokazji,byzetknąćsięztakązasadąkompozycyjnąpozauniwersytetem,wydajesięprawdopodobne,żekonceptystycznateorialiteraturybyłaelementemnauczaniajużwczasachjegostudiów. Koncepcja artystycznej zagadki doprowadziła do wy kształceniasięenigmymalarskiejjakoosobnegogatunku artystycznego. Blisko spokrewniona z emblematyką,róż niłasięodniejprzedewszystkimprzeniesieniemciężkościzelementusłownegonaobrazowy.Emblematskładasię przeważniezprostegoobrazuiskomplikowanegoobja śnienia,awenigmiezłożonascenafiguralnawyrażaale gorięjednegopojęcia.Ponieważzależnośćobrazuijego 5 Piskorski 1660b, k. A4r. rozwiązaniamiałacharakterdyskursywnyipolegałana bogactwieszczegółów,enigmamogłabyćidealnąpomocąmnemotechniczną6. JanBiałostockizauważył,żetowłaśnieretorycznycharaktersztukidecydowałospecyficeartystycznejokresuwczesnonowożytnego7.Jegoschyłekwiązałsięzestopniowymspadkiemznaczeniaretorykiww.XVIII8,którywsztuceskutkowałzmianąparadygmaturetorycznegonaestetyczny9.Procestenwyraźnieprzełożyłsięnaspłycenietreścizawartychwdziełachsztuki,przezcoprzykładyichkomponowania na podstawie ambitnychprogramówtreściowychpopołowietegowiekunależąjużdorzadkości.Przytoczona wyżej zwięzła charakterystykateoriiwydajesięszczególniedobrzeoddawaćpoglądyPiskorskiego,któryzajmowałsięzarównoliteraturą,jakisztuką,mającmożliwośćszczegółowegoprzeanalizowaniawyznaczanychimcelówizastosowanychśrodków.Warstwowośćprzekazutreściowegojestwyraźniewidocznawtworzonychprzezniego konceptach, które zostały wręczperfekcyjniedopasowanedoodbioruprzezadresatówozróżnicowanejwiedzyi poziomie intelektualnym. Samakoncepcjazakrywaniaczęścitreścidziełasztukiprzedniegodnymimabardzowyraźnyzwiązekzsymbolikąuniwersytecką,znajdującąnajpełniejszy wyraz w ceremoniale promocjidoktorskich10. Symbolika i emblematyka Charakterystycznym wyrazemwspomnianychpowiązańartystycznoliterackichbyłrozwójerudycyjnychgatunkówsymbolicznych, posługujących sięzestawieniamisłowaiobrazu11.Szczególnąpozycjęuzyskałaemblematyka,którawokresienowożytnymrozwinęłasięzilustrowanegogatunkuliterackiegowuniwersalnysposóbwyrazu,zyskującogromną popularność w bardzo różnychaspektachkultury.SystematycznyprzeglądliteraturynatematśrodkowoeuropejskiejemblematykiprzedstawiliÉvaKnappiGáborTüskés.Poświęcilionisporouwagipróbomsprecyzowania,czymjestemblemat.Wskazali,żepojęcietoniemaścisłejdefinicjiibywaodnoszonedoróżnychformsłownoobrazowych12.Wśródwieluokreśleńhistorycznychszczególnie 6 Montagu1968,s.310–311.Badaczkatawskazałateż,żeoileem- blematprzeważnieukazywałrzeczbanalnąjakoalegorięczegośwzniosłego,otylewenigmiebywałoodwrotnieinp.Wskrze- szenieŁazarzamogłobyćalegoriąśrodkanawymioty. 7 Białostocki 1958, s.35. 8 Knapp, Tüskés 2003, s. 143, 144. 9 Hundemer 1997, s. 161. 10 Zob. s. 141. 11 Ogólnienatematsiedemnastowiecznejsymbolografiizob.So-kolski1992. 12 Knapp,Tüskés2003,s.1–15.Natematdefiniowaniaitypologiinowożytnych emblematówzob.także Górska 2013 i Daly2014. trafnewydajesięto,któregoużyłjezuickipisarzikrytykDominiqueBouhours.Wtekściezokołor.1671zdefiniowałon emblemat jako widzialnąmetaforę: C’estunemetaphorepeinteetvisiblequifrappelesyeux; aulieuxquecellesdesorateursetdespoëtesfrappentseulementl’oreille13. jest to metafora namalowana i widzialna, która przyciąga oczy, w miejscu gdzie mówcy i poeci trafiają tylko do uszu. Wedługteoretykówgatunkupowinnaonasłużyćwykładniuniwersalnychprawidełmoralnych,cowpływałonawykorzystanie emblematyki w nauczaniu szkolnym, a także wkaznodziejstwie–gdziespotykałasięztradycyjnąsymbolikąreligijną14. JakzauważyłJuliuszPelc,wkazaniachPiskorskiego znajdująsięliczneodwołaniadometaforocharakterze emblematycznym.Badacztenpodkreśliłbliskiezwiązkiemblematykizkaznodziejstwem,stwierdzając,żehomilie wykazywały strukturalne podobieństwa do emblematówjużwczasachMikołajaReja,akaznodziejenaczelezPio tremSkargąiFabianemBirkowskimczęstoodwoływalisiędoemblematówjakoegzemplówdlaswychwywodów, rozumiejąc,żeichodbiorcywłaśniewtensposóbwyrażająswojemyśli.Czasemtworzylikazaniawręczbędąceemblematami,złożonymizdługiejsubskrypcjiikomentarza.Pelcwskazałteżnakoniecznośćpodjęciatematuzwiązku kaznodziejstwazemblematykąwdalszychbadaniachnad literaturąstaropolską15.KnappiTüskéswyróżniliosobny modus emblematyczny w kaznodziejstwie i przedstawili jegownikliwącharakterystykę16,azwiązkiemblematykizheraldykąihomiletykąnaprzykładziekazańpogrzebowychomówiłaDobrosławaPlatt17. Gatunkiempokrewnymemblematowibyłaimpresa, znanateżteżjakodewiza,symbolumhaeroicumlubemblemat włoski, definiowana jako zindywidualizowany symbolzłożonyznapisuiobrazu,dedykowanyosobielubin stytucjiiwydobywającyjejcnotywsposóbalegoryczny. Kontekstheroiczny,pozwalającynauznanieimpresyzanajszlachetniejszyzgatunkówsymbolicznych,wskazywał najejzakorzenieniewceremonialedworskim,związanym zheraldycznąostentacjąwysokiejpozycjispołecznej,chociażoddziedzicznegoherburóżniłasięwyraźnierysemindywidualnym.Wprzeciwieństwiedoakademickiejemblematyki, skoncentrowanej na przekazie dydaktycznym,impresaniepotrzebowałaobszernejpisemnejwy kładni,bezktórejmogłabyćzrozumianaprzezdworzan, 13 Polleross2007,s.346. 14 Górska 2009, s. 102–106. 15 Pelc 2002, s. 204, 205, 209. 16 Knapp, Tüskés 2003, s. 168–189. 17 Platt 1992, s. 121–154. przywykłychdozabawpolegającychnarozwiązywaniusubtelnychrebusów1.Wkulturzeuniwersyteckiejimpresy funkcjonowałyjakoodpowiednikherbudlaakademików onieszlacheckimpochodzeniu,zrównującichosiągnięcia zcnotamiantycznychherosów2. Charakterystycznąodmianąemblematubyłhieroglifik (hierogliphicum),czyliznakjakiejśrzeczy,związanyznią wsposóbumownylubnaturalny,opartynametonimii.Jegowyróżnikiembyłbrakinskrypcjiiprzedstawienieukazującezwierzę,roślinęalboprzedmiot,alenieczłowieka,geniuszaczy scenę narracyjną. Swoista abstrakcyjność figur hieroglificznychumożliwiałaichpołączeniewobrębietekstulub rycinybezuwzględnieniaprawidełnatury.Genezęgatun kuwywodzonozdomniemanejegipskiejkryptografii,ak centującprzynależnośćukrytychznaczeńdosferysacrumoraztajemniczość.Tenostatniaspektzbliżałhieroglifikdoenigmyiznajdowałwyrazwokreślaniugojakosacraetmysteriosascripturasivesculpturasivecaelaturaseuimagines figurataebądźaenigmatumpictum3. WczasachPiskorskiegokulturasymbolicznarozwijałasięwoparciuopopularnekompendia4,wktórych–jakzauważyłaMagdalenaGórska–symbolezyskiwałyprecyzyjniejsząinterpretacjęiściśleokreślonykontekstznaczeniowy,narzuconyprzezpraktykęindeksowania,cowprzypadkuemblematówułatwiałorezygnacjęzliterackiegokomentarza.Korzystanoteżzróżnorodnych,częstorękopiśmiennychpodręczników,opracowańiskryptów,którezbierałysymbolewrazzerudycyjnymicytatamiorazprzykładami historycznymi,upowszechniając myślenieoemblematycejakosztucestosowanej.Przeważnieniesposóbwięcrozstrzygnąć, jakim bezpośrednimźródłeminspirowanebyło użycie konkretnejkonstrukcjisłownoobrazowej5.Symbolikawyraźniewpływałanakształtróżnychprzejawówkulturyuniwersyteckiej.LicznekompozycjeocharakterzeemblematycznymznajdujesięwśródomówionychprzezEwęChojeckąminiaturksiąguniwersyteckich,awieleznichodznaczasiędużymstopniemoryginalnościikomplikacji6.Podobnezależnościmożnateżwskazaćwdziełachwiększejskali,czegoprzykłademjestołtarzwkościeleśw.Floriana(il.6).Nastawę,wykonanąprzed r.1686,ozdobionomedalionamiukazującymiscenyzży cia świętego. Przedstawienia wzorowano na ryciniePete ale oryginalne podpisy wyjaśniające ich treśćzastąpiono poetyckimidystychami,zbliżającjewtensposóbdoformemblematycznych. Akademiccy poeci publikowali różnego rodzaju obra zowe wiersze, których reprezentatywne przykłady zebrałRoman Zawadzki8. Kulturę emblematyczną współtworzyłyteżdekoracjeokazjonalne,towarzyszącelicznymuroczystościom.Teuświetniającewjazdykrólewskiemiałytra dycyjnieformębramtriumfalnych,którezdobionoboga tądekoracjąfiguralną,inskrypcjamiorazemblematami.Przeważnie uniwersytet witał wjeżdżającego jako pierwszy,gdyżpierwszymprzystankiempochodubyłakademicki kościółśw.Floriana,aprofesorowiebraliudziałwukła daniuprogramudekoracji.Pomysłodawcąoprawywjazdów koronacyjnych Michała Korybuta Wiśniowieckiego wr.1669iJanaSobieskiegowr.1676byłnajprawdopodobniejStanisławBieżanowski, który ułożył inskrypcje ilemmyumieszczonewtedynałukachtriumfalnych9.Możliwe,żebyłonrównieżautoremwarstwysłownejinteresującegozbioruemblematówkuczcitegoostatniegowładcy,zachowanegowrękopisie10.Naemblematycznycharakteroprawywspomnianych uroczystości poeta wskazał w prowadzo nymprzezsiebieroczniku11.PodobneprogramymiałyteżozdobyuświetniającezwycięstwopodWiedniemwr.1683,ślubkrólewiczaJakubazJadwigąNeuburskąwr.1691oraz koronacjęAugustaWettynawr.169712. Wśródwybitnych poetów uniwersyteckich emblematyukładał też Kazimierz Rafał Arteński13, który zadedykowałPiskorskiemupanegirykDivaeThemidisinsigniazokazjiobjęciaprzezniegomiejscawKolegiumPrawniczym.Książkazawieratrzyemblematyodnoszącesiędocechboginisprawiedliwościorazprzymiotówumysłuadresata,adodanedonichelogiasławiądzieła,którychdziękinimdokonał.Mimoskromnejformyimałozgrabnejmetaforyki dziełkotomainteresującąkonstrukcję,którazasługujena szerszeomówienie.Pierwszyemblemat–DivaeThemidisinZodiaco,intersyderalocus–ukazujesłońcenaekliptyce,sprawiedliwieobdarzająceroślinyswoimświatłem(il.338),któremudodanolemmęBenefructibusaequat.Weksplikacji umysł Piskorskiego został nieskromnie porównanydosłońca,ajegokatedradozodiaku,zaśwelogiumwspomnianobędącepromieniamitegoumysłudziełaliterackie: raOveradtazseriiIconesetMiraculaSanctorumPoloniae7, 8 Zawadzki 2002, s. 171, 172. 9Rożek1976,s.93–135.Tamopisdekoracjiiumieszczonychna 1 Górska2014(tamobszerniejszyprzeglądstarszejliteratury);Górska, Milewska-Waźbińska2016,s.10. 2 Górska2014,s.45(tamszerzejozwiązkachimpresyiheraldyki).Natemat roli impresy w uniwersytetach włoskichzob.Montagu 1988; Caldwell 2004, s.76,77. 3 Górska2012. 4 Zob.Sokolski1992. 5 Górska2009. 6 Chojecka1965. 7 Katalog zabytków2000, s.10. Natemat rycinzob.Knapiński,Witkowska2007. nich emblematów. 10 Górska, Milewska-Waźbińska2016. 11 NakoronacjęMichaławzniesiono„geminiarcustriumphalesintraurbemsumptunotabilietexquisitoartificio,ingeniosisquelemmatibushierogliphicis,etinscriptionibusadornati”,aJanwchodziłprzez„gemoniosarchutriumphales,cumingeniosissymbolis, t inscriptionibus urbano sumptu extructas” (AnnalesFundationisPetricianae…,k.25r,76v). 12 Rożek 1976, s. 93–135, 137–153, 192–200, 208–220. Zob. też na s. 273. 13 Pelc 2002, s. 318. Imaginem Tuorum operum ipsa sydera et gerunt et memorant.|IasoneavocalisArgo,|obaureivelleris labores,coelestiaornatspatia.|Tantoaequius(caeloiudice)utingeniiTuiArgoSarmatica,Locosidereo decoretur,|quantoingeniieruditamoliminamanuum operibus,|virtutisetsapientiaeopes,auropraestant.|Sulcabuntimmensumaeviternaememoriaepelagus, totFamaeetgloriaetuaesociiArgonautae,|quoteru diticalamituisplendores,inVierzbovianapraesulea solearadiant,|quotbasilicoiactuSzembecianae RosaeS.Casimiridicataehonoribus,|spirantodores,| quoteleutheriorumaliorumquaecomicorumactuum,pulcherrimaeanimideliciae,|eruditosrecreabant sensus14. Obraz Twoich dzieł same gwiazdy i tworzą i wspomi- nają.|JazonowynatchnionyOkręt,|zatrudyzłotego runa,zdobiniebiańskieprzestrzenie.|Otylegodniejszy (wosądzieniebios),byTwojegopomysłuOkrętSarmacki został|ozdobionygwiaździstymmiejscem,|oilemądre trudy umysłu przewyższają prace rąk,|a dzieła cnotyi mądrościcenniejszesąniżzłoto.|Rozprująniezmierny odmęt wiecznej pamięci Argonauci, towarzysze Twojej sławyichwały,|takiej,jakązasprawątwegouczonego piórabłyszczykapłańskapodkowaWierzbowskich,|jaką przyzałożeniuświątyniSzembekowskieróżepoświęcone chwale św. Kazimierza|pachniały wonne,|jaką wy- stawieniemWolnościiinnychdramatównajpiękniejszerozkoszeduszy|pokrzepiałymądrezmysły. doktorauzyskanywRzymie,pracęwKolegiumLubrań skiego,wykładyz prawa, a także podróże do Niemiec iWłoch. Ostatniailustracja,zlemmąIureUtroque,przedstawiawagę,naktórejrównoważąsięsymbolecnótorazprac(łuk zestrzałami,maczugaHerkulesaiskórazabitegoprzeznie golwa),atakżeuzbrojenieAteny(tarczazgłowąMeduzy,stalowynaramiennikiwłócznia)(il.340).Arteńskiskoja rzyłwięcdwieszalewagizprawemcywilnymikanonicz nym(przypominającwtensposób,żeichzrównoważenie byłoprzedmiotemdociekańPiskorskiego15),aleteżzcnotamiHerkulesaimądrościąAteny(twierdząc,żeadresat posiadłtecnotywrówniedoskonałymstopniu).Wostatnimelogiumautorwspomniałuznanie,jakimnowykolegacieszyłsięukrólaJanaIIIiksiążątRadziwiłłów.Książkajestwięcrodzajememblematycznejbiografii,okonstrukcji zbliżonejdożywotabł.SalomeinapisanegoprzezPiskorskiegokilkalatpóźniej16.Wydajesięwięcmożliwe,żetwórcaGrodziskawykorzystałirozwinąłkoncepcjęzbiorku,którym sam zostałuczczony. SymbolicznycharakterukładanychprzezPiskorskiego programówtreściowychzostałjużopisany,wtymmiejscu wystarczywięcwskazaćjegonajistotniejszecechy.Jednąz nich jest niewątpliwie stopieńkomplikacji strukturydzieła,osiąganyprzezumieszczeniejednychemblema tówwdrugichorazwielokrotnekojarzenietychsamych elementów,któryprzesądzaowyjątkowościzałożenia wGrodzisku. Charakterystycznejest teżupodobaniedo traktowania wydarzeń historycznych – szczególnie tychzżywotówświętych–jakometafororazichużycie ?338.Miejsce Temidy w zo-diaku, wg Artenski 1683 ?339.Miecz i pszczoły,wg Arteński 1683 340. Równowagacnoty i pracy, wg Arteński 1683 Następnewyobrażenietowzniesionymieczipszczoły zmierzającedoula(il.339),zlemmąAciesadcommodatendit. Ostrość miecza symbolizującego prawo została porównanadożądłapszczoły,adobrodziejstwaregulacjiumacniającychpokój–dosłodyczymiodu.Zkoleiostrość mieczaisubtelnośćpszczółprzypisanoumysłowiPiskor w charakterze uniwersalnych alegorii, widoczne wKwie-ciużywotabł.Salomeiiwdekoracjirelikwiarzanagłowęśw.Jana.PrzyniewątpliwymupodobaniudoemblematówPiskorskiniestosowałichjednakwwystrojachwnętrz,choćwdziełachinnychkonceptorówwystępowałynajczę ściej,stanowiącalegorycznykomentarzdoscenygłównej skiego,opisującjegokarieręuniwersytecką–stopień 15 Piskorski 1672. 14 Arteński1683,k.A1v. 16Zob.Piskorski1691a. o charakterze historycznym1. Znamienne, że emblematynieznalazłysięnawetwniezwyklebogatymprogramiekościołaśw.Anny,gdziezastosowanowieleinnychformsłownoobrazowychorazskomplikowanychpowiązań symbolicznych2. Różne przykłady inspiracji emblematyką można znaleźćwdziełachliterackichPiskorskiego.Donajciekawszych należyzbiórwierszy,którymiuczciłonkolegówuzysku jącychwrazznimstopieńdoktorafilozofii3.Kontynuuje ontradycyjnąformułępanegirykówwydawanychzoka zjipromocjiuniwersyteckich,wktórychemblematyka przeplatasięzheraldyką4,aleróżnisięodnichdodaniemryciny(il.401),będącejkolejnymciekawymprzykładem wielostopniowej konstrukcji symbolicznej5. Szczególne przypadkizwiązkusłowaiobrazumożnateżznaleźćwin nymgatunkuwierszy,którezinicjatywyPiskorskiegopisalinowopromowanidoktorzy.Niemająonerycin,aleichtematemsąrzeczywistedziełasztuki,ukazująceMatkę BoskąlubUkrzyżowanegoChrystusa6. Różnorodne formy słownoobrazowe Piskorskisto sowałrównieżwteatrze.Wyobrażenieotymaspekcie jegodziałalnościdajeprogrammonumentalnegospek takluwystawionegoprzezniegozokazjikoronacjiMi chałaKorybutaWiśniowieckiego. Ów tekst, napisany najpewniej(podobniejakcałydramat)przezprofesoraodpowiedzialnegozajegowystawienie7,mawyraźnycharakterpoetyckiistreszczadramatzapomocąwyrafinowanych środków stylistycznych, dając tylko pośredniepojęcieodynamicejegoakcji.Możnaprzypuszczać,żemimo chronologicznolinearnej fabuły głównego utworuPiskorskiemuudałosięzgrabnieuniknąćmonotonii.Ko lejnepartieakcjibyłynaprzemianpokazywanewprost,wsposóbalegorycznyczysymboliczny,bądźreferowaneprzezpersonifikacjelubopiewaneprzezchór.Narrację rytmizowałyteżscenytriumfalnegopochoduWolności,simulacra,czylizapewneżyweobrazyorazprezentacje motywówheraldycznych.Wszystkieteelementymogły byćdośćskomplikowane,oczymświadczyfragmentostatniegoaktu,wktórym MusaeIagiellonicae,insaltumorphasmi,stemmaSerenissimi nomenque cumanagrammatis referente, stellatamcoronam,inlunaricirculotexunt. 1 Zob.Kemp1981–tamliczneprzykładyużyciaemblematówwe wnętrzachkościelnych. 2 Zob.Maślińska-Nowakowa1969. 3 Piskorski1664a. 4 Natematzwiązkówmiędzytymisztukamizob.Pelc2002,s.309.5Zob.s.240. 6 Sacratissima Maiestas1698;Arbor Vitae1700.Natemattychzbiorówzob.s.222–232. 7 Natemat okoliczności wystawienia i treści przedstawieniazob.s.233–236. Jagiellońskie Muzy tańcem przemiany herb Najjaśniejszego ijegoimięoddajączanagramami,składajągwieździstąkoronęw księżycowymkręgu. Wtensposób,przyzachowaniuklarownegoprzekazudydaktycznego,skierowanegoraczejdoszerokiejpubliczności,Piskorskiwplótłwakcjęwielewyrafinowanychrozwią zańobrazowoalegorycznych.Jednymzzastosowanych środkówwyrazubyłbalet,gdyżtaknależyinterpretowaćwzmiankiopokazywaniuczegośzapomocątańca.Wpro gramierozróżnionojegoodmiany,takiejakbaletwojenny (saltuspyrrhichen)iukazującyprzemiany(saltusmorpha-smi).Natejpodstawiemożnaprzypuszczać,żeprzedsta wienieposiadałooprawęmuzyczną,którazregułytowarzyszyła przedstawieniomtanecznym. Wyrafinowanakonstrukcjakrakowskiegospektaklujest charakterystyczna dla siedemnastowiecznego teatru,którymiałwyraźnycharakter emblematyczny.KnappiTüskéswskazalinamiejscetejsztukiwteoriiliteratury orazjegozwiązkizemblematykąopisaneprzezMartina DuCygne’aiBohuslavaBalbína.Zebraliteżliczneprzykłady użycia symbolicznych środków wyrazu w praktyce teatralnej (zwłaszcza w teatrze szkolnym), uwzględniającnietylkorole,postaciipersonifikacje,aleteżdekoracjei kostiumy8. Francuski pisarz wskazywał, że właściwa akcjasztukipowinnabyćprzerywanaprzezinterludia,wktórych postacimitologicznepokazująjakomirabilesrespewnerzeczy,któresąniezbędnedlazrozumieniasztukiprzezwidza.Wodróżnieniuodakcji,któraopierasięnanarracjiliterackiej,oweresmającharakterobrazowy,awłaściwysensujawniadopieropołączenieobutychelementów,podob niejakikonilemmaskładająsięnaznaczenieemblematu. DuCygnezalecałteżwprowadzaniescenniemych–bę dącychrodzajemenigmydlawidza–którepublicznośćmusisamazinterpretować,uznając,żekażdyaktpowinien miećtakąscenę9.Dziękitowarzyszeniumuzykimogłyone przybierać formębaletu. Należypodkreślić,żePiskorskinietylkoobficieczerpał zsiedemnastowiecznejkulturysymbolicznej,alejątwór czorozwijałimodyfikował.Poruszającsięnastykumalarstwailiteratury,podejmowałonodważneeksperymentyartystycznenietylkozsamodzielnąformąpisarską,aleteżz programem złożonego dzieła sztuki. Ich oddziaływaniebyłoniewielkieiograniczałosięwłaściwiedowprowadzeniarycinalegorycznychwkilkupóźniejszychzbiorachstemmatówdoktorskich.Zatodziełabędąceefektemtycheksperymentówodznaczająsięrzadkospotykanaoryginalnością,aniezwykłośćzałożeniawGrodziskuwykracza dalekopozaskalęlokalną. 8 Knapp, Tüskés 2003, s. 143–151, 160–165. 9 Du Cygne 1664, s. 239–287. Estetyka WspólnącechąrealizowanychprzezPiskorskiegoinicja tywartystycznychjestdążeniedojaknajwspanialszego ozdobieniamiejsckultu.Wpisujesięonowpodejściedosztukisakralnejreprezentowaneprzezjezuitówinajpełniej skodyfikowaneprzezśw.RobertaBellarmina.Głosiłon,że doskonałość dzieł wykonanych przez ludzi jest odbiciem pięknaBogaizalecałjaknajbogatszezdobieniekościołówakcentującwymowękatechetyczną takichdziałań10.Wydajesię,żewPolscetakiestanowiskobyłopowszechne,awpły wykulturyfrancuskiej,zyskującestopniowonaznaczeniu w2.połowiew.XVII,nieszłynaszczęściewparzezprzesz czepieniem dominującego tam sceptycznego stosunku dosztukisakralnej11. Rozważając zakres inspiracjiestetycznychPiskorskiego,wcześniejsi badacze przeważnie poprzestawalinastwierdzeniu,żebyłonwielbicielemsztukiBerniniego12.Jesttowniosektylesłuszny,ilezbytogólny,bypozostawićgobezpróbydoprecyzowania.Możnatojednakzrobićtylkonapoziomie hipotez, ponieważ poglądy profesoranasztukętrzeba rekonstruować na podstawie analizysamychdzieł,aichzbieżnośćzgłoszonymiprzezartystęniejestjeszczedowodem bezpośredniej inspiracji.Bernini,najbardziejwpływowytwórcaswoichczasów,byłbowiemnietylesamodzielnym teoretykiem, ile wyrazicielempoglądów,którezapewnebyływjegoczasachszerokorozpowszechnione.Jednymznich,była–jaksięwydaje–bliskaPiskorskiemukoncepcjawiążącasztukęzteologiąprzezzaakcentowanieroliboskiegonatchnienia,będącegowyrazemjego łaski13. Również Berninowska zasadasummaarscela-reartem,wedługktórejartystapowinienumiećpokonaćtrudnościwtakisposób,żebywidzniezdawałsobieznichnawetsprawy14,możebyćuznanazajednązpowszechnychzasadsztukiw.XVII.Wydajesię,żePiskorskistosowałjąświadomie, wprowadzając do wznoszonychprzez siebiebudowliróżnegorodzaju korekturyoptyczne.SzczegółowyopisróżnychprzykładówichużyciamożnabyłoznaleźćwtraktacieJuanaCaramuela,którysporomiejscapoświęciłstosowaniukorekturwarchitekturzeorazwtworzącychjej wystrój sztukach plastycznych15. Wspomnianazasadaukrywaniasztukiłączysięwięcze zjawiskiemiluzjonizmu,któregozakresjestjednakznacznieszerszy.JanBiałostocki,porównującBerninowskieSchodyKrólewskiewpałacuwatykańskim(il.341)iBo niedoskonałośćprzestrzeni,drugizaś–bysprawićwrażenie,żejestonainnaniżwrzeczywistości16.Piskorskiużywałiluzjiwobusytuacjach;aranżującgrodziskiekaplice,starałsię wykorzystać perspektywę do ich optycznego powiększenia17,awewnętrzukościołaśw.Annyzapomocąlicznych korekturuzyskanowrażeniewiększejregularności18. Elementyiluzjonistycznezastosowanonietylkowarchitekturze,lecztakżewwystrojukolegiaty,naktóryskła dająsięmalowane„rzeźby”irzeźbione„obrazy”orazkom pozycjeintegrująceobiesztuki19.Jesttojedenzprzejawówdążeniadoartystycznejsyntezy,należącegodogłównych cechtwórczościBerniniego,który–wedługsłówbiografa– siastatoilprimo,cheabbiatentatodiunirel’architettu ra con la scultura, e pittura in tal modo, che di tutte sifacesseilbelcomposto20. był pierwszym, który połączył architekturę z rzeźbą i malar- stwemwtakisposób,żebyzewszystkichzrobićpięknącałość. Chociażeksperymentynapograniczusztukmajączęstowy miarpopisuartystycznejwirtuozerii,totrzebapamiętać,że aniwRzymie,aniwKrakowieniestanowiłaonanadrzęd negocelu,ajedyniebyłaśrodkiemwyrazupodporządkowa nymretorycznejkoncepcjidzieła.PodejściePiskorskiego dozagadnieniailuzjiwydajesięzgodnezpoglądamiPietra 341. Rzym, pałac watykań- ski, Schody Królewskie, proj. GianolorenzoBernini, fot. wg https://goo.gl/oV6qDj 342. Rzym, pałacSpadów,galeria, proj. Francesco Borromini, fot.Sailko rominowskągalerięwpałacuSpadów(il.342),zauważył, że pierwszy architekt stwarzał złudzenia, byskorygować 10 Zob. Krasny 2010, s. 68–76. 11 Naichtematzob.Krasny2016. 12 Baczkowska1981,s.559;Karpowicz1994,s.14.13Zob.Białostocki1962,s.XXV. 14 Zob. Białostocki 1962, s. XXXII. 15 Caramuel 1678, cz. 7, s. 40–64. 16 Białostocki 1962, s. XXXI. 17 Zob. s. 96. 18 Zob. Gomoliszewski 1966, s. 15–20. 19 Zob. s. 65. 20Baldinucci1682,s.67.Zob.teżLavin1980.SamBerniniporuszył tenproblemwtekścieoprojektachfasadykatedrymediolańskiej,będącymjednązjegonielicznychwypowiedziteoretycznych(zob.Morello2008,s.238). 343. Serceśw.KlaryzMon-tefalco,wgEder1698 SforzyPallavicina,którygłosił,żejejfałszmożepomócwodkrywaniuprawdwiary1. Retorycznyparadygmatmożeteżdopewnegostopnia tłumaczyćinnyciekawyproblemzwiązanyzdziełamipo wstałymiwedługkoncepcjiPiskorskiego.Przywyraźnym zainteresowaniuhistoriąisilnymzaangażowaniuwpropa gowaniekultuświętychzczasówPiastówiJagiellonów2,jegodziałanianiezdradzająrefleksjinadprzeszłościąsztuki.Znamienne,żescenyzżyciaSalomeiukazanoprzeważnienatlemonumentalnejarchitekturyklasycznej,apostaci przedstawionowuwspółcześnionychszatach(il.88,90,94,98,109,111,).Byłotooczywiściezgodnezpowszechną wtymczasiekonwencjąaktualizacji3.Jejpodstawnależyjednakupatrywaćnietylkowchęciprzybliżeniaodbiorcomwydarzeńodległychchronologicznieigeograficznie,aleteżwpołożeniunaciskunaichponadczasowąwymowę.Wobectakiegocelupróbyoddaniarealiówhistorycz nychmogłysięwydawaćnietyleniemożliwe,ilepoprostuniepotrzebne.Takainterpretacjajestzgodnazczęstym wśród ówczesnego duchowieństwa traktowaniem historiiniejakoautonomicznegoprzedmiotuzainteresowań,alejakozbioruegzemplów,głównieocharakterzemoralnym,którychużytecznośćrozpatrywanopodkątemwykorzystania whomiletyce. Trzebajednakzaznaczyć,żestosunekPiskorskiegodosztukibyłteżuwarunkowanyprzezwieleinnychczynników,wśródktórychznaczącąrolęodegrałajegoosobistaformacjaintelektualnaorazogólnyspadekzainteresowania kulturą artystyczną wcześniejszych epok.Jestonwidocz nypookresiefascynacjiprzeszłościąw1.połowiew.XVII,uwarunkowanej przez badania archeologii chrześcijańskiej4orazpróbyzdefiniowaniaarchitekturydawnejiwspółcze snej5.Skutkiemtychokolicznościbyłagłębokafascynacja antykiemidominacjaklasycznegogustu,któryuznawano zauniwersalnyistosowanoukazującscenyzkażdejepoki.ZnamiennedlategookresuwydajesięstanowiskoCaramuela,którypoświęciłsporomiejscapoczątkomidziejom architekturyuwzględniającnawetbogatoilustrowaneopisy budowliindiańskich.Autortenprzedstawiłteżcharakterystykę„elordengothico”,traktującgojakojedenzporząd kówarchitektonicznych,reprezentowanyprzezkatedry wSewilli,SalamanceiMediolanie,którywprawdzieniejestpiękny,alebardzotrudnyipracochłonny6. Charakterystycznymaspektemtejfascynacjibyłoczęsteprzywoływanie pogańskichbogów,których wprowadzanorównieżdowypowiedzinatematyzwiązanezteologiąchrześcijańską7.Byłotomożliwe,gdyżmieszkańców 1 Delbeke 2004. 2 Zob. s. 216–222. Olimputraktowanojakopersonifikacjelubalegorie.Takieichpostrzeganie,mająceźródłowpismachFulgencjusza8, rozwijałm.in.MaciejKazimierzSarbiewski,którystosowałmetodęinterpretacjimitówopartąnazałożeniu,żemożna wnichznaleźćukryteprawdyprzyrodnicze,etyczneiteo logiczne9.Teostatnietraktowałjakosfabularyzowaneecho Objawienia,couzasadniałosięganiedomitologiiwchrześcijańskiej twórczości artystycznej10. Piskorski odwołał siędotejkoncepcjiwkazaniunauroczystośćMatkiBoskiejGromnicznej,prezentującmitoCererzeposzukującejProzerpiny jako alegorię Bożej Rodzicielki szukającej duszy ludzkiej porwanej przezdiabła: Rzekłbykto,żetobajka,nakazaniumiejscamiećniegodna;ajamówię,żetowielkanauka[…],żesamipoganie,niemającświatłaWiaryświętej,Ewangeliejświętej,aprzecieuznawali,żejestpiekło[…],iżPlutodiabełna pięknąjedynaczkęMatkiswojej,naduszęludzkąustawiczniedybie,zasadzkiczyniionę,kiedymożedopiekłaporywa.Wielkazaistenauka,żepogaństwowciemno ściach i cieniach śmierci siedzące, a przecie zdrowym rozumemtegodochodzili[…]11. Nakoniecwartododać,żewśródlicznychkaznodziejskich metaforstosowanychprzezPiskorskiegoznalazłasięjeszczeinna,którarzucaświatłonajegopoglądyestetyczne,dotycząckwestiioryginalnościdziełasztuki.Whomiliina świętoSiedmiuBoleściMariiwspomniałonrelikwięsercaśw.KlaryzMontefalco(il.343),naktórymdopatrzonosię insygniówMękiPańskiej: Więcdziwujemysiępatrzącnaserceś.KlarydeMon tefalcone, na której sercu wszystkie męki Pańskiej in stumentazostają,dotądżywe,advivumwyrażone;aleć to kopia tylko z Oryginału samego, z serca bolesnegoMatkiBożejodmalowana:ajakooryginałobrazujakiegowszystkiekopieuczynionezniegodalekoprzewyższa, 3 Zob.Łepkowski 2015.Tamstarszaliteratura. 4 Zob.Blaschke2014. 5Zob.Kurzej2015c. 6Caramuel1678,cz.5,s.74,75. 7 Zob. s. 256, 257. 8 Zob.Seznec1940,s.94. 9 Sarnowska-Temeriusz1969. 10 Stawecka 1972, s. 18–23. 11 Piskorski 1706, s. 509, 510. takwszystkiektórychkolwiekświętychkompasje,poli towanianadmękąChrystusowąjednaboleśćserdecznaMatki Boskiej niedościgłym sposobemprzechodzi12. Fragmenttenpozwalaprzypuszczać,żeceniłonnietylkooryginalnośćkoncepcjidziełasztuki,aleteżautentyczność jegoautorstwa.Tłumaczytoskrupulatneodnotowywanienazwisktwórcówwksiędzerachunkowejkościołaśw.Annyidumęzzamówienianajwybitniejszegoobrazudokościołaśw.AnnyuPaolaPaganiego. Matematyka, gnomika, astronomia OsadzeniedziałalnościPiskorskiegowkontekścieróżnychdziedzintwórczościliterackiejnależyuzupełnićozaryso waniekręgujegoinspiracjizzakresunaukmatematycznych.PośmierciJanaBrożkaiJanaTońskiegouniwersytetniebyłznaczącymośrodkiemichrozwoju13.Szansąnazmianętegostanubyłprojektotwarciaszkołyrycerskiejwysunięty przezarchitektaKrzysztofaMieroszewskiegoizatwierdzonyprzezsejmwr.1677.Działającpodegidąuniwersytetumiałaonanauczaćdziedzinprzydatnychwsztucewojennejłączniezmatematykąiinżynieriąwojskową.Przedmio tywojskowemieliwykładać„doctoresarmorum”,ateo retyczne–akademiccyprofesorowiesztuk;uniwersytetsprawowałbynadzórnadkształceniem,astudencimielibyprawodoimmatrykulacji.Doutworzeniaszkołyniedoszło, alearchitektprzekazałakademiiswojąbibliotekę,notatkii rękopisArchitecturaeMilitaris, który najprawdopodobniejmiałbyćjejpodręcznikiem14. W2.połowiew.XVIInajwiększeznaczeniedlarozwoju matematykimieliuczenijezuiccy,zktórymiPiskorskimógł sięzetknąćdziękidługoletnimzwiązkomzdworemJanaIII.Królbardzointeresowałsięsztukąiróżnymidziedzinami nauki,swąerudycjąbudzącuwspółczesnychpodziw,który zdajesięwykraczaćpozaramydworskiegopochlebstwa15. Donajciekawszychuczonychjegokręgunależelidwajjezu ici–AdamAdamandyKochańskiiStanisławSolski.Pierw szyznich,obytywświeciematematyk,filozofifizykbył 12 Piskorski1706,s.569. 13 Przyboś1964,s.316,320.NatematzainteresowaniaBrożkaarchitekturązob.Pytlarz1998. 14 Małkiewicz1976b;Targosz1991,s.272.Swojepracezzakresuinżynierii wojskowej wysyłał też uniwersytetowi Andrzej Mak-symilianFredro,któryzwracałsiędorektoraAndrzejaKuchar-skiegozprośbąoopinięnaichtemat(Targosz1991,s.276,277). 15 Zob.zwłaszczaTargosz1991. Irena Komasara przytoczyła,nie- kapelanemkrólewskim,aodr.1691równieżnadwornymbibliotekarzem16.Drugi,odr.1666kapelan,aodr.1683przybocznymatematykigeometra,byłtakżedoradcąiprzyja cielemSobieskiego.Solskizasłynąłnietylkojakopraktyk, aleprzedewszystkimjakoteoretykipopularyzatorarchi tekturyiinnychnaukmatematycznych17. ZewzględunatradycyjnąniechęćakademikówdoTowarzystwaJezusowegotrudnoprzypuszczać,byprzyszłyrektorbliskoprzyjaźniłsięzzakonnikami,alezapewnemiałokazjędowymianypoglądów,amożenawetbyłzmuszonyznimipolemizować.Wiadomobowiem,żekrólzachęcałswychnadwornychuczonychdoróżnorodnychdysputipolemik, które często bywały bardzoożywione.KazimierzSarnecki wspominał o ostrych sporachteologicznychpomiędzy królewskim spowiednikiemjezuitąMaurycymVotąaposłemfrancuskimMelchioremdePolignac,którzy„dyskursyswojemieliinimikrólaJMcieszyli,anajbardziejwtenczas,kiedysięzsobąwadzili,którymumyślniesamkrólJMtakowekwestiezawszezadawa,żesięzsobączasemposwarzą”18.Piskorskizetknąłsięteżzapewnezinnymikrólewskimi kaznodziejami – jezuitąTomaszemMłodzianowskimi augustianinemJanemChryzostomemGołębiowskim19.Wśródnaukprzyrodniczychszczególnąpozycjęzajmowała astronomia, która łączyłamatematyczneobliczeniadotyczącemechanikiciałniebieskichzichpoetyckąinterpretacją,decydującąopopularnościtejdyscyplinywkręgachdworskich.ZainteresowaniebadaniaminiebazestronyJanaIIIznalazłowyrazwpoparciu,jakiegoudzielałJanowiHeweliuszowi.GdańskiastronomdedykowałkrólowiswojegłównedziełoMachinaecoelestisparsposteriorzr.1679,zawierająceobserwacjeruchusłońca,księżyca,planeti gwiazd, wspominając, że władcaniejednokrotniedodawałmuduchaizapałudopracy.Uczonyodwdzięczyłsię, 344. GwiazdozbiórTarczySobieskiego, ryc. Karola de laHayewg rys. AndrzejaStecha, wg Hevelius 1690 stety bez wskazania źródła, wypowiedź pewnegocudzoziemca, według której „król jest dowcipu niepospolitego, zawołany teo-log,filozof,matematykihistoryk.Anielskąposiadapamięć[…] Lubiprzestawaćzosobamiuczonymiidowcipnymi,samwieleczyta” (Komasara 1982, s. 66,67). 16 Komasara1982,s.45.NatematKochańskiegozob.Lisiak2005. 17 Komasara 1982, s. 47; Targosz 1991, s. 277–287; Grzebień 2001. 18 Targosz 1991, s. 29. 19 O ich związku z dworem wspomina Komasara 1982, s. 48. 345. Czerniaków,kościółBernardynów,Wyznacze-nie miejsca pod budowę kościoła, fot. M.Kurzej 346. Horoscopumcatho-licum Societatis Iesu,wg Kircher1671 nazywającjedenzodkrytychprzezsiebiegwiazdozbiorów ScutumSobiescianum(il.344)–dlaupamiętnieniawikto riiwiedeńskiej1.AstronomiąinteresowałsięteżStanisławHerakliuszLubomirski,którywr.1681pożyczyłodPierre’ades Noyersa świeżo wydaną książkęDissertation surles com?tes, autorstwaClaude’aMallemasa deMassange’a2.OgieńspadającyzniebastałsiępotemgłównymelementemlegendyozałożeniukościołanaCzerniakowie(il.345), wedługktórejtakiezjawiskowskazałofundatorowimiejsce podprzyszłąświątynię3. W związku z praktycznym zastosowaniem astronomii Piskorskimusiałsięteżzetknąćzpodstawąjejteorii,choć niebyłaonadlaniegoraczejsamodzielnymprzedmiotem zainteresowań,aleraczejźródłemliterackichmetafor.Takicharaktermająułożonyprzezniegohoroskop4orazobszernyfragmentkazaniaobł.Salomei,wktórymporównałcnotyklaryskidogwiazd,analizującichrodzajeiwielkości: Tychgwiazdwielkość,światłość,ozdobę,któremiuko ronowanazaszładrogęOblubieńcowiswemuiOblubie nicyjegoNajświętszejMatceBożejb.SalomeaPanna, ktochciałbyopisać,niechweźmienapodobieństwote gwiazdynafirmamencieświecące,któresięzowiąstateczne,stellaefixae,opuściwszyteświatła,abogwiazdyniższe,któreerrones–błąkającymisięzowią,bosiętacyniestatkowietułacze,naKoronęStatecznościPanieńskiej b.MatceSalomeinieznidą.Niech,mówię,weźmietestateczne wysokiego firmamentu gwiazdy i niech uważyjakosąwielkości,azatemiświatłościsześciorakiej[…] wedługzgodnejwszystkichastrologównauki.Corozu mienieNajmilszymoi,jakiejteżjestwielkości,azatemiświatłościowanajmniejszananiebieświecącagwiazda, 1 Targosz 1991, s. 308–312, 325, 340. 2 Targosz 1991, s. 338. 3 Zob. Herman 2015, s. 327. 4 Zob. s. 256. którejokoludzkielewodojrzećmoże?Odpowiadam,że gdybytaziemia,któramawokrągsześćtysięcymilpol skichprzeszło,stałasięnadtoniżjestosiemnaścierazywiększa,dopierobywielkościąnajmniejszejtejgwiaździe szóstej wielkościwyrównała5. 5 Piskorski 1706, s. 854. Takiemetaforycznetraktowanienaukprzyrodniczychpo dzielałoww.XVIIwieluintelektualistów,zwłaszczatych należących do katolickiego duchowieństwa6. Za charak terystycznąmożnatuuznaćpostawęAthanasiusaKirche ra–jednegoznajsłynniejszychuczonychtamtegostulecia–któryłączyłwynikiwszechstronnychstudiównadnaturą z pogłębioną interpretacją teologiczną.TenpracującywRzymiejezuitabyłdobrzeznanywPolsce.WbiblioteceJanaIIIznajdowałosięażczternaściejegoprac7,aonsam korespondowałzSolskim,którypomógłmuwstudiachnadobeliskami,wysyłającinformacjeosłupieustawionym w Konstantynopolu przezTeodozjuszaWielkiego8. WtekstachPiskorskiegowidaćsilnywpływdziełKircherazzakresugeologii9,alekrakowskiprofesormógłsięteżinspirowaćpracąpoświęconązagadnieniomświatła.Jejnajwiększaczęśćdotyczykonstruowaniazegarówsło necznych oraz związanych z nimi konceptów formalnychitreściowych.Jezuita zaprezentowałliczneprzykładysymbolicznego zastosowania czasomierzy, proponującichwykonaniewedługmotywówheraldykicesarskiejlub papieskiejorazwykorzystaniewtensposóbgodłajezuitów.Wksiążceznalazłasięteżwielkarycina(il.346)(wykonnaoczywiściewedługinwencjiautora)zatytułowanaHoro-scopumcatholicumSocietatisIesu,naktórej,wnawiązaniudo nazwiskaówczesnegogenerała,ukazanoplacówkizakonu jakogałęziedrzewaoliwnego.Gałąźodpowiadającąkażdej prowincjizaznaczonozegaremsłonecznym,aosobnegno mony zestawiono też z wizerunkami świętych zakonnych nabocznychkonarachdrzewa10.Wpublikacjizawartoteżinstrukcjęwykreślaniarysunkówanamorficznych,anawetpropozycję wykorzystania światła do różnorodnych sztu czek„magicznych”,takichjakurządzeniedowyświetlaniaobrazównaścianie,przypominającerzutnikdoprzeźroczy11.Ostatnią częśćpoświęcono metafizycznej symbolice światła,którajestwyraźniezbieżnazjegoużyciemwkonceptach Piskorskiego12. Powyższeuwaginiesąoczywiściewyczerpującąod powiedziąnapytanieoto,cozainspirowałoPiskorskiegodotakniezwykłegowykorzystaniaświatławplanowanychprzezniegobudowlach.Jejudzielenieniewydajesięmoż liwe,cosugeruje,żetepomysłybyływdużymstopniuory ginalne,choćmożnasiędomyślaćichczęściowegouwarun kowania przez budowle znane profesorowi bezpośredniobądźzliteratury.Wśródtychostatnichmogłobyćusytu owanewkorelacjizpozycjąciałniebieskichobserwatoriumTychonaBrahegonawyspieVen,któreszczegółowo 6 Zob.Sokolski1992. 7 Katalogksiążek…,s.1,79. 8 Targosz 1991, s. 253. 9 Zob. s. 251, 252. 10 Kircher 1671, s. 187–227, 274–423, 675–689. 11 Kircher 1671, s. 129–136, 716–721, 768–769. 12 Zob. s. 255–260. opisałCaramuel13(il.347).Zkoleiefektyświetlnezwiązanezruchemsłońcamogływystępowaćjużwznaczniewcześniejszych budowlach krakowskich14. Szukając możliwychinspiracjiPiskorskiego,trzebateżpodkreślićznaczenie pałacuwWilanowie,wktórymcoprawdaniezaobserwowano efektów świetlnych, ale dostrzeżono szczególną rolę symboli astronomicznych, łączących najważniejszewątki programutreściowego15. Przybrakujakichkolwieklepiejopracowanychprzykła dówpodobnegopostępowaniarównietrudnorozstrzygnąć,wjakisposóbPiskorskiplanowałefektyświetlneodstronymatematycznej.Wniektórychprzypadkachobliczenia kąta padania promieni słonecznych, wielkości diafragmyiodległościoświetlanegoobiektumógłprzeprowadzić samodzielnielubkorzystaćzpomocyuniwersyteckich matematyków.Winnychobliczeniamogłyzostaćzastą pioneprzezuważnąobserwacjęwznoszonejbudowlilub nawetprzyszłegomiejscajejpowstaniaorazwyobraźnięprzestrzenną.Pozostającnapoziomieostrożnejspekulacji możnajedynieprzypuszczać,żePiskorskinajpierwzaplanowałefektygłówne,apóźniejuzupełniłjeododatkowe,któredałosięuzyskaćzwykorzystaniemważniejszychelementówzawartychjużwcześniejwprojekciearchitektonicznymiikonograficznym.Wkościeleśw.Annypunktem wyjścia było prawdopodobnie oświetlenie grobuśw.Janaiołtarzagłównego,będącekluczowymelementemcałego programutreściowego.Mniej istotna, choć spektakularnajestiluminacjafigurświętychwprezbiteriumirodziców Mariiwarkadziejejkaplicy,natomiastefektyzfigurami 13 Caramuel 1678, cz. 7, s. 64–66. 14 Zob. s. 258. 15 Górska 2006. Zob. s. 78. 347. Obserwatoriumastro-nomiczne Uranienborg,wgCaramuel1678 aniołówwnawieinafryziemająznaczeniedrugorzędneimogłybyćdobranewsposóbbardziejprzypadkowy.SposóbwykorzystaniaświatłałączyłsięuPiskorskiegościślezzainteresowaniembudowązegarówsłonecznych.IchnagromadzeniewGrodzisku,podobniejakpromienisłonecznychwkościeleśw.Anny,miałoprzedewszystkimnaceluwzmocnićretorycznąwymowęprogramu.Niejesttozresztąpodejściewyjątkowe1,gdyżwspomnianejużczasomierzenaelewacjachpałacuwWilanowierównieżsątylkojednymzelementówzłożonegoprogramuowielowarstwowejsymbolice.Szczególnemiejscezajmujewnimwątekastrologiczny,zaznaczonywmalarskiejdekoracjiplafonówwnętrza2. Niewiadomo,czyPiskorskisamodzielniewykreśliłiustawiłzegarywGrodzisku,alejesttomożliwe,gdyżróżnesposobykonstruowaniatakichurządzeńzostałydokładnieopisanewówczesnejliteraturze.TwórcaGrodziskamógłkorzystaćzpodręcznikageometriiautorstwaSolskiego,którypoświęciłtemuzagadnieniujednązjegoczęści,prezen tującróżnerodzajezegarówsłonecznych3.Byłwśródnich teżzegarbezwskazówki,wykreślonyjednaknienawalcu (jakwGrodzisku4),lecznakuli5. Pomysł,bywpodobnymcharakterzewykorzystaćobelisk,mógłzostaćzaczerpnięty(opróczantycznych pierwowzorówrzymskich6)zkrakowskiejdziałalnościJerzego Joachima Retyka. Był onautorem erudycyjnegotekstu,planowanegojakowstępdoniezrealizowanejedycjidziełmatematycznychJohannesaWernera,wktórymwychwalał obeliski jako przyrządyastronomiczne wynalezione przez samego Boga, będącezarazemnarzędziemisymbolempoznania.MatematykwzniósłteżpodKrakowempiętnastometrowyobelisk,którysłużyłmudoobserwacjiniebaipomiarówtrygonometrycznych,atakżenajprawdopodobniej zainspirowałJanaJanuszowskiegodowykorzystaniategosymbolujakosygnetudrukarskiego7.Piskorskiinteresowałsięteżzagadnieniamiperspektywyioptyki,czegonajciekawszeprzykładyznajdowałysięwGrodzisku.Należądonichiluzjonistycznastrukturaołtarzawtamtejszymkościele,nieodwracającelustrowpustelniimalowidłaanamorficznewkaplicach8.Toostatnierozwiązanie–niemającewPolsceżadnychznanychodpowiedników–mogłobyćzainspirowaneprzezliteraturę.Przykładów mogły dostarczyć wspomnianedziełaTesaura9,Kirchera10 i Caramuela11, a bardziej szczegółowyopisróżnychrodzajówtakichkompozycjiznalazłsięwpodręczniku Magii uniwersalnejautorstwa Gaspara Schotta12. 1 Dreścik 1987, s. 57. 2 Zob. Karpowicz 1976, s. 100–156. 3 Solski 1686, s. 36–76. 4 Zob. s. 85. 5Solski1686,s.54,55.Takizegarzachowałsięwykorzystanywtór-niejakogałkastalliwkaplicyZygmuntowskiej. 6 Zob. s. 78. 7 Zob. Kiliańczyk-Zięba 2015, s. 244–247. 8 Zob. s. 96. 9 Tesauro 1654, frontyspis. 10 Kircher 1671, s. 129–136. 11 Caramuel 1678, cz. 7, s. 40–64. 12 Schott 1657, s. 100–170. GŁÓWNEWĄTKITREŚCIOWE Córka Gołębice Niebieskiej. Homiletyka maryjna ProgramówikonograficznychukładanychprzezSebastianaPiskorskiegoniemożnawłaściwiezinterpretowaćbezrozpoznaniaspecyfikijegopobożności.Trzebajednakpamiętać, że duchowny poruszał kwestieteologiczne główniewkazaniach,dlategonależywziąćpoduwagęspecyfikętegorodzajuwypowiedzi.Ww.XVIIichcharakterystycznącechąbyłoszerokieposługiwaniesiękonceptem,którymógłpełnićwkazaniuróżnefunkcje–odanegdotywprowadzonej dla zainteresowania słuchaczy poobszernąmetaforę,którejpodporządkowanocaływywód.JakzauważyłWiesławPawlak,wzbogacaniekazańokonceptymogłoskutkować niebezpiecznym przejściem od homiletykido sofistyki.Potrydencka literatura kaznodziejskazawiera przeciwkotemuliczneprzestrogi,przypominając,żekaznodziejaniemożegłosićniczegonowego,ajedyniepewneiustaloneprawdywiary.WprzeciwieństwiedobiblistykidawnakaznodziejskaegzegezaPismaŚwiętegodotyczyłaraczejoderwanychsłówniżcałegotekstu,codoprowadzałojądoodmiennychwniosków13.DoanalizypoglądówteologicznychPiskorskiego właściwsze wydaje siępodejściemetodologiczneStanisławaRumińskiego,któryuważał,żezbiorykazańmożnatraktowaćjaksyntezyteologiczneiprzebadałwtensposóbzbiórhomiliimaryjnychJackaLiberiusza14.Wodróżnieniuodmówcówz1.połowyw.XVIII15Piskorskichętnieposługiwałsiękonceptem,któryczasemrozciągałnakwestieteologiczne,alezawartewniektórychhomiliachwypowiedzinatematpochodzeniainaturyMatkiBoskiejsąwmiaręspójne,copozwalawidziećwnichodbiciepoglądówautora,zwłaszczawtychpunktach,którezostałyzaczerpnięteztraktatówteologicznych.Musiałsięonteżliczyćztym,żekazaniawydanewformieobszernegozbiorutrafiądoszerokiegogronaodbiorców16,którzypozapierwotnymkontekstemmogąjeodczytywaćliteralnie.DlarozważańnatematukładanychprzezPiskorskiegoprogramówtreściowychistotnajestjednaknietyledoktrynalnapoprawnośćjegokazań,ilezbieżnośćstawianychwnich tez z elementami dekoracji dzieł sztuki. PodtymwzględemnajciekawszesąrozważaniaonaturzeipochodzeniuMatkiBoskiej,którymPiskorskipoświęciłsporomiejsca.Temattenporuszyłwkazaniu wygłoszonymwr.1682wJaworowiedlaJanaIIIiMariiKazimiery,głosząctezęopreegzystencjiMarii: CoMądrośćwiecznaprzezMędrcaziemskiegoosobiepowiedziała:Ego exoreAltissimi prodivi, primogenita anteomnemcreaturam:JamzustNajwyższegowyszła,pier worodnaprzedwszystkimstworzeniem:tożMatkatejże Mądrości wiecznej, od której się Słowo nieskończone pierwszychsłównaziemiwymawiaćuczyło,zzgodnym OjcówŚwiętychrozumieniemosobiemówiitaksiędo nas wszystkich (którzy się dziś nabożnie jej pytamy:ostendenobisPatrem:pokażnamOjcaMatkoSynaBo skiegoNiepokalaniePoczęta)dziśodzywa:EgoexoreAltissimi prodivi, primogenita ante omnem creaturam.UrodzeniemojezustNajwyższego,przyjściemojepierwszeniżwszystkiegostworzeniawystawienie17. Piskorskistwierdziłwięc,żeMariato„nieAdamowa,jako wszyscyludzie,alesamegoNajwyższegoBogajedynaczka,pierworodnacórka”.NapoparcietejtezyprzywołałonpierwsząHomilięnaNarodzenieNajświętszejMariiPannyśw.JanaDamascena,którąskomentowałnastępująco: kiedyprzyszedłczas,abyprzejrzaneprzedwiekiwcie lenieSynaBoskiegodlazbawieniaświatawypełnionebyło,sporządzonajesttemużSynowiBoskiemu,odOjcaWszechmocnegoMatka,którejpodobnaznaleźćsiężad naiprzedtymniemogłainiemożenawieki18. TęargumentacjęPiskorskiwykorzystywałdoudowodnienia,żeMariaprzyszłanaświatbezobciążeniagrzechempierworodnym.Dlategorozważająckwestięjejgenealogii,eksponowałpierwiastekboski19,codoprowadziłogodostwierdzenia,żeMaria„luboojcaJoachima,MatkęAnnę miała,jakobyichniemiała,boznichpierworodnegogrzechu niezabrała”20. WątekgenealogiiMariiPiskorskirozwinąłwkazaniunaświętojejNarodzenia,wygłoszonymwkościeleAugu stianównaKazimierzu.Zostałoonoosnutewokółtematu pochodzeniaChrystusa–jednegozkluczowychdlainter pretacjiwystrojukościołaśw.Anny.Wychodzącodpytania „JakbliskiejestspokrewnienieNajświętszejMatkiBoskiejze wszystkiemi osobamiTrojceNajświętszej?”21,Piskorskiznalazłnastępującąwskazówkę: 13 Pawlak2005,s.132,133,212–223.Natematproblemówzwiąza- nych z kaznodziejską egzegezązob.Neumayr1938. 14 Rumiński1976. 15 Zob.Pawlak 2005, s.61. 16 Natematpopularnościtakichzbiorówzob.Pawlak2005,s.6,7. 17 Piskorski1706,s.405. 18 Piskorski 1706, s.406. 19 Piskorski 1706, s. 406–409, 433. 20 Piskorski1706,s.409. 21 Piskorski1706,s.431. KtochceGenealogią,Parentelę,zrodzenieNajświętszejMatkiBoskiejwywodzić,potrzebaabyumiałczytaćKsięgęRodzaju,abojakowSzkolePrawaucząArborGene-rationis[…]PójdźmyżtedytęKsięgęRodzaju,abotoDrzewospokrewnieniaotworzywszy,szukaćgenealogiejNajświęt[szej]Matki BoskiejNowonarodzonej, jako jestbliskozBogiemspokrewniona,jakoznimwjednymże stopniuzostająca,jakojestNajświętszaMatkaBożato,cosamBógjest.Quividetme,videtetPatremmeum,videtet Matremmeam1. TentropdoprowadziłPiskorskiegodoosobliwegostwier dzenia,żeMariajestzarównomatką,jakiojcemChrystusa: LuboSynBoskipocząłsięzDuchaś.,żejednakniena podobieństwoBoskie,alenapodobieństwoludzkieinsimilitudinemhominumfactus;niemożesięDuchś.nazwaćOjcemJego.MatkazaśNajświętszaponieważudzieliłanajczystszejkrwieswojej,napodobieństwoludzkie wCielonemuSłowu,dlategosięsamatylkoiMatkąiOj cemSłowawCielonegozowie.Matrisexpersille,Patrisexpershic:utrumquehorumDivinitasest.OMatko,jako wbliskimstopniuOjcuNiebieskiemurodzeniemiuro dzeniemTwoimspokrewniona jesteś! On Ojcem jest SynawiecznegobezMatki,tyśMatkątegożSynabez Ojca.OnnapodobieństwoswojerodziSłowoWieczne,Tyna podobieństwoTwojenosiłaś w żywocieTwoimipowiłaśwradościtożSłowoWieczne2. Dlatego,dzięki swojemu pochodzeniu, MariamożeudzielićwiernymBożejłaskiimiłosierdzia,coPiskorskiuzasadniał parafrazująccytatzSyr24,19: Wołasznas i przy teraźniejszej szczęśliwego NarodzeniaTwegochwalebnejuroczystości:Transiteadmeonmes,quiconcupiscitisme,etdegenerationibusmeisimplemini. Pójdźciedomniewszyscy,którzymniepragniecie,azrodowitości moich, z Parentele mojej, z obfitości mojej napełnienibędziecie,degenerationibusmeis.Bieżemy do Ciebie Najświętsza Rodzicielko Boska, ogłodzeni obżarstwem matki naszej synowieEwy,garniemy się do twoich macierzyńskich piersi, czerpać z nich łaskę twoją,miłosierdzietwoje,ratunektwójwewszystkichpotrzebach naszychpragniemy3. WątekgodnościMariiPiskorskirozwinąłwkazaniunaświętoZwiastowania,wygłoszonymdlakrakowskichkla rysek,wktórympodkreślałidentycznośćnaturyChrystusaijegomatki,aprzywołującsłowaArnoldazBonneval,wskazywałnaichtożsamość: 1 Piskorski 1706, s. 434, 435. 2 Piskorski 1706, s. 436, 437. 3 Piskorski 1706, s. 445. PrzewyższyłanaprzódNajświętszaMatkaBoskawszystkichaniołówPańskichdostojnościąnatury,bopierwo rodna była między wszystkim stworzeniem Stwórcewszechmogącegocórką.Primogenitaanteomnemcreatu-ram.[…]JednożjestMariiPannyiChrystusaciało,je denduch,jednoserce,jednamiłośćMatkiBoskiejiSynaBoskiego.Unitasergodivisionemnonrecepit,necsecaturinpatres.Takąjednośćniepodobnarozdzielić,rozerwaćna częściniepodobna4. WywódopreegzystencjiMariiPiskorskiumieściłrów nież w kazaniu naświętoNawiedzenia, wygłoszonym wkościeleKarmelitównaPiasku5,wskazującnaudział Mariiwdzielezbawienia:„toćjejsłusznieprzyznaćten tytuł,toimięmożemy,żejestzChrystusemZbawicielemnaszymConcaputEcclesiae,Corredemptrixnostra:żejestNajświętszaMatkaBoskazChrystusemgłowąKościołaŚwiętegozbawienienaszespołecznieznimsprawująca”6. WkonsekwencjiPiskorskimusiałwięcuznać,żeMariajestjednązosóbboskich,atakżewskazaćjejpokrewieństwozTrójcąŚwiętą: Quaeestista,quaeprogrediturquasiauroraconsurgens?Acozacztajest,jakiejFamiliej,któregoherbu?Taktó ra postępuje jako Jutrzenka wschodząca, piękna jako księżyc,wybranajakosłońce,strasznajakoszykwojska obozemstojącego.Quaestista,którato?Łatwoterazod powiemynato:TatojestOjcuniebieskiemuprzyswojejnienaruszonejcałości,jakoksiężycpłodnemu,wewszystkim podobna,pulchra ut luna.Tato jest, która słońcusprawiedliwościSynowiBoskiemuwspółistotnaelectautSol.Tatojest,któraDuchowiŚ.jakojutrzenka,zmorzawszechmocności Boskiej powstająca, we wszystkim jestprzyrodzona,quasiauroraconsurgens.Wostatkutato jest,któratakwielkimiporządnymszykiemgenealogiej swojejzkrólów,patriarchów,prorokówwywiedzionej,wszystkimnieprzyjacielomboskimzostajestraszna.Ter-ribilisutcastrorumaciesordinata.Tajest,którananajwyższymstopniuRodzajuBoskiegozewszystkiemiTrzemaOsobami NajświętszejTrójcyrównie stawa. Zasiada Syn Boski prawą rękę Ojca przedwiecznegodextris DominusDominomeo,sedeadextrismeis,stawatamżezarazCór kaGołębiceniebieskiejDuchaNajświętszego,Królowa niebaiziemieMatkaBoska7. PochodzenieMatkiBoskiejodDuchaŚwiętegoPiskorski tłumaczył koniecznością dopełnienia relacji między oso bamiBoskimi,któreniebyłybysobierówne,gdybyjedna znichniemiałaswojejemanacji: 4 Piskorski 1706, s. 450, 451. 5 Piskorski 1706, s. 481, 482. 6 Piskorski 1706, s. 480. 7 Piskorski 1706, s. 443, 444. OjciecwiecznyrodziSyna,sobiewewszystkimrównego,SynzOjcemtchnieorazrównasobiewewszystkimTrzeciąOsobęDuchaŚwiętego.ADuchco?Ponieważ anirodzi,anitchnieinszejpersonywBóstwie,aletylko odOjcaiSynapochodzi,bierzesobieprodukcją,stwo rzenietej,którajestpodobnaOjcuwiecznemu,aSynowi Boskiemuwspółistotna,abytakiodniego,któryodOjcaiSynapochodzi,MatkawtórejosobyTrójceNajświętszejprocesswój,rodowitośćswojątakżeprowadziła,odniegodescendencją swojąmiała8. JednozkazańnauroczystośćWniebowzięcia,wygłoszone w kościele Mariackim, Piskorski poświęcił godnościMariijakokrólowejNiebaiZiemi.Wychodzącodpytania ocharakterjejprawdokorony,doszedłdowniosku,że mająonecharakterzarazemdziedzicznyielekcyjny,co byłomożezawoalowanympoparciemdlakandydatury JakubaSobieskiegonakrólaPolski.WedługkazaniaBógpodzieliłswojekrólestwonadwieczęści,wktórychpanująSprawiedliwośćiMiłosierdzie–władcąpierwszejjest Chrystus,adrugiej–jegoMatka,którarządzitamjako „wszystkowładnamonarchini”,którejludziedobrowolnie oddają się podopiekę9. PoglądyPiskorskiegonanaturęMariisąwyraźnymechemjednegozciekawszychówczesnychdyskursówteologicznych. Wybujała pobożność maryjnabyłajednązcechsiedemnastowiecznegokatolicyzmu.Jednymzjejprzejawówjestkazanieśw.PiotraDamianiegoonarodzeniuMarii,wktórymbenedyktyńskiteologwyróżniłczterysposoby(modi)obecnościBogawświecie.Trzypierwszeprzejawiająsiękolejno:wewszystkichrzeczachstworzonych,czynieniudobraiwobjawianiuludziomprzyszłościoraztajemnicBoskich,natomiastczwartyodnosisięwyłączniedoMarii,którajestpodwzględemnaturyzBogiemidentyczna:„Quatromodoinestunicreaturae,videlicetMariaeVirginiidentitate,quiaidemest,quidilla”10.ZażyciaPiskorskiegopoglądyteprzypomniałpoczytnypisarzjezuickiJeanCrassetwtraktacieOprawdziwymnabożeństwiedo Marii, mającym wyraźnywydźwiękantyprotestancki11.SpośródkrakowskichkaznodziejówzaczasówPiskorskiego świętość Marii szczególnieakcentowałJacekLiberiusz, prepozyt konwentuKanonikówRegularnychLaterańskich przy kościele Bożego CiałanaKazimierzui fundator okazałej kaplicy kopułowej,przeznaczonejnapomieszczenie słynącego łaskami obrazuMatkiBoskiej12.Zaśw.BernardynemzeSienyLiberiuszgłosił,żeMariazostała„wyniesionaipodwyższonadoniejakiejzBogiem skonałościiłaski”.JejszczególnawięźzDuchemŚwiętym zaczęłasięwmomencieNiepokalanegoPoczęcia,awakcieWcielenia„osobliwymsposobemwziąłjąDuchŚwiętyzaoblubienicę”.WtensposóbmacierzyństwoMariistałosię podstawąjejszczególnejświętości,która–zdaniemkano nika–sięgasamegoBóstwa13. NadmiernieakcentowanykultMatkiBoskiej,usuwającywcieńnabożeństwoeucharystyczne,raziłniektórychpisarzyreligijnych,stającsięprzedmioteminteresującego sporuteologicznego.WyrazemjegozdecydowanejkrytykibyłynapisaneprzezAdamaWidenfeldaiwydaneanoni mowowr.1673wGandawieMonitaSalutaria–krótkie tezyujętewformęnapomnieńsamejMatkiBoskiej,opa trzonychgęstoodniesieniamidoPismaŚwiętego.Maria protestujewnichprzeciwkooddawaniujejczcinależnejtylkojedynemuBogu14.Książeczkataspotkałasięzżywąreakcjąinnychpisarzyreligijnych,wśródktórychdonaj bardziejpoczytnychnależałLouisFrançoisd’Argentan.ObroniekultuMariipoświęciłonobszernytomKonfe-rencjiteologicznych,gdziewtoniepolemicznymposunął siębardzodalekowpodkreślaniuświętościiakcentowaniuczciBożejRodzicielki15.Francuskikapucynpoświęciłob szernyfragmenttegodziełarozważaniomozwiązkuMariizosobamiTrójcy,dochodzącdowniosku,żeMatkaBo skastanowijejostatecznedopełnienie–totiusTrinitatiscomplementum–właśniezewzględunapochodzenieodDucha Świętego16. Poglądy mariologiczne Piskorskiego sąwięcechemaktualnejpolemikireligijnej,dziękiczemu wyróżniająsięoryginalnościąnatleówczesnegopolskiegopiśmiennictwa17.Nieznaczytojednak,żebyłyodosobnione,a fakt wygłoszenia najciekawszych kazań w obecności królaidworuwskazujenaichpopularnośćwśródelitpolitycznych iintelektualnych. SzczególnenabożeństwoPiskorskiegodoNiepokalaniePoczętejMariizostałozauważoneprzezwspółczesnych.WspomniałonimSamuelJanPodgórskiwpanegirycznym nekrologu byłegorektora: OliliapirmaevaeinnocentiaeAugustissimaeDeiparae Virginis,quomodoincordehuiusvirivernabaris?OMysteriumaseculisabsconditumImmaculatiConceptus! Quotconceptus,inhacIntelligentiaelicuistiinvolumine sermonumpraelodonatorum,nonneaugustiusReginaCaelorumtriumphat18. O lilio młodzieńczej niewinności Najwspanialszej Równej Bogu Dziewicy, jakimże sposobem zakwitłaś w sercu tego równościprzezniejakąniezmiernośćinieskończonośćdo 13 Liberiusz 1670, s. 489, 490; Rumiński 1976, s. 50, 51, 66. 14 Scheffczyk, Stegmüller 1994. 8Piskorski1706,s.441,442. 9Piskorski1706,s.606–619. 10 Damiani 1642, t. 2, s. 100. 11 Crasset 1678, t. 2, s. 20. 12 Kurzej 2012, s. 361, 362. 15 d’Argentan1680.Zob.też Stegmüller 1988, s.226. 16 d’Argentan1680, s.48. 17 Przeglądnajpopularniejszychpolskichpracmariologicznych(nieuwzględniając Piskorskiego)zob.Andrasz2006. 18 Podgórski1707,k.B2v. człowieka?OprzezstuleciaukrytaTajemnicoNiepokalanego Poczęcia,jakiżkonceptwycisnęłaśztegoRozumuprasąofia- rodawców w tomie kazań, jeśli nie taki, którym wspanialej triumfuje KrólowaNiebios? WpływyprezentowanychprzezPiskorskiegokoncepcjiteologicznychmożnaodnaleźćwskomponowanychprzez niegoprogramachikonograficznych.Wkościeleśw.Annynajwyraźniejsze jest uwypukleniewątkówdotyczących MariizapomocąsymboliodnoszącychsiędoświatłaorazzestawieniewizerunkówjejiChrystusawarkadzieotwierają cejprezbiterium1.ZwiązekMariizTrójcąŚwiętąPiskorskipodkreślałprzezzestawianieichwizerunków.Stiukową figuręMariiNiepokalanejumieszczonowzwieńczeniu ołtarzadedykowanegoTrójcywkościelestarosądeckim; kopułę kolegiaty akademickiej ozdobiono m.in. scenąWstawiennictwaMariiprzedTrójcą,awapsydziekościołaśw.Andrzeja(i–jeśliobecnyobrazpowtarzapierwotnąikonografię–równieżwzwieńczeniuołtarzawGrodzisku)ukazanoscenęKoronacjiMariiprzezTrójcę.Wkoście leklasztornymtemattenpołączonozsugestywnąwizją hiszpańskiejmistyczkiMarinydeEscobar,którabyładlaPiskorskiegokolejnymźródłemteologicznym2. Jednymzeźródełpodwójnejsymboliki,odnoszonejzarównodoChrystusa,jakiMarii,jestkomentarzdoKsięgi PrzysłówautorstwaKorneliuszaaLapide,wiążącyobiepostacizmetaforąDomuMądrości.KolejnymznaczeniemtegopojęciabyłazaśwedługjezuickiegoteologaakademiazałożonaprzezSalomonawJerozolimie3,comogłobyćszczególnieistotnedlasymbolikiuniwersyteckiej. UznanieMariizaszczególnąpatronkęuczonychmiałoteżasumptwjejporównaniudoksięgi,któreznanebyło jużśw.AndrzejowizKrety,awPolsceJakubowizParadyża4.Wymowneprzykładyjegorozwinięcianauniwer sytecie w Salzburgu zebrał Ulrich Fürst. Najciekawszym znichjestkazanieFranzaJosephaTalhamera,wygłoszonez okazji konsekracjitamtejszegokościoła uniwersyteckiego,zawierająceobszerneuzasadnieniepatronatuMariinadtąświątynią5.WychodzącodzdaniaProklosa„IpsaVirgonovumestnovitestamentivolumen,perquamextemplo daemonumvastatumestimperium”,mówcaszerokorozwinął porównanie Marii doksięgi: EingrossesBuchistMaria,darinnderheiligeGeistdas Wort, so alles begreifft, hat verzeichnet. Ein schönes Buch ist Maria, in welches die Liebe Gottes, mit den allmächtigen Finger ihr feuriges Gesatz, oder vilmehr den Göttlichen GesatzGeber selbsteneingeschriben, 1 Zob. s. 129, 144. 2 Zob. s. 190. 3 Gumiński 1972, s. 248–250. 4 Bracha 2015, s. 71–73. 5 Fürst 2002, s. 114–116, 125, 126. unsere eißkalte Hertzen anzuflammen. Ein Lustbrin gendesBuchistMaria,inwelchendieFigurendeßalten, und die höchste Geheimnuß deß neuenTestamentszu lesen.EinallgemeinesBuchistMaria,inwelchem,als ineinergantzenBibliothec,allehimmlische,undhoheWissenschafftenbegriffen,undzuerlehrenseyn.DerRhe-torfindetindisemBuchdasGöttlicheWort,undKunst, vonGott,undHimmlischenSachenrecht,undwohlzureden.DerLogicusseinepropositionesaeternaeveritatis,dieVorträgderewigenWarheit,denenkeinVerstandkanwidersprechen.DerPhysicusprincipia,nitCorporisnatu-ralis,sondernsdenAnfangdeßLebens.DerMetaphysicusdasensentium,dasist,denerstenUrheberallerSachen, vonwelchenwiralleherrühren.DerMathematicus,den wunderbarlichenZirckel,undUmbkreiß,sodenjenen umbgibet, welchen sonsten Himmel, und Erden nicht könnenfassen.DerArithmeticus,dierichtigeRechnung, Krafft deren er alles reduciret auf den jenigen, der ist A&?6dieersteundletzteZahl,Principiumetfinis,der AnfangunddasEnde.DerOpticusfindetdadieGöttli cheeingefleischteLiebe,durchwelcheer,alsmiteinem BrennGlaß,seinHertzanfeuert.DerAstronomusviamlacteam,diereinisteMilchStrassen,welchedasGöttlicheLammmitunschuldigenFüßenbetretten.DerEthicus, diewahresittlicheTugend,nichtauffWeltGriffel,son dernauffdasFundamentderDemuthgegründet.DerMe-dicusdenBaumdeßLebens,soalleKranckheitenheylet. DerJurist,dieSonnenderGerechtigkeit,welcheindas ZeichenderJungfaueneingangen.DerTheologusseinObiectum,dasist,derunbegreifflicheGott,welcheralldacompendiret,undverkleinertworden,Verbumabbrevi-atum.DisesschöneJungfräulicheBuch,alseingantzeBibliothec,verehrenSeineHochfürstl[iche]GnadenderHochlöblichenUniversität7. WielkąksięgąjestMaria,wktórejDuchŚwiętyzapisałSłowo obejmującewszystko.PięknąksięgąjestMaria,doktórejMi- łośćBożawłasnąwszechmogącąrękąwpisałaswojeogniste prawoalboraczejboskiegoprawodawcę,żebyrozpalićnasze zlodowaciałe serca. Dającą przyjemność księgą jest Maria, w której można wyczytać figury Starego i najwyższe tajem- nice Nowego Testamentu. Powszechną książką jest Maria, w której, jakby w całej bibliotece, można pojąć i nauczyć się wszystkich niebiańskich i wysokich nauk. Mówca znajdzie w tej księdze Słowo Boże i sztukę, jak prawidłowo i dobrze mówićoBoguisprawachniebieskich.Logik–swojewykładywiecznej prawdyczyli prezentację niezmiennych twierdzeń, którym żaden rozum nie może zaprzeczyć. Fizyk –pocho-dzenieciałanaturalnego,awięcpoczątekżycia.Metafizyk–byt bytów, to jest pierwszego sprawcę wszystkichrzeczy,od któregowszyscypochodzimy.Matematyk–cudownycyrkiel 6 W oryginale O zamiast?.7 Talhamer 1707, s. 75, 76. iokrąg,którywszystkootacza,abezktóregoniedasiępojąć niebaiziemi.Arytmetyk–właściwyrachunek,siłę,przezktó- rąwszystkosprowadzasiędojednego,tojestdoalfyiomegi, czyli pierwszej i ostatniej liczby, przyczynę i kres, początek i koniec. Optyk znajdzie tam Boską wcieloną miłość, którą rozpaliswojesercejaksoczewkązapalającą.Astronom–świe-tlisty szlak, najczystszą drogę mleczną, którą Baranek Boży przemierza swoimi niewinnymi stopami. Etyk – prawdziwą cnotę moralną nie według doczesnych zasad, ale założoną na fundamenciepokory.Lekarz – drzewo życia, które leczy wszystkiechoroby.Prawnik–światłosprawiedliwości,które weszłowznakPanny.Teolog–swójPrzedmiot,czyliniepoję- tegoBoga,któryzostałwnimzawartyizmniejszony,Skróconesłowo.Tapiękna Dziewicza księga, jak cała biblioteka,obda- rzaprzesławnyUniwersytetswoiminieprzebranymiłaskami. Satis colueris, si imitatus fueris. Kult świętych polskich Tworzenieipropagowanienarodowychpanteonówhagiograficznychbyłojednymzcharakterystycznychwyrazówkatolickiejpobożności,którynieograniczałsiębynajmniejdoczasówpotrydenckich,choćwłaśniewtedyzyskałyoneszczególneznaczenieipopularność.Odkońcaw.XVIukładanowykazypolskichświętych,błogosławionychiświątobliwych, z których pierwszy wydanydrukiemzestawiłKrzysztofWarszewicki,wyliczając48postaciorazsześćgrupmęczenników.SzczególneznaczeniemiałyjednakwcześniejszepraceMarcinaBaroniusza,bardzoaktywnegohagiografa,któryopracowałkilkatakichkatalogówwydawanych w formie broszur8, a takżerycinopracowanychgraficznieprzezJacopaLaura.Jednaznichukazujeimionaświętychwypisanenaskrzydłachorła,adruga–ichpodobizny wokół wizerunku MatkiBoskiejCzęstochowskiej(il.348).Tensamrytownikprzygotowałteżserięrycinukazującychświętychwotoczeniuscenichcudów,naśladowanąpóźniejwkolońskiejoficyniePeteraOveradta9.NajobszerniejszyzestawzebrałuniwersyteckipedelPiotrHiacyntPruszczwFortecyDuchowej,będącejseriąbiogramówwładcówPolskiorazżyjącychzaichpanowania ponad trzystu świętych, błogosławionychiświątobliwychosób,tworzącspecyficznąsyntezę10.GłównymiźródłamibyłydlaniegoOgródKrólewskiBartoszaPaprockiego(1599)iCompendiumPawłaDemitrowicza(1625),którychobszernefragmentywcałościprzepisywał,amógłsię też inspirować pracami biograficznymiSzymonaStarowolskiego.NowymelementemjestuPruszczawyraźna 8 Janik 2015, s. 181. 9 Knapiński, Witkowska2007. 10 Pruszcz1662a. sakralizacjawładców.Pisarzten–jakzauważyłMaciej Janik–budowałpamięćspołecznąPolaków,populary zująchistorięjakohagiografipropagującdewocjęjako dziejopis11. Taintegracjahistorioihagiografiibyłaszczególnie bliskapostawieprezentowanejprzezPiskorskiego,którywprawdzienieuprawiałczystegodziejopisarstwa,ale przyróżnychokazjachpopularyzowałwiedzęodziejachpolskiegoKościoła,atakżepaństwaiuniwersytetu.Szcze gólniebliskikoncepcjomPiskorskiegowydajesięprojekt maksymalnegopowiększenianarodowegopanteonu.WrazzSalomeąiKingąpróbowanotamwprowadzićichświą tobliwychmężów–KolomanaiBolesława,któryprzezPruszczazostałokreślonyjako„cudamisławny”12. 11 Janik2015. 12 Zob.Janik2015,s.189,190.BadacztenuznałwzmiankęocudachBolesławazaprzykładtopikimirakularnej,cojednakniewy-klucza istnienia szerszego przekonania o jegoświątobliwości. 348. Matka Boska Często-chowska i święci polscy, ryc.JacopaLaura 349. Kraków,kościół Kla- rysek,modelhełmuwieży, fot. M.Kurzej 350. Kraków,klasztor ?Klarysek,Bł. Salomea, fot.A.Rzepecki 351. Kraków,klasztor Klarysek,kaplicazakonna,Bł.Salomea,mal.Stanisław Wódka-Janowiecki, fot. Zakon Sióstr Klarysek DrugapracaPruszcza,czyliwydanewtymsamymrokuMorzełaskiBożej1uzupełniapaństwoworeligijnąfortecęocudownewizerunkiChrystusaijegoMatkiwpolskich kościołach.Całośćskładasięwięcnakompleksowyprogramrozpowszechnianiakultuświętych,błogosławionych iświątobliwychosóbzwiązanychzPolskąorazczczonychnajejtereniewizerunkówowyraźnymprzekaziedydak tycznym.JestonnajprawdopodobniejszymźródłemdlainspirowanychprzezPiskorskiegozbiorówwierszyabsol wenckich. Zawarte w nich wzmianki historyczne, będące punktemwyjściaposzczególnychutworów,teżprzeważniepochodzązpismPruszczaalboewentualniezprzytaczanych przez niegoźródeł. IstotnymźródłeminspiracjibyłdlaPiskorskiegoAdam Opatowiusz2–postaćzasługującanauwagęnietylkojakouczonyipisarzreligijny,aletakżejakofundatorintere sującychdziełsztuki.Jegopismahagiograficznebyłydla Piskorskiegogłównymźródłemhistorycznymzarówno wprzypadkuprogramusanktuariumbł.SalomeiwGrodzisku,jakiwątkuzwiązanegoześw.JanemKantymwkościeleśw.Anny.TeobszernepracemogąwięcsłużyćzadodatkoweobjaśnieniedoułożonychprzezPiskorskie goprogramów3. DyrektorfabrykikolegiatynietylkoinspirowałsiępracamiteologazOpatowa,aleotaczałgokultemjakosługę bożego.Określonogowtensposób,księgującwydatek naskrzyneczkę,wktórejzłożonojegokościwnowymkościele4,azrobionotozapewnepodwpływemnadprzyrodzonychokolicznościtegowydarzenia.Przenoszeniuekshumowanych szczątkówtowarzyszył intensywnyzapachfiołków,któryprzebiłsięprzezsmródwapnaizaprawynie ustannietowarzyszącypracombudowlanym,wypełniając całąnowąbudowlęorazsąsiedniąulicę.Piskorskiprzyszedłtamwtedywtowarzystwienotariuszaapostolskiegoiinnych duchownych suavitatemviolarumadmirantiumetadmonumentum noviterextructumperducentium,adipsamnimirumtum bamVenerandiPatrisAdamiOpatovii[…]ubipergratusiterumodorspectantiumodoratiumquesensuspermo vit, alterna mentis compositione ad laetitiam, ut nihilaliudetamadmirandareinovitateconciperepotuerimus,quam salutare incitamentum ad Divinam Clementiam insanctissuis,ladandam,quodlaboresacademicosinodoremsuavitatisDeusgloriosussusciperedignetur,elargiaturqueposterispertamsanctumatquehonorificum corporumodorem,exemplumpieinDominovivendi5. 3 Pruszcz1662b. 4 Najegotematzob.Bukowski1900b. 5 Zob.s.108,120,169–177.Natematżywotówśw.JanaKantegoautorstwa Opatowiuszazob.Zawadzki 2002, s.89–93. 6 Rationes Perceptorum…, s.115. 7 Buchowski1703,k. K3v,K4r. podziwiającychsłodyczfiołkówprowadzącychdonowozbu- dowanegopomnika,niewątpliwiedosamegogrobuCzcigod- nego Ojca Adama Opatowiusza […], gdzie znowu przemiły zapach poruszył zmysły patrzących i wąchających, kolejno kierującumysłykuradości,takżewtejpodziwugodnejnie- zwykłości sytuacji o niczym innym nie mogliśmy pomyśleć, jak tylko o powitaniu tej pobudki do chwalenia Bożej Łaska- wości w jego świętych, ponieważ wielki Bóg raczył przyjąć akademickie trudy w zapachu słodyczy i przez tak świętą i chwalebną woń ciała wskazać następnym przykład poboż- nego życia wPanu. TeologzOpatowabyłpoprzednikiemPiskorskiegojakospowiednikkrakowskichklarysek.Jegoposługaprzypadłanaczasodrodzeniażyciazakonnegoiwzrostuliczbypowołań6, a także interesującychprzedsięwzięćbudowlanych.JednymznichbyłowzniesieniekaplicywGrodzisku,którazostałapóźniejgruntownieprzebudowanaprzezPiskorskiego7.Orientacjatejbudowlinawschódsłońcawrocznicęśmiercibł.Salomeiułatwiłarealizacjęzaplanowanegoprzezniegoefektuświetlnego,samousytuowaniestarszejkaplicymogłowięcbyćdlaniegojednymzeźródełinspiracji.Wzbliżonymczasie,zarządówksieniEufrozynyStanisławskiej(1639–1641)8,powstałyrównieżhełmywieżkrakowskiego kościołaśw.Andrzeja,stanowiącedekoracyjnądominantęjegosurowejbryły.Ichmodele,byćmożeprzedstawionedozatwierdzeniaprzedwykonaniem,zachowałysięjakoczęśćszopkibożonarodzeniowej9(il.349).Świadectwem związku Opatowiusza z klaryskamisąteżobrazy ofiarowane przez niegokrakowskiemuklasztorowi.Byływśródnichwizerunkiśw.JanaKantegoibł.Salomeiwrelikwiarzowychramach,zktórychpierwszyzaginąłjużnapoczątkuw.XVIII10,adrugiprawdopodobniezachowałsiędodziś11(il.350).Daremprofesorabyłyteżdwawiększeobrazy autorstwa StanisławaWódkiJanowieckiego,znajdującesięwkaplicyklasztornej12.Jedenznich,przedstawiającybłogosławionązałożycielkę(il.351),doktórejmodląsiędwieklaryski,zachowałsięwpóźniejszymołtarzu.Drugi,zawieszonynaścianiezachodniej,torozbudowanakompozycja ukazująca Salomeę opłakującąsiostryzamordowaneprzezTatarówwZawichoście(il.352).Nadrugimplanienamalowano też męczeństwo franciszkanówiświeckichmieszkańcówmiasta,wtlescenębatalistyczną–byćmożespóźnionąodsiecz,augóryChrystusawotoczeniuaniołówrozdającychwieńceiprzyjmującychduszeofiarwNiebie. 8 Gąsiorowska2015,s.90–93. 7 Zob. s. 35, 36. 8 Małkiewicz1999,s.XXI. 9 Szopka została wykonana za rządów ksieni EufrozynyTęgo-borskiej (1687–1690);zob.Sander 2009, s.620. 10 Inwentarz…,s.10. 11 Zob.Frey-Stecowa 1999c, s.71. 12 Inwentarz…,s.85;Katalogzabytków1971,s.64;Frey-Stecowa 1999b, s. 60. 352. Kraków,klasztor Klarysek,kaplicazakonna,Męczennicy zawichojscy,mal. StanisławWódka- -Janowiecki, fot. ZakonSióstr Klarysek 353. Kraków,klasztor Klarysek,portretAdama Opatowiusza, fot. ZakonSióstrKlarysek 354. Kraków,klasztor Klarysek,Matka Boska ześw.Franciszkiem iAdamem Opatowiuszem, fot. ZakonSióstrKlarysek 355. Św.Franciszek? z Asyżu, ryc. Dominicusa Custosa 356. Matka Boska z Dzie-ciątkiem, mal. Cornelis vanCleve(?),wgCornelisvan Cleve[b.r.]b RzeźZawichostu została odnotowana przezDługosza,aOpatowiuszwspomniałoniejwżywocieSalomei1.MęczennicyzawichojscyzostaliteżodnotowaniprzezMarcinaBaroniusza2,aleichkultmusiałbyćprzedewszystkimuprawianywkrakowskimklasztorze,gdziezachowałysięrelikwiezamordowanychklarysek3.Wydajesię,żewspomnianyobrazwiązałsięzpróbąjegoożywienia,podjętąprzezprofesora,którynajprawdopodobniejbyłżywozainteresowanyśredniowiecznymi dziejamipolskiegoKościoła.WklasztorzeKlarysekzachowałysięteżdwaportretyOpatowiusza.Pierwszyznichdatowanynar.16424,utrzymanowstandardowejkonwencjiprofesorskichportretówreprezentacyjnych5(il.353).Byłonzapewnewzoremdlawizerunkuprofesorana drugim,znacznieoryginalniejszymobrazie.PrzedstawiaonMadonnęzDzieciątkiemwtypiezbliżonymdoGlykofiluzyorazwmniejszejskaliprofesoraiśw.Franciszka(il.354).TegoostatniegoprzedstawionoprawdopodobniewedługrycinyDominicusaCustosazseriiIconesInstitutorumsexillustriuminChristianaReligio-neordinum(il.355),należącejdograficznychtrawestacji „prawdziwegowizerunku”św.Franciszka,zajakiuważanofresk w klasztorze Benedyktynów w Subiaco6. Układposta 1 Opatowiusz 1633, s. 190; Sander 2015, s. 77, 78. 2 Witkowska, Nastalska 2007, s. 46. 3Zob.Sander2015,s.77,przyp.330,il.30.4Zob.Frey-Stecowa1999b. 5 Zob.Jasińska2010. 6 Natemat legendy o prawdziwym wizerunkuśw.FranciszkawSubiacozob.Schamoni1967,s.114,337. ciMatkiiDzieciątkamaswójodpowiednikwobrazachwiązanychostatniozCornelisemvanCleve7(il.356),aledodaniekoronyipromieniwokółaureolipozwalaprzypuszczać,żekrakowskiobrazjestwyrazemdewocjiOpa towiusza do konkretnego cudownegowizerunku. WstępdożywotaJanaKantegoOpatowiuszzakończyłsentencją„Satiscoluerissiimitatusfueris”,umieszczonąnaówczesnymnagrobkuświętegoizachęcającą„abyprzykładyCnótjegoś[więtych]nasdomiłościBożejidopełnieniapowinności chrześcijańskiej wzbudzały”8.Wskazujeonanadydaktycznycharakterksiążkijakoprzewodnikaduchowego,prowadzącegopo„stopniachcnót”doBoga,alemożnająteżuznaćzamottouniwersalne.Kosztempraktyk modlitewnoliturgicznych akcentujeonopraktycznywymiar pobożności hagiograficznej, oddającsenswieluinnych inicjatyw związanych zjejrozpowszechnianiem,aszczególniedobrzewyrażanaśladowczycharakterprzekazudydaktycznegoGrodziskaiskojarzenieuczynkówKantego z błogosławionymi cnotami najegorelikwiarzu.KultlokalnychświętychodgrywałszczególnąrolęwżyciureligijnymKrakowa–miasta,wktórym,–jakzauważyłTadeuszUlewicz,nasyceniemiejscamiświętymibyłojednymzważniejszychaspektówokreślającychswoistość wizerunkówdałaasumptdoporównywaniategomiastazRzymem9.TozaszczytnezestawieniezostałoteżwyeksponowanewksiążceAndrzejaBuchowskiegookościeleśw.Anny,wewstępnymfragmencieopisującymKrakówpo odnowieniuuniwersytetu: Sic Urbs literarum vigore florentior, cultu religionis fideizelo, templorum nitore, constantia devotionis, intami nata erga Sedem Apostolicam reverentia, cultura atque eruditione Cleri, inviolata erga Principes regnantes fi delitate, clarius excrescere caepit, ut exinde a pluribusCracovia altera Roma diceretur10. TakMiasto,corazbardziejrozkwitającesiłąnauk,zaczęłosta- wać się słynne z gorliwości kultu religijnego, wspaniałości kościołów, stałej pobożności, nieskalanego poszanowania dla Stolicy Apostolskiej, kultury i erudycją kleru oraz niena- ruszonej wierności wobecwładców,że od tego czasu wielu nazywałoKrakówdrugimRzymem. Uzasadnienieprzydomka,jakimokreślanomiasto,autor tenwidziałwpobożnościmieszkańców,rozwijającejsięszczególniezasprawąuniwersytetu.Jegozdaniemprofeso rowieimłodzieżakademickaprzyczynilisiędorozkrzewie niawcałejRzeczypospolitejzakonubernardynów,oczymświadczyprzykładwychowankauniwersytetuSzymona zLipnicy.Buchowskiprzywołałrównieżinnychświąto bliwychmężów,przypominając,żewychowankiemuni wersytetubyłteżbł.IzajaszBoner,atakżeakcentującichzwiązekzJanemKantym11. GrażynaJurkowlaniecwykazała,żespecyficznącechąlokalnychkultówbyłoskojarzeniejednegozcudownych wizerunków(najczęściejkrucyfiksulubprzedstawienia UmęczonegoChrystusa)zpostaciąświętegolubbłogosławionego, który był jego szczególnym czcicielem, przyczymdatowanie zachowanegowizerunku przeważnieprzeczyprawdziwościlegendy.Takieskojarzeniabyłyszczególnieczęstewodniesieniudogrupyzaprzyjaźnionychzesobąświątobliwychkrakowian,żyjącychwXVstuleciu,zwanym„szczęśliwymwiekiemKrakowa”12(il.357).Początkowo zaliczano do niej Jana Kantego, SzymonazLipnicy,StanisławaKazimierczykaiMichałaGiedroycia.ZestawtenzostałnastępniepowiększonyoŚwiętosława Milczącego(przezJanazTrzciany)orazIzajaszaBonera(zasprawąMarcinaBaroniusza)13.Wspólnapromocjaich kultówwiązałasięzpodkreślaniemroliuniwersytetujako szkoływybitnychiświątobliwychduchownych,możnają 357. Kraków,kościół Bo-żegoCiała,FelixSaeculumCracoviae, fot. M.Kurzej życiareligijnego,amnogośćrelikwiiorazcudownych 9 Ulewicz 1990. Zob. też Buszewicz 1998, s. 211–219. 7 Zob.Walicki 1965, s. 107; Frey-Stecowa 1999a. Pierwszy ztychobrazów,zidentyfikowanyprzezMichałaWalickiego,znajdujesięwberlińskiejGemäldegalerie,innewersjewzbiorachzamkuBloisinarynkuantykwarycznym(zob.CornelisvanCleve[…]a;Cornelis van Cleve[…]b). 8 Opatowiusz1632,k.A3v. 10 Buchowski1703,k.B2v. 11 Buchowski1703,k.B3r,B3v. 12 Jurkowlaniec2004,s.71,81. 13 Jurkowlaniec2004,s.76.Natematzestawówtychświętychzob.Zawadzki1998;Zawadzki2002,s.19–28.Oichprzedstawieniach graficznychzob.Kolak1998. 358. Kraków,klasztorAugustianów,MisericordiaDomini, fot. M.Kurzej 359. Kraków,kościółśw.Barbary, krucyfiks,fot. M.Kurzej więczaliczyćdosposobówkreowaniajegowizerunku.JejważnymaspektembyłopodkreśleniezwiązkówuczelnizzakonamioddawnaosiadłymiwKrakowie,któremogły podzielać jej niechęć dojezuitów. KantybyłszczególnymczcicielemwizerunkuUmęczonegoChrystusazMarią(il.362),określanegojakoMise-ricordiaDomini,którywjegoczasachmiałsięznajdowaćnadwejściemdoCollegiumMaius1.Podobneprzedsta 1 Jurkowlaniec2004,s.79.Natematwizerunkuzob.Gadomski1988,s.35. wieniewiązanoteżzSzymonem2orazzIzajaszem,którymiałsięmodlićprzedmalowidłemotejtematyce(il.358), zachowanymwkrużgankuklasztoruAugustianów.Izajaszmiałteżdoprowadzićdowykonaniaczczonegotamwi zerunkuMatkiBoskiejPocieszenia(il.368),costałosię ważnymelementemcharakterystykitegoobrazuprzedstawionejprzezPiskorskiego.Michałrozmawiałzkrucy fiksem(il.393),umieszczonympóźniejwołtarzukościołaśw.Marka3,natomiastŚwiętosławsłyszałgłosUkrzyżo wanegopodczasmodlitwyprzedkrucyfiksemSlacke rowskim(il.392).PrzedtąsamąrzeźbąmiałateżwizjęBarbara Lang – świątobliwa dobrodziejkajezuitów,która częściejmodliłasięprzedśredniowiecznąpasjąwkościeleśw.Barbary(il.359).Podobnepodaniapowstałynatematkrucyfiksówwkrużganku(il.399)iwkaplicyLigęzów przykościeleDominikanów,któremiałyprzemówićdo tamtejszychzakonników,atakżedotyczyłymalowideł–MatkiBoskiejPiaskowej(il.366)iBolesnej(il.372)wkoś cieleFranciszkanów4.Istniejąteżprzekazyozwiązkuwize runkówzżyciemjeszczedawniejszychświętych,alesąone niecorzadsze.IchprzykłademjestprzekazaneprzezPiotraHiacyntaPruszczapodanieowykonaniukrucyfiksumogilskiego(il.394)zinicjatywybiskupaIwonaOdrowąża5 orazlegendaokrucyfiksiewawelskim(il.391),którymiałprzemówićdokrólowejJadwigi6.Napoczątkuw.XVIIIodnotowano też przekazy łączące przedmioty zachowane wkrakowskimklasztorzeKlarysekzbł.Salomeą7.Powiązanieobrazulubrzeźbyzeświętymnietylkowoczywisty sposóbzwiększałopotencjałobukultów,któremogłysię nawzajempromować,alebyłoteżważnymargumentem za prawomocnością czci oddawanejwizerunkom,którymożnabyłowykorzystaćwsporzezprotestantami8. * * * Wpisane w tradycję miejscowej pobożnościihagiografiirozpowszechnianiekultuświętychbyławażnymaspektem 2 Modlitwaśw.Szymona z Lipnicy przed wizerunkiemMisericor-diaeDominizostałaprzedstawionanaobraziezawieszonymprzy jego grobie w kościele Bernardynów, ale tekstywspominające ojegonabożeństwiedotegowizerunkuniesąznane(Jurkow- laniec2004,s.80). 3 Jurkowlaniec2004,s.76,77,80,81.ZMichałemGiedroyciem wiązanoteżobrazMadonnazDzieciątkiem,zachowanywtymże kościele.Natematkrucyfiksuwkościeleśw.Markazob.Penca-kowski2001. 4 Jurkowlaniec 2004, s. 77–79.Zob.też Jurkowlaniec2006. 5 Pruszcz1662b,s.2,3;Jurkowlaniec2004,s.71. 6 Jurkowlaniec2004,s.74,75.WedługPruszczatensamkrucyfiksbył wcześniej obiektem szczególnej dewocji Jadwigi Śląskiej(Pruszcz1662b,s.1).Doczasuwykonaniaobecnegoołtarzakru- cyfikszajmowałcentralnączęśćtryptyku,naktóregoskrzydłachukazanoczteryniewiastysłyszącegłosUkrzyżowanego–obie Jadwigiorazśś.BrygidęiKingę(zob.Sachetnik1988). 7 Zob.s.188,przyp.1. 8 Naprzykładzie Czech podobne zjawisko opisał Piotr Krasny(Krasny2014,s.205,206). wieludziałańPiskorskiego,nietylkoartystycznych,aleteżliterackich.GloryfikacjaJanaKantegojestważnymwąt kiemjużwjegodebiutanckimtomiku,wydanymzokazjipromocjiwłasnejisiedmiukolegównabakałarzyfilozofii. Wjednymzwierszyprofesorzostałopisanyjakozarazemsyniojciecswejmatki–AkademiiorazjejobrońcaiozdobaKrakowa9. Najbardziej efektywnym środkiem promocji polskich świętychicudownychwizerunkówbyłodlaPiskorskiego wydawanie zbiorów wierszy absolwentów uniwersytetu.Najwcześniejszyznichprezentujekoncepcjęnarodowegopanteonu10,złożonegozeświętychpatronówkrólestwa,którądosłowniewyrażonojużwtytule,zręcznieubierającchrześcijańskątreśćwpogańskoantycznąmetaforykę.ZamottodlazbioruposłużyłoodnotowaneprzezTacytazdaniecesarzaTyberiusza,któryzanajpiękniejszeinajtrwalszezupamiętniającychgoświątyńuznałtewzniesione w ludzkichsercach: HaecmihiinanimisVestrisTempla,haepulcherrimaeef figiesetmansurae.Namquaesaxostruuntur,siiudiciumposteroruminodiumvertit,prosepulchrisspernuntur11. Niechtobędądlamnieświątyniewwaszychduszach,moje najpiękniejsze wizerunki i pomniki. Bo co się buduje z ka- mienia,jeśliosądpotomnychobrócisięwnienawiść,będzie pogardzane jakgroby”. Zbiór zadedykowano biskupowi Małachowskiemu, pod kreślającjegozasługiwpropagowaniukultuświętychprzezwspieraniebudowynowejświątyniakademickiej,którejpatroni,AnnaiJanKanty,mogąsięmuodwdzięczyćwsta wiennictwem o niebiańskiełaski: NovussubindefulgordeTuaebeneficientiaeCaelo,ino piaspercellit,etriguumtacitevoventibusdepluitaurum: quogratiosiscoramDeoNominibus,opusBasilicumco ronet.Quidniigitur?Provicemunifica,receptaecaelo Gratiae,AnnaetIoannes,iustiinsuacausaiudices,gratiam caelestium favorum vicemrependant12. Wtem nowy błysk z nieba Twojej dobroczynności poraził biedę i przelał cicho proszących użyźniającym złotem, które uwieńczy dzieło świątyni dla imion miłych Bogu. Więc cze- mu z podobną hojnością Anna i Jan, sprawiedliwi sędziowie wswojejsprawie,niemielibyodwzajemnićprzyjętejznieba łaski łaską niebiańskichdobrodziejstw? 9 Piskorski1660a;Zawadzki2002,s.166,167,184(tamprzedrukodydedykowanejśw.Janowi). 10 Zob.Bömelburg2011,s.495. 11 Pantheon1696,k.Av. 12 Pantheon1696, k.a2r. Układwierszywzbiorzeodzwierciedlarangępostaci,którymjepoświęcono.Pierwszetrzymówiąkolejnoosamym Bogu,oMatceBoskiejiośw.MichaleArchaniele.Wtrzecimutworze tyniecki benedyktynJanKanty Kozłowski przypomniałoopiecearchaniołanadtrybunałemkoronnym: ItaetTribunalisRegniPoloniinLublinensiVrbeerecti,|PraesidiumCaelestisLibripensassumpsit.|CuiusimmortaliNominietHonoriibidem,|LescoNigerPoloniaePrinceps,|fusisRussis,Scythisque, etfractoLitavichalibeGradivi,|DuceetAuspice eodem,|BasilicamRegiamunificientiadotatam fundavit[…]|HocaugustumLesconisNigriopus,candor Academicus albo notatcalculo13. Takw Trybunale Królestwa Polskiego założonym w mieście Lublinie | Niebiański Wagowy objął przewodnictwo. |Tam-że to jego nieśmiertelnemu imieniu i chwale | Leszek Czar- ny książę Polski | przegnawszy Rusinów i Scytów i mieczem rozbiwszy nacierającego Litwina, | pod jegoż dowódz- twem i znakiem, | założył bazylikę uposażoną z królewską hojnością. |Towspaniałe dzieło Leszka Czarnego jasność akademicka liczy białym kamieniem14. Dalszaczęśćzbioruobejmuje31utworównatematpolskich świętych, błogosławionych, a także świątobliwych,którychkultniezostałoficjalniezatwierdzonyprzezKo ściół.Wierszeterzadkoosiągajądobrypoziomliteracki. JednymznielicznychprzykładówjestodaJózefaKacpraMajeranowskiego oJanieKantym, zawierająca sugestywnyopisklęskdotykającychPolskępodkoniecpanowaniaSo bieskiego.Utwórtenwyróżniasięumiejętnymwpisaniemwmetrummniejszejstrofysafickiejitrafnymdoboremśrodkówpoetyckich: Inter immensos, variantis aevi, Nunc quibus, Lechi gemebumdus Orbis Angitur casus; miseranda Regnum Vexat egestas. Aurei saecli celebranda lustra, Sorte fatorum fugiunt, nec ulla, Inter angustos Patriae labores Gaudia subsunt. Hinc movet dirus truculenta Mauros Arma: tempestas Geticis ab oris, Aureum pacis, malesana, sudum Turbine miscet. Inde concordes furiae, bonorum Civium torquent animos; et inde Damna, paupertas, Patriae salutem Aciter urgent. 13 Pantheon1696, k.B2r. 14 Aluzjadoliczenianaabakusie. Temporitempus,miserandafacta Porrigit;pressuspopulustributis, Urbibuscircum,propedestiutis Anxius errat. Dive, quem nobis tribuit Patronum Praepotens Patris bonitas supremi; Hanc procul nostris rabiem malorum Aufer ab oris. Te Pium novit celebratque Patrem Urbs Craci, summis cumulata donis, A Tuo large referens sepulchro Optima quaeque. Annui censum tulerat laboris Pauper; etVestes,chlamidemque nudus, ExTuamensa dapibusque semper Edit egenus. RomaVirtutes,SolimaequeCollesFactamiranturTua,DiveTutorLechiaeGentis,Columenperenne Praesidiumque Ergo constricti gemitus egestas Improba,&tristespopulilabores, Sedibusnostrisproculofacessant! Te Duce CANTI. Gemma DoctorumPatereruditi Ordinis, qui se Patriae DeoqueVovit:ut claram studi id Iuventam Ornet honestis. Dive Tu, nostris petimus corymbis Divitem fundas benedictionem Ut Deo, carae Patriaeque gratoVere virescant1. Pośródnieszczęsnychzawirowańlosu,Ucisków,których było mnóstwo Ugiął się kraj Lecha ipopadł W żałosne ubóstwo, Sławetne blaski ze złotego wieku, Wyrokiem losu teraz przygasają I w ciężkich czasach krajuojczystego Radości nie dają.TuMars groźny w nasze bieżystrony By złotą aurę zaburzyć spokojną I niesie walki z tureckichrubieży Przeraża wojną.Tampołączone wściekłości i furie Naduszachmieszczanzostawiająblizny 1Pantheon1696,k.E2v.Utwórtenjestzbliżonydowcześniejszej o trzy lata ody Jana Walentego Balińskiego (przedruk w Za-wadzki 2002, s. 117).JózefKacper Majeranowski wydał jeszczedziełokuczciswojegoopiekunaTomaszaJambickiego(1694) ipanegiryknapogrzebJanaGaudentegoZacherli,burmistrzakrakowskiego,znanegojakofundatordekoracjiskarbcakościoła Mariackiego(1696). A straty i bieda psują okropnie Zdrowie Ojczyzny. Czasy się w czasie bardzo rozciągają I trwa nieszczęście uciśnionych ludzi Którzy za miastem w strachu siębłąkają Gdy wojna budzi. Boski, któryś nam za patrona dany Przez wielką dobroć OjcaWieczystego Szaleństwo zabierz od naszychgranic Broń nad od złego. Ciebie pobożni za Ojca uznają Wtymgrodzie,któryłaskróżnychjestpełny Największe od grobu Twojegospływają Na lud twójwierny.Takpensję roczną dostał raz ubogi, Strojem i płaszczem goły sięprzyodział Głodnym otwarte były Twojeprogi W ciężkich potrzebach. Świątynne wzgórza i Rzym Twoim cnotom Dziwią się i czynom, boski promotorze, Jaką opiekę już dałeś Lechitom Jaką dać możesz! Więc ci, co aż z biedy jęczą I trudy ponad siły znoszą By ich nieszczęścia odeszłydaleko Cię o to proszą. Ozdobo stanu doktorskiego Poświęciłeś się Ojczyźnie i Bogu Młodym oddałeś siły uczonego By ich nauką ozdobić. OŚwięty,obdarz swym błogosławieństwem, Prosi Cię całe nasze grono By Bogu i drogiej ojczyźniewdzięczne Szczęśliwie rosło. Pozostałeutworyzasługująnauwagęzewzględunaza wartewnichinformacjehistoryczne,któreprzeważnie podkreślajązwiązkiświętychzPolskąlubprzypominają najważniejszedowodyichinterwencji,akcentującwtensposób państwowonarodowy charakter poszczególnychkultów.Wodróżnieniuoddłuższychżywotów,zktórychje zaczerpnięto,formakrótkich,jednostronicowychwierszy pozwalałanawyeksponowanietylkotychinformacji,które uznanozanajistotniejsze.Dlategoichdobórjestwyjątkowocennymświadectwemsposobukonstruowaniaprzekazudydaktycznego,mającegowzbudzićuczytelnikapołączone uczuciareligijneipatriotyczne. Poczetupamiętnionychświętychotwierająśrednio wiecznipatroniKrólestwaPolskiego–Wojciech,Stanisław,WacławiFlorian.Zaakcentowaniawwierszachwy magałzwłaszczamniejoczywistyzwiązekzPolskądwóchostatnich.OpiekęczeskiegoksięcianadPolskąopiewałSebastianMulinowic: […] clara Lechei, ClaraCecheiCynosuraRegni. Hic duplicatae lumine purpurae fulget decorus, fulgurat et bino splendore martyr […] Tu Craciae Sol Cathedrae, potens Orbis Poloni praesidium, decus2. […] jasna w Lechii, Jasna w Czechii gwiazdakrólestwa.Tenświatłem podwójnej purpury błyszczy wspaniały i lśnizdwojoną chwałą męczennik […] Potężne słońce katedry krakowskiej Świata polskiego obrońca, ozdoba. Zkoleiśw.FloriantakzostałopisanyprzezJakubaJędrzychowica: Dux primae cohortis legionum romanarum, | ut latius imperium propagaret, | ab immobili Capitolii saxo etsepticolliUrbe,|inseptemtrionisterrassecessit,| atqueadpolarisPoloniarumimperiimetas|stetit aureatusHeros.|[…]adCraciportas,pervigilExcubiarumRegniPraefectus,|firmamfortitus eststationem.|MagneDivorum|Lechicaegentispraesidium &antemurale!3 Wódz pierwszej kohorty legionów rzymskich | żeby powiększać granice imperium, | z niewzruszonej skały Kapitoluisiedmiogórzystegomiasta,|odszedłwpółnocne ziemie | i przy polarnych granicach Polski | stanął ozdo- bionybohater.| […] przy bramach Kraka | najczujniejszy dowódca królewskiej straży | zrządzeniem losu jestmocną zaporą, | Wielkim Boskim | przedmurzem i opieką narodu lechickiego! Świętykontynuujewięcpośmiercidziałalność,którąpro wadziłzażycia–rozszerzawładzęRzymu,choćniejestto jużdomenapogańskichcesarzy,aleKościoła. Wdalszejkolejnościopisanodwóchpóźniejszychpatro nówRzeczypospolitej:św.Kazimierza,wspominającjegozasługi w wyprowadzeniu ludu ruskiego zeschizmatyckich nierozdzielnymi towarzyszami („individuis comitibus”)św.Wojciecha.Wspólnieuczczonoteż„męczennikówpolskich”ŚwieradaiBenedykta,podającliczneszczegóły zichżywotów.KazimierzAntoniGłazowskiprzypomniał postyiumartwieniaŚwierada,którypośmierci,„quamvisaterrisoccidit,luxittameninBenedicto/chociażodszedłzeświata,jednakjaśniałwBenedykcie”,atakżeokoliczności śmierciiodnalezieniazwłokjegoucznia,któryzostałza bityprzezzbójcówiwrzuconydorzeki,gdziejegociało przezrokzachowałosięnienaruszone,strzeżoneprzez orła5.BrunonazKwerfurtuopisanowdwóchkolejnych wierszachjakodwieróżneosoby,powtarzającbłądroz powszechnionywnowożytnympiśmiennictwiehagiograficznym6.Pierwszaznichtośw.Bonifacy,męczennik, eremitazkrólewskiegorodunaśladującyżycieśw.Romu aldaorazpierwszymisjonarzwysłanyprzezStolicęApostolskąnaRuś,któryzapaliłwcałymtymkrajuświatło wiarywChrystusa.Druga–tośw.Brunon,benedyktyniarcybiskuppruski,równieżmęczennik.Wwierszuodnotowano,żejegorelikwiezostałyznajwiększąstarannościązebraneprzezBolesławaChrobrego,któryzaliczałjedonajcenniejszychskarbów7.Zpoległychzawiarężyjącychwpóźniejszychczasachwzbiorzeupamiętniono49dominikanówzabitychprzezTataróworazśw.JozafataKuncewicza8. Kolejnapostaćzwiązanazpoczątkamipaństwapolskiegotobł.Gaudenty,któregouważanowtedyzakoronatora BolesławaChrobrego.WwierszuDominikaHepneraar cybiskupgnieźnieńskizostałwięcopisanyjakolechicki Samuel,któryozdobiłnamaszczoneczołosarmackiego Herkulesazłotąkoroną,otrzymanąwdowódprzyjaźni odcesarzaOttona9.Wzbiorzeuwzględnionoteżdwóchbiskupówżyjącychww.XII–BogumiłazDobrowaiWincentegoKadłubka.Obubłogosławionychporównanodoróży,powtarzającrozpowszechnioneww.XVIIprzekonanie,żepieczętowalisięoniherbemPoraj.Ciekawszyjest wierszSzymonaWróblińskiegopoświęconybiskupowikrakowskiemu.Kadłubekzostałwnimopisanyjakohistoryk,wktórym,wnawiązaniudoherbu,„RoseumMusae agnoveruntcultorem,inhistoriaPolonarumcelebratissi mum/muzy rozpoznały różanego czciciela, w historii Polski najsławniejszego”10. błędów,orazśw.Jacka.Wdośćryzykownychmetaforach autorstwaMichałaKochańskiego,dominikaninzostałpo równanydozapaśnikawystępującegowcyrku,którymjest całaPolskaorazZakonKaznodziejski4. NajliczniejszawzbiorzegrupaświętychtomęczennicyzczasówpoczątkówchrześcijaństwawPolsce.WjednymzwierszyopisanohistorięPięciuBraci,nazywającich 2 Pantheon1696,k.Cv. 3 Pantheon1696, k.C2r. 4 Pantheon1696,k.C2v,Dr. 5 Pantheon1696, k. Dv,D2r. 6 Bruno był wzmiankowany pod imieniem zakonnym Bonifacegojuż w średniowieczu (Piotr Damiani), co stało się przyczynąrozdzielenia przekazów na jego temat między dwa żywoty.TakpostąpiłCezaryBaroniusz(wMartyrologiumzr.1538),wedługktóregowspomnienieBrunonaprzypadłona19VI,aBonifacego na15X.BiogramrozdzieliliteżPiotrSkarga(Skarga1605,s.545,905)iPiotrHiacyntPruszcz(Pruszcz1662a,s.22,37). 7 Pantheon1696,k.D2v,Er. 8 Pantheon1696,k.Ev,Hv. 9 Pantheon1696, k.E2r. 10 Pantheon1696, k. F2v,H2r. Wtomieznalazłysięteżutworypoświęconekrewnym Jacka–dominikaninowiCzesławowiibiskupowiJanowi Prandocie, przypominające zasługi tego ostatniego w do prowadzeniu do kanonizacji Stanisława ze Szczepanowa orazzwiązkizewspółczesnymimubłogosławionymiklaryskami–KingąiSalomeą,którymteżpoświęconoosobneutwory.Opiewającpierwszą,wspomnianoniewyczerpanyskarbsolny,którysprowadziładoPolski;awprzypadku drugiej–przeniesienieklasztoruzZawichostudoGro dziska1.Wydajesię,żekulttrzynastowiecznychpostacirozwijałsięwnowożytnymKrakowiewsposóbzbliżonydobohaterów„felicissaeculi”2.Wzrostpopularnościjednego zeświętychtraktowanojakookazjędowypromowaniain nychpostaci,przypominająconichwzestawachżywotów i na wspólnychwizerunkach. Wzbiorzeopisanojeszczedwieksiężne,JadwigęTrzebnickąiEufemięRaciborską,wwierszupoświęconymtej ostatniej,przypominającymjejumartwienia:„Visscire, quaecorporisornamenta,PrincipisFiliadigna?Acrecili ciumcumferreacatena/Chceszwiedzieć,jakichozdóbciała godnajestcórkaksiążęca?Ostregokolcazżelaznymłańcuchem”.PraktykiascetycznepodkreślonoteżwutworzezadedykowanymDorociezMątowów.OdaautorstwaJózefaMi chałaRadłowskiegoprzypominaojejpielgrzymkachoraz zamknięciuwceli,gdziedoznawaławizji3.Wśródświętych szczególnemiejscezajmujeJadwigaKrólowa.WierszJackaChrapczeńskiegoopisujejąjakoopiekunkęubogich, ascetkę,która„interregiaemensaecondimentanilhabuit saepius quam ieiunium/wśród rozkoszy królewskiego sto- łu niczego nie zażywała częściej niżpostu”,wizjonerkę przepowiadającą pokonanie krzyżaków oraz oczywiście jakoautorkęuniizLitwąifundatorkęakademii: VladislaoIagielloninupta,prodoteunampretiosam tulitmargaritam,|PoloniaecumLithuaniaunionem,|cuiussplendormaximusexfideilumine.[…]|Nonminorpiissimaereginaeetiaminmusasamorenituit,| quandoVladislaumregemconsortemanimavit,| uttriumphatisundiquaquehostibus,|etiamignorantiaebellumindiceret,|SapientiaesedeAcademiaCracoviensi felicitererecta4. Żona Władysława Jagiełły w posagu wniosła jedną cenną perłę, | unię Polski z Litwą, | której blask największy jest światłemwiary.[…]|Niemniejrozbłysłamiłośćnajpoboż- niejszej królowej do muz, | gdy małżonka króla Władysła- wa skłoniła, | by wszędzie triumfując nad wrogami, | wy- dałteżwojnęniewiedzy,|szczęśliwiewzniesionąsiedzibą Mądrości AkademiąKrakowską. Propagowanie sławy patrona uniwersytetu wiązałosięoczywiściezszerzeniemkultujegotowarzyszy,żyjących w„szczęśliwymwiekuKrakowa”iwedługtradycjirównież związanychzakademią5.OpróczzacytowanejodykuczciJana,w zbiorze znalazły się wiersze poświęcone pozostałympięciuświętym.CiekawszeszczegółyodnotowanonatematŚwiętosławaorazSzymona.Wutworzepoświęconym temupierwszemuprzypomnianojegopraktykiascetyczne, wyróżniającegonawetnatlepozostałychtowarzyszy,orazwizjęśw.Stanisława,którypoleciłmuwstąpićdostanu duchownego.WcharakterystyceSzymonapodkreślonozaśjegozwiązkizuniwersytetem,naktórymotrzymałlaurdoktorskiiobjąłkatedręteologii6.ZewspółczesnychimświętychuwzględnionojeszczeJanazDukli,anajpóźniej sizopisanychtoStanisławKostkaiJozafatKuncewicz7. * * * WśródprzedsięwzięćartystycznychPiskorskiegopropago waniekultuświętychmiałonajwiększeznaczenieoczywiściewGrodzisku.JakzauważyłJanDreścik,zaczerpnięta zdziełaPruszczakoncepcjaFortecyDuchownejzostałatamzobrazowanaprzezustawienienaogrodzeniukościoła, wokółkolumnyzposągiemSalomei,figurjejmęża–Kolo mana,brata–BolesławaWstydliwegoibratowej–św.Kin gi8.Rozwiązanietomiałonietylkosugerowaćobronęświę tegomiejscaprzezpostacizprzeszłości,aleteżwłączenieichdonarodowegopanteonuświętych.TęideęPiskorskiwyraźniezaznaczyłwżywocieSalomei.Jużwpierwszymrozdziale, opisującym pochodzenie błogosławionej, stwierdziłon,żeoprócznajjaśniejszejpurpurySalomeaodziedziczyłapoprzodkach„dziedzicznąświątobliwość”,któradałaosobieznać wAdleidzienadpraprababieMieczysławapierwszego siestrze,węgierskiejkrólowejwChrystusowejWierze wychowującejmatce,wdziaduKazimierzu,dlaoswobodzeniawolnościkościelnychiuciśnionychpoddanych nazwanymSprawiedliwy,wsiostrzejegoAdleidzie,pan niewielcepobożnej,wJadwidzeTrzebnickiej,bliskospowinowaconej. Państwowycharakterkultuświętychwładcówzostałwtym miejscupodkreślonyprzezheraldycznyemblemprzypisany temuKwiatowi,któregoikonprzedstawiawzlatującegopol skiegoorłairuskiegolwawspinającegosiępozboczugóry.WdalszejczęściżywotaPiskorskizaznaczył,żeSalomea żyłazKolomanemwczystościiżeobojeprzyjęlitercjarską regułęśw.Franciszka9. Związek między obiemaparami 1Pantheon1696,k.F2r,Ir,Iv,Kv.2Zob.Bömelburg2011,s.473. 3Pantheon1696,k.H2v,I2v,Kr.4Pantheon1696, k.I2r. 5 Zob.Zawadzki2002,s.9–48. 6 Pantheon1696,k.E2v,Gr,Gv,G2r,Hr,Fv.7Pantheon1696,k.Ev,Fr,G2v. 8 Dreścik 1987, s. 57. 9 Piskorski 1691a, k. A4r, B4r, Cr. świątobliwych władców wydał się zresztą Piskorskiemu bliższyniżwrzeczywistości,gdyżuznałonKingęzasiostrę Kolomana,którawychowałasięwpałacubratowejSalomeiiwceluzbliżeniaobukrólestwzostałaprzezniąwysłanadoPolskibezwiedzymatki10. ŚwiętośćspowinowaconychklarysekorazichrodzinPiskorski eksponował również w kazaniach, przypominającozwiązkachśw.Kingizinnymiświętymi(Władysławem, LudwikiemzTuluzy,JadwigąTrzebnickąiElżbietą)11orazsławiącczystośćKolomanaiBolesława12,któregoprzydo mekuznawałzawyjątkowozaszczytny: PięknieoblubieńcowijejBolesławowi,żegoświatPolski,WstydliwymjakoidziadajegoKazimierzaSprawiedli wymnazywa:jakiegoabotympodobnegotytułu,żad nemuKrólowiPolskiemu,przeszłychlatnieudzielono; iowszemnawiększąohydęichimienia,poniemałejczę ści to Chrabremi, to Krzywoustemi, to Łokietkami, toLaskonogiemi, że nie wspomnę czym inszymnazywano13. Szczególnawięźświętości,silniejszaniżtawynikającazpo winowactwa, łączyła Salomeę i Kingę. Obiewładczynie „niezciałaanizwolimęża,alezBogawięcejniżrodzoneSiostrysobiebyły,nonexsanguinis,sedexDeo”14.Przekonanie,żekrólewskiepochodzeniewiążesięzpredylekcją doświętości,byłozapewneszerokorozpowszechnione. WżywocieSalomeiwskazałjużnanieOpatowiusz,któryopisującjejprzodkówpocząwszyodPiasta,stwierdził,że„świątobliwośćprzywysokimurodzeniuudatniejsza” iopisałwpływjejcnótnaKolomana15.PrzezniektórychpisarzylegendabłogosławionejPiastównybyłateżłączonazdziejamiśw.Jacka,którymiałnamówićKolomana doprzejścianakatolicyzmiskłonićobojemałżonkówdożyciawczystości16.OpróczfigurwGrodziskuartystyczną formąupamiętnieniaobuksiężniczekwrazzczłonkamiich rodzinjestcyklsześciucałopostaciowychobrazów,ukazujących Salomeę, Kolomana,Kingę,BolesławaWstydliwego,Grzymisławę(il.360)iLeszkaBiałego,któryksieniAnnaEufrozynaTyrawska(1693–1706) ufundowała dorefektarzakrakowskiegoklasztoru17.BliskichSalomeiupamiętniono równieżnarelikwiarzujejgłowy,któregobokizdobiływi zerunkiBolesława,Grzymisławy,Kingi,jejsióstrJolenty iKonstancjiorazstryjnyElżbiety18 Kultobuklarysekwrazzeksponowaniemświątobliwościczłonkówichrodzinmógłbyćdopewnegostopnia 10 Piskorski 1691a, k. C3r.11 Piskorski 1706, s. 753. 12 Piskorski1706,s.907. 13 Piskorski1706,s.763. 14 Piskorski1706,s.722. 15 Opatowiusz 1633, s. 9, 35, 36. 16 Ruszel 1641, s. 10, 11. odpowiednikiem czci oddawanej średniowiecznymwład com wielu państw europejskich.JejcharakterystycznymipodmiotamibyliStefan Węgierski, wspominany wraz zżonąGizeląisynemEmerykiem,wkrajachRzeszyzaśczeskiksiążęWacławwrazzbabkąLudmiłą,atakżeświęcizroduhrabiówHainautorazAndechsiDießen. Piskorskiniepoprzestałnawłączeniuobuklarysekdonarodowegopanteonu,alewskazałteżrolę,jakąmiałyodegraćwobroniepolskiejfortecyduchownej.ZasługąSalomeiinajwiększymcudemdokonanymdziękijejwstawiennic twubyłowedługniegozwycięstwoSobieskiegopodChocimiemwr.1673,októrymdowiedzianosięwKrakowiepodczasprocesjizokazjijejbeatyfikacji19.Zkoleistarania 360. Kraków,klasztor Kla- rysek,BolesławWstydliwy, fot.ZakonSióstrKlarysek 17 Inwentarz…,s.94,95;Sander2018. 18 Zob.Karwacki1911,s.153,przyp.4. 19Piskorski1691a,k.G3r;AnnalesFundationisPetricianae…,k.64v. 361. Jawaryn,katedra,Mat-kaBoska,fot.K.Blaschke ozatwierdzeniekultuKingiPiskorskiskojarzyłzsukcesempóźniejszejodziesięćlatkampaniiwiedeńskiej,przypominając,żeprośbęowszczęcieprocesubeatyfikacyjnego księżnejosobiścieprzedstawiłdopodpisuwyruszającemunawojnękrólowi.Wewstępiedowydaniatrzechkazańpoświęconychklarysce(włączonychpotemdowielkiego zbioru)opisałonswojąwizytęuSobieskiego,którychciałgozbyć,skarżącsię,że„potakciężkichfatygachsejmowychniemagodzinyjednejwolnej”.Piskorskiodpowiedziałmu IowszemMiłościwyNajjaśniejszyKrólu,winteresiewłasnymWaszejKrólewskiejMości,jakmisięzda,przycho dzę–bowsprawieTej,którasamapoprowadziszczęśli wie,będzieDuxitinerisWaszejKrólewskiejMości,do DziedzictwakiedyśswegoitamTriumphatorem–daPanBóg–wojczystejziemiswojejprzyjmieBłogosławiona Kunegunda. Tesłowaprzekonałykróladopodpisaniadokumentów, dziękiczemuprocesbeatyfikacyjnymógłsięrozpocząć „wtenczasprawie,kiedyKrólI.M.P.NaszMiłościwygro miełnieprzyjaciołyispodWiedniawStrigoniumzwycię skie trophaea wystawiał”, a wstawiennictwu węgierskiej królewny można było przypisać wiktorię pod Parkanami. Zwycięskikrólbyłobecnynauroczystościrozpoczęciapro cesu21II1684,abiskupMikołajOborski,przewodniczącyprowadzącejgokomisji,wyznaczyłnaasesoraikaznodzieję Piskorskiego(któryzastrzegł–„luboznałemsięjakoiterazznamszczerzewielcetegoniegodnym”)1. WjednymzkazańPiskorskiprosiłteżKingęoopiekęnadwładcą,wspominającinnecudowneinterwencjeświę tych podczasbitew. DoznałategotakwielokroćrazyKoronaPolska:Król KazimierzzniósłPrusyzMaślauemiPomorzany;Lesz koCzarnytymżesposobemodMichałaś.utwierdzony podLublinemwyciąłcodojednegozłośliweJaźwingi;Stanisławś.,Kazimierzś.oczywiściepokazawszysięwojskompolskimilitewskim,wielkiewiktorieznieprzyja ciółpostronnychprzynosili.WiemymądraPanno,mężnabiałogłowo,mulieremfortemquisinveniet?jakoświelkiezwycięstwozTatarówPudikowitwemuopowiedziała, sprowadziwszydoonejpotrzebydwóchMęczenników PańskichGerwazegoiProtazego,którzywojskopolskiewidocznieprzywodzili:padłotrupemnaplacunieprzyja cielatakwieletysięcy,azPolakówijedenniezginął.WiemyczegośodwagątwojądokazaławWęgrzechWalecz suammissitadfortia.WściekłaTurcjazakrwawionego męstwempolskimksiężycaswegorogiostrzynanas,Lu-natisducitagminapeltis,Penthesileafurens.DoświadczonawewszystkichprzedtemniebezpieczeństwachnaszychHeroino,apprehendearmaetexurgeinadiutoriummihi.WeźmimieczitarczęNajjaśniejszegoMonarchynaszego,NajaśniejszaMonarchiniPolska:dajmuasystencjąobrony twoje przeciwko nieprzyjaciołom powszechnymKrzyżaś. Bądź mu przewodniczką na przyszłej, jako ipierwszejkampaniejdozwycięskichpalm:jakosynowimatka,uczyńscutumimpenetrabileAchillesanaszego.Pobłogosław wszystkiemu, który się imieniem twoimszczyci Domowi Najjaśniejszemu.Exurge in adiutoriummihi,powstańnapomocmoją:mówidociebiegłospol skiejtwojejiwęgierskiejkorony,etveni,ipostąpdalej2. TainwokacjanietylkoprezentujeksiężnąklaryskęjakopatronkęPolski,aleteżpodkreślajejzrównaniezeświętymi czczonymi przez Kościółpowszechny,eksponującrangę,jakąjejnadanoaktembeatyfikacji. Maregratiarumnoncomplecteris,nisivolumen inlineam,caelumincirculumcontraherevelis.Kult cudownychwizerunków W twórczości Piskorskiego opisane wątki hagiograficznełączyłysięiprzeplatałyzrozpowszechnianiemkultucudownychwizerunków,uzupełniającdziałanianarzeczroz budzenia praktyk dewocyjnych opartych na nawiedzaniu miejsc świętych.Jegonajwyraźniejszym przejawem były dwakolejnezbiorywierszynowopromowanychdoktorówfilozofii3,poświęconesłynącymłaskamiwizerunkomMatkiBoskiejorazUkrzyżowanegoChrystusa.Jednymzeźródeł inspiracjidlatychwydawnictwmogłabyćmonumentalnaencyklopedia cudownych przedstawień Marii z całego świata,opracowanaprzezWilhelmaGumppenberga4.Wierszezawartewobutomachnieosiągająwysokiegopoziomu literackiego,apozanielicznymiwyjątkaminiemająteżciekawejtreści.Zastosowanownichnajczęściej„szkolne”metaforymitologiczneiprosteporównaniadobóstwantycznych,któreMariaiChrystusnieskończenieprzewyż szyli.Wwielumiejscachwspomnianocuda,któredokonałysięprzyopiewanychwizerunkach,niemajednakodniesieńdoichformyczydawności,arzadkiesąnawetwzmianki naHeroino,kiedyś rebelizantom przeciwko ojcutwemu sprzysiężonymwłasnąrękątrzydzieścimieczówodebrała,iojcazniebezpieczeństwaonegoszczęśliwieuwiodła. Jeżelikiedy,terazczasAmazonkoPolska,abyśodwa gętwojęOjczyźnieKoronietwojejpokazała.Manum 1Piskorski1691b;Piskorski1706,s.716;Angyal1969,s.201. 2 Piskorski 1706, s. 724, 725. 3 Sacratissima Maiestas1698;Arbor Vitae1700. 4 Gumppenberg1655,wyd.II1657,wyd.IIIrozszerzone1672,przekład czeski 1704, niemiecki1717.Natemat Gumppenbergazob.Royt2011,s.38–52.Tamżecennaanalizamechanizmów promocjikultucudownychwizerunkówwCzechachnaszero-kim tleśrodkowoeuropejskim. oszczegółachikonograficznych.Interesującyjestnatomiast samwybórobrazówirzeźb,którympoświęconowiersze. ZależałonnajprawdopodobniejodPiskorskiego,którego „operaetstudio”wydanoobazbiory.ZPiskorskimnależy teżwiązaćnagłówkiposzczególnychwierszy,wktórychniekiedy zawarto bardzo interesujące wzmianki o historii opisanychwizerunków.Oczywiściesąonecennenietylejakokompetentneźródłododziejówtychdziełsztuki,ilejakoszczególnierzadkieświadectwoichrecepcjiorazów czesnego stanu wiedzyhistorycznoartystycznej. Pierwszyzbiór,wedługtytułuopiewającymajestatBo żejRodzicielkiKrólowejPolskiwjejcudownychiłaskamisłynących wizerunkach zterenudiecezji krakowskiej, wydanywr.1698, PiskorskizadedykowałKrystianowi AugustowiWettynowi5,biskupowiJawaryna(węg.Győr)ikuzynowi AugustaIIMocnego,przedktórymkróluroczyściewyrzekłsięluteranizmu6.Dedykacjabyłaodwołaniemdowybit negopromotoramaryjnejpobożności,którypotwierdził cudownośćobrazuMariiadorującejDzieciątkowgłów nymołtarzukatedryjawaryńskiej(il.361),czyniączniejważne maryjne sanktuarium7, ale też wyraźną deklaracjąlojalnościuniwersytetuwobecnowegowładcy.Tenpoli tycznypodtekst,widocznywwieluwierszach,któreza 5 SacratissimaMaiestas1698,k.ar. 6 Flathe 1876, s. 178. 7Zob. Hetény [b.r.].W Krakowie wiedziano o kulcie Matki Bos- wierająaluzjedoosobymonarchy,łączysięzwymowąantyprotestancką.KsiążkapropagujekultMatkiBoskiejzapośrednictwemjejwizerunkóworazwskazujenadawnośćisłusznośćtakiejformydewocjipoprzezprzypomnienieczci,jakąposzczególnewizerunkiotaczaliśredniowieczni święciibłogosławieni. Układtomujestprzeważnietopograficzny–napocząt kuumieszczonowizerunkikrakowskie,robiącwyjątekje dyniedlaobrazuczęstochowskiego,dalejteznajdującesięwznaczniejszychmiastach,anakońcuczczonewmniejszych miejscowościach. Pierwszy wiersz zadedykowano wizerunkowiMisericordiaeDomini(il.362),umieszczonemuprzywejściudoCollegiumMaius,przytaczająclegendęojegopowrociewtomiejsce,tłumaczącądlaczegonieznajdujesięonwkościeleśw.Anny.Obrazopisano następująco: Imago B. Mariae Virginis, Matris Misericordiae cum effigieSalvatoris,inportaColegiiMaiorisAcademiaeCracoviensis,singulariB.JoannisCantiidevotione,dumviveret,culta;postcuiusobituminEcclesiams.Annae transportata,inhuc,quoconspiciturlocum,miraculose rediit;aJoanneTertio,PoloniarumRege,contraexerci tum Ottomanicum in Austriam proficiscentem, e voto visitata;UrbisStudiosaequecumprimisIuventutiscontinua venerationeinsignis8. ?362. Kraków, kościół św. Anny,MisericordiaDomini, fot. M. Kurzej 363. Tuchów,d. kościół Benedyktynów,Mat-ka BoskaTuchowska,fot. M.Gronowski kiejjakoszczególnejpatronkiWęgier,oczymświadczywzmian- ka w wierszu Antoniego Chrząszczewskiego poświęconym św. Kindze (Pantheon1696, k. Iv). 8SacratissimaMaiestas1698,k.Ar.Natematobrazuzob.ostatnioKurzej2016b. Panującewe wcześniejszej literaturzeprzekonanie, 364. Kazimierz Przybyłow-ski,Carmen, wgSacratis-sima Maiestas1698 Obraz Najświętszej Marii Panny Matki Miłosierdzia z wize- runkiem Zbawiciela, w bramie Kolegium Większego Akade- mii Krakowskiej, czczony ze szczególnym oddaniem przez św. Jana Kantego, póki żył. Po jego śmierci przeniesiony do kościołaśw. Anny,skądcudowniewróciłnatomiejsce,wktó- rym go można oglądać. Nawiedzony modlitwą przez króla Polski Jana iii wyruszającego do Austrii przeciwko wojskom osmańskim.Szczególniewyróżnionynieustającączciąmiasta, azwłaszczauczącejsięmłodzieży. Wydajesię,żetencytatdobrzeoddajekaznodziejskowy chowaczemotywacje,jakiekierowałyautoremkoncepcjizbioru.Napierwszymmiejscuwyeksponowałonobrazotaczanyszczególnączciąprzezpatronauniwersytetu,aletakże przez zwycięskiego królaJana,wielkiego poprzednikaobejmującegotronAugusta.Tenwizerunek,jakopalladiumzarównouniwersytetu,jakiRzeczypospolitej,został więcszczególniezaleconydokultuautoromwierszyoraz ogółowi młodzieży istudentów.Podobną ideęwyrażono w najciekawszym pod względem formywierszu,autorstwaKazimierza Przybyłowskiego, poświęconymMatceBoskiejTuchowskiej(il.363).Utwór,określonyjakoCarmenAcro-sticho-Chronosticumzostałwkomponowanywprostokąt,któregodłuższebokiukładająsięwhasło„SanctissimaVirgoTuchoviensissisMaterAcademiaeCracoviensis”,apowiększone litery ostatniego wersu,zawierającegożyczeniapomyślnościdlakrólaAugustaII,tworząpozsumowaniudatęwydaniazbioru(il.364).Wnagłówkuzaznaczono,żeobraztuchowskijestsławnyzewzględunacudailicznełaski,jakieotrzymaliprzynimwierni,atakżezpowodunadprzyrodzonychpłomieniwidywanychnadkościołem1. Drugiemiejscewtomiezająłobrazczęstochowski(il.365),wedługpanującegoówcześnieprzekonanianamalowanyprzezsamegośw.Łukaszanablaciestołuzdom kuŚwiętejRodzinywNazarecie2.PoświęconymuwierszWojciechaTomaszewskiegozostałzakończonyżyczeniem szczęśliwych rządów dla nowego władcy. Wizerunek ten Piskorski scharakteryzowałnastępująco: ImagoB.MariaeVirginisCzęstochoviensis,incupres sinaDomusNazarethTabula,aD[ivo]Lucadepicta,ab ImperatoriubsOrientis,olimmagnohonoreculta;obinsignembelloadvertusSaracenosobtentamVictoriam,LeoniDuciRussiaefortissimepugnanti,indecusetpraesidiumcessit.BełzamprimoinRussiamdeindeaVladislao DuceOpoliensi,inClarumMontemtranslata,peruniversum Regnum Poloniae etM[agnum] D[ucatum]Lithuaniae,vicinasqueprovincias,innumerisclaretmiraculis3. Obraz Najświętszej MariiPannyCzęstochowskiej namalowanyprzezśw.Łukasza na cyprysowym blacie domu nazareńskie- go,dawniejotaczanywielkączciąprzezcesarzywschodnich, zpowoduwielkiegozwycięstwanadSaracenamiprzekazanynajdzielniejwalczącemuLwuksięciuRusinachwałęiopiekę. NajpierwprzechowywanywBełzienaRusi,potemprzezWła- dysławaksięciaopolskiegoprzeniesionynaJasnąGórę,słynie niezliczonymi cudami w całym Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim, a także w krajachsąsiednich. KolejnemiejsceprzyznanomalowidłuwkościelenaPiasku(il.366),wedługopisu–słynącemulicznymiłaskamiicudami,czczonemuprzezcałyKrakówprzediponajeździeszwedzkim,aznajdującemusięwmiejscuwybranymprzez samąMarięiprzeznaczonymdojejkultuprzezWładysławaHermana,któryzostałtamuzdrowionyprzezpiaskipachnącefiołkami.NastępnywierszpoświęconoobrazowiwkaplicyLoretańskiejkościołaMariackiego(il.367),który,wczasiegdypaństwugroziłynajwiększeniebezpieczeństwa, jakobyobrazznajdowałsięwkościele(zob.Żmudziński2009, s.124,125),niemapotwierdzeniawnowożytnympiśmiennic- twie,awkontekścieopisanejlegendyocudownympowrocie dokolegiumwydajesiębłędne. 1 SacratissimaMaiestas1698,k.D2r;Rypson2002,s.115,204; Socha 2016, s. 376. 2 Zob.Rozanow1983,s.30. 3 SacratissimaMaiestas1698,k.Av. widywanonocą,jakświecinadkościołem4.Następnema lowidło,wkrużgankukościołaAugustianów(il.368),jest drugim,którylegendazwiązałazpostaciąświętegożyjące gow„szczęśliwymwiekuKrakowa”,ikolejnym,doktóregouciekanosięwsytuacjizagrożeniaRzeczypospolitej. Imago B.Mariae Virginis, Consolatricis afflictorum, CasimirieadCracoviam,Ecclesias.CatharinaeVirg[inis] etMartyris,P[atrum]Augustianorum,curaDiviIsaiae Boneri eiusdem ordinis depicta, pro singulari pericli tantium,moribundorumquerefugio,ingravibusetiam Reipublicecausibuspropraesidio,constantiGentisPoloniaecoliturfide. Obraz Najświętszej Marii Panny Pocieszycielki strapionych, naKazimierzuprzyKrakowie,wkościeleśw. KatarzynyDzie- wicy i Męczenniczki ojców augustianów, namalowany sta- raniem bł. Izajasza Bonera z tegoż zakonu, jako szczególna ucieczkazagrożonychiumierającychorazpomocwciężkich nieszczęściach dotykających Rzeczpospolitą otaczany ciągłą czcią narodupolskiego. Wtreściwiersza,autorstwapochodzącegozPoznaniaMa ciejaLewkowicza,znalazłosiępiękniesformułowanezda nienatematcelumalarstwareligijnego,któremapomagaćwiernym w pojęciuzagadnieńprzekraczających możliwościsłabego ludzkiego rozumu. Malowidło augustiańskie doskonalespełniatencel,ponieważjestdziełemświętego,którypoznałchwałęMariilepiejniżzwykliśmiertelnicy: Praeceps,quoTuosdirigiscalame,passus?|Mare GratiarumMariam,tenuiperiodononcomplecteris, |nisivolumeninlineam,caelumincirculum,contra herevelis.|HancdescribisConsolatricisMatrisEfigiem,|quaesatisestabsoluta,|quiaDiviBoneriopera5. Pióro, kierujesz się ku przepaści? | Morza łask Marii krótką frazą nie obejmiesz, | jeśli nie zechcesz sprowadzić kształtu doliniiasferydookręgu.|OpisujesztenobrazMatkiPocie- szycielki,|którydosyćjestdoskonały,|jakodziełoBoskiego Izajasza. Natematkolejnegoobrazu,znajdującegosięwkaplicyRóżańcowejprzykościeleDominikanów(il.369),Piskor skiodnotował,żebyłonpobłogosławionyprzezpapieża KlemensaVIIIijestobnoszonypomieściewuroczystejprocesjiwpierwsząniedzielępaździernika,dlaupamiętnieniatriumfówodniesionychwtymmiesiącunadwrogamichrześcijaństwa6,czylibitwypodLepanto.Zuzyskaniem przewagimilitarnejwiązanoteżdwieuwzględnionewzbio rzefigury.Szczególnieciekawyjestopisrzeźbyzachowanejwkolegiaciewiślickiej(il.370),któraudzieliłapomocy WładysławowiŁokietkowiukrywającemusięprzedWacławemCzeskim: StatuaB.MariaeVirginisinregiooppidoWislica,Vla dislaumLocticum,Poloniarumprincipem,aVenceslaoBohemiaeetPoloniaeregebellopetitum,incriptisaliqu oties degentem, caelesti auxilio est consolata; tandem aCasimiroIIadecclesiamviclicensem,erectoibidem lapideo altari translata, hodie usque multitudine mira culorumclaret. Figura Najświętszej Marii Panny w królewskim mieście Wi- ślicy, która pocieszyła niebiańską pomocą księcia polskiego WładysławaŁokietka,przebywającegoprzezjakiśczaswtam- tejszych podziemiach, gdy podczas wojny był poszukiwany przez Wacława króla Czech i Polski; potem przez Kazimierza Wielkiego7przeniesionadowiślickiegokościołaiumieszczo- na we wzniesionym tam kamiennym ołtarzu, gdzie do dziś słynie wielościącudów. ?365. Łozina, kościół par.,Matka Boska Częstochow-ska, 1631, fot. M. Kurzej ?366. Kraków, kościół Karmelitów na Piasku,Matka Boska Piaskowa, fot. M. Kurzej ?367. Kraków, kościół Ma- riacki, kaplica Loretańska,Matka Boska, fot. P. Gąsior 368. Kraków,klasztor Au- gustianów,Matka Boskaześś. Augustynem iMikołajem zTolentynu,fot. M.Kurzej 4 Sacratissima Maiestas1698, k.A2r,A2v.5SacratissimaMaiestas1698,k.Br. 6SacratissimaMaiestas1698,k.Bv.7 W oryginale: a CasimiroII. 369. Kraków,kościółDominikanów, kaplica Różańcowa,Matka Boska, fot. M.Kurzej 370. Wiślica,kościółpar.,Matka Boska, fot.M.Kurzej 371. Tarnowiec,kościółpar.,MatkaBoska, fot. A. Laskowski 372. Kraków,kościółFrancisz-kanów,MatkaBoska, fot. M. Kurzej 373. Kraków,kościółśw.Jana,MatkaBoska, fot.M.Kurzej 374. Lublin,kościół św. Ducha,Matka Boska, fot. M. Kurzej 375. Bochnia, kościółśw.Mi- kołaja,MatkaBoska, fot. M. Kurzej 376. Kalwaria Zebrzy-dowska, kościół Bernar-dynów,Matka Boska, fot. M.Kurzej 377. Książ Wielki, kościółpar., Matka Boska, fot. M. Kurzej 378. Myślenice, kościół NarodzeniaNMP,MatkaBoska,fot.W.Walanus 379. Dzików,kościółDominikanów, Matka Boska, fot. M. Kurzej ZwiązekfiguryzosobąwładcyzostałteżpodkreślonywpoświęconymjejwierszuFranciszkaMaterskiego,któryzawarłwnimprośbędoMatkiBoskiej,byudzieliłaswejopiekinowemukrólowiAugustowiiwspomniałowydarzeniachzczasówŁokietka: Hocolimsacrostratagemmateclaruit|VladislausLoctconisPoloniarumPrinceps,|qui,utingentembelli molemvictorsustineret|prociduusadplantasDivaeVirginis|totiescecidit,quotieshostescaederet1. Kiedyś tym świętym znakiem generalskim zasłynął | Włady- sławŁokietekksiążęPolski,|który,byutrzymaćzwycięstwo wniezwykletrudnejwojnie,|upadającdostópBoskiejDzie-wicy,| odbiłwszystko,co wrógzajął. DrugafigurabyłaczczonawJaśle(il.371)iwsławiłasięcudownąinterwencjąwczasienajazdówkozackichisiedmiogrodzkich: StatuaB.MariaeVirginis,inoppidosubmontanoJasło,a trecentorum serie annorum miraculis insignis, Hunnos,Transilvanosque et servili bello Ukrainensium aliquot milliaintentataobsidioneBeciae(inquodoppidumob imminentia pericula haec imago deportata fuit) Divinitusfugavit2. Figura Najświętszej Marii Panny w podgórskim mieście Ja- śle, od trzystu lat słynąca cudami, która w nieziemski spo- sób zmusiła do ucieczkiWęgrów,Siedmiogrodzian i w czasie powstania kilka tysięcy Ukraińców oblegających Biecz, do którego to miasta została przeniesiona ze względu na nie- bezpieczeństwa wojenne. 1 Sacratissima Maiestas1698, k.E2r. 2 SacratissimaMaiestas1698,k.D2v.Figurajestobecnieczczona wTarnowcu,gdzieprzeniesionojąpodkoniecw.XVIII. ZobrazówkrakowskichuwzględnionojeszczetezkościołówFranciszkanów(il.372)iśw.Jana(il.373),awśród wizerunkówzinnychmiejscowościnapierwszymmiej scuwymienionotamznajdującysięwlubelskimkościele DuchaŚwiętego(il.374),którypłakałkrwawymiłzami ibyłszczególnieczęstonawiedzanyprzezludziprzyjeżdżającychdotegomiastanasesjetrybunału–określonego wwierszuAnastazegoSłomińskiegomianemlechickiego Areopagu.Krwawypoti„różanąrosęłez”zauważonoteż naobliczuMatkiBoskiejBocheńskiej(il.375),Kalwaryj skiej(il.376),GosprzydowskiejiKsiąskiej(il.377)–którawedługopisubyłaznananietylkozlicznychuzdrowień, aleteżzeszczególniesmutnegowyrazutwarzy,atakżeMyślenickiej(il.378),przywiezionejzWłochprzezksią żąt Zbaraskich. Ciekawe szczegóły odnotowano na tematMatkiBoskiejLelowskiej,chroniącejprzedpożarami,którazasłynęławielomacudamiwspomagającymiRzecz pospolitą w czasie wojen szwedzkich3, oraz Dzikowskiej(il.379),broniącejoddemonówichorób.Wdalszejczęści opisanojeszczewizerunkiwMłodzawach(il.380),Zielenicach(il.381),Gaju(il.382),DaleszycachiPiotrkowicach4.Wtymostatnimprzypadkunajprawdopodobniejchodzi ofiguręczczonąwdomkuloretańskimprzytamtejszymkościelepobernardyńskim5(il.383). Geografiapobożnościmaryjnejprzedstawionawopisa nymzbiorzeznacznieróżnisięodobecnej.Zupełniezanikł kultnajbardziejeksponowanegoobrazuzKolegiumWiększego,któryniejestjużdostępnydlawiernych6,apopular nośćwieluzopisanychwizerunkówmaconajwyżejcharak 3 SacratissimaMaiestas1698,k.B2r–Cr,C2v,Dr,Er,Ev,Fv.4Sacratissima Maiestas1698, k. Dv,E2v–F2v. 5 WPiotrkowicachznajdowałsięteżsłynącyłaskamiobrazMatkiBoskiejBolesnej.Wopisieużytodwuznacznegosłowaimago,alenafiguręwskazujewzmiankaoczciodbieranejnacudowniewskazanym miejscu, która pasuje do legendy założycielskiejsanktuarium bernardyńskiego.(zob.Wanat 1987,s.18,31–33). 6 Obraz znajduje się w budynku probostwa kościołaśw.Anny. ?380. Młodzawy Małe, kościół par.,Matka Boska, fot. M. Kurzej ?381. Zielenice, kościół par., Matka Boska, fot. M Gronowski ?382. Gaj, kościół par.,Mat-ka Boska, fot. P. Krasny 383. Piotrkowice, kościółpobernardyński,MatkaBoska, fot. M.Kurzej 384. Książ Wielki,kościółpar.,ołtarzgł.,fot.M.Kurzej 385. Dzików,kościół?Dominikanów,ołtarzgł., fot. M.Kurzej 386. Gosprzydowa,?kościółpar.,ołtarzgł., fot.D.Horzela ter lokalny. Niektóre z wymienionych sanktuariów dopiero się rozwijały, a w przypadku Gosprzydowejuwzględnienie obrazu w zbiorze należy do najwcześniej szych przekazów o jego cudowności1. Ikonografiawizerunkówjestdośćzróżnicowana,aleprzeważająobrazyHodegetrii,reprezentowaneprzezMatkęBoskąCzęstochowskąorazjejkopiewBochniiGo sprzydowej,atakżeniezachowanyobrazwLelowie.Typkrakowski2reprezentujewizerunekwkościeleMariackim,azbliżająsiędoniegoobrazywkościeleśw.JanaiwświątyniwGaju,naktórychMariawprawejręcetrzymakwiat. SłabiejreprezentowanewzbiorzebyłykopieMatkiBoskiej Śnieżnej,czczonewZielenicachikrakowskimkościeleDominikanów,orazprzedstawieniawtypieEleuzy–wMyślenicachiKalwariiZebrzydowskiej.Ikonografiępasyjną, opróczobrazuzKolegiumWiększego,mająteżwizerunki wkrakowskimkościeleFranciszkanówiMłodzawach. WśródopisanychobrazówtewKsiążu,Zielenicach,Go sprzydowejiDzikowieznajdująsięwołtarzachzprzełomu w.XVIIiXVIII.DwaznichtodziełaJerzegoHankisa,którynastawęksiąską(il.384)wykonałwr.1682,adzikowską(il.385)najpóźniejwr.1706,kiedytotamtejszykościółzo stałkonsekrowany.Podwzględemkompozycjipolaobrazo wegodojegodziełzbliżonyjestrównieżołtarzgosprzydowski3(il.386),wykonanywr.17004,któryjednakprezentujeznacznieniższypoziomartystyczny.Zwyjątkiemzielenic 1 Zob.Ciszek1915. 2 Natemat obrazów Hodegetriitypu krakowskiegozob.Gadomski2014. 3 Pasteczka2005,s.48,49,54,85,101.Hankisbyłteżautoremoł-tarza z cudownym obrazem w Młodzawach (ok. 1711), któregowyglądniestetyniejestznany. 4 Prus, Kowalczyk, Kornaś 2015, s.387. kiego,powstałego okołor.16915, ołtarze te wyróżnia rozwiązanie polagłównego,do którego wprowadzono figury „podtrzymujące”obraz.Pomysłtenzyskałdużąpopularnośćw siedemnastowiecznym Rzymie, gdziezastosowanogowołtarzuwykonanymprzezPompeaTargonegowedługprojektuGirolamaRainaldiegowr.1613,znajdującymsięwkaplicyPaulińskiejbazylikiMatkiBoskiejWiększejimieszczącymnajbardziejczczonywizerunekchrześcijańskiegoświata–obrazMatkaBoskaŚnieżna(il.387).OłtarzwKsiążupowtarzajednakznaczniepóźniejsząrealizacjętegoschematu,znajdującąsięwkościeleMatkiBoskiej„inMontesanto”6(il. 388), wykonaną przezFilippaCarcaniegowedługprojektuCarlaRainaldiego–synaGirolama7.Wyróżniająukazanieparyaniołówwlocie,unoszącychoddołuramęobrazu,idwóchuskrzydlonychputtówpojejbokach.ZaoryginalnąmodyfikacjętegorozwiązaniamożnauznaćkompozycjęwDzikowie,gdziezrezygnowanozdwóchmniejszychpostaci,natomiastdolnefiguryzastąpionoprzedstawieniamizakonników–byćmożeJackaiDominika–którzybyliznanijakoszczególniczcicieleMarii.Rzymskiwzórzostałciekawieprzetworzonyrównieżwołtarzugosprzydowskim, gdzie zrezygnowanozsymetrycznegorozmieszczeniafiguraniołówunoszącychobraz.Niestety,poza obrazem częstochowskim,niewiadomo,jakwyglądałaówczesna aranżacja pozostałychwizerunkówopisanychwzbiorze.NapodstawieprzykładówzKsiążaiGosprzydowejmożnajednakprzypuszczać,żerzymskikonceptnaołtarzcudownegoobrazuMarii,zmotywemunoszą 5 Wtymrokukościółzostałkonsekrowany(zob.Wiśniewski1917,s.281). 6 Pasteczka 2005, s. 46, 49. 7 Montagu 1992, s. 96. cychgoaniołówwlocie,stałsięmodnyjużww.XVIIibył traktowanyjakoswoistywyróżnikołtarzaotakiejfunkcji. * * * Drugizbiór,wydanywr.1700,zadedykowanoKacprowiCieńskiemu, dziekanowikrakowskiemu,administrującemu ówcześnie diecezją.JakosiostrzeniecbiskupaAndrzejaTrzebickiegowystawiłmunagrobkiwkościeleśś.PiotraiPawłaorazwkatedrze.Tenostatniustawionybyłpierwotniewpółnocnowschodnimnarożnikuambitu,aumieszczonananimfiguraklęczącegobiskupazwracałasięwkierunkuznajdującegosięwsąsiednimołtarzucudownegokrucyfiksu8(il.391),któremupoświęconojedenzwierszy.Wdedykacjizaznaczonoemblematycznycharakterzbio ru, określając go jako arborisvitaeelogiaadipsiusbasimetradicem(celebrio ribusintraRegniiconismissanctaeetreligioseobserva tis)appensa. napisypochwalne,przywieszonedosamejpodstawyikorze-niadrzeważycianajegosławniejszychwkrólestwiewizerun- kachotaczanychkultemreligijnym. Zbiórotwierająjednakopisy„insigniumparticularum” drzewaKrzyżaŚwiętego,cowskazuje,żeświętościoburodzajówuważanozaniemalrównorzędne,acudownewi zerunkibyłynietylkoobiektami,przyktórychdoznawanoszczególnejłaskiBożej,aleteż–podobniejakrelikwie–namacalnymiświadectwamiwydarzeńhistorycznych.NapierwszymmiejscuznalazłasiępartykułaprzechowywanawklasztorzeBenedyktynównaŚwiętymKrzyżu(il.389),ofiarowanatamprzezśw.Emeryka.WpoświęconymjejwierszuMikołajOchockinazwałpobytwęgier skiegokrólewiczawPolsceszczęśliwympolowaniem,na którymzłowiłonniezwierzynę,alełaskiniebiańskie.Opi sującdrugąrelikwię,wlubelskimkościeleDominikanów 8 Zob.Przyboś,Rożek1989,s.127,128. (il.390),przypomnianorozpowszechnionątradycjęojejpochodzeniuzKonstantynopola,skąd–jakoposagAnny,siostrycesarzaBazylegoII,wydanejzaksięciaWłodzimierza–trafiłanaRuś,anastępniewr.1400zostałaprzywiezionadoLublinaprzezbiskupakijowskiegoAndrzeja.Wprawdzieliczneszczegółytejrelacjiniezgadzająsięzfaktami–książęWłodzimierzjestwniejwładcąRusiBiałej, jegoteśćnosiimięKonstantyn,abiskupdostajekrzyżodksięciakijowskiegoJerzegoIwana,chociażwtamtymczasieksięstwojużnieistniało–jestonajednakciekawymprzykłademwykorzystaniainformacjihistorycznychjako argumentównarzeczautentycznościrelikwii9. Wśródkrucyfiksównapierwszymmiejscuwyeksponowano krzyż Królowej Jadwigi w katedrze krakowskiej(il.391),któryznajdowałsięwołtarzu,będącymodr.1415 podpatronatemuniwersytetu10.WwierszuJózefaTyksiń skiegokrzyżzostałnazwanyznakiemwiedeńskiegotrium fukrólaJanaIII11.AutorwspomniałteżoJadwidze,która otrzymałaodwizerunkuprzepowiednieorazlicznełaski: OLignum|invictissimiIoannisIIIPoloniarumRegis,|adviennensescapmosTrophaeum,signumquetriumphi.|DelphicissacratiorLaurus!|aqua|DivaHedvigisPoloniaeRegina,|acceptisoraculiscopiosamgratiarumdecerpsitsementem|etresponsatulit12. O Drzewo | niezwyciężonego Jana III króla Polski! | Na wie- deńskich polach trofeum i znaku triumfu! | Laurze świętszy 9 ArborVitae1700,k.Ar,Av. 10 Napoczątkuw.XVIIołtarzmieściłopróczkrucyfiksutakżewią- zanyzJanemKantymobrazMisericordiaeDomini(zob.Sachet-nik1988,s.335,340). 11 Natematzwiązkówrzeźbyzbitwąwiedeńskązob.Rożek1983, s.12,16,17.Wr.1679nastrychunadtymołtarzemznalezionotzw.TarczęWróżebną,którą wręczono królowi wyruszającemu pod Wiedeń, a królowa otrzymała wieść o zwycięstwie podczasodprawianejprzedkrucyfiksemmszywtejintencjiikazałaza-wiesićtamprzekazanejejwtedystrzemięwezyraKaraMustafy. 12 ArborVitae1700,k.A2r. ?387. Rzym, kościół MatkiBoskiej Większej, kaplicaPaulińska, ołtarz Matki Boskiej, fot. K. Blaschke ?388.Rzym,kościółMatki Boskiej „inMontesanto”,ołtarzMatkiBoskiej, fot. A. Betlej ?389. Święty Krzyż, kościół Benedyktynów, relikwia św. Krzyża, wg Kwiatkie-wicz 1690 390. Lublin, kościółDominikanów, relikwiaśw.Krzyża(zaginiona),wgRuszel1649 391. Kraków,katedra, krucyfiksśw.Jadwigi, fot. M.Kurzej 392. Kraków,kościół?Mariacki, krucyfiksSlackerowski, wyk. WitStwosz, fot. M.Kurzej 393. Kraków,kościół?św.Marka, krucyfiks, fot. M.Kurzej 394. Mogiła, kościół?Cystersów,krucyfiks, fot. M.Kurzej od delfickich, | z którego | boska Jadwiga, królowa Polski, | zebrała liczne łaski, owoc wysłuchanych modlitw, | i otrzy- mała odpowiedź. Legendaorozmowiewizerunkuzeświętąosobązosta łaprzytoczonajeszczewutworachpoświęconychdwómrzeźbom.Pierwszaznichtokamiennykrucyfikswkościele Mariackim(il.392),którymusiałbyćpodziwianynietylkojakoobiektkultu,alerównieżjakodziełosztuki,skoro wnagłówkupoświęconegomuwierszaodnotowano,żeprzerażagrzesznikówsamymtylkowyglądem.Nauwagę zasługujeteżpoświęconamuodaautorstwaMarcinaGruc kiego, wychwalająca stołecznyKraków,przypominająca wizjęmansjonarzaŚwiętosławaMilczącego: CirculicentrumCracii,sacrata Crux,etingentispretiimonile, Iudicumlanx,etnitidiSenatus Regula prima. Hanc pius Sventosylaus perenni Obsequi voto recolens, secreta Audiit Caeli; meruitque sumos Scandere postes. […] ErgoCrux,RegissoliumSupremi,Fascibus nostri faveas Monarchae: Craciae Sedi,Iagielloniadumque Prospice Musis1. W Rynku pośrodku Krakowa, święty Krzyż i klejnot ogromnej wartości, Szala sędziów i Oświeconej Rady pierwsza zasada. Tu pobożny Świętosław, trzymając się Ślubu wiecznej cichości, usłyszał Niebiańskie tajemnice i zasłużył, by wejść w najwyższe progi. WięcKrzyżu,tronieNajwyższegoKróla, Wspomagajwładzęnaszegomonarchy, Na siedzibę Kraka orazJagielońskie Wejrzyj też Muzy. Kolejnykrucyfikskojarzonyzwizjąświątobliwegokrakowianinatorzeźbawkościeleśw.Marka(il.393),opisana wwierszuJanaKrudnerowicza.PrzedtymwizerunkiemMichałGiedroyćmiałusłyszećobietnicęprzyszłejchwały wniebie,nagradzającejcierpienianaziemi,orazotrzymać pomoc w wypędzaniu demonów i ugaszeniupożaru: Giedrociusroseoflagranspietatisamore, Gestivit,Iesuverbaloquentesibi: Admortempatienssisusqueperasperavictor, SiccapiesnitidiculminacelsaPoli. DaemonaGiedrociusvicitdexter,Crucisalmae Huiusinauspicis,milletrophaeaferens. Vulcanus Cracidos dum grasserunt in Urbe, Hac Cruce terga dedit, perdomitusque fuit2. Giedroyć, płonący różaną miłością bożą, Ucieszył się tymi słowami Jezusa: Do śmierci cierpiąc, będziesz przez trudy zwycięzcą, Tak zdobędziesz najwyższe szczyty świetlistego Nieba. Prawy Giedroyć zwyciężył diabła z łaskawą krzyża Tego pomocą, tysięczne biorąc triumfy. Nawet Wulkan, który szalał po mieście krakowym Ustąpił przed tym krzyżem i został pokonany. Związek postaci historycznej z krucyfiksemprzypominanoteżwopisiekrzyżawmogilskimkościeleCystersów,którymiałzostaćtamumieszczonyprzezbiskupaIwona(il.394).MimoniezgrabnejformynauwagęzasługujerównieżpoświęconemuelogiumPawłaCybulskiego,wktórym 1Arbor Vitae1700,k.Bv. 2ArborVitae1700,k.Dv. ? 395. Kraków, kościół św. Wojciecha, krucyfiks, fot. M. Kurzej ?396.Lwów,katedra,krucy- fiks, fot. M. Kurzej ?397.KalwariaZebrzydow-ska, kościół Bernardynów,krucyfiks, fot. M.Kurzej lokalizacjakrucyfiksuwsąsiedztwiepogańskiegokurhanu zostałaprzedstawionajakozwycięstwoprawdziwejwiary. NaetuClaraeetVitalistumbaenoninanenanciferisnomen, | Cisterciense adCrac[oviam]Archicaenobium,|quod,lucemvitaeconcentratamposides.|VirginalemadCollem,|augustioreminetColumna,ImagoCrucifixi,|cuisalusPoloniaeinnititur.|HancpiusantistesIvoposuit,|utfideliPolonopopulolux, etduxesssetadvitam.|CircalittoraVistulaefulget Pharoshaec,|utPoloniaeArgo,faustoadportubone spei|utaturnavigio.|Nehamusmortis,quiipsamVandamhamavit,|incautoscaperet3. Zaiste, nie na próżno dostałeś imię sławnej i żywej mogi-ły,| podkrakowski cysterski arcyopacki klasztorze, | skoro posiadasz skupione światło życia. | Przy DziewiczymWzgó- rzu | wspanialsza się wznosi kolumna, Wizerunek Ukrzyżo- wanego, | na której opiera się zbawienie Polski. | Postawił ją pobożny biskup Iwo | żeby wiernemu ludowi polskiemu była w życiu światłem i przewodnikiem. | Przy brzegu Wisły świeci ta latarnia, | żeby polski okręt do portudobrej nadziei szczęśliwą | znalazł drogę, | żeby haczyk śmierci, cosamąWandęzłowił,|niezłapałnieostrożnych. MotywzwycięstwaKrzyżanadpogaństwem,chociażtymrazemwwydaniuantycznym,jestrównieżobecnywutwo rze Krzysztofa Michałowskiego, poświęconym krucyfik sowiwkościeleśw.Wojciecha(il.395).PobożnyKraków przeciwstawionownimTroi,któraupadła,gdyżnieustrze głaswegoopiekuńczegoposągu: IliumNeptuni,etApollonisaugustumopus,|curnunquameluendamincinereagispaenitentiam?|MalecustoditumPalladium,|hanctibicontritionemsineemendationecausavit.[…]|Faustiorem, orbisgeniusmiraturnostramTroiam;|Divorum, 3 ArborVitae1700,k.B2r. RegumqueSedemCracoviam.|Haecinterfatorum fulminatriumphat,|etexactofeliciteraevoaliorum cladesnumerat:|quiasanctiusPalladium,impensius colit.|Nempe|inmediocirculisui,|Virtutemcollocavit, ImaginemCrucifixi4. Trojo,wspaniałe dzieło Neptuna i Apollina, | czemu nigdy w popiele nie czynisz oczyszczającej pokuty? | Źle strzeżo- nePalladium|stałosięprzyczynątwejostatecznejzagłady. […] | Geniusz świata podziwia szczęśliwszą nasząTroję;|Kraków,siedzibę świętych orazkrólów.|Tatriumfuje wśród piorunów losu | i przetrwawszy szczęśliwie wieki liczyupadkiinnych,|bogorliwiejczciświętszePalladium.| Zaiste, | pośrodku swojego Rynku | umieściło cnotę, wizerunekUkrzyżowanego. AutorzyspozaKrakowarównieżstaralisięwskazaćszczególnyzwiązekswoichmiastzopiewanymkrucyfiksem.Przykładem może być elogium lwowianina SamuelaJan sona,poświęconerzeźbie(il.396)wtamtejszejkatedrze: CubileLeonisest:|quodetiambyzantinosalcidasterru it.|ErgotemeritasLeoburgumcautiusaccedat.|Leode tribuIuda,|qui,tamhorrendumrugiit,|utCaelum,saxa, etelementapaverent,|inImagineSuahicpraesensest5. TolegowiskoLwa,|którynawetodstraszyłbizantyjskiewęże.| Więc ślepy los ostrożniej się zbliża do miasta. | Lew z poko- lenia Judy, | który, tak strasznie ryczał, | że Niebo, kamie- nieiżywiołyprzeraził,|tujestobecnywswoimwizerunku”. SzczególnieciekawyjestutwórStanisławaMarkowicza6 dedykowanykrucyfiksowiw KalwariiZebrzydowskiej 4 ArborVitae1700,k.C2r. 5 ArborVitae1700,k.Dr. 6 PrawdopodobnietożsamyzeStanisławemMarkiewiczem,który późniejjakoprokuratoruniwersytetuprzyczyniłsiędopowsta-niaepitafiumPiskorskiego(zob.s.28). 398. Gniezno, katedra,kru- cyfiks, fot. M.Kurzej 399. Kraków,klasztorDominikanów, krucyfiks,fot. M.Kurzej 400. Wilno, kościół?św.Teresy,krucyfiks, fot. M.Kurzej (il.397)izawierającywyrazyzachwytunadtamtejszymzałożeniempielgrzymkowym: Hic beati Sionis colles,|non iam peregrini sed domestici.|HicsalutarisGolgothaevertix,|tholo Crucisbeatus;|mortalesCaeloinserit.|HicAnnaeet CaiphaepalatiaCaeloadpalatum,|etHerodisCuria, nonincuriasalutis,|quiaindulgentispeccatorum opulenta.|TotambeatamubreminOrbemLechiummigrasse|credideris:|quiageometricamipsiusmen suram|ZabrzydovianusGeniusexassetransumpsit.[…]|PolonicamhancHierosolymam,|Germania,Hungaria,Slavonia,|etquidquidinviiniagentiumest,invisunt.|Solihaereticidetrectant,|quibusinHiericohabitatiocomplacuit1. Tuwzgórza szczęśliwego Syjonu, | już nie pielgrzymkowe, lecz domowe. |Tuzbawczy szczyt Golgoty, | szczęśliwy kopułą Krzyża, | śmiertelnych do Nieba wprowadza. |TupałaceAnnaszaiKajfaszaprzysklepieniuNiebios|iratusz Heroda nieobojętny zbawieniu, | bo bogaty w odpusty dlagrzeszników.| Uwierzyłbyś, | że całe błogosławionemiasto przeniosło się do świata lechickiego: | bo tą samą geometryczną miarą | Geniusz Zebrzydowski w całości je przeniósł. […] |Tępolską Jerozolimę | Niemcy,Węgry,Slawonia|nawiedza,atakżewszystkiesąsiednienarody.| Wzbraniają się tylko samiheretycy,| którym spodobałosię mieszkać wJerychu. Pozostałeutworysąmniejinteresujące,wyjątekstanowią jednakniektórewzmiankiwnagłówkach,przypominające najważniejszecudownewydarzeniazhistoriiwizerunków. Krucyfiksnowosądeckiopisanojakoznalezionywrazzta bliczką„peccatavestra”wzgliszczachspalonegokościoła.Ponieważlegendataodnosisiędoczczonegotamobrazu, ukazującegotwarzChrystusa2,rzeźbyniemożnajednoznaczniezidentyfikować.Krucyfiksbuski3ukarałśmiercią heretyczkę, która chciała go zbezcześcić, ajędrzejowski 1 ArborVitae1700,k.D2r. 2 Pruszcz1662b,s.3. 3 Prawdopodobnieniezachowany. ignieźnieński(il.398)krwawiły.Opróczwspomnianych, wzbiorzeuwzględnionoteżkrucyfiksywkrużgankukra kowskiegoklasztoruDominikanów(il.399),wlubelskim kościeleKarmelitówBosych4(il.400),wkatedrzepoznańskiejiwkościeleDominikanówwKościanie5.Podobniejakwprzypadkuwizerunkówmaryjnych,wzbiorzezdecy dowanieprzeważająprzykładymałopolskie,awybóropisanychkrzyżyodzwierciedlałzapewnedewocjęPiskorskiego iautorówwierszy. Samfaktwydaniazbiorówsugeruje,żerektorinteresowałsiędziejamicudownychwizerunkówiwidziałwichkulcieistotnyelementpropagowaniapobożności,którego jednakniewykorzystałwukładanychprzezsiebieprogra machwnętrzkościelnych.Znamienne,żearanżującsanktu ariaJanaKantegoiSalomeiPiskorskinieskorzystałzokazji,bywyeksponowaćwiązaneznimiwizerunkiuznawane zapamiątkipotychświętych.NieobecnośćobrazuMise-ricordiaeDominiwkościeleśw.Annytłumaczyławpraw dzielegendaojegoucieczcezkościoła,odnotowanaprzezOpatowiusza,aleniewydajesię,bybyłtoargumentrozstrzygający,gdyżponowneumieszczenieobrazuwkościelemożnabyłonp.uzasadnićtym,żecudmiałbyćdowodemświętościJana,niemusiałsięwięcjużpowtarzaćpobeaty fikacji.Nawetjednakpozostawiającoryginałwkolegium, możnabyłoprzypomniećojegozwiązkuzeświętym,którypodczasmodlitwyprzednimmiałdoznaćwizjiiusłyszećgłosChrystusa,poprzezumieszczenietejscenywprogra mieikonograficznymkościoła.Tymczasemnamedalionie w prezbiterium przedstawiono modlitwę profesora przezinnymobrazem(il.251),ukazującymMadonnęzDzie ciątkiem,aMisericordiazostałaprzedstawionatylkona jednejześcianrelikwiarzanajegogłowę(il.285)itoniejakowizerunekcudowny,alejakoczęśćhistorycznejsceny przypominającejopasyjnejdewocjiświętego. Tenprzykład pozwala przypuszczać, że Piskorski patrzyłnacudownewizerunkinietylkoprzezpryzmattradycjiakcentującejichcudowność.Praktycznewykorzystanieobrazówirzeźbwpodejmowanychprzezniegoinicjatywach bliższejestichpojmowaniuprzezśw.FranciszkaSalezego,którykładłnacisknaichwalordydaktyczny,azwyczajod dawaniaimczciuzasadniałdośćpowściągliwie6.Pytanie, czykrakowskiprofesorznałjegopismabezpośrednio,należypozostawićotwarte,choćwydajesię,żemógłnanie trafićstosunkowołatwo,jeśliniedziękifrancuskimkontaktomdworuSobieskich,towzwiązkuzesprowadzeniem doKrakowazakonuwizytek. 4 Obecniewkościeleśw.TeresywWilnie(zob.Smagacz2011,s.64).5ArborVitae1700,k.A2v,Br,B2v,Cv,Cr,C2v,D2v,Er. 6 Natemat poglądówFranciszkaSalezego zob. Krasny 2016,s.107–122. Ludi seculares. Historia i pamiątki historyczne WażnymźródłeminspiracjibyładlaPiskorskiegouniwersy teckahistoriografia7.Obszarjejzainteresowańjużww.XVobjąłdziejesamejuczelni,któreodgrywałyszczególnąrolę wbudowaniutożsamościkrakowskiegośrodowiskaakademickiego8.Wr.1612podjętopróbęzebraniaiopracowa niamateriałówdodziejówszkoły.Jejprzeszłościąintere sowałsiężywoJanBrożek,poktórymzostałyfragmentynieukończonejpracyhistorycznej.Wr.1621SebastianPetrycy utworzył stanowisko historiografa akademickiego,jednakpowiększościzpiastującychjeakademikówniepozostałyżadnepisma.ZatoSzymonStarowolskizawarł liczneuwagihistorycznewLaudationeAlmaeAcademiaeCracoviensiswydanejwr.1639.Największąspuściznęhi storycznąpozostawiłposobieMarcinRadymiński–autor trzechobszernychrękopisów,zawierającychdziejeuczelniodjejzałożenia,biogramyzasłużonychdlaniejosóborazmateriałydotyczącesporówzjezuitami.Jegozasługąbyło przypomnienieopierwszejfundacjiKazimierzaWielkiego oraz ufundowanie tablicy upamiętniającej dobrodziejówuniwersytetu9.Wr.1662jejwmurowanienadziedzińcu CollegiumMaius,mimozgodyrektoraWojciechaŁańcuckiego,wzbudziłosprzeciwprofesorówteologii,przede wszystkim Andrzeja Kucharskiego, którzy doprowadzilidojejusunięcia.ZdaniemKarolaEstreicheraprzyczynąprotestubyłopominięciewnapisiebiskupówkrakowskich i przypomnienie o starszeństwie innych wydziałów przedteologicznym,aleoponenciRadymińskiegowskazywa liteżwspomnienieantypapieżaJanaXXIIIiinnebłędywnapisie10.Możliwewięc,żegłównąprzyczynąsporubyłopominięcieprzypodejmowaniudecyzjiowmurowaniu tablicyteologów,którzychcielipodkreślićwyłącznośćswoichprawdobudynku11. Argumenty historyczne miały duże znaczeniewstaraniachokanonizacjęJanaKantego,przedstawicieleuniwersytetumusieliwięczająćsięjegoosobąodstronynaukowej.Wynikitychbadańsąbardzointeresujące,mimożeniedajądobregoświadectwaorzetelnościaniouczciwościsiedemnastowiecznych uczonych.KluczowąkwestiąbyłozbadaniemonumentalnegokomentarzadoEwangeliiśw.Mateusza,któryjestjednymznajwybitniejszychpracteologicznychpóźnegośredniowiecza.JegoautorstwowiązanozKantym, 7 Natematkrakowskiejtradycjihistoryczno-literackiejzob.np.Buszewicz1998;Zawadzki2002. 8 Zdanek2018. cobyłopowodemuznaniagozanatchnionegoteologa,amożetakżepodjęciapróbyogłoszeniadoktoremKościo ła12.JakwykazałMarianRechowicz,siedemnastowieczni uczeniniepotrafiliodczytaćśredniowiecznegopisma,korzystaliwięczodpisów.Najwcześniejszyztychznanych zostałsporządzonyprzezAdamaOpatowiuszazjakiejśjeszczewcześniejszejkopii,wktórejpodmienionokolofonystwierdzająceautorstwoBenedyktaHessego,zastępującje tymiwskazującyminaJanazKęt.Niewielebrakowało,ato fałszerstwo – powtarzane bezwiednie przez późniejszych kopistówkomentarza–zablokowałobyKantemudrogędo świętości,gdyżpoprzesłaniutekstudoRzymuokazałosię, żezawieraonpoglądykoncyliarystyczne.Niechcączniwe czyćrozpoczętegoprocesukanonizacyjnego,w2.połowie lat20.w.XVIIIkrakowscyprofesorowieucieklisiędokolejnejmistyfikacjiipodzielilidziełonaczęści,autorstwojego nieprawomyślnych fragmentów przypisując innemu profesorowizKętotymsamymimieniu.Akcjataodniosła skutek,mimożebyłaopartanazałożeniu,iżkolejneczęści komentarzaniepowstawałychronologicznie13. Popołowiew.XVIIzainteresowaniehistoriąwkręgachuniwersyteckichwyraźnieosłabłoinieożywiłygonawetokrągłe rocznice założenia i odnowieniauczelni14,dlategotreści historyczne w przedsięwzięciachartystycznychPiskorskiegojawiąsięjakointeresującewyjątki.Pierwszym,azarazemnajciekawszymznichbyłdramatEleutheriaPo-lonissempercelebrata,wystawionywKolegiumNowodworskimpodczassejmukoronacyjnego,któryodbywałsięwKrakowiewpaździernikuilistopadzier.1669.Piskorskiotrzymałwówczas100złp„proactudramatisinclassibus”,co–zgodniezuniwersyteckimzwyczajem–wskazuje,żebyłautoremireżyseremspektaklu15.Najpewniejnapisałteżzachowanyprogram,doktóregoodnosisięwpisanybezpośrednioponiżejwydatek60złp„proeditioneoraculi”16.OkolicznościprzedstawieniaobszernieopisałBieżanowski,wskazując,żemiarąsukcesubyłożyczeniekróla, by dla niego powtórzyć spektakl na Wawelu. Praeparaveratquippeadidtemporis,utaugustacorona tionissolennicalaetioraredderet,memorabilemaliquot dierum scenam, vir egregius, humanioribusque literis apprime eruditus, calamo et elogio celebris Sebastia nusPiskorski,classiumNovodvorscianarumprofessor, nuncveroinUniversitatenostraJurisutriusqueDoctor etejusdemprofesorinsignisinquaPiastielectionemet multaexantiquisPolonorumgestispraeclaraactemporis opportuna,carmineetapparatueximio,ipsisetiamexteris invidendo, omnium conspectui proponeredecreverat. 9 Muczkowski1840,Perkowska2000,s.23–26. 10 Estreicher1968,s.168–175.Tamodpisteksutablicy,którapo usunięciubyłapóźniejprzechowywanawbibliotece,nadzie- dziniecpowróciładopierowr.1783,anastępniebyłajeszczekilkakrotnieprzenoszona. 11 Zob.Estreicher1968,s.173. 12 Zob. s. 120–124. 13 Rechowicz 1958, s. 11–63. 14 Perkowska 2000, s. 20. 15 Targosz 1976, s. 36; Bömelburg 2011, s. 15–21. 16Rationes Universitatis…, s. 777. NobilisSarmaticapubesadidpronaetanimidotibuspra estans,abeorerumhuiusmodiperitissimodiuetsolide exerciata, disposito ad omnia agendigenio,sumptu et splendoreexquisitoiamactumillumexposcente,avebatquantocyusintheatraliillafaciespectari,rariqueoperis specimen etiam in Majestati conspectu proferre. Invi tatus proinde rex ab illustrissima magnarum stirpiuim iuventute, ob comitiorum maximos fluxus et refluxus etnemalevoliludosillipotiusscenicos,quamReipubli caenegotiacordiessecriminarentur,veniretamquidem renuit,sedcumposteadignorumrelationemaccepisset, actusillosaliquotdiebusinstitutosexoticisquibusque etiaminmediaItaliaexaequandos,Majestatisquouque oculisnonindignosfuisse,optaviteoscoramseinpa latioregalidistrahendianimigratiareplicari,nisiinfelix comitiorum exitus omnia interturbasset, regemque etrempublicamafflixisset1. Żeby uprzyjemnić wspaniałe uroczystości koronacyjne, na- uczycielSzkółNowodworskich,SebastianPiskorski–wspania- łyczłowiek,słynnypióremimową,aterazzaśwybitnydoktor iprofesorobojgaprawnanaszymuniwersytecie–właśniena ich czas przygotował pamiętne, grane przez kilka dni przed- stawienie. Postanowił w nim wyłożyć wszystkim na widok elekcję Piasta i inne zdarzenia z dawnych dziejówPolaków,znakomite i stosowne do okazji, świetnym wierszem iinsce- nizacją zawstydzając nawet zagranicznych gości. Nakłonieni dotegoszlachetnichłopcysarmaccy,wyróżniającysiędarami ducha, przez niego (w tych rzeczach najbieglejszego) długo istaranniewyćwiczeni,przygotowującwszystkierolezwyma- gającymtegoprzepychemikosztem,pragnęlijaknajszybciej spojrzeć w teatralne maski i spektakl tego rzadkiego dzieła wystawićteżprzedobliczemmajestatu.Podobnieikról,któ- ry – zaproszony przez jaśnie oświeconą młodzież z wielkich rodów – odmówił jednak przyjścia ze względu na ogromny ruch na posiedzeniach sejmu, by niechętni nie zarzucili mu, że przedstawienie teatralne bardziej mu leży na sercu niż obowiązki Rzeczypospolitej. Ale gdy później usłyszał relację godnych osób, zrównujących tę graną od kilku dni sztukę zzagranicznymi,wystawianymiwśrodkowychWłoszech,iby-najmniej nieuznających za niegodną jego królewskich oczu, zażyczył sobie, by ją przed nim dla rozrywki powtórzyć na zamkukrólewskim,jeślibynieszczęśliwywyniksejmuwszyst-kiemunieprzeszkodziłinieuderzyłwkrólaiRzeczpospolitą. Treśćtych„dziejowychigrzysk”znamyzzachowanegopro gramu2.Jegobohaterką jestWolnośćprowadząca Polskę przezdziejekunadchodzącemuZłotemuWiekowi.Akcjępodzielononapięćrozdzielonychchóramiaktów,któreodpowiadają rządom Lechitów, Piastów pogańskich, ich następców chrześcijańskich, Jagiellonów orazrozpoczy nającemusięwiekowiKorybutowemu.Zaczynasięona powstaniempaństwawr.550,kiedytoWolnośćwygnana przeztyranówpodługiejtułaczceosiedlasięwSarmacji.NastępnieLechoddajejejnawychowaniedzieckonazwaneLechiąalboPolską,któreznalazłwgnieździeorłaizakła dawtymmiejscumiasto,zmuszającdoodejściafaunyoddawnazamieszkującetamtejszelasy.Powyznaczeniugra nicpaństwaLechwznosiświątyniebóstwom(delubraLeliPoleli,SfistiPosfisti,etc).PowygaśnięciuroduLechaPolacyprosząoichopiekęnadosieroconąojczyznąiogłaszają królemKraka.PóźniejŻądza,ZazdrośćiTyraniawtańcu (saltu) prezentują zamordowanie następcy tronu przez młodszegobratajakoalegorię–simulacrumpolowania. WładzęobejmujeichsiostraWanda,którapurpuręzbrukanąbraterskąkrwiąoddajeWolnościdoprania(fraternomadentem sangiune purpuram Libertati eluendam tradit)inękanastrzałamiKupidynapoświęcaswojedziewicze życiebogom.PóźniejWolnośćskarżysięnanieprawościwojewodówiopłakującprzedwczesnąśmierćswojegood nowicielaPrzemysława,ostatniegopotomkaLecha,powie rzajegokoronęzrządzeniuFortuny.PodkoniecaktuSławaopowiadaorządachPopielidów,ukazująccnotyLeszkaI,pomyślnośćLeszkaII,gnuśnośćPopielaIijadowitątyranięPopielaII.WostatniejscenieŻądza,TyraniaiZazdrość tańcząmiędzygłowamistryjówotrutychprzezPopiela,aBoskaZemstawypuszczamyszyzporzuconychtrupów.Ojejskutecznościinformowałchór,przypominając,że żadnezłoniepozostajebezkarne,atakżeganiącŻądzęorazZazdrość. Trwającąwl.842–962epokęPiastówpogańskichrozpoczyna Fortuna wyznaczając na władcęPiasta,któregowybórpróbująudaremnićZdrada,ZazdrośćiSprzeciw,pokazującsymboleniezgody–łamanepojedynczostrzałyirozdarteserce.Polacyzbierająsięnaelekcję,Piastgościichnaurodzinachsyna,aPokój,ZdrowieiPomyślnośćpokazująimsymboljedności–scaloneserceijabłkogranatu3.PodczaselekcjiPiastzostajejednogłośniewybranyksięciemiskładaofiaryWolności,apóźniejprzygotowujedlaLechiiwóztriumfalnyzaprzężonyworły,wktórymWolnośćmontujetrzykoła,przyniesioneprzezZiemomysła,LeszkaiZiemowita.WostatniejscenieFortunazimieniemMieszkadodajeczwartekołoizamiasttegosymboluzmiennościobiecujePolsceswojąstałość,zmieniającimięnaOpatrzność,anastępniechórPolakówprosiniebiosa,byświatlechickiujrzałwreszcieoświeconegoksięcia.NapoczątkutrzeciegoaktuOpatrznośćoznajmiaPolakom,żejestmiłosiernymBogiem,któryzesłałimprawdziweświatłoorazreligię,aci,którzyjąprzyjmązczystymsercem,zostanązbawieni.Zaznaczateż,żekrólestwaniepowstajązrządzeniemlosu,alezwyrokuNajwyższego.MieszkowspólniezReligiąwypędzająpogańskichbogów. 1AnnalesFundationisPetricianae…,k.32r–33v.2Eleutheria1669. 3 Jeden duży owoc złożony z wielu mniejszych był symbolem jednomyślności. WnastępnejscenieReligiaiMarstowarzysząChrobremu,któryzakładaPolscekoronę.Sławawygłaszapochwałępierwszegokróla,wyrzucamałodusznośćMieszkowiIIipozdrawiawracającegozClunyKazimierzaOdnowiciela. ZapłakanaWolnośćopowiadaomęczeństwieśw.StanisławaioskarżaotyranięBolesławaŚmiałego,któryodebrał Polscekoronę.Kolejnascena,będącadialogiemOpatrz nościiZemstyzostałaopisananajobszerniej.Pierwsza postać przepowiada miłosierdzie Boże nad Polską i na czeleksiążątpolskichstawiaWładysławaHermanaorazBolesławaKrzywoustego,ajejoponentkaprzypomina,że BógjestrównieżsprawiedliwyidlategopodzieliłPolskęnatyleczęści,nailerozsiekanociałobiskupa.WspominateżkonfliktyowładzęWładysławaWygnańcazKazimierzem Sprawiedliwym, Bolesława Kędzierzawego z Mieszkiem StarymiLeszkaBiałegozWładysławemLaskonogim4orazwskazujenaczasyBolesławaWstydliwego,kiedytokrajza lałatatarskadzicz.Opatrznośćodpowiadanatowspomnie niemzwycięstwaLeszkaCzarnego.Zemstapsujejejradość opowieściąowalkachHenrykaProbusazmężemśw.KingiiWładysławemŁokietkiem,aleOpatrznośćprzypomina,żePolskakiedyśodzyskakoronę.WnastępnejscenieWolnośćcieszysięzjejodzyskaniaprzezPolskępo215latach(zprzerwąnapanowaniePrzemysłaII)iopowiadaoufortyfikowaniu Krakowa przezWacławaII5,wprowadzeniumonetysrebrnejipokonaniuKrzyżakówprzezŁokietka.WzakończeniuaktuKazimierzWielkiwprowadzanaukę,ustanawiaprawa,budujemiastaiprzywracaprowincję ruską,atakżenadajepolakomwolność,czympowiększajeszczeradośćjejpersonifikacji.Chór,występującypotem naślubiewnuczkiKazimierza6,wygłaszapochwałęodcho dzącejdynastiiiprezentujeelementyciężkiegouzbrojenia(panoplia graviorisarmaturae). EpokęjagiellońskąotwierająFata,którewrazzżywotem KazimierzaWielkiegoprzecinajązłotąnićtrwających528 latrządówdynastiiPiastówizastępująjąsrebrnąniciąrzą dówAndegawenów,byzarazzniejwyprowadzićpurpuro wą–boskiegoJagiełłyijegonastępców.Ochrzczonywładca wrazzmałżonkąwprowadzająAkademięidotriumfalnego wozuPolskiwprzęgająPogońWielkiegoKsięstwaLitewskiego.ZebranewPolsceMuzyzajmująmiejscenaParnasieiwychwalająWładysławaiKazimierzaJagiellończyków, aWolność,przeztegoostatniegootoczonaopiekąiwezwa nadonajpełniejszejopiekinadPolską,sławiJanaOlbrachta, AleksandraiobuZygmuntów.NastępnieLosyzrywająnićjagiellońską.PogrążonawżałobieWolnośćspoglądato narodaków,tonaobcych,aOpatrznośćofiarujejejLilię 4 Oryginalny zapis („Vindicta[…]proponitqueVladislaum HenrykaWalezego,SmoczeZębyStefanaBatoregoitrzy SnopkiZygmuntaIII,WładysławaIViJanaKazimierza. DwapierwszepokornieczcząMoskale,aTurcywwojen nymtańcu(pyrrhichen)składająprzynichwhołdzieelementylżejszegouzbrojenia.SnopekWładysławaIV,zbawcyAkademii,zdobiąGracje,przygotowaneprzezMuzyJagiellońskie,uplecionymwtańcuwieńcem,asymboljegomłodszegobratahonorujeReligia,wyrażającwdzięczność zawalkęzBarbarzyńcamiiSchizmatykamiorazwypędzenieArian.PozakończeniuaktuchórprzepowiadalepsząprzyszłośćWolnościprzerażonejabdykacjąkróla. WostatnimakcieOpatrzność,mającprzywrócićPolscezłotywiek,polecaWolności,bybudowaławóztrium falnypatrzącwnajjaśniejszeświatłaświatasarmackiego iżebywybrałanowegowładcę.Zdrada,ZazdrośćiSprze ciwuciekają,przerażonetrąbąarchaniołaMichała,achór głosichwałęjegokrólewskiegoimiennika.Następnienascenęwchodzinowykrólpodpostaciąswojegogeniusza7, poprzedzanyprzezpostaciniosącejegoherbowemobilia–Religięzkrzyżem,MarsazksiężycemiAtenęzgwiazdą, aPokój,ZdrowieiPomyślnośćukładajątrzywłóczniewherbdomuZamoyskich,zktóregopochodziłamatka króla.Wolnośćwychodzinaspotkaniewładcy,pozdrawiającgojakowspaniałego,pobożnegoiszczęśliwegoojcaojczyzny.MuzyJagiellońskieniosąceherbyiliteryimie niakrólawprzemiennymtańcuukładająznichanagramyiwplatajągwieździstąkoronęwokręgksiężyca,wręczając jągeniuszowi.Turcy(Thraces)widzącnatroniePolskiksię życWiśniowieckichprzeczuwajągroźnezaćmienieswoje go;Tatarzy(Scythae) zostają przez Korybutowego Marsa ukaranizaswojąpychę,Kozacy(Ukrainenses)czczązbawiennyksiężycWiśniowieckiidepcząotomański,ainneprowincje oglądają pełnię (plenilunium) szczęścia Polski.PoucieczcewrogówPokój,ZdrowieiPomyślnośćzbierająwłóczniami wieńce i wręczają je geniuszowiNajjaśniejszego.WreszciePolskawprowadzonaprzezBoskąWolnośćna triumfalnywóz,przywiązawszydoniegowcześniejode rwaneprowincje,wjeżdżawzłotąbramęnowegowieku,a Polacy celebrująWolność. Treśćspektakluwyróżniasięnatledramatówstaropol skich,wktórychprzeważałatematykareligijna,antycznaimitologiczna,aopowieścizaczerpniętezdziejówrodzimychpodejmowanostosunkoworzadkoiprzeważnietylkowodniesieniudopojedynczychosóblubrodzin,którechcianowyróżnić8.WyjątkiemjestwspomnianewidowiskoodziejachUniwersytetuKrakowskiego9,któremogłobyćdlaPiskorskiegobezpośrednimźródłeminspiracji. HistorycznymtreściomEleutheriisporouwagipoświęcił Secundum,BoleslaumCrispum,MiecislaumSenem,quicum CasmiroSecundo,LesconeAlbo,VladislaoLasconogodeprin- cipatucertavit”)pozostawiawątpliwość,czytenfragmentbyłzgodny z realiamihistorycznymi. 5 WoryginaleprzezBolesławaCzeskiego. 6 ChodzioczywiścieojegociotecznąwnuczkęJadwigę. 7 Byłatoobowiązującakonwencjaukazywaniażyjącychosobi-stości(Targosz1976, s.36). 8 Zob.Dramat staropolski1965–1978.Tamobszerna nota natemat Eleutherii(t. 2, cz. 2, s. 46–48). 9 Zob. s. 17. HansJürgenBömelburg,którywskazałnaprzykładjejre cepcjiwwierszowanejkroniceGabrielaKrasińskiego.Wjejzakończeniunarrator–polskiszlachcic–wręczaobcemu gościowinaznakprzyjaźniprogramprzedstawienia,którymagoprzekonaćozaletachosadzenianatronieKorybutajakonowegoPiasta1. Wśródliterackich inicjatyw Piskorskiego tematyka hi storycznaodgrywapierwszoplanowąrolęwostatnimzbio rzewierszyabsolwenckich,wychwalającymdobrodziejów uczelni2.StwierdzenieUrszuliPerkowskiej,żejegowyda niebyłoformąuczczeniarocznicyodnowieniauczelni3niejestprzekonujące,chociażbydlatego,żeksiążkęwydano dwalatapóźniej.Rocznicamogłabyćwięcconajwyżejjednymzeźródełinspiracji,podobniejaktablicaRadymińskiegoizwiązanezniąwydarzenia,którePiskorskimógłpamiętaćzczasówstudenckich.Możnateżprzypuszczać, że sympatyzował z tym historykiem, który (przynajmniejpoczątkowo)uzyskałpoparciezestronyjegowuja–rektoraŁańcuckiego4. Literacka prezentacja najważniejszych przedsięwzięćarchitektonicznychzrealizowanychprzezPiskorskiego odbywałasięnaszerokonakreślonymtlehistorycznym.Zewzględunaoczywistyzwiązekzhagiografiąmiałoonoszczególneznaczeniewprogramiegrodziskiejpustelnibł.Salomei.Przypomnieniedziejówtegomiejsca5służyłoprzedewszystkimdowskazaniaopisanychpowiązańmiędzyśredniowiecznymiświątobliwymiPiastamiiodpo wiadałodydaktycznejrolihistorii,sformułowanejjeszcze przezRufinazAkwilei,aprzytoczonejprzezPiskorskiego wprzedmowiedojednejzksiągŻywotówOjców: BłogosławionyBóg,którychce,abywszyscyludziezbawienie mieli i do uznania prawdy przyszli, który […] pokazał nam dziwności swoje i wielkie, potomnej pa mięci,napotemprzygodne,żebynamznichnietylko przyczynazbawieniarosła,aleteżzDziejówprzykład ożywiającyićwiczeniewpobożnościwielcesposobne stałosię,którybyzacnotąiśćpragnącym,wiarąprzeszłych dziejów, drogę dostatecznąotwierało6. CiekawszyjesthistorycznyopisKrakowazawartywpierw szym rozdziale napisanej przez Andrzeja Buchowskiegomonografiikościołaśw.Anny,którapodobniejakKwiat-ki,mimoinnejformy,bardziejnaukowejniżalegorycznej, miała pełnić funkcję przewodnika. Zarys dziejów historiimiastawydajesięrzetelny,ainformacjenatematjegopoczątkówsązbieżnezpodawanymiwpóźniejszychpracach zostałzałożonynaterenachzamieszkanychprzezLugiów,orazopinia(wedługBuchowskiegopodzielanaprzezwieluuczonych),żemiastotożsamejestzosadąCarrodunumwspomnianą przez Ptolemeusza7. Buchowski przytoczył teżpogląd,żeuniwersytet,ufundowanyprzezKazimierza „utgenerosiLechiadumanimiaMarteadartemsuaviusefformarentur/byszlachetnegoduchaLechitówłatwiejprze-kształcićodMarsadosztuki”,mieściłsiępoczątkowowzałożonymprzezniegomieście„inamplissimo,vastissimoquecollegio/w bardzo obszernym i bardzopustymkolegium”,adoKrakowazostałprzeniesionyprzezJagiełłęwr.14008.OpiszawierateżciekaweuwaginatematzałożeniaKra kowa i jego dawnych budowli: HancCracusLechiadumDuxcircaannumChristi700adVavelummontem,domiciliisuisedem,inamplioremformamredegit,actandemCasimirusII[sic]Poloniarum RexcognomentoMagnus,elegantiorimuroturriumque pervenustadispositionemunivit,adjunctoeitransIstu lamoppido,quodCasimiriamanominesuoappelavit,uturbisoppidiquevadamediosuaviterdefluendofluviusirrigaret.AdauctainsuperamplioreinVavelomonteAcro polifortisima,quamposteaSigismundusIestirpeJagieloniainexcellentissimumarchitecturaeexemplarevexit9. TuKrak wódz Lechitów okołor. 700na wzgórzu wawelskim powiększyłswojąsiedzibę.DopieroKazimierzIIIzwanyWiel- kimumocniłjedoskonalszymmuremiprzepięknierozmiesz- czonymi wieżami, dołączając do niego miasto za Wisłą, któ- re od swojego imienia nazwał Kazimierzem, żeby mielizny stolicy i miasta łatwiej wypłukiwała przepływająca pośrod- ku rzeka. Następnie umocnione górne miasto na Wawelu ZygmuntIzroduJagiellonówprzekształciłwnajwspanialszy przykładarchitektury. Znamienne,żemnogośćwątkówhistorycznychwrazzniewątpliwym, choć specyficznie ukierunkowanym zainteresowaniemprzeszłościąorazkontaktemzrefleksjąnaddzieja miarchitektury,anawetzpostulatamikonserwatorskimi10nieprzekładałysięnakonkretnąpraktykępostępowaniazzastanąsubstancjąbudowlaną.Wszystkieprzedsięwzięciazrealizowane przez Piskorskiego w miejscu wcześniejszychkościołówstanowiąprzykładybardzozróżnicowanegopodejściadostarszychstruktur–odcałkowitegozburzeniawprzypadkuśw.Anny,przezmaksymalnewykorzystanie starszychmurówdonowejkreacjiwŻębocinie,Grodzisku ikościeleśw.Andrzeja,powstawienienowychnastawołta historycznych.Należądonichstwierdzenie,żeKraków 7Buchowski1703,k.Bv.Natemattejhipotezyzob.Wyrozumski 1 Bömelburg2011,s.21. 2 RegiaSolis1702.Szerzejnatentematzob.s.243–246.3Perkowska2000,s.28. 4 Zob. Estreicher 1968, s. 173. 5 Zob. s. 104. 6Żywoty Ojców1688, s. 379. 1992, s. 48. 8 Buchowski1703,k.B2r,B2v. 9 Buchowski1703,k. Bv, B2r.Pochwałyte kontynuują oczywiściedługątradycjęliteracką,natematktórejzob.Buszewicz1998,s.63,95. 10 Zob. s. 63, 64. rzowychwStarymSączu.Problemdefinicjitakichdziałań orazichtypologizacjipodwzględemstosunkudozastanejstrukturyniewydajesięjednakistotny,gdyżniemożna przypuszczać,bywynikałonzlokalnejmodyczyprzy jętegoapriorimodelupostępowania–wbrewsugestiomniektórychautorówopracowańtematu11.Punktemwyjścia przyplanowaniutakichdziałań,podejmowanychw2.poło wiew.XVII–ito,jaksięwydaje,nietylkoinicjatywPiskorskiego–byłodążeniedooptymalnegowyeksponowaniazamierzonychtreścizapomocądostępnychśrodkówprzy uwzględnieniuograniczeńfunkcjonalnych.Kwestiapozostawienialubwyburzeniastarszejkonstrukcjibyławięcrzeczą drugorzędną, o której decydowały specyficzne dla każdego przypadku względy praktyczne.Taokoliczność wskazuje,żeświętościdanegoobiektuniewiązanozjegomaterialnąformą,toteżniebyłaonaprzedmiotemszczególnegozainteresowania. Generosa proles Almae Parentis Sarmaticae. Nobilitacja uniwersytetu Nobilitacjadoktorówwykładających na Uniwersytecie KrakowskimjakoaktprawnyzostałaustanowionaprzywilejemZygmuntaIzr.1535.WedługJanuszaSondlaprzyczyną jegowydaniabyłachęćpodniesieniaprestiżuakademii, wowymczasiezdominowanejprzezstudentówopochodzeniumieszczańskim,którzyzdobywaliokoło70%stopninaukowych,cobyłoprzyczynąlekceważeniajejprzezszlachtę.KrólZygmunt,„SerenissimiVladislaiIagielonis avietantecessorisnostri,Regisglorissimivestigiainhaerentes/idąc w ślady Najjaśniejszego Władysława Jagiełły, najwy- bitniejszego zkrólów,swojego dziada ipoprzednika”,zezwolił więcwszystkimdoktoromUniwersytetuKrakowskiegonaposiadaniedóbrziemskichorazkorzystaniezewszyst kichwolności,zaszczytówiprzywilejówprzysługujących szlachcie,używającwiekopomnegoargumentu: satius enim est gestis propriis florere, quam maiorum opinione uti, nec maior nobilitas est ea, quae propriis virtutibus comparatur. godniejjestdochodzićzaszczytówswoimiczynaminiżkorzy-staćzopiniioprzodkach,aszlachectwopoprzednichpokoleń niejesttym,któremożnaporównaćzwłasnymizasługami. 11 Por.zwłaszcza von Engelberg 2000, a w kontekście działań PiskorskiegoDomogalla2005,s.177.Konkluzjętegobadacza,jakobyPiskorskiwGrodziskuchciał„uszanowaćpamiątkihisto- ryczne, które szczególnie cenił irozumiał”,trzeba odrzucić jako bezpodstawną.Nieznajdujeonapotwierdzeniaaniwprogramiesanktuarium,aniwinnychdziałaniachtwórcytegozałożenia pielgrzymkowego. Postanowienie objęło również tych, którzy zarządzeniemrektora zostali oddelegowani do pełnienia powinności wkościołachlubudzielanianaukwinnychmiejscachKrólestwa.Ponadto,wzorem ustaw cesarskich, doktorzy,którzywykładaliprzez20lat,przenoszątoprawonaswoichpotomków12.Wstarszejliteraturzeprzyjętopogląd,że prawotonieweszłowżycie13,jednakSondelprzedstawił przekonującekontrargumenty,przemawiającezajegofunk cjonowaniemwstaropolskimsystemieprawnym14. Pochodzeniestanowekrakowskichakademikówniezmieniłosię znacząco w następnymstuleciu.Badaniauwzględniające2.połowęw.XVIi1.połowęw.XVIIwykazały,że70%wywodziłosięzrodzinmieszczańskich,apo około15%zeszlacheckichichłopskich.Największągrupęstanowili reprezentanci mniejszych miast Małopolski15, do którychnależałteżPiskorski16.Jednak–jakwr.1615zanotowałKacperCichocki–„interprofessoresnullodiscrimineutitur,sitnenobilis,velexinfimaplebeoriundus/między profesorami nie uznaje się żadnego rozróżnienia z uwagi nato,czy ktoś jest szlachcicem, czy też pochodzi z niższegostanu”,a o korzystaniu przez akademików różnego pochodze niaztychsamychprawiprzywilejówświadcząteżlicz neprzykłady.WystarczywspomniećlekarzaGrzegorzaSobkowicza, syna mazowieckiego chłopa, który dzierżawiłdobraziemskieireprezentowałakademięnasejmach,pieczętującsięlemieszemprzeszytymstrzałą17.Oprócz powoływaniasięnanobilitacjęuniwersytetpróbowałteż zmienićswójobrazjakoinstytucjimieszczańskiej,przyciągającidowartościowującstudentówzrodzinszlacheckich.Wykorzystywanodotegocelurównieżinicjatywyliterackie,takiejakzbiórstuepigramatówkuczciśw.Jana Kantego,napisanych „per Nobilem ac Generosam AlmaeUniversitatisCracoviensisIuventutem/przezSzlachetną i Wielmożną Młodzież Dobroczynnej AkademiiKrakowskiej”,wktórymznalazłsięteżkrótkiutwórpodopiecznychPis korskiego–StanisławaiPrzecławaSzembekóworazichmłodszegobrataMichała18. Szlacheckie aspiracje krakowskich akademików nie byłyzresztąwEuropiezjawiskiemodosobnionym.Możnajewywieść ze średniowiecznej koncepcjinobilitatis literaliae,wskazującąnaurodzenieiwykształceniejakorównorzędne źródłaszlachectwa19.Wokresienowożytnymnatereniece sarstwaznajdowałyonewyrazwnaśladowaniuprzezuczo 12 Sondel2010,s.212–214.ZobteżSondel1991. 13 Opinię taką wyrazili Jan Hulewicz i Mirosława Chamcówna(Chamcówna1957,s.545–555;Kołłątaj1953,s.66,67),apowtó-rzyłająAnnaJasińska(Jasińska2010,s.17,18). 14 Sondel 2010, s. 217, 218. 15 Urban 1964, s. 256. 16 Zob. s. 22. 17 Urban 1964, s. 257. 18 Hecatombe1668, k.A2r,A2v,D2v. 19 Füssel2013,s.103.Ośredniowiecznychpoglądachnastatusuczonegozob.zwł. Baumgärtner1986. nychwieluprzejawówszlacheckiejkultury,takichjakubiór,portretreprezentacyjnyiformynagrobków,atakżewwielu publikacjach. Do wczesnych przykładów należy emblemNoblessedeSciencewHecatomgraphiiGillesaCorrozetazr.1543,wktórymzrównanocnotyAchillesaiHomera,awśródpismteoretycznychnauwagęzasługujesalzburski traktat Johanna Dietricha Fregissmonta1. Broniącgodno ścidoktorskiejprzed„zawistnymiiniegodnymi”atakami,autortenstwierdził,że doctoratus siquidem non minus ac nobilitas virtutis et virtuosorum praemium existit, adeo ut non male doc torescommuniterdoceant,quodvirtusnobilitatemge neransduplexsit,velmilitaris,quaegloriaactriumphis bellicis,velcivilis,quaescientiisetartibuscomparatur, quarum priori animi magnitudine clari posteriori veroscientia fulgidievehuntur2. Ponieważdoktoratniejestczymśmniejszymniższlachetność cnoty i nagroda cnotliwych, dlatego nie mylą się doktorzy, którzypowszechnieuczą,żecnotarodzącaszlachetnośćjest dwojaka:albowojskowa,szczycącasięzwycięstwamiwojen- nymi,albocywilna,zrównującasięzniąnaukamiisztukami. Przez pierwszą z nich wynoszony jest ktoś słynny wielkością ducha, zaś przez drugą – błyszczącynauką. Doprzesłanek,którerównieżwskazująnatraktowaniezyg muntowskiejnobilitacjijakoobowiązującegoprawa,możnadodaćciekawezjawiskozzakresuuniwersyteckiejkultury literackiej,jakimjestjedenztypówzbiorówpanegiryków wydawanychzokazjipromocjiizwanychogólnielaurami lubstemmatamiakademickimi.Natakiedrukizwróciłuwa gęAntoniKarbowiak,przedstawiającichcharakterystykę, otyletrafną,ilesymptomatycznądlajegoczasów: Wbibliotekachleżąstosypodobnychpanegirycznych pamiątekpromocyjnych.Sadzilisięnakonceptaróżne aznanychtakżenaakademiachwZamościuiWilnie4.Zwy czaj ich wydawania został prawdopodobnie zaczerpnięty zzagranicznychuczelnijezuickich,gdziepodobnezbiory, niemającejednakcharakteruheraldycznego,powstawały jużww.XVI.Przykłademmożebyćzbiórwierszynapisanychprzezstudentów(m.in.kilkuPolaków)dlanowych doktorówakademiiwOłomuńcu5.Zpoczątkunastępnegostuleciapochodząstemmatykuczcitrzechszlachetnieurodzonychdoktorówwileńskich,autorstwajednegozesłuchaczyfilozofii6. WedługbadańPaulinyBuchwaldPelcowejformułastemmatówustaliłasięwlatach40w.XVII,okresemichnaj większejpopularnościbyłprzełomw.XVIIiXVIII,aostatniznanypochodzizr.1789.Uczczonympoświęcanownichczęsto swoiste konstrukcje słownoplastyczne, składające sięzgodłasymbolulubherbuczygmerku(wpostaciryciny lubopisu),inskrypcji(zaczerpniętejczęstozdziełpisarzy antycznychbądźkompendiówAlciatiego,Picinellego,Masena)orazwierszowanejsubskrypcji.Wcharakterzegodeł używanoczęstopopularnychsymboli,otradycjisięgającejhieroglifiki,takichjakksiążki,kwiaty,serca,strzałyiptaki– wykorzystującjepojedynczolubwtypowychzestawieniach(np.gołębicazgałązkąoliwną,orzełwzlatującykusłońcuitp).Badaczkastwierdziłarównież,żenarycinachprzedmiotytebyłyprzeważnieukazywanenatarczy,nawetjeśli drukniemiałnicwspólnegozheraldyką,aczęstowjednym drukuzestawianojezherbamijakorównorzędne7. Taksformułowanacharakterystykastemmatówwyma gajednakdoprecyzowania,ponieważdojednegogatunkuzaliczonowniejdwieodmianyutworóworóżnejformie ifunkcji.Dopierwszejnależądrukidedykowanebakała rzom(decoratisprimalaurea),aznacznierzadziejtakżemagistrom.Niemająonerycin,zwyjątkiemtytułowej,na którejukazywanoprzeważnieherbadresatadedykacjipo przedzającejcałyzbióralbowizerunekśw.JanaKantego,aposzczególnymlaureatomprzypisanownichsymbolenależąceczęstodojednejkategorii8.Drukitesąwięczbio kandydaci,pisaliproząiwierszempochwałymożnych protektorów, promotorów i egzaminatorów, wkracza jąc nieraz w dziedzinę heraldyki, opiewali herby tych dostojnikówroduiwiedzyinadawalinawetnawłasną rękęherbyrozmaite,adhocskomponowane,tymznich, którzyichzurodzenianieposiadali,wczymirytownika nieraztalentkonkurowaćmusiałwłamańcachdowcipuz niewyczerpanemi konceptamipanegirysty3. Późniejsibadaczezdefiniowalijejakospecyficznąodmianępanegiryków,wydawanychzokazjipromocjiakademickichiwychwalającychnowychmagistrówidoktorów,szczególnie popularnych na UniwersytecieKrakowskim, 1 Füssel 2013, s. 110, 114, 115. 2 Fregissmont1673,s.58;Füssel2013,s.110. 3 Karbowiak1887,s.8,9. 4 Buchwald-Pelcowa1981,s.11;Pelc2002,s.316. 5 Applausus1597. 6 Sopoćko1605;Buchwald-Pelcowa1981,s.52,148. 7 Buchwald-Pelcowa1981,s.11,49–52.Stemmataakademickiesta-nowią prawie 1/3uwzględnionych tam druków emblematycznych.Zob.takżeBuszewicz2016,s.280,281.Ogólnieostaropolskich stemmatachzob.Czarski2012,anatematichmiejscawteoriigatunków symbolicznych Górska2014. 8 Sątom.in.następującedruki(podanokolejnonumerpozycji wedługBuchwald-Pelcowej1981,gdzieszczegółowyopisbi- bliograficzny,nazwiskoautora,dataiczasemmotywprzypi-sanylaureatom):288–Alewicz1672,289–Albrychowicz1742 (korony),290–Alembek1682,291–Andlikiewicz1714,264– Awedyk 1728 (kamienie szlachetne), 295 – Bajer1746(rzeki), 296 – Balicki 1677, 298 – Banaczkowski 1757, 300 – Bardzański 1556,301–Barszczewski1719(duchysławnychludzi),312–Bo- janowski 1671 (owoce), 335 – Dobakowski 1745 (kwiaty), 337 – Dropczyński 1712 (ołtarze), 351 – Gelhorn 1733 (kamienie szla- chetne), 355 – Golejowicz 1698 (planety), 357 – Gołukowski ramipanegiryków,któreprzezprzypisanieobdarowanymsymbolinabierającharakterusłownoobrazowego,aleniesąwyraźniezwiązanezeznakamiherbowymi.Równieżtenaspektodróżniajeodzbiorówpoświęcanychdoktorom,gdyżteostatnietopanegirykiheraldyczne,czyliwłaściwestemmata,którychcelembyłonietylesławienienowopromowanych,conadanieimherbów,doktórychuzyskaliprawozgodniezprzywilejemZygmuntaStarego9.Dlategotedrukigodnesąuwagibadaczaikonografiinietylkojakodziełasymboliczne,aleteżjakonajwiększechybawdawnejPolscezestawynowychsymboliheraldycznych.Zagadnieniewykorzystaniaherbówdoktorskichzasługujenaosobneopracowanie,możnajednakwskazaćnaprzykładyichfunkcjonowanianarównizeznakamirodowymi.JednymzciekawszychsąminiaturyherbowewksięgachNacjiPolskiejuniwersytetuwPadwie,naktórychherbykonsyliarzyiasesorówpochodzącychzeszlachtynieróżniąsięodtychnależącychdoosóbniższegourodzenia10.Cowięcej,możnaprzypuszczać,żeherbydoktorów,którzyniewstąpilidostanuduchownego,czyliniemalwyłącznielekarzy,byłydziedziczone.WskazujenatoprzykładprofesoramedycynyJackaŁopackiego,któryłączyłchybaprzywilejestanumieszczańskiegoiszlacheckiego,wielokrotnie pełniąc funkcjęburmistrzaKrakowaiprzekazującherbowąKotwicęsynowiJackowiAugustynowi,którydoszedłdogodnościarchiprezbiterakościołaMariackiego.Wkazaniunajegopogrzebieojcieczostałwspomniany jako kotwica utwierdzająca starożytnydom Łopackich w morzu zasług11. Zbiorystemmatówdoktorskichuświetniałyuroczy stośćpromocjinawydzialesztuk,któraotwierałakandy datomdrogędopóźniejszejspecjalizacjiwkierunkuteologii, prawa lub medycyny12. Promocja doktorska miała miejsce w obecności przedstawicieli władz uniwersytetuizaproszonychgości.Zregułyodbywałasięonawspól nieznadaniemtejsamejosobietytułumagistra,noszącnazwędrugiegolauruakademickiego,iuprawniaładopu JejprzebiegrozpoczynałarecytacjahymnuVeniCreatoriwyznaniawiary,następniepromotorwygłaszałmowęchwalącą promowanych, którym wręczano insygnia doktorskie:biret,pierścieńorazotwartąizamkniętąksięgę.Potemodczytywano formułę promocyjną, nowi doktorzy składaliprzysięgęiodbywanodysputęnaokreślonytemat.Nakoniecjedenznichwygłaszałmowędziękczynną13. Omawianedrukibyływydawanekosztempromowanych i rozdawane podczas uroczystości jako pamiątka14. Zbioryotwieranoprzeważniededykacjąlubpanegirykiem dlabiskupakrakowskiegojakokanclerzauczelni,aczęsto teżdlapodkanclerzegolubopiekunagrupypromowanych. Poszczególne utwory poprzedzano opisem obrazuherbu(aczęstotakżejegograficznymwizerunkiem)ilemmą,czyliprzypisanąmudewizą,asamewierszeodnosiłysięprzeważniedosymbolikiherbowychgodeł.Utworymająwięc charakter subskrypcji, a w funkcji heraldycznej zastępują legendyherbowe,wskazującnazwiązekosobyzprzypisa nymjejsymbolem.Nakońcutomikudodawanoteżwiersze nacześćegzaminatoróworazodędośw.JanaKantego,ana początkurycinęukazującąnajczęściejherbadresatadedy kacjilub–znacznierzadziej–patronauczelni15. SzczególnemiejscewśródzbiorówstemmatówdoktorskichzajmujeArgosarmaticaautorstwaPiskorskiego.HeraldycznycharaktertegodzieładostrzegłaLidiaSzy monkówna,słuszniedomyślającsięwnim„dążnościdopodkreśleniaszlachectwanauki,nobilitującejjejprzedstawicieli”.Nieznającjednakjegowłaściwejfunkcji,częśćzzamieszczonychtamherbówrozpoznałabłędniejakogodłaszlacheckie,ate,któreprzydanomieszczanom,miałyjejzdaniem„przesłonićpustkęwstosunkudoosóbnieposiadającychherbów”16. Wtymzbiorze–jaksięwydajeporazpierwszy–za stosowanorycinęalegoryczną(il.401),którałączywizerunkiwszystkichnowychherbówzprzedstawieniem obrazującymmetaforęzawartąwtytule.RycinawdzielePiskorskiegojestopatrzonasygnaturąJoan[nes]Alexander blicznegonauczania,dającpromowanymveniamlegendi. 13 Szymonkówna1966,s.13;tamstarszaliteratura. 14 Karbowiak1887,s.8. (wieńcezkwiatów),365–Janowski1744(kwiaty),367–Jasiński 1691 (muzy), 371 Jodłowski 1676 (palmy), 372 –Kaczorkowic 1685 (kamienie szlachetne), 384 – Krauzowski 1664 (korony), 395Łopuszyński1697(korony),408–anon.1764(figurygeo- metryczne), 411 – Mroszkowski 1671 – (sceny alegoryczne), 420–Nuceryn1651,427–Podzyński1758(praceHerkulesa), 449–Szaskiewicz1690(róże),459–Tyxinski1697(kolumny),460–Tyxiński1690(muzy).DotejkategoriinależyteżPiskorski 1660a (muzy), niewymieniony przezBuchwald-Pelcową. 9 Możnaprzyjąć,żetakabyławymowaideowatychdruków,nawetjeśli przywilej zygmuntowski nie stał się nigdy obowiązującymprawem. 10 Zob.Kowalczyk2010,s.299,300.Godnościtepiastowałynaj- częściejosoby,którewcześniejuzyskałydoktoratwKrakowie(Kowalczyk2010,s.298). 11 Laskiewicz 1761, k.Cr. 12 Karbowiak1887,s.11. 15 Są to m.in. następujące druki (opis jak w przyp. 8 na s. 238):297–Balicki1681,299–Banaczkowski1760,302–Bednarski 1773, 304 – Belli 1721, 307 – Bieżanowski 1655, 308 – Bigoszewski 1756, 317 – Brykner 1702, 322 – Castelli 1666, 324 – Ceypler 1696, 328 – Czarnawski 1706, 333 – Długajski 1739, 342 – Dzielski 1668, 344 – Fedorowicz 1713, 356 – Goleński 1741, 358 – Gostomski 1642 (bez rycin), 360 – Grzymała 1719, 364 – Jankiewicz 1735, 366 – Jarzęcki 1758, 368 – Jaskrzewic 1690, 370 – Jodłowski 1646 (bez rycin), 379 – Kosicki 1725, 382 – Krauz 1715, 383 – Krauzo- wic 1677, 392 – Lizniewicz 1652 (bez rycin), 393 – Lochman 1666 (bez rycin), 401 – Margowski 1684, 407 – Mazurkowic 1659 (bez rycin), 417 – Niewieski 1668, 424 – Ostrowski 1789, 429 – Preiss 1694, 435 – Sawicki 1696, 436 – Schultz 1700, 438 – Sierzycki 1674, 453 – Tainer 1666, 454 – Tomaszewski 1698, 457 – Treter 1648 (bez rycin), 461 – Waryski 1745. 16 Szymonkówna1966,s.17,18.Natematksiążkizob.takżePelc 2002, s. 316; Długopolska 2010. 401. Argosarmatica, ryc.JanaAleksandraGor-czyna, wg Piskorski1664a 402. Opatowiusz 1645, ?frontyspis,Statek cnót, ryc.DawidaTscherninga Gorczynscul[psit]Crac[oviae]1,niewskazanojednakpomysłodawcy.Należywięcuznać,żebyłnimautorcałegodzieła,czyliPiskorski,cozgadzałobysięzuniwersytecką tradycją,wedługktórejminiaturęwksiędzePromotionummalowałjedenzabsolwentów2. Rycinaprzedstawiatytułowystatek,któregogalionemjestOrzełBiały,abanderą–herbŁabędźbiskupa AndrzejaTrzebickiego,zdewiząBonisAvibus.Nażagluukazanoherbuniwersytetu,anarufiepowiewaproporzeczłańcuchemOrderuZłotegoRunawwieńculaurowym.Naburcie umieszczono herby doktorów.Nawiosłach 1 Najegotematzob.Talbierska2011,s.172–175. 2 Chojecka 1965, s.30. wypisanosentencjepodkreślającewartośćmądrości,rozumu,wiedzy,rozwagiisztuk,zaczerpniętezpismSolona, Cycerona,LaktancjuszaiHugonazFouilloy:„SAPIENTIAanimaealimentum.Lact.|INTELLECTUMfacducem.So-lon|Otiumstultitiam,laborSCIENTIAMgenerat.Hug.|Ni- hilesthomniPRUDENTIAdulcius.Cic.|ARTESvirtutissuntMagistrae.Cic.”DocałegoprzedstawieniaodnosisięsentencjaHISPORTUMTENUISSELICEBIT,którątrzymająwpyskachwynurzającesięzwodydelfiny.Kompozycja, będącaoryginalnymprzetworzeniempopularnejmetafory statku służącej do zobrazowania działania instytucji,mogłabyćinspirowanafrontyspisemtraktatuteologicznego Adama Opatowiusza(il. 402), wyrytowanym przezDawidaTscherninga,ukazującymstatekCnótteologalnych pod banderą uniwersytetu, atakowany przez siedem grzechów głównych3. Sama z kolei najprawdopodobniej wpłynęłanaobrazowanieakademiijakookrętuwpóźniej szej ikonografii uniwersyteckiej. Motyw ten powtarza sięwminiaturachksiągpromocji4,awr.1672zastosowanogoteżwryciniezezbiorupanegirykówkuczcimagistrówwydziału sztuk5. Ciekawym przykładem zagranicznym jestfrontyspispracyjezuickiegomatematykazTrnawyMárto naSzentiványa6.Przedstawiaonstateknaukzmierzający doświątyniMądrościoświetlanejprawdądziękiwiatrom 3 Opatowiusz1645. 4 Zob. Chojecka 1965, s. 48–57. 5 Barankowic1672. 6 Szentivany1689. Doświadczenia,Dowodu,UmysłuiWiary(il.403).Późniejsiautorzykrakowskichstemmatówpowtarzaliteżsam pomysł wyposażenia zbioru w rycinę alegoryczną, czego pierwszymprzykłademjestTriumphansherculeavirtusRafałaKazimierzaArteńskiegozr.1672(il.404).DziełemszczególniebliskimpracyPiskorskiegojestosiemlatpóźniejszaAltitudo domus Dei et SapientiaeSylwestra KoncesaRotkiewicza–zryciną,doktórejwłączonozestawnowych herbów7(il.405). ArgoSarmaticamateżdużąwartośćliteracką.Dwudzie stoośmioletnipoetawzgrabnychwierszachpoczątkowych, następujących po krótkiej, prozatorskiej dedykacji dlabi skupa,porównałpodkanclerzegouniwersytetudokapitana statku–Jazona,aegzaminatorów–dojegoprzewodników.NowidoktorzytooczywiścieArgonauci,aprzytymniewątpliwie szlachta, określona jako „Sarmaticae generosaprolesAlmaeParentis/szlachetnepotomstwodobrotliwej matkisarmackiej”.Autorwezwałichdouczczeniaegzaminatorów,zachęcając,byzatrzymalisięwmiejscu Qua fluctus Istulae tumentis Caeruleis sinatur undis: (Qua celsus astris turrigerum caput, Miscet Vavellus, tetraque turgidi 7 Kurzej 2016c. Całostronicowe ryciny alegoryczne zawierają teżnastępująceprace(opisjakwprzyp.8nas.238):293–Arteński1672,336–Domaniewski1725,431–Rotkiewicz1682,434–Ru- cieński 1686, 455 – Tomaszkiewicz 1732, 468 – Zapartowicz 1692. ?403. Szentivany 1689, frontyspis,Statek nauk, ryc. E. Nassenthalera 404. Arteński 1672, frontyspis,TriumfcnotyHerkulesa, ryc.EBW 405. WysokośćdomuBogai Mądrości, ryc.WKZKwg Rotkiewicz1686 406. HerbOrla, wg Piskorski 1664a 407. HerbTomasza?Głazowskiego, wg Piskorski 1664a 408. HerbJanaBerowica,? wgPiskorski1664a 409. Herb Adama?Żurowskiego, wg Piskorski 1664a Specus draconis, defluentes Monstrifero bibit ore lymphas. Hicstate,vestris hic peto Prodromis, Quorum furentes praesidio minas, Syrtesque latrantesque ScyllasSoliciti superastis alti) Hic de quadrato ponite marmoreDeliniatas Praxitelis manu Prudenter Aras […] Gdzie wzburzonymi falami Niebieski nurt Wisły się wije Miesza gwiazdy głową zwieńczoną wieżami Wyniosły Wawel, z którego jaskini Smok czterema pyskami Bieżące wody pije. Tu stańcie, proszę, dla waszych przewodników Pod których troskliwą schronieni opieką Uniknęliście zagrożeń bez liku Od mielizn i Scylli byliściedaleko, Tu dla nich wznieście z marmurów ołtarze Jak Peryklesa ręka wam pokaże […] Spośród23herbównowychdoktorówjedynietrzytoszla checkieznakirodowe(TopórWacławaAbsalomaPaczyńskiego,PobógJanaChrzanowskiegoiOrlaPiotraStani sławaOrłowskiego(il.406));JunoszaJanaKazimierzaOsińskiego została zmodyfikowana przez dodanie Baranko wi otwartej księgi.Pozostałeto znaki niewystępujące wcześniejwheraldyce,skomponowanezróżnorodnychmobiliów,którewwierszuskojarzonozosobąnobilitowanego.JanRóżeńskiotrzymałpszczołęzbierającąmiódzróży,aTomaszGłazowskicyrkiel(il.407),będącyaluzjądowy danegoprzezniegowtymsamymcoiArgorokudziełaPrognosticonalboobwieszczenieprzypadkówzprzyczynprzy-rodzonychidących,zniebaiobrotówjego,dedykowanegokasztelanowi krakowskiemu StanisławowiWarszyckiemu1.Noweherbyczęstoprzybierającharakterzłożonychsymbo li,co–zwłaszczapododaniudewiz–wyraźniezbliżajedoimpres,aodróżniaodprostychznakówtradycyjnejpolskiej heraldyki. Przykładami mogą być słonecznikspoglądają 1 Głazowski [1663]. cywsłońce(il.408),zinskrpcjąNunquaminferiorasequorJanaBerowica;miecz,któryjeszczenieprzeciąłwęzłagordyjskiego(il. 409), z podpisemTemperatosplendeatusuAdamaŻurowskiego;źródłoHippokreneotwartekopytemPegaza,nawadniającerodowepola(il.410),zlemmąCertusubertatisDatorWładysława LudwikaGarsanlana.Znakiemwystępującymwkilkuherbachjestlaur,będącyaluzjądoaktupromocji.MobiliumJanaStancewiczatowaga,którejszalerównoważyksięgaiwienieclaurowy;JanaKazimierzaRespondowica–głowawzłotejpodwiceiwieńculaurowym,aMarcinaProtficza–rękaunoszącawgóręgałązkęlauru.Niektóreznichzaczerpniętoztradycyjnychherbówszlacheckich – jakWręby,które oplecionowiciąroślinnąwgodleWojciechaKazimierzaRezlera,czyodmianaherbuSas(il.411),skomponowanadlaJanaStanisławaFoltyńskiego.Dwóchdoktorówotrzymałoherbynawiązującedogodełichrodzinnychmiast.PochodzącyzeLwowaFranciszekJózefCzechucki otrzymał lwatrzymającegorozgwieżdżonągórę,aJanWładysławNagothmiałsiępieczętowaćherbemKrakowazogniempłonącymnaszczycieśrodkowejwieży(il.412),doktóregododanodewizęPharosaltera.Ostatni ze wspomnianychArgonautówskomponowałnajciekawszyzherbów,przeznaczonydlasamegoPiskorskiegoiwyjątkowotrafnieodnoszącysiędojegozainteresowańartystycznych.Przedstawiaon„scutumvacuumadomniatamendepingendaaptum/polepuste,ajednakzdat-nedonamalowaniawszystkiego”(il.413)zdewiząDepingerefasest.ZnaczenieherbuNagothwyjaśniłwkrótkimwierszu: Nonvacathiclicetestvacuus:namquidquidinistis Conspiciturchartis,hoccapitistelocus. Scribe lyram Phoebi, suadam describe Periclis Ardua magnorum dogmata scribe Sophum. Quicquid habes culti, totum depingere fas est. Sic vacat hic et habet munera cuncta locus. Tu nie brakuje, tutaj ma być pusto, bo co na tych kartach Widzieliście, wszystko w tym polu się mieści. Opisz lirę Feba, opowiedz swadę Peryklesa, Przekaż trudne prawdy wielkich myślicieli. Cokolwiek uznasz za cenne, wszystko warto namalować. Tak to puste miejsce, każde zadanie spełni. ?410.Herb WładysławaLudwika Garsanlana,wg Piskorski 1664a ? 411. Herb Jana StanisławaFoltyńskiego, wg Piskorski 1664a Heraldyczneskojarzeniemalarstwazpustątarcząkojarzy sięzgodłemkrakowskiegocechumalarzy,któreprzedsta wiałotrzybiałetarczewpoluczerwonym2,jednakdewiza wskazuje,żeNagothinspirowałsięteżimpresązpopularne godziełaDiegaSaavedry,któraukazujerękęSztukitrzyma jącąpaletęipędzleorazpustepłótno(il.414).Hiszpański dyplomataodniósłdoniegometaforęniezapisanejtablicz kioznaczającąumysłdziecka,wktórymedukacjazapisze obrazynaukisztuk3. ?412. Herb Jana Władysława Nagotha, wg Piskorski 1664a 413. Herb SebastianaPiskorskiego, wg Piskorski 1664a * * * Nobilitacja uczonych przez Zygmunta Starego została przypomnianawostatnimzwydanychstaraniemPiskorskiegozbiorówwierszynowopromowanychdoktorówfi lozofii,poświęconymdobrodziejomuniwersytetu.Książ kęzadedykowanoJózefowiMyszkowskiemu,ordynatowipińczowskiemuifundatorowitamtejszejkoloniiakade mickiej,awięckontynuatorowidziełaopisanychpostaci historycznych4.ŹródłeminspiracjidlajejformymogłobyćobszernedziełojezuickiegopoetyAlbertaInesa,którystarałsięzłożyćkompendiumdziejówPolskizpanegirykówpoświęconychwładcomodLechadoJanaKazimierza5,adlatytułu–panegirykMarcinaBieleckiegouświetniający konsekracjękościołaWizytek6.Koncepcjacyklukrótkich utworów poetyckich, poświęconych szczególniezasłużonymosobom,mateżznakomityprecedenswzbiorzeautorstwaGiovanniegoPaolaLomazza7. RegiaSoliszasługujenauwagęnietylkojakopoetyckasyntezadziejówuniwersytetu,aleteżjakoprzykładzastosowania wielostopniowej symboliki architektonicznej.WtytuleuniwersytetzostałporównanydopałacuSłoń cawzniesionegonawyniosłychkolumnach,którymisą 2Chmiel1922,s.10;Bimler-Mackiewicz2004,s.116.Takimsamymznakiem posługiwali się malarze prascy, a jako „godło mala- rzykatolickich”zostałonteżwykorzystanywznakunadanymlwowskiemu bractwu malarzy przez arcybiskupaJanaDymitra Solikowskiego (Krasny 2008, s.267). 3 Saavedra 1649, s. 8, 9. 4Regia Solis1702, k. A2v. 5 Ines 1655. 6 Bielecki1695. 7 Zob.Lomazzi1587.Dziękujęzatęuwagęprof.MarcinowiFa-biańskiemu. jegoposzczególnidobrodzieje,opisanijakopodporyze srebra,złotaidrogichkamieni.TytułzaczerpniętozIIksięgiPrzemianOwidiusza,aodnośnyfragment,opiewającywspaniałośćpałacuSłońca(wersy1–6),przytoczo nonastroniepotytułowej.Książkaotrzymałateżdrugie motto,pochodzącezezbioruemblematówchrześcijańskich,napisanychprzezpalatynareńskiegoKarolaIIWittelsbachapodpseudonimemFiloteusza8,aprzytoczone zapośrednictwemksięgiosymbolicebudowliielemen tówarchitektonicznychwwielkimkompendiumFilippa Picinellego9: Multiplici variae splendentes arte Columnae, Stantque, manentque suo quaeque decoraloco.Quaequeplacet,statcuiquedecus,statgratiacuique Nobilis,etpropriaquaelibetartenitet, 8 Philotheisymbola1677,s.168. 9 Picinelli 1678, t. 2, s. 60. 414. Puste płótno,wg Saavedra1649 Diversidiversatenent,sedinordinequivisEccesuopulcher,nam1faciendafacit2. Kolumny odmienną sztuką ozdobione Są piękne, choć w różnych miejscach stoją. Wszystkiezwdzięcznościkomuśpostawione Zasługi szlachetnych własną sztuką głoszą.Teróżni mają różne, lecz w porządku każda Swoimjestpiękna,bozadaniespełnia. Jakzauważył Dreścik, Piskorski czerpał inspiracje zróżnychmiejsctegodzieła3,jestwięcmożliwe,żerównieższlachet nemateriałykolumnRegiaeSolisskojarzonozposzczegól nymi postaciami za pośrednictwem opisanych przezPicinellegosymbolicznychznaczeńkamieni i metali4. Strukturatomu przypomina układ wcześniejszych zbiorów wierszydoktorskich.Wszystkieutworypoprzedzononagłówka mi,którychautorstwomożnawiązaćzPiskorskimjakoredaktoremzbioru.Zawierająoneinteresująceinformacjehistoryczne,przeważniepowtórzonewwierszach,które zbudowanozużyciemprostychmetaforarchitektonicz nychiporównańdocudówświata,nieosiągającraczejwysokiegopoziomuliterackiego. Pierwszy–jakokolumnarubinowa(„excarbunculo”)– zostałoczywiścieopisanyKazimierzWielki,„quiAcademiaeoriginem,inurbeCasimiriaasefundata,dedit/który dał początek akademii w ufundowanym przez siebiemieście”. W wierszu Szymona Stanisława Wosińskiego król umbrasnoctium,ignorantiaehumanaesymbola,|utnonsolaCynthia,argenteisdispungeretbigis,|igneamincaelocolumnamaccendit|nontamcombustione,quamconcursu maximo siderum | benefico lumineradiantium. mrokinocyoznaczająceludzkąniewiedzę,|którychbysama Cyntia nie pokonała srebrnym rydwanem, | rozświetlił na niebie ognistą kolumną | nie ze spalania, ale z wielkiego ze- brania gwiazd | promieniujących dobroczynnymświatłem. Drugakolumna,diamentowa,toWładysławJagiełło,który przeniósłuniwersytetzKazimierzadoKrakowa,obdarzyłnowymiprzywilejamiibudynkamiorazzapewniłprofesorom godziwewynagrodzenie: DivusVladislausIagielloRexPoloniaePius,Felix,Au gustus,quievocatoadsuperosCasimiroMagnopupillas Musassingularipatrocinioamplexus,Cracoviamtrans ferri curavit, ac Universitatem datisnovis privilegiis, extructiscollegiis, salariatis professoribus,condidit: 1 W oryginale i u Picinellego: si. 2Regia Solis1702, k. Av. 3 Dreścik 1987, passim. 4 Zob. Picinelli 1687, t. 1, s. 676–729. unde vere eiusdem Pater, Fundator, Dotator, et Lapisangularis celebratur5. Boski Władysław Jagiełło, dobry, szczęśliwy i wspaniały król Polski,którypoodwołaniudowiecznościKazimierzaWielkie- goobjąłszczególnąopiekąosieroconeMuzy,postarałsięoich przeniesieniedoKrakowaiobdarowałuniwersytetnadaniem nowychprzywilejów,wzniesieniemkolegiówiuposażeniemprofesorów,przez co słusznie jest czczony jako jego ojciec, założyciel,fundator,darczyńcaikamieńwęgielny. Trzeciąkolumną,zezłota,zostałakrólowaJadwiga,opisana jakożonaJagiełłyifundatorkakolegiówuniwersyteckich.WedługpoświęconegojejutworuStanisławaBryknerakrólowa,któraprzekazaławszystkieswojekosztowności „inerigendacollegiaLiteratorum/nazbudowaniekolegiówliteratów”,odbierasiedmiokrotnąnagrodęjakoprawdziwiezłotapodporaiozdobaDomuMądrości.Wzakończeniu autorwyraziłteżżyczenie,byBógjakoarchitektświata wsparłpodobnymikolumnamiszczęścieuczonegokró lestwa.KolejnąpodporąpałacuSłońcajestkolumnahiacyntowa,którawprostprzypominanobilitacjęprofesorów akademii.Jestnią ZygmuntI, quiProfessoresAcademicos,perannos20continuola borantes,privilegiinobilitatisomniumquehonorum,inRepublica Sarmatica reddiditcapaces. któryprofesorówakademickich,pracującychciągleprzez20 lat, uczynił godnymi przywileju szlachectwa i wszystkich za- szczytówwRzeczypospolitejSarmackiej6. DoJagiellonówodnosząsięteżnastępnedwiekolumny.Wspólna,zametystu,agatuichryzolituzostaławystawio nastryjowiZygmunta–WładysławowiIIIorazbraciom–JanowiOlbrachtowiiAleksandrowi,bezwskazaniaich zasługdlauniwersytetu.KolumnaberylowaupamiętniaZygmunta Augusta, który powiększył uposażenie akade miiobeneficjaprzemykowskie,korczyńskieiproszowskie,atakżeofiarowałswojąbibliotekę.Zaniąstoikolumnajaspisowa,czylikrólStefanBatory,którypowiększyłuposażenieuczelnii–zanamowąswojegokaznodzieiprofesoraStanisławaSokołowskiego–przekazałjejkrakowskikościółśw.Floriana„utMusaenondoctaetantum,sedet devotaefierent/żebyMuzybyłynietylkouczone,lecztakżepobożne”,dalejzaśkolumnaszmaragdowa–AnnaJagiellon ka,określonajako„ColegiiIagiellonianimunificentissimaRestauratrix/najszczodrobliwsza odnowicielka kolegium Ja-giellońskiego”.Wzbiorzeupamiętnionojeszczedwóchmo narchów–WładysławIV,równieżbezwskazaniakonkret nychzasług,zostałkolumnąszafirową,aJanIII–wybitny 5 RegiaSolis1702,k.Br,Bv.NatematnadawanegoJagielleprzy-domkadivuszob.Zawadzki 2002, s.31–33. 6 RegiaSolis1702,k.B2r,B2v. absolwentuniwersytetu–kolumnązsardonitu.Tenostatni został opisanyjako fulmenorientis,Viennaeliberator,triumphatorumPha enix,Universitatem,obstudium,quodatenerisinilla caeptum gloriosae consummavit, summa propensione etbeneficiisprosequens. piorun Wschodu, wyzwoliciel Wiednia, Fenikszwycięzców,darzący uniwersytet najwyższą przychylnością i dobrodziej- stwami,zewzględunastudia,którenanimwmłodościchwa-lebnieukończył7. Pomonarchachopisanobiskupówkrakowskich,którzywykazalisięszczególnątroskaobudynkiuniwersyteckie. Pierwszyznichtokolumnapiropowa–ZbigniewOleśnicki, upamiętnionyjakofundatorBursyJerozolimskiej,drugito kolumnatopazowa–JakubZadzik, qui Colegium Hierosolymitanum vetustate collapsum instauravit, et novis reditibus, ac fundationibus auxit, etHonoremCultumqueB.IoanniCantiienixepromovit. który odbudował zawaloną ze starości bursę Jerozolimską oraz powiększył o nowe fundacje i dochody, a także usilnie promował kult św. Jana Kantego. Kolejnapodporato„columnagemmea”,którąwspólnietworząPiotrTylicki,fundatorkatedryretorykiiodnowiciel Bursy Ubogich(„TylicianiOratorisfundator,Contubernii Iagiellonianiinstauratoretdotator”),orazJanMałachowski, określony jako najhojniejszy dobrodziej budowy głównej kolegiatyakademickiej:„fabricaeSanctaeAnnaeliberalis simus benefactor”8. Szczególnie ciekawy jest opis Piotra Wysza,któryzostałupamiętnionyjakotwórcabudynkówuniwersyteckich: Columna Onychina. Petrus Wysz, Episcopus Cracovien sis,quitranslataCracoviamuniversitate,aedificatisiuxta Tematuzasługpierwszegokanclerzauczelninapoluar chitektury nie rozwinięto niestety w poświęconym mu wierszu,przypominającwnimzatowystąpienianaso borach9. Dalejopisanofundatorówkoloniiakademickich.KolumnązkoraluzostałKrzysztofWilski,proboszczbialski ifundatortamtejszejplacówkipozostającejpodopiekąRa dziwiłłów10,apodporązdiadochituMaciejWężykWidawski,„fundatoretdotatorcoloniaeacademiaeVidaviensis/założycielifundatorkoloniiakademickiejwWidawie”.Zanimiustawionoszeregkolumnupamiętniającychpokilkaosób,niezawszewymieniającichdokonania.Podporązenhydrytu11zostali,bezwskazaniakonkretnychzasług,biskupi krakowscyPetrusiAlbertus–zapewnewychwalanyjużwy żejPiotrWyszijegonastępca–WojciechJastrzębiec.JakokolumnęzopaluopisanodobrodziejówakademiiwPoznaniu: założycielaJanaLubrańskiego, „qui AcademiamPosnaniensemafundamentiserexit/któryodfundamen- tówzbudowałAkademięPoznańską”,jegonastępcęAndrzejaSzołdrskiego,„qui Contubernium Szołderscianum fundavit/któryufundowałBursęSzołdrskiego”,orazkolejnegobiskupapoznańskiegoStefanaWierzbowskiego,sufragana włocławskiegoJanaRozdrażewskiego i Mateusza Krzyckiego,kanonikapoznańskiego,„quinovisfundationibuset amplissimis beneficiis eandem Academiam auxerunt/ którzy przysporzyli tej akademii nowych fundacji i najhojniej-szychbeneficjów”12.BiskuppłockiAndrzejNoskowskiorazjegonastępcaStanisławŁubieński,fundatorzykrakow skiejbursydlastudentówzMazowsza,stalisiękolumną selenitową,ametropolicilwowscy–PiotrzSienna,JanDługosz13,JanZamoyskiorazordynariuszekrakowscy–JanKonarski,PiotrTomicki,BernardMaciejowski,„quimultisbeneficiisetfavoribusUniversitatemCracoviensemornaverun/którzy ozdobili Uniwersytet Krakowski wieloma beneficjamiiłaskami”,zostalikolumną„exlapideiris”,czy lizlazurytu14.Kolejnapodpora,zesrebra,toarcybiskupgnieźnieński Andrzej Olszowski, który „eruditarum amanasmentium,inaperiendaBibliothecaCollegiiMajoris, suamindustriametdispositionemannuenteutraqueMa iestate,collegiis,probantibusetadminiculantibusintro celebratis Mecaenatibus, primus in Collegio Iuridico, Ss.CanonesstupenteOrbePolono,professusest. Kolumnaonyksowa.PiotrWysz,biskupkrakowski,którypo przeniesieniu uniwersytetu do Krakowa zbudował kolegia wedługwłasnegopomysłuirozplanowania,napolecenieIch obojgaWysokościorazprzywsparciuiuznaniutychsławnych mecenasów, a także podziwiany na całym świecie pierwszy profesor śś. kanonów w kolegiumprawniczym. 7 RegiaSolis1702,k.Cr,Cv,C2r,C2v,Dr,Dv.8RegiaSolis1702,k.D2r,D2v,Er. 9 RegiaSolis1702,k.Ev. 10 RegiaSolis1702,k.E2r.Wnagłówkuwierszawspomniano,że Wilskizałożyłkolonię„subeximiaprotectione[…]CaroliRa- divilii ducis in Nieśwież et Ołyka, Magni Ducatus cancelarii, insignisUniversitatisCracoviensispatroni”.Ktośtakinigdynie istniał,achodziłoprawdopodobnieoówczesnegowłaściciela Białej–AleksandraLudwikaRadziwiłła. 11 Dawna nazwa hialitu(opaluszklistego). 12 RegiaSolis1702,k.E2v,Fr,Fv.AkademiaLubrańskiegopoupad-kuwlatach70.w.XVIzostaławr.1613reaktywowanajakofiliaUniwersytetu Krakowskiego (Nowicki2011,s.91). 13 DługoszzostałwyznaczonynaarcybiskupalwowskiegoprzezKazimierza Jagiellończyka, ale zmarł przed zatwierdzeniem no- minacji.PiskorskiwspomniałgotakżewIIkazaniuośw.Kindzejako „wielkiego polskiego historyka, jedyny klejnot KapitułyKrakowskiej” (Piskorski 1691b, k.Cr). 14 RegiaSolis1702,k.F2r,F2v. insignemfundationemfecit1/kochającuczoneumysłyusta- nowił znaczącą fundację na otwarcie biblioteki Kolegium Więk-szego”.Wostatniej,kryształowejkolumniezmieszczonofundatorówróżnychinstytucji uniwersyteckich, zbiorczo iniezbytprecyzyjnieokreślonychjakokolegia.BylitoBar tłomiejNowodworski,założycieldziałającejprzyuniwer sytecie szkoły średniej, nazwanej tutaj „Collegium Clasisticum”,WawrzyniecStaryngiel,WawrzyniecŚmieszkowiciMaciejSisinius(Zizinius)–twórcybursynazwanychichimieniem2.Całyzbiórprezentujeuniwersytetjakoinsty tucjęoszczególnymprestiżu.Jestotaczanaopiekąprzeznajwybitniejszychobywateli,którzyprzezhojnefundacjenarzeczuczelniwyraziliuznaniedlajejzasług.Książkamogławpłynąćnainnepraceliterackohistoryczne,czegoprzykłademjestodakuczcidobrodziejówuniwersytetuautorstwaAndrzejaBuchowskiego,dodanadomonografii kościołaśw.Anny.Wspomnianowniejzbliżonyzestawpostaci,dodającdoniegolistęwybitnychprofesorów,którąotwiera AdamOpatowiusz3. Nauwagęzasługujejeszczejedentekst,wktórymPis korskiporuszyłproblemgodnościdoktorskiej.JestnimwygłoszonewkościeleMariackimkazanienaświętoZna lezieniaKrzyża,wktórymprofesorporównałnocnąwizytę NikodemauChrystusa(J3,1–21)douzyskaniadoktoratuzteologii.Dostojnikprzyszedłwięcdo„DoktorananajwyższąKrzyżakatedrę,publiceindiesolemnipromowanego”i„RectoraUniversitatis,Rządcewszystkichrzeczypowszechnego”,aby„mógłbyćpromowanyinscientasanc-torum,adVisionemDei,wś.Teologiej,doumiejętnościwidzeniaBoga”izostałdoktorem„odprawiwszy,decido wawszyQuestia,oduchownymśmigurzście,okrzcinach”,gdyżpostawiłpytanie:„Jakżeczłekodrodzićsięmoże,gdy jużbędziestary?”.Dlatego„SamgoChrystuspromowuje, samalta voce pronuntiatDoktorem”.Piskorski tłumaczyłrównieższybkośćuzyskaniategodyplomu.„TakprędkotakwielkimDoktoremzostał?Tak.Botamtoniepopolsku było,anipoludzku,alepoBosku”4. Pustynia po przyjacielsku z Bogiem się ciesząca. Fascynacja eremityzmem WedługPodgórskiegoPiskorski„vitaspatrumnedumlegitetimitatusest,sedetiamutaliiimitarentur,grandevolumen,typoimpressumevulgavit”5–ascetycznapobożność 1 RegiaSolis1702,k.Gr.LeszekHajdukiewiczzauważył,żeOlszow-skibyłobokZygmuntaAugustajedynymdobrodziejembiblio-teki wspomnianym w tym zbiorze (Hajdukiewicz 1966, s.320). 2 RegiaSolis1702,k.Gv. 3 Buchowski1703,k.M2v–Nr. 4 Piskorski 1706, s. 295–299. 5 Podgórski 1707, k. B2v. byławięcnietylkoprzedmiotemjegozainteresowań,ale też–przynajmniejdopewnegostopnia–wzorcemdonaśladowania. Wyrazemgłębokiej fascynacjiprofesorażyciempustelniczymjestwydanaprzezniegokompilacjatekstów anachoretycznych,zatytułowanaŻywotyOjców,abodziejeduchownepowieścistarców,zakonników,pustelnikówwschod-nich.Jejpodstawąbyłłacińskizbiórtłumaczeńzgreki,wiązanyześw.Hieronimem.Wrzeczywistościtekstytepowstałyzapewneww.VII,awedycjizr.1548dodanodonichŻywotBarlaamaiJozafata,będącyschrystianizowanąwer sjąlegendyBuddy.Piskorskioparłsięnawydaniulyońskim zr.1512iantwerpskim(zapewnezr.1618),pomijającjednakaparat krytyczny, w tym ostatnim wnikliwie opracowany przezHeribertaRosweydego,izmieniającukładdzieła6. Piskorski dedykowałŻywotyKatarzynie z Sobieskich Radziwiłłowej,siostrzekrólaJana7.Porównującjejzasługidodziełbrata,Piskorskinazwałgo„OjcemOjczyzny”,aKatarzynę„MatkąOjców”,która nietylkomiejscaświętePalestynyiEgiptu[…]zwiedzi ła,aleśnadtogłębokiesławnejTebaidypustynieiostat nichludówniedostępnemiejscaprzeniknąszy,niebie skieoneObywatelówtamecznych,Aniołówziemskichpomieszkania na widok PułnocnymTrionomwystawiła. Piskorskidatowałswojądedykację„Napustynib.Salomei deLapide,aboSkałąnazwanej,Dnia17.listopadaR.1688”,anakarcietytułowejpodpisałsięjakoprofesor,archidia konkościołaWszystkichŚwiętychiprezbiter„Pustyni b.SalomeinaSkale”,cowskazujenawagę,jakąprzywią zywałdorocznicyśmierciSalomei,przypadającejwtymdniu.RównieżwprzedmowiedoczytelnikaPiskorskiza znaczył,żedoprzetłumaczeniaksięgiskłoniłagopobożnażarliwośćRadziwiłłowej,którazleciłamu,by„gdziekolwiekdostałidoprzejźrzeniaposłałtakwielkiskarbduchowe gożyciainaukświętych,takczęstonakazaniachprzezduchownekaznodziejeallegowanych,acociężkabyła,aż dotądwjęzykupolskimniesłychanych”.Możnawięcprzypuszczać,żewykonałontępracęzmyśląoduchownych przygotowującychkazania,oczymświadczyteżdodanyprzezniego„indekskaznodziejski”. RóżnicąwstosunkudowydaniaRosweydegojestteżukładdzieła,którePiskorskipodzieliłnatrzyczęści,akaż dąznichnakilkaksiąg.Początkowaksięgazawierażywotypustelników(Pawła,Antoniego,Hilariona,Malchusa,Onufrego,Pachomiusza,Abrahama,Bazylego,Efrema,SzymonaSłupnika,JanaJałmużnika, Epikteta i Astiona,Makarego,SergiuszaiHygina,Posthuma),którychautorstwoprzy pisywanoichświętymtowarzyszom,św.Hieronimowi, atakżenieznanymautoromgreckim.KsięgadrugatoŻy-wotświętychBarlaamapustelnikaiJozafatakrólaindyjskiego, 6 Zob. Janów1935, s.CXVI–CXVIII. 7 Najejtematzob.Pietrzak2012. przypisywanyśw.Janowi Damascenowi,któryPiskorskinazwałHistorią, albo raczej Christopedią,zamykającąnaukidodoskonałościchrześcijańskiejprowadzące8.Księgatrzeciatożywotyświętychbiałogłów–pustelnic(Eugenii,Eufrazji,Eufrozyny,Mariny,Fabioli,PauliiMarceli)oraznawróconychnierządnic(Marii,Thaisy,PelagiiiMariiEgipcjanki)wedługróżnych autorów(głównieśw.Hieronima).Autorstwodwóchkolejnychksiąg(czwartejczęściIipierwszejczęściII)przypisujesięRufinowizAkwilei.Pierwszaznichzawierakrótkieopowieściospotkaniachzpustelnikami(m.in.JanemEgipskim,Orem,Amonem,Benonem,Teonem,Apoloniuszem, Anufem,Helenusem,Pityrionem, Elogiuszem, Serapionem, Dioskurem,Didymem,Kroniuszem)orazrelacjęzklasztoruopataIzydora,klasztorówwNitriiorazzmiastaOksyrynchos.Drugatokrótkieopowieściiprzykładydotyczącecnótmonastycznychorazniektórychaspektówżyciazakonnego.Kolejnaksięga(drugaczęściII)nositytułŻycie,ustawyzakonnaświętychpustelnikówwschod-nichimaformęrelacjizpodróżydoichsiedzib,zebranejzfragmentówpismSulpicjuszaSeweraiJanaKasjana.NastępnetrzyksięgizawierająMowyabonaukiOjcówŚwię-tychocnotachiprzeciwkowystępkom,czylitzw.apoftegmaty9,zebranezdziełanonimowych.TrzeciączęśćŻywotówotwieraHistoriaLausiacaautorstwaPalladiusza,składającasięze151żywotówikrótkichwzmianekoświętychpustelnikach10.Księgadrugato30żywotówautorstwaTeodoretazCyru,atrzeciatoŁąkaDuchownaJanaMoschosa,„rozkwitająca” 219krótkimiopowieściamihagiograficznymi11.Piskorskiskróciłtekstoryginału,zastępującodsyłacza milicznepowtórzeniamiędzyposzczególnymiksięgami,i zaopatrzył w „indeks kaznodziejski” zawierający fragmentyprzewidzianeprzezniegodowykorzystaniawhomiliachnaróżneokazje.NajistotniejszaróżnicawstosunkudowcześniejszychwydańpolegajednaknadodaniuPrzydatkuzawierającego księgęO postanowieniu pierwszych zakonni-kówwStarymZakoniewszczętych,awnowymtrwających.JesttopierwszaczęśćdziełakatalońskiegokarmelityFelipaRibota,którepowstałomiędzyr.1379a1390.Zostałaona przypisanaprzezautoraJanowi,44.biskupowiJerozolimy(wl.387–417)itoonww.XVIIuchodziłzajejautora12.Głównątezątejpracyjestwyprowadzeniegenezyzakonu karmelitańskiego bezpośrednio od proroka Eliasza, który zostałwniejukazanyjakoprotoplastaipierwowzórwszyst kichzakonnikówchrześcijańskich.Miałonwięczostaćza konnikiem za natchnieniem DuchaŚwiętego, 8 Zob. Janów 1935. Wtymsamym roku co praca Piskorskiego wKrakowieukazałsięrównieżwierszowanyprzekładHisto-rii ośw.Jozafacieautorstwa Mateusza IgnacegoKuligowskiego. 9 Natemat apoftegmatówzob.Makowiecka, Wipszycka, Staro-wieyski1994. 10 Zob.Palladius1918,s.1–34. 11 Zob.LlewellynIhssen2014. 12 NatematdziełaRibotazob.Copsey2007,s.IX. AlbowiempokazawszysięBógrozkazał,abypospolitegożyciazludźmichroniłsięiodgminunapuszczysięukrył, a na potem aby na pustyni zakonne, według sposobu sobiepodanego,życieprowadził.CosięjawnymPisma Świętegoświadectwemutwierdza.[…]Ażewnaślado waniutegopostanowiłBóg,abyzasadzałasiętejpoboż nościzakonnadoskonałość,dlategoEliaszsamwielkieprorockiejnaukiizakonnegożyciaprzykłady,tojestsprawyswojeizasługi,pokazałwsercachNaśladowcówtej bogobojności[…]Cokolwiektedycnotyidoskonałości jesttejnaszejbogobojnościpustelniczej,odtegoProro kaBoskiegoEliasza,jakoodpierwszegonajprzedniej szegozakonnikastanowicielaprzykładniewypłynęło: anaprzódcizgołanaprzerzeczonychMężówsynówpro rockichjegouczniów,potymzaśodnichnainszychza konnościnaszejnaśladowców,zaniemitakwzakonnym ichpożyciu,takonamiejscachpomieszkanianastępują cych,azatymodnichnainszychgdzieindziejmieszkających.AlećiwszystkichzakonnikówpożyciedoskonałeodEliaszaiodprzerzeczonychjegouczniówsynówprorockichjestsprowadzone.AczkolwiekbowiemwróżnychświatastronachpoEliaszupowstaliwnowymzakonieróżnizakonnikówwodzowie,wedługróżnychustawoso bliwychuczniówswoichwzachowaniużyciazakonnegosprawując,dożadnegojednakinszegokońcaaniprzez inszestopnieumyśliliswoichuczniównajpierwejprzy prowadzić,tylkodotegokresuiprzeztestopnie,przez któreEliaszdokońcaidoskonałościżyciazakonnego, wedługsposobuodBogasobiedanego,swoichuczniówprzyprowadził. Dla czego przerzeczeni zakonników wodzowiewzdrowejnauceżyciazakonnegobylijakobyjakieosobnestrumyczkiodEliaszajakoodpierwszegoipowszechnegowszystkich strumyków źródłasprowadzeni13. OdwołującsiędodaruprorokowaniaotrzymanegoprzezEliaszaijegouczniów,Ribotpotrafiłwytłumaczyć,żesta rotestamentowi pustelnicy byli prawdziwymi chrześcija nami,anawetuznaćzakarmelitęsamegoJanaChrzciciela. Następcy onych ŚwiętychProrokówzakonnicy SynowieProroccy,którzy,jakosięrzekło,napustynigóryKarme luiwpuszczachbliskowódJordanowychinainszychpustyniachwmiastachziemieobiecanejmieszkali,odsamychżeprorokównieomylniepodane,jakowyżejtrzymali,iżChrystusdlaludzkiegonaroduodkupieniamiałsięwcielić,umrzećichwalebniezmartwychwstać,któregoze wszystkichswoichwnętrznościpragnęliispodziewalisię,żemiałprzyjść.KtórychjakoBógprzezEliaszaiinszych tego postanowienia Proroków uwiadomić o przyjściu Chrystusowymraczył,takteżabyoChrystusowejobec nościnaświecieprzezMarszałkajegonauczył,sporzą dziłto,żebyprzerzeczonyMarszałektakprzedJezusem 13Żywoty Ojców1688, s. 820, 837. 415. Czerna, klasztor Karmelitów Bosych, stan z1.poł.w.XX,fot.wzbiorachautora 416. Czerna,pustel- niaśw.Agnieszki, fot. M.Kurzej ChrystusemwDuchuimocyEliaszaprzyszedł,abyzarazwdzieciństwieswoimzakonneichżyciepustelniczeod EliaszaProrokapostanowioneprzyjął:oczymiEwan gelistaŁukaszniezmilczał,otymżeMarszałkumówiąc:LucaeIDziecięzaśrosłoiwzmacniałosięduchem,ibyłonapustyniach.ZnamieniciezaśmówiŁukasznapustyniach,gdyżJantaknapustyniachosobnościJordanusposobem SynówProrockich,jakoteżinapustyniachgórukrywałsię,przykłademEliaszaiElizeusza1. ZPrzydatkumożnasięrównieżdowiedzieć,żepustelnicykarmelitańscy,którzyzebralisięwJerozolimiezokazji ZielonychŚwiąt,zamieszkaliwsąsiedztwieWieczernika ibyliświadkamiZesłaniaDuchaŚwiętego.Wtymczasie siostrą,asiebiesamych–jejbraćmi,codałopoczątekoficjalnejnazwiezakonu2. Zawarcietychosobliwychizupełniefantastycznych koncepcjiwŻywotachOjcównadawałocałościzbioruspecyficznąwymowę,którajestistotnymprzyczynkiem dopoznaniapoglądówPiskorskiegonakwestiezwiąza nezmonastycyzmemipobożnościąpustelniczą.Przedewszystkim,wskazującnakarmelitówjakołącznikpomiędzypobożnościąantycznychanachoretówaczasamiwspółczesnymi,dałonwyrazswojejsympatiidotegozakonuorazfascynacjijegowyimaginowanątradycją,którąnajpewniej traktowałzupełniepoważnie.Jesttorównieżistotnawska zówka,żegłównymwzoremdlazaaranżowanejprzezniego pustelnigrodziskiejbyłokarmelitańskiezałożeniewCzernej,wspomnianewKwiatkuXXIII.PonadtoPrzydatekwy raźniejniżwłaściweksięgiŻywotówOjcówpodkreślarolęnaśladowaniaantycznychpustelnikówwkultywowaniu monastycznejiindywidualnejpobożności.Jesttootyleistotne,żewłaśniewskazaniejejwzorcówizachęceniedo ichkontynuowaniajestnadrzędnymcelemdziałańpodej mowanychprzezPiskorskiegowzwiązkuzeremityzmem. OdtworzeniemiejscodosobnieniaMałgorzatyzŻębocina iSalomeibyłooczywistąformąichupamiętnienia.PonadtoukładzałożeniawGrodziskusłużyłnietylkoprzypomnie niuobłogosławionejpustelnicy,aleprzedewszystkimwni kliwejiintelektualnejkontemplacjiszczegółówjejżywota,traktowanegojakowzorzecpobożnościmonastycznejipu stelniczej.Miałyzanimpójśćprzedewszystkimjejducho wecórki–klaryski,aletakżekontynuatorzyświeccy–jak pustelnikAleksander,atakżesamPiskorski,będącyprzez jakiśczaskolejnymmieszkańcemGrodziska. PracanadtłumaczeniemżywotówpustelnikówzpewnościąbyładlaPiskorskiegoźródłemtoposówhagiograficznych,zawartychprzezniegowKwieciużywotaSalomei.Najpopularniejszeznichtopraktykiascetyczne,rozdawaniejałmużnyiodbywaniepielgrzymek.Rzadziejmożna spotkaćwzmiankęonadprzyrodzonychzdarzeniachza powiadającychnarodzinyświętego(np.s.112)lubjego odejście(s.413).Księgajestteżoczywiścieźródłempochwał życia monastycznego oraz niezliczonychprzykładów,wychwalającychtentyppobożności.JedenzciekawszychzawartowopisieOksyrynchosu,którymógłsięduchownemukojarzyćzKrakowem.Byłotomiasto, wktórymtakwielkiepobożnościznaleźliśmyskarby,że żaden godnie opowiedzieć nie wystarczy. Napełnionebowiem zakonnikami wewnątrz obaczyliśmy i po przedmieściachzewszystkichstrontemiżopasane,apałace,którekolwiektambyłyikościołyzabobonówdawnych,mieszkanianatenczasbyłyzakonnikówiprzezwszystkomiastodalekobyłowięcejklasztorówniźlidomówwidzieć3. bliskozaprzyjaźnilisięzMatkąBoską,którąnazywaliswoją 2Żywoty Ojców1688, s. 852, 853, 858. 1ŻywotyOjców1688,s.850. 3Żywoty Ojców1688, s.392. Interesującesąrównieżopisymiejscodosobnienia,wiążące sensżyciaeremickiegozeszczególnymiwarunkamiprzy rodniczymi,któremogłybyćjednakkrańcowoodmienne. Góra,którąwybrałEliasz,byłamiejscemwyjątkowoprzyjaznym,wktórymprzyrodasamazaspokajaławszystkieludzkiepotrzeby: GórabowiemKarmelupodajepustelniczemuczłekowi z osobności swojej milczenie i uspokojenie, z pieczarswoichprzyzwoitepomieszkanie,zkniejeswojejuciechę, zswegomiejscawydatnego,powietrzezdrowe,zswoichziółiowocówpożywienieobfite,zźródłaswegożywej wodynapójsłodki;dlaczegowszystkiegoEliasznatej górzenietylkomieszkaćobrał,aleteżdommodlitwiepoświęcony, nazwany Semnion na niejwybudował4. WprzeciwieństwiedoKarmelu,wSkicieśw.Makaregopanowałybardzotrudnewarunki,wktórychprzetrwanie wymagałoodmieszkańcówszczególnejdoskonałości: Miejscezaś,naktórymmieszkałsamś.MakaryScythiumnazywasię,ajestnapustynibardzorozległejpołożone, dzieńinocmającdrogizNitriejklasztorów,atamnie maz żadnej ścieżki ani ziemskiemi jakiemi dochodzić się abo pokazać może znakami, ale za gwiazd położe niemibiegiemtamiśćpotrzeba.Wodęrzadkoznaleźć, ajeżeligdzieznajdziesię,zapachuzgołabrzydkiegojestijakobyklejowata,smakunieszkodliwego.Sątamludziebardzodoskonali,boniecierpitakstrasznemiejscetylko doskonałychwprzedsięwzięciuobywatelówiwielkiejbardzopowściągliwościimiłościmiędzysobąiprzeciwko wszystkim, którzy snadź do nich trafią się, wielkiećwiczeniemają5. ToostatniemiejscePiskorskizestawiłzkarmelitańskimdesertumw Czernej, które wspomniał w przewodniku poGrodziskujako„sąsiedztwosławne”6.Wspomniane skojarzeniaorazkarmelitańskianeksdodanyprzezprofesoradoŻywotówOjcóweksponująszczególnąrolętegozakonuwpropagowaniupobożnościeremickiejiwska zują,żejegoprzedstawicielebyliww.XVIIpostrzegani jako istotny wzór anachoretyzmu. Pustelnia w Czernej(il.415,132),jakojegoszczególnyośrodek,mogłateżbyć źródłeminspiracjidlaukształtowaniaGrodziska.Szczególnieistotnemogłybyćwspomnianecele(obecniezacho wanefragmentarycznie)(il.416)rozmieszczonewlesie otaczającymklasztororazeremitoriaurządzonewnaturalnychjaskiniach7.Tradycjepustelniczebyłyteżobecne winnychklasztorach,szczególnietychulokowanychpoza 4 ŻywotyOjców1688,s.840. 5 ŻywotyOjców1688,s.420. 6 Zob. s. 106. 7 Zob. Brykowska 1981, s. 154, 159, 164. miastami.Zewzględunacharyzmatzakonnynajwyraźniej szebyłyoneoczywiścieukamedułów,alekultywowalijetakżebernardyni.Dwiepustelnie,zbudowanewzespolekaplicKalwariiZebrzydowskiej,powstałyprawdopodob niewzwiązkuzdewocjąfundatorów.Pierwsza,p.w.Pięciu BraciMęczenników,połączonazkaplicąśw.MariiMagdaleny,zostaławzniesionaprzezMikołajaZebrzydowskiego; druga,św.Heleny,połączonazkaplicąZnalezieniaKrzyża(il.417),jestfundacjąjegosynaJana8.Tradycjęanachore tycznąpodtrzymywałteżklasztorwAlwerni,ufundowany jakopamiątkatoskańskiejpustelni,wktórejśw.Franciszekotrzymałstygmaty.Wr.1696tamtejszykrużganekozdo bionosentencjamioświętychpustelnikach9.Kolejnym czynnikiemrozbudzającympobożnośćpustelnicząbyłpopularnyodw.XVIIkultśw.Rozalii.Poświęconejejka plicepustelnie,opoczątkachtrudnychdoustalenia,zachowałysięwBarwałdzieGórnymkołoKalwariiinaGórze PerzowejkołoKielc.Szczególnieinteresującajesttaostat nia(il.418),urządzonawnaturalnejgrocie10,podobniejak jejpierwowzórwokolicachPalermo. Profunda viscerum terrae sepulchra sciscitabor.Stosunek do przyrody Fascynacjażyciempustelniczym,prowadzonymwotoczeniuniezwykłejprzyrody,łączyłasięwoczywistysposóbzzainteresowaniemsamąnaturą,aleteżzjejspecyficznympostrzeganiemjakozespołusymboliialegoriiocharakterzereligijnym.Jegoźródłembyławywodzącesięodśw.Augu stynapojmowanieświatajakoksięgi,wktórejBógobjawiłprawdęosobie,podobniejakwPiśmieŚwiętym.Tęlinię 8 Wyczawski1985, s.114. 9 Wyczawski1957,s.48. 10 Zob.Katalogzabytków1953,s.4;Katalogzabytków1957,s.51. 417. Kalwaria Zebrzydow-ska,pustelniaśw.Heleny,stanz1.poł.w.XX, fot. w zbiorach autora 418. GóraPerzowa, kaplicaśw.Rozalii, fot.VindicatorR 419. Wizerunkiznalezione w kamieniach,wgKircher1678 420. JaskiniaCiemna w Dolinie Prądnika, fot.R.Cieślik egzegetycznąkontynuowałHugonześw.Wiktora,apóź niejteolodzyfranciszkańscyześw.Bonawenturą,prowa dzącdowykształceniaznakowejkoncepcjirzeczywistości,którainspirowałaobserwowanieprzejawówBogawmaterii. SkorowięcBoskieSłowo,będącprzyczynąstworzenia,zo stałoukrytewstrukturzebytu,odczytaniejegoprzejawównależytraktowaćjakozadanieinterpretacyjne1. Przekonanie,żeprzyrodajestświadectwemnatematStwórcy,byłopretekstemdladoszukiwaniasięwróżnychjejaspektachsymbolicznychznaczeńprowadzącychdonaukocharakterzemoralnymireligijnym.Ciekawymprzy kłademjestprzewodnikporzymskimnowicjaciejezuickim inależącychdoniegokościołachśw.AndrzejanaKwirynale iśw.Witalisa,pióraLouisaRicheome’a.Jegogłębokie,choć częstodowolneinterpretacjedziełsztukiznajdującychsięwobuświątyniachiprzyległychdonichbudynkachmia łyzainspirowaćkandydatównazakonnikówdoćwiczeń duchowych.Wpodobnysposóbfrancuskijezuitaopisałteżprzyległyogród(il.136),dającobszernywykładnate matsymbolikiposzczególnychgatunkówzwierzątiroślin, a także dodatkowych elementów skonstruowanych przez człowieka2.Wrzymskimogrodziebyłyto–podobniejakwGrodzisku–zegarysłoneczneifontanny.Tepierwsze,opróczwskazywaniaczasu,miałykierowaćmyśliwidzówkuChrystusowi– boskiemu słońcu orazprzypominaćokrótkościżyciadoczesnego.Zkoleiwoda,wyrzucana wgóręzukrytegopodziemnegoźródłaalbowyciągana zestudni,przypominałaoponiżeniuipóźniejszymwywyższeniuZbawicielaorazsymbolizowałaboskiedary.Ponadtowogrodzieznajdowałsięobeliskzbiałegomarmuru, zwieńczonykrzyżem,naktóregobokachukazanoChrystu sa,Salomonaorazdwiepersonifikacjeduszcieszącychsię urokamiogroduduchowego.WedługRicheome’awszyst kieopisanedzieła,zarównowytworynatury,jakirąkludzkich,miaływspólnynadrzędnyceldydaktyczny,którymbyłokierowaniemyślioglądającychkuBogu: Toutesces beautez naturelles, ou artificielles sont au tantdesubiectspourinstruirevostreameetl’esmouvoir?amirer,loüeretremercierl’aucteuretdonateurdelaNature,etdel’art3. Wszystkie te piękności naturalne i sztuczne tak samo służą pouczeniuwaszychduszorazzachęceniuichdopodziwiania, wychwalania i dziękczynienia ich autorowi i dawcy natury orazsztuki. Religijnystosunekdoprzyrodyłączyłww.XVIIpoetów,kaznodziejów i uczonych. Maciej KazimierzSarbiewski dałmuwyrazw37.epigramacie,głosząc,żepięknoświata stworzonegoprowadzidopoznaniaBoga4.DlaEmanuelaTesauracałastworzonarzeczywistość,pełnaukrytychzna czeń,któremajązwierzęta,roślinyiprzyrodanieożywiona, byłazbioremprzykładówboskiegokonceptu5.Koncepcja światajakoksięginapisanejprzezStwórcęjestteżobecna wwierszachBartłomiejaZimorowica,WacławaPotockie goiWalerianaOtwinowskiego6orazkazaniachFrancisz kaRychłowskiego,którywichzbiorzezr.1667głosił,że „wielkąbardzoksięgęwydałNiestworzonyDoktorP.BógWszechmogący,gdynieskończonąmocąiniepojętąmądrościąszerokiświatzniczegostworzył”7. PodobnypoglądmożnaodnaleźćwniezwyklepopularnychpracachnaukowychAthanasiusaKirchera,dlaktórego 1 Maleszyński 1982, s. 11–19. Tam starsza literatura. 2 Richeome 1611, s. 475–668. 3Richeome1611,s.475(tamprzytoczonycytat),476,500,501, 539–544. 4 Zob. Kłos 2013, s. 112–113. 5 Pawlak 2005, s. 79. 6 Maleszyński 1982, s. 16, 17. 7 Pawlak 2005, s. 294. badaniaprzyrodystanowiłyelementszerokiegoprogramu naukowego, obejmującego wszystkie dziedziny wiedzy8.Ważnemiejsce zajmowały wśród nich naukigeologiczne, którymjezuickiuczonypoświęciłliczącedwanaścieksiąg kompendiumnatematświatapodziemnego9.JednozjegowydańzadedykowanoJanowiIIISobieskiemu,przypo minając,żejegokrólestwoskrywapodziemnecuda,doktórychzaliczonokopalniewBochniiWieliczceorazpieczary kijowskie10. Charakterystycznym przykładem alegorycznoreligijnegostosunkudonaturybyłopodaneprzezKircherawyjaśnienie przyczynpowstawaniaskamieniałości(il.419),wktórychniewidziałonświadectwprzeszłościgeologicznej,alekreacjeSpiritusPlasticilubArchitectonici11.ZkoleiwujęciujegouczniaiwspółpracownikaGaspara SchottaBógprowadzirodzajgryzeświatem,apróbujący zrozumiećjejzasadyprzyrodnikwciążjestzaskakiwanyjegonowymiposunięciami12. Możnaprzypuszczać,żezainteresowaniaprzyrodnicze, aszczególniegeologicznePiskorskiegobyłyinspirowanelekturąpracyKircheraiwiązałysięzprzyjęciemjegopoglądów.Wjednymzwczesnychwierszykrakowskiuczonywspomniałzbadanieświatapodziemnegojakopierwsze zwielkichinierealnychpragnień.ByłotostemmatumkuczciJanaKazimierzaRespondowica,nadającemujakogodło„Caputlauroetvellereaureovestitum”zdewizą„satisbeatus”.Wprawdziepodmiotlirycznyzpogardąodrzucatę żądzę,zaspokoiwszyambicjeosiągnięciemgodnościdok torskiej,alewymownejestjużsamozestawienieeksploracji podziemizmitologicznymialegoriamiinnychodwiecznychmarzeńludzkości: Non profunda viscerum Terrae sepulchra sciscitabor, inde Eruturus anxium Argenti et auri pondus. Haud reposcam Divitem famem Deos Midae furentis, aut aranearum More, per potentium Enitar aulas, Iacrique pennis, Altioribus meum, Curulibusfigamgradum.Nihiliam Expetam, nihil: satis Ego beatus; una pervirentis Laureae Corolla, si Caputquietem,brachiumquevellus Aureae scientiaeAdornet13 […] 8 Zob.Findlen2004.Wtymsamymtomiekilkaartykułóworóż-nych aspektach jego działalnościnaukowej. 9 Kircher1678. 10 Targosz 1991, s. 189. 11 Komasara 1982, s. 160; Jay Gould 2004, s. 210, 211. 12 Sokolski 2005, s. 291.13 Piskorski 1664a, k. Dr. Nie będę się zagłębiał W grobowce podziemne Żebym się srebra i złota dokopał I uwolnił z nich moce tajemne Którymi Midasa bogowie razili Jak pająk nie wcisnę się w możnych pałace Głodu bogactwa nie mam ani chwili Ceny Ikara nigdy nie zapłacę Za wzloty do rydwanów w niebie Dosyć mam już wszystkiego Niczego więcej nie chcę dla siebie Wystarczy mi wieniec z liścia laurowego A szczęście da mi głowa spokjona W zasób podręcznej wiedzy zbrojna[…] Bezpośrednim nawiązaniem do pracy Kirchera jestŚwiatpodziemnybliski,czylitytułostatniegorozdziałuprzewodnikapoGrodzisku,wktórymPiskorskiopisałpobliskie jaskiniedolinyPrądnika–najprawdopodobniejCiemną i Łokietka. Profesor porównał ich wnętrza(il. 420)do chatkizbudowanejprzeznimfęLauradę,ukrywającąsięprzedzemstąJowiszaiuznawanejzajedenzpierwowzorów architektury oraz do słynnego jaskiniowego sanktuarium(il.421)napółwyspieGargano.Tarelacjazasługujena uwagęnietylkojakojednozpierwszychświadectweksploracjispeleologicznychwPolsce14,alerównieżjakowyrazprzekonaniaozależnościtworówludzkichoddziełnatury. Niechzamknąpracą,alerazemwejścieniechotworzą, nigdzie kładę, by też i na samych Alpes, nietylkona Krępaku naszym niewidziane jaskinie, na półmile nie więcejodległe:jednawgranicachOjcowskiegozamku, nakrańcubardzowysokiejskały,nadrzeczkąPrądnikwiszącą,druganaprzeciwko,międzylasamiwsiCianowice,nazwanakrólewska:bomajestatamikrólówpolskich doniejwchodzącychwspanialsząnadswojedziwnościzostała.Wtęwszedłszyzzapalonemipochodniami,obaczyszdoskonaleokrągłygmachikropleuznaszpocącej sięskałyzarazkamieniejące,aróżnekształty,naskle pieniuokrągłyminaścianachlepiące.Wtejtamdale kowięcejdziwniejszyprzyrodzeniakunsztznajdziesz: okrągłytakże,aledalekoobszerniejszygmachpierwszy (z którego środku powstaje słupek, wielkiego bardzo,adoskonałegopułcyrkuła,nawszystkiestronysklepieniedźwigający)zżadnąrzemieślnicząsztukąniezrównany, inazwaćsięgodny:zktóregoLarundasama,pierwsze początkibudowniczewyczerpnęła.Podajesięstąddal szykrużganeknasześćdziesiątjakobykroków,kaplice okrągłe,takimżezasklepieniemwytwornieozdobione,wystawujący,zktórychśrednia,iwysokościąipięknością 14Jużwr.1672opisyirysunkijaskińspiskichwykonałpijarJerzy Opatowski, w zakonieo.Wacławod Najświętszego Sakramentu(zob.Targosz1991,s.204). inosiłytesamekonotacje.Wczasiebudowykościołaśw.Annyichzłożaodgrywałyszczególnąrolę,naktórąwskazałAndrzejBuchowski.JużwewstępnymopisieKrakowazaznaczyłon,żemiastoopróczzłóżsolijestteż albi,nigri,gryseimarmoris,alabastri,gypsidupliciset adomneaedificiorumgenusservientiumvariarumpetrarum circumstantibus hinc inde venustissimis montibusferacissima3. 421. MonteSant’Angelo,kościółśw.Michała, fot.M.Kurzej przewyższająca.Kościołabardzowspaniałego,kaplicaminazwałbyś,gdybyświatłozwierzchuzbierały,aboGar ganuJaskinią,gdybyKsiążęciaWojskniebieskimPatronamiała.Którąjednakdrętwiejącemrozemsarmackim oczyledwokiedywidzą.Takcudzoziemskie,lubomniej podobnodziwnerzeczy,wynajdujemyciekawi,uważa myzadumieni,chwalimyusilni,adomowe,żeurodzo neznami,lubogodnościąprzewyższają,przeglądamy,mniejprzezorni1. Końcowa apologia rodzimych cudów przyrody, połączonazżalem,żeciesząsięoneniższymzainteresowaniem niżmniejspektakularneatrakcjezagraniczne,zasługujenaszczególnepodkreśleniejakowyjątkowowczesna,aza razem ciągle aktualna zachęta do badań krajoznawczych,którąmożnazpowodzeniemodnieśćrównieżdobadańnad dziedzictwemartystycznym. JanDreścikzauważyłwpływpracyKircherawzaintere sowaniuPiskorskiegoobrazaminaturalniezawartymiwka mieniu,wskazującnaichzwiązekzsymbolikąGrodziska jako miejsca poświęconego Matce Boskiej. Skamieniało ści,wktórychdopatrywanosiękształtówantropomorficznych,jużwśredniowieczubyłyuznawanezadowódboskiejwszechmocy,którąśw.AlbertWielkiwykorzystałjakoargumentzadziewictwemMarii,wyrażonydystychem: „Homosiinlapidevicoelipingivalet,|Curalmispiritus operevirgonongeneraret2/Jeślisiłąniebiosczłowiekmożezostać namalowany w kamieniu, | to dlaczego dziewica nie miałaby urodzić za sprawą żywicielskiegoducha?”. Obrazydostrzeżonewprzepiłowanychbryłachkamie niawydobytegowGrodziskubyłytylkojednąznadprzyro dzonychcechmateriału,zktórymwczasachPiskorskiego wiązanowieleznaczeńsymbolicznych.Miejscowekamienieozdobnemimogorszychwłaściwościiinnejbudowygeologicznej były konsekwentnie nazywanemarmurami 1 Piskorski 1691a, k. K3r. 2 Dreścik 1987, s. 80. szczególnie obfite w złoża białego, czarnego, szarego mar- muru,alabastru,dwojakiegogipsuiróżnychinnychkamieni, służącychdowszystkichrodzajówbudowli,któreznajdująsię wotaczającychjetuiówdzieprzepięknychgórach. Piskorskimiałznaczącyudziałwodnalezieniuiuruchomie niu eksploatacji wspomnianychmateriałów.WymienionynapierwszymmiejscujasnywapieńgórnojurajskizostałprzezniegoodkrytywGrodzisku26XI1689,aokoliczno ścitegozdarzeniazostałydokładnieopisanewKwiatkach. Uczony, jako rządca miejsca, na budowniczego częstokroć nalegał, abynapołożeniekościelnegotła,kamieniabiałego,iż nie było marmuru, z posadzką czarną marmurową do przekładania, między onemi skałami nieprzerwanemi szukał,ażebyskądinądnaprzywożeniejegokosztunie łożył.Rokutedyjakowyżej,winnnymuczyniłBógślubówobiecanychtegoż,kiedyówniespodzianie,wsobotęprzedpierwsząniedzieląadwentu,przynosisztukęwyciętą,krzyształowemiżyłkamibłyszczącą,którejpodobnąpod szańcowym murem, już dobrze przedtem rządca samupatrzyłbył.Tęobaczywszyizpierwszej,żebyła skałytejżerozeznawszy,donazajutrzodłożył,częściąże siędzieńskłaniał,częściążebybyłsprawęodwezwaniaBoskiejpomocy,przymszyświętejzapocząłszczęśliwie.Co jak się stało, poszedł, obaczył już przedtymtakżeniepłonną nadzieją wyznaczone miejsce, a szczęśliwego winszujączaczęciaroboty,znakiemnaprzódzbawiennymiwodąświęconąpołożenieonowszystkooczyścił,anaznaczywszykres,gracedodaćrozkazał.Napierwszeżela zaspróbowaniewyszłatablicaczworograniasta,nakształtposadzki,doprzerzeczonejrobotydosyćzgodnej,którą własnąrękąjakskoropodniósł,zwagi,litościizpłasko ści jej doskonałej, gruntownej nadzieje nabył, iż było zatajonewewnątrzwielkiegocoś,kiedynawierzchunieladaco pokazało się.Wątpliwejednak wstrzymał umysłynieociosanyjeszczekamień,pókipodrękąrzemieślnika kształtunieprzyoblekłmarmuru,polernabiałościsłoniowej,bardzoświetnybiorącego.Natenczasdopierodo radości,dodziękczynieniaBoguudanosięipowtórzyw szykopanie,trzydzieścibliskotablic,najedenalbodwa 3 Buchowski1703,k.Br,Bv. łokciapodniesionesą.Poniechanozatemrobotyiwszy stekstos,uprzykrzonościomzimowym,douchwalenia, lubozganieniazostawiony.Ażezarazzwiosnyzdrowywszędzieizłejchwilinajmniejnieustępującypokazałsię,wynalazcy,wielkichnakładównauprzątnieniemiejsca, iotwarcieprawdziwejmarmurowejżyłykonieczniepo trzebnychobawiającemusię,zamysłutwierdził,abydo brzezaczętąkopaniasprawędaliprowadziłizmarmurupierwiastkówozdobykościołanacześćBogaijegoMatki Dziewiceib.Patronkidowystawieniasporządził.Pierwszazewszystkichwydawaćsiępoczęłabramapierwsza cmentarzkościołaBłogosławionejotwierająca.Naktó rą,gdywyciętesztuki,trafiążelazem,gładząpiaskiem, pianąmorskąpolerują,naonczasdopieropokazałysię dostateczniejpodwodęroztoczoneżyły,częśćkrzyszta łowi,częśćrozwodnionemuszarłatowi,częśćobłokom nabiałościsnującymsię,częśćsrebruilazurowirówne. Acoprzewyższawszystko,dobrzewyraźnemikształta miludzkiemi,zwierząt,drzew,kwiecia,dopodziwienia upstrzone.Atencijestzgołaibędzie,zaBoskimdarem, zachowaniawyżejopisanegodzieła(któremuabywie kuistebyło,pobożnepragnieniapatrzącychżyczą,alena przyszłyczaswzglądająceoczy,słusznąbojaźniądotądotoprzerażonebyły)kamieńwęgielny.PrzezPanastałosiętoijestpodziwieniemwoczachnaszych.Będziesłyszećtuzawsze,oczołokościołaodbitegogłosuwyrażenie:DobrzeugruntowanyjestDomPański,namocnejSkale4. Przytoczonarelacjaukazujeinauguracjęnowegokamienio łomu(il.126)nietylkojakoprzedsięwzięcieekonomiczne, aleteżprocestechnologiczny5iwydarzenieocharakterzereligijnym.Kamieńbyłudzielonymwzamianzazłożo neślubowaniedaremodBogaijednocześniedowodem naszczególnedziałaniejegołaskiwtymmiejscu,awięctakże pośrednim dowodem świętości żyjącej tam niegdyśpustelniczki.Taostatnia koncepcja znalazła wcześniej wyrazwinwokacjidoodosobnienia,zaczerpniętejzlistuśw.HieronimadoHeliodoraiwykorzystanejjakomotto wŻywotachOjców:„OOsobności!wktórejonerodząsiękamienie,zktórychwObjawieniumiastowielkiegoKróla wystawionezostaje”.Toprzekonanie,żepustelnieobfitująwcennekamienie,byłozresztąugruntowaneprzezsłyn nykarmelitańskikamieniołomwDębnikukołoCzernej,o którym Piskorski wspomniał, opisując sąsiedztwo Gro dziska.Zaznaczyłon,żeeremSalomeimożesięposzczycić własnymkamieniemidlategojegopatronka marmuru czarnego czystym i bogatym złożom więcej sięniedziwuje.Wpobliskutakżeporfiruizłotychbrył,albogalmanu,zamkowitenczyńskiemu,Olkuszowitakżeprzyległemu,ołowianychisrebrnychgórniezazdrości. Samasobienajpiękniejszydochódwmarmurzewłasnym,perłowaczystościbiałośćisłoniowacałościświetność,posagjejwielkidosyć6. Kolorkamieniagrodziskiegowarunkowałjegoużyciejako uzupełnieniedębnickiego,cojeszczewzmagałoprzekona nieowyjątkowejnadnaturalnejsymboliceobueremickichmarmurów. InformacjęoodkryciuwGrodziskuzamieściłteżAndrzejBuchowskiwmonografiikościołaśw.Anny,zazna czając,żezbiegłosięonozpoczątkiempracprzybudowie tejświątyni,atakżepodkreślającwyjątkowemiejsce,jakie białymarmurzająłwwystrojujejwnętrza: InvenerathauditapridemDominusDirectorFabricaeinmontibuseremiticisD.Salomeaevirginismarmoralbum,eotempore,quoecclesiaS.Annaeaedificaricaeparat. Illud ad ornatumD.Ioannis Cantii consecrandi desi derium fuit, sed optata applicatio defuit. Latiora enim adinstar tabularum, post delectum montium, marmo rumfrustrareperiebatur,queportistenuioribus,planis altaribus,tabulissepulchralibus,nonnisiaptacensebatur.Mensautemconstansfuit,sepulchriBeati,quatuor principalioribus altis columnis, quandam imitationemcolumnarumDiviPetri,inVaticanoRomano,praesentantibus,adornari.Igiturprofundioresmontiumfossaetentae,tamdiuaperiebantur,quamdiumensuraetquantitascrassitieicolumnarumaccommoda,miruminmodumitaDominodisponente,noninveniretur.Excavabanturingentesetcrassissimaemarmorumpartes,quaedeindead mensuramcolumnarum,beneficioferrorumcuneorum dissectae,acinlongummiruminmodumdivisae,formam spiralibus lineis comprehensam, compositi ordiniscolumnamacceperunt.[…]Quatuorhaecolumnae,raraemagnitudinis,venustissimisflavi,caeruleiquecolorisvenutisanaturaipsavestiti,marmorisalbi,spectatorem inadmirationemcontinuopertrahunt.[…]NuncupaturmarmorhocmarmorD.Salomeae,alocoeremiticoD.VirginisSalomeae.CumprimumadecclesiamS.Annaead ornatumsepulchriD.IoannisCantii,advectumfuisset, allusitDirectorFabricaehisversiculis: Virgineum marmor tribuit Salomea Ioanni, Immaculati ambo, candor utrumque decet7. Niewiele wcześniej pan dyrektor fabryki odkrył w pustelni- czychgórachbł. Salomeidziewicybiałymarmur,wtymwłaś- nieczasie,kiedyzaczynałasiębudowakościołaśw. Anny.Był ontampotrzebnydoupamiętnieniaśw. JanaKantego,wcześ- niej jednak nie było upatrzonego złoża. Na próżno bowiem poza wybranymi kopalniami wydobywanoszerszebryły na kształt tablic, które okazywały się nadawać wyłączniedo 4 Piskorski1691a,k.I4r,K1r. 5Wardzyński2015,s.60,61. 6 Piskorski1691,k.K3r. 7 Buchowski1703,k.Fr–F2v. drobniejszychportali,mensołtarzowychitablicepitafijnych. A postanowiono, żeby grób świętego ozdobić czterema naj-ważniejszymi wysokimi kolumnami, przedstawiającymi jakieśnaśladownictwokolumnśw. PiotranarzymskimWatykanie.Takdługowięcotwieranowłomachcoraztogłębszeiobszer-niejszerowy,póki, w dziwny sposób, zrządzeniem Boskim, nie znaleziono brył odpowiadających wielkością i jakościąobjętości planowanych kolumn. Wydobyto niezwykłe ibardzowielkieblokimarmuru,którenastępniezapomocążelaznych klinów zostały podzielone godnym podziwu sposobem, do- cięte do rozmiaru kolumn i ukształtowane przez otoczenie spiralnymi liniami, aż przyjęły porządek kompozytowy. […]Teczterykolumnyowyjątkowejwielkości,pięknieprzybrane przezsamąnaturęwzłotaweibłękitneodcieniebiałegomar- muru, wciąż wprawiają patrzących w zachwyt. […] Nazywa siętenkamieńmarmurembł. Salomeiodmiejscapustelnitej świętejdziewicy.Gdyzostałporazpierwszysprowadzonydo ozdabianiagrobuśw. JanaKantegowkościeleśw. Anny,dyrek-torfabrykinawiązałdotegożartobliwietakimwierszykiem: Dziewiczy marmur podarowała Salomea Janowi Oboje żyli niewinnie, biel obojguprzystoi. Wtensposóbkamieńgrodziskistałsiępodwójnymznakiemświętościobojgabłogosławionych,nadanymimprzez Opatrzność,którapołączyłaminerałzSalomeąwspólnotąmiejscajejpustelni,azKantym–czasubudowynowego mauzoleum. Buchowskiwspomniałrównieżoposzukiwaniachin nychminerałów,jakieprowadzonowzwiązkuzbudową kolegiatyakademickiej.Materiałytebyłytakważne,że wymienionojewdokumenciewłożonymdogałkiwieńczącejkopułękościołazarazpowyliczeniujegotwórców,aodkryciezłożagipsupotrzebnegodowykonaniasztukateriirównieżuznanozadarOpatrzności: GypsumDivinaProvidentiainventumipsotempore,quo stuccatoriaeartisornatusinEccleaieassurgeredebuerar,suppeditavitTonie,fundusecclesiaecathedraliscraco viensisetmonsKoniusza. Marmor album,authore M. SebastianoPiskorski,FabricaeDirectoreetc.adhuncpropefineminventum, dederunt Skała oppidi montes cis Cracoviam, fundus religiosarumacDeodicatarumvirginarum,conventus S.AndreaeCrac.RegulaeS.Clarae.Gryseumauthore eodem Fabricae Directore montes Regulice,fundusearundem religiosarumvirginum. Nigrum marmor suppedivit monsCzerny,rubrum Chęcinymontes.Reliquamarmorumfrustaeffinxitin genium nobilis Balthasaris Fontana stuccatoris, cuius industriaDeoitadisponente,fictumpertotumregnum marmorinvaluit,utsimilitudinemornatushuiuseccle siaereliquaoperaimitarentur1. 1 Buchowski 1703, k. I3v, I4r. Gipsu,odkrytegozasprawąBoskiejOpatrznościwtymsamymczasie,kiedywkościeletrzebabyłoprzystąpićdopracsztuka- torskich, dostarczyłyTonie(posiadłość katedry krakowskiej) i łomKoniusza. Marmur biały, odkryty w tym właśnie celu przez mistrza Sebastiana Piskorskiego, dyrektora fabryki itd., ofiarowały kamieniołomy miasta Skały pod Krakowem, posiadłość po- bożnychioddanychBogudziewicregułyśw. Klaryzklasztoruśw. AndrzejawKrakowie.Szary,odkrytyprzeztegożdyrektora fabryki – kamieniołomy regulickie w dobrach tych samych pobożnychdziewic. CzarnegomarmurudostarczyłkamieniołomCzerna,aczer-wonego łomy chęcińskie. Pozostałe odmiany ukształtował talent szlachetnego BaltazaraFontany,sztukatora, którego twórczośćspopularyzowałasztucznymarmurwcałymkróle- stwie,żebypodobieństwowystrojutegokościołamogłobyć naśladowane w innychdziełach. Poszukiwania materiałów, prowadzone przez Piskorskiegowzwiązkuzbudowąkościołaśw.Anny,opisałMichałWardzyński,któryustalił,żedoprowadziłyonedoodkrycia kilkuinnychzłóżkolorowychwapieniwokolicachDębni ka–brązowegowPisarach,żółtawegowRegulicachoraz białego,brązowawegoiczerwonawegowPaczółtowicach,CzernejiSzklarach.Uzyskiwanoznichjednaktylkoniewielkiebryły,nadającesięprzedewszystkimdowykonaniapłytek,którymiurozmaicanoposadzkizczarnego kamieniadębnickiego,apoukończeniupracwkościeleśw.Annyzaprzestanoicheksploatacji.Kamieńbł.Salomei zrobiłznaczniewiększąkarierę,gdyżokazałsiębyćznakomitymsurogatemmarmurukarraryjskiego,któregobrakbyłwcześniejnajpoważniejszymproblememkamieniarzyośrodkakrakowskiego2. Piskorskidostrzegałprzedstawiającekształtynietylko wpłytachposadzkowych,aletakżewkrasowychnaciekach, którymiaranżowano„urodzonerzekłbyśraczej,nierobione”sztucznejaskinie.Profesorwspomniałotym,opisującwnętrzeOgrójca(il.101),udekorowane„wieląróżnychkształtów obrazkami, dziwnym przyrodzenia [tu: natury]kunsztemwystawionemi”3iminiaturowąkalwarię(il.120), „nadktórejwystawieniemwielceprzyrodzeniezapociłosię i czyny najprzedniejszych rzemieślników przekonało {in quoformando,plurimumnaturadesudavit,etoperasexce lentissimorumartificumconfutavit}”4.Taantropomorfizacja, jakkolwiek ryzykowna z punktu widzenia współczesnejpolszczyzny,dotykacałegokompleksuznaczeńwiązanych zdziełaminatury.Opróczporównaniaprzyrodydotwórcyprzewyższającego ludzkich rzemieślników wskazywała onanamechanizmpowstawaniaosadówkrasowychdziękiwo dzieiprzywoływałajejporównaniedopotu,wykorzystane 2Wardzyński2015,s.84,282,287,288.3Piskorski1691a,k.Ir,H4r. 4 Piskorski 1691a, k. I2v, I3r. wcześniejdouwypukleniamistycznegozwiązkunaturyzeStwórcą5. Zachwytnadosobliwościamiświatapodziemnegowią załsięzwrażliwościąnapięknopowierzchniziemi.Piskorskidałjejwyraz,wpisującwprogramGrodziskapunktywidokowe,otwartenapanoramydolinyPrądnika.Pierwszyznich(il.115),umieszczonynatyletrzechpołączonychkaplic,znajdowałsięwniewielkimogródku: Okoliczność przerzeczonegoplacu i jegokaplicmaprzechodzenieposamymskałykończatoogrągłowychodzącegokrajupodane,zawierająceogródeczek,ziołamiidrzewkami,pożytekzuciechąjednoczącemi,zasadzony.Piękniejszegonadtenwidokunieobaczyłbyś,któryprzykroostreskały,stądzowądwychylającesię,lasywielorakieimiędzy nimi strumień, kręcącym sięrowem,rzekotliwielejącywody,wpstrągi,kiełbieidrobniejszeobfitujący, nakołookwitłemibrzegami,udatnieozdabiają.Aleanistraszliwszegopojrzenianigdziebyśnienalazł,jakskorotużpodnogami,wielcegłębokąprzepaśćiprzerwęsrogą oderwanejprosto,bardzowysokiejskały,postrzeżesz6. Drugipunkt(il.128),poprzeciwległejstroniezałożenia,powyżejkamieniołomu,eksponowałskałypołożoneprzy drodzedoKrakowa,przypominająceukłademarchitekturę antycznegoteatru,aposzczególnymikształtami–ludzkie twarze.ZdaniemautoraKwiatkówtenwidokolśniłbynawetJustusaLipsiusa,którypojegozobaczeniuniezachwycałby siętakbardzoamfiteatremwDouélaFontaine,wykutym wskaleprzezczłowieka7: Rógskałyrównokątny,kupołudniowi,stądnadmłynemzowąd,gdziemarmuryłamią,nadgościńcemdoOlkuszaciągnącywiszący,pięknybardzowidokskałamidogórytkwiącemi,idziwnetwarzypokazującemi,ozdobionypo daje,wystawioneprzeciwkomającdziwowiskówmiejsce(theatrum),doskonałympółcyrkułemskałwyniosłych sztucznieobwarowaneizgotowane.IustiLipsi,gdybyś tobyłwidział,pióro,odopisowaniaamfiteatrumtwego,wskalewyciętego,tubyśbyłoderwał8. Dostrzeganieludzkichkształtówwnaturalnychkształtach kamieniłączyłosięzinnymisposobamikojarzeniapostaciiminerałów,którewczasachPiskorskiegomiałyzasobą długątradycję.Jejcharakterystycznymprzykłademjest podpisaniewizerunkówapostołówwkościeleśw.Annynazwamikamieniszlachetnych,wymienionychwApokalipsie jako ozdoba fundamentów NiebiańskiejJerozolimy9. Podobnykoncept został wykorzystany w zbiorze wierszyabsolwenckich, poświęconych dobrodziejom uniwersytetu,którychporównanodokolumnpałacuSłońcawykonanychzróżnychkamieniszlachetnych10.Za symboliką niektórychutworówstoidługatradycjapiśmiennictwamineralogicznego,sięgającaPliniuszaiDioskurydesa,naktórychpowo ływałsięjedenzautorów11. Glans światłości wiecznej. Symbolika światła Słońcebyłopodstawowymiszerokorozpoznawalnymsymbolemmądrości12,ateologiczneznaczeniejegoświa tłazostałougruntowanejużwpierwszymtysiącleciunaszej ery13.WodniesieniudoPlatońskiejkoncepcjiideiwujęciu ProklosaiSymplicjuszaobszernieopisałjeAthanasiusKircher,wyjaśniając,żewidzialnenaziemiświatłosymbolizujedoskonałąświatłośćNajwyższegoBoga: Sicut igitur in hoc corporeo mundo lux est, cuius ope quaecunquesuntconservatapersistunt,itaetinArchety po illo invisibili et supracoelesti mundo, lux quaedam estinfinita,incorruptibilis,aquaceuafonteuberrimo, omniapromanant,quamnosnihilaliuddicimus,quam DeumOptimumMaximum,cuiushaecmaterialisluxest quoddamvelutisymbolum,quamSimpliciusapudProclumvocat??????????,??????????????????????–lucem primametimaginempaterniprofundi,???????????–supermundanum14. Takwięc jak w tym cielesnym świecie jest światło, którego siłą trwa zachowane cokolwiek istnieje, tak też i w tym ar- chetypicznym i niewidzialnym ponadniebnym świecie jest pewneświatłonieskończone,nieulegającezepsuciu,zktórego wszystkorozchodzisięjakznajobszerniejszegoźródła.Mynie nazywamygoinaczejniżBogiemNajlepszymiNajwiększym, któregotomaterialneświatłojestjakimśrodzajemsymbolu, który Symplicjusz nazywa u Proklosa światłem pierwszym i obrazem bezmiaru ojcanadziemskiego. Jezuickiuczonywskazałteżnaznaczenieświatławneoplatońskiejmetaforzepoznaniarzeczy,któreBógposiada samprzezsięwstopniudoskonałymiprzekazujeaniołom, byciudzielaligoludziom: 5 Zob. s. 93. 6 Piskorski 1691a, k. I2r. 7 Zob. Lipsius 1584, s. 22–33. 8 Piskorski 1691a, k. Kr, K1r. 9 Kobielus1987,s.46–48.Natematkamieniapokaliptycznych zob. także Kircher 1678, s. 89. 10 RegiaSolis1702.Więcejzob.s.243–246. 11 RegiaSolis1702,k.Fr. 12 Orlin Johnson 1982, s.104. 13 Zob.np.Miziołek1987. 14 Kircher 1671, s. 796. 422. Kraków,CollegiumMaius, oświetlenie 12X o13.40(14 czasusłonecz-nego),fot. M.Kurzej Suntigiturclassesintelligentiumrerumpraecipuaetres: Deus,Angelus,Anima.Deusnihilsuscipiendointelli git,sedpercomprehensionismodumomniuminseipso,scilicetfacultatemsuamcommunissimamdistribuitin inferiora singula. Medius Angelorum ordo capit ideas universalesasuperioreBono,acdistribuitinferioribus, atqueperDeilumenrerumomniumeffectivumearun demrerumspecieshauritatqueintelligit.Animaerationalescapiuntrerumspecies,ininferioresnondistribuunt.QuaeomniaperLucisetUmbraerationesdeclaramus1. Są więc trzy odmienne stopnie poznania rzeczy: Bóg, anioł i dusza. Bóg pojmuje bez żadnej akcji, lecz przez sposób ob- serwacjiwszystkiegowsobiesamymitakswojąnajpowszech- niejszązdolnośćprzekazujeniższymbytom.Środkowystopień aniołów pojmuje pojęcia uniwersalne od wyższego Dobra i przekazuje je niższym, a także przez boskie światłowszyst-kichrzeczyprzyswajaipoznajegatunektychrzeczy.Rozumne duszepojmujągatunekrzeczy,alenieprzekazujągoniższym.Tegowszystkiego dowodzimy przez teorię cienia iświatła. Koncepcjataprzypominakonstrukcjękonceptunagrobkaśw.JanaKantego,wktórymświatłosymbolizujeboskiepochodzeniewiedzyobjawionejwpismachprofesora2.Motyw przekazywaniaświatłaprzezświętychjestteżobecnywmetaforzeodniesionejdośw.Jackaibł.Salomei,którychPiskorski określił mianem promieni rozprowadzających światło świętościDominikaiKlaryjakotwórcówichzgromadzeń3. PierwszymświadectwemzwiązaniaprzezPiskorskiegozeświatłemszczególnegoznaczeniasymbolicznegojestjegowczesnarozprawa,wydanazokazjiprzyjęciadoKo legium Mniejszego. Rozważania o powstawaniu substan cjalnymzostaływniejpoprzedzonewierszowanymhoroskopem,wktórymwspomnianewydarzenieporównano doadopcjinowegokolegi,przyjętegodorodzinyuniwer syteckiej,atakżedojegonarodzin,którestanowiąokazjędowróżby.Nafrontyspisiezaznaczono,żerozprawazostałaprzedstawiona12Xogodzinie14,awięcwmomencie,kiedysłońcepadałodokładnienaliniiulicyJagiellońskiej. Niewiadomowprawdzie,wktórympomieszczeniuodby wałasiętaprezentacja,ani–tymbardziej–czymożnabyło wtedyzaobserwowaćjakieśszczególneefektyświetlne,alenatakąewentualnośćwskazujetytułwiersza,którymjestHoroscopus ex antisciis, constitutorum in Maiori SapientiaeDomoLuminariumobservatus.Domastrologicznyskoja rzonownimzKolegiumWiększym,któregoświatłamiałydać wróżbę przeciwnie padającym cieniem.Niewykluczone,żechodziłotutajowykuszsaliwspólnej,rzucającywtedy długicieńwkierunkuwejścia(il.422),który–padającwprzeciwnąstronę–wskazywałbywkierunkuKolegium Mniejszego. Wnętrze wykuszu mogło działać jakcameradiluce,oświetlającbocznymświatłemstojącegownimlektora.Wtekścieopiewającymprzychylnośćwobecuczonychzestronyantycznychbóstwskojarzonychzplanetami znalazłysięteżlicznepochwałyAkademii: Germana Phoebi, lucida mentium Pharos, nitenti lumine diluens Quaecunque sacrae vel cathedrae Theologiae vel operta Stoae Claudunt reclusis dogmata sensibus; Illustrat acris viribus ingeni, Et diffluentis lacte Suadae DatniveuspiaverbaCygnus4. O Siostro Feba promieniem błyszcząca O Faros, jasne światła rozdająca, Otwierasz umysłom to co zamknięte W sądach i katedrach teologii świętej Oświecasz ludzkie umysły; Światłem swoim bystrym Karmisz ich mlekiem płynnej wymowy A łabędź darzy pobożnymi słowy Wtymwierszuwyraźnejestpostrzeganieświatłajako źródłaoświecenia,awięcsymboluwiedzyprzekazywa nejprzezuniwersytet.Tenaspektsymbolikiświatłała twojednakpogodzićzjegosensemteologicznym–Bóg, 1 Kircher 1671, s. 803. 2 Zob. s. 121. 3 Piskorski1706,s.784. 4 Piskorski1668,k.2r.Wspomnianywostatnimwersiełabędź jestnajpewniejaluzjąheraldycznądoówczesnegokanclerza uniwersytetu–biskupaAndrzejaTrzebickiego. będącźródłemświatłajestrównieżźródłemwiedzy,azatemrównieżoświecenieimądrośćnależypostrzegaćjakojegodary,tyleżedystrybuowaneprzezuniwersytet,anie przezciałaniebieskie.Akademiamożesięwięcnazywać siostrąApollinaFeba,ponieważzajmujesiętymsamym coonipodobniejakuosobionesłońcedziałazinspiracjiNajwyższegoBoga.Ważnąwskazówkąinterpretacyjnąjest jużsamopowiązanieefektuświetlnegozhoroskopem.Sugerujeono,żemożliwedozaobserwowaniazjawiskojestefektemdziałaniaOpatrzności,którasamoczynnieukazuje widzowiukryteznaczeniadzieła. Książkajestistotnazjeszczejednegowzględu:jeśliprzyjąć,żezostaławydrukowanaprzedwspomnianymwy darzeniem,apouroczystościbyłarozdawanajakopamiąt ka,tostanowionadowód,żePiskorskiumiałprzewidzieć zaplanowanyefektświetlny.Niebyłonwprawdziebardzo skomplikowanyimożenawetniewymagałprzeprowadze niaobliczeń,alestanowiwymownyprzykładwczesnejfa scynacjitakimizjawiskamiuprzyszłegorektora. LicznefragmentyeksponująceteologicznąsymbolikęświatłasłonecznegoPiskorskiumieszczałwkazaniach. Charakterystycznymprzykłademjestfragmenthomiliina uroczystośćNiepokalanegoPoczęciaMarii: SynBoskijesttoglansświatłościwiecznejizwiercia dłobezzmazyMajestatuBoskiegoiobrazdobrocijego.UłatwiatętrudnośćChryzostomś.Homilia4.in.Ioan:iznimTeophilactus,którzyprzezświatłośćzgodniezinszemi Doktorami rozumieją Chrystusa: przez ciemności rozumiejąbłądwszelki,albogrzech,azatemśmierć,gdyżprzezgrzechśmierćodczłekajednegonaświatwpro wadzona.[…]ŻetedyChrystusprzyjściemswoimnaświatzniósłgrzechoweciemnościiśmierciąswojąśmierć naszązgładził,triumfalniezmartwychpowstawszy,żywotnasznaprawił.[…]SynBoskijesttoświatłośćwciem nościachświecąca,aciemnościjejnieogarnęły5. Charakterystycznyjestteżfragmentwcześniejszejhomiliinatensamtemat,wktórymprofesorprzywołałboskieświatłojakoalegorięnajwyższegopiękna,któregoograni czonyumysłludzkiniemożewpełniogarnąćaniwyrazić: Alenacóżtybłahyrozumie,ityociężałaustzmazanych wymowo,siliszsięprzeciwsiłomtwoim,objąćdosta tecznie,wystawićrzetelnie,toświatło,żadnemunigdyzaćmieniuniepodlegające?Chceszpokazaćoczywiście wczystymsercu,przeciwstawionyciemnejnocyoznaczającejzłesiłypodziemia7.PiskorskiwskazałteżkilkakrotnienapsałterzowąwzmiankęonamiociepostawionymwsłońcuprzezPana,który„przybytekswójwsłonecznejjasnościzałożył”8, przypominając, że „jasne[są]przybytkiStwórcew Słońcu mieszkanie swoje mającego”9, costanowitrafneuzasadnienieobfitegooświetleniawnętrzkościelnych.Tawielowarstwowa symbolika światłazostaławyraźniezaznaczonawukładanychprzezPiskorskiegoprogramachtreściowych.JestonaobecnawżywocieSalomeiorazzintegrowanymznimopisieGrodziska,gdziezostałazobrazowananafrontyspisieiwyeksponowanawwierszukońcowym,wktórymautormetaforycznieokreśliłswójcel: „Uwićwieniecchciałemci,świetnyniebieskiemi|Igwiazdyiświatłyozdobnyziemskiemi”10.Symboliczneznaczenieświatłastanowiłopodstawęideowądlajegowykorzystaniajako składnika kompozycji architektonicznej,którezostałonajpełniejrozwiniętewewnętrzukościołaśw.Anny.Zaplanowanytamzespółzjawisk,zupełnienietypowyprzezswojąkomplikacjęi–jaksięwydaje–odosobnionynatleepoki,jestjednakpoprzedzonybardzodługątradycją,którąwartoprzypomnieć,mimożePiskorskimógłbyćświadomytylkoniektórychjejfragmentów,ażadenznichchybaniebyłdlaniegobezpośrednimźródłeminspiracji.Projektowaniepod kątem uzyskaniaefektówświetlnychkojarzysięprzedewszystkimzmegalitycznymibudowlamiMaltyiWyspBrytyjskich.Zaobserwowanojetakżewlicznychbudowlachrzymskich,takichjakwillaTrajananaCapri11,czyMausoleodegliEquinoziwstołecznejnekropolii przy drodze Appijskiej12.NajbardziejspektakularnymprzykłademjestrzymskiPanteon,któregownętrze,oświetlonewielkimotworemwkopule,działajaksferycznameridiana i prezentuje liczne spektakularneefekty świetlneobliczonem.in.narocznicęzałożeniamiasta(21IV)kiedyświatłowypełniaotwórportalu,orazrównonoce,gdypromieniesięgająnajdalejwgłąbportyku13.Warchitekturzechrześcijańskiejjużsamzwyczajorientowaniakościołównarzucałpewnąkorelacjęmiędzyarchitekturąiastronomiąorazpozwalałnauzyskanieszczególnegooświetleniawnętrzaowschodzieizachodziesłońcawdniurównonocy.Możliwebyłyteżjegoróżnemodyfikacje,pozwalającenazaakcentowanie dnia patrona.TakąkorelacjęzaobserwowanowGenui,gdzieośkościołazostaławytyczonawdniupatronamiastaśw.JanaChrzciciela,dziękiczemuwdnibliskieprzesileniuletniemuzachodzącesłońceoświetlałofasadę14.Wkościołachśredniowiecznychzauważonoteż pięknośćnaniebienajpiękniejszą,światłośćniezapada jącą nigdy, ale zawsze powstającą?6. Boskieświatłozostałoteżwspomnianenarelikwiarzugłowyśw.JanaKantegojakosymboldobraodbijającysię 5 Piskorski 1706, s. 422, 423. 6 Piskorski 1706, s. 417. 7 Zob s. 175. 8 Piskorski 1706, s. 1031. 9 Piskorski 1706, s. 1047. 10 Piskorski 1691a, k. K3v. 11 De Franceschini,Veneziano2013. 12 De Franceschini2012. 13 De Franceschini2014. 14 Codeb?,De Santis, Pennacchi, Rnieri,Tolari2014. 423. Kraków,kościół Mariacki, oświetlenie krótkoprzedzmierzchemokoło przesilenia letniego,fot. M.Kurzej 424. Zamość, kolegiata,?fot. K.Blaschke przykładyoświetleniaelementudekoracjiwodpowied nimdniurokuliturgicznego,czegonajbardziejznanymprzykłademjestkapitelzprzedstawieniemZwiastowania,znajdującysięwkościelewkastylijskimSanJuandeOr tega,naktóryświatłozoknafasadypadapopołudniamiw dnirównonocy1. Relacje astronomiczne zauważono także w przypadku średniowiecznychbudowlikrakowskich,nieudałosięichjednakjednoznaczniezinterpretowaćaniteżstwierdzić,czybyłyznaneww.XVII.Pierwszymprzykłademjestjużsamousytuowaniepodmiejskichkopcówprehistorycznych.Położeniedwóchznich,uznawanychzamogiłyKraka iWandy,wyznaczalinięwschodówsłońcawpołowieastronomicznejwiosnyilataorazzachodówwpołowiejesieniizimy2.Nieuchwytnedziśkorelacjezkierunkiempadaniapromienisłonecznychwokreślonednimogłyteżwarunkowaćusytuowaniepóźniejszychbudynkówbądźukładów urbanistycznych.JakoprzykładmożnawskazaćskrzywienieositrzechulicodchodzącychnapółnocnyzachódodRynkuGłównego.JakzauważyłBogusławKrasnowolski, niedasięgowyjaśnićwzględamipraktycznymi3,alewarto odnotować,żewynikającaztejnieregularnościzmianaosi korytarzaulicySzczepańskiejwokresieprzesilenialetniegokierujepromieniezachodzącegosłońcanapółnocnąścianę kościołaMariackiego,tworzącciekawy,choćniekonieczniezamierzony,efektświetlny(il.423).ZkoleiośliniiABiEF,odchylonaodniejo8stopni,jestzbieżnazkierunkiem zachodusłońcawświętoWniebowzięciaNMP.Wystę 1 Cobreros 1983. 2 Góral 2006, s. 209–220. 3 Krasnowolski 2008, s. 36. powanie podobnych zjawisk we wnętrzach pośredniopoświadczawzmiankawsłownikuSamuelaBogumiłaLindego,wiążącaKurząStopkę(nazwępółnocnowschodniejczęści zamkuwawelskiego)zdekoracjąobiciajednejzsal.Miałsięnanimznajdowaćwizerunekptaka,naktóryświatłopadałowdzieńprzesileniazimowego,utrwalonywpowiedzeniu „przybyłodnianakurząnogę”4.NajbliższyrozwiązaniomstosowanymprzezPiskorskiegomógłbyćefektzachodzący wewnętrzukaplicyśw.JackaprzykościeleDominikanów, związanyznagrobkiemistniejącymdor.1629,amożetakże zkolejnym,któregoformaniejestznana5. Symbolicznewykorzystanieświatławewnętrzukościoładostrzeżonowkolegiaciezamojskiej.Niepolegaono jednak na kierowaniu światła w konkretnych momentach naposzczególneelementyikonograficzne,aograniczasię jedyniedozróżnicowaniaoświetleniaposzczególnychczę ścibudowli.JerzyKowalczykwskazałnakontrastjasnego,równomiernieoświetlonegokorpusuzciemnymprezbiterium(il.424)oraznaumieszczeniekaplicyUkrzyżowaniapostroniepółnocnej,aPrzemienianiaPańskiegopo południowej,wczymdostrzegłaluzjędoodpowiednichfragmentówewangelicznych–wzmiankiociemnościach,którezaległyziemięwmomencieśmierciChrystusaorazjegojaśniejącymobliczuwczasieprzemienienia6. Od w. XVI symboliczne wykorzystanie naturalnegoświatła w architekturze świadomie łączono z praktycznym aspektem tego zagadnienia, spełniając zalecenie 4Słownik1808, s. 1192. Porzekadło o kurzej nodze odnotował też Ambroży Grabowski (Grabowski 1822, s. 72). 5 Zob. s. 295. 6 Kowalczyk 1968, s. 143–147. Witruwiusza,byprzyprojektowaniuuwzględnićoświetlenieposzczególnychpomieszczeńwróżnychporachroku.UżycieświatłajakośrodkawyrazuarchitekturyopisałVincenzoScamozzi,zamieszczającwtraktacieoarchitekturzeplanwilli,ilustrującysześćstopniintensywnościoświetlenia(il.425):lumeamplissimooceleste,lumevivoperpendico-lare(padająceprzezotwórwkopule),lumevivoorizontale(padająceprzezokno),lumeterminato(tzn.ograniczone,niebezpośrednie),lume di lume(przenikającez sąsiedniegopomieszczenia) ilume minimo. Architektwyraźniesugeruje,żecałybudynekstanowistrefępomiędzyświatłemamrokiem,czylimiędzyziemiąaniebem.Zmieniającesięoświetleniejegoposzczególnychczęścisprawia,żewydająsięonebyćwciągłymruchu.Willajestwięcczymświęcejniżzegaremsłonecznym–pomyślanojąjako„pasywnąmaszynę”służącądopokazywaniaprawdyonaturzeświatła.ChociażScamozziprzewidziałdlaniegogłównąrolęwewnętrzu,niedążyłjednakdouzyskaniaefektówdramatycznychwywołanychszczególnym kontrastemświatłaicienia7.RolęświatławarchitekturzedostrzegałteżBernini,któ ryanalizującprojekty fasady katedry mediolańskiej, określiłjejakojednązkategoriiocenydziełatejsztukiidodałdozestawu cech wskazanych przez Witruwiusza8.Spośródwybitnycharchitektóww.XVIIszczególnąuwagęświatłupo święcałGuarinoGuarini,któryuwzględniałjewtraktatach matematycznychjakomateriępierwsząizasadęsprawczą. Dziękiteoriioptyki,którawiążeświatłozgeometrią,jegodziałaniemożnabyłopokazaćwarchitekturzejakometaforęiluminacjiiwizjioBoskimpochodzeniu,czegoprzy kłademmogłybyćniezwykłekopułynajsłynniejszychdziełteatyna–turyńskiegokościołaśw.Wawrzyńca(il.426)ikaplicyCałunuprzytamtejszejkatedrze9. Mimouniwersalnegocharakteruświatłajakosymbolu orazwielościwiązanychznimkonotacjiznaneprzypadkijegowykorzystaniawprogramachikonograficznychwydająsięnależećdorzadkości.Paradokstenmożnatłumaczyćmałozaawansowanymstanembadań,aleteższczególnym uniwersalizmemświatłajakosymbolu,któryprzyogromnejwadzewiększościwiązanychznimznaczeńmógłsię wydawaćzbytmałokonkretnydozastosowaniawdanej sytuacji.Donielicznychdobrzeopisanychwyjątkówna leżykonceptułożonyokołor.1686przezMartinaAntona LublinskiegodlaopactwaNorbertanówwHradiskukołoOłomuńca(il.427).Jegokluczowymelementembyłapo złacanakopułacentralnieumieszczonejwieży,którałączyła kościół,kapitularzibibliotekę–symbolizująceodpowied nioświatłoBoga,WiaręiWiedzę10.Ponieważwiększość pomieszczeń została zniszczona, nie można określić, czystanowiłyoneelementyspójnegoprogramuaniczywy 7 Borys2004. 8 Fagiolodell’Arco2002,s.186;Morello2008,s.238. korzystanownimświatłotakżewewnętrzach.Zachowała sięjedyniedekoracjabiblioteki,wykonanaprzezBaltazaraFontanęiInnocentegoMontiegowl.1702–170411(il.265),którejwyrafinowanyprogramodnosisiędoChrystusa– Wcielonego Słowa jakoźródłaiuosobieniamądrości. 425. Stopnie intensywnościoświetlenia wnętrza na przykładzie williValeriaBardelliniegowMonfumo,wg Scamozzi 1615 426. Turyn,kościół św. Wawrzyńca, kopuła,fot. M. Kurzej 9 Badillo2012,s.13,64,65(tamprzeglądstarszejliteratury). 10Kroupa1999,s.8–11. 11Karpowicz1990,s.216. 427. Hradisko, klasz-tor Norbertanów, fot. M.Kurzej 428. Kraków,kościółPijarów,ołtarz gł., fot.M.Kurzej Niewykazujeonjednakdalejidącychzbieżnościzkrakow skimkościołemśw.Anny. BliższydziełomkrakowskimjestołtarzgłównykościołauniwersyteckiegowSalzburgu(il.272).UlrichFürstza uważył,żeumieszczeniewnimfiguryMatkiBoskiejnatleoknama,opróczefektuplastycznego,wyraźnywymiarideowy.Słońce symbolizuje światło nadprzyrodzone, nadająckompozycjicharakterwizji,któramaterializujesię wboskimblasku1.Możnatorównieżodnieśćdokrakow skichkompozycjizukrytymźródłemświatła–wkościołachśw.Annyiśw.Andrzeja. PodobnąwymowęmawykorzystanieukrytegoświatławkompozycjiołtarzagłównegokrakowskiegokościołaPijarów(il.428).Przemienienienamalowanewcameradilucejesttamalegoriądokonywanegoprzyołtarzuprzeistoczenia2,aotaczającyjeblask,któregowidzniemożepowiązaćzżadnymzwidocznychokien,przypominaonadprzyrodzonymcharakterzeobutychwydarzeń.Wspomnianedzieła, czerpiące z doświadczeńartystycznychsiedemnastowiecznegoRzymu, pokazują jednakwyraźnieodrębnośćroli światła w twórczości krakowskiegoprofesora,któryoperowałnimwsposóbznaczniebardziejprecyzyjny,zarównopodwzględemplastycznym,jakisymbolicznym.Wstarszychbadaniachnaddziełamisztukinowożytnejpraktyczne wykorzystanie naturalnegoświatłapostrzeganoprzeważniewoderwaniuodjegosymboliki,jakośrodekwyrazuartystycznego,analizowanyprzeważniewkontekścieinspiracjitwórczościąkręguBerniniego.DotyczyłototeżinwencjiPiskorskiego,wktóregodziałalnościdostrzegano wyraz fascynacji sztuką wielkiegoartystyrzymskiego.Podtrzymująctenpogląd,JanDreścikstwierdził,żekrakowski profesor ideę operowania „żywym”światłemzaczerpnąłniewątpliwieodWłocha,alewskazałteżnaistotnąróżnicę,polegającąnatym,żeBerninikierowałświatłozgodniezeswojąwolą,aPiskorskiużywałgowstanienaturalnym3.Tauwaga, jakkolwiek mało precyzyjnaisformułowanajedyniewodniesieniudozałożeniawGrodzisku,wydajesięjednakoddawaćsednoproblemuidlategozasłu guje na rozwinięcie idoprecyzowanie.Berninowskiecameredilucepozwalałynawprowadzeniedokompozycjiświatła padającegozukrytegoźródłaniebezpośrednio,awięcteżwznacznymstopniuniezależnieodporydniairoku.Natomiast najbardziej spektakularne efekty świetlne Piskor skiegowykorzystująwąskiestrumienieświatłapadającena wprostijakpunktowyreflektorwydobywającekonkretnyelementwnętrzaprzezkrótkimoment,możliwydozaob serwowaniakilkadokilkunasturazywroku.Mechanizm ichdziałaniajestwięczupełnieinny,atooczywiściewią żesięnietylkozróżnymznaczeniemsymbolicznym,aleteżzodmiennymcharakteremprzekazu,skierowanegodo innej–zkoniecznościowielewęższej–grupyodbiorców.Takiewykorzystanieświatłaniema–jakdotąd–znanychanalogiiwsztucenowożytnej,przezcoprzypadekPiskor skiegowydajesięzupełniewyjątkowy.Operowanieprzezniegoświatłem,podobniejakwdziełachrzymskich,mawyraźnycharakterteatralny.OilejednakwRzymiejestonoprzedewszystkimjednymzśrodkówwyrazu,służącychwzmocnieniudramatyzmukompozycji,otylewKrakowie odgrywaistotną,choćkrótkotrwałąrolęwscenariuszu,ja kim jest program treściowywnętrza. 1 Fürst 2002, s. 80. 2 Zob. Miziołek 2002, s. 98. 3 Dreścik 1987, s. 57. Per visibila in invisibilium amorem. Dydaktyczna rola sztuki MimożenajważniejszedziełoPiskorskiegowpisujesię wakcjępromocjiuniwersytetu,będącąelementemostrejizaciekłejrywalizacjizjezuitami,tokoncepcjęsztuki,jakąsięposługiwał,atakżeznacznączęśćstosowanychprzezniegośrodkówwyrazuwypracowaliprzedstawicieletego zakonu.Postawajezuitówwobecsztukiodsamegopoczątkustaławopozycjidosceptycznychwobecobrazówczywręcz antyikonicznych poglądów myślicieli protestanckich,któreoddziaływałyrównieżnaniektórychpolemistówka tolickich4.SzczególnąrolęzmysłuwzrokuwkierowaniumyślikuBogudoceniałśw.IgnacyLoyola,któryprzed modlitwąmiałzwyczajmedytowaćpatrzącnaobrazyreligijne,atakiewykorzystaniewizerunkówzalecałrównieżśw.FranciszekBorgiasz.Założycielzakonubroniłnietylko czciokazywanejwizerunkom,aleteżbogactwadekoracjiświątyń, przestrzegając wĆwiczeniachDuchownych,że abybyćwzgodziezKościołemkatolickim,trzeba laudare insuper templorum extructiones, atqueornamenta;necnonimaginestamquampropteridquodrepresen tant,iureoptimovenerandas5. przede wszystkim chwalić okazałe budynki kościołów i ich dekoracje, a także wizerunki, które pełnym prawem powin- ny być otaczane czcią, ze względu na to, co przedstawiają. Przekonanieopozytywnejrolisztukiprzejęlipóźniejsi pisarzejezuiccy,propagującjezapomocąbogatoilustrowanychdziełliteraturydewocyjnej6. GorącapochwałasztukisakralnejjakoznakomitegonarzędziaprzybliżającegoduszęludzkądodoświadczeniaBogaorazafirmacjabogatejartystycznejoprawykultuzna lazłyobszernąerudycyjnąpodbudowęwpracachRoberta Bellarmina.UzasadnieniemiejscasztukiwżyciuKościoła zawarłonnajpierwwDisputationibusdecontroversiischri-stianaefidei,będącychsumądoktrynykatolickiej,anastęp nieuzupełniłpochwałąbogategozdobieniakościołóworazrozważaniaminadsymbolikąichformzawartąwzbiorzekazańwygłoszonychwLowanium.Zkoleiwmistycznych rozważaniachowznoszeniuumysłukuBoguwskazywał, żepoznanieNajwyższegomożliwejestrównieżprzezkontemplacjędziełsztuki,stworzonychkujegoczci.Ww.XVII wielokrotniewznawianeitłumaczonepismaBellarmina osiągnęłyogromnąpopularność,oddziałującrównieżna autorówpolskich,wśródktórychbyliJanAugustynBiesiekierskiiFabianBirkowski7. Spośród autorów jezuickich najpełniejszą teorię rozu mieniaiwykorzystywaniaobrazów,zarównowyimagino wanych,jakirzeczywistych,sformułowałLouisRicheome. PodobniejakniecowcześniejGabrielePaleotti,twierdził, żesztukajestdaremBoga,niepotrzebujewięcobrony,zaśprotestantomwytykał,żeichzbory,pozbawioneołtarzy, obrazówiozdóbprzypominająraczejsaledogrywpiłkęalbotureckiemeczetyniżświątyniechrześcijańskie.Francuskijezuitaczęstowskazywałobrazywidzialnejakopunktywyjściowedlamedytacji,zalecającjenietylkoprzebywa jącymwRzymienowicjuszom,aleteżMariiMedycejskiej. Zachęcałonkrólową,byozdobiłaswojąkaplicęmalowid łamiitapiseriamiukazującymiscenyzhistoriiświętej,ponieważoneułatwiąjejkontemplowanietychwydarzeń8.Takoncepcjaobrazówznalazławyrazwewspanialeilustro wanych dziełach jezuitów niderlandzkich9. Dydaktyczny charakterjezuickiejliteraturydewocyjnejbyłpodkreślonyprzezjejsekwencyjnąstrukturę,obecnąjużwignacjańskichĆwiczeniach,które–podobniejakćwiczeniaszkolne–zostałyprzewidzianedowykonywaniawustalonejkolejności10. Kolejnym jezuickim teologiem doceniającymrolętwórczościartystycznejbyłPietroSforzaPallavicino,którykładłszczególnynacisknatreśćdziełaipostrzegałsztukęjakosposóbuwidocznieniaprawdwiary11. Zalecanaprzezjezuitówmetodamedytacjiopartejnaobrazachmiałapolegaćnapowolnymidokładnymodczytywaniuelementówwidzialnegoświata,doktóregozaliczanoteżdziełasztuki.Zmyśląotakimodbiorzepowstawałynietylkoksiążki,alerównieżwystrojeurządzanychprzezzakonwnętrzkościelnych,atakżeinneelementyjegoniezwykle szerokiej „polityki artystycznej”.Conajistotniejsze,sztukaspełniaławniejjednoznaczniepozytywnąrolę,powiększajączarównowiedzę,jakiprzeżyciereligijneodbiorcy.JakzauważyłJeffreySmith,byłatowielkarewolucja,ponieważwcześniejstanowiskoKościoławtejsprawie,byłoconajmniejnieokreślone,jeślinieniechętne12. ChoćPiskorskiniewypowiadałsiębezpośrednioorolisztuki,towszystkiejegoinicjatywywskazują,żepostrzegałonjąprzedewszystkimjakoniezwykleprzydat neiuniwersalnenarzędziedydaktyczne,coprawdopo dobniebyłozresztątypowedlakatolickichduchownychww.XVIIiXVIII.Dydaktycznąrolęsztukidostrzegałteż Opatowiusz,któremużywotSalomeiprzypominał„piękną 4 Zjawiskoto,prowadzącetozbliżeniastanowiskspierającychsię zesobąpisarzyprotestanckichikatolickich,zostałoostatniownikliwieprzeanalizowaneprzezPiotraKrasnegowodniesieniudoteoriisztukireligijnejweFrancji,gdziemożnaznimwiązaćrozpowszechnieniesięniechęcidobogatychwystrojówwnętrz kościelnych (Krasny2016). 5 Smith2002,s.38–42.Cyt.wgLoyola1548,k.OVIIIv. 6 Zob. s. 108. 7 Krasny 2010, s. 53–86, 177–209. 8 Smith 2002, s. 50, 51, 54. 9 Zob. s. 109. 10 Smith2002,s.78.Natematformsłowno-obrazowychwlitera- turzejezuickiejzob.Dimler2007. 11 Delbeke2012. 12 Smith 2002, s. 52, 53. szpalerę,żywemifarbamiłaskiBożejnapuszczonąirozlicznemicnotami,jakokwiatyuhaftowaną,dowizerunku tym,którzywburzliwychnawałnościachpokustegoświata żyją,wystawioną”1.Możnawięcprzypuszczać,żePiskor skitraktowałaktywnośćnapolusztukiprzedewszystkim jako przedłużenie działalności kaznodziejskiej.Wskazujenatofakt,żenajważniejszeznichobejmowałypowstaniepublikacjiocharakterzeprzewodników,którychpodstawowym celem było zmaksymalizowanie oddziaływaniadydaktycznegoopisanychwnichdzieł.Pierwszyznich, dotyczącyzałożeniawGrodzisku,przyniezwykłymbogactwiewarstwznaczeniowych2zostałnapisanyprostym językiemibyładresowanyrównieżdoodbiorcówniezna jącychłaciny.Drugi, autorstwa Andrzeja Buchowskiego, poświęconykościołowiśw.Anny,równieżniewymagaodczytelnikaerudycji–opisujeonposzczególneelementytejświątyniwprzystępnysposób,bezzbytskomplikowa nych figur literackich, a wyrafinowane treści teologiczne pozostawia widzom do ewentualnego samodzielnego od krycia3.Dydaktycznąrolęodgrywałateżwarstwowakon strukcjaprogramówtreściowych.Skutkowałaonawprawdzieograniczeniemczęściprzekazudogrupyodbiorców nawyższympoziomieintelektualnym,alejednocześnie zwiększałaliczbętakichgrup,dlaktórychcałośćprzekazumogłabyćatrakcyjna. Miłość budownicza.Poglądy na architekturę Sebastian Piskorski nie poświęciłzagadnieniomarchitekturyodrębnejpublikacji,związanazniątematykajestjednakobecnanietylkowksiążkachomawiającychjegogłówneprzedsięwzięciabudowlane,alestanowiważneźródłometafordlakazańiutworówpoetyckich.Wprawdzieterozproszone wzmianki nie tworzą spójnegoobrazuteoriitejsztukiwówczesnychkręgachuniwersyteckich,odzwierciedlająjednakniektóreinteresującepoglądynajejtemat.Przyszłyrektorbyłjużwmłodościwrażliwynapięknoarchitekturyijejzwiązekzprzyrodą.Wskazujenatociekawa osobista wzmianka wewczesnympanegiryku,wktórymprzywołałonwrażenie,jakiewywarłnanimwidokWawe lu – porównanego niżej do cudów świata: DumqueperirriguasspumantiflumineripasHucillucfacilesvolvorevolvogradus, Flexilis erranteis seduxerat orbita passus IlloubiturritusregnaVavellushabet 1 Opatowiusz1633,s.89. 2 Piskorski 1691a.Zob.s.83. 3 Buchowski1703.Zob.s.45. Interibi prima rupem vix calce saluto,Admiranda oculis visa fuere meis4. Gdy po wilgotnych brzegach pieniącej się rzeki Kręciłem się tu i ówdzie na płochym spacerze, Wygięta ścieżka sprowadziła moje błędne kroki, Gdzie Wawel ma swoje wieżowe królestwo, Żebym stamtąd powitał wpierw wapienną skałę, Która niezwykły widok dała moim oczom. WczesneutworyPiskorskiegosąteżwyrazempopularnego przekonania,żezaangażowaniewpracenarzeczwznoszenia iozdabianiaświątyńtojednaznajważniejszychpowinności kapłana.Ciekawymprzykłademjestpośmiertnypanegirykpoświęconyks.JanowiFugaszowicowi.Składająsięnaniegotrzypieśniżałobne–naenia,wktórychzmarłegoopłakująkolejnoświątyniewRadziszowieiGaju,dlaktórychbyłzasłużony,orazOjczyzna.Tapierwszawspominaswojego budowniczegoipasterza(erectoremetpastorem)jakowdo waicórkazarazem,drugasławiwnimdobrodziejaimecenasa,atrzeciaopłakujestraconegosynaorazdarczyńcękrakowskiejkolegiatyśw.AnnyiopactwawTyńcu5.PodobnywątekznalazłsięteżwutworzenacześćkanonikawrocławskiegoWacławaAbsalomaPaczyńskiego,któregoPiskorski chwaliłzaozdabianieołtarzywtamtejszejkatedrzeiusuwanienieokreślonychelementówuznanychzaniewłaściwe: Quidquid infestis fabricatur ulnis, Quidquid adversis Fidei paratus,DESTRUIS totum, simulatque docta EXTRUIS arte, Quidquid augustas decorabit Aras, In tuae sacro gremio Cathedrae, Quidquid excelsae Domui superbos Addet honores6. Cokolwiek szkodliwą ręką zbudowano, Cokolwiek przeciwko Wierze postawiono Niszczysz to wszystko i podobnie, mądrą Budujesz sztuką, Każda wspaniałego ołtarza ozdoba, Wkatedrzetwojegoświętegokolegium, Cokolwiekbudowlikościoławspaniałych Zaszczytów doda. 4 Piskorski 1660b, k.A3’r. 5 Piskorski1664b.Ztekstuwynika,żezasługąFugaszowicabyłowzniesieniekościoławRadziszowie,ukończeniebudowykościo-ławGaju,zapistestamentowydlaklasztoruwTyńcuifundacja narzeczuniwersytetu.Chodzituzapewneokapitał3600złp ofiarowanySzkołomNowodworskim(zob.Graff2013,s.169). 6 Piskorski1664a,k.B2v.WacławAbsalomPaczyński(wgPis-korskiegoPaczeński;1636–1690)byłkanonikiemwrocławskimodr.1661,przekazałkapituleksięgozbiór.Najegotematzob.Mandziuk2004,s.267. Późniejpodejmowaniefundacjiarchitektonicznychzostałoteżwyeksponowanejakopowóddochwałybiskupówkrakowskich – Zbigniewa Oleśnickiego, Jakuba Zadzika,PiotraTylickiego,JanaMałachowskiegoiPiotraWysza,opisanychwzbiorzeRegiaSolis7. Piskorskiakcentowałteżrolęarchitekturywupamięt nieniu wydarzeń lub postaci z przeszłości. Symptoma tycznydlajegopoglądówjestzawartywKwiatkachopis okolicznościpowstaniakościoławGrodzisku.Autorempierwszejbudowli,wzniesionejwr.1642,jestwedługnie go„miłośćbudownicza”córek(krakowskichklarysek)kumatce(bł.Salomei),którawzniosłakaplicę„naSkaleś.Ma riej,namiejscupomieszkaniajej,szczęśliwegotakżeześciaipogrzebupierwszego,przeztylewiekówspustoszałymiledwieniewostatnimzapomnieniupogrzebionym”.Charakterystycznajestteżinterpretacjazłegostanu,wjakimbudowlataznalazłasięwkrótcepowzniesieniu.Piskorskisugeruje,żeprzyczynaruinykaplicyleżałanietylewza niedbaniachbudowniczych,cow„skrytymwzruszeniuOpatrzności(abywspanialszemu wystawieniu i ozdobomwszystkiego miejsca świętego wyśmienitszym, ustąpiła)”8.NowyarchitektGrodziskamógłwtensposóbnietylko przedstawićsamegosiebiewrolinarzędziawrękachNajwyższego,aleteżwyrazićswójpoglądnazastępowanie starszychbudowlinowszymidziełamiowspanialszejar chitekturze. TematbudowykościołajestwątkiemKazanianade-dykacjękościołaśw.Anny,któregokonceptPiskorskiza czerpnąłznapisunamedaluwybitymzokazjipołożeniakamienia węgielnego pod innąświątynię: InternumTemplumDeussibieligit,externumhomoDeo statuit|TempluminvisibilehominiDeuminculcat,TemplumvisibilehominemDeocommendat. WewnętrznykościółBógsobieobiera,zewnętrznyczłekBogu wystawia | Kościół Duchowny człekowi Boga przypomina,| KościółmaterialnyczłekaBoguzaleca9. Homiliajestwięcopisemkościoładuchowego,którywiernypowinienbudowaćdlaBogawswejduszy,zaśarchi tekturajestwniejmetaforąchrześcijańskichcnót,aniewłaściwym przedmiotem refleksji.Taantropomorficznakoncepcjaarchitekturysakralnejmazasobąoczywiście bardzodługątradycję,sięgającąfragmentuzPierwsze goListuśw.PawładoKoryntian(3,16):„Nescitis,quiaTemplumDeiestisvos?”,atakżehomiliiśw.Augustynana konsekracjękościoła(336,6):„Quodhicfactumcorpora litervidemusinparietibus,spiritualiterfiatinmentibus; etquodhicperfectumcernimusinlapidibusetlignis,hocaedificante gratia Dei perficiatur in corporibus10vestris”.Pierwszy z tych cytatów wykorzystał StanisławPapczyń skijakopunktwyjściadlatraktatu,gdzieopisałczłowieka jakoświątyniękonsekrowanąsakramentemchrztu,której ołtarzemjestserce,ofiarą–cześćoddawanawnimBogu11.Oba fragmenty przywołał Leopold Anton von Firmianwkazaniuzokazjikonsekracjikościołauniwersyteckiego wSalzburgu12.Ciekawąwizjęnadprzyrodzonejświątyni,wzniesionejjednakniewduszy,leczwniebie,przynosifragmentanonimowegopoematuooblężeniuJasnejGóry.Opisanotam„kościółwysokianidościgniony|Okiemniżadnąrękąurobiony”,któryzdobiąklejnotyoraz„zróżnychkamienidrogamozaika”ukazującascenychrystologiczne.Jegoołtarzjestmagicznymzwierciadłem,któryukazujepatrzącym„sprawyBoskie”13.Niesposóbstwierdzić,czyPiskorskiznałtenutwór,dow.XXpozostającywrękopi sie,aletrzebaprzyznać,żetaostatniametaforapasujedo układanychprzezniegokonceptównastaw,którewkonkretnymmomencieodbijająświatłoiodsłaniająprzedwi dzemukrytysens. WewstępnejczęścihomiliiPiskorskiegoznalazłosiękilkainteresującychuwagrzucającychświatłonaarchitektonicznepoglądykaznodziei,któryzawarłwniejinwokacjędoBogajakoNajwyższegoArchitekta–budowniczegoświata.Szczególnieciekawyjestzarysdziejówarchitektury sakralnej,wktórymuczonyzebrałprzykładywspaniałego ikosztownegourządzaniaświątyń. Kościoły,ołtarze,przybytkinaChwałęBogu,wystawiaćzarazodpoczątkuświatapobożniziemianiezwielkąusilnościąstaralisię[…]. TezaśmiejscanacześćBogui napomieszkaniemiędzyludźmijegonaznaczone,wystawione,wjakim uszanowaniu mieć, w jakich ozdobach wyśmienitych zachowywaćchcieli–jaśnietowPiśmieŚwiętymwi dzieć.JakubPatriarchaówkamień,naktórymzasypia jącBogawidział,DomemBoskimstraszliwymiBramą Niebieską z wielkim podziwieniem nazywa i zaraz naołtarzBogupoświęciwszyofiarynanimoddajemówiąc:Oquamterribilisestlocusiste!VerenonesthicaliudnisiDomusDeietPortaCaeli.MojżeszwziąwszydelineacjąodsamegoBoga,jakobogato,jakoozdobnieprzybytekArcePańskiejwystawia!Dawid,jakwielkiesummyzłota, srebraiinszychmetalównawszytekświatBoguBazylikę 7 RegiaSolis1702,k.D2r–Er.Zob.s.243–246.8 Piskorski 1691a, k.F4v. 9 Piskorski1706,s.1048.Piskorskiwspominaozwyczajurozdawa-niamedalipodczastakichuroczystości,dodając,że„ztychjedno[medalium]dostałomisięwidzieć”.Fragmenttenbłędnie–jaksię wydaje – zinterpretował Ludwik Kosicki (Kosicki1833,s. 9), sądząc,żetakimedalwybitozokazjibudowykościołaśw.Anny. 10 Możliwe,żezamiast„corporibus”woryginalebyło„cordibus”(alternatywnalekcjaoznaczonawwieluwydaniachkrytycznych,np.Augustinus1841,s.1475). 11 Papczyński1675. 12 von Firmian1707,s.10. 13 Zob.Kowalski2009,s.227–234.Zainformacjęotymutworzedziękuję prof. JackowiKowalskiemu. buduje,jakowszystekizwierzchuiwewnątrzzłotem wybornym,drogiemikamieniamiwszędziezdobi,dostatecznie to w Księgach Królewskichopisano. Tożi terazkiedypozburzonym kościele Salomonowym Chrystus nowe Jeruzalem miasto ono z Nieba zstępujące,jakopannędoślubuustrojoną,tunaziemi założył,wkościołachBoguwTrójcyŚwiętejJedynemu wystawionychznajdujesię.Pominąwszypierwszeone odKonstantynaWielkiegowystawione,takwRzymie jakokonstantynopolskieiinszepowszystkimświecie chrześcijańskimcudownieozdobione,nieoszacowanie bogatebazyliki,widziećlubonietakjasne,nietakwspa niałeidostatnieiwtejnaChwałęBogawTrójcyś.JedynegoiTrójceziemskiejSamotrzeciejAnnyS,przydzi siejszymkiermaszuwszystkimnapociechęotworzonej świątnicy.WielenaprzybytekPańskiwysypałludpra wowiernyBoski,złota,srebra,noszeniadrogiego;wiele Salomonnawystawienie,Zorobabeliinsinarestauracją pozrujnowaniuKościołaJerozolimskiego.AleituniemniejwniosłaszczodrobliwąrękąpobożnośćwszystkichDobrodziejówiżywychiumarłych,którzyjedynieukochawszyozdobęDomutegoBożego;Dilexidecoremetc.hojnąszczodrobliwościątemuryoświecili,cowszystko wskarbnicyonejwdzięcznychprzedBogiemzasługnawieczną nadgrodę złożyli izachowali. Niewspominamtuowychbożnic,przezludziBogaprawdziwego nie znających, czasudawniejszegowystawionych:owegoKościołaDianaeEphesinae,którycałestolatwszystkaAzjabudowała,owegowAlemaidziePersjiodAleksandraWielkiegowielkimubogaconegoiozdobionegoskarbami,którychciałzłupićbezbożnyAntiochus, aleć wnet sam łupem strasznejśmiercizostał;owegozboruwEgipcieJovisOlimpiiiinszych,interseptemmiraculazacudjedenświatawszystkiegopoczytanych:botonieKościoły,alejaskiniezbójców,jakoChrystuspowiedziałFecistispeluncamlatronum.[…]Totylkowkrótkąsummęzebrawszymówię,żetakprawowiernych kościoły, jako iniewiernychbożnice,zbory, wielkim kosztem, kiedyżkolwiekikędyżkolwiekwystawioneznajdowałysię,byłyzawszewzłoto,wsrebro i insze metale nieoszacowaniebogate,drogiemiklejnoty,misternącudownychfiguriobrazówrobotądo zadumieniawytwornieozdobne. Skądtakieargu-mentumaminoriadmaiusbiorę.Jeżelitematerialnekościoły,bożnice,zbory,któretobyłyisąOperamanuumhominum,rękiludzkiejdzieło,któredawnośćczasu,lada wszystkimnadewszytkoozdobniemabyćwystawiony! AbysięstałgodnymprzybytkiemStwórcyPanaZbawicielaswego1. Ówfragmentjestnietylkowskazaniemideowychpierwo wzorównowowzniesionejświątyni,aleteżzdecydowanąapologiąwspaniałejoprawyartystycznejmiejsckultu2.Coznamienne,dlaPiskorskiegowzorembogatejdekoracjikościołabyłynietylkoświątyniaSalomonaikonstantyńskiebazyliki,alerównieżświątyniepogańskie.Teostatnie krytykowałonzewzględunapoświęcenieichfałszywymbogom,alepodziwiałichwspaniałośćibogactwo,którebyłodopuszczalnymwzoremdlachrześcijańskiejsztukisa kralnej.Wydajesięwięc,żeceniłonwysokosztukęantycz ną,ajejarchitektonicznyjęzykuważałzawpełniaktualneźródłoformdlanowowznoszonychbudowli.Natomiastświątynia Salomona była jedynym wskazanym przezPis korskiegowzoremdladyspozycjikościoła. KościołaSalomonowegoczęśćjednabyłaSanctaSancto-rum,ponaszemuchórmniejszy,aliasSanctuarium,świąt nica,gdzieznajdowaćsiępowinnaArcaTestamenti,Taber-naculumfoederis,tojestzłożenieświątnościnajwiętszych.DrugaczęśćnazywałasięSancta,tojestchórwiększy. Ścianywszystkiejegoipodniebieszczerymzłotempo kryteiróżnemiobrazaminatymżezłocieozdobione3. WyobrażenieowyglądzietejbudowliczerpałonzapewnezpoczytnegodziełaJeronimadePradoiJuanaBautistyVillalpanda(il.429),októrymwspomniałwtestamencie4.RazemztraktatemSalomonadeBray5ugruntowałoonopogląd,żeźródełarchitekturynależyszukaćwPiśmieŚwiętym6,popularnyzarównoukatolików,jakiprotestantów.Świątynię jerozolimską jakopierwowzórarchitekturywskazywałteżJuanCaramuel,dowodząc,żesztukatazostałapodniesionadocałkowitejdoskonałościwEscorialu,zaprojektowanymgenialnąrękąFilipaII7.Kolejnym przykładem jest szósta księgaTempliVaticaniCarlaFontany,wktórejposzczególneaspektytytułowejbazyliki zostały porównanie do tegobiblijnegopierwowzoru,anajważniejszymznichbyłdlaautorakosztbudowy8.InnymmistycznympierwowzoremświątynijestdlaPiskorskiegoduszaludzka–„przybytekBoskiiprawdziwykościół duchowy”, na którego obicie „nietrzebatkanychzłotemszpaler,nietrzebaPotopuonego,któryZygmuntpierwszykrólPolski,kiedyinsikrólowieniezdobylisię wicher,wzburzeniepowietrza,ogieńpiorunowy,albo armataburząca,tażrękacotobudowała,zepsowaćmoże,toż rozumieć należy o nieśmiertelnym Boga na ziemi goszczącegodomu,ożywymkościeleBoskim,oczłe kunawyobrażenieipodobieństwoBoskie,nieludzką,alesamegoBogarękąwystawionym.Manustuafeceruntmeetplasmaveruntme:Opusmanuumtuarumnedespi- cias.Jakotenkościół,jakomówiębogato,chędogoiwe 1 Piskorski 1706, s. 1031–1033. 2 Zob. s. 201. 3 Piskorski 1706, s. 1036. 4 Libertestamentorum…,s.320,321. 5 de Bray1631. 6 Kalinowski1958,s.10;Małkiewicz1976a,s.40. 7 Caramuel 1678, traktatwstępny. 8 Zob. Fontana 1694, s. 431–449. 429. ŚwiątyniaJerozolimska,wgPrado,Villalpando1604 nato,onsamdrogozapłacił.Najdzieszwrękachtwoich, wsercutwoimdosyćwyśmieniteozdoby”,którymisą sakramenty,daryDuchaŚwiętego,przykazaniaBoskie ikościelneidobreuczynki9.ŹródłemtejkoncepcjijestmetaforaużytawefragmenciePierwszegoListuśw.Piotra(2,5),przytoczonegowewstępniedożywotaśw.Frontoniusza, który w tłumaczeniu Piskorskiego brzmi następująco:„[…]jużniezskórkozich,alezzłota,srebraiperełnajdroższychpostanowiłem budować kościółBoży,żebyśmyimy,jakożywekamienie,wybudowanibyli,naKościółduchowny,zuczynkówlepszych,postępującwChrystusieJezusiePanunaszym”10.Porównaniekościoładomiasta,wyrażonewkazaniuPiskorskiegojakometaforaNiebiańskiejJerozolimy,znalazło dopełnienie w pracy Buchowskiego, któryuzasadniłjeodstronypraktycznej,opisującwielkość placubudowynowejkolegiaty: Tantusquelapidumacervus,calcis,arena,optimatem peratae,copia,aquarumputei,accrescenteindiesaltius machina, trochlearum aliorumque mechanicorum in strumentorum beneficio sursum asportabatur, ut non iam ecclesia, sed quandam civitatem sanctam in terris Deoaltissimopraepararinonnulliopinaretur11. Takwielkistoskamieni,najlepiejprzygotowanezapasywapna ipiasku,dołyzwodą,przycodzieńrosnącymwyżejrusztowa- niu, unoszone w górę kołowrotami i innymi mechanicznymi przyrządami, wprawiły niektórych w mniemanie, że to już nie kościół się buduje, ale jakieś miasto święte na ziemi dla najwyższegoBoga. Wartośćdziałalnościarchitektonicznejjakometafizycznegoaktukreacjizostałanajdobitniejpodkreślonawkazaniu nadzieńśw.Klary,wktórymPiskorskinawiązałdokon cepcjiarchitekturyjakokoncepcjiStwórcy–pierwszego architekta. 9 Piskorski 1706, s. 1036–1047. 10 ŻywotyOjców1688,s.179. 11 Buchowski1703,k. D4v. PrzyszłoSynowiBoskiemuupodobanie,abybyłArchi tektemBudowniczym,jakoiOjciecjegowieczny,któryzniczegotakpięknąmachinęświatacudowniewystawił.IntelligasquiaexnihilofecitillaDeus.Mach.7.Dlaczego nietylkosięodzywa,żeprzykłademswegoOjcawniebie ustawicznie pracuje:Patermeus usque modo operatur etegooperor.Ionan:5.AleteżinaziemiOjcasobiemniemanego,którybyłBudowniczymprzysposabia.NonnehicestfabriFilius?AjakożsobiewtejzabawieIngenier poczynaSynBoski?Tak,jakodoskonałemuinartesuawkunszcieswoimnależyarchitektowibudowniczemu: który nim budynek jaki zacznie, wprzód abrys poda; modelus,aboobrazonejrzeczyzgotuje,wedługktórego jeżelisięupodobazamyślonąfabrykęstawia,jeżelisię tennieuda,inszyodrysuje,inakształtjegozamyślone dziełozaczynaikończy.Quisexvobisvolensaedificare,nonpriussedenscomputat?Luc.1412. ArchitektemrealizującymnaziemiBoskiprojektjestteżsamaKlara,którawedługBoskiego„modeluszu”wzniosła zcnótzakonnychduchowąNiebiańskąJerozolimę,któregonajwiększąozdobąilampąjestBaranek13. WątekChrystusaarchitekta,zakładającegonaziemi NowąJerozolimę„wedługabrysumiastaonegoNiebieskiegowkwadratwystawionego”,pojawiasięteżwkazaniu wygłoszonymdlalwowskichbrygidek.Jegobohateremjestśw.Andrzej,który–jakojedenzdwóchparbracipowołanychnaapostołów–zostałprzezPiskorskiegoporównany dopierwszegozczterechkamieniwęgielnych,naktórych ChrystuszałożyłswojeKrólestwo14.KoncepcjaBogajako pierwszegoinajdoskonalszegoarchitektaprzejawiasięteżwopisachdziełnatury,przedstawianychprzezPiskorskiegojakopierwowzorybudowliwznoszonychprzezczłowieka15.Wyrażone w nich przeświadczenie, że architektura naśla dujenaturę,byłopowszechneww.XVIIiXVIII16. 12 Piskorski 1706, s. 795–796. 13 Piskorski 1706, s. 805–806. 14 Piskorski 1706, s. 958–960. 15 Zob. s. 251. 16 Zob. Małkiewicz 1976a, s. 41. Zachętadobogategozdobieniaświątyniorazkrótkasyntezadziejówarchitekturysakralnejstanowiłynaturalny konceptdlamowyuświetniającejbudowęnowegokościoła.WypowiedźPiskorskiegowartozestawićzkazaniemdominikaninaStanisława Ormińskiego, wygłoszonympodczasuroczystościpołożeniakamieniawęgielnegopod nowąkolegiatę,osnutymwokółtychdwóchwątków,któremogłobyćdlaPiskorskiegoźródłeminspiracjiizapewne wyrażałabliskiemupoglądy.Dominikaninwyszedłod sparafrazowanegocytatuzKsięgiJeremiasza1,interpre tującgojakozachętędowznoszeniabogatozdobionychkościołówipodającprzykładydowodzące,żetaczynnośćpodobasięBogu,ułożonewkrótkizarysdziejówarchi tekturysakralnej.ZaczynasięonodEnosza,wnukaAda ma,który„wystawiłpewnebudynki,doktórychsięzgro madziłoadamowepotomstwonacześćichwałęImieniaPańskiego”.Popotopiewzoremdlakształtowaniaświątyństałsięołtarz,naktórymzłożyłofiaręNoe,gdyżwedługOrmińskiego„templumnihilaliudest,quamlocusaltarisDivinoCultuideputatus,wktórymBógWszechmogącywielkąmakomplacencją”.Kolejnąważnąświątyniąbył PrzybytekwzniesionyprzezMojżesza„wedługabrysuodBogadanego”,doktórego„Panzstąpiłwjasnejchwale”.TęostatniąwzmiankędominikaninobjaśniłcytatemzJózefaFlawiusza,wyrażającympochwałębogatejarchi tektury sakralnej: „Ostendit Se Deus gavisum in operibusHebraeorumetnonfrustralaborasseeosinpulchritudineaedificii.ChciałtymprocederempokazaćBógWszech mogący,jakomusąwdzięczneodludzipodobnychKo ścioływystawione”.Ormińskiprzypomniałteżopisane wKsiędzeZachariaszaspotkanieprorokazaniołem,który„wpostaciarchitektalubomularzazsznuremidącego[…]szedłdoMiastaHieruzalemwymierzaćidelineować miejscanaKościółBoży”.Dominikaninzinterpretowałów fragment,powołującsięnapismaśredniowiecznegomistykabenedyktyńskiegoRupertazDeutzorazjezuickiego kaznodzieiSebastianaBarradasazLizbony.Wedługpierw szego„dlategosięaniołowieokołobudynkukościołatakochotniekręcili,żeludziomtakwysokiejprzedBogiemzasługi pobożniezazdrościli”.Drugi pisarz stwierdził,iż dlategosięaniołowie,ilearchitektowie,niewzwierzęcej, niewludzkiejpostaci,alewwłasnejpokazowali,abyznać dali, jako ozdobne budować Kościoły BoguWszech[mogącemu]zdasięnieludzkieleczanielskiedzieło:Tamillustreacmagnumest,templaDeoaedificare,acerigerem utpotiusvideaturopusangelorumquamhominum. Ormińskizachęcałteżwiernychdoofiarnościnarzeczbu dowanejświątyni,przypominając,żeMojżesz„odebrawszyabrysikonterfektarkiodBogaWszech[mogącego]publi kowałigłosiłnatodziełoskładkędobrowolną,abyktocomiałtodał”,atakżewyjaśniającwedługOrygenesa,iżBóg chciałwykonaniaarkizeskładekpospólstwa,„abysięstałdłużnikiemnietylkobogatym,aleiubogim”.Ormiński zakończyłkazaniepodkreśleniemsymbolikitrynitarnejkościoła,dedykowanegośw.Annieorazjejpotomstwujakotrójcystworzonej.PrzypomniałteżtrzechJanów–króla Sobieskiego,biskupaMałachowskiegoirektoraMichalskiego,podktórychrządamirozpoczętobudowę,zewzględunaznaczenieimieniaporównującichdotrzechGracji,orazzwróciłuwagęnapotrójnąnazwębudowli,określanej jakotemplum(„asacrificiis”),ecclesia(„metonymice,odzgromadzeniawiernych”)ibasilica(co„zgreckiegowykłada sięrezydencja”).Wedługkaznodziei kościół, który miałdotychczasdwapierwszetytuły,dostanietrzeci,kie dywkrótkimczasiezostanierezydencjąkanonizowanegoJanaKantego2. 1„EcceegoconverteramconversionemtabernaculorumIacob,aedificabitur Civitas in excelso et templum iuxta ordinem suumfundabitur, erunt filii eius sicut a principio et caetus eius co- rammepermanebit,multiplicaboeosetnonminuenturetglo- rificabo eos” (Ormiński 1689, k.Ar).Cytat został podpisany jako„Hierem.30,18”,wrzeczywistościjesttojednakparafrazafragmentów tego i dwóch następnychwersów,ze zmianąsłów dotyczącychświątyniwmiejsceoryginalnego„arxinlocosuo fundabitur”. 2 Ormiński1689. DOCTOR ET DUCTOR. POZYCJA W ŚRODOWISKU ARTYSTYCZNYM KarieraSebastianaPiskorskiegorozwijałasiędziękipo mocymożnychprotektorów.PierwszymznichbyłprawdopodobniewujiwielokrotnyrektorUniwersytetuKrakowskiegoWojciechŁańcucki,sprawującynadnimopiekęwczasiestudiów.Poichukończeniumłodydoktorsłużyłtrzem skoligaconym rodom, które odgrywały szczególną rolęwżyciupolitycznymikulturalnym.Choćjegozaanga żowanienadworachuchwytnejestjedyniewcharakterzenauczycieladomowego,tomożnaprzypuszczać,żesta nowiłoteżokazjędouczestnictwawprowadzonymtam życiukulturalnyminawiązaniakontaktówzniektórymi artystami.Piskorskimógłteżprzyokazjizapoznaćsięzokolicznościamipodejmowaniainicjatywartystycznych, a nawet zaszczepić u swoich wychowanków przekonanie o wartości takichdziałań. Fundacjami interesujących dzieł sztuki sakralnej wsławiłosięwieluczłonkówrodzinySzembeków.Franciszek,któryzaangażowałPiskorskiegojakonauczycieladomowegodlasynów,był głównym sponsorem budowykrakowskiego kościołaReformatów3(il.430),zaśwpodzięcezauzdro wieniezbudowałiuposażyłkościółwZielenicach.Wr.1691 konsekrowałgojegosynMichał,którywcześniejsprawił ołtarzgłówny(il.384)iorganydokościoławKsiążuWiel kim,gdziebyłproboszczem4.BratMichałaiwychowanek Piskorskiego, Stanisław, będąc sufraganem krakowskimzleciłwr.1692wykonanienowejaranżacjiwnętrzaKomory Klejnotowej krakowskiego Arcybractwa Miłosierdzia5(il.431).Wspierałteżbudowękościołaśw.Anny6, aokreślonyprzezBuchowskiegojako„magnoruminre publicameritorumsenator,ingensdevotionisacpietatisexemplar”28VII1699odprawiłpierwsząuroczystąmszę wczęściowoukończonejświątyni7.Późniejjakoarcybis kupgnieźnieńskiwspierałbudowękościołów,atakżedbałoozdobęgrobówswoichświętychpoprzedników–WojciechawGnieźnie8iBogumiławUniejowie9. ZSzembekamizwiązanybyłteżbiskupkrakowskiJanMałachowski,przedwstąpieniemdostanuduchownegożo natywMagdaleną,stryjecznąsiostrąFranciszkaSzembeka. ÓwfundatorkościołaWizytek(il.16)byłteżnajwiększymdobrodziejembudowykolegiatyśw.Anny,coPiskorski podkreśliłwkazaniuwygłoszonymnajegopogrzebie: Lapis de parietekościoła ś. Annyclamabit, vox clamantis b.JanKanty,głosićbędziewwiecznelataobfitadobro czynnośćKsiążęciaBiskupa,JanaWielkiego;iinszepialocaIoannemEleemosynarium,fundatora,dobrodziejawiecznie opowiadaćbędą10. DziałalnośćbudowlanąnadużąskalęprowadziliteżRadziwiłłowie,podejmującywswoichlitewskichdobrachliczne fundacje sakralne. Zatrudniający Piskorskiego Mi chał Kazimierz ufundował kościoły Benedyktynów i DominikanówwNieświeżu,atakżeReformatówwBiałej(il.432)–wspólniezżonąKatarzynązSobieskich,którapo jego śmierci czuwała nad przekształceniem tamtejszej fary11.IchsynKarolStanisław,wychowanekPiskorskiego, wzbogaciłmiastookościółBazylianówiszpitalprowadzonyprzezszarytki,atakżewsparłliczneinneświątynierzymsko i greckokatolickie12. Szczególnie interesującawydaje 3 Pasiecznik 1978, s. 72, 73. 4 Wiśniewski 1917, s. 75, 83, 281, 283. 5 Pasteczka2005,s.69. 6 Zob s.52. 7 Buchowski1703,k.K3r;RationesPerceptorum…,s.22. 8 Link-Lenczowski2013,s.119. 9 Blaschke 2013, s. 166. 10 Piskorski 1699, k.Cr. 11 Jaroszuk1987,s.298;Katalogzabytków2006,s.6,14. 12 Rachuba 1987, s. 246, 247. 430. Kraków,kościółRefor-matów,fot. M.Kurzej 431. Kraków,Arcybractwo Miłosierdzia, Komora Klejnotowa, fot. M.Kurzej siędziałalnośćKatarzyny,któram.in.sprawiłatrumnęPiotraSkargi1,aPiskorskiemuumożliwiławydanieprzekładużywotówOjcówPustyni2.Wdedykacjitegodziełauczonyporównałjejsynów,aswoichuczniów,dokolumnwystawionych na granicy państwa przezBolesławaChrobrego,jąsamązaś–dopustelniczki,którago„poskończeniunależytych nauk wspomnionychJaśnieOświeconychKsiążątIchmościPP.moich,zPałacuPańskiegonatęPustynią,jakobyzaArsenimaboEwagrym,WielkaMelaniaobróciła”3.Wyrazemwdzięcznościdladobrodziejkijestteżmowa,którąPiskorskijakorektoruniwersytetupoleciłwygłosićpodczasegzekwiiodprawionychzajejduszęwkościeleśw.Anny.Zostałaonawydanadrukiemwrazzpanegirykiemjegoautorstwaikrótkimtekstemsławiącymzasługizmarłej,wktórymwspomnianom.in.jejpobożność,polegającąnalekturzeświętychksiągiodbyciupielgrzymekdoRzymuorazdoGrobuBożego(zapewnewJerozolimie),aleteżnaufundowaniukościołaiklasztoruwBiałej.NaznakniegasnącejmiłościdoUkrzyżowanegoChrystusaofiarowałaonawiecznąlampędokatedrykrakowskiej4.Najwybitniejszymfundatoremdziełsztuki,zktórymzetknąłsięPiskorski,byłoczywiściesamJanIII,dlaktóregopracowałjakopreceptorkrólewiczówJakubaiAleksandra,atakżesekretarzikaznodzieja.Zjawiskokrólewskiegomecenatu,jakojednoznajciekawszychwkulturzepolskiej 2.połowyw.XVII,byłojużtematemlicznychopracowań5.ZnanesąteżzwiązkiwładcyzUniwersytetemKrakowskim, 1 Chrościcki 1973, s. 164, 165. 2 Zob. s. 246. 3 ŻywotyOjców1688,s.nlb. 4 Exequiaesolennes1694,k.Dr–Dv.NatematinnychpośmiertnychlaudacjiKatarzynyzSobieskichipamięcioniejzob.Pietrzak 2012. 5 Zob.np.Fijałkowski1977;Fijałkowski1983;Wójcik1983,s.385– 388; Targosz 1991. którego był absolwentem6. Podczas studiówSobieskizaprzyjaźniłsięzkilkomaprofesorami–szczególnieJanemRachtamowiczemCynerskimiWojciechemDąbrowskim,którymiałprzepowiedziećjegokoronację.Studiującwokresienasilonegosporuzjezuitami,miałteżokazjędobrzepoznaćstanowiskouczelni,któreprzynajmniejczęściowo podzielał7. Był równieżprzychylnyakademiijako władca, nadając i potwierdzając jejprzywileje8,aleteżprzyznającpensjęniewidomemupoecieStanisławowiBieżanowskiemu9, lub zaszczycając swąobecnościąuroczystośćpromocjinawydzialeteologicznym27I168410.Wyrazem sympatii krakowskich profesorówdokrólabyłyofiarowanemulicznepanegiryki11,atakżededykacjepracnaukowych.Charakterystycznymprzykłademjestrozprawa królewskiego lekarzaJanaDominikaZajączkowica,którystwierdził,żekról,będącyniegdyśszczepemakademii,stałsięterazjejojcem12.Interesującajestteżkwestia doktorska zlecona przezPiskorskiegoAndrzejowiKrupeckiemu,dotyczącaprawaazyluprzysługującegoprzestępcomchroniącymsięwkościołach.Wewstępieautorwyraziłwdzięcznośćwładcyzawsparciebudowykolegiatyuniwersyteckiejizłożeniewnimtrofeówzdo bytych na Turkach: OriginemquidemnostramDivisJagellonibus,sedpro tectionemetconservationem,Tibi,oRexdebemus,qui nontantumMusarumNostrarumSdesMaiestatisTuaedignitatione protegis, sed Aras etiam Divum etaedes S. AnnaeetIoannisCantii,TuaRegiamunificentiaeru deribussuisinaltumerigis,aureisquetriumphorumTuorum exornasmonumentis13. Początki zawdzięczamy Boskim Jagiellonom, ale opiekę i utrzy-manieTobie,okrólu,którynietylkochroniszsiedzibęnaszych MuzpowagąTwojegoMajestatu,lecztakżeołtarzeświętychiprzybytekśw. AnnywznosiszwgóręzichruinTwojąkrólew- skąhojnościąizdobiszzłotymipamiątkamiTwoichzwycięstw. PochwałąkrólajakoobrońcyidobroczyńcyKościołajest teżwydanaztejsamejokazjiobszernamowaJanaTomaszaJózefowicza, którą wzbogacają liczne odniesienia historycz ne14,czyteżmowawygłoszonaprzezAndrzejaBuchowskiegopodczasegzekwiizazmarłegokróla,poprzedzającychkoronację następcy (13IX1697)15. 6 Zob. Przyboś 1964, s. 328–330. 7 Komasara 1982, s. 22–27. 8 Targosz 1991, s. 25. 9 Komasara 1982, s.51. 10 AnnalesFundationisPetricianae…,k.196. 11 Zob. Komasara 1982, s. 37–40. 12 Targosz 1991, s. 247. 13 Krupecki 1692, k.A2v. 14 Józefowicz1692. 15 Buchowski1697. Do najciekawszych wyrazów przywiązania uniwersy tetudorodzinykrólewskiejnależyrozprawaPiskorskiego olegalnymdziedziczeniu.Zostałapoprzedzonadedykacją dlaJerzegoiKarolaRadziwiłłówizakończonaobszerny mi podziękowaniami. W kontekście stosownej do tematu prawniczejmetaforykiskierowanojedoWiecznegoOjca,któryzechciałprawemadopcjiprzygarnąćswojedzieciiuczynićjeswymidziedzicami,awspółdziedzicamiChrystusa,atakżedoMatkiBoskiej–władczyniniebaiziemi, będącejtronemSłońcaSprawiedliwościiadwokatemlu dziprzedOjcem.DalejwspomnianoJanaKantego–najwyższegoobrońcęuczelni,patronakrólestwaiojca,który wezwałJanaIIIdoprawowitegonastępstwaswegoimieniaibędziemupomagałwwalcezpoganami.Potekścieautorzamieściłzgrabnypeanopiewającyzwycięstwawładcy, rozpoczynając odstrofy Regum Ioannes Maxime, Maxime Heroum Ioannes! Odrysiae Tuum Pallent ad Umbonem, laboresOcciduos agitantque Lunae16. Janie, z królów największy, największy Z bohaterów!Turcybledną przedtarczą Twoją, porzucając zbrodnie Księżyca mordercze. PoprzedstawieniurozprawyPiskorskiwygłosiłteżmowędokrólewiczaJakuba,którązamieszczononakońcutekstu,atakżewydanoosobno17.Opróczogólnychpochwał dlawładcy,obecnegoprzywygłoszeniumowykrólewicza AleksandraorazsamegoJakuba,któryuczestniczyłwzwy cięstwachnadTurkami,zawieraonaszczegółowąlaudację umiejętnościkrólewicza: Quidquid in Musarum domo humanitatis, elegantiae, suavitatis,reconditumservavitaugurApollo;apisMa tinaemore,modoquegratacarpentisthyma,perlaborem, parvus,vastopectorehausisti.QuocumqueSophorum dogmata,ultrasecretioraNaturae,sublimiumcontem plationererum,mentemelevant,propiusaccessisti.Pro fundioriMathematumspeculationiimmersus,universa,quaeSago,quaeTogaemomentumfaciunt,mirafacilitate,inhabitumoperanditraduxisti18. Wszystko,cozukrytejwdomuMuzkultury,wytwornościsło- dyczyzachowałwieszczyApollo,wdychałeśpełnąpiersią,gdy byłeśmały,nibypszczoła,którazbieranałąkachwdzięczneza-pachyziół.Zbliżyłeśsiędowszystkiego,cokolwiekprawdymę- drcówwynosząumysłem,przezrozważaniewyniosłychrzeczy, nad tajemnice natury. Zanurzony w głębszych spekulacjachnaukowych, wszystkie, które poruszają czypłaszczemczy togą,zprzedziwnąłatwościąwprowadziłeśwsposóbpostępowania. MowatamiałaoczywiścieprzedstawićJakubajakodziedzi cawszystkichcnótojca,alebyłateżpożegnaniemuczniów przezpreceptora,któryodchodziłzesłużbydworskiej,by powrócić nauniwersytet. WyrazyoddaniarodziniekrólewskiejmożnateżznaleźćwinnychpublikacjachPiskorskiego.Sąoneszczególnie licznewKwieciużywotabł.Salomei,którezadedykowałonTeresieKunegundzieSobieskiejwdniuweselajejstarszegobrataJakuba.Samegowładcęprofesorupamiętniłwkaplicyjegopatronaorazwopisiebeatyfikacjiklaryski.ZbieżnośćterminutejuroczystościzdotarciemdoKra kowainformacjiozwycięstwiepodChocimiemuznanoza znak Opatrzności, która wybrała triumfującego wodzanakrólainadałasensniedawnejśmierciMichała,któryustąpiłwielkiemunastępcy19. RysująckontekstdziałalnościPiskorskiego,trzebateżwspomniećoinnychkrakowskichuczonychzaangażowanychwprzedsięwzięciaartystyczne.NauwagęzasługujezwłaszczaAndrzejBuchowski,twórcawielokrotnieprzywoływanejmonografiikościołaśw.Anny,którejtreśćwskazuje,żeautorbyłbliskozwiązanyzPiskorskim.Przyszłymatematykurodziłsięwr.1662naWarmiiipoczątkowokształciłwkolegiumjezuickimwReszlu.Wr.1684ukończyłstudianawydzialefilozoficznymUniwersytetuKrakowskiego,anastępniepodjąłtamwykładyzgeografii.Wl.1690–1691uczyłwSzkołachNowodworskich,anastępniedor.1694podróżowałpoEuropiejakoprywatnynauczyciel Andrzeja Złotnickiego.Popowrocieuzyskałtytuł geometry przysięgłego i zacząłprowadzićwykładyztejdziedziny,awr.1705zostałprofesoremretoryki.Częstoprzerywałdydaktykę,zapewnewzwiązkuzpracamiwterenie,wśródktórychbyłokierowaniepracamifortyfikacyjnyminaPodolu,nazleceniehetmanaStanisławaJabłonowskiego.Byłkanonikiemkolegiatyśw.AnnyiproboszczemwPobiedrzu(obecniePaszkówka);zmarłwr.170920.Głównymźródłeminformacjinatematjegokarieryjest „projektrysowanywśmiertelnympopiele”,wygłoszonyna pogrzebieprofesora8VII1709przezJanaŁopuszańskiego.Utwórten,podobniejakodwalatawcześniejszypanegiryk, którymSamuelJanPodgórskipożegnałPiskorskiego,wpisu jesięwinteresującąkonwencjękonceptualnychnekrologów nawiązującychdoprofiluzainteresowańzmarłegoprofesora: SumecircinosMathesis,Eloquentiapennas,|virtutisideam,meritorumtypumexpressura.|Ducendae suntincinerelineae;|quasolimprobitatisstudium 432. Biała, kościółRefor-matów,fot. M.Kurzej 16 Piskorski 1683a, k.D3v–D4r. 17 Piskorski 1683b;Annales Fundationis Petricianae…, k. 194v. 18Piskorski1683b,k.A3r,A3v. 19 Piskorski1691a,k.A2r,A2v,G3v.Ir. 20 Łopuszański1709;Barycz1937;Oracki1984,s.30;Stoksik2013, 90, 91. pulcherrimispassibusdiduxit.|Invidafatasepul chralesaddidereumbras,|utNominismagnitudo appareat,|etadpullatumcoloremillustriselucescat claritatis.|Utviveredicaspostobitummagnaopera,|formamnetemerequaesieris,|ubifigurammeritorumsubstituitcalamus.|Sineomnivenustatequidem describitvirtutem,|quiainpulveremortuali.|Appage cumpencilloApelles!|Coloribusdistinguinonamantrectefacta1. Zbierz cyrkle Nauko, a pióra Wymowo, | mające wyrazić wzórcnotyiodbiciezasług.|Docieniatrzebaodprowadzić linie,|któreniegdyśumiłowanieuczciwościrozprowadziło najpiękniejszymi szlakami. |Trzebadodać zazdrosne losy i grobowe cienie, | żeby objawiła się wielkość Imienia | i przy kolorze żałobnym zajaśniała światłość. | Powiedział- byś,żepośmierciwielkiedziełażyją,|niełatwopytałbyśo kształt tam, | gdzie posąg zasług zastąpiło pióro. | Opisze cnotę bez żadnego piękna, | bo na śmiertelnym popiele. | Przecz stąd Apellesie z twym pędzlem! | Dobre czyny nie lubią wyróżniać siękolorami. WśródszczególnychprzymiotówBuchowskiegoŁopuszań ski wymienił erudycję, pogłębianą dzięki podróżom orazznajomościłaciny,greki,niemieckiego,włoskiego ifrancus kurucami4.PotemprofesoruczciłślubjegosynaJózefa AndrzejazElżbietąPalocsay5iwspólniezestudiującymwKrakowieJanemPiotremJoannellimuświetniłkoronację JózefaIHabsburganakrólaWęgier6.Łopuszańskiwspo mniałteżopracachnaPodoluiksiążcezzakresugeografii, która zapewne pozostała wrękopisie: Amagno,ExercituumRegniDuce|Jabłonovio,|adurbesfortificandas,|magnisinPodoliampraemis evocatus,|firmassetperennitatipropugnacula;|nisi Eumsuccedaneacalamitaspraecucurisset.|Sicab Andreaoppidisfortitudoexigebatur,|quisolida eruditioneRegnumsapientiaefirmabat.|Nesepro fundapossentcaperemonumenta,|potuitprotensasPodoliaemensurariterras.|Errasti,iammensusest, inedendoGeographiaevoluminae|inquoperennitatissuaemilleformavitfiguras7. Przez hetmana wielkiego | Jabłonowskiego | do fortyfi- kowania miast | wezwany na Podole z wielką nagrodą. | Umocniłby szańce na wieczność, | gdyby Go nie ubie- gła następująca klęska. |Takdoglądał dzielności miast Andrzej, | który rzetelną nauką umacniał królestwo mądrości. | Nie mógł sobie zapewnić rozległej pamiątki,| leczzdołałzmierzyćszerokieziemiePodola?|Nieprawda; określił w tomie Geografii, który ma byćwydany,| gdzie ukształtował tysiąc figur swojejwieczności. 433. Kraków,sposóbobliczania powierzchni na przykładziewyspy kiego.Geometrabyłteżautorempanegirykówpisanychku czciwładcówimożnych2.Dociekawszychnależąutwory sławiąceprzedstawicieliosiadłejnaWęgrzechrodzinyJo Łopuszańskiodnotowałrównieżsympatięiuznanie,jakiezmarłyzdobyłuinnychwybitnychakademików,wspominając oficjała krakowskiego RemigiuszaSuszyckiegoorazrektorów Piotra Praczlewica iSebastianaPiskorskiego8.Wyrazemsympatiigeometrydotegoostatniegojestkrótkakwestiaowielkościpowierzchnipłaskich,wydanazokazjiprzyjęciadoKolegiumWiększego.Nakarcietytułowejwspomniano,żebroszuraukazałasiępodjegoauspicjami,jakoówczesnegorektora,asposóbobliczaniapowierzchni,którejbokówniemożnabezpośredniozmierzyć,zilustrowanorycinąprzedstawiającąwyspęzkrakowskimkościołemśw.Sebastiana9(il.433).Buchowskipopisałsięswoimiumiejętnościamigeodezyjnymiwmonografiikościołaśw. Anny,ilustrując ją drzeworytamizeschematycznymrzutemkościoła(il.434)orazplanemKrakowaiKazimierza(il.435),któryprzewyższawiększośćwcześniejszychprecyzjąorazdokładnością.Jegoskala,wynoszącaokoło1:1500010zostałazaburzonaprzezpominięcie św. Sebastiana, wgBuchowski1699 annellich.Wr.1684Buchowskipożegnałmowąpogrze bowązmarłegowKrakowieSylwestraJoanellego3,którywsławiłsięnieudanąobronązamkuniedzickiegoprzed 1 Łopuszański 1709, k.Av. 2 Łopuszański 1709, k. A2v,Bv. 3 Buchowski1684. 4 Wydarzeniatezostałyopisanewkroniceuniwersyteckiej(An-nales Fundationis Petricianae…, k.149v–150v). 5 Buchowski1685. 6 Angyal 1969, s. 204. 7 Łopuszański 1709, k.B2r,B2v. 8 Łopuszański 1709, k.B2v. 9 Buchowski1699. 10 Zob.Stoksik2013,s.153. StradomiaizmniejszenieczęściukazującejKazimierz,co wynikałozapewnezchęcizmieszczeniacałościnajednejstronie.UmiejętnościmierniczeiinżynieryjneBuchowskiegomogłybyćteżprzydatnewczasiebudowykościoła,niemajednakdowodów,żeznichwtedykorzystano. Wśródwspółfundatorówkościołaśw.Annynaszcze gólnąuwagęzasługujePiotrStanisławOrłowski,kolegaPiskorskiegozestudiów,razemznimpromowanynadoktora filozofii11, a także znajomy ksieni sądeckiej KonstancjiJordanówny,którejwr.1696ofiarował„invimboniaffectus” relikwiejejpatronki12.JakodoktorobojgaprawOrłowskibyłaudytoremgeneralnymbiskupówMałachowskiegoiDenhoffawrandzeprotonotariuszaapostolskiego,atakżekanonikiemkatedralnymkrakowskimorazprepozytem ioficjałemtarnowskim.Zmarł10I1708wwieku67lat13 nazarazę,awnastępnymrokuzostałuczczonyprzezSa muelaJanaPodgórskiegopanegirykiem,dokładniejpre zentującymniektórezjegozasług.Ważnemiejscewśródnichzajęłyliczneofiaryifundacjedlaróżnychkościołów,łączniezkolegiatąśw.Anny,wktórejufundowałkaplicęswojego patrona14.Szczególneznaczenie miało pozyskanieodpapieżaInnocentegoXIIlicznychrelikwii,wrazzca łymciałemśw.Felicysyma,któreOrłowskiprzekazałdo kolegiatywTarnowie.Wydarzenietozostałowspomniane wraz z ciekawym uzasadnieniem ich nadprzyrodzonej wartości dlaojczyzny: Martyre.|Totushicetintegercumsignaculotriumphi sui,authentico,|inPoloniamtransirevoluitcumam plissimocomitatuHeroum|utpraemeditatamamalevolisinfe[li]citatemamovisset.|SicPetrusCrania,Brachia,Cruraetaliainsigniora|quadragintatriumMartyrumLipsana|S.Felicissimoconiungipostulavit, | ut tantis culminibus subnixa Patria firmior stetisset15. Kości świętych są murami królestw,|skarbcem łask,ucieczką i osłoną.| Piotr sprowadził zarazem majątek i ozdobę. | Nieszczęsna Polska, | nie raz dotknięta burzami Przeznaczenia. | Za pośrednictwem Piotra zyskała naj- wyższe szczęście | w świętym Felicysymie Męczenniku. | On cały izupełny,z certyfikatem zaświadczającym o jego zwycięstwie, | zechciał się udać do Polski z największym orszakiembohaterów,| żeby usunąć nieszczęśliwośćzapla- nowaną przezwrogów.|TakPiotr czaszki, ramiona, nogi i inne znaczniejsze | relikwie czterdziestu trzech męczen- ników | zapragnął dołączyć do Felicysyma, | żeby wsparta takimi szczytami Ojczyzna stanęłapewniej. SporomiejscazajęłowyliczenieinnychdarówOrłowskiegodlakolegiatytarnowskiej,którewartoprzytoczyćnietylkojakoświadectwozaangażowaniaprofesorawkwestieartystyczne,aleteż–mimopoetyckiegocharakteruopisu16–jakonieznanyprzyczynekdodziejówwyposażenia tegokościoła.Wedługpanegirystywyliczoneprzedmioty 434. Kraków,kościółśw. Anny,plan, wg Buchowski 1703 435. Plan KrakowaiKazimierza, wg Buchowski 1703 OssasanctorumsuntmuriRegnorum,|Thesaurus gratiarum,asylumetmunimen.|UtrumqueadduxitPetrusetdecusetpraedium.|InfelixPolonia,|nonuniusNemesisturbidinibusagitata,|mediantePetrosummamacqusieratfelicitatem|inSanctoFelicissimo 11 Piskorski1664a,k.G. 12 Inventariumbonorum…,s.637(doksięgiwpisanoautentykre- likwiizadnotacjąoichofiarowaniuprzezOrłowskiego). 13 Wedługepitafium w kolegiacie (obecnie katedrze) tarnowskiej. 14Podgórski1709,k.E2v,F2r. 15 Podgórski1709,k.D2r,D2v.Wzbliżonymczasietensampa- pież ofiarował prymasowi Michałowi Radziejowskiemu reli-kwieśw.Felicysymy,któreznajdująsięwwarszawskimkościeleśw.Krzyża(natemattychostatnichzob.Mączyński2003,s.490).Wr.1706kapitułatarnowskazdecydowałaobudowiekaplicyŚwiętychRelikwii,którąwr.1712wzniesiononadzakrystią„nakształtisposóbkaplicyśw.JackawKrakowie”,aurządzonodo- pierowlatach30.Wr.1780połączonoobawnętrza,awr.1826 kaplicęostateczniezlikwidowanowłączającjąwobrębnawybocznej(Herzig1900,s.98,100,151). 16 Metaforycznienależyrozumiećnp.wzmiankęoracjonale,któramożesięodnosićnp.dopektorału. będąnieustannieświecićblaskiemherbowejgwiazdyofiarodawcy. SplendoreiusinapparatudecorisDei,|utluxeritin deficiens.|Coccum,purpurametbyssum,|inephodtunicellarum,insuperhumeraliaoperepolymitoorna ta,|aurumgemmasqueintiarasetrationalecongessithicAaron.|Augustumhocliberalitatisdecus|fulcit etornat,virgapastoritiaponderosior,|principibusmetallis,arte,cummyrotheciisspeciosa.|Quidquidantistitemetaramriteetapprimeornat,|auxit,tulitetobtulitNuminiOrłovius.|Hierothecamaximum inparvosacrametalitercomplexura,|fulgoreauriet argenti,opulentanitebit.|Monstratoriumnovum,cariscimeliisornandum,|monstrabitinSS.Synaxinpietatem,inSponsamamorem.|NonunoarrhabonesubarrhataSponsahaec,|solemnemliberalitatemOr łoviideclarabit;|dumSanctaSanctorum,EiusSponsiPraepositi,ingredientur.|Sacramonilia,geminae Crucisaureae,|quotlapidibuspretiosismicant,|totcharitatisEiuscarbunculosetadamantesdesignant.|Lipsanothecaeargenteae,|proservandisetexpo nendisreliquiis|BB.IoannisCantiietCunegundis,|candoremlucisaeternaepromittunt.|S.CarolusBoromaeus,sacellipatronus.|SS.HospitibusRomanis, Poloniasospitantibus|affabrefactosloculos|inobten tuCaelitislocigratificatur.|Christusdeniqueipse,| iniconesuaeburneaimmobilitercollocatus,|noninimagine,sedfacieadfaciem|sevisendumPetromon strabit.|MonstrabitseetPhidiaeSeraphico,Węgrzynovio,|quiAntoniiThaumaturginomen,forteetspi ritunactus,|planemicarulumartisinfiguraCrucifixi exhibuit,|sicutinaliismanufactisetoraculisscripto rumexhibet.|Nondumhabescolumnamterminalem calame,|inOrłovianismunificentiaemonumentis.|Incandelarisargenteis|lucebunt,ardebuntquelucernaecharitatis.|Horologiumdirectionidevotionisaccomodum,|nonhoras,sedannosaeternos,|unacummusicaliinstrumentosonabit1. Jej blask jest w wyposażeniu chwały Bożej, | żeby światło było niewyczerpane. | Szkarłat, purpurę i batyst | w efo- dach dalmatyk, w stułach, ozdobionych techniką wielo- raką, | złoto i kamienie w infułach i pektorale zebrał ten Aaron. |Towspaniałe piękno hojności | ozdabia i wspiera cięższalaskapasterska|wspaniałacenniejszymimetalami, sztuką wraz z puszką na kadzidło, | cokolwiek właściwie i niezwykle zdobi kapłana i ołtarz, | pomnożył, przyniósł i ofiarował Bóstwu Orłowski. | Święta skrzynia, sakra- mentalnie zawierająca największe w małym, | blaskiem srebra i złota wzbogacona zalśni. | Nowa monstrancja, po ozdobieniu drogimi skarbami, | pokażepobożność 1 Podgórski 1709, k. Ev, E2r. do św. Zebrania i miłość do oblubienicy. | Niejednym zadatkiem uposażona ta oblubienica, | będzie świadczyć o wielkiej hojności Orłowskiego; | tak długo jak będą postępowaćświęteświętychtegoprepozytaoblubień-ca.| Podwójne złote święte naszyjniki krzyża, | iloma kamieniami cennymi błyszczą, | tyloma odznaczają dia- menty i brylanty jego miłości. | Relikwiarze srebrne, | do przechowywania i wystawiania szczątków | świętych Jana Kantego i Kingi | przekazują jasność wiecznego światła. | Święty Karol Boromeusz, patron kaplicy, | świętych gości rzymskichwspierającychPolskę|obdarzyłartystyczniewy- konanymi trumnami | do zajęcia miejsca Niebiańskiego. | WreszcieisamChrystus,|wswoimprzedstawieniuzkości słoniowej nieruchomoumieszczony,| nie w wizerunku, ale twarzą w twarz | ukazał się oczom Piotra. | Pokazał się też Fidiaszowi Serafickiemu Węgrzynowiczowi, | który dostał imię Antoniego Cudotwórcy od losu i ducha | i podobny cud sztuki pokazał w figurze Ukrzyżowanego, | tak jak pokazuje w innych dziełach ręki i pisemnych wyroczniach.| Pióro, jeszcze nie sięgasz kolumny granicznej, | we wspo- minaniu szczodrobliwości Orłowskiego. | W świecznikach srebrnych | zaświecą i zapłoną latarnie miłości. | Zegar przydatny do porządkunabożeństw,| niegodziny,ale wiecznelata|oznajmiwrazzinstrumentemmuzycznym. SzczególnieintrygującesąwzmiankiowizerunkuChrystu sazkościsłoniowejorazokrucyfiksieautorstwaAntoniegoWęgrzynowicza(1658–1721).Byłtokolejnyduchownyzaangażowanywdziałalnośćartystyczną,zktórymPiskorskiprawdopodobniesięzetknął.Ówteologipopularnykaznodziejazzakonureformatówzajmowałsięmalarstwem, grafikąirzeźbąwróżnychmateriałachorazprojektowaniemdziełmałejarchitektury,anawetzegarówsłonecznych.Wedługjednegozbiografów comudomodlitwyinaukczasuzbywało,napożytecz nąrozrywkęprzeznaczał,albocozmatematykimalując, alborysując,albowyrzynając.Dlategopoklasztorach, wktórychmieszkał,jegorobotykrucyfiksów,obrazów różnych,kwiatówpięknych,nakształtwłoskiegomalowania, kapliczek ogrodowych bardzo jestwiele. Spośród dzieł Węgrzynowicza najłatwiej zidentyfikowaćfrontyspisyjegowłasnychpublikacji,które–wedługsy gnatur–samkomponował,aczasemtakżerytowałlubwykonywałrysunkisłużącedoprzygotowaniarycin2.Jednaznich,wdzieleAlphabetumMarianum,wykonanawedługrysunkuautoraprzezJanaTscherninga(il.436),ukazuje postaćNiepokalanejpomiędzyczteremakolumnami,naktórychstojąfiguryświętychteologów,ibyłazapewnein spirowanawyglądemmauzoleumśw.JanaKantego3. 2 Błachut2009. 3 Dobrzyniecka 1975, s.244. Opróczsferdworskichikościelnych,Piskorskimusiałmiećteżlicznekontaktyześrodowiskiemmieszczańskim,zktóregowywodziłasięwiększośćstudentówipracownikówuniwersytetu4.Zainteresowaniaartystyczne łączyłygozintelektualnąelitąkrakowskiegopatrycjatu,oczymświadczyprzykładrodzinyZaleskich.Jan,kupiec irajcakrakowski,zajmowałsiębudowądekoracjiokazjonalnych,uświetniającychwjazdykoronacyjneMichała KorybutaWiśniowieckiegowr.1669,JanaSobieskiego wr.1676,iprawdopodobniebyłautoremichkoncepcji architektonicznej,współpracującprzytejokazjizeSta nisławemBieżanowskim,któryułożyłumieszczonena łukachtriumfalnychinskrypcjeiemblematy.Przykolejnychuroczystościach–zokazjiślubuJakubaSobieskiego kodeks z regestrami przywilejów miejskich. W osobnymtomie,zatytułowanymClavisarchivi Urbis Cracoviae,spisałichinwentarziindeksy,poprzedzającjepochwałąmiasta wzbogaconąlicznymifragmentamitekstówprawniczych,historycznychiliterackich.Zygmuntposiadałbogatąbibliotekę,zajmującąsześćszaf,atakżekolekcjędziełsztuki,obejmującązbiórryciniponadstoobrazów.ZdobiłyonewnętrzakamienicyodziedziczonejporodzinieHipolitów,którą Zaleski przebudował, zlecając wykonanie sztukate riiBaltazarowiFontanie6.Kupcaiprofesorałączyływięc nietylkowiedzaprawniczaizainteresowaniaartystyczne, przezcomożliwośćichbezpośredniejznajomościwydaje się bardzoprawdopodobna. PozycjęPiskorskiegojakoduchownegoiuczonego,azarazemkonceptoraiprowizorawartozestawićztą,którą w2.ćwierciw.XVIIIosiągnąłodwapokoleniamłodszyJacekAugustynŁopacki.Przyszłyarchiprezbitermariackidorastałwczasiebudowykościołaśw.Annyimiałchybaokazję,bypoznaćdyrektoratejfabryki,którywspółpraco wałzwujemjegoprzyrodnichbraciMarcinemWinklerem7jakonauczycielJakubaSobieskiego,apóźniejpomocnikociemniałegopoetyStanisławaBieżanowskiego8.Wl.1733–1755ŁopackizrealizowałnowąaranżacjękościołaMariackiego,naktórąskładałysiękruchta,malarskadekoracjazakrystiiorazorganizacjawnętrza(il.437)zporządkową artykulacjąnawygłównejikompletemnowychnastawołta rzowych.WpięciuznichumieszczonoobrazyGiovanniegoBattisty Pittoniego9, będące jednym z najwybitniejszychprzykładówimportudziełsztukidopolskiegokościoła. Całośćłączyambitnyprogramchrystologiczny,ułożonyzapewne przezsamego archiprezbitera10,który darzyłszczególnymkultemkrucyfiksSlackerowskiwpołudniowejna wiekościoła11.Odr.1731infułatmariackipełniłteżfunkcję prefekta fabryki katedry, konsekwentnie uzupełniając jej wnętrzenowymielementamiwyposażenia.Najważniejszeznichtoprospektorganowy,którydopełniłośgłówną,zespółołtarzybocznychzobrazamiTadeuszaKunzego,nadającychwnętrzubardziejjednorodnywyraz,orazaranżacjawschodniegoramieniaambitu(il.438).Jejgłównymelementemjestołtarzmieszczącydrugizczczonychprzez Łopackiegocudownychkrucyfiksów(il.391),adopełnie 436. Węgrzynowicz1710,frontyspis, ryc.Jana Tscherningawg rys.Anto-niegoWęgrzynowicza zJadwigąNeuburskąwr.1691ikoronacjiAugustaWetty nawr.1697–wpodobnymcharakterzewystąpiłsynJana,Zygmunt5,którydałsiępoznaćjakomiłośniksztukioraz wybitnyhistorykarchiwista.PostudiachnawydzialefilozoficznymUniwersytetuKrakowskiegowyruszyłwpo dróżdoWłoch,podczasktórejszczególnieinteresowałsiędziełamiplastykiiarchitektury,robiącnotatkidoplanowanegoprzewodnika.Wl.1691–1694pracowałnadupo rządkowaniemarchiwummiejskiego,redagującobszerny 4 Zob.nas.237. 5Rożek1976,s.94,114,128,Bieniarzówna1996,s.18,20,21;Górska, Milewska-Waźbińska 2016, s. 34, 35. 6 Materski1707;Bieniarzówna1996–tam(s.22)informacja,że ZaleskiprzywołałopinięFontany,kiedystarałsięoremontheł- muwieżyratuszowejpowichurzewr.1703,twierdzącżezda-niemsztukatora„wieżaskręciłasię”.Informacjataniejestjednak w pełni wiarygodna, gdyż nie ma potwierdzenia w przywołanej przez badaczkę pracyJózefaMuczkowskiego (por. Muczkowski 1906,s.22). 7 O związkach Jacka Augustyna Łopackiego z rodziną Winklerówzob.Gajda1969,s.11,12,atakżeNechrebecki1724,k.A2v,gdzie Marcina Winklera nazwano wujemarchiprezbitera. 8 Zob. s. 25. 9 Zob.Skrabski 2008; Kurzej2018. 10 Kurzej2018. 11 Laskiewicz1761,k.Dv,D2v,E2r,E2v. 437. Kraków,kościół Ma- racki,1889,fot.I.Krieger 438. Kraków,katedra,?ambit, fot. M.Kurzej niem – wzniesiona naprzeciwko kaplica Załuskiego, dwa okazałenagrobkikrólewskieitrzyołtarze,zktórychjeden, infułatsamsfinansowałipoświęciłswojemupatronowi1, postępującpodobniejakPiskorskiwkościeleśw.Anny. * * * DladopełnieniaobrazudziałalnościPiskorskiegonapolusztukiniezbędnajestjeszczerefleksjanadrelacjamiłączącymigozbezpośrednimitwórcamikoncypowanychinadzorowanychprzezniegodzieł.Pierwszymwielkimtwórcą,zktórymprofesormiałokazjęwspółpracowaćbyłJerzy Eleuter SzymonowiczSiemiginowski,któregoPiskorski mógł poznać na dworze Sobieskiego2.Dziękiwykształceniuwrzymskiejakademiistałsięnietylemistrzemmalarstwa,ilesamodzielnejkompozycji.Świadcząotymzarównooryginalnośćidoskonałośćrysunków,zaktóregotamnagrodzono3,jakipracenapłótnie,wktórychwalorgraficznyprzeważanadoperowaniemkoloremiświatłem.SiemiginowskiwykonałdlaPiskorskiegodzieła znajpiękniejszychksiążek,jakiewydanowPolsce.Zamieszczonetamryciny(il.88,90,92,94,96,98,100,102, 105, 108, 109, 111, 113, 116–118, 122, 124, 125, 127, 129–131) prezentują wiele rozmaitych kompozycji, najczęściej zręcznych,swobodnychibardzosamodzielnych4.Ichintegracjaztekstemjestświadectwemudanejibliskiejwspółpracymalarzazautorem,którymusiałszczegółowookreślićikonografię5.Szczególnąpozycję wdorobku Siemiginowskiegozajmująteżpracedlakościołaśw.Anny.Możnaprzypusz czać,żejegoprojektywywarłydecydującywpływnakształtartystycznywnętrzatejbudowli6,amauzoleumśw.JanaKantego(il.56,161)należybezsprzeczniedonajwybitniejszych europejskich ołtarzy relikwiarzowych7 i jest zarazemkolejnymprzykłademdoskonałejwspółpracymalarza zPiskorskim.Karpowiczpodkreśliłteżwartośćartystyczną obrazuwołtarzugłównymkolegiaty(il.152),akcentującjegowyjątkoweznaczeniewdorobkumalarza8.Płótnozostało dokładnie dopasowane do innych elementów wy strojuwnętrza,copozwalaprzypuszczać,żePiskorskimiał o najwyższej wartości artystycznej. MariuszKarpowicz słuszniezauważył,żeFloresVitaeB.Salomeaetojedna 1 Kuś 1973, s. 220–223. 2 Karpowicz1974,s.152. 3 Zob.Karpowicz1974,s.42–44. 4 Karpowicz 1974, s. 53, 56. 5 Zob. s. 41. 6 Zob. s. 57. 7 Taką opinię o jego wartości artystycznej wyraził np. Ryszard Mączyński (Mączyński 2003, s. 274). 8 Karpowicz 1974, s. 154, 155, 159. wpływnajegokompozycję9.Powyższeuwagiprowadządo wniosku, że uczony szczególnie wysoko ceniłumiejętno ścimalarzaistarałsięznichkorzystaćwnajistotniejszych elementach swoich przedsięwzięć artystycznych. Z koleiefektyichwspółpracywskazująnadoskonałewyczucie intencjikonceptoraprzezartystę,chociażniesposóbroz strzygnąć,czybyłymuoneprzekazywanebezpośrednio,czywformieopisówlubszkiców. ZwiązanymzPiskorskimartystąoszczególnymznaczeniudlaKrakowairegionubyłBaltazarFontana–wybitnyrzeźbiarz,któregotwórczośćwstiukujeststosunkowo dobrzerozpoznana,aledziałalnośćprojektowaiarchitek tonicznastałasięprzedmiotemnieuprawnionychspekula cji10.ArtystabyłwKrakowiejużwr.1693,kiedytopodjąłsięwykonaniawystrojukaplicyMorsztynówprzyfarzewielickiej11,alePiskorskizaangażowałgodopierodwa latapóźniej,kiedytowiosnąartystaprzybyłdomiasta, byrozpocząćpracewkościeleśw.Anny.Zabiegającotozlecenie,sztukatorwychwalałKrakówjakonajważniejszywkrólestwieośrodekartystyczny,będącyznawcąikrytykiemsztukidlapozostałychprowincji.FontanazrobiłteżnaPiskorskimdobrewrażenie,okazującrekomendację biskupaołomunieckiegoKarolaLiechtensteinaCastelcornaorazdeterminację,bydoprowadzićpracedokońca,couprawdopodabniałjegostosunkowomłodywiek.Uznaniezdobyła mu również wspomniana dekoracja w Wieliczce12.Znaczeniemógłmiećteżfakt,żeFontanamiałstosunkowo niewieluwspółpracowników,cozresztąwiązałosięzarównozjegowiekiem,jakiprzewidywanymdługimczasempracy,alegwarantowałorówniewysokipoziomwykonaniawszystkichpartii.Wydajesię,żetęcechęceniliteżjegomorawscyzleceniodawcy,gdyżwumowienaozdobieniewnętrzpałacubiskupiegowKromieryżuzastrzeżono,żejedynympomocnikiemBaltazarabędziejegobratFranci szek,którypracuje„nichtanderswertig”13.Wyrazemsym patiidyrektorafabrykibyłoofiarowanieFontaniecennychprezentówpozakończeniupierwszegoetapuprac.PrzedwyjazdemzKrakowa25X1695otrzymałon„zegarekkryształowy,niedźwiedzia,puzderkoikałamarzkleckie,kaszeczęstochowskiejworek,laskę,noże”14,comiałogozachęcićdopowrotuwkolejnymsezoniebudowlanym.WyrazemsympatiiPiskorskiegodlasztukatorabyłoteżzapraszanie gonaobiadywzokazjiświętapatronkikościoła15,atakżewzmiankaojegopomocywdokumenciewłożonymdownętrzakrucyfiksunałukutęczy16. 9 Zob. s. 117–119. 10Zob.Kurzej2012a,s.166–182.Zob.teżs.44.11Pagaczewski1909,s.11–13. 12 Zob. s. 56. 13 Tekstumowyzob.Karpowicz1990,s.254. 14 RationesPerceptorum…, s.96. 15 RationesPerceptorum…,s.125,155. 16 Zob. s. 133, 134. Zatrudnieniewkościeleśw.Annybyłokluczowymmomentemwkarierzesztukatora.Jegokurtuazyjnawypo wiedźsprzedpodjęciaprac,wyrażającazamiar,bywKrakowiezostawić„przykładpóźniejszejswojejsławy”17,okazałasięszczególnieznacząca,gdyżnastępnepraceartystynieosiągnęłyjużtegopoziomuartystycznego.Taokoliczność pośredniowskazuje,żesztukatorzetknąłsięzbardziejwyszukanymirozwiązaniamiartystycznymidopierozapośrednictwem ambitniejszych projektów przedstawionychmudorealizacjiprzezPiskorskiego18.Ichnowatorstwo widaćchociażbywporównaniuzdziełamisztukatorówdziałającychwRzeszy,takichjakGiovanniBattistaCarlone,któryniemalwtymsamymczasiezacząłozdabiaćkościół CystersówwWaldsassen(il.439)19. Wyrazemszczególnegostosunkusztukatoradojegokra kowskiegodziełabyłoustanowienieprzezniegofundacjiwwysokości3000złp.Znieznanychprzyczynniedoszła onajednakdoskutku,auniwersytetodzyskałofiarowane przezFontanępieniądzedopieropodługoletnimsporze,któregowynikodnotowanowksiędzefabrycznejkościołaśw.Annypoddatą1745. AGenerosaD[omi]naGherardyniaGenerosiolimGherardyniEquitesS.Crucisconsorteintuitusummae florenorum3000apudnobilemolimMarchetti,civemacmercatoremcracoviensempatremsuum,perexcellentemolimBaltazaremFontanaStucatorem,proconserva tionefabricaeecclesiaeS.Annae,adlocanduminbonis mundis circa annum domini 1700 reposita non tamen ob subsecuta fata praediti D[omi]ni Marchettilocata 17 Zob. s. 56. 18Zob.Stehlík1976,s.27;Stehlík1981,s.127–133;Ptak-Gusin2007, s. 197; Kurzej 2012a, s. 180. 19 Zob. Kurzej 2012a, s. 52. 439. Waldsassen, kościółCystersów,fot.Aconcagua 440. Kraków,kościółśw. Anny,kaplicaMatki Boskiej, antependium, fot. M.Kurzej 441. Kraków,d. kościół Karmelitów Bosych(św.Michała),prezbite- rium,wyk.BaltazarFonta- na (?), fot. M.Kurzej (dequa summa per antecedantes D[ominos] Procura toresFabricaeprimoinconsistoriocracoviensideinde in sacra nuntiatura multo iure sine tamen lucro causa actumestcumDominaMarchettaD[omini]niMarchetti consorte).Operaetlaboremodeniprocuratorisfabricae vindicata sunt ulna viginti quinque materia holoserica auroetargentointertexta(vulgoaltembasu)exquibusulnavigintiunadivenditasuntiuxtataxamflorenis833,24.Iamveroexreliquisulniscomparataestcasula,inmemoriambeneficiietecclesias.Annaeapplicata1. OdSzlachetnejPaniGherardiniowej,żonyśp.Gherardiniego, rycerzaśw. Krzyża,napoczetsumy3000 złpzłożonejniegdyś ujejojca,śp.szlachetnegoMarchettiego,obywatelaikupca krakowskiego,przezJaśnieOświeconegosztukatoraBaltaza- ra Fontanę okołor.1700 na konserwację budynku kościołaśw. Anny,do ulokowania na nieobciążonych dobrach, ale, ze względu na późniejsze wydarzenia, jeszcze przez tego pana Marchettiego nieulokowane. O tę sumę poprzedni panowieProkuratorzyFabryki założyli sprawę żonie pana Marchettiego,pani Marchettowej, z wielkim prawem, ale jednak bez zy- sku,najpierwwkonsystorzukrakowskim,apotemwświętej nuncjaturze.Staraniemipracąobecnegoprokuratorafabryki windykowano25łokcimateriałuzczystegojedwabiuprzety- kanegozłotemisrebrem(zwanegopopularniealtembasem), zktórych21sprzedanowedługwycenyza833 złpi24 gr.Zaś zpozostałychłokcinapamiątkętegodaruuszytoornat,który przekazano kościołowiśw. Anny. Należydodać,żesumaofiarowanaprzezsztukatorabyła bardzoznaczna,boporównywalnazcałościąwydatkównaurządzeniejednejzkaplickościoła2,aprzewyższającazarobekFontanywpierwszymrokuprac3.Możnaprzypuszczać,żesztukatorofiarowałkościołowirównowartość czteromiesięcznego przychodu, z którego musiał jeszcze zapłacićpomocnikom.Świadectwem,żefunduszFontanybyłwykorzystywanyzgodniezjegointencją,jestprzedsta wieniefontanny(il.440),którązastąpionolustrowśrodku antependiumkaplicyMatkiBoskiej.Jesttonietylkosym bolmaryjny,dublującyprzedstawieniewpodłuczuarkady,aleprzedewszystkimgodłoartysty,umieszczonetamza pewnejakowyrazpamięciojegohojnejofierze.Niestety,poziomwykonaniategoelementunawetsięniezbliżadojegowłasnoręcznychdzieł. 1Liber Perceptorum…, s. 16. Chodzi zapewne o żonę Giuseppa ZatrudnienieFontanywkościeleśw.AnnyzdobyłomuuznanieiotworzyłodrogędoinnychzleceńwKrakowie iokolicy.Przynajmniejdwaznich,wsądeckimikrakow skimkościeleKlarysek,artystaotrzymałzapewnedzięki kontaktomPiskorskiego.Wydajesięteżmożliwe,żepro fesormiałwpływnazatrudnieniesztukatoratakżeprzezinnezakony,czylibliskozwiązanychzuniwersytetemdominikanówikarmelitówbosych4.Dlapierwszychsztu katorwykonałnowąaranżacjękaplicyśw.Jacka(il.475,476,479–482),będącejjednymznajważniejszychmiejscogromnegokompleksuklasztornego5,adrugimozdobił wnętrzekościoła(il.441),powtarzającwprezbiterium scenęZwiastowaniazkolegiatyakademickiej6(il.191).Piskorskigłosiłwtychświątyniachkazania,podobniejakwkaplicyWłoskiejprzykościeleFranciszkanów(gdzieFontanauzupełniłdekoracjęsklepieniainadzorowałwyko nanieołtarza)orazukarmelitówtrzewiczkowych(il.442)(gdziewykonałfigurynafasadzie)7.KontaktyPiskorskiegomogłyteżodegraćrolęprzypozyskaniuprzezsztukatora zleceń świeckich. Lubomirscy, dla których pracowałwpałacuPodBaranami,iWodziccy,którzyzatrudniligowKrzysztoforach8(il.443),wspomagalibudowękościo łaśw.Anny9,aPiskorskiuświetniłhomiliąprofesjęcórki Gherardiniego,osiadłegowKrakowieflorentczyka,którybył wKrakowiedośćznacznąpostacią.Wr.1733JacekŁopackiwrę- czyłmuuroczyścieorderśw.Stefana(zob.Exemplar1762,k.B6r). 2 Przykładowo urządzenie kaplicyśw.JanaChrzciciela kosztowa-ło2682złpi24gr,św.Józefa–2620złpi6gr,aśw.Katarzyny– 3187złpi8gr.(RationesPerceptorum…,s.250,257,262). 3 Wyniósłon2842złpi20gr,któreartystaotrzymał31XII1695zawy- konanie dekoracjiprezbiterium(RationesPerceptorum…,s.100). 4 Zob. s. 16. 5 Zob. s. 292, 293. 6 Kurzej 2012a, s. 434, 435. 7Piskorski1706,s.477,490,619,753,807;Kurzej2012a,s.437,438, 447–450. 8 Kurzej 2012a, s. 462, 463, 467. 9 Zob. s. 52. tychostatnichukrakowskichwizytek10.ProfesornajprawdopodobniejznałteżZygmuntaZaleskiego,dlaktóregoFontanapracowałwkamienicyHipolitów11,aniewyklu czone,żezetknąłsięrównieżzJanemŻydowskim,któregobliskiezwiązkizSobieskimiznalazływyrazwewspaniałej dekoracji salonu kamienicyPodGruszką, gdzie sztukaterie(il.444)połączonozolicowaniemścianunikatowymzespołem fliz zFryzji12. Wśródzatrudnianych przez Piskorskiego malarzy najwybitniejszymbyłPaoloPagani,którybezwątpienianależydonajlepszychartystówczynnychwjegoczasach.Karierę rozpocząłwWenecji,następnieprzebywałnawiedeńskimdworzecesarzaLeopoldaIHabsburga,astamtądtrafiłdo Kromieryża,gdziepracowałgłówniedlabiskupaKarolaLiechtensteinaCastelcorna.TamPaganizetknąłsięzBal tazaremFontaną,któryzostałojcemchrzestnymjegosynaPaola,imógłpolecićgoPiskorskiemu13.Niemajednak pewności,czyuczonymiałokazję,byosobiściespotkać sięzmalarzem.Karpowicz,starającsięrozbudowaćjego polskidorobek,przypisałmunajpierwautorstwosłabozachowanych fresków w zakrystii kościoła Mariackiego, a potem jeszcze niewyraźny rysunek przygotowawczy nasklepieniukamienicyPodGruszkąifreskowemedalio nywpodłuczacharkadkaplicyśw.Sebastianawkościeleśw.Anny14.Żadnaztychatrybucjiniewydajesiętrafna15, aostatniajestewidentniebłędna,gdyżwspomnianemalowidłasąarchiwalniestwierdzonąpracąKarolaDankwarta16.PrzypuszczenieopobyciePaganiegowPolscezdajesiępotwierdzaćwzmiankawżyciorysiespisanymprzezartystę wr.1701,wskazującanapobytwKrakowieiWarszawienaprzełomier.1695i169617.Musiałonbyćstosunkowokrótki,gdyżskądinądwiadomo,żeprzynajmniejdolipcar.1695 malarzprzebywałnaMorawach,ajużod26IIInastęp negorokujegopobytjestudokumentowanywrodzinnejValsoldzie18.Tenczas odpowiada przyjętemu w literatu rzedatowaniuobrazuwkaplicyśw.Sebastiananakoniec 10 Piskorski 1706, s. 823. 11 Zob. s. 273. 12 Zob. Oczko, Pluis 2014, 54, 67. 13 Morandotti 2000, s. 100–103, 177–179. 14 Karpowicz 1991, s.112–115; Karpowicz 1999. 15 PierwszaztychatrybucjizostałaobalonaprzezPawłaPencakow-skiego(Pencakowski1994,s.100),adowszystkichodniósłsięsceptycznie Alessandro Morandotti (Morandotti 2000, s.179). 16 Rationes Perceptorum…, s.116. 17 Geddo1998,s.201.Malarznapisał,żewyjechałzPolskizapo-zwoleniemkrólowej,dlaktórejpracował,alejegopracdlaMariiKazimierySobieskiejniezidentyfikowano.Karpowiczpodej- rzewał,żePaganimógłdlaniejpracowaćwwarszawskimkoś-ciele Sakramentek, jednocześnie żałując, że z braku przekazów ikonograficznych takiego przypuszczenia nie da się zweryfiko-wać(Karpowicz2012,s.31).CristinaGeddouznała,żePagani r.169519.Trzebajednakzaznaczyć,żewykonanietegotypudziełaniewiązałosiębynajmniejzkoniecznościąsprowadzaniaartystównamiejsce,aciwoleliraczejpracować wswoimstudio(wedługzamówienia,wktórymokreślanonietylkotemat,aleteżumiejscowieniepłótnaiwarunki oświetleniowe)iwysyłaćobrazyzleceniodawcom20.CharakterystycznymprzykłademjestobrazDankwartawka plicyśw.JanaChrzciciela,który–mimowielokrotnychpobytówartystywKrakowie–zostałprzywiezionyzNysy21.Wniosek,żeartystazValsoldybyłwKrakowieraczejsłaboznany,potwierdzająwzmiankiojegoobraziewkościele 442. Kraków,kościół Kar- melitównaPiasku,fasada,Św.Anioł,Matka Boska,Św.Albert, wyk. Baltazar Fontana (?), fot. M.Kurzej 443. Kraków,pałacPodKrzysztofory, gabinet, fot. M.Kurzej wyjechałdoWarszawyjesieniąlubzimąr.1695,aopuściłto miastowstyczniulublutymnastępnegoroku,gdyż26IIIbył już wojczyźnie. 18 Morandotti 2000, s. 99, 100. 19 Morandotti2000,s.132. 20 Haskell1963,s.8. 21 RationesPerceptorum…,s.249. 444. Kraków,kamieni- caPodGruszką, salon, fot. M.Kurzej 445. Chiasso, kościółpar.,Męczeństwośw.Wita-lisa, mal. Paolo Pagani, fot. M.Kurzej św.Anny.BuchowskiprzekręciłjegonazwiskonaPagari1, awksiędzerachunkowejzostałwspomnianyjakomalarz królahiszpańskiegoDonPagani,copozwalaprzypuszczać, żeautorzapiskiwziąłgozaHiszpana2. Niezależnieodokolicznościzamówieniawspomnia negoobrazutrzebapodkreślić,żedokonanowyboru,którypozwoliłnaidealnedobranieautoradoplanowanegotematu.Paganibyłzapewneprzedewszystkimznanyjakospecjalistaodaktu(il.445),gdyżjużwokresiewiedeńskimdałsiępoznaćjakotwórcaznakomitychscenmitolo gicznych, odznaczających się doskonałym opanowaniem anatomii,imógłuchodzićzagodnegonastępcęBartholo meusaSprangeraiPeteraPaulaRubensa3.Przedstawienie samotnego świętego, który po nieskutecznym rozstrzela niuodbierapalmęmęczeństwa,dałomalarzowiokazjędopopisaniasięmonumentalnąkompozycjąnagiegociała, któreniekonwencjonalnieupozowałwpozycjipółleżą cejnadiagonalipłótna(il.243).UkazanieSebastianapo pierwszej,nieudanejegzekucji,aprzedodnalezieniemprzezśw.Irenębyłoww.XVIIpopularnymtematem nietylkowmalarstwie,czegowymownymprzykładem jestwierszpapieżaUrbanaVIII,inspirowanyobrazem otakiejikonografii.Utwórtenzasługujenauwagęjakoprzykład wzajemnych inspiracji między sztuką malarską aliteraturąiichwspólnegopostrzeganiaprzezwybitnegomecenasa: 1 Buchowski,1703. 2 RationesPerceptorum…,s.263. 3 Morandotti2000,s.87.Natematzwyczajuspecjalizowaniasięmalarzywposzczególnychtematachzob.np.Haskell1963,s.11. Depictus Christi miles, quem spicula figunt, Os neque viventis, nec morientis habet. Necadatexpiransmetuis,quemviverecernis,Tequepiosensuvulnerasaevacient: Sed placide, quamquam sic saucius, inspicit astra, Dum labra suppliciter more precantis hiant. Non datur artifici vocem depingere: pinxit Hunc tamen, ut credas talia verba loqui: Vincula solve: tuum Iesu sitit anxia visum Mens mea, ceu fontis cervus anhelus aquam4. Namalowany rycerz Chrystusa, którego przebijają strzały, Twarz ma ani żywego, ani umarłego. Boisz się, by nie padał martwy, którego masz za żywego I twoją pobożną myśl wzruszają okrutne rany. Lecz spokojnie, choć tak ranny, spogląda w gwiazdy, Dopóki wargi otwierają się delikatnie jak w modlitwie. Nie dane artyście malować głosu? Namalował Ten jednak, byś uwierzył, jakie mówi słowa: Uwolnij z więzów Jezu, Twojego widoku pragnie niespokojny Mój umysł, jak zmęczony jeleń źródła wody. 4 Barberini1642,s.155.Tamteżzgrabniejszawersjagrecka,zapew- nepierwotnawstosunkudoautorskiegoprzekładułacińskiego. SebastianPiskorskizpewnościązdawałsobiesprawę,żePaganijestmalarzemwyższejklasyniżwszyscypozostali,zktórymimiałdoczynienia.Świadczyotymwzmianka wksiędzerachunkowej,wedługktórejjegoobrazzostał wycenionyna100talarów,coznacznieprzekraczałohonorariazaobrazydopozostałychkaplic5.Wydajesięwięc,żeprofesorświadomiewyróżniłfundowanyprzezsiebieołtarz szczególnie cennym płótnem, które trzeba zaliczyć donajwspanialszych,jakiepowstałynapolskiezamówie niewXVIIstuleciu. Możnażałować,żePiskorskiniepowierzyłPaganiemurealizacji malowideł monumentalnych, gdyż klasa tych, któreartystawykonałwr.1697nasklepieniukościoławrodzinnymCastelloValsolda(il.446),dystansujewszystkiedziełategotypupowstałewnaszymkraju.Niewiadomo,czyjegozaangażowaniedowykonaniafreskówwkościeleśw.Annywogólebranopoduwagę,alenawetzakładając, żenaprzeszkodzieniestałyjegoplany6aniograniczenia finansowezleceniodawcy7,możnasiędomyślaćjeszcze jednejprzesłankiprzeciwkotakiejdecyzji.Paganiuzyskałnajlepszyefekt,mającdodyspozycjicałąjednolitąpo wierzchnięsklepienia,którejzapewnieniewymagałobyre zygnacjizesztukaterii,azatemistotnejzmianykoncepcji artystycznej wnętrza. Malarzem,który–podobniejakFontana–dziękiPiskorskiemuzostawiłwKrakowieswojenajwiększedzieło, był Karol Dankwart. Syn szwedzkiego pułkownika, osia dływNysie,działającygłównienaŚląsku,atakżewhrab stwiekłodzkim,pozostawiłteżinteresująceobrazynaMorawach8.WKrakowiezostałzatrudnionyzewzględunawcześniejszepracenaJasnejGórze9,dziękiktórympraw dopodobnieuzyskałtytułmalarzakrólewskiego10.Artysta uzupełniłtamfreskamibardzonieudanądekoracjęsztuka torską(il. 60).Możnaprzypuszczać, żezaangażowanogo zewzględunaumiejętnośćwyprowadzaniamalowidełpozastiukoweobramienia,którąsiętampopisał,ratującefektartystycznywnętrza11.Natęcechęjegotwórczościzdaje sięteżwskazywaćwzmiankaBuchowskiego,któryodno tował, że Dankwart to „acuratissimus et primuspictoriae 5 RationesPerceptorum…,s.263.Zob.s.282. 6 Zob.Geddo1998. 7 SkoroołtarzowyobrazPaganiegobyłwartpółtorarazawięcejniżDankwarta(zob.RationesPerceptorum…s.249,263),tomożna przypuszczać,żeotyledroższebyłybyrównieżjegofreski. 8 NatematDankwartaijegodorobkuzob.zwłaszczaJirka1985; Karpowicz2002(tambłędnaatrybucjaobrazuwSkaryszewie ibardzowątpliwa–freskówwKonarzewie);Ptak2005;Kozieł 2006b(tamwątpliwaatrybucjaobrazówukazującychErnestazPardubic,któreniemająwidocznejwarstwymalarskiejzkońcaXVIIlubpoczątkuw.XVIII);Kozieł2015;Muła2006;Ptak-Gu-sin 2006; Ptak-Gusin 2007; Kurzej2016d. 9 Zob. s. 61. 10 Ptak 2005, s. 105. 11 Kurzej 2012a, s. 290–299, 404, 405. adrecentiaartis,inUrbeauthorexcellentissimus”,czylipierwszyautornowejsztukimalarskiejwmieście12. 28VII1696Piskorskizapłaciłmalarzowi222złpzamalowidłonasklepieniuprezbiteriumipodarowałmu„szkatułę kleckąwielką”wartą60złp,„zachęcającgo,abypowrócił 12 Buchowski 1703, k. I3v. 446. Castello Valsolda, kościółpar.,sklepienienawy,mal.PaoloPagani, fot. M.Kurzej inseptembridotejżerobotyidalszych”1.PrawdopodobniewtymrokuDankwartwykonałjeszczefreskiwkopule kaplicyśw.AnnywkościeleBernardynówwŚwiętejAnnie kołoPrzyrowa2,następniepozostałdłużejwNysie,gdzie urodziłmusięsyn,ochrzczony1XI3,adziesięćdnipóźniej dotarłdoKrakowa,skądwyjechałjużpopięciukolejnych, zdążywszyzapewnejedynienamalowaćsześćniewielkichmedalionówwpodłuczachkaplicyśw.Sebastiana.Wdodatkuniezamierzałsięonwpełniwywiązaćzumowy,gdyż wzmiankęojegoprzybyciuopatrzonoadnotacją„aliuspictoradscitusfueritcontraverbumdatum”.Możeonaoznaczać,żewbrewwcześniejszymustaleniommalarzzatrudnił podwykonawcęlubteżprzekazałkomuśczęśćprzyjętego zlecenia. Zobowiązał się jednak powrócić, pobierając za datek„nafarbydomalowaniakościoła”,iwnastępnychla tachwywiązałsięztegozadania.Wlipcur.1697ukończyłdekoracjęprezbiterium,kaplicyśw.JanaKantegoiczęść malowidełwkaplicyśw.Krzyża,rokpóźniej,wczerwcu ilipcu,pomalowałsklepienienawyipendentywykopuły.Wczerwcur.1699przysłałobrazdokaplicyśw.Jana Chrzciciela4,awpaździernikutrzyjegoobrazytrafiłydo kościołaKlarysekwStarymSączu5.Przerwęodzleceń wkolegiacieśw.AnnyDankwartwykorzystałnaprace wkościeleJezuitówwPoznaniu,gdziewykonałcyklmalowidełwgłównejprzestrzeniświątyni,ailuzjonistyczną kwadraturę nad przęsłem krzyżowym, którą „copulam adnormamromanamexpressit”6.DoKrakowaprzyjechałponownie29VI1703,wpierwszychdniachlipcasporządziłprojektyiprzystąpiłdopracy,ajuż17X(jakodnotowa no–„inprevigilios.LucaeEvangelistaeetpictoris”)pomimoczterotygodniowejprzerwywpracyspowodowanejchorobąodebrałzapłatęzawielkifreskwczaszy,postaci nafilarach,bocznemalowidławkaplicyśw.Krzyżaiwizerunekśw.Cecyliipodchóremmuzycznym7.Zpowodu chorobyPiskorskiniemógłobejrzećtychprac,anajpraw dopodobniejteżspotkaćsięzmalarzem,więctenzostawiłmunapożegnanielistzżyczeniamizdrowiaiujmującymporównaniem do wodza i generałaartystów: Illustrissime Domine Domine. Quid miles est sine ducem vel generalem suum, sum utopusmeussicplacuit,cumtalemcordeetaffectuego feci.DeusdatIlustrissimumsanitatemetomnifelicitas utdiupossummanere Seruus obligattissimus C. Tanquart8. Jaśnie Oświecony Panie, Kimjestrycerzbezswojegowodzaalbogenerała,tymjestem ja biedny bez obecności mojego Jaśnie Oświeconego Pana. Zostawiłem wielu świętych w naszej kopule, pełny nadziei, żejeszczespotkamJaśnieOświeconegoPananatymświecie. DałbyBóg,żebydziełomojetaksiępodobało,zjakimsercem i wzruszeniem je tworzyłem. Niech Bóg da Jaśnie Oświeco- nemu zdrowia i wszelkiej pomyślności, żebym długo mógł trwaćjako Najwdzięczniejszy sługa K. Dankwart Wyrażonetamżyczeniemalarza,byspotkaćsięjeszcze zPiskorskimnatymświecie,niezostałochybaspełnione,gdyżsambyłwtedyodkilkulatchorynadnęmoczanową9,azmarł24Vnastępnegoroku10.Wjegokrótkiej,zaled wiekilkunastoletniejkarierzefreskiwkościeleśw.Annyzajmująszczególnemiejsce,będącjegonajwiększymosiągnięciemwzakresiemalarstwamonumentalnego.Praw dopodobnietylkowKrakowieDankwartmiałokazję,bypopisać się wielką swobodną kompozycją panoramiczną,któradlaschorowanegoartystyokazałasiępodsumowaniemizamknięciemdrogitwórczej. Piskorskiemuprawdopodobniezależało,bywnętrzekościołaśw.Annysprawiałowrażenieartystycznejjedno rodności,toteżtrudnozrozumiećdecyzjęozaangażowaniutamwiększejliczbymalarzy.Możnajedynieprzypuszczać,żewpłynęłynaniąograniczonemożliwościDankwarta,któremu profesor powierzył wykonanie większości freskówwgłównejprzestrzenikościoła.Przeważającączęśćma lowidełwkaplicachprzynawowychwykonałInnocentyMonti.Okolicznościjegozatrudnienianiesąznane;jaksię wydaje, ceniono go za umiejętności kompozycyjne, gdyż zostałwspomnianyjako„inventoracutissimus”11.Pocho dzącyzImoliartystauczyłsięwBoloniiuCarlaCignanie egomisersinepraesentiaIllustrissimiDominimei.Re linqui multos sanctos in cupuleo nostrae, plene spem Illustrisssimum Dominum in terra invenire. Deus dat, 1 RationesPerceptorum…,s.110. 2 Zob.Karpowicz2002,s.168,170;Wardzyński2008,s.437;Kurzej 2012a, s. 596, 597. 3 Ptak-Gusin 2007, s. 195. 4Rationes Perceptorum…, s. 116, 125, 137, 139, 239, 249. 5 Zob. s. 68. 6 Historiacollegiiposnanensis…,s.70.Pracetezostaływznacz- nymstopniuzniszczonelubgruntownieprzemalowane(Zob.Kurzawa 1997; Kusztelski2000). 7 RationesPerceptorum…,s.204,209. 8 RationesPerceptorum…,s.275.ListzostałopisanyjakoLiteraNobilis Caroli Tanquart Pictoris Regii Natione Sueci Accolae Nyssensis, quas exaravit et misit Perillustri Canonico Fabricae Directori,quilectoaegritudinisaffixus,videreopusdepictaecopu- lae,apostolorum,etaliorumornamentorumfinitamoperamnon valuit/List szlachetnego Karola Dankwarta malarza królewskiegonarodowościszwedzkiej,mieszkańcaNysy,napisanyiwysłanydoJa-śnie Oświeconego Kanonika Dyrektora Fabryki, który chorobą przykutydo łóżka nie mógł zobaczyć dzieła pomalowanej kopuły, apostołów i ukończonego dzieła innychozdób. 9 Historiacollegiiposnanensis…,s.70–tamDankwartzostałod- notowanyjako„homopodagricusetchiragricus”. 10 Ptak-Gusin 2007, s. 202. 11 Buchowski 1703, k. I3v. goipozyskałtamkilkaprestiżowychzamówień,naczele zpłótnemukazującymObrzezaniedokościołaJezuitówwMirandoli.Pracewkościeleśw.Annysąjegopierwszym dziełemwEuropieŚrodkowej.PóźniejmalarzdziałałteżnaMorawach,uzupełniającmalowidłamisztukaterieFontanywbiblioteceopactwaNorbertanówwHradisku(il.265),kaplicyśw.AntoniegoprzykościeleBernardynówwOło muńcuorazwrefektarzuklasztorutegozakonuwHradysz czuWęgierskim12(il.447). PiskorskinajpierwpowierzyłMontiemuwykonanie obrazudoołtarzaśw.Józefa,zaktórymalarzodebrałho norarium31VIII1698.Zablejtramdotegoobrazuzapła cono jednak dopiero wr.1701, zapewne bezpośrednio przedjegoosadzeniemwołtarzu,możnawięcprzypuszczać,żemalarzprzysłałzwiniętepłótnozeswojejpracowni,adoKrakowaprzyjechałdopierownastępnymroku.Wtedynamalowałobrazdoołtarzaśw.Piotraorazsceny zEsterąiJudytąwkaplicyMatkiBoskiej,awkolejnym dokończyłpracewtejkaplicyiozdobiłprzeciwległeora toriumśw.Katarzynyorazsąsiednieśw.JanaChrzcicie la.Wr.1702Montiprzystąpiłdopracnadmalowidłami naścianachkaplicyśw.JanaKantego,które19VIIIprze rwałiwyjechałzFontanądoOłomuńca„reiterującprzedSzwedami”,aukończyłdopierownastępnymroku,kiedy towykonałteżfreskiwprzedsionkachi2VIodebrałzaniehonorarium13. Wedługksięgirachunkowejwkościeleśw.Annypra cowałrównieżnieznanyskądinądKarolMonti.WobecbrakuinnychwiadomościnajegotematKarpowiczuznał,żewzmiankatajestwynikiemjednorazowejpomyłki14. WrzeczywistościKarolMontizostałwspomnianytrzy krotnie–dwarazyznazwiskiem,wzwiązkuzwypłatami zasybillenamalowanewnawieidekoracjęfryzuorazzaaniołypobokachołtarzagłównego(24XI1699),arazjako malarzKarol,któryozdobiłpendentywykaplicyśw.Piotra(4XI1699)15.Trudnowięcwątpićwjegoistnienie,tymbardziejżewniosekKarpowicza,jakobypraceobuMon tichbyływykonanejednąręką16,trzebauznaćjeślinie zabłędny,toprzynajmniejnieuprawniony,gdyżmalarz, równiedobrzejaksztukator,mógłmiećbrata,którypra 12Zapletalová2005;Zapletalová2007–tam(il.4)błędnapróba związania malowideł w kościeleśw.Anny z poszczególnymi malarzami.BadaczkataprzypisałaMontiemurównieżmalo-widławpendentywachkopułkościołaśw.MichaławOłomuńcu,cozewzględunaichstanzachowanianależytraktowaćzdużąostrożnością (Zapletalová2013). 13RationesPerceptorum…,s.203,248,249,251,253,256,257,259, 263. 14 Karpowicz1990,s.168;Karpowicz1994,s.69.Wniosektenzostał przyjętyprzezJanęZapletalovą,którazwróciłajednakuwagę,że cujedokładnietaksamo.FreskiKarolawydająsięjednakodrobinęsłabsze,bardziejgraficzneimniejpoprawne anatomicznie. ZMontimi,aprzynajmniejzjednymznichnależyteżwiązaćmalowidławkrakowskimkościeleKlarysek,które byłyzapewnedrugimkrakowskimzleceniempozyskanymdzięki Piskorskiemu17.Trudniejrozstrzygnąć,ktouzupełniłstiukiFontanyw innych krakowskich wnętrzach, których malowidła, znacznie gorzej zachowane, wiązano dotych czaszMontimlubDankwartem18.ZestylembolończykamożesiękojarzyćpostaćlutnistywgabineciepałacupodKrzysztofory,natomiastodważneskrótyperspektywiczne wkaplicyśw.JackaprzykościeleDominikanówbliższesą dziełomSzweda,aledalekoidąceprzemalowaniaobutych dziełwykluczająmożliwośćjednoznacznejatrybucji. SpośródartystówlokalnychPiskorskiczęstozatrudniał Kazimierza Kaliskiego, który był prawdopodobnie głów nymautoremfigurwGrodzisku,adokolegiatyakademic kiejwykonałnajważniejszyelementsnycerski,jakimjest krucyfiksnatęczy(il.195).Taostatniarzeźba,zajmująca wkościeleszczególnieeksponowanemiejsce,stanowiłateżgłównyproduktjegorzeźbiarskiegoasortymentu.Kaliski ijegosynwykonywalitamteżniefiguralnepracekamieniarskie19. Najistotniejsze marmurowe elementy wyposażenia,łączniezkolumnamimauzoleumJanaKantego,sąjednak dziełemJanaLiszkowica,któryniecowcześniejpracował 447. HradyszczeWęgier-skie, klasztor Bernardynów,refektarz,fot.M.Kurzej ojciecInnocentegomiał na imięCarlo,które–zgodniezczęstym zwyczajem–mógłprzekazaćdrugiemusynowi(Zapletalová2007,210). 15 Rationes Perceptorum…, s.160,230,231,259. 16 Karpowicz1990,s.168;Karpowicz1994,s.69. 17 Zob. s. 72. 18 Zob.Zapletalová2007,s.213. 19 Kurzej2011.Natematkrucyfiksuwkościeleśw.Annyzob.teżPencakowski1996. przydekoracjikościołaWizytek1.Zdolnymrzeźbiarzembyłteżanonimowyautorfigurektabernakulumzołtarzagłównegokościołaśw.Anny(il.154,155),którychdynamiczne upozowanie jest ciekawymprzykłademrecepcjinowychprądówartystycznych.ChociażtasamacechawyróżniarzeźbytabernakulumwkościeleKlarysek,towykonałjechybaktoinny,nacowskazujebardziejmiękkieopracowaniedraperiiorazczytelnazależnośćodstiukowychfigurFontany.PodobnerozwiązaniamożnateżznaleźćwtwórczościJerzegoHankisa,którybyłnajważniejszymmiejscowymrzeźbiarzemtegoczasu.Niewiadomojednak,czyPiskorskizlecałmujakieśprace,chociażkilkakrotniezatrudnialigoSzembekowie,atakżedominikanie,karmeliciidoktorobojgaprawks.JanMichałMaruchowicz2.Najważniejszym aspektem kontaktów Piskorskiegozartystami, oprócz samego ich wyboru, byłoustaleniewysokościichwynagrodzenia.Dochodzonodotegooczywiściedrogąnegocjacji, uwzględniając zapewne nietylkowartośćartystyczną. Zróżnicowanie kwotwypłaconychautoromobrazówwołtarzachkapliczdajesiędobrzeodzwierciedlaćichzdolności.Znamiennawzmianka,żeobrazPaganiegowycenionoażna100talarów3,niemusioznaczać,żetylewłaśniezaniegozapłacono,alewskazujenawartośćzbliżonądodziełnajwybitniejszychmalarzywłoskich.Porównywalnącenę100skudów4zapłaconowr.1676BacicciizaŚmierćśw.FranciszkaKsaweregodoołtarzawrzymskimkościeleśw.AndrzejanaKwirynale.Tylesamokosztowałuniegoportretcałopostaciowy.Wr.1643tęsamąsumęzapłaconozaMadonnęzeświętymiSassoferrata.DroższybyłjedyniesamMaratta,któryliczyłzaportretopołowęwięcej5.InnocentyMontizaŚw.Piotradostał60,azaŚw.Józefa50talarów,zaśDankwartowizaChrzestChrystu-sazapłacono jedynie 40 talarów6. Znaczniewyższebyłyjegohonorariazawykonaniefresków.AnnaPtakuznała,żezarobkiDankwartawprzeliczeniunaczaspracybyłytrzykrotniewyższeniżFontany7.Takiwniosektrudnojednak wywieść zeznanychprzekazów archiwalnych,gdyżnienotująonedochodów,ajedynieprzychody,zktórychmistrzowiemusielipokryćkosztyopłaceniaczeladnikówipomocników.Ponadtowwiększościprzypadkównieznamyczasurealizacjizlecenia,ajedyniedzień,wktórymzaksięgowanowypłatę.WyjątkiemsąostatniepraceDankwarta,którezajęłymusiedemipółtygodniaikosztowałyaż550talarów,co„cumsolatiolaborissuperaddito”,czyliwrazzdodatkiemwyniosłoaż4067złpi20gr8.Nawysokośćtejsumywpłynęłazapewnedużapowierzchniafreskuwko 1 Kurzej 2012a, s. 159–162. 2Najegotematzob.zwłaszczaPasteczka2005;Wardzyński2010.3RationesPerceptorum…,s.263. 4Skudzawierał24grsrebra,talarprawie26gr.5Haskell1963,s.17,88,131. 6Rationes Perceptorum…, s. 249, 256, 259. 7 Ptak 2007, s. 196. 8Rationes Perceptorum…, s. 204, 209. pule,amożetakżenowatorstwotakiegorozwiązaniaoraztrudnościtechnicznezwiązanezjegowykonaniem.Wypłatydlamalarzy,jakkolwiekczasamiwysokie,byłydaleko niższeodkosztówwykonaniasztukaterii.Wynagrodzenie BaltazaraFontanyzapracewkościeleśw.Annywyniosło łącznieprawie40000złp,czyliprawie16,5%całościzaksięgowanychwydatków9. Natlewysokościwypłatdlawykonawcówniepropor cjonalnieniskajestkwota27złp10igr,którąwypłacono Siemiginowskiemuzaprojektmauzoleumśw.JanaKantego10,zwłaszczabiorącpoduwagęmożliwośćwykonania przezniegoznaczniewiększejliczbyrysunków,zaktórenie odnotowanozapłaty.Zaangażowaniemalarzanatympolumogłobyćczęściowozrekompensowaneprzezznaczną sumę1111złp(ok.166tal.),zapłaconąmuzaobrazdoołtarzagłównego11,którajednakmusiałabyćproporcjonalna dojegoznacznychrozmiarów.Możnawięcprzypuszczać,żerozważanopowierzeniemurównieżmalowidełścien nychbądźteżinterpretowaćwykonanieprojektówjako ofiaręmalarzanarzeczkościoła,azarazemprzysługędlaPiskorskiego.WprawdziewedługpośredniegoprzekazuzaUkrzyżowaniedo ołtarza głównego warszawskiego kościołaśw.Krzyżamalarzmiałdostaćaż2560złp(ok.384tal.)12, alewzestawieniuzzarobkamiinnychartystówwysokość tejsumyniewydajesięprawdopodobna. DobórartystówprzezPiskorskiegooraztrafnawycena ichpracywskazująnajegodoskonałąorientacjęwsytuacjinarynkusztuki.Dorównałonpodtymwzględemnajambitniejszym mecenasom, przewyższając wielu nieporów nywalniebogatszychzleceniodawcówzkręgówświeckiejiduchownejelity,którychzleceniatrafiałyprzeważniedo zupełnie przypadkowychwykonawców.Wymownym przykłademjesttukrakowskikościółWizytek,ufundowa nyprzezbiskupaJanaMałachowskiegoiozdobionyprzez miejscowych artystów reprezentujących znacznie niższy poziom13,anawetwarszawskikościółśw.Krzyża,któregowystrójpowstawałpodopiekąprymasaMichałaRadzie jowskiego14. Przy rozpatrywaniukontaktówPiskorskiegozartystaminależyuwzględnićkategorięmecenatu.Wtymceluniezbędnejestjednakdoprecyzowanietegopojęcia,którew dotychczasowych badaniach było zarównoskrajniezawężane,jakirozciąganenawszelkieprzejawydziałalnościfundacyjnej. MarekWalczak,krytykując obietepostawy,zacechywyróżniającemecenasauznałzaangażowaniewprocespowstawaniadziełazpowodówestetycznychorazkonsekwentnepopieranietychsamychartystów,którzy 9Rationes Perceptorum…, s. 100, 130, 146, 160, 173, 203, 210, 230, 231, 233, 240, 246, 247, 249, 251, 253, 257, 260, 263. 10 RationesPerceptorum…,s.233. 11 RationesPerceptorum…,s.233. 12 Zob.Karpowicz1974,s.147;Wardzyńska2010,s.164. 13 Zob.Ignaszewska1976. 14 Zob.Wardzyńska2010. pozostawalizależni odjednegopracodawcy15.Tewłasności,przyjętenapotrzebyjegopracyodziałalnościfundacyjnejkard.ZbigniewaOleśnickiego,wydająsiędobrzepasowaćrównieżdosytuacjiwokresienowożytnym,różnicującświadomychmecenasówod osóbprowadzącychprzypadkową, choćczęsto znacznie rozleglejsząaktywnośćfundacyjną.Działalność Piskorskiego określił mianemmecenatuAdamMiłobędzki,zastrzegając,żerektorniedorósłdopodjęciaroliwielkiegomecenasa,aledziękiswejkonsekwentniezachowywanej orientacji artystycznej,inicjatywieiwpływachwróżnychśrodowiskachwydatnieprzyczyniłsiędorozprzestrzenienianowatorskichrozwiązańogenezie rzymskiej w środowisku krakowskim16.Tęstosunkowoograniczonąskalęnależyprzedewszystkimzwiązaćzsytuacjąorganizacyjnąifinansową,wktórejuczony,występującniejakofundator,leczprowizor,dysponowałcudzymiśrodkami,dołączającdonichwłasnejedyniewbardzoograniczonym zakresie. Nie mógł więcsamodzielniedecydowaćopodjęciufundacjianizatrudniaćartystównastałe.Pomimotegobyłjednakwstaniezwiązaćzesobąnadłużejwybitnych,staranniewybranychtwórców,zapewniającimzatrudnienie w kręgu związanych znimzleceniodawców.WtensposóbPiskorskistałsięcentralnąpostaciąśrodowiskaartystycznegoi–przynajmniejnaskalęKrakowa–wybitnymmecenasem,mimożeniedysponowałznaczącym majątkiem osobistym. MechanizmymecenatuartystycznegozostaływnikliwieprzebadanewodniesieniudopapieskiegoRzymu,które gostosunkimogłybyćznanekatolickimelitomwEuro pieŚrodkowejiwarunkowaćichupodobaniaestetyczne.WśródwielumecenasównatroniePiotrowymwystarczy przypomniećUrbanaVIII(MaffeaBarberiniego)iAlek sandraVII(FabiaChigiego),którychopróczwyrafino wanegogustuiszczególnegoupodobaniadlatwórczościGianlorenzaBerniniegołączyłoteżzamiłowaniedopoezjiigłębokafascynacjasztuką.Pierwszyznich,odmłodości zakochanywsztuceipoezji,wniezgrabnychimałowyrafinowanychwierszachwłoskich,łacińskichigreckichnie wykazywałwięcejtalentuodPiskorskiego17.OsobowośćBarberiniegołączyłapobożnośćzprzesądamiifascynacją astrologią. Zwykle przyjacielski i towarzyski, miewałczasemnapadywyjątkowozłegohumoruipotrafiłbyćszczególnie małostkowy, stworzył więc świetne warunki dorozwojusztukipochlebstwa.PapieżsamzaprojektowałbrązowetabernakulumiświecznikidokościołaNiepokala negoPoczęciaMarii,ufundowanegodlakapucynówprzez popierałAndreęSacchiego,któregopraceściślenadzorował,doradzającmuwwyborzetematóworazśrodkówwyrazu19. Drugizewspomnianychpapieżybyłkimświęcejniżtylko biernym miłośnikiem wytworów artystycznych. Od mło dościbyłgłębokozafascynowanyarchitekturą,rysunkiemimalarstwem,któremupoświęciłniezachowanytraktat.Chigistworzyłteżinteresującyspisobrazówibudowliza chowanychwrodzinnejSienie.Jednymzjegocelówbyła identyfikacjaiustalenieautorstwanajwcześniejszychdzieł, wyprzedzających twórczość Cimabuego, uznawanego zapierwszegoodnowicielatejsztukipookresiedominacjimanieragreca.PracatazawieraławięcpolemikęzGiorgiemVasarim,któryzdaniemautorazbytmałouwagipoświęcił sztucejegorodzinnegomiasta.JakopapieżAleksanderbrałczynnyudziałwkształtowaniubudowli,którefundował, oczymświadcząlicznewzmiankiwjegodiariuszuorazzachowanerysunkiarchitektoniczne20. ZażyciaUrbanaVIIIpopytnadziełasztukiwRzymiebyłtakwielki,żemałoktospozategomiastamógłsięstaraćousługitamtejszychartystów.Sytuacjaodwróciłasięwraz z upadkiem Barberinich i ograniczeniem papieskiego pa tronatu,kiedywielutwórcówzaczęłoszukaćzatrudnienianaPółnocy.Doprowadziłotodorozbudzeniaśrodkowoeuropejskiego popytu i stopniowej poprawy koniunktury artystycznej,zauważalnejodlat70.Wtensposób,paradoksalnie,spadekprestiżupapiestwaspowodowałitalianizację kulturynapółnocodAlp21. DobrymprzykłademtegozjawiskajestsamBernini,któryprzezcałypontyfikatUrbanaVIII(1623–1644)pra cowałpraktyczniewyłączniedlaniegoijegorodziny.Było to spowodowane obfitością Barberiniowskich zamówień,któreniepozostawiałyartyściewieleczasunainneprace,aleteżswoistązazdrościąpapieża.UrbanVIIIzdawałsobiesprawę,żezleceniadlaBerniniegoprzynosząchwałę równieżjemusamemu,aartystaprzyjmowałinnezamówieniatylkozazgodąswojegogłównegomecenasa22.Ich współpracabyłaniezwykleowocna,gdyżtwórcęizlecenio dawcęłączyłanietylkowszechstronnafascynacjahistorią ikulturą,aleteżdramatycznaostentacjauczućreligijnych iogromneambicje23.BarberininakłaniałBerniniegodopo dejmowaniapracarchitektonicznychimalarskich,których rzeźbiarzwcześniejniewykonywał,widzącwsobienowegoJuliuszaIIichcąc,podobniejakwielkipoprzednik,zostać mecenasemdrugiegoMichałaAnioła24.WedługBaldinuc ciegoUrbanVIII jegobrataAntoniaMarcella.Dużąrolęwprzedsięwzię ciachartystycznychodegrwaliteżwszyscytrzejpapiescy bratankowie–Francesco,TaddeoiAntonio18.Tenostatni 15 Walczak1992,s.58(tamprzeglądstarszejliteratury). 16 Miłobędzki1980,s.417. 17 Zob.Barberini1642. 18 Haskell 1963, s. 24, 40, 43, 50, 57. 19 Haskell 1963, s. 43, 50, 57. 20 Morello 2008, s. 116–119, 127, 229, 230. 21 Haskell 1963, s. 169, 170, 199. 22 Haskell 1963, s. 36,37.O mecenacie UrbanaVIIIzob.także Schütze 2007. 23 Haskell1963,s. 62. O pobożności Berniniegozob.Morello2008, s. 131–137, 240–245. 24 Białostocki1962,s.151,przyp.23;Fagiolodell’Arco2002,s.127. avevaconcepitainsestessounavirtuosaambizione,che Romanelsuopontificato,epersuaindustriagiungesse aprodurreun’altroMichelangelo,tantopi?,perch?gi? eraglisovvenutol’altoconcettodell’altarmaggioredi S.Pietro,nelluogo,chediciamolaConfessione;come ancoradifardipingerealuituttalaLoggiadellebene dizione.Ilperch?glisignific?essergustosuo,cheegli s’ingegnasse d’applicar molto del suo tempo in istudi d’architecturaepittura,afinedicongiungereallealtre suevirt?ineminenzaanchequestebellefacolt?1. wzbudził w sobie samym taką cnotliwą ambicję, żeby Rzym zajegopontyfikatuidziękijegopomysłowościwzniósłsięby wydać drugiego Michała Anioła, tym większą, że już towa- rzyszył mu wzniosły koncept ołtarza głównego u św. Piotra, w miejscu, które nazywamy konfesją. Pragnął też zlecićBer- niniemupomalowaniecałejloggiiBłogosławieństw.Dlatego zaznaczył,żespełniłobysięjegożyczenie,gdybytenpostarał się poświęcać wiele czasu na studia nad architekturą i ma- larstwem, żeby mógł dołączyć te dwie piękne sztuki do do- skonałości innych swoichcnót. Tepragnieniastanowiąkontekstdlasłynnejwypowiedzitegomecenasaowzajemnymszczęściu,któredoprowadziłodojegospotkaniazartystą: Egranfortunalavostra,ocavaliere,divederpapailcardi nalMaffeoBarberino;maassaimaggiorefortunanostra, cheilcavalierBerninovivanelnostropontificato. Kawalerze, to twoje wielkie szczęście widzieć jako papieża kardynała Maffea Barberiniego, ale znacznie większe szczę- ściedlanas,żekawalerBerniniżyjezanaszegopontyfikatu2. Poczasach Innocentego X (1644–1655) Bernini odzyskał dominującąpozycjęwśrodowiskuartystycznymzaAlek sandraVIII(1655–1667),zktórympołączyłygoprzyjaźń iowocnawspółpraca.Przynajmniejtaostatniabyłachyba jeszczebliższaniżwprzypadkuBarberiniego,gdyżliczne przesłankiwskazują,żeartystanietylkotworzyłpodwpły weminspiracjimecenasa,aleobajprojektowaliwspólnie– oczympapieżwspominałwswoimdiariuszu3. TensugestywnytoposzwiązkuwielkiegopapieżazgenialnymartystąmógłbyćPiskorskiemuznany.Świadoma próba naśladowania papieskiego mecenatu musiałaby oczywiścieprzerastaćzarównomożliwości,jakiambicjekrakowskiegokapłana,aleniewykluczone,żepodtymwpływemstarałsięonzacieśnićrelacjezartystami,atakże 1 Baldinucci1682,s.11.BerninibyłporównywanydoMichałaAniołarównieżprzezinnychwspółczesnychmuznawcówsztuki (Morello 2008, s. 228,229). 2 Baldinucci1682,s.10. 3 Morello 2008, s. 116, 127, 128, 227. pomócimwzdobywaniuzleceńuzaprzyjaźnionychosóbiinstytucji,amożerównieżzniechęcićdopracydlaprzeciwników.Fakt,żezarównoMichałAnioł,jakiBerninibyliprzedewszystkimrzeźbiarzami,mógłzaśposkutkowaćskupieniem największej uwagi Piskorskiego na Fontanie. OnteżnajbardziejsięrozwinąłpodczaspracywKrakowie, nietylkoposzerzajączestawstosowanychmotywów4,ale teżuczącsięmożeodPiskorskiegokierowaniawiększym zespołemwykonawców. SamPiskorskimógłrozwinąćtakieumiejętnościprzy gotowującspektaklewteatrzenowodworskim.Tafunkcja wiązałasięzeznacznymwpływemnażyciekulturalnemia sta5,dawałateżznakomitąokazjędoprzećwiczeniasposobówoddziaływanianawidza,nietylkozapomocądźwięku iruchu,alerównieżpozy,gestu,obrazuiświatła.Pozatym budowadekoracjibyładoskonałąszkołąrozwiązańzzakre suarchitekturymonumentalnej.NaichzastosowanieprzezPiskorskiegowskazujewzmiankaobudowaniuteatrów wpanegirykuPodgórskiego6,którymusiałdobrzeznać tenaspektdziałalnościprzyszłegorektora,gdyżpóźniejsamopiekowałsięscenąnowodworską7. TwórczośćscenicznabyławażnympolemzaangażowaniadlasamegoBerniniego,którydziałałteżjakoautorirealizator przedstawień teatralnych.WedługBaldinucciegojego sztuki odznaczały sięwyrafinowanymikonceptamitreściowymiorazśrodkamiwyrazu,doktórychnależałoteżzastosowaniemachindotworzenia„efektówspecjalnych”.WprzedstawieniuL’InondazionedelTeverewpuściłnawidownięwodę,którazmusiławidzówdoopuszczeniamiejscidopierowostatniejchwilizostaławypuszczonaukrytąśluzą8.ZaangażowanieartystywsztukęscenydałoasumptdopostrzeganiajegorolijakoreżyserażyciaartystycznegowRzymie9.Wydajesię,żetakieokreśleniejeszczelepiejpasuje do krakowskiego profesora, który miałznacznywpływnasztukęniebędącartystąanisamodzielnymfundatorem.WłaściwympunktemwyjściadowszystkichaspektówdziałalnościartystycznejbyładlaPiskorskiegotwórczośćliteracka,ówcześniepowszechnietraktowanajakonadrzędnawstosunkudoinnychdziedzinsztukiifaworyzowanawnauczaniu akademickim10.Podstawąwarsztatudramaturga,konceptoraikaznodzieibyłypoetyckieśrodkiwyrazu,nauczanenawydzialesztukidoskonalonepodczaspisanialicznychpanegiryków.DlategoocenaczystoformalnejwartościpoezjiPiskorskiego,podobniejakinnychpisarzyuniwersyteckich,powinnastaćsięprzedmiotemosobnychbadań. 4Zob.Stehlík1976,s.27;Stehlík1981,s.127–133;Ptak-Gusin2007, s. 197; Kurzej 2012, s. 180. 5 NatematznaczeniateatruszkolnegowXVIIw.zob.vanDülmen2005, s.184. 6 Podgórski1707,k.Br.Zob.s.27,28. 7 Targosz 1976, s. 37. 8 Baldinucci1682,s.75,76.Zob.teżHaskell1963,s.58. 9 Fagiolodell’Arco2002, s.7–12. 10 Zob. s. 191. Wstępneizkoniecznościwyrywkoweporównaniefragmentów jegowierszy zdziełamiwspółczesnychmupanegirystówpozwalazaliczyćgodowyróżniającychsiępoetówkrakowskich2.połowyw.XVII.ChoćraczejustępowałontalentemBieżanowskiemu,ArteńskiemuczyPodgórskiemu,jegowierszeodznaczająsięnietylkociekawymiiwyszukanymikonceptami,aleteżprzeważniezgrabnymmetrumitrafnymużyciemśrodkówstylistycznych.DorobekPiskorskiegopozwalateżnazaobserwowanieprocesudoskonaleniawarsztatupoetyckiego,którywewczesnychwierszachzawierałwięcejzbyt ryzykownychporównańinieścisłościlogicznych11.Popularnośćuczonegojakopoetyikaznodzieimogłamiećdużywpływnarozwójjegokarieryjakokonceptora. Panegirykisłużyłyzdobyciupoparciamożnych,ahomiliemiałyprawdopodobniedużeznaczeniewzapewnieniu przychylnościklarysek,dziękiktóremumógłonzrealizowaćzwójpierwszywielkikonceptwGrodzisku.Zkolei powodzenietegoprzedsięwzięciabyłonajistotniejszym argumentem zapowierzeniemmukierownictwapracwkościeleśw.Anny.Zdobywszytępozycję,Piskorskistałsięuznanymekspertemwsprawachsztuki,któregodo radztwomogłomiećdużeznaczenieprzykonstruowaniuprogramówtreściowych,wyborzekonkretnychrozwiązańformalnychorazzatrudnieniuwykonawców.Wtensposóbmógłkształtowaćśrodowiskoartystyczne,odgrywającwnimrolępodobnądoreżyserabądźimpresaria. 11Bardzociekawymprzykłademichdostrzeżeniaprzezczytelnika zepokijestzachowanywOssolineumegzemplarzpanegirykuku czciMikołajaOborskiego(Piskorski1660b),naktórym(sądzącpokrojupismajeszczeww.XVII)naniesionokrytyczneuwagi doniektórychwersów.Przyjednejzbardziejkarkołomnych metaforznalazłsięnp.trafnydopisek„sensusdeest”. NIHILGRATIOSIUSINPOLONIADIVAEANNAEBASILICA.SEBASTIANPISKORSKIASZTUKA2.POŁOWYW.XVIIIXVIII 448. Kraków,kościółJezuitów,fot. M.Kurzej Znaczenie działalności Piskorskiego widać najwyraźniejnatlewspółczesnychmuprzedsięwzięćartystycznych. Krakowskaarchitekturasakralnadługoniedorównywa łajezuickiemukościołowiśś.PiotraiPawła(il.448)nietylkopodwzględemrozmiaru,aleteżklasyartystycznej1.Samzakonniezdołałuzupełnićarchitekturytejbudowliodpowiednimwystrojemiwyposażeniem,atroskaojego jednorodnośćograniczyłasięjedyniedopowtarzaniasche matudekoracjisztukatorskichwkaplicach,któreurządzanostopniowo,wmiarępozyskiwaniafundatorówiprzypomocyprzypadkowych,przeważnielokalnychwykonaw ców2.SzansąnastworzenieambitniejszegoprogramuwnętrzabyładlaTowarzystwabudowakościoławPoznaniu,którąkierowałwybitnyintelektualistaBartłomiejNatanielWąsowski3,apojegośmierciJanPoradowskiiFranciszek Poniński4.Wystrój(il.449),realizowanyzapewnepod ichnadzorem,pierwotnieobjąłtylkogłównąprzestrzeńkościoła,którąozdobionoprzedkonsekracjąwr.1705.Jego najistotniejszymelementembyłyczęściowozachowane malowidłaKarolaDankwarta,wprogramiektórychpo łączonowątkiodnoszącesiędopostacipatronakościoła–św.StanisławazeSzczepanowa,jegoimiennikaipolskiegoświętegozakonu–StanisławaKostkiorazzałożycielaTowarzystwa–św.IgnacegoLoyoli,którympoświęcono ołtarzewtransepcie,zrealizowane,podobniejakgłówny,dopierowlatach30.w.XVIII5.Drugorzędneznaczenie mająnależącedopierwszejfazyelementysztukatorskie,aprojektdekoracji,okompozycjipodporządkowanejgur tomiszwomsklepiennym,jestraczejschematycznyimonotonny.Jegonajciekawszymelementembyłazapewne niezachowanakwadraturaimitującakopułęnaskrzyżo waniunaw6,coniezmieniafaktu,żekościółpoznański wyraźnieustępujekrakowskiejkolegiacienietylkospójnościąwystroju,aleteżjegoklasąartystyczną,zwłaszcza pod względemrzeźbiarskim. TosamomożnapowiedziećopierwszymwielkimzespolefreskówDankwartawRzeczypospolitej,zdobiącym sklepieniabazylikinaJasnejGórze(il.60).Doodbudowyśredniowiecznegokościołapopożarzezatrudnionotam czynnegonaŚląskuarchitektaDomenicadelSignore7orazgrupęsztukatorówobardzoniskichkwalifikacjach,zwłaszcza do wykonywania dekoracji figuralnych. Malowidła,którenaszczęścieskutecznieodciągająuwagęwidzaod niedoskonałościstiuków,podobnie jak w Poznaniu ściśle trzymająsiępólwyznaczonychprzezarchitekturęsklepień,zwyjątkiemdynamicznychkompozycjipośrodkukole bekprezbiteriuminawygłównej,gdziezdecydowaniejeprzełamują,wznacznymstopniuzasłaniającsztukaterie8.Programtejdekoracjiwydajesięrówniemałospójnycojej forma.Malowidławprezbiteriumukazujądziejeichwałę KrzyżaŚwiętego,wnawiegłównej–NiepokalaniePoczętąMarię,triumfjejjasnogórskiegowizerunku,opiekęnadklasztoremikrólestwemorazcuda,awnawachbocznych–emblematyialegorieodnoszącesiędojejłask. Poukończeniupracwkościelecyklmalowidełzrealizowanorównieżwrefektarzu.Składająsięnaniegosceny alegoryczne,personifikacjecnótorazemblematy,odnoszą cesiędożyciawewspólnocieorazspożywaniacielesnychiduchowychpokarmów.Autoraprogramutejdekoracji domyślano się w osobie paulińskiego teologa ipisarzaAmbrożego Nieszporkowicza, który w erudycyjnej pracyOfficina emblematarumzebrał i omówił symbolemaryjne9. 1 Krasny 2015. 2 Kurzej 2012a, s. 333–341. 3 Baranowski1975. 4 Historiacollegiiposnanensis…,s.70.Tampierwszyznichokre-ślonyjako„procuratordomusetfabricae”,drugijako„praefectustempli”. 5 Kurzawa1997. 6 Zob.Kurzawa1997,s.257. 7 Wardzyński 2008, s. 420–429. 8 Kurzej 2012, s. 290–295. 9 Łuszczek 1992. Niewykluczone,żewpodobnymcharakterzebyłonteż zaangażowanywpowstaniemalowidełwkościele,choć trzebapodkreślić,żejegoudziałwobutychpracachjestczystohipotetyczny. Jedynym polskim wnętrzem kościelnym, które możnaporównaćzkrakowskąkolegiatąwydajesięwięckościół BernardynównaCzerniakowie(il.83),którywyprzedza jąchronologiczne,leczustępujepodwzględempoziomuwykonaniastiukówiznacznejczęścimalowideł.Jegoprogramodznaczasięwprawdziewyjątkowymbogactwem ioryginalnością,jestjednakodkrakowskiegomniejwy rafinowany,anagromadzeniewątkówwydajesięwnimprzeważaćnadretorycznąklarownościąprzekazu10. Wyjątkowośćkościołaśw.Anny widać jeszcze wyraźniejnatlesztukiKrakowa,gdziekoniunkturanarynkubudow lanym,ożywionaodbudowąpozniszczeniachzczasuwojenszwedzkich, niezaowocowałazatrudnieniem zdolniejszycharchitektówidekoratorów.Charakterystycznymiprzykła damisąwielka,leczmałowyrafinowanabazylika(il.450)wzniesionawl.1659–1680dlakrakowskichbernardynów orazwspółczesnyjejkościółnowicjatukarmelitańskiego inieporadnąartykulacją11.Możliwościamimiejscowych wykonawcówzadowalalisięnawetzleceniodawcyzelity intelektualnej,tacyjakpisarziteologJacekLiberiusz,który przykościeleBożegoCiałaufundowałogromną,alemałoeleganckąkaplicęzwystrojemobardzoprzeciętnympoziomieartystycznym(il.453).Niewielelepiejbyłowprzy padku królewskiego mauzoleumWazów,realizowanego wprawdzie według ambitnychprojektów,lecz z udziałembardzoprzeciętnychdekoratorów(il.452).Jeszczegorszeefektyuzyskanowrealizacjachmniejprestiżowychzleceńodkrakowskichreformatów(il.454),bernardynów(il.455)czykarmelitów(il.456),którewnajlepszymrazie trafiałydoKazimierzaKaliskiegolubkogośozbliżonych możliwościach.Niecowyższypoziommożnabyłouzyskać wprzypadkusnycerki,oczymświadcząpracewarsztatuJerzegoHankisa(il.384,385,457).Nawetjednakprestiżowa fundacjabiskupaMałachowskiego,jakąbyłkościółWizytek(il.16),realizowanajużwostatniejdekadziestulecia,niewybiłasięponadartystycznąprzeciętność12.Tosamo możnapowiedziećojejprogramieikonograficznym,uło żonymmożeprzezmatkęKatarzynęBranicką.Jestonmało ?449. Poznań, kościół Jezuitów, fot. M. Kurzej 450. Kraków, kościół Ber- nardynów, fot. M. Kurzej ?451. Kraków, kościół Karmelitów Bosych na Wesołej, fot. M. Kurzej 452. Kraków,katedra, ka- plicaWazów,Św.Mateusz, fot. M.Kurzej 453. Kraków,kościółBoże- go Ciała, kaplica Liberiu- sza,Anioł, fot. M.Kurzej naWesołej(il.451),rażąceniezgrabnymiproporcjami 11 Zob. Miłobędzki 1980, s. 234, 236, 245. 10Zob.s.78. 12Zob.Kurzej2012a,s.361–390. 454. Kraków,kościół Re-formatów,fasada,Św.Kazi-mierz, fot. M.Kurzej 455. Kraków,kościółBer-?nardynów, fasada,Św.JanKapistran, fot. M.Kurzej 456. Kraków,klasztor ?Karmelitów na Pias- ku, klatka schodowa,Św.Eliasz, wyk. Kazi- mierz Kaliski, st (?), fot. M.Kurzej 457. Kraków,kościół KarmelitównaPiasku, ołtarz gł.,Nawiedze-nie, wyk. JerzyHankis, fot. M.Kurzej spójny,ajegogłównyelementtosilniezależneodwzorów graficznych malowidła sklepienne,ukazującescenyzżyciazałożyciela,uzupełnioneemblematamiprzejętymizjednegozżywotów1.Powyższyprzeglądprowadzidowniosku,żePiskorskiuratowałKrakówodkolejnejartystycznejkatastrofy,któragroziłamunieuchronnie,gdybyzdecydowano się na zatrudnienieartystów miejscowych.Miarąartystycznegosukcesukościołaśw.AnnyjestskalajegooddziaływanianasztukęMałopolski.Zjawiskotozasługujenaosobneopracowanie,chociażwdotychczasowejliteraturzewskazanojużwielearchitektonicznych,rzeźbiarskichimalarskichnawiązańdokolegiaty.DotychpierwszychzaliczonokościoływMłodzawach(il.458),Mstowie(il.459)iPoświętnem2(il.460),atakżewMnichowie(il.461),gdziemonumentalneformyodwzorowanowdrewnie3.Autoremtegopomysłymógłbyćfundator kościoła Maciej Łubieński, archidiakonkrakowskiidoktorobojgapraw4.Staranosięnaśladowaćrównieżnajważniejsze elementy małejarchitektury.KazimierscyaugustianienawiązalidoformygrobuJanaKantego,urządzającołtarzjegoprzyjacielaIzajaszaBonera5(il.462). 1 Zob.Dzik2014. 2 Dettloff1998. 3 Kurzej 2012a, s. 407. 4Najegotematzob.Rostworowski1973.5Mączyński2003,s.133. ?458. Młodzawy Małe, kościół par., fot. J. Hałun 459. Mstów, kościół Kanoników RegularnychLaterańskich, fot. Beemwej ?460. Poświętne, kościół Filipinów, fot. M. Kurzej 461. Mnichów, kościół par.,fot. M. Kurzej ?462. Kraków, klasztor Augustianów, mauzo- leum bł. Izajasza Bonera, fot. M. Kurzej 463. Kęty,kościółśw. JanaKantego, ołtarz gł., fot. D. Horzela 464. Skalbmierz, kościół par.,Św. Anna, fot. M. Kurzej 465.Sobolów,kościół?par.,krucyfiks natęczy,fot. M.Kurzej 466. Tyniec, kościół? Benedyktynów, krucyfiksna tęczy, fot. M. Kurzej WpoświęconympatronowiuniwersytetukościelewKętachtrawestowanonastawęgłówną1(il.463),jejtabernakulumpowtórzonowCzaplachWielkichikrakowskimkościeleśw.Tomasza2,aobrazołtarzowywSkalbmierzu3(il.464),aglorięwŁazanach4.Dużąpopularnośćzyskały teżposzczególneelementymałejarchitektury,takiejakkręconekolumny,podwieszanewspornikiigloriepromieniste,atakżeformyrzeźbiarskie.Kilkupowtórzeńdoczekałasiękompozycjaunoszonegoprzezaniołykrucyfiksunatęczy,którą–pozaŻębocinem5(il.40)–zastosowanoteżm.in.wSobolowie(il.465),opactwachbenedyktyńskichwTyńcuiStaniątkach(il.466),krakowskiejkolegiacieśw.Floriana,gdziefiguryaniołówdodanodowcześniejsze gokrucyfiksu.Naśladowanoteżczęstoposzczególnefigury, czegoświetnymiprzykładamisąprzedstawienieśw.Anny wołtarzugł.kościoławZielonkach(il.467),wyobrażeniaśś.Weroniki(il.468)iLonginawołtarzujednejzkaplicwTyńcuorazpowtórzeniapozytegoostatniegowpracach Antoniego Frączkiewicza6(il. 469). Ciekawym przykła dem bardziej złożonej inspiracji o charakterzeznaczenio 1 WykonałjąPiotrRojowskiwr.1724(Dettloff2013,s.152). 2 Napodobieństwotabernakulówwkościołachśw.Annyiśw.To-maszazwróciłuwagęJerzyKowalczyk,domyślającsięjegoprzy-czynywnaśladowaniurycinyzewzornikaGiovaniegoBattisty Montana(Kowalczyk2000,s.30).Rolitegowzoruniemożna całkowicie wykluczyć, ale okoliczności powstania pierwszej z tych struktur pokazują, że nie sięgano do niego bezpośred- nio(zob.przyp.21nas.71). 3 Natemat ołtarzaśw.Anny w Skalbmierzuzob.Sowała [b.r.].4Kurzej2012,s.214. 5 Zob. s. 44. 6NatematzależnościpracFrączkiewiczaodFontanyzob.Zagó-rowski1959,s.121.RzeźbywZielonkach,wyraźnielepszeodprac tego artysty, zostały tam wspomniane wyłącznie jako podobnedowiązanychznimpracwkościeleśw.Mikołaja.Późniejszali-teraturaprzekształciłatoskojarzeniewatrybucję,którawydajesiębłędnazewzględunaznaczniewyższypoziomartystyczny wymsąpersonifikacjeOśmiuBłogosławieństwwkościeleśw.Floriana7.Wodróżnieniuodfigureknarelikwiarzugłowyśw.JanaKantegosątopostacimęskie(il.470),alenainspiracjemiejscemjegospoczynkuwskazująichustawienie w arkadach kaplic i marmoryzowaneobramienia. WpływykoncepcjiPiskorskiegomożnateżdostrzecwdziełachliterackich.JakzauważyłRyszardMączyński, programmauzoleumśw.JanaKantegostałsiękanwąkaza niaCyprianaSapeckiego(1718),wktórymwyeksponowanopodobieństwopatronauniwersytetudojegoświętych imienników–wpierwszejkolejnościtychukazanychna kolumnachprzyjegogrobie8.Wzwiązkuzprogramem kościołaśw.AnnywartoteżzwrócićuwagęnaodęWojciechaAntoniegoGrzymałykuczcipatronauniwersytetu (1719),poprzedzającązbiórstemmatówdoktorskich,wktó rej wspomniano o promieniach zsyłanych przez świętego zNiebaiprzywołanokoncepcjęduchowejświątyni,wzno szonejkujegoczciprzezabsolwentów. Hue Stoae PraesesVenerandeCanti, Flecte de Summo Superum Lycaeo Aureas dextras, tribuendo fulcrum Aedibus istis, […] Tu lapis primus Sapientis Aulae Diceris, fortis venias columna Acbasesponassolidasetaedis Sislapishuius Pingimus quamvis simulacra nostrum Ast Tuis cedunt, faciemque tantum Gemmeam poscunt, verecunda frontis Lumina Sacrae. […] Mitte de Caelo radium serenum, Ut tenebrosas procul hinc repellat, De die noctes, mediique Solis Lumina spargat. tych dzieł od większości prac Frączkiewicza. Z tego samego powoduwątpliwościbudzizwiązanieznimfigurołtarzagłów- negowRakowie. 7 Zob. Dettloff 2013, s. 173. 8 Sapecki 1718; Mączyński 2015, s. 218–224. […] Nos Tibi vero quoad astra Canti In Polo Summo radiando stabunt, Pectoris nostri patuli sacrata Templa struemus9. CzcigodnyKanty,tejstoi10obrońco Ześlij jej epokę złotej pomyślności I daj podporę nadwątlonymmurom W swej łaskawości […]Ty,nazwany kamieniem węgielnym Pałacu Mądrości stań się też kolumną Trwałą podstawą i dla tego gmachu Bądź skałą. Nasze wizerunki, które tu malują Nawet gdyby były klejnotami zdobne Tak bardzo Twojemu licu ustępują Odblaski drobne […] Ześlij nam jasny płomień z Nieba, Żeby ciemności odegnać daleko, A noce od dnia niechaj pełneświatła Słońca przepędzą. […] MyTobienaprawdę, oKanty,czcigodny Ku gwiazdom zwróceni na szczycie Samym serc naszych pogodnych Wznosimy świątynie. Podkoniecwiekuzachwytnadformąmauzoleumświę tegoJanawyraziłwprostJózefAlojzyPutanowicz,któryopisującdekoracjękościołazokazjiuroczystościpokanonizacyjnych wr.1775, zaznaczył,że 9 Grzymała1719,k.Ar,A2r. 10 Tuzapewnejakosiedzibyszkołyfilozoficznej. GróbŚwiętegoJanaKantego,nadktórymArchitektura igustWłochówwysiliłysię,żadnejobcejniewymagał ozdoby. Jest on cudem gruntownego przemysłu. Nic piękniejszego w Krakowie widzieć nie można. Stanął onnaschyłkusiedemnastegowieku,leczgoduszastarożytnościożywia. Wprzypisieznalazł się też dokładnyopismauzoleum zwymiaramii łacińską terminologią architektonicznąwnawiasach,atakżewzmiankaoużyciuodkrytegoprzezPiskorskiegomarmurubł.Salomei11.Trwałąpozostało ściąwspomnianychuroczystościsąhełmywież,ufundowaneprzezprofesoraJanaJózefaRygalskiego12(il.471), 11 Putanowicz1780,k.Tr-T2r;Mączyński2015,s.222.Natematprze- bieguioprawyartystycznejtychuroczystościzob.Walczak2008. 12 Napisnamodelubrzmi:„M[agister]Joan[nes]JosephusRygal- skiS[acrae]T[heologiae] D[octor] Eccle[siae] Coll[egiatae] S[ancti] Floriani Custos Geminam hanc turrim ad aedem Di- vaeAnnaeAnnoJubilaeiMagni1775erexit/MagisterJanJózef Rygalski, doktor ŚwiętejTeologiii kustosz kościoła kolegiackiegośw. Flo-riana, wzniósł te bliźniacze wieże na przybytku św. Anny w roku Wiel- kiego Jubileuszu1775”.Wedługksięgi fabrycznej Rygalski został wtymrokuprefektemfabrykikościołaiwieże„sumptupotior inparteproprioperduxitformam”(Liberperceptorum…,s.31). Ufundowanieprzezniegohełmówpoświadczajątakżetablica epitafijnanadportalemzakrystiikościoławStarymKorczynieoraz dziękczynny czterowiersz odnotowany przez Putanowicza(Putanowicz1780,k.T2r):„Tollisadastrasacrasturresmemo- rande Joannes | Dum stabunt; tollent nomen ad astra tuum. |Idpietatisopusmultistentasselubebat,|Haudpoterant;cessit gloria tota tibi /Wznosisz ku gwiazdom święte wieże, godny pamię- ci Janie, | dopóki stoją, będą wynosić do gwiazd twoje imię. | Wielu chciało się zdobyć na to pobożne dzieło. | Nie dalirady,cała zasługa przypadłąTobie”. ?467. Zielonki, kościół par., Św. Anna, fot. M. Kurzej ?468. Tyniec, kościół Benedyktynów, ołtarzśw.Krzyża,Św.Weronika,fot. M. Kurzej ?469. Kraków, kościół Misjonarzy na Strado- miu, ołtarz św. Kazi- mierza,Św. król, wyk. Antoni Frączkiewicz, fot. M. Kurzej 470. Kraków,kościółśw.Floriana,Smutek, fot. M.Kurzej 471. Kraków,kościółśw.Anny,hełmwieży, fot. M.Kurzej 472. Kraków,Muzeum?Uniwersytetu Jagielloń- skiego, model hełmu wieżykościołaśw.Anny,fot. M.Kurzej 473. Kraków,kościół?Bernardynów,Chrystusubiczowany, fot. M.Kurzej uzupełniającebryłękościoła(il.45,46)takumiejętnie, żeuznanojenawetzaczęśćpierwotnejkoncepcjiarchi tektonicznej1. Niedługopóźniejuniwersytetpodjąłteżkrokibędące pionierskimwyrazemkonserwatorskiejtroskiowystrójkościoła,odnotowaneprzezLudwikaKosickiego. JakdaleceAkademiagorliwabyłaozachowaniepierwszej świetnościKościoła,dowodembyćmożeUchwałaJejza KołłątajaiŚniadeckiegoJanazRoku1783,mocąktórejniepozwolonostawianiawnimtegowszystkiego,cobybyłozwewnętrznemjegourządzeniemniezgodneiczegobyAkademia niezatwierdziła2. Pozostajetylkożałować,żezaleceniatejświatłejdecyzji nieprzestrzeganoww.XX. WpływowymdziełemokazałosięteżGrodzisko,októrego popularności świadczą chociażby powtórneedycjeKwie-cia3.Książkatamusiałasięoczywiściecieszyćszczególnąpopularnościąwśródkrakowskichklarysek;jejryciny,byćmożeniedługopopierwszejedycji,posłużyłyzawzórdlamalowidełnaszafachwkapitularzu,awlatach80w.XIXzostałypowtórzonenaornacieiparzedalmatykjakoha 1Zachowanymodelhełmów(il.472)zostałprzezMariuszaKar-powiczazwiązanyzBaltazaremFontaną(Karpowicz1990,s.198; Karpowicz1994,s.76),conależyzdecydowanieodrzucićwraz ftywykonaneprzezsiostręZofięLekszycką4.Przykładem formalnego naśladowania grodziskich sztucznych jaskińmożebyćwyłożonanaciekamikrasowymiwnękawkrakowskimkościeleBernardynów,wktórejustawionofiguręChrystusaprzysłupie5(il.473).Ideaupamiętnieniaśredniowiecznej pustelniczki musiała być bliska zwierzynieckim norbertankomwzwiązkuzrozwojemkultubł.Bronisławy,którąuczczonokaplicą(il.474),wzniesionąwl.1702–1703nawzgórzuSikornik,wmiejscu,gdziezakonnicażyławod osobnieniuizmarła6.OpisGrodziskamógłteżbyćźródłem inspiracjidlaks.BenedyktaChmielowskiego,któryurządziłprzyswejplebaniiwFirlejowiebogatewtreścizało żenieogrodowe.Wśródjegolicznychelementów,zaopatrzonychwwierszowaneinskrypcje,byłyteżlicznegroty,awśródnichprzypominającecelęSalomei„eremitoriumalbodormitarz,wktórymjestnaturalissimewyrabianaskała”,mieszczącyłóżko,nadktórymwidniałaśmierćzestrzałąnacierającanaśpiącego7.Znaczeniedlasztukimiałoteż odkrycieprzezPiskorskiegozłóżmarmuruwGrodzisku,eksploatowanychdokońcaw.XVIII8. Jedynymkrakowskimdziełem,któremożnabezpośredniozestawićztymipowstałymiprzyudzialePiskorskiego,jestnowaaranżacjadominikańskiejkaplicyśw.Jacka(il.475),będącazarazemnajbardziejtajemnicząkreacją tegoczasuwPolsce.Jejdatowanieopierasięnaprzypisaniu autorstwa partii sztukatorskich Fontanie iznacznie zteoriąowykonywaniuprzezniegotegotypuprojektów.Za datowaniemmodelunaczasbezpośredniopoprzedzającyre- alizacjęprzemawiająteżichzwiązekzprojektamiSebastianaSierakowskiegoorazornamentyka(zob.Lepiarczyk1971,s.203,204;Kurzej2012a,s.168–171;Kurzej2012b,s.385). 2 Kosicki 1833, s. 26. 3 Buchwald-Pelcowa 1981, s. 136; Macioł 2000, s. 12. 4 Ostrowski1973,s.49–51.Natematszatzob.Daranowska-Łuka-szewska 1999b. 5 DziękujęzatęuwagęmgrJoannieDaranowskiej-Łukaszewskiej.6Zob.Blaschke2013,s.207. 7 Zob. Blaschke 2013, s. 107, 108. 8 Wardzyński 2015, s. 85. bardziejryzykownym związaniu malowideł zDankwartem9.Nieznany pozostaje nawet fundator, co jest zadziwiające,zważywszynietylkonaprestiżzwiązanyzwykonaniem oprawy grobu jednego z najpopularniejszych polskich świętych,aleteżnaznacznąprodukcjęliterackązakon nychhistoryków,kaznodziejówipanegirystów,chętniesławiącychhojnychdobrodziejów. Zważywszynarangętegodzieła,wartopokusićsięjednakohipotetycznąpróbęprzybliżenianiektórychokolicznościjegopowstania.Zdużymprawdopodobieństwemmożnaprzyjąć,żekaplicęprzekształconozaprzeoratuKazimierzaNapolskiego(1694–1703),którytrwałprzezcałyudokumentowanyokreskrakowskiejdziałalnościFontany.Tenprzełożonyzapisałsięwzakonnejpamięcim.in.ozdobieniemkościoła„statuąś.Jackanadgrobemjegoipromieniamiokołoniej”,coprawdopodobnieodnosisięwprostdonowejaranżacjimiejscapochówku,aprzynajmniejświadczy o zainteresowaniu jego oprawąartystyczną10.Propagowanie kultu świętego założyciela klasztorubyłoprzedmiotemszczególnychstarańtakżeinnychkrakowskichdominikanów.WyróżniłsięnatympolupoprzednikNapolskiego,DominikFrydrychowicz,któryjednak„niedługoprzeorował, dlazabawustawicznych w pisaniuksiąg,wolałnieustannelekcje,niżeligospodarskieturbacje”11.JednązciekawszychjegopracjestobszernaapologiakultuJacka,ilustrowanainteresującymi,choćnieporadnymirycinamiTobiaszaStecklaipoprzedzonapanegirykiemStanisławaBieżanowskiego, sławiącym świętego wimieniuuniwersytetu.Książka,wydanazokazjiwłączeniaJackadogronagłównychpatronówPolskiiLitwy,głosijegochwałęjakoprotektorakrólestwa, eksponując związkiroduOdrowążówzinnymiświętymi,atakżewładcamiPolskiorazświeckimiiduchownymidostojnikami.Tenrozbudowanyopispokrewieństwaipowinowactwamiałzapewneoddziałaćnaadresatadedykacji,którymbyłwojewodasieradzkiJanChryzostomOdrowążPieniążek12,szwagierFranciszkaSzembeka,zatrudniającego Piskorskiego jakowychowawcęsynów.Niewiadomo,czytapublikacjaokazałasięskutecznązachętą do składania ofiar na odnowieniemiejscaspoczynkuświętegokrewniakaaniczyPiskorskibrałwtymprzedsięwzięciu jakikolwiek udział.Jestonjednakmożliwy,przynajmniejwcharakterzedoradcy,chociażbyzewzględunaudziałpopieranychprzezprofesoraartystóworazbliskiezwiązkiuniwersytetuzzakonem13.Trzebateżzazna 9 Kurzej2012a,s.455–457,tamprzeglądwcześniejszychbadań.Hipotezę Olgierda Zagórowskiego o wykonaniu nagrobka przez Antoniego Frączkiewicza i związane z nią późniejsze datowanienależyodrzucićjakoopartenabłędnymrozpoznaniunietylkoform, ale i materiału rzeźbiarskiego.Zob.także Brzezina-Scheu-rer 2013, s.669–672. 10 Siejkowski1743,s.27,356–359;Brzezina-Scheurer2013,s.673. 11 Siejkowski1743,s.356. 12 Frydrychowicz1687. 13 Zob s.16. czyć, że dominikańskie mauzoleum doskonale uzupełnia prowadzoneprzezniegodziałanianarzeczpropagowania kultu średniowiecznych świętych polskich. Postać Jackabyławażnymelementemsystemupodańhagiograficznych,wiążącychgozSalomeą,którąmiałnakłonićdoży ciawczystościiwstąpieniadoklasztorupośmiercimęża14.Cowięcej,programtreściowynowejaranżacjikaplicywy kazujedalekoidącezbieżnościzkonceptamiukładanymiprzezPiskorskiego.Jegokanwąjestszczególnyzwiązek świętegozMatkąBoską,którystałsięrównieżtematem homilii,wktórejprofesor,odwołującsiędoswojejrozprawyprawniczej15,rozpatrzyłkwestięlegalnościadopcji JackaprzezMarię16.Wewstępnejinwokacjikaznodziejazaznaczył,żeostatecznympotwierdzeniemowejrelacjijestdataśmierciJacka,zbieżnazeświętemWniebowzięcia: NajświętszaMatkaBoska[…]cięsobiezasynawłasnego przybrała,azatemBratemCięJedynakaBoskiegoiswegowyznała,mówiącdoCiebie:FiliHiacynthe:Synumój Hiacyncie; nad to […] cię taż Matka Boska, w dzień przenosinswoichztegopadołupłaczunaweseleone wiecznejchwałyKrólestwaniebieskiego,wezwawszyzsobą,venitebenedictiaccipiteRegnum,sukcesoremcię prawdziwym dóbr wszystkich swoichuczyniła…17 Tenkonceptpodkreślausytuowaniekaplicynapiętrze,po północnejstronieprezbiteriumkościoła,któreprzezwięk szą część roku uniemożliwiało bezpośrednieoświetlenie 14 Frydrychowicz1687,s.99. 15Zob.Piskorski1683a. 16 Piskorski 1706, s. 807–823. 17 Piskorski 1706, s. 809. 474. Kraków,kaplica bł. Bronisławy, litografia Piotra Pillera wg rys. Anto- niego Langego 475. Kraków,kościół Do- minikanów,gróbśw.Jacka,wyk. BaltazarFontana, fot. M. Kurzej jejwnętrzaświatłemsłonecznym.Wyjątkiemsąjedynie poranki dnibliskichpołowiesierpnia,kiedyto,około godziny7.00(6.40czasusłonecznego),jegopromieniewpadająprzezoknowścianiewschodniej,pozwalającna zaakcentowaniedatśmierciiwspomnieniaświętegoszcze gólnymoświetleniemjegomauzoleum(il.476).Możliwe,żetakiefektwykorzystanojużwszesnastowiecznymnagrobku,któregoczęścizachowałysięwkościeleśw.Idziego.Przyjmując jego rekonstrukcję zaproponowaną przezKrystynęSinkoPopielową,możnaprzypuszczać,że światłopadałowtedynagórnączęśćnagrobka,wktórej znajdowałasięfiguraświętegoklęczącegoprzedMatkąBoską1.Niewiadomo,czyefekttenwykorzystanorów nieżwkolejnymnagrobku,którymógłmiećformęedikuli2.Powróconodoniegojednakwobecnejaranżacji, umieszczającstojącąnasarkofagufiguręświętegowtaki sposób,bydlawiernychklęczącychwarkadziewejściowejbyławidocznanatleokna3.JakzauważyłaKatarzyna BrzezinaScheurer,efekttenmógłbyćpierwotniezmody fikowany przez glorię promienistą4, jednak wobec brakuinformacjinatematjejkształtuiwielkościtrudnosobiewyobrazić,naczymtazmianamiałabypolegać.Możnaje dynieprzypuszczać,żepromienie,będącetłemdlafigury, przedewszystkimzwiększałyjejwidocznośćwsztucznym 1 Sinko-Popielowa1948,s.83. 2 JakzauważyłRyszardMączyński,możnaprzypuszczać,żenagro-bektenukazanonarycinieTobiaszaStecklawewspomnianejksiążce Frydrychowicza (Mączyński 2003, s.504). świetlepadającymodstronywejścia5,odtwarzającczę ściowojejkrótkotrwałąekspozycjęsłoneczną.Możliwe też,żeniebyłyonestałymelementemnagrobka,alezawieszanojeprzynimokresowo,wzwiązkuzkonkretnymiuroczystościami. ?476. Kraków, kościółDominikanów, oświetlenieołtarza św. Jacka rankiem ok.15VIII, fot. M. Kurzej 477. Wenecja, kościół św.Piotra,ołtarzśw.Waw-rzyńca Giustinianiego, fot.wzbiorachautora 478. Padwa, kościół św. Ju- styny, ołtarz świętych Nie- winiątek, wyk. Giovanni Comin, fot. M. Kurzej 3 NaustawieniefigurynatleoknazwróciłuwagęMariuszKar- powicz (Karpowicz 1994, s. 59). 4 Brzezina-Scheurer2013,s.676.Obecniejestonrównieżznacznie zniekształcony przez barwne przeszklenieokna. 5 TakiefektwidocznyjestnaobrazieTeodoraBaltazaraStacho-wicza, ukazującym wnętrze północnej nawy kościoła przed po-żarem. 479. Kraków, kościół Dominikanów, kaplica św. Jacka,Św. Jacek, wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 480. Kraków, kościół Dominikanów, kaplicaśw.Jacka,kopuła, fot. M.Kurzej Chęćwykorzystanianaturalnegoświatłamogłabyćargumentemdecydującymowyborzenagrobkawformie tumbyunoszonejprzezaniołyizwieńczonejstojącąfigurąświętego,którystałsięprzyczynątylunieporozumieńwcześniejszychbadaczy.Torozwiązaniedoprowadziło Olgierda Zagórowskiego do wniosku o zależnościkrakowskiego nagrobkaodznacznie późniejszegorelikwiarzaśw.JanaNepomucena1,przezMariuszaKarpowiczaiRy szardaMączyńskiegozostałouznanezaniezwykłewskaliEuropy2,tenostatnibadaczdoszedłnawetdowniosku,że relikwiarze podtrzymywane przez anioły nie występu jąwsztucewłoskiej3cojestspektakularnymprzykładem ignorowania dokonań pozarzymskichcentrówartystycznych.DonajważniejszychznichnależyniewątpliweWenecja,gdzietakiedziełazyskałyszczególnąpopularnośćdziękiołtarzomgłównymwykonanymwedługkoncepcji BaldassaraLongheny.Pierwszyznich,wkatedrzeWniebowzięciaNMPnaTorcello,zr.1629,zawierarelikwieśw.Heliodora;drugi,wkatedrześw.PiotrawCastello,zaczęty wr.1649–św.WawrzyńcaGiustignaniego(il.477).Roz wkościeleśw.Kasjana,wykonanywr.1639przezClementeMolliego,orazrelikwiarzśw.Krescencjonawkościele MatkiBoskiej„dellaSalute”,projektuJuste'aLeCourta,odkutyprzezMichelaFabrisawlatach50.w.XVII4.Około r. 1680parętakichnastaw,zrelikwiamiświętychNiewiniątek(zwieńczonyfigurąpłaczącejmatki)(il.478)iśw.Juliana, wykonałGiovanni CominwedługprojektuAlessandraTremignonadokościołaśw.JustynywPadwie5,którybyłdobrzeznanykrakowskimakademikom6.Wkontekściebadańnadformamiupamiętnianiaświętychsąoneszczególnieciekawe,ponieważstanowiączęśćniezwyklebogategozespołu,złożonegoażzdziewięciuołtarzyrelikwiarzowychzktórychdwazawierająszczątkiapostołów.Wkrakowskiejkaplicyfiguraśw.JackawskazujenatondoprzedstawiającegotrzymającegomonstrancjęorazrzeźbęMatkiBoskiejzDzieciątkiem(il.479),któramiaładoniegoprzemówićpodczasucieczkizKijowa,nakłaniającdojejzabraniaznapadniętegoprzezTatarówmiasta.TenszczególnyepizodhagiograficznejlegendynietylkowskazujenaryzykownąpodwzględemteologicznymrównorzędnośćczcinależnejwizerunkowiiHostii,alejestteżprzykłademszczególnejwięziłączącejdominikaninazMarią.Temattenjestkontynuowanywdwóchzczterechmalowidełkopuły(il.480),któreniestetyuległypoważnymzniszczeniom i nieudolnym przemalowaniom.Możnajeinterpretować jako poszczególne etapychwałyświętego,który, wyniesiony do nieba przezanioły,zostajeprzyjętyprzezMatkęBoską,anastępniekoronowany7.Byłyonenajprawdopodobniej inspirowane wizją bł.Bronisławy,ukazującąpośmiertnąwędrówkęduszyJacka,namalowanąponiżejnaścianietarczowej.Pozostałezprzedstawionych wiązaniatezaczętoszybkoadaptowaćdostrukturprzy ściennych,czegoprzykłademjestołtarzśw.Maksymina 1 Zagórowski 1959, s. 121. 2 Karpowicz 1994, s. 59, 60; Mączyński 2003, s. 131–133. 3 Mączyński 2014, s. 63. 4 Hopkins 2006, s. 145, 185. 5 Zovatto 1970, s. 269, 457. 6 Zob. s. 49. 7MaryjnewizjeJackaukazanoteżponiżej,nadwóchobrazachnaścianachtarczowych,którezewzględunadalekoidąceprze-malowaniewobecnymstanieniesąmożliwedozadatowania. tampostaciukazujązapewneświątobliwychOdrowążów– dominikaninaCzesławaorazbiskupówPrandotęiIwona8. Uzupełnieniem wystroju kaplicy, oprócz wcześniejszychobrazów,ukazujących cuda Jacka oraz anioły prezentującejegorelikwieiatrybuty9,sąstiukoweprzedstawienia jegocnót.WpendentywachukazanoMęstwo,Roztropność,Umiarkowanie(il.481),awięcpierwotniezapewne takżeSprawiedliwość,którąwtórniezastąpiłaNadzieja. WmedalionachkopułyzachowałysięwizerunkiNadziei iWiary,możnawięcprzyjąć,żepierwotnietowarzyszyłaimMiłość,którązastąpionopopiersiemEustachegoOdro wąża10.CzwartapersonifikacjatoWładza,odnoszącasię może do autorytetu Kościoła, potwierdzającego świętość JackaijegopatronatnadPolską11(il.482). ?481.Kraków,kościółDomi- nikanów,kaplicaśw.Jacka,Roztropność,wyk.Baltazar Fontana, fot. M.Kurzej 482. Kraków, kościół Dominikanów, kaplica św. Jacka,Kaznodziej-stwo(?), wyk. Baltazar Fontana, fot. M. Kurzej 8 Ten ostatni został przedstawiony w stroju chórowym, co jest rzadkie ale ma odpowiednik w portrecie, który powstał być możewzbliżonymczasieizostałwtórniewprawionywołtarz ustawionyprzypołudniowejścianieprezbiteriumkrakowskiegokościoła.Natemattegoobrazuzob.Czyżewski,Walczak2013,s.133–136,il.8. 9 Zob. Żmudziński 2013, s. 696, 697. 10 Wzoremdlategoprzedstawieniabyłzapewnezachowanywklasz-torzeportret(zob.Czyżewski,Walczak2013,il.12). 11 DziękujępanidrMagdalenieGórskiejzazidentyfikowanietej postaci. ZAKOŃCZENIE PorównaniezwyczajówakademickichpanującychwKrakowieinainnychuniwersytetachwykraczapozaramyniniejszegoopracowania.Możnajednakprzypuszczać,że zarównoartystycznaoprawauczelnianychuroczystości,jakirozeznaniewiększościprofesorówwkwestiisztukiwypa dłybywtymporównaniuskromnie,zwłaszczanatleuczelnijezuickich. Działalnośćkulturalnastanowiła wprawdziebardzoistotnemiejscewżyciukrakowskichakademików,ale jejnajważniejszymaspektembyłaliteraturapiękna,wszczególnościpoezjapanegirycznaihomiletyka,adopewnegostopniarównieżteatr.Znaczniemniejbyłonatomiastinicjatywzzakresuarchitekturyisztukpięknych.Wśródtych ostatnichnajważniejszemiejscezajmowałatroskaowypo sażeniewnętrzkościołów,pozostającychwinstytucjonal nymbądźprywatnymzarządzieprofesorów,atakżerepre zentacyjnyportretoraznagrobek.Wszystkietezagadnieniazasługująnawnikliweopracowanie,choć–jaksięwydaje– ichspecyfikanieodbiegaznaczącoodanalogicznychprzejawówkulturyartystycznejosóbniezwiązanychzuniwer sytetem,coodpowiadapozycjispołecznejprofesorówjako grupynastykumieszczaństwa,szlachtyiduchowieństwa. CharakterdziałalnościSebastianaPiskorskiegowydajesięobecnieunikatowy,należyjednakprzyjąć,żejestto wznacznymstopniuwynikstanubadań,wktórychzain teresowanieosobaminiebędącymisamodzielnymiarty stamianiwybitnymifundatoramibyłomarginalne.Trudnobowiemprzypuszczać,bypozycjaekspertawkwestii sztuki,który–niebędącartystąpraktykiem–wyspecja lizowałsięjakokonceptoriprowizor,rozwinęłasiętylkowprowincjonalnymośrodkuartystycznym,jakimbyłno wożytnyKraków.Możnawięcmiećnadzieję,żeprzyszłe badaniawskażąwięcejzagranicznychodpowiednikówdla działalnościuczonego,którychoćpoznałświatdziękipodróżom,związałkarieręzeswojąAlmaMatre,odnoszącdziękiniejnajwiększysukcesiprzynoszącjejzarazemnaj większąartystycznąchwałę. Podobniejakinicjatywyartystycznekrakowskichaka demikówpozostająwcieniukościołaśw.Anny,takpoziomrefleksjiPiskorskiegonadsztukąwydajesięodstawaćod prezentowanegoprzezjemuwspółczesnych.Różnicata polegajednaknietylenaodrębnościjegogustuipoglą dówestetycznych,ilenaszczególnejdeterminacjidoichurzeczywistnienia. Najbardziej niezwykłe jest połączenie sukcesównatympoluzumiejętnością„multimedialnego” oddziaływanianawidza,zapewnewyrastającązdoświad czeńteatralnych,iukładaniaszczególniewyrafinowanych programówtreściowych.Osiągniętywnichstopieńdopra cowania,komplikacjiiwymownościmożnadostrzecdopie rowzagranicznychdziełachśrodkowychdekadw.XVIII1,arealizacjawformachzbliżającychsiędozasadysyntezysztukjestdokonaniemdoniosłymwskalieuropejskiej. DziałalnośćPiskorskiegoprzypadłanaczaswspaniałegorozkwitukulturypodpanowaniemJanaIIISobieskiego,przerwanyprzezokresnieszczęść1.dekadyw.XVIII.Stwierdzając,żeudałomusiępodnieśćsztukęKrakowa dopoziomuświatowego–pierwszyrazodczasówzyg muntowskichiostatniprzedupadkiemIRzeczypospoli tej–trzebaprzyznać,żezawdzięczamytonietylkojegoniezwykłejfantazjiizdolnościom,aleteżkilkuszczęśliwymzbiegomokoliczności.Żebyzaśuniknąćanalizywagiobu tychczynników,możnapoprzestaćnastwierdzeniu,żewe długsamegoprofesorazajegosukcesamistała„niepojęta rozumemśmiertelnymOpatrznośćBoska,którapoczątek rzeczykażdejzdokończeniemjejwiążepotężnie”2. 1 Zob. s. 77. 2 Piskorski 1691b. BIBLIOGRAFIA Abrys1745 Abrysteraźniejszegokościołakollegiaty s. Anny […][w:] P.H. Pruszcz, Kley-notystołecznegomiastaKrakowa,albokościoły[…],Kraków1745,s.184–224. Academicus viennensis[b.r.] AcademicusvienensissiveB.StanislausKostka[…]honori[…]Dominum[…]dum[…]prima a[rtium]l[ibe-ralium]etphilisophiaelaureacondeco-rarentur.PromotoreR.P.GabrieleHe- venesi[…]oblatus ab addictissimiscondiscipulis physicae studiosis, Vien-nae,[b.r.wyd.]. Ackermann 2007 F. Ackermann,Die Altäre des GianLorenzoBernini.Das barocke Alta- rensemble im Spannungsfeld zwischenTraditionund Innovation, Petersberg2007. Acta Sancti Ignatii1698 ActaSanctiIgnatii[…]iconibus,symbo-lisacversibusexornataetejusdemsanctiHonoriinscriptaab[…]phil[osophiae]magistrisin[universitate]Viennensiso-lenniritucreatis[…]per[…]IgnatiumQuerck…,Viennae1698. Akcepta pieniędzy… Archiwum Klasztoru Karmelitów Bo- sychwCzernej,sygn.322,Akceptapie-niędzy zróżnych proventówifolwarkównaszych. Almási 2014 G. Almási,TouringEurope:ComparingEast-Central European Academic Per-egrinationoftheSixteenthandSeven- teenthCentury[w:]ADividedHunga-ryinEurope:Exchanges,Networksand Representations,1541–1699,red.G.Al-mási,S.Brzeziński,I. Horn,K.Te-szelszky,Á.Zarnóczki,Cambridge2014,s.17–34. Andrasz 2006 E. Andrasz,Polska mariologiahagiogra-ficzna.Studiumhistoryczno-dogmatycz- ne, Olsztyn2006. Angelomus z Luxeuil 1531 Angelomi monachi Luxoviensis[…]Enarrationes in Cantica Canticorum[…], Coloniae 1531. Angyal 1969 I. Angyal,Barokpolskiawęgierski[w:]Studiazdziejówpolsko-węgierskichsto-sunków literackich i kulturalnych,red. J. Reychman i in.,Wrocław–Warszawa–Kraków1969, s.188–208. Annales Fundationis Petricianae… BibliotekaJagiellońska,rękopis2267, S. Bieżanowski,Annalium FundationisPetricianaeabannoChristi1666usqueadannum1688synopticaecollecta,et[…]aM.StanislaoJosephoBieżanow-ski[…]continuataseries. Applausus1597 ApplaususHieroglyphiciSedecimNobi-libus Ingenuis ac Eruditis Artium Libe- raliumetPhilosophiaeLicenciatis,cumAnnoMDXCVIIJuliiinAlmaOlomucen-siSocietatisIesuSupremaPhilosophiae laureasiveDoctoratusgradudecoraren- tur,Olomutii1597. Appuhn-Radtke 1988 S. Appuhn-Radtke,Das Thesenblatt inHochbarock. Studien zu einer graphi- schen Gattung am Beispiel derWerkeBartholomäusKilians,Weßenhorn 1988. Arbor Vitae1700 Arbor Vitae, Crux Salvatoris, Celebrio-ribue per Regnum Poloniae schematis- mis, virtute miraculorum et gratiarum multitudine conspicuis; intra Regia Ia- giellonii Parnasis Vireta sub eximia protectione Peraugusti CapituliCraco- viensis,verenovoReflorescens.Operaet studio[…]Sebastiani Piskorski[…]a septemdecim viris magisterii in a[rti- bus]etphilosphiadoctoratiislicentian-dis,utrisqueeloquentiaecultucelebrata,Cracoviae1700. Archiwum Nacji Polskiej… Archiwum Nacji Polskiej w Uniwersy-tecie Padewskim, t. 1,Metryka NacjiPolskiej w Uniwersytecie Padewskim(1592–1745),wyd.H.Barycz,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1971. d’Argentan 1680 L.F. d’Argentan,Conferences theolo-giques et spirituelles sur les Grandeurs delaTres-SainteViergeMarieMerede Dieu,t.1,Rouen1680. Arteński 1672 R.K.Arteński,Triumphans HerculeavirtusXXXVIV.V.DD.secundaelaure- ae candidatorum dum[…]magisteriiin artibus et in philosophia doctoratuslicentiamconsequeretur,symboliis variis expressa, Cracoviae1672. Arteński 1683 Tenże,Divaethemidisinsigniaemblema-tice adumbrata, Cracoviae1683. van Assche 1999 K.vanAssche,LouisRicheome,IgnatiusandPhilostratesintheNovice’sGarden: Or,theSignificationofEverydayEnviro- ment[w:]The Jesuits and the Emblemtradition, red.J.Manning, M. vanVaec,Turnhout1999,s.3–10. Augustinus 1841 A. Augustinus,Opera Omnia[…],t. 5, cz.1,Paris1841(=PatrologiaeCursus Completus…, 38). Azzaro 2008 B. Azzaro,Formativit? simbolica bor-rominiana in Sant’Ivo alla Sapienza[w:]L’Universit?di Roma „La Sapien-za”eleUniversit?italiane,red.B.Azza-aro,Roma2008,s.47–68. Babnis [b.r.] M. Babnis,Wystrójkościołaklasztorne-go,http://www.wilanow-palac.pl/wy-stroj_kosciola_klasztornego.html. Baczkowska 1981 W.Baczkowska,PiskorskiSebastianJan[w:]Polskisłownikbiograficzny,t.26/3,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź1981,s.559–561. Badillo 2012 N.Badillo,Oraculum lucis: Light andOptical Theory in Guarino Guarini’s Church of San Lorenzo, praca magi- sterska napisana pod kier.P.F.Cuneo,UniwersytetAroziny,2012. Balbín 1666 B. Balbín,Verisimilia humaniorum dis-ciplinarum, Pragae 1666. Baldinucci 1682 F. Baldinucci,Vita del Cavaliere Gio.Lorenzo Bernino, Firenze1682. Balzer 1895 O.Balzer,GeneologiaPiastów,Kraków 1895 Bałus 2004 W. Bałus,Architektura sakralna wKra-kowieiPodgórzu[w:]W.Bałus,E.Mi- kołajska,J.Urban,J.Wolańska,Sztu-kasakralnaKrakowawwiekuXIX,cz.1, Kraków2004(=ArsVetusetNova,12),s.90–140. Bałus 2011 Tenże,Gotyk bez Boga? W kręgu zna-czeńsymbolicznycharchitekturysakral- nejXIXwieku,Toruń2011. Bania 2007 Z.Bania,Odfundatoradowykonawcy.TwórcyarchitekturyXVII–XVIIIwiekuwPolsce[w:]Architekt–budowniczy–murator.MateriałyzsesjinaukowejIn- stytutu SztukiPAN[…], red. H. Fa-ryna-Paszkiewicz, M.Omilanowska, J. Sito, Warszawa 2007,s.47–53. Baran 2008 K. Baran,UniwersytetJagiellońskiodfundacjiKazimierzowskiejdo schył- kuXVIIIwieku[w:]Urbsceleberrima.Księgapamiątkowana750-lecielokacjiKrakowa,red.A.Grzybkowski,Z.Ży-gulskijun.,T.Grzybkowska,Kraków2008,s.433–479. Barankowic 1672 M. Barankowic,Naviugiumlaureatumpost emensium rigidi examinispelagus X. XIVprimae laureae candidatorumfelicioperainportuhonorisconsistens[…],Cracoviae1672. Baranowski 1975 J.Baranowski,BartłomiejNatanielWą-sowski,teoretykiarchitektXVIIw.,Wro-cław1975. Barącz 1888 S. Barącz,Klasztór i kościół Dominika-nów w Krakowie, Poznań 1888. Barberini 1642 M. Barberini,Poemata, Parisiis 1642. Bartol 2007 K.Bartol,Poezja–malarstwo:Plutarcho słynnympowiedzeniuSimonidesa, „Roczniki Humanistyczne” 54–55, 2006–2007, z. 3, s. 107–118. Barycz 1936 H. Barycz,Bieżanowski Stanisław Jó-zef[w:]Polskisłownikbiograficzny,t.2,Kraków1936,s.91–93. Barycz 1937 Tenże,Buchowski Andrzej[w:]Polskisłownikbiograficzny,t.3,Kraków1937, s. 78–79. Barycz 1988 Tenże,Historia Szkół Nowodworskichod założenia do reformy H. Kołłątaja,Kraków 1988. Bauer 2000 H. Bauer,Barocke Deckenmalerei inSüddeutschland,München–Berlin2000. Baumgärtner 1986 I. Baumgärtner,‘Deprivilegisdoctorum’.Über Gelehrtenstand und Doktowürde im späten Mittelalter, „HistorischesJahrbuch”106,1986,s.298–332. Baxandall 1971 M. Baxandall,Giotto and the Orators:HumanistObservers ofPaintinginItalyandtheDiscoveryofPictorialComposi-tion,1350–1450,Oxford1971. Bazielich 1939 W. Bazielich,Życie obyczajowe i kultu-ralne Starego Sącza w XVII w., „Rocz-nik Sądecki” 1, 1939, s. 12–96. Bazielich 1966 Tenże,Klaryski starosądeckie a sztu-kipiękne,„NaszaPrzeszłość”25,1966, s. 179–220. Bąkowski 1897 K. Bąkowski,Dawny wygląd Krakowa[w:]Józefa Czecha kalendarz krakow-ski, Kraków 1897, s. 39–62. Beiersdorf,Kornecki,Krasnowolski2007 Z. Beiersdorf, M.Kornecki,B.Krasno- wolski,Sztuka Starego Sącza[w:]Hi-storiaStaregoSączaodczasównajdaw- niejszych do 1939 roku, red. H.Barycz,StarySącz2007,s.351–369. Benedetti 2008 S. Benedetti,LaBibliotecaAlessandrinatraFrancescoBorrominieCarloRainal- di[w:]L’Universit? di Roma „La Sa-pienza” e le Universit? italiane,red. B. Azzaaro, Roma 2008, s. 69–78. Betlej 1999 A.Betlej,Źródładosiedemnasto-i osiemnastowiecznych dziejówarty-stycznych kościoła i klasztoruoo.Ber-nardynówwSokalu[w:]Sztukadawnejziemichełmskiejiwojewództwa bełskiego,red.P.Krasny,Kraków1999,s.63–81. Betlej 2003 Tenże,PawełGiżyckiSJarchitektpolskiXVIIIwieku, Kraków2003. Betlej 2011 Tenże,Architecture in Polish-Lithu-anianCommonwealthin1564–1772[w:]La Arquitectura Jesuítica, red. M.I.Ál-varo,Saragossa2011,s.277–303. Białostocki 1957 J.Białostocki,Metoda ikonologicznaw badaniach nad sztuką, „PrzeglądHumanistyczny” 1,1957,nr 2, s.46–59, nr3,s.9–18. Białostocki 1958 Tenże,Barok. Styl – epoka – postawa, „Biuletyn Historii Sztuki” 20, 1958, nr 1, s. 12–35. Białostocki 1962 Tenże,WstępiKomentarze[w:]Dwu-głos o Berninim (Baldinucci i Chante-lou)oprac.J.Białostocki,Wrocław1962(=TekstyŹródłowe do Dziejów iTeo-rii Sztuki, 11), s. IX–LV. Białostocki 1970 Tenże,Czy istniała barokowa teoriasztuki?[w:]WiekXVII– kontrrefor-macja–barok.Pracezhistoriikultury,red.J.Pelc,Wrocław–Warszawa–Kra-ków1970(=StudiaStaropolskie,29), s. 201–228. Białostocki 1978 Tenże,Kryzys pojęcia stylu, „Biuletyn HistoriiSztuki”40,1978,nr1,s.3–10. Białostocki 2001 Tenże,Sztuka cenniejsza niżzłoto,War-szawa2001. Bielecki 1695 M. Bielecki,Regia Solis IustitiaeAugu-sta, Cracoviae1695 Bieniarzówna 1984a J. Bieniarzówna,Schyłek świetności[w:] Dzieje Krakowa, red. J. Bieniarzówna, J.M.Małecki,J.Mitkowski,t.2,Kraków1984, s.157–356. Bieniarzówna 1984b Taż,Stulecie upadku[w:]DziejeKra-kowa, red.J.Bieniarzówna, J.M. Ma- łecki,J.Mitkowski,t.2,Kraków1984,s.357–537. Bieniarzówna 1996 Taż,ZygmuntJanZaleski (1656–1706)i jego dzieło, „Rocznik Krakowski” 62,1996, s.17–28. Bieńkowski 1981 T. Bieńkowski,KulturanaukowawPol-scew1.poł.XVIIIw.[w:]Sztuka1.poł.XVIIIwieku. Materiały SesjiStowarzy- szeniaHistorykówSztukiRzeszów,listo-pad1978,Warszawa1981,s.37–45. Biernacka 1987 M. Biernacka,Niepokalane Poczęcie[w:]Maryja matka Chrystusa,War-szawa1987(=IkonografiaNowożytnej SztukiKościelnejwPolsce,1),s.27–92. Bieżanowski 1683 S.I.Bieżanowski,Senatusmusaruminachatemirabiligemmanaturaeprodi- gioexpressus,magnoThemideetApol- linisMystae[…]SebastianoPiksorski,Cracoviae1683. Bimler-Mackiewicz 2004 E. Bimler-Mackiewicz,Znaki cechowei ich funkcje na ziemiach polskich. Stu- dium źródłoznawcze, Warszawa 2004. Blaschke 2013 K.Blaschke,Obrazsztukiśredniowiecz-nej w nowożytnym piśmiennictwie pol- skim, praca doktorska napisana pod kier.P.Krasnego,Instytut HistoriiSztuki Uniwersytetu Jagiellońskie-go,2013. Blaschke 2014 Taż,„Reliquiaenoviterrepertae”.Zba-dańnadpoczątkamipolskiejarcheolo- giichrześcijańskiej[w:]SztukapoTry-dencie,red.K.Kuczman,A.Witko, Kraków 2014 (=Studia de Arte Mo-derna, 1), s.429–445. Błachut 2009 J.Błachut,Teologartysta. Mniej znaneplastyczne zainteresowaniao.Antonie- goWęgrzynowiczaOFMRef.,„PietasetStudium”2,2009,s.545–552. Bohusz-Dobosz 2005 A.Bohusz-Dobosz,Dzieje kościołaśw.WojciechawKrakowie,Kraków2005. Bömelburg 2011 H-J.Bömelburg,Polska myślhistorycz-na a humanistyczna historianarodowa(1500–1700), Kraków2011. Borkowska 2006 M. Borkowska,Leksykon zakonnicpol-skichepokiprzedrozbiorowej,t.2,War-szawa2006. Borys 2004 A.M. Borys,Lume di Lume. A Theo-ry of light and Its Effects, „Journal of ArchitecturalEducation”57,2004,z.4, s. 3–9. Boute 2010 B.Boute,AcademicInterestsandCatho-lic Confesionalisation, Leiden2010. Bowdler, Saunders 2004 R.Bowdler,A.Saunders,Thepost-re-formation monuments[w:]St.Paul’sthe cathedral church of London,red. D. Keene, A. Burns, A. Saint, New Ha-ven–London 2004, s. 269–292. Bracha 2015 K.Bracha,Maryjny ideał pobożnościwkaznodziejstwiepóźnego średnio- wiecza[w:]Staropolskaliteraturade-wocyjna. Gatunki, tematy, funkcje,red. I. M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka,Warszawa 2015, s. 63–78. de Bray 1631 S. de Bray,Architectura Moderna ofteBouwinge van onsen tyt, Amsterdam 1631. Briganti 1950 G.Briganti,Barocco,stranaparola,„Pa-ragone”1,1950,nr1,s.19–24. Brykowska 1981 M. Brykowska,Pustelnia w Czernej, „Biuletyn Historii Sztuki” 63, 1981, s. 151–178. Brzezina-Scheurer 2013 K.Brzezina-Scheurer,Z dziejów baro-kowegoołtarzaśw.JackawkościeleDo- minikanów w Krakowie[w:]Sztukawkręgukrakowskichdominikanów,red. A.Markiewicz, M. Szyma, M.Walczak,Kraków2013(=StudiaiŹródłaDomi- nikańskiego Instytutu HistorycznegowKrakowie,13),s.669–682. Buchowski 1684 A.Buchowski,ScenaFatorumLuctuosa,interfestivaorbishilaria,tragicosaevien-tisParcaeausu,exobitu[…]SylvestriJoannelli[…]intristemdataappendi-cem[…],Cracoviae1684. Buchowski 1685 Tenże,Aquilla Ioannelliana gentilitioPaloczayani Sanquinis associata Gry-pho, Cracoviae 1685. Buchowski 1697 Tenże,Prodigiascutiregalis[…]Joan-nisMagni[…]anteregisnoviinaugu-rationem,abordinibusRegnietM.Duc.Lithuaniae persolutarum, Cracoviae1697. Buchowski 1699 Tenże,Quaestio geometrica de quan-titate planarum superficierum, Craco-viae 1699. Buchowski 1703 Tenże,Gloria Domini super Templum […]S. Annae[…], Cracoviae 1703. Buchwald-Pelcowa 1981 P.Buchwald-Pelcowa,EmblematywdrukachpolskichiPolskidotyczącychXVI–XVIIwieku.Biliografia,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź1981(=Książkaw Dawnej Kulturze Pol-skiej,18). Bukowski 1900a J.Bukowski,Kościółakademickiśw.Anny.Monografia historyczna,Kra-ków1900. Bukowski 1900b Tenże,Adam Opatovius, dawny akade-mik krakowski, Warszawa 1900. Bulwer 1644 J.Bulwer,Chironomia:Or,TheArtofManuallRhetorique,London1644. Buszewicz 1998 E. Buszewicz,Cracovia in litteris. Ob-razKrakowawpiśmiennictwiedobyod-rodzenia,Kraków1998. Buszewicz 2016 Taż,Fragmentywielkich(księgo)zbio-rów.Okolicznościowe publikacjeKa-zimierzaFortunataAlbrychowiczazwiązane z promocjami naUniwersy- tecie Krakowskim[w:]MonastycyzmXV–XVIIIw.Tradycjaśredniowiecznawobec wyzwań nowożytnego humani- zmu, red.M.T.Gronowski,P.Urbań-ski,Warszawa2016,s.271–197. Büttner 1989 F. Büttner,Rhetorik und barocke Dek-kenmalerei. Überlegungen am BeispielderFresken JohannZieksinBruch-sal,„Zeitschriftdes deutschenVer-einsfürKunstwissenschaft”43,1989, z.1,s.49–72. Bystrzonowski 1743 W.Bystrzonowski,Informacjaarchitek-toniczna[w:]tegoż,Informacjamate-matyczna[…],Lublin1743. Caldwell 2004 D.Caldwell,Thesixteenth-CenturyItal-ianImpresainTheoryandPractice,NewYork2004. Callot [1646] J. Callot,Vie de la Mere de Dieu repre-sentee par Emblesmes, [Paris 1646]. Caramuel 1678 I. Caramuel,Architectura civil rectayobliqua,consideradaydibuxadaenelTemplodeIerusalen,Vegeven1678. Ceypler 1696 C.J.Ceypler,Capitolumlaureatihono-risvirtutietmeritisVV.DD.XImagiste- riiinartibusetinphilosophiadoctoratuslicentiatorum, dum[…]artium magi-strietphilosophiaedoctoresritusolen- ni renuntiarentur, reservatum,Craco-viae1696. Chachaj 1996 M. Chachaj,Wykształcenieprofeso-rówAkademii Zamojskiej[w:]Wkrę-guakademickiegoZamościa.Materiały zmiędzynarodowejkonferencjinatemat „AkademiaZamojskanatlepraktykiedu-kacyjnejwEuropieŚrodkowo-Wschodniej(koniecXVI–koniecXVIIIwieku),red. H.Gmiterek,Lublin1996,s.113–142. Chamcówna 1957 M.Chamcówna,UniwersytetJagielloń-skiwdobieKomisjiEdukacjiNarodowej.SzkołaGłównaKoronnawokresiewizy- ty i rektoratu Hugona Kołłątaja 1777–1786, Wrocław1957. Chmiel 1922 A. Chmiel,Godła rzemieślnicze i prze-mysłowe od połowy XIV aż do XX w.,Kraków 1922. Chojecka 1965 E.Chojecka,DekoracjamalarskaksiągPromotionum i Diligentiarum Uniwer-sytetu JagiellońskiegoXVI–XVIIIwieku,Kraków1965(=ZeszytyNaukoweUJ,95,PracezHistoriiSztuki,3). Chrościcki 1973 J.A. Chrościcki,Wiadomościomecenacieartystycznymmagnateriiiszlachty pol- skiejnapodstawiepanegirykówpogrzebo- wychodXVIdokońcaXVIIIwieku,„Rocz-nikHistoriiSztuki”9,1973,s.147–176. Chrzanowski 1984 T.Chrzanowski,Działalność artystycz-na Tomasza Tretera, Warszawa 1984. Ciechanowiecki 1974 A.Ciechanowiecki,Złotnicy czynniwKrakowiewlatach1600–1700,Bu- enosAires–Paryż1974(=Materiały do Biografii, Genealogii i HeraldykiPolskiej,6). Ciszek 1915 P.Ciszek,ZdziejówGosprzydowejwio-ski wpow.brzeskim dyec. tarnowskiej,Tarnów1915. Cobreros 1983 J.Cobreros,SanJuandeOrtegooelMi-lagrodelaluzequinoccial,„CieloyTie-rra”5,1983,z. 2, http://www.soriaymas.com/ver.asp?tipo=articulo&id=1056 Coburger 2002 U.Coburger,VomGesponß, seinerschöneBrautunddemFreisingerneuen Jerusalem.WieFürstbischofEcker,der Benediktiner Meichelbeck und die Bru- der Asam mit der Kunst der Überzeu- gung Geschichte darstellten[w:]Euro-päische Geschichtskulturen um 1700 zwischen Gelehrsamkeit, Politik undKonfession,red.T.Wallnig,Berlin2002, s.107–113. Codeb?, De Santis, Pennacchi, Rnieri, To-lari 2014 M.Codeb?,H.DeSantis,A.Pennacchi, M. Rnieri, L.Tolari,Archeologia egeo-metria nella cattedrale do Genova[w:]Atti delXIIConvegno della Societ? Ita-lianadiArcheoastronomia,Napoli2014,s.107–122. Connors 1996 J. Connors,Borromini’s S. Ivo alla Sa-pienza: the spiral, „The BurlingtonMagazine” 138, X 1996, s. 668–682. Cook 2001 E. Cook,TheFigureof Enigma: Rheto-ric,History,Poetry,„Rhetorica”4,2001,s.349–378. Copsey 2007 R.Copsey,Introduction[w:]F.Ribot,TenBooks on theWayof Life and GreatDeeds of the Carmelites (including The BookoftheFirstMonks),tłum.ioprac.R.Copsey,York2007 (=EarlyCarme- liteSpirituality,1),s.VI–XIX. Cornelis van Cleve[b.r.] a Cornelis van Cleve, Maria met het sla-pende kind, https://rkd.nl/en/explo- re/images/59412 Cornelis van Cleve[b.r.] bhttps://www.invaluable.com/auction- -lot/old-master-netherlandish-renais-sance-painting-16-c-e004692938# Crasset 1678 J.Crasset,La véritable dévotion enverslaS.Viergeétablieetdefenfue,Paris1678. Czarski 2012 B. Czarski,Stemmaty w staropolskichksiążkach, czyli rzecz o poezji heral-dycznej, Warszawa 2012. Czyżewski, Walczak 2013 K.Czyżewski, M. Walczak,Fundatoripatronklasztoru–ikonografiabiskupaIwonaOdrowąża w kręgu krakowskich dominikanów[w:]Sztuka w kręgu kra-kowskichdominikanów,red.A.Markie- wicz, M. Szyma, M. Walczak, Kraków2013(=StudiaiŹródłaDominikańskie-go Instytutu Historycznego w Krako-wie,13), s.127–146. Daly 2014 P.M.Daly,TheEmbleminEarlyModernEurope. Contributions to the Theoryof theEmblem,Farnham2014. Damiani 1642 P.Damiani,Operaomnia,wyd.C.Caie-tani, Parisiis1642. Damm, Thimann, Zittel 2013 H.Damm,M.Thimann,C.Zittel,Intro-duction:CloseandExtensiveReadingamongartstintheEarlyModernPeriod[w:]TheArtistasReader.OnEducationand Non-Education of Early Modern Artists, red. H. Damm, M.Thimann, C. Zittel, Leiden–Boston 2013, s. 1–62. Danieli 2009 F.Danieli,San Filippo Neri. La nascitadell’Oratorioelosviluppodell’artecri- stiana al tempo della Riforma, Cinisel-lo Balsamo2009. Daranowska-Łukaszewska 1999a J.Darnowska-Łukaszewska,StojąceDzieciątko Jezus[w:]Pax et Bonum.Skarbyklarysekkrakowskich.Katalogwystawy, Kraków 1999, s.77–78. Daranowska-Łukaszewska 1999b Taż,Ornat iparadalmatyk, białe[w:]PaxetBonum.Skarbyklarysekkrakow-skich. Katalogwystawy, Kraków 1999,s. 163–164. Daranowska-Łukaszewska 2013 Taż,Krakowskie„Camposanto”–gene-za przypadkowa[w:]Sztuka w kręgukrakowskichdominikanów,red.A.Mar- kiewicz, M. Szyma, M. Walczak, Kra- ków 2013 (=Studia i Źródła Domini- kańskiego Instytutu HistorycznegowKrakowie,13),s.811–819. David 1601 J.David,VeridicusChristianus, Antver-piae 1601. Delbeke 2004 M. Delbeke,Art as Evidence, EvidenceasArt.Bernini,PallavicinoandthePara-doxes od Zeno[w:]Estetica barocca,red.S.Schütze,Rome2004,s.339–355. Delbeke 2012 Tenże,Theartofreligion.SforzaPalla-vicinoandarttheoryinBernini’sRome,Farnham2012. Denk 2017 U.Denk,Die Kriese der UniversitätWien im Jahrhundret der Reformation unddieBerufungderJesuiten[w:]Bren-nenfürdenGlauben.WiennachLuther, red.R.Leeb,W.Öhlinger,K.Vicelka,Wien2017,s.233–239. Dettloff 1998 P.Dettloff,KościółKanonikówRegular-nychLaterańskichwMstowie,„Kwartal-nikArchitekturyiUrbanistyki”43,1998, z.4,s.291–306. Dettloff 2013 A. Dettloff,Rzeźba krakowska drugiejpołowy XVIII w. Twórcy, nurty tenden-cje, Kraków 2013. Dettloff 2014 Tenże,„Fabrica ecclesiae” dominikanówwGidlachwświetle przekazówarchiwal- nych. Organizacjaikosztybudowy muro- wanejświątyniwsiedemnastowiecznejRze-czypospolitej, „KwartalnikHistorii KulturyMaterialnej”62,2014,nr2,s.187–214. Dietterlin 1598 W. Dietterlin,Architectura, Nürnberg 1598. Dimler 2007 G.R.Dimler,StudiesintheJesuitEm-blem,NewYork2007. Długopolska 2010 I. Długopolska,ArgoSarmaticaquamsub auspiciis illustrissimi et reverendissi-miprincipisacDomniniD.AndreaeTre-bicki[…][w:]Sarmatyzm.Senopotę-dze, red.B.Biedrońska-Słota, Kraków2010,s.56. Dobrzyniecka 1975 J. Dobrzyniecka,Drukarnie Uniwersy-tetu Jagiellońskiego1647–1783,Kraków1975(=ZeszytyNaukoweUJ,405,Pra- ceHistoryczne,53). Dochody i wydatki klasztorne…Archiwum Klasztoru Klarysek w Sta-rymSączu, sygn. DW/11a, księga ra-chunkowa klasztoru,1697–1700. Dolejší, Mlčák 2009 K. Dolejší, L. Mlčák,Poznámkykmalíř-skévýzdoběŠebetovskérezidencevalbu hradiskéhokonventuálaDionýsaStrau- sse[w:]Orbis artium. K jubileu Lubo-míraSlavíčka,red.J.Kroupa,M.Šeferi- sováLoudová,L.Konečný,Brno2009,s.507–520. Domogalla 2005 W.Domogalla,Historiai przeobrażeniaprzestrzenne grodu, zamku i klasztoru ss.klarysekwGrodziskupodSkałą,pra-cadoktorskanapisanapodkierunkiem W.Zina, PolitechnikaKrakowska, 2005. Dramat staropolski1965–1978 Dramat staropolski od początków dopowstania scenynarodowej.Biblio-grafia, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk,t.1–1965,t.2,cz.1–1976,t.2 cz. 2 – 1978. Drecka 1964 W. Drecka,Z twórczości Siemiginow-skiego, „Rocznik Muzeum Narodowe-go w Warszawie” 8, 1964, s. 305–341. Dreścik 1987 J. Dreścik,Kwiatki świętej pustynie B. SalomeiPanny,na skale S. Maryey.Treściideowebarokowejpustelnibł.Sa- lomeiwGrodziskukołoSkały,„FoliaHi-storiaeArtium”23,1987,s.37–81. Dryja, Głowa, Sławińscy 2012 S. Dryja, W. Głowa, J. Sławińska, S.Sławiński,Najstarszefazykościołaparafialnegopodwezwaniemśw.Mał- gorzaty iśw.Stanisława wŻębocinie, „Folia Historica Cracoviensia” 18, 2012, s. 7–45. Du Cygne 1664 M. Du Cygne,De art poetica, Leodii 1664. Dugdale 1658 W.Dugdale,History of St. PaulsCathe-dralinLondon,London1658. van Dülmen 2005 R.vanDülmen,KulturundAlltaginderFrühen Neuzeit. Religion, Magie, Aufklä- rung16.–18Jahrhundert,München2005. Dworzak 2015 A.Dworzak,Uwagio„fabryce”kolegia-tysandomierskiejwXVIIiXVIIIwieku– na marginesie książki Krzysztofa Rafa-łaProkopa,„Fabricaecclesiae”.Budowai utrzymanie katolickich miejsc kultu wdiecezjikrakowskiejwczasachnowo-żytnych”,„Modus”15,2015,s.247–272. Dybiec 2007 J.Dybiec,Nauczanie w średniowiecz-nych uniwersytetach[w:]Kolegia uni-wersyteckie średniowiecznejEuropy.Ka-talog wystawy Muzeum UniwersytetuJagiellońskiego, Kraków2007,s. 47–68. Dzięcioł 1997 A.Dzięcioł,Książka jako symbol wkul-turzepolskiejXVIIwieku,Warszawa1997. Dzik 2014 J.Dzik,Gloryfikacjaśw.Franciszka Sa-lezegowdekoracjimalarskiejsklepienia kościołaWizytekwKrakowie,„RocznikKrakowski”80,2014,s.79–95. Dziubecki 1987 T.Dziubecki,Dzieciństwo NMP[w:]Maryja matka Chrystusa, Warszawa 1987(=IkonografiaNowożytnejSztu- kiKościelnejwPolsce,1),s.94–118. Dziubecki 1995 Tenże,Analiza ikonograficzna „Ołta-rzaOpłakiwania”wkrakowskimkoście-leśw.Anny,„Barok”4,1995,s.185–187. Early Latin Hymns…1922 Early Latin Hymns with Introductionand Notes, oprac.A.S.Walpole,Cam-bridge1922. van Eck, Bussels 2011 C.vanEck,S.Bussels,TheVisualArtsand the Theatre in Early Modern Eu- rope[w:]Theatricality in EarlyMod-ern Art and Architecture, red. C.VanEck,S.Bussels,Chichester2011,s.8–23. van Eck, Bussels, Delbeke 2012 C. van Eck, S. Bussels, M. Delbeke,Introduction[w:]Translations of theSublime. The Early Modern Recep- tion and Dissemination of Longinus’Peri Hupsousin Rhetoric nad VisualArts, Architecture and the Thatre, red. C. van Eck, S. Bussels, M. Delbeke, J.Pieters, Leiden–Boston 2012 (=Inter-sections. Interdisciplinary Studies in Early Modern Culture, 24), s. 1–10. Eder 1698 W.Eder,Kurzer Begrief des Lebens derSeel.ClaravonMonteFalco[…],Mün-chen1698. Egerton 1603 T.Egerton,Anagrammata in nomina il-lustrissimorum heroum, Londini 1603. Eleutheria1669 Eleutheria Polonis semper celebata inlu-dissaecularibusanni1669,[b.m.wyd.]. von Engelberg 2005 M.vonEngelberg,RenovatioEcclesiae.Die„Barockisierung”MittelalterlicherKirchen,Petersberg2005. Estreicher 1968 K.Estreicher,CollegiumMaius.Dziejegmachu, Kraków 1968 (=ZeszytyNa-ukoweUJ,170, Prace z Historii Sztu- ki,6). Exemplar1762 ExemplarVitaeetMortisHyacynthiAu-gustini Łopacki[…]Posteritati Exposi-tum in Ecclesia Cathedrali Cracoviensi AnniversariaDiedumEijustapersolve- renturFunebraliagratoCalamoDeline-atum, Cracoviae1762. Exequiae solennes1694 Exeqviae solennes piis manibus[…]principis, Catharinae Radiviliae[…]debitae pietatis affectu a generali stu-dio Almae Universitatis Cracoviensis, inecclesiacollegiataS.Annae,persolu-tae, Cracoviae1694. Fagiolo dell’Arco 2002 M.Fagiolodell’Arco,Berniniana.Novi-tasulregistadelBarocco,Milano2002. Fehl 1986 P.P.Fehl,Hermeticism and Art: Em-blemandAllegoryintheWorkofBernini, „Artibus et Historiae” 7, 1986, nr 14, s. 153–189. Félibien 1660 [A.Félibien],Description del’arcde laPlaceDauphinepresentéeasoneminence,Paris1660. Félibien 1674 [Tenże],Description sommaire du châ-teau de Versailles, Paris1674. Fernández López 2002 J.Fernández López,Programas icono-gráficosdelapinturabarrocasevillanadel sigloXVII,Sevilla2002. Fijałkowski 1977 W.Fijałkowski,JanIIISobieski i jegomecenat kulturalny. Bilans zaintere- sowań, inicjatyw i dokonań polskiegomonarchyna polu kultury artystycznej iumysłowejwdrugiejpoł.XVIIw.,„Stu-dia Wilanowskie” 1,1977,s.7–46. Fijałkowski 1983 Tenże,Wilanówjako przejaw mecenatuartystycznegoJanaIIISobieskiego,War-szawa1983. Findlen 2004 P.Findlen,Introduction: The Last ManWho Knew Everything… or Did He? AthanasiusKircher, S.J.(1602–80) andHisWorld[w:]AthanasiusKircher.TheLast Man Who Knew Everything, red. P.Findlen,NewYork–London2004,s.1–48. von Firmian 1707 L.A.vonFirmian,Domumtuamdecetsanctitudo,Domine,inlongitudinemdie- rum[w:]DedicatioEcclesiaeAcademi-cae UniversitatisBenedictino-Salisbur- gensis[…],Salzburg1707,s.7–10. Flathe 1876 H.T.Flathe,ChristianAugust[w:]All-gemeineDeutscheBiographie,t.4,Leip-zig1867,s.178. Flisowska 2013 Z.Flisowska,Statut i znaczenie wize-runkuwAdnotationesetmeditationesinEvangelia Jerónima Nadala[w:]Utpic-turapoesis/utpoesispictura.Ozwiąz-kachliteraturyisztukwizualnychodXVIdoXVIIIwieku,red.A.Bielak,Warsza-wa2013,s.95–106. Fokt 2015 K.Fokt,Piskorski Sebastian Jan[w:]ProfesorowieWydziałuPrawaUniwersy-tetuJagiellońskiego,t.1,1364–1780,red. W.Uruszczak,Kraków2015,s.345–347. Fontana 1694 C. Fontana,Templum Vaticanumet ip-siusorigocumaedificismaximeconspi- cuisantiquitsetrecensibidemconstitu-tis, Romae1694. Fournée 1994a J.Fournée,HimmelfahrtMariens[w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 2, Rom–Freiburg–Basel–Wien 1994,szp.281–282. Fournée 1994b Tenże,Immaculata Conceptio[w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t.2,Rom–Freiburg–Basel–Wien1994,szp.340–344. De Franceschini 2012 M. DeFranceschini,Orientamentiequinoziali nel Mediterraneo: il tem- pio preistorico di Mnajdra a Malta e il Mausoleo degli Equinozi a Roma(refe-ratwygłoszony24III2012na14.se-minarium archeoastronomicznymw Genui, tłumaczenie angielskie na academia.edu). De Franceschini 2014 Taż,IlPantheondi Roma: nuove imma-ginideifenomeniluminosi.L’arcodiluce[w:]Attidel16oSeminariodiArcheoa-stronomia,Genoa2014,s.129–140. De Franceschini, Veneziano 2013 M. De Franceschini, G.Veneziano,Ar-cheoastronomianellevilleimperialiro- mane: VillaJovisa Capri(Napoli)[w:]Attidel15°SeminariodiArcheoastrono-mia,Bologna2013,s.16–25. Fregissmont 1673 J.D. Fregissmont,Discursus Historico- -Iuridico-Politicus de Doctorum Digni-tate, Nobilitate, Privilegiis et Praeemi- nentia contra quosdam invide et indignededignitantes…, Salisburgi 1673. Frey-Stecowa 1999a B.Frey-Stecowa,MatkaBoskazDzie-ciątkiem,św. Franciszkiem zAsyżuiksiędzem AdamemOpatowiuszem[w:]Pax et Bonum. Skarby klarysekkrakowskich. Katalog wystawy, Kra-ków1999,s.59. Frey-Stecowa 1999b Taż,Portret księdza Adama Opatowiu-sza[w:]PaxetBonum.Skarbyklarysekkrakowskich.Katalogwystawy,Kraków1999, s.59–60. Frey-Stecowa 1999c Taż,Bł. Salomea[w:]Pax et Bonum.Skarby klarysek krakowskich. Katalogwystawy, Kraków 1999, s. 70–71. Frydrychowicz 1687 D.Frydrychowicz,S.Hyacinthus Odro-vasiusPrincipalisHierarchicusUniver- salis Regni Poloniae Patronus a Sede Apostolica Datus, ab Indigenatu Na- tus, ab Universis Polonis Rogatus, Cra-coviae1687. Fürst 2002 U.Fürst,Die lebendige und sichtbareHistori. Programmatische Themen in derSakralarchitekturdesBarock,Re-gensburg2002. Füssel 2013 M.Füssel,AStruggleforNobility:„No-bilitasliteralia”asAcademicSelf-Fash- ioning in Early Modern Germany[w:]ScholarlySelf-FashioningandCommu-nityintheEarlyModernUniversity,red.R.Kirwan,Farnham2013,s.103–120. Gadomski 1988 J.Gadomski,Gotyckiemalarstwotablico-weMałopolski1460–1500,Warszwa1988. Gadomski 2014 Tenże,Wprowadzenie[w:]Prolego-mena do badań nad obrazami Hode-getriitypukrakowskiego,Kraków2014,s.9–27. Gajda 1969 Z.Gajda,JacekAugustynŁopacki.Stu-diumzdziejówkultury medycznejwKrakowiewXVIIIw.,Wrocław–War-szawa–Kraków1969(=Monografie zDziejówNaukiiTechniki,44). Gambart 1664 A.Gambart,Laviesymboliquedubien-heureux François de Sales, év?que etprince de Geneve, Paris1664. Gąsiorowska 2015 P.Gąsiorowska,Konwent klarysekkra-kowskichdokońcaXVIIIwieku.Studiumprozopograficzne, Kraków 2015 (=Roz-prawy Wydziału Historyczno-Filozo-ficznegoPAN,113). Geddo 1998 C. Geddo,Regesto documentario[w:]PaoloPagani1655–1716,red.F.Bianchi,Milano 1998, s.193–212. Głazowski [1663] T.Głazowski,Prognosticon albo ob-wieszczenieprzypadków z przyczyn idącychzniebaiobrotówjegonarokPański1664,któryjestprzestępny,apoprzybyszowym pierwszy,[b.r.i m. wyd.]. Gomoliszewski 1957 J.Gomoliszewski,Kościół św. Annyw Krakowie. Dokumentacja geodezyj-no-inwentaryzacyjna,Warszawa1957. Gomoliszewski 1966 Tenże,Złudzeniaperspektywicznewar-chitekturze zabytkowej, Kraków 1966 (=Nauka dla Wszystkich,6). Gostyńska 1991 D.Gostyńska,Retoryka iluzji. Konceptw poezji barokowej,Warszawa1991. Góral 2006 W.Góral,Aspekty geoinformatycznei astronomiczne prehistorycznych kop-cówkrakowskichikopcaKrakawKram-kuszowicach,„Geodezja”12,2006,z.2/1,s.209–220. Górny, Piwarski 1932 A.Górny,K.Piwarski,Kraków w cza-sie drugiego najazdu Szwedów na Pol- skę1702–1709,Kraków1932(=Biblio-teka Krakowska,77). Górska 2006 M. Górska,Astronomia i polityka wde-koracjiPałacuWilanowskiego[w:]Po-ezja i astronomia, red. B.Burdziej, G. Halkiewicz-Sojak, Toruń 2006,s. 167–192. Górska 2009 Taż,Emblematyka jako źródło staro-polskiej erudycji. Geneza i funkcja ma- teriału symbolicznego w polskich kom- pendiach[w:]Staropolskie kompendiawiedzy, red. I.M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka, Warszawa 2009, s. 99–132. Górska 2012 Taż,HieroglifikwteoriiRzeczypospolitej(XVII–XVIIIwieku).Zarysproblematy- ki,„Terminus”14,2012,z.25,s.15–46. Górska 2013 Taż,„Utpictura Emblema?” Teoriai praktyka[w:]Utpictura poesis/utpoesis pictura. O związkach literatu- ryisztukwizualnychodXVIdoXVIIIwieku, red.A.Bielak,Warszawa2013,s.31–46. Górska 2014 Taż,Symbolika heraldyczna a teoria „impresy”:przykład„OrbisPolonus”Szy-mona Okolskiego, „Rocznik PolskiegoTowarzystwa Heraldycznego” 13(24), 2014, s. 35–49. Górska 2017 Taż,ZbawcaEuropy.O graficznych te-zachgloryfikującychJanaIIISobieskie-go,Warszawa2017. Górska, Milewska-Waźbińska 2016 M.Górska,B.Milewska-Waźbińska,Wstęp[w:]InlaudesIoannisSobiescii.Rękopiśmienny zbiór emblematów z ry- sunkamiJohannaJakobaRollosa,przeł. B.Milewska-Waźbińska,oprac.M.Gór-ska,B. Milewska-Waźbińska,Warszawa2016,s.9–44. Grabowski 1822 A. Grabowski,Historyczny opis mia-staKrakowaijegookolic,Kraków1822. Gracian 1642 B. Gracian,Arte de ingenio, tratadodelaagudeza,Madrid1642. Gracian 1648 Tenże,AgudezayArtedeingenio,Hues-ca1648. Graff 2013 T.Graff,WokółstaropolskichfundacjiibenefaktorówSzkółNowodworskich w Krakowie, „Folia Historica Craco-viensia” 19, 2013, s. 159–176. Groschner 2004 G.Groschner,Zudenbekanntestenundgängigsten Gesten[w:]Beredte Hän-de. Die Bedeutung von Gesten in der Kunstdes16.JahrhundertsbiszurGe- genwart,red.G.Groschner,Salzburg2004,s.70–83. Grzebień 2001 L. Grzebień,Solski Stanisław[w:]Pol-ski słownik biograficzny, t. 40, Kraków2001, s. 299–301. Grześkowiak 2016 R. Grześkowiak,„Po różnych króle-stwach i prowincyjach Dusza nabożna szukała kochanka swego”. Stratyfika- cjastaropolskiejrecepcjijezuickichdru- ków emblematycznych naprzykładzie „Pia desideria”[w:]Formowaniekulu-rykatolickiejwdobiepotrydenckiej.Po- wszechność i narodowość katolicyzmu polskiego, red.J.Dąbkowska-Kujko,Warszawa2016 (=Hermeneutyka war-tości,6),s.249–299. Grzymała 1719 A.A. Grzymała,Aedes laureati honoris […], Cracoviae 1719. Gumiński 1972 S. Gumiński,Domus Sapientiae Svid-nicensis[w:]Funkcja dziełasztuki.Materiały Sesji Stowarzyszenia Histo- ryków Sztuki,Szczecin, listopad 1970,red.E.Studniarkówna,Warszawa1972,s.243–260. Gumppenberg 1655 W.Gumppenberg,Atlas Marianus sivedeimaginibusDeiparaeperorbemChri-stianum miraculosis, Monachii1655. Gyalókay 2018 Z.Gyalókay,ŚredniowiecznefiguryMa-riizDzieciątkiemiChrystusawkrakow-skim klasztorze Klarysek. Zagadnieniastylu, datowania i funkcji[w:]Sztu-ka w kręgu krakowskich franciszkanówiklarysek,red.M.Szyma,M.Walczak,wdruku. Haeften 1635 B. Haeften,Schola cordis, sive aversia Deo cordis ad eundem reductio et in-structio, Antverpiae1635. Hajdukiewicz 1966 L. Hajdukiewicz,Biblioteka Jagielloń-ska w latach 1655–1675[w:]Historia Biblioteki Jagiellońskiej, t. 1, red. I.Za-rębski, Kraków 1966, s.275–425. Hajdukiewicz 1973 Tenże,Łańcucki Wojciech[w:]Pol-ski słownik biograficzny, t. 18/2,Wro-cław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1973, s. 206–207. Haskell 1963 F.Haskell,Patronsandpainters.AstudyintheRelationsBetweenItalianArtand Society in the Age of the Baroque, Lon-don1963. Hecatombe1668 Hecatombelectorumexvita,morte,mi-raculis servi Dei Ioannis Cantii[…]acroamatum,Cracoviae1668. Hecht 1997 C.Hecht,KatholischeBildertheologieimZeitaltervonGegenreformationundBa-rock.Studien zuTraktatenvonJohannesMolanus,GabrielePaleottiundAnderenAutoren, Berlin1997. Hendrix 2003 H.Hendrix,Orrore e diletto: peripe-zioediunconcetto„sublime”fracinque eseicento,„AevumAntiquum”3,2003,s.173–185. Herman 2015 M. Herman, „Osobista wizja”Stanisła-waHerakliuszaLubomirskiegowkoście- le Bernardynów na Czerniakowie[w:]Artyści znad jezior lombardzkich w no-wożytnej Europie. Studia dedykowanepamięciProfesoraMariusza Karpowicza,red.R.Sulewska, M. Smoliński,War-szawa 2015, s.325–332. Hermans 2013 L.Hermans,ReadingRhetoric:Orato-ryinGianPaoloLomazzo’sTreatiseson the Art of Painting[w:] The Artist asReader. On Education and Non-Edu- cation of Early Modern Artists,red. H.Damm,M.Thimann,C.Zittel,Lei-den–Boston 2013, s.241–257. Herz 1989 A.Herz,Borromini, S. Ivo, andPru-dentius, „Journal of the Society of Ar- chitecturalHistorians”48,1989,nr2,s.150–157. Herzig 1900 F.Herzig,KatedraniegdyśkollegiatawTarnowie,Tarnów1900. Hetény [b.r.] J.Hetény,AgyőrikönnyezőSzűza-nya-kegykép története,www.hitvallas.hu/regi/hitv05kulon/hitv05ext04.html. Hevelius 1690 J. Hevelius,Prodromus Astronomiae,Gedani 1690. Historia collegii posnanensis… Biblioteka Jagiellońska, rękopis mfP467-3,Historiarumcollegiiposnanen-sis tomusII. Historische Erklärung1778 HistorischeErklärungDerKalckmahle-reyinFreßko,WelcheIndemköniglichen Stift Bruck an derTaja[…]verfertigethat, Znaym1778. Holcerowa 2007 T.Holcerowa,Barokowyzespółarchi-tektoniczno-przestrzenny tzw. Pustel- ni bł. Salomei w Grodzisku, powstały w4.ćwierciXVII–początekXVIIIw., „Prądnik. Prace i Materiały Muzeumim. prof. WładysławaSzafera”17,2007, s. 167–194. Holly 1994 M.A.Holly,WölfflinandtheImaginingofBaroque[w:]Visualculture.Imagesand Interpretations, red. N.Bryson, M.Holly,K.Moxey,Middletown1994,s.347–364. Hopkins 2006 A. Hopkins,Baldassare Longhena 1597–1682, Milano 2006. Hornung 1965 Z. Hornung,Architektura[w:]Historiasztukipolskiej,red.T.Dobrowolski,t.2,Kraków1965,s.313–377. Horyna 2009 M. Horyna,Vznik kostela sv. Jana Ne-pomuckého na Zelené hoře u Žďáru nad Sázavou[w:]Kostel sv. Jana Ne-pomuckého na Zelené hoře, Telč 2009,s. 9–33. Hosch [b.r.] H. Hosch,Das ‘kunstwissenschaftlicheFernrohr’ wieder einmal gerichtet auf Das Frontispiz des ‘Cannocchiale aris- totelico’ von EmanueleTesauro(1592–1675),http://www.freieskunstforum. de/hosch_2012_cannocchiale.pdf Huch 1773 E.L.D.Huch,Unterschiedderfreienundmechanischen Malerey praktisch erklärt,Halle1773. Hugon 1624 H. Hugon,Pia desideria,Antverpiae 1624. Hundemer 1997 M.Hundemer,Rhetorische Kunsttheorieund barocke Deckenmalerei. ZurTheo- riedersinnlichenErkenntnisimBarock,Regensburg1997. Ignaszewska 1976 F.Ignaszewska,Fundacja Małachow-skiego,„RocznikKrakowski”47,1976,s.89–106. Ines 1655 A.Ines,Lechias ducum, principum, re-gumPoloniaeabusqueLechodeducto- rum,elogiahistorico-politicaetpanegy-reslyricae,Cracoviae1655. Inventarium bonorum… Archiwum Klasztoru Klarysek w Sta-rymSączu, sygn. Gr/a-1,InventariumbonorumconventusinAntiquaSandecz, w. XVII–XVIII. Inwentarz… Archiwum KlasztoruSS. Klarysek w Krakowie, sygn. B1,Inwentarz koś-cielnego skarbu, 1718. Janik 1908 M. Janik,Z dziejów wymowy w wiekuXVIIiXVIII,„PamiętnikLiteracki”1908,s.265–277. Janik 2015 M.Janik,PiotrJacek(Hiacynt)Pruszcz:wsłużbiedewocjiipopularyzacjihistorii[w:]Staropolska literatura dewocyjna.Gatunki, tematy, funkcje, red. I.M. Dac- ka-Górzyńska,J.Partyka, Warszawa2015, s.177–198. Janów 1935 J. Janów,Przedmowa[w:] S. Piskor- ski,Żywot Barlaama i Jozafata, wyd. i oprac. J. Janów, Lwów 1935, s. V– CCVII. Jaroszuk 1987 J.Jaroszuk,RadziwiłłMichałKazimierz[w:]Polskisłownikbiograficzny,t.30/1,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź1987,s.292–299. Jasińska 2010 A.Jasińska,Kolekcjanowożytnychpor-tretów profesorów AkademiiKrakow- skiej[w:]Nowożytneportretyprofeso-rówAkademiiKrakowskiejwzbiorachCollegiumMaius,red.A.Jasińska,Kra-ków2010,s.8–44. Jay Gould 2004 S.JayGould,Father Athanasius in theIsthumusofaMiddleState:Understand-ingKircher’sPaleontology[w:]Athana-siusKircher.The Last Man Who Knew Everything, red.P.Findlen,NewYork–London 2004, s.207–237. Jirka 1985 A.Jirka,Obrazy Karla Dankwarta vJe-zuitském kostele ve Znojmě[w:]Umě-leckohistorický Sborník, red.J.Sedlář,Brno1985,s.27–271. Józefowicz 1692 Tenże,Asylumpericlitantisecclesiae,cly-peus[…]IoannisIII,Cracoviae1692. Jurkowlaniec 2004 G. Jurkowlaniec,Kult obrazów a kultświętychwnowożytnymKrakowie,„Ba-rok”11,2004,nr2,s.69–87. Jurkowlaniec 2006 Taż,TheSlackerCrucifixinStMary’sChurchinCracow:CultandCraft[w:]WokółWita Stwosza. Materiały zmię-dzynarodowejkonferencjinaukowejwMuzeumNarodowymwKrakowie,19–22maja2005,red.D.Chorzela,A.Or-ganisty,Kraków2006,s.348–357. Jurkowlaniec 2016 Taż,Sprawczość rycin. Rzymska twór-czośćgraficznaTomaszaTreteraijejeu- ropejskieoddziaływanie,Kraków2016 (=ArsVetuset Nova, 44). Kalinowski 1958 L. Kaliowski,Barok: styl czy epoka?, „Biuletyn Historii Sztuki”20,1958, nr 1, s. 106–112. Karbowiak 1887 A.Karbowiak,Illustracyepolskiezży-ciauniwersyteckiegoXVIIiXVIIIwie-ku, Kraków1887. Karpowicz 1974 M. Karpowicz,Jerzy Eleuter Siemigi-nowski, malarz polskiego baroku,War-szawa1974. Karpowicz 1975 Tenże,Sztuka PolskaXVIIwieku,War-szawa1975. Karpowicz 1976 Tenże,Sekretnetreściwarszawskichza-bytków,Warszawa1976. Karpowicz 1983 Tenże,ArtistiticinesiinPolonianel’600,Bellinzona1983. Karpowicz 1990 Tenże,BaldasarFontana1661–1733.UnBerninianoticineseinMoraviaePolonia,Lugano1990. Karpowicz 1991 Tenże,Paolo Pagani in Moravia e Po-lonia, „Arte Lombarda” 1991, nr 3/4,s. 103–117. Karpowicz 1994 Tenże,Baltazar Fontana, Warszawa 1994. Karpowicz 1999 Tenże,Paolo Pagani a Cracovia. Ad-denda, „Arte Lombarda” 1999, nr 2, s. 62–64. Karpowicz 2002 Tenże,Karl Dankwart, malarz znanyi nieznany[w:]Willmanni inni. Malar-stwo,rysunekigrafikanaŚląskuiwkra- jach ościennych wXVIIiXVIIIwieku, red.A.Kozieł, B. Lejman, Wrocław2002, s.164–175. Karpowicz 2012 Tenże,Polsko-włoskiezwiązkiartystycz-ne,Warszawa2012. Karpowicz 2013 Tenże,KościółnaCzerniakowie–wy-strój wnętrza[w:]Kościół Bernardy-nównaCzerniakowie,Warszawa2013,s.36–55. Karpowicz 2015 Tenże,Baltazar Fontana – architekt, „Biuletyn Historii Sztuki” 77, 2015, nr 3–4, s. 363–404. Karwacki 1911 A.Karwacki,BłogosławionaSalomeazażyciaipośmierci,Kraków1911. Katalog książek… Katalog książek biblioteki Najjaśniej-szego i najpotężniejszegokróla PolskiegozBożejłaskiJanaIIIszczęśliwiepanują-cego, spisany w1689 roku,Kraków–War-szawa1879. Katalog zabytków1953 KatalogzabytkówsztukiwPolsce,t.1,Województwo krakowskie, red.J.Sza-blowski, z. 14,Powiatwadowicki,oprac. J. Szablowski, Warszawa 1953. Katalog zabytków1957 KatalogzabytkówsztukiwPolsce,t.3,Województwokieleckie,red.J.Z.Łoziń- ski,B.Wolff,z.9,Powiatkielecki,War-szawa1957. Katalog zabytków1971 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4,MiastoKraków,cz.2,Kościołyiklaszto-ryŚródmieścia,1,red.A.Bochnak,J.Sa-mek,Warszawa1971. Katalog zabytków2000 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4,Miasto Kraków, cz.7,Kleparz. Kościo-łyiklasztory,red.I.Rejduch-Samkowa, J. Samek, Warszawa 2000. Katalog zabytków2006 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t.8,Województwolubelskie,z.2,PowiatBia-łaPodlaska,oprac.K.Kolendo-Korcza- kowa,A.Oleńska,M.Zgliński,Warsza-wa2006. Kazania maryjne2014 Kazania maryjne, oprac.R.Mazurkie- wicz,K.Panuś,Kraków2014(=Kaza- niawKulturzePolskiej.EdycjeKolek- cjiTematycznych,1). Kemp 1981 C. Kemp,Angewandte Emblematik insüddeutchen Barokkirchen, München–Berlin 1981. Kiliańczyk-Zięba 2015 J.Kiliańczyk-Zięba,Sygnetydrukarskiew RzeczypospolitejXVIwieku. Źródła ikonograficzneitreściideowe,Kraków 2015. Kircher 1671 A. Kircher,Ars magna lucis et umbrae,Amstelodami 1671. Kircher 1678 Tenże,Mundus Subterraneus,Amste-lodami1678. Kirwan 2013 R. Kirwan,From Individual to Arche-type: Occasional Texts ant the Per- formance of Scholarly Identity in Ear- ly Modern Germany[w:]ScholarlySelf-Fashioning and Community in the Early Modern University, red. R. Kir-wan, Farnham 2013, s. 79–102. Klein 1909 F.Klein,Akademicki kościółśw.Annyw Krakowie.Studyum architektury, „Rocznik Krakowski” 11, 1909, s. 53–63. Kłos 2013 A. Kłos,„DiviniAmores”MaciejaKa-zimierza Sarbiewskiego w kontekście tradycjiemblematycznejiwizualności poezji barokowej[w:]Ut pictura po-esis/ut poesis pictura. Ozwiązkach literaturyisztukwizualnychodXVIdoXVIIIwieku,red.A.Bielak,Warszawa2013,s.107–117. Knapiński, Witkowska 2007 R. Knapiński,A.Witkowska,Polskieniebo.Ikonografiahagiograficznaupro- guXVIIwieku,Pelplin2007. Knapp, Tüskés 2003 É. Knapp, G. Tüskés,Emblematics inHungary.A study of the history of sym- bolicrepresentationinRenaissanceand Baroque literature,Tübingen2003 (=Frühe Neuzeit,86). Kobielus 1987 S. Kobielus,Idea niebiańskiejJerozoli-my w dekoracji monumentalnej kościo- łaśw.Anny wKrakowie, „Rocznik Kra-kowski”53,1987,s.39–62. Kochan 2005 A. Kochan,O konceptach prawniczychw literaturze XVI i XVII wieku[w:]Koncept w kulturze staropolskiej, red. L. Ślęk,A.Karpiński,W.Pawlak, Lu-blin 2005, s.233–246. Kolak 1998 W. Kolak,„Felix saeculum Cracoviae”w ikonografii[w:]Felix saeculumCracoviae – krakowscy święci XV wie- ku. Materiały sesji naukowej, Kraków, 24 kwietnia 1997 roku, red. K. Panuś, K.R. Prokop, Kraków 1998, s. 53–70. Kołaczkowski 1888 J. Kołaczkowski,Wiadomości tyczącesię przemysłu i sztuki w dawnej Polsce,Kraków 1888. Kołłątaj 1953 H. Kołłątaj,Stan oświecenia w Polscew ostatnich latach panowania Augu- staII(1750–1764), oprac.J.Hulewicz,Wrocław1953. Komasara 1982 I. Komasara,JanIIISobieski–miłośnikksiąg,Wrocław1982. Kosicki 1833 L. Kosicki,Wiadomość historycznao kościele akademickim s. Anny w Kra-kowie, Kraków 1833. Kowalczyk 1968 J. Kowalczyk,Kolegiata w Zamościu,Warszawa 1968. Kowalczyk 2000 Tenże,Znaczenie wzorów Giovannie-go Battisty Montano dla architektury barokowej w Polsce i na Litwie, „Biu- letynHistoriiSztuki”72,2000,z.1–2, s. 9–45. Kowalczyk 2010 Tenże,Miniatury herbowe w księgachNacji Polskiej w Padwie[w:]Studianad sztuką renesansu i baroku, t.10,red. I.Rolska-Boruch,Lublin2010,s.295–304. Kowalski 2009 J. Kowalski,Barok[w:]B.Hojdis, J.Kowalski,K.Meller,Literaturasta-ropolska,Poznań2009,s.177–332. Kozak 1982 A.Kozak,Związki literacko-obrazowew utworze S. Piskorskiego „Flores Vi- tae B. Salomeae”[w:]Słowo i obraz.Materiały Sympozjum KomitetuNaukoSztucePAN,Nieborów,29września–1 października1977,red.A.Morawińska,Waszawa1982,s.113–128. Kozieł 2006a A.Kozieł,Angelus Silesius, BernhardRosa i Michael Willmann, czyli sztuka i mistyka na Śląsku w czasach baroku,Wrocław2006. Kozieł 2006b Tenże,Szwedijezuici.KarlDankwartijegonieznanepracemalarskiedlany- skichikłodzkichjezuitów[w:]PoobustronachBałtyku.Wzajemnerelacjemię-dzySkandynawiąaEuropąŚrodkową, t. 2, red.J.Harazimowicz,P.Oszcza- nowski,M.Wisłocki,Wrocław2006,s.265–276. Kozieł 2015 Tenże,„Gdzieci Włosi, prawdziwitacy…”Barokowe malarstwo freskowe na Śląsku a włoscy malarze-freskanci[w:]Artyści znad jezior lombardzkichw nowożytnej Europie. Studia dedyko- wanepamięciProfesoraMariuszaKar- powicza, red.R.Sulewska, M. Smoliń-ski,Warszawa2015, s.193–202. Kracik 2003 J. Kracik,Wspaniałe Bogu wystawionedzieło. Jak w Krakowie kościół świętej Anny budowano, Kraków 2003. Krasnowolski 2008 B. Krasnowolski,Lokacje na prawieniemieckima układyurbanistyczneiarchitekturaKrakowawwiekachXIIIiXIV[w:]Urbsceleberrima.Księgapa-miątkowana750-lecielokacjiKrakowa, red.A.Grzybkowski,Kraków 2008,s.24–28. Krasny 1999 P.Krasny,Chrystus w grobie[w:]PaxetBonum.Skarbyklarysekkrakowskich.Katalogwystawy,Kraków1999,s.91–92 Krasny 2007 Tenże,Zawodyispecjalnościarchitek-tonicznewPolscewepocenowożytnej[w:]Architekt – budowniczy – mura-tor.MateriałyzsesjinaukowejInstytutu SztukiPAN[…],red.H.Faryna-Pasz-kiewicz, M. Omilanowska,J.Sito,War-szawa2007,s.55–66. Krasny 2008 Tenże,Przywilejearcybiskupa JanaDymitra Solikowskiego dla lwowskiego bractwa malarzy jako próba zaadapto- wania potrydenckich reform sztuki sa- kralnej w Rzeczypospolitej[w:]Fidesarsscientia.Studiadedykowanepamię- ciKsiędzaKanonikaAugustynaMedni- sa, red.A.Betlej,J.Skrabski,Tarnów2008,s.257–269. Krasny 2010 Tenże,Visibilia signa ad pietatem exci-tantes.TeoriasztukisakralnejwpismachRobertaBellarmina,CezaregoBaroniu- sza,RudolfaHospiniana,FryderykaBo- romeusza i innych pisarzy kościelnych epokinowożytnej,Kraków2010(=ArsVetuset Nova,29). Krasny 2013 Tenże,Sanguinelaureati.Sandomierskieobrazy kaźni męczenników i ich rzym- skie wzory[w:]Stosunki chrześcijańsko- -żydowskie w historii, sztuce i pamięci.Europejskikontekstdziełwkatedrzesan-domierskiej,Sandomierz2013,s.69–88. Krasny 2014 Tenże,Apologiakultuświętychobrazówjakoodwiecznejtradycjinaroduczeskie- gowrelacjiJanaFrantiškaBeckovskie- gooobrazoburstwiewkatedrzepraskiej w roku1619[w:]Sztuka po Trydencie, red.K.Kuczman,A.Witko (=Stu- diadeartemoderna,1),Kraków2014,s.193–210. Krasny 2015 Tenże,Sto lat samotności. Jezuicki koś-ciółświętychPiotraiPawłaaarchitektu-raKrakowaiwojewództwakrakowskie- gowXVIIwieku[w:]Studianadsztukąrenesansuibaroku,t.12,red.I.Rolska,Lublin 2015, s.201–226. Krasny 2016 Tenże,Figury obecności i nieobecno-ści. Wprowadzenie do francuskiej dys- puty o świętych obrazach i o roli sztuki w życiu Kościoła w epoce nowożytnej, Kraków2016(=ArsVetusetNova,42). Krasny, Walczak 2006 P.Krasny,M.Walczak,Konfesja. Kilkauwagoznaczeniuterminuorazjegouży- waniuinadużywaniuwpolskiejliteratu- rze historycznoartystycznej, „RocznikiHumanistyczne”44,2006,z.4,s.67–97. Kreimer 1999 J.Kreimer,The court Chapel at Würz-burg’sResidenz – creating the Gesamt- kunstwerkstepbystep[w:]StruggleforSynthesis. TheTotalWorkof Art in the17thand18thCenturies.SimpósioIntern-cional,Braga,11–14deJunhode1996,Lisboa 1999, s.195–204. Kroß 1985 M.Kroß,GianLorenzoBernini:„DieVerzückungderHeiligenTheresia”[w:]Der Betrachter ist im Bild. Kunstwis-senschaftundRezeptionsästethik,red.WolfgangKemp,Köln1985,s.137–153. Kroupa 1999 J.Kroupa,„Idea ac conceptus”:Premon-stratensian monasteries in Moravia of thebaroqueepochasa„belcomposto” in the countryside, „Opuscula Histo- riae Artium. Studia Minora FacultatisPhilosophicae Universitatis Brunensis”43,1999,s.7–23. Krsek, Kudělka, Stehlík, Válka 1996 I. Krsek,Z.Kudělka,M.Stehlík,J.Vál-ka,UměnibarokanaMoravěaveSlez-sku, Praha1996. Krukowski 1991 J. Krukowski,Żydzi a krakowska mło-dzież szkolna wXVIIwieku[w:]ŻydziwMałopolsce.Studiazdziejówosadnic- twa i życia społecznego, red.F.Kiryk,Przemyśl 1991, s.79–84. Krupecki 1692 A. Krupecki,Quaestio iuridica de im-munitate Ecclesiastica, Cracoviae 1692. Książka pamiątkowa1888 Książka pamiątkowa ku uczczeniu ju-bileuszutrzechsetnejrocznicyzałożeniaGimnazyumśw.Anny,oprac.J.Leniek,Kraków1888. Kunkel 2007 R.Kunkel,Zawód architekta w PolscewiekuXVI.Namarginesieprzygotowy- wanego„Słownikaarchitektówpolskich iwPolscedziałających”[w:]Architekt–budowniczy –murator.Materiałyzse- sji naukowej Instytutu SztukiPAN[…], red.H.Faryna-Paszkiewicz,M.Omila-nowska,J.Sito,Warszawa2007,s.13–24. Kurzawa 1997 Z. Kurzawa,Wystrójmalarski kościołapojezuickiego, „Kronika MiastaPozna-nia”65,1997,nr4,s.256–276. Kurzej 2008 M. Kurzej,Budowa i dekoracja kościo-łaśw.Anny w świetle źródeł archiwal-nych[w:]Fidesarsscientia.Pracezhis-toriiihistoriisztukipoświęconepamięci ks. Augustyna Mednisa, red.A.Betlej, J.Skrabski i in.,Tarnów2008, s. 271–301[wznowienie w:]Studia z dziejówkościołaśw.Anny,red.Z.Kliś,T.Węcła-wowicz,Kraków2009,s.139–200iwyd.II,Kraków2011,s.137–199. Kurzej 2011 Tenże,Kazimierz Kaliski i syn – rzeź-biarze krakowscy ostatniej tercji wieku XVII, „Rocznik Krakowski” 77, 2011,s. 35–53. Kurzej 2012a Tenże,Siedemnastowiecznesztukateriew Małopolsce, Kraków2012. Kurzej 2012b Tenże,Nie tylko Fontana. Innowacjew twórczości krakowskich artystów ce- chowychnaprzełomieXVIIiXVIIIwie- ku[w:]Studia nad sztuką renesansui baroku, t. 11, red. I. Rolska,K.Gom-bin,Lublin2012,s.383–411. Kurzej 2014 Tenże,KsiądzSebastianPiskorskia sztuka i historia[w:]Sztuka poTry-dencie,red.K.Kuczman,A.Witko, Kraków 2014 (=Studia de Arte Mo-derna,1),s.415–428. Kurzej 2015a Tenże,Świątynia Mądrości. Programtreściowy wystroju kościoła św. Anny w Krakowie, „Folia Historiae Artium”13, 2015, s. 119–152. Kurzej 2015b Tenże,TheCollegiateChurchinZamośćintheContextofEuropeanArchitecture[w:]Leben zwischen unt mit den Kultu-ren.StudienzuRecht,BildungundHerr- schaftinMitteleuropa,red.R.Skowroń- ska, H. Flachenecker,Toruń2015 (=Studienreihe der Polnischen Histori-schen Mission, 2), s.169–186. Kurzej 2015c Tenże,Ornamentdawnyinowoczesnyw niderlandzkiej teorii sztukidrugiej połowyXVIi pierwszej połowyXVIIwieku[w:]Ornamentidekoracjadziełasztuki.MateriałyzkonferencjiSHS,red. J.Daranowska-Łukaszewska,A.Dwo-rzak,A.Betlej, Kraków 2015, s.201–212. Kurzej 2016a Tenże,Relikwiarzgłowyśw.JanaKan-tegowkrakowskimkościeleśw.Anny, „Biuletyn Historii Sztuki” 78, 2016, nr 1, s. 159–177. Kurzej 2016b Tenże,MisericordiaDomini[w:]MariaMaterMisericordiae,Kraków2016,s.278. Kurzej 2016c Tenże,Generosa proles AlmaeParentisSarmaticae.Rycinyalegorycznewzbio-rachstemmatów ku czci nowych dokto-rówUniwersytetu Jagiellońskiego[w:]Velisquodpossis.Studiazhistoriisztukiofiarowane profesorowi Janowi Ostrow-skiemu,red.A.Betlej,K.Brzezina- -Scheurer, A. Dworzak, M. Fabiański, P.Krasny,M. Kurzej,D.Nestorow,Kra-ków2016,s.303–309. Kurzej 2016d Tenże,AranżacjaprezbiteriumkościołaKlarysek w Starym Sączu, „Modus”16,2016,s.15–25. Kurzej 2016e Tenże,The iconographic programmeof the Poor Clares’ church in Cracow, „Folia Historica Cracoviensia” 22, 2016, s. 189–210. Kurzej 2018 Tenże,Uwagio aranżacji kościoła Ma-riackiegowczasachks.JackaŁopackie- go[w:]„Jakosercepośrodkuciała…”.Dzieje artystyczne kościoła Mariackie- go w Krakowie, red. M. Walczak, Kra-ków 2018 (wdruku). Kusztelski 2000 A.Kusztelski,Dekoracja przęsła naskrzyżowaniu naw kościoła pojezuic- kiego (farnego) w Poznaniu – początki kwadratury w Polsce, „Biuletyn Histo-rii Sztuki” 62, 2000, nr 1–2, s.175–187. Kuś 1973 J.Kuś,Działalnośćkulturalno-arty-styczna ks. Jacka Augustyna Łopackie- go(1690–1761),„NaszaPrzeszłość”40,1973, s.195–246. Kwiatkiewicz 1690 M. Kwiatkiewicz,KrzyżŚwiętynaŚwię-tej górze Świętokrzyskiej Łysiecnazwa- nej[…], Kraków1690. Lam 2013 A. Lam,Krzeszowska Księga Pasyjna[w:]KrzeszowskaDrogaKrzyżowaopi-sana na polecenie Bernarda Rosy[…],tłum.A.Lam,Wrocław2013,s.509–522. Langdon 2012 H.Langdon,TheDemosthenesofPaint-ing.SalvatorRosaandthe17thcentury Sublime[w:]Translations of theSub-lime.TheEarlyModernReceptionand DisseminationofLonginus’PeriHyp-sousinRhetoricnadVisualArts,Archi-tectureandtheThatre,red.C.vanEck, S. Bussels, M. Delbeke,J.Pieters, Lei- den–Boston2012(=Intersections.In- terdisciplinary Studies in Early Mod-ern Culture, 24), s.163–184. Laskiewicz 1761 J.K.Laskiewicz,WdzięcznośćStołecz-negoMiastaKrakowaNigdynieodża- łowanemuPasterzowiWielmożnemuy Nayprzewielebniejszemu Jmci XiędzuJackowi Augustynowi Łopackiemu[…],Kraków1761. Lauro 1625 G.Lauro,Spelndoredell’AnticaRoma,Roma1625. Lavin 1980 I. Lavin,Bernini el’unit?delle artivisi-ve, Roma1980. Lechner 1985 G.M.Lechner,DasbarockeThesenblatt.Entstehung – Verbreitung – Wirkung.DerGöttweigerBestand,Göttweig1985. Lee 1940 R.W. Lee,Ut pictura poesis. The Hu-manistic theory of painting, „The ArtBulletin” 22, 1940, nr 4, s. 197–269. Leges Scholis1695 Leges Scholis Ecclesiarum Jurisdictio-ni Rectorali, Almae Universitatis Stu- diiGeneralisCracoviensissubiectis,pro bonearundemregimineconservandola- taeetpublicatae,Cacoviae1695. Lehmann 2005 C. Lehmann,„Unteatro pien di mera-viglie”–GianLorenzoBerninivordem Hintergrund konzeptistischer Poetik, praca doktorska, Uniwersytet Philip-psa w Marburgu,2005. Lepiarczyk 1971 J.Lepiarczyk,Wczesnadziałalnośćar-chitektoniczna Sebastiana Sierakow-skiego. Projekty barokowe(1769–1775), „Prace z Historii Sztuki” 9, 1971 („Ze-szyty Naukowe UJ” 223), s. 199–206. Levy 2003 E.Levy,TheInstituionalMemoryoftheRoman Ges?.Plans for Renovation ofthe 1670s by CarloFontana,Pietro da Cortona and Luca Berrettini, „Römi- sches Jahrbuch der Bibliotheca Hert-ziana”33,2003,s.373–426. Liber perceptorum… Archiwum UniwersytetuJagielloń-skiegowKrakowie,rękopis319,Liberperceptorum & expensorum pro Eccle- siaCollegiataS.AnnaeCrac[oviensis]cumconnotationeBenefactorum. Liber testamentorum… Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskie-gowKrakowie,rękopis36,Libertesta-mentorumetordinationumpostdefunc- tosadmodumreverendos&clarissimosD[ominos]ProfessoresAcademiaeCra-coviensis,1645–1758. Liberiusz 1670 J.Liberiusz,Gwiazda Morzka Naświęt-szaPannaMaryatrzydziestąkazańna hymn „Ave Maris Stella” po różnych w Krakowie kościołach[…]zalecona,Kraków1670. van der Linden 2013 H.vanderLinden,TheCollaborativeAuthorship of Pictorial Invention inSeventeenth-centuryItaly:Artist,Adviser,andPatronatPalazzoCarignano[w:]TheArtistasReader.OnEducationandNon-EducationofEarlyModernArtists,red.H.Damm,M.Thimann,C.Zittel,Leiden–Boston2013,s.327–357. Link-Lenczowski 2013 A.K.Link-Lenczowski,Szembek Sta-nisław[w:]Polskisłownikbiograficzny,t.48, Wrszawa–Kraków 2013,s.115–122. Lipsius 1584 I.Lispius,Deamphitheatris,quaeextraRomam, libellus, Antverpiae1584. Lisiak 2005 B.Lisiak,Adam Adamandy Kochański(1631–1700). Studium z dziejów filozo- fiiinaukiwPolceXVIIwieku,Kraków 2005(=StudiaiMateriałydoDziejówJezuitów Polskich,15). Llewellyn Ihssen 2014 B.LlewellynIhssen,John Moschos’Spiritual Meadow. Authority and Au- tonomyattheEndoftheAntiqueWorld,Farnham2014. Lomazzi 1587 G.P. Lomazzi,Rime, Milano 1587. Loudová 2003 M. Loudová,„Bíblíotheca – domus Sa-pientiae”. Ikonografie malířské výzdo- byklášterníchazámeckýchknihovennaMoravěv18.století,pracadoktorskana-pisana pod kier.P.Preissa, Uniwersy- tet im.T.G.Masaryka w Brnie,2003. Loyola 1548 I. Loyola,Exercitia spiritualia, Romae 1548. Lubomirski 1688 [S.H. Lubomirski],MirobuliiTassali-niAdverbiorumMoraliumsivedeVir- tuteetFortunalibellus,operaTilmani aGamerenimaginibusampliatus,Var-saviae1688. Luzvic 1626 É. Luzvic,Le c?ur devot throsne royalde Iesus pacifique Salomon,Paris 1626. Łepkowski 2015 M. Łepkowski,Nie tylko malarstwo –aktualizacja w nowożytnej kulturze re- ligijnej. Wybrane zagadnienia i proble- matyka badawcza, „Modus” 15, 2015,s. 145–158. Łopuszyński 1709 J.Łopuszyński,Delineatioinmortualicinere[…]AndreaeBuchowski,Craco-viae1709. Łoza 1931 S.Łoza,Słownikarchitektówibudow-niczych Polaków oraz cudzoziemcóww Polsce pracujących, Warszawa1931. Łuszczek 1992 D.Łuszczek,Jasnogórskirefektarz,War-szawa–Częstochowa1992. Łuszczkiewicz 1900 W.Łuszczkiewicz,Dawnyromańskikoś-ciółśw.WojciechawKrakowie,„RocznikKrakowski” 3, 1900, s.153–172. Machaj 2015 D. Machaj,Zawszewierny?Sytuacjawy-znaniowawUniwersytecieKrakowskimwXVIiXVIIw.,„Odrodzenie iRefor-macjawPolsce”59,2015,s.68–135. Macioł 2000 E. Macioł,Architektura pustelni bł. Sa-lomei w Grodzisku na tle działalności budowlanej ks. Sebastiana Piskorskie- go, praca magisterska napisana podkier.A.Małkiewicza,InstytutHistorii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskie- go, 2000. Mahon 1947 D. Mahon,Studies in Seicento art andtheory,London1947. Makowiecka, Wpiszycka, Starowieyski 1994 E. Makowiecka, E. Wipszycka, M. Sta-rowieyski,Wstęp[w:]Apoftegmatyojcówpustyni,t. 1,Gerontikon, Kra- ków–Tyniec 1994 (=Źródła Mona-styczne,4),s.13–116. Makowiecki 1938 T. Makowiecki,Archiwum planów Tyl-mana z Gameren, architekta epoki So-bieskiego, Warszawa 1938. Maleszyński 1982 D.C.Maleszyński,„Jedynaksięga”.Zdziejówtoposuwliteraturzedawnej, „PamiętnikLiteracki”73,1982,z.3/4, s. 3–39. Małkiewicz 1976a A.Małkiewicz,Teoriaarchitekturyw nowożytnym piśmiennictwie polskim, Kraków1976(=ZeszytyNaukoweUJ,423,PracezHistoriiSztuki,13). Małkiewicz 1976b Tenże,Księgozbiór architekta Krzysz-tofa Mieroszewskiego, „Folia HistoriaeArtium” 12, 1976, s. 107–129. Małkiewicz 1999 Tenże,Przemiany artystyczne kościołaśw.Andrzejawepocenowożytnej(wiekiXVI–XVIII)[w:]PaxetBonum.Skarbyklarysekkrakowskich.Katalogwystawy, Kraków1999,s.XXI–XXIX. Małkiewicz 2000 Tenże,Barokowa architekturasakralnawKrakowie[w:]A.Małkiewicz,The-oria et praxis. Studia z dziejów sztuki nowożytnejijejteorii,Kraków2000,s.149–185. Mandziuk 2004 J.Mandziuk,Biogramy śląskich biblio-filów duchownych zXVIIwieku, „Sae-culumChristianum” 11, 2004, nr2,s.245–272. Mańkowski 1946 T.Mańkowski,Fabrica ecclesiae,War-szawa 1946 (=Prace z Historii Sztu- ki, 5). Mańkowski 1955 Tenże,Rzemiosło artystyczne[w:] Historia sztuki polskiej w zarysie od wczesnego średniowiecza do czasówostatnich,red.T.Dobrowolski,t.2,Kra-ków1955,s.485–506. Maricius 1551 S.Maricius,Descholisseuacademiisli-briduo,Cracoviae1551. Marquer 1999 É.Marquer,Consciencebaroqueetap-parences:leconcepismedeBaltasarGra-cián, „Revue de Métaphysique et duMorale”2,1999,s.197–209. Marraccy 1684 H. Marraccy,Polyanthea Mariana, Co-loniae Agrippinae 1684. Masen 1644 J.Masen,Speculum imaginum veritatisoccultae,exhibenssymbola,emblemata, hieroglyphica, aenigmata, omni tamen materiae, quam forma varietate, Colo-niae Ubiorum1644. Maślińska-Nowakowa 1966 Z. Maślińska-Nowakowa,Rola tekstuliterackiego w kształtowaniu dekoracji barokowego wnętrza kościołaśw.Anny wKrakowie,1966,pracadoktorskana- pisanapodkier.A.Bochnaka,InstytutHistorii Sztuki Uniwersytetu Jagielloń-skiego,1966. Maślińska-Nowakowa 1969 Taż,Formy słowno-obrazowe dekora-cji kościołaśw.Anny w Krakowie[w:]Treścidziełasztuki.MateriałysesjiSHS1966,Warszawa1969, s.195–213. Maślińska-Nowakowa 1971 Taż,Literackie źródła dekoracjikościo-łaśw.Anny wKrakowie, „Rocznik Kra-kowski” 42, 1971, s.33–62. Materski 1707 F.Materski,Civis aeternae beatorumcivitati, nobilis olim ac spectabilis Do- minus,D.Sigismundus Zaleski, Consul Cracoviensis,postvitaeterrenaeperac- tum curriculum adscriptus[…],Cra-coviae1707. Matteini 2013 F.Matteini,Orsini Fulvio[w:]Dizio-nario Biografico degli Italiani, 79, 2013,www.treccani.it/enciclopedia/fulvio- -orsini_%28Dizionario_Biografi- co%29/. Mazurkiewicz 2001 R.Mazurkiewicz,Zapomniane poloni-cumwzbiorachbibliotekiwatykańskiej, „Terminus” 2001, z. 1–2, s. 169–176. Mazzucchi 2003 C.M. Mazzucchi,Il sublime di Longino, „Aevum Antiquum” 3, 2003, s. 91–98. Mączyński 2003 R. Mączyński,Nowożytne konfesjepol-skie.Artystyczneformygloryfikacjigro- bówświętychibłogosławionychwdaw- nejRzeczypospolitej,Toruń 2003. Mączyński 2014 Tenże,Gróbświętegoozdobićgodnie.Artystyczne dylematy twórców nowo- żytnych konfesji[w:]Sztuka po Try-dencie,red.K.Kuczman,A.Witko, Kraków 2014 (=Studia de ArteMo-derna, 1), s.55–67. Mączyński 2015 Tenże,„Koncept nowy” jako wyznacz-nikwartościartystycznejdrukówpropa- gującychkultświętych[w:]Staropolskaliteratura dewocyjna. Gatunki, tematy, funkcje, red.I.M.Dacka-Górzyńska, J. Partyka, Warszawa 2015, s. 213–224. Metz 1798 M. Metz,Imitations of Ancient andMo-dern Drawings, London1798 Michalczuk 1965 S. Michalczuk,„Sąd ostateczny” To-masza Muszyńskiego w kościele Domi- nikanów w Lublinie, „Roczniki Huma-nistyczne” 13, 1965, z. 4, s. 15–52. Migasiewicz 2004 P.Migasiewicz,Treścii funkcje figuryChrystusawklasztorzeKlarysekwKra- kowie,„Ikonotheka”17,2004,s.29–47. Miłobędzki 1980 A.Miłobędzki,ArchitekturaPolskaXVIIwieku,Warszawa1980(=DziejeSztu- ki Polskiej,4). Miziołek 1987 J. Miziołek,Secundus adventus. Chry-stus jako prawdziwe słońce w sztuce pierwszego tysiąclecia, „Biuletyn Hi-storii Sztuki” 49, 1987, s. 3–34. Mizołek 2002 Tenże,Transfiguratio-transsubstantiatio.Uwagio programie krakowskiegokościo-łaOO.Pijarówpw.PrzemienieniaPań- skiego[w:]Obrazi kult, red. M.U. Ma-zurczak,Lublin2002,s.65–110. Mlčák 2010 L. Mlčák,Olomouckýmalíř DionýsStrauss (1660–1720) I., „ZprávyVlas-tivědnéhoMuzav Olomouci”300, 2010,s.6–30. Młodzianowski 1675 A. Młodzianowski,Iconessymbolicaevi-tae et mortis B. Josaphat Martyris, Vil-nae1675. Montagu 1968 J. Montagu,The painted Enigma andFrench Seventeen-Century Art, „Jour- nal of the Warburg and Courtauld In-stitutes” 31, 1968, s. 307–335. Montagu 1988 Taż,An Index of Emblems of the Ital-ian Academies based on Michele May- lender’s „Storie delle Accademied’Ita-lia, London1988. Montagu 1992 Taż,Roman Baroque Sculpure. The In-dustry of Art,NewHaven–London1992. Montgomery 1992 R.L. Montgomery,Terms of Response.Language and Audience in Seventeen- and Eighteen-Century Theory, StateCollege 1992. Morandotti 2000 A. Morandotti,Paolo Pagani e i Paga-ni di Castello Valsolda, Lugano 2000. Morawski 1900 K.Morawski,HistoriaUniwersytetuJa-giellońskiego, Kraków1900. Morello 2008 G. Morello,Intorno a Bernini. Studiedocumenti,Roma2008. Morsztyn 1988 J.A. Morsztyn,Wybór poezji, oprac. W. Weintraub, Warszawa 1988. Mossakowski 1965 S. Mossakowski,Charakterystyka i ge-neza formy architektonicznej kościoła św. Anny w Krakowie, „Rocznik Kra-kowski” 37, 1965, s. 39–62. Mossakowski 1973 Tenże,Tylman z Gameren architektpolskiego baroku,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973. Mossakowski 2012 Tenże,Tylmanz Gameren(1632–1706).Twórczość architektoniczna w Polsce,Warszawa–Monachium–Berlin2012. Mrázek 1953 W.Mrázek,IkonologiederbarockenDe-ckenmalerei, Wien1953. Muczkowski 1840 J.Muczkowski,RękopismaMarcinaRa-dymińskiego, Kraków1840. Muczkowski 1845 Tenże,Bractwajezuickieiakademickiew Krakowie, Kraków1845. Muczkowski 1906 Tenże,Dawnykrakowskiratusz, „Rocz-nik Krakowski”8,1906, s. 1–50. van der Meulen 2016 N. van der Meulen,Der ParergonaleRaum. Zum Verhältnis von Bild, Raum und Performanz in der Spätbarock- en Benedikinerabtei Zwiefalten, Wien–Köln–Weimar 2016. Muła 2006 A. Muła,Karl Dankwart – szwedzkimalarzijegozwiązkizdworembisku- paFranciszkaLudwikavonPfalz-Ne- uburg[w:]Po obu stronach Bałtyku.Wzajemnerelacje między SkandynawiąaEuropąŚrodkową,t.2,red.J.Harasi- mowicz,P.Oszczanowski,M.Wisłoc-ki,Wrocław2006,s.277–285. Najstarsza kronika… Archiwum Klasztoru Klarysek w Kra- kowie, sygn. A34,Najstarsza kronikaklasztoru św. Jędrzeja, 1596–1747. Natal 1594 H.Natal,AdnotationesetMeditationesinEvangeliaquaeinsacrosanctoMissaeSacri-ficiototoAnnoleguntur,Antverpiae1594. Natoński 1982 B. Natoński,Piskorski Sebastian Jan[w:]Słownik polskich teologówkatolic-kich,red.H.E.Wyczawski,t.3,Warsza-wa1982,s.373–376. Natoński 2002 Tenże,JezuiciaUniwersytetKrakowskiwXVIwieku,Kraków2002. Nau 2003 C. Nau,Soleil de Claude Lorrain, „Ae-vumAntiquum” 3, 2003, s.235–262. Nau 2005 Taż,Le temps du sublime: Longin et lepaysage pousseinien, Rennes 2005. Nechrebecki 1724 A.J.Nechrebecki,Anchoraprodromalaureatihonoris[…],Cracoviae1724. Neumayr 1938 M. Neumayr,Die Schriftpredigt imBarock. Auf Grund der Theorie der katholischen Barockhomiletik, Pader-born 1938. Niesiecki 1839, 1841 K. Niesiecki,Herbarz polski, Lipsk, t. 3 – 1839; t. 7 – 1841. Nowicka-Jeżowa 2016 A.Nowicka-Jeżowa,Pokoleniatrydenc-kiemiędzytradycjąawyzwaniami przy- szłości[w:]Formowaniekulury katolic-kiejwdobiepotrydenckiej.Powszechnośćinarodowośćkatolicyzmupolskiego,red. J. Dąbkowska-Kujko,Warszawa2016(=HermeneutykaWartości,6),s.21–102. Nowicka-Struska 2011 A.Nowicka-Struska,Piskorski Seba-stian[w:]Encyklopediakatolicka,t.15,red.E.Gigilewicz,Lublin2011,szp.724. Nowicki 2011 M. Nowicki,Działalność oświatowai naukowaAkademiiLubrańskiegowXVIIiXVIIIwieku,pracadoktorska napisana pod kier.D.Żołądź-Strzel-czyk,Uniwersytet Adama Mickiewi-czawPoznaniu,2011. Oczko, Pluis 2014 P.Oczko, J.Pluis,BłękitMariiKa-zimiery? Holenderskie flizy oraz pro- gram ikonograficzny w Sali Fontany w krakowskiej kamienicy „Pod Grusz-ką”,„BiuletynHistoriiSztuki”76,2014,nr1,s.53–81. Olszewski, Włodarek 1999 A.Olszewski,A.Włodarek,MatkaBo-ska z DzieciątkiemII[w:]Pax et Bo-num. Skarby klarysek krakowskich.Ka-talog wystawy, Kraków 1999, s.74–75. Opatowiusz 1632 A.Opatowiusz,Żywot i cuda wieleb-negoJanaKantego,doktorawPiśmieŚ. i Professora Akademiej Krakowskiej,Kraków 1632. Opatowiusz 1633 Tenże,Żywot i cudaW.Salomei królo-wejgalickiejabohalickiej,córkiLeszka Białego, siostry Bolesława Pudika,mo-narchówpolskich, Kraków1633 Opatowiusz 1645 Tenże,Tractatuum Theologicorum[…] Pars secunda, Cracoviae 1645. Oracki 1984 T. Oracki,Słownik biograficzny Warmii,Prus Książęcych i ziemi malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku, t. 1,Olsztyn 1984. Orlin Johnson 1982 K. Orlin Johnson,In Ivonem Expla-nationes:TheMeaningandPurposeof S.Ivoalla Sapienza,„Artibus et Histo-riae” 3, 1982, nr 5, s.91–107. Ormiński 1689 S.Ormiński,Kamieńnowegoprzybytkugruntowny[…], Kraków1689. Ostasiński 2005 P.Ostasiński,Objawienie JezusaChry-stusa.PraktycznykomentarzdoApoka-lipsy, Ząbki2005. Ostrowski 1973 J.K.Ostrowski,FloresVitaeB.Salomeae.NieznanycyklgraficznyJerzegoEleuteraSzymonowicza-Siemiginowskiego,„Biu-letynHistoriiSztuki”35,1973,s.43–51. Ośliński 1683 M. Ośliński,Applausus gratulatorius[…]Sebastiano Piskorski[…]dum[…]pro loco inter claris[simos]iurisutriusque doctores obtinendo[…]ritusolenni responderet, Cracoviae 1683 Otwinowska 1998 B. Otwinowska,Koncept[w:]Słownikliteratury staropolskiej, red. T. Micha-łowska, Wrocław 1998, s. 389–393. Pagaczewski 1909 J.Pagaczewski,BaltazarFontanawKra-kowie,„RocznikKrakowski”11,1909,s.2–50. Pagaczewski 1938 Tenże,Geneza i charakterystyka sztukiBaltazara Fontany, „Rocznik Krakow-ski” 30, 1938, s. 3–46. Palladius 1918 Palladius,The Lausiac Historywyd. W.K. Lowther Clarke, London–NewYork 1918. Pánek 1996 J. Pánek,Praskieśrodowiskoakademic-kiewXVI–XVIIIstuleciu[w:]Wkrę-guakademickiegoZamościa.Materiałyz międzynarodowej konferencji na te- mat„AkademiaZamojskanatleprak- tykiedukacyjnejwEuropieŚrodkowo- -Wschodniej(koniecXVI–koniecXVIIIwieku)”,red.H.Gmiterek,Lublin1996,s.25–37. Pantheon1696 Pantheon Deo Opt[imo]Max[imo]Deiparae Virgini Mariae Immacula-teConceptaeDivisqueRegniPolonia- rum Tutelaribus, sacrum[…]opera […]Sebastiani Piskorski[…]a[…]XXXIVmagisteriiinartibusetinphiliso-phiadoctoratuslicentiatisvotiviseorun-demlaureisadornatum, Cracoviae1696. Panuś 2009 K. Panuś,„Invenerunt eum in mediodoctorum”. Franciszka Rychłowskie- goOFMRef.„NapierwsząniedzielępoTrzechKrólachkazaniepierwsze”,„Pie-tasetStudium”2,2009,s.529–543. Panuś 2014 Tenże,Od świątyni z kamienia doświą-tyni duchowej. „Kazanie na dedykacją kościoła świętej Anny” ks. Sebastiana Piskorskiego[w:]Kartka z kalenda-rza dziejów Uniwersyteckiej Kolegia- tyśw.AnnywKrakowie,Kraków2014,s. 53–65. Panuś 2016 Tenże,Żarliwy chwały Boskiej promo-tor–ks.SebastianJanPiskorski(1636– 1707), „Polonia Sacra” 20, 2016, nr3, s. 123–140. Papczyński 1675 S. Papczyński,TemplumDei Mysticum,Cracoviae 1675. Pasiecznik 1978 J.Pasiecznik,Kościółiklasztorreforma-tów w Krakowie, Kraków 1978 (=Bi-blioteka Krakowska,119). Pasteczka 2005 T.Pasteczka,Jerzy Hankis – snycerzkrakowski, praca magisterska napisa- na pod kier. J.K. Ostrowskiego, Insty- tutHistoriiSztukiUniwersytetuJagiel-lońskiego,2005. Paszenda 2006 J.Paszenda,BudowlejezuickiewPolsceXVI–XVIIIw.,t. 3, Kraków2006. Pawlak 2002 W.Pawlak,KazaniamaryjneFranciszkaRychłowskiegoiproblemtzw.kazańkon- ceptystycznych[w:]Świt i zmierzchba-roku,red.M.Hanusiewicz,J.Dąbrówka, A. Karpiński, Lublin 2002, s. 219–242. Pawlak 2005 Tenże,Konceptwpolskichkazaniachba-rokowych,Lublin2005(=ŹródłaiMo-nografieTNKUL,291). Pawlak 2012 Tenże,De eruditione comparanda inhumanioribus.Studiazdziejówerudy- cji humanistycznej wXVIIwieku,Lu-blin 2012. Pelc 2002 J. Pelc,Słowo i obraz na pograniczusztuk plastycznych, Kraków 2002. Pelczar 1896 J.Pelczar,ZarysdziejówkaznodziejstwawKościeleKatolickim,cz2,Kaznodzie-jepolscy,Kraków1896. Pencakowski 1994 P.Pencakowski,Dekoracja sklepieniazakrystiikościołaMariackiegowKrako- wie–refleksrzymskichmalowidełPietro da Cortona, „Folia Historiae Artium”30,1994, s.99–117. Pencakowski 1996 Tenże,„Znak Syna Człowieczego”w tęczy kolegiatyśw.Anny w Krako- wie, „Wiadomości KonserwatorskieWojewództwa Krakowskiego” 4,1996, s. 49–60. Pencakowski 2001 Tenże,Drewniany krucyfiks w kościeleśw.Marka w Krakowie – dzieło rzeźby połowyXVwieku[w:]Studiazdziejówkościołaśw.Marka,red.Z.Kliś,Kraków2001,s.213–222. Pencakowski 2009 Tenże,Recepcjadziełdawnejsztukiipa-miątekprzeszłościwdiecezjikrakowskiejwepocekontrreformacji,Kraków2009 (=Studia i Materiały Wydziału Kon- serwacjiiRestauracjiDziełSztukiASPw Krakowie,18). Peregrini 1639 M.Peregrini,DelleAcutezzechealtri-menti Spiriti, Vivezze e Concetti vol- garmentesiappellano,Genova–Bolo-gna1639. Perkowska 2000 U. Perkowska,Jubileusze UniwersytetuJagiellońskiego,Kraków2000(=Biblio- teka Krakowska,140). Philothei symbola1677 Philothei symbola christiana, Franco-forti 1677. Picinelli 1687 P. Picinelli,Mundus symbolicus[…],Coloniae Agrippinae 1687. Pieczyński 2013 M. Pieczyński,„Wszystkiesztukii wszystkie nauki operują wyłącznie obrazami…”. Barokowa teoria una-ocznieniai reprezentacjiikonicznej[w:]Ut pictura poesis/ut poesis pic-tura. O związkach literatury isztuk wizualnychodXVIdoXVIIIwieku,red. A. Bielak,Warszawa2013,s.48–56. Pietrzak 2012 J.Pietrzak,Pomiędzy idealizmema pragmatyzmem – postać Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej w kręgu ro- dzinnej pamięci, „Słupskie Studia Hi-storyczne”18,2012,s.85–99. Piskała 2005 M. Piskała,Między teorią a praktyka.KonceptwtwórczościMaciejaKazimie- rza Sarbiewskiego[w:]Koncept w kul-turzestaropolskiej,red.L.Ślęk,A.Kar-piński,W.Pawlak,Lublin2005,s.61–76. Piskorski 1660a S.Piskorski,Virenslauretum,exquode-creptaadolescenteautumnomaturaevir-tutislaureasingeniusVIIIadolescentibusprimaeinartibusetphilosophialaureaecandidatis per[…]Stanislaum Jodłow-ski[…]Phoebus in celeberrimo Acade-miaeCracoviensisParnassodatetdonat[…],Cracoviae1660. Piskorski 1660b Tenże,Gratulatio[…]Nicolao Oborski[…]ad Diem Festum GloriosissimiPa-troni Sui[…],Cracoviae 1660. Piskorski 1661 Tenże,Auspiciuminsolemni[…]Adal-bertui Łancucki[…]in generalem Al-maeUniversitatisCracoviensisrectoremrenuntiationeagratulantibusParnasiAcademiciMusiseiusdemuniversitatce- leberrimaefeliciterpraedictumetexso- listismis pieridum turpidis observatum,Cracoviae1661. Piskorski 1664a Tenże,Argo sarmatica quam subauspi-ciis[…]Andreae Trzebicki[…]cumXXIIvirissecundaelaureaecandidatis[…]Stanislaus Iurkowski[…]in por-tunovaeinOrbeArctooColchidisAca-demiae Cracoviensis constituit, Craco-viae1664. Piskorski 1664b Tenże,Aquilla renovans iuventutemsuam,quaminfunere[…]IoannisFu-gaszowic,ecclesiaeparochialisinRadzie-szovverectorisetannis40circiterpa- storisvigilantissimiebustoproprioinsublimeevolantemlugubriprofectusestnaenia, Cracoviae1664. Piskorski 1665 Tenże,Circenses celeberrimo Wierzbo-vianocirco,dum[…]StephanusWierz-bowski[…]EpiscopusPosnaniensis auspicatocathedramsuamingrederetur,Phoebiquadrigiscomissi,Cracoviae1665. Piskorski 1666 Tenże,Basilicus iactus in primi lapi-dispositione.Dumgenerosusetmagni- ficusDominusD.FranciscusinSłupow Szembek, Notarius Terrestris Palatina- tus Cracovien[sis]etc. novamaedem S.CasimiroPoloniaePrincipietPatro-no,intramoeniaCracoviae,adConven- tum Fratrum Minorum Strictioris Ob- servantiae,exstrueret,Cracoviae1666. Piskorski 1668 Tenże,Quaestiophysicadegenerationesubstantiali,Cracoviae1668. Piskorski 1672 Tenże,Quaestioiuridicadeforoetpoe-nissaeculariumincriminibusmixtifori,Cracoviae1672. Piskorski 1683a Tenże,Quaestioiuridicadesuccessionelegitima, Cracoviae1683. Piskorski 1683b Tenże,OratioadserenissimumPolonia-rumPrincipemIacobum,Cracoviae1683. Piskorski 1686 Tenże,Wesołe uraczenie Chrystusa.Sztuka Ryby pieczonej i plastr miodu,Kraków 1686. Piskorski 1691a Tenże,Flores Vitae B. Salomeae vir-ginis, pincipis Poloniae, reginae Hali- ciae, Ordinis S.Clarae primae in Polo- niafundatricis,iconibus,hierogliphicis, lemmatis, epigrammatibus explicatiusvernantes, Cracoviae1691. Piskorski 1691b Tenże,Błogosławiona Kunegunda pan-nakrólewnawęgierska,monarchinipol- ska, panien zakonnych ś[więtej]Klaryw Starym Sandcu fundatorka i xieni[…],Kraków1691. Piskorski 1699 Tenże,Kazanienapogrzebie[…]JanazMałachowicMałachowskiego,biskupa krakowskiego[…],Kraków1699. Piskorski 1706 Tenże,Kazania na dni Pańskie, na uro-czystości Bogarodzice Panny Niepoka- laniePoczętey,naświętaosobliweSług Pańskich, w różnych kościołach odpra- wione, a dla duchownego pożytku po- bożnemu czytelnikowi zostawione, Kra-ków1706. Piwarski 1961 K. Piwarski,HackiMichał Antoni[w:]Polskisłownik biograficzny, t. 9, Kraków1961, s. 220–221. Platt 1992 D.Platt,Kazania pogrzebowe z przeło-muXVIiXVIIwieku. Z dziejów prozystaropolskiej,Wrocław–Warszawa–Kra-ków 1992. Podgórski 1695 S.J.Podgórski,Tributum gratitudinismagnifico,perillustrietreverendissimoDominoD[omino]M[agnifico]Seba-stiano Piskorski[…]in festo sui tute-laribus pro amplissimis beneficiis, Cra-coviae1695. Podgórski 1707 Tenże,Exceptio peremptoria ab insigniinDeumDivosq[ue]pietatecumasisten-tiaaliarumvirtutum,Sapientiae,etma- gnorum in utraq[ue]Republica mari-torum[…]Sebastiani Piskorski[…]viriaeternamemoriadignissimi,contrafatale Libithinae forum et perimentem omnia iurisdictionem interposita, Cra-coviae1707. Podgórski 1709 Tenże,AquilainpetramCaelosublimio-remadevitandamsaeculinequampa-stem evolans[…], Cracoviae1709. Polleross 2007 F.Polleross,Von„redenden Steinen”und „künstlich-erfundenen Architektu-ren”.Oder:JohannBernhardFischervon ErlachunddieWurzelnseiner„concep- tusimaginatio”,„RömischeHistorischeMitteilungen”49,2007,s.319–396. Prado, Villalpando 1604 H. Prado, J.B. Villalpando,Explana-tionesinEzechielisetapparatusurbis actempliHierosolymitani,t.3,Romae, 1604. Prodi 2014 P.Prodi,Arte e piet? nella Chiesatri-dentina,Bologna2014. Prokop 2011 K.R.Prokop,Fabrica ecclesiae. Budo-waiutrzymaniekatolickichmiejsckultu wdiecezjikrakowskiejwczasachnowo-żytnych,Warszawa–Kraków2011. Prus, Kowalczyk, Kornaś 2015 B.Prus,E.Prus,T.Kowalczyk,P.Prus, Z.Kornaś,Gosprzydowa.Zdziejówwio-ski i parafii, Gosprzydowa2015. Pruszcz 1662a P.H.Pruszcz,FortecaDuchownaKróle-stwaPolskiego, Kraków 1662. Pruszcz 1662b P.H. Pruszcz,Morze Łaski Bożej, Kra-ków 1662. Przała 1959 J.Przała,Architektura i rzeźba Grodzi-skakołoSkały,„BiuletynHistoriiSztu-ki”21,1959,s.123–124. Przała 1968 J.Przała,Nieznana rzeźba z warszta-tuBerecciegowGrodzisku,„StudiadoDziejówWawelu”3,1968,s.455–461. Przyboś 1964 A.Przyboś,AkademiaKrakowskaw drugiej połowiew.XVII[w:]DziejeUniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1764,t.1,red.K.Lepszy,Kraków1964,s.310–351. Przyboś, Rożek 1989 A. Przyboś, M. Rożek,Biskup krakow-ski Andrzej Trzebicki. Z dziejów kultu- rypolitycznejiartystycznejwXVIIstu-leciu,Kraków1989. Przybyszewski 2002 B. Przybyszewski,Rektorzy i probosz-czowieparafiiśw.Mikołaja[w:]Studiazdziejówkościołaśw.MikołajawKrako-wie,red.Z.Kliś,Kraków2002,s.23–28. Ptak 2005 A. Ptak,Początki kariery artystycznej „NobilisCaroliDanquartPictorisRegisNationeSueci,AcollaNyssensis”naŚlą- sku[w:]Prolegomena. Materiały Spo-tkaniaDoktorantówHistoriiSztukiKra- ków13–15października2003,Kraków 2005, s. 103–112. Ptak 2014 W.Ptak,XVIII-wiecznapolichromiakościołaśw.AndrzejawKrakowie,pracamagisterskanapisanapodkier. K.Kuczmana, Instytut Historii Sztu- kiiKultury,UniwersytetPapieskiJanaPawłaIIw Krakowie,2014. Ptak-Gusin 2006 Taż,Kilka uwag o szwedzkim malarzuKaroluDankwarcieijegosygnowanym obraziezesceną„Śmierciśw.Barbary” w kościeleśw.Michała w Znjomie[w:]Po obu stronach Bałtyku.Wzajemnere-lacje między Skandynawią a Europą Środkową, t. 2, red.J.Harazimowicz, P. Oszczanowski, M. Wisłocki, Wro-cław 2006, s. 287–301. Ptak-Gusin 2007 Taż,Karola Dankwarta podróże arty-stycznezNysydoKrakowa[w:]Barokibarokizacja.MateriałysesjiOddziałuKrakowskiego Stowarzyszenia History-kowSztuki,Kraków3–4XII2004,red. K. Brzezina,J.Wolańska,Kraków2007 (=ArsVetusetNova,28),s.191–202. de la Puente 1672 L. de la Puente,Mirabilis vita venera-bilis virginis Marinae de Escobar[…],tłum.M.Hanel,cz.1,Pragae1672. Putanowicz 1780 J.A.Putanowicz,Życie,cudaidziejekanonizacjiS.JanaKantego[…],Kra-ków1780. Pytlarz 1998 E. Pytlarz,Jakczytał Witruwiusza pol-skimatematykJanBrożek,„BiuletynBi-bliotekiJagiellońskiej”48,1998,nr1–2, s.23–40. deQuincy 1788 A.Ch.Quatr?mere deQuincy,Encic-lopedieMetodique.Architecture,t.1,Pa-ris–Liege1788. Rachuba 1987 A.Rachuba,Radziwiłł Karol Stanisław[w:]Polskisłownikbiograficzny,t.30/1,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź1987,s.240–248. Radliński [b.r.] T. Radliński,Biblijne rozumienie mą-drości. Rozumienie terminu „mądrość” w księgach dydaktycznych Starego Te- stamentu i jego wypełnienie w Nowym Testamencie,http://biblista.pl/index.php?option=com_content&view=ar-ticle&id=1035:biblijne-rozumienie-md-roci&catid=300&Itemid=81 Randing 1671 A.Randing,Admirandavita,vitrusglo-ria S. Ludovici BertrandiValentini[…],Augustae Vindelicorum1671. Rationes Perceptorum… Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskie-go w Krakowie, rękopis 318,RationesPerceptorum et Expensorum Pro Fa- brica Ecclesiae S. Annae Crac[ovien- sis] (paginacja oryginału, błędna od s.201,wniniejszejpracyzostałasko- rygowana). Rationes Universitatis… Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskie-go w Krakowie, rękopis 37,RationumUniversitatis Liber, 1625–1677. Ratzinger 2000 J. Ratzinger,The spirit of the Liturgy, San Francisco 2000. Rechowicz 1958 M. Rechowicz,Św. Jan Kanty i Bene-dykt Hesse w świetle krakowskiej kom- pilacji teologicznej z XV w. Studia nad komentarzem do św. Mateusza, Lublin 1958. Regestr okupu… ArchiwumNarodowewKrakowie,rę- kopis 2949,Regestr okupu miasta sto-łecznego Krakowa,1702. Regestrum Ecclesiae… Archiwum UniwersytetuJagielloń-skiegowKrakowie,rękopis224,Rege-strumEcclesiaeCollegiataeSanctiFlo-riani,1639–1686. Regia Solis1702 Regia Solis sublimibus alta columnis,AlmaStudiiGeneralisCracoviensisUni-versitas, in vim gratitudinis aeternum perennaturae, divis fundatoribus,bene- factoribus, servatoribus[…]in publi-coactusolennislicentiaturaemagisterii in a[rtibus]l[iberalibus]et inphiloso-phia doctoratus licentiati, renuntiaren-tur,erectaetdedicata,Cracoviae1702. Reinhard-Chlanda 2009 M.Reinhard-Chlanda,Budowlesakral-neKleparzaiichrolawkulturzereligij- nejKrakowa,Kraków2009. Revelationes1680 Revelationes caelestes seraphicae matris S.Brigittaesuecae,sponsaeChristiprae-electae,ordinissponsisuiSS.Salvatorisfundatricis, Monachii1680. Richeome 1601 L. Richeome,Tableauxsacrez des figu-resmystiquesdutres-augustesacrificeetsacramentdel’Eucharistie,Paris1601. Richeome 1611 Tenże,Le Peintre spirituelle oul’artoud’admireraimeretlouerDieuentoutes ses?uvresettirerdetoutesprofitsalu-tere,Lyon1611. Rocca 1591 A. Rocca,Bibliotheca Apostolica Vati-cana a Sixto V Pont[ifice]Max[imo]insplendidiorem comodoremq[ue]locumtranslata, Romae 1591. Rojkowska, Niewalda 2002 H.Rojkowska,W.Niewalda,Kościółśw.Mikołajawświetleostatnichbadań historycznychiarchitektonicznychwla-tach 1994–1996[w:]Studia z dziejówkościołaśw.Mikołaja wKrakowie, red.Z.Kliś,Kraków2002,s.91–112. Rokosz 1995 M.Rokosz,Grodzisko skalskie nadPrądnikiem albotzw.Pustelnia Błogo- sławionejSalomeiwXIIIwieku,„Prąd-nik.Prace i Materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera” 10, 1995,s.19–43. Romer 1593 A.Romer,De informandooratorelibritres, Cracoviae 1593. Rostworowski 1973 E.Rostworowski,ŁubieńskiMaciejJó-zef[w:]Polskisłownikbiograficzny,t.18,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1973,s.493–494. Rotkiewicz 1686 K.Rotkiewicz,Altitudo domus Dei etsapientiae[…]dumVV.XXVviri, se-cundae laureae candidati[…]philoso-phiaedoctoratuslicentiatirenuntiaretur,Cracoviae1686. Royt 1989 J.Royt,Poutní kaple na Skalce – díloKryštofa Dienzenhofera, „Umění”37,1989,s. 489–505. Royt 2011 Tenże,ObrazakultvČechách17.a18.soletí, Praha2011. Rozanow 1983 Z. Rozanow,Dzieje obrazu i fundacjaJasnej Góry[w:]Najstarsze historieoczęstochowskimobraziePannyMaryi.XViXVIwiek,Warszawa1983,s.6–44. Rożek 1976 M. Rożek,Uroczystości w barokowymKrakowie, Kraków 1976. Rożek 1977 Tenże,Mecenat artystyczny mieszczań-stwa krakowskiego wXVIIwieku, Kra-ków1977. Rożek 1980 M. Rożek,Katedra wawelska wXVIIwieku,Kraków1980(=BibliotekaKra-kowska,121). Różycka-Bryzek 1999 A.Różycka-Bryzek,Matka Boska Ha-giosoritissa[w:]Paxet Bonum. Skarbyklarysekkrakowskich.Katalogwystawy,Kraków 1999, s.42–46. Rumiński 1976 S.Rumiński,Naukaks.JackaLiberiuszao świętości Matki Bożej, „Nasza Prze-szłość” 45, 1976, s.37–71. Ruszel 1641 P.Ruszel,Tryumphna dzieńchwalebnyJackaświętego[…],Kraków1641. Ruszel 1649 Tenże,Faworniebieskipodczasszczęśli-wej elekcjej[…]JanaKazimierza[…]pokazany, Lublin1649. Rychlewicz 1689 B.Rychlewicz,Kazania począwszy odadwentuażdowielkiejnocyinclusivena niedziele,świętaZbawicielaiJegoMat-ki, Kraków1689. Rychłowski 1664 F.Rychłowski,Kazaniananiedzieleca-łego roku, Kraków1664. Rychłowski 1667 Tenże,Kazania na świętaPannyPrze-najświętszej zróżnychdoktorów i auto-rówzebrane i napisane, Kraków1667. Rypson 2002 P.Rypson,Piramidy, słońca, labiryn-ty.PoezjawizualnawPolsceodXVIdoXVIIIwieku,Warszawa2002. S. Ephebus1690 S.EphebussiveB.AlysiusGonzaga[…]honori[…]Carolis[…]comitisaJörger,Sac[rae]Caes[arei]Majestatisephebidumin[…]universitateViennensisu-prema philisophiae laurea insigniretur[…]promotore[…]GabrieleHevene-si[…],Viennae1690. Saavedra 1649 D. Saavedra,Idea Principis Christia-no-Politici Centum Symbolis expressa,Bruxellae 1649. Sabente 2012 R. Sabente,La Fabbrica di San Pietroin Vaticano. Dinamiche internazionalie dimensione locale, Roma 2012. Sachetnik 1988 A.Sachetnik,OłtarzzKrucyfiksemkrólo-wejJadwigiwkatedrzewawelskiej,„Ana-lectaCracoviensia”20,1988,s.341–351. Sacratissima Maiestas1698 Sacratissima Virginis Dei Matris Regi-naePoloniaeMaiestasiniconibusejus-dem amplissimam Dioecesim Cracovien-sim Virtute Miraculorum et Gratium munereceleberrimisfideliterobservata, et pro[…]AugustoII,Dei gratia Po-loniarum Rege[…]viris magisterii inartibusl[iberalibus]etinphilosophiadoctoratus licentiatis[…]exornata,Cracoviae1698. Sadowski 2000 Ł.M.Sadowski,Budowle ogrodoweprzyrezydencjiDenhoffówwKruszyniewXVIIw.[w:]SztukaPolskiśrodkowej.Architekturanowożytna,red.Z.Bania,Łódź2000,s.51–71. Salmon 1987 J.H.M. Salmon,Renaissance andrevolt.Essaysintheintellectualandsocialhistoryofearly modernFrance,Cambridge1987. Samek 1981 J.Samek,Krajobraz i martwa naturajako samodzielne tematy w malarstwiepolskim1.poł.XVIIIw.[w:]Sztuka1poł.XVIIIwielku.MateriałySesjiStowarzy- szenia Historyków Sztuki, Rzeszów, li-stopad1978,Warszawa1981,s.237–247. Samek 1986 Tenże,Relikwiarzśw.Stanisławazroku1505iinnetegotypurelikwiarzewPol- sce,„AnalectaCracoviensia”18,1986, s. 465–490. Sander 2009 E. Sander,Ksienie klasztoru Klarysekpw. św. Andrzeja apostoła w Krakowie w XVII–XVIII wieku, „Pietas et Stu-dium” 2, 2009, s. 614–630. Sander 2015 Taż,BłogosławionaSalomeaiklasztoryklarysek w Zawichoście, Skale iKrako-wie,Kraków2015. Sander 2018 Taż,S.TeofilaSalomeaKrasińska(1692–1758), klaryska krakowska[w:]Sztukaw kręgu krakowskich franciszkanów i klarysek, red. M. Szyma, M. Walczak,Kraków2018,wdruku. Sapecki 1718 C.Sapecki,Essencya Cnot i Doskona-łości śś.Janówwb.Janie Kantym[…],Kraków1718. Šarkauskien? 2008 S. Šarkauskien?,Konceptas(concordisdiscordia)M.K.Sarbieviajus od?se ir epod?se,„RespecrusPhilologicus”,13,2008, s.158–167. Sarnowska-Temeriusz 1969 E. Sarnowska-Temeriusz,Świat mi-tów i świat znaczeń. Maciej Kazimierz Sarbiewskiiproblemywiedzyostarożyt-ności,Wrocław1969. Saunders 2000 A. Saunders,The Seventeenth-centuryFrench Emblem. A Study in Diversity, Gen?ve2000. Scamozzi 1615 V. Scamozzi,Ideadellaarchitetturauni-verale,Venetiis1615 Schamoni 1967 W. Schamoni,Das wahre Gesicht derHeiligen, München1967. Scheffczyk, Stegmüller 1994 L. Scheffczyk,O.Stegmüller,Widen-feldAdamvon[w:]Marienlexikon,red.R.Bäumer,L. Scheffczyk, Regensburg1994, s.728–729. Schlegelmilch U.Schlegelmilch,Descriptio templi.Architektur undFestin der lateinischen Dichtung des konfessionelles Zeitalters, Regensburg 2003 (=Jesuitica.Quel- len und Studien zu Geschichte, Kunst undLiteraturderGesellschaftJesuimdeutschsprachigen Raum,5). Schmertzhaffter Lieb1683 Schmertzhaffter Lieb undCreutz-Weeg,WelchenAuff Erden zum End seines Le- bensDurch TrübundTrangsaal,Unter LiebundLeydUmbderWeltHeylwillig eingangen, Der Weeg, dieWarheitund das Leben, Nemblich Der Auß Lieb der Menschheit einverleibte Gott Christus Jesus, AlsErdurch ein kläglichenTodt,auffdemCalvari-BergamCreutzerwöh- letzusterben,Glatz1683. Schott 1657 C.Schott,MagiauniversalisNaturaeetArtis[…],t.1,Herbipoli1657. Schulz 1996 J.Schulz,Szkolnictwo na Morawachi Akademia w Ołomuńcu wXVI–XVIIIstuleciu[w:]W kręgu akademickiegoZamościa.Materiałyzmiędzynarodowejkonferencjinatemat„AkademiaZamoj- skanatlepraktykiedukacyjnejwEuro- pieŚrodkowo-Wschodniej(koniecXVI–koniecXVIIIwieku)”,red.H.Gmiterek,Lublin 1996, s.39–47. Schütze 2007 S. Schütze,Kardinal Maffeo Barberini,späterPapstUrbanVIII,alsAuftragge-ber und Mäzen: Beiträge zu einer Ar-chäologie des Römischen Hochbarock,München2007. Schwarz 1937 K.L.Schwarz,Zum ästetischen Prob-lem des „Programms” und der Symbo- likundAllegorieinderbarockenMalerei. „WiennerJahrbuch fürKunstgeschich-te” 11,1937,s.79–88. Sedlmayr 1981 H. Sedlmayr,Die Kollegienkirche unddie Kirche der Sorbonne.Metamorpho- senderKreuzpupelkircheimÜbergang zumFrühbarock,„MitteilungenderGe- sellschaftfürSalburgerLandeskunde120–121,1980/1981, s. 371–398. Šeferisová Loudová, Suchánek 2009 M.ŠeferisováLoudová,P.Suchánek,Zahrada učené moudrosti – malířskávýzdoba knihovny svatovítské kapitu- lynaPražskémhradě[w:]Orbisarti-um.KjubileuLubomíraSlavíčka,red. J. Kroupa, M. Šeferisová Loudová,L. Konečný, Brno 2009, s. 463–485. Seznec 1940 J.Seznec,LaSurvivancedesdieuxan-tiques,London1940. Sidus Oloris1668 SidusOlorisFeliciauspicio,aspectusere-no,caelestiqueharmoniarecreans[…]noviterinPoloniasalutatonuntio[…]aNobiliacGenerosaAlmaeUniversita-tisCracovien[sis]Iuventute[…]prae-sentatum, Cracoviae1668. Siejkowski 1743 M. Siejkowski,Świątnica Pańska tojest Kościoł Boga w TrójcySS.jedyne- gozklasztoremWW.OO.Dominikanów wKrakowie[…],Kraków1743. Sikorska 2010 J.Sikorska,RelikwiarzepuszkowewPol-sce,Warszawa 2010. Sinko 1939 T.Sinko,Wstęp[w:]Trzypoetyki kla-syczne. Arystoteles,Horacy,Pseudo-Lon-ginus, przeł. i oprac.T.Sinko, Lwów 1939 (=BibliotekaNarodowa,57), s. III–XXX. Sinko-Popielowa 1948 K.Sinko-Popielowa,Zaginiony nagro-bekśw.Jacka w Krakowie, „Prace Ko- misjiHistoriiSztuki”9,1948,s.66–87. Sito 2001 J. Sito,TomaszHutter(1696–1745)rzeź-biarzpóźnegobaroku,Warszawa-Prze-myśl2001. Skarga 1605 P.Skarga,ŻywotyświętychStaregoiNo-wegoZakonunakażdydzieńprzezcałyrok,Kraków1605. Skrabski 2008 J.Skrabski,Modernizacja i renowacjakościołaMariackiegowczasacharchipre-zbiteraJackaŁopackiego.MiędzyKac- premBażankąaFranciszkiemPlacidim, „Rocznik Krakowski” 74, 2008, s. 87–113. Skrzypietz 2015 A. Skrzypietz,Jakub Sobieski, Poznań 2015. Słoma 2000 R.Słoma,Sybille,Kraków2000(=Pol-ska Sztuka Kościelna Renesansu iBa- roku.Tematyi Symbole, t. 2, Nauka Kościoła). Słownik1808 Słownikjęzykapolskiego,oprac.S.B.Lin-de, t. 2,Warszawa1808. Słownik biograficzno-bibliograficzny…Biblioteka Jagiellońska, rękopis 5359 II,Słownik biograficzno-bibliograficzny ba-kałarzy, magistrów, doktorów i profeso-rów Uniwersytetu Jagiellońskiego, oprac.Ż. Pauli, t. 10. Smagacz 2011 A.Smagacz,LubelskiKrucyfikswwileń-skimkościeleśw.TeresyodJezusa.Rzecz owzajemnychrelacjachkarmelitówbo- sych z Lublina i Wilna wXVIIiXVIIIstuleciu[w:]Związki Lublina i Wilna.Studia i materiały, t. 1, red.T.Rodzie-wicz,Lublin2011,s.52–67. Smith 2002 J.C. Smith,SensousWorship.JesuitsanttheArtoftheEarlyCatholicReformationin Germany, Princeton–Oxford2002. Socha 2016 K.Socha,Typografia publikacji pocho-dzącychzdrukarńUniwersytetuJagiel-lońskiego, Kraków2016. Sohm 2001 P.Sohm,StyleintheArtTheoryofEarlyModernItaly,Cambridge2001. Sokolski 1992 J. Sokolski,Barokowa księga natury.Oeuropejskiejsymbolografiiwiekusie-demnastego,Warszawa1992. Sokolski 2005 Tenże,Barokowa „physica curiosa”i koncepty księgi natury[w:]Koncept w kulturze staropolskiej, red. L. Ślęk, A. Karpiński,W.Pawlak, Lublin2005,s.287–301. Solski 1686 S.Solski,GeometrypolskiegoksięgaIII,Kraków1686. Sondel 1991 J. Sondel,Nadanieszlachectwaprofeso-romUniwersytetu Krakowskiego przez ZygmuntaI,„KrakowskieStudiaPraw-nicze”24,1991,s.111–129. Sondel 2006 Tenże,Zawszewierny.UniwersytetJa-gielloński a Kościółrzymskokatolicki,Kraków2006. Sondel 2010 Tenże,Kariera uniwersytecka jakospo-sób awansu społecznego w dawnejPol-sce[w:]Krakowskie studia z historiipaństwa i prawa, t. 3, red.W.Urusz-czak,D.Malec, M. Mikuła, Kraków2010,s.208–220. Sopoćko 1605 S.Sopoćko,Stephanomata inHonoremInsignium etNobiliumAdolescentum…,Vilnae 1605. Sowała [b.r.] W.Sowała,Art and Confraternities inSkalbmierzinpost-tridentineera,„Acta HistoriaeArtisSlovenica”,wprzygoto- waniudodruku. Spencer 1957 J.R.Spencer,„UtRhetorica Pictura”.A studdy ipon Quatrocento Theory of Painting, „Journal of theWarburgandCoutauld Institutes”20,1957,s. 26–44. Splendor Olivae1690 SplendorOlivaeinimaginevirtutum[…]MichaelisAntoniiHacki[…]re-fulbens[…]adevinctissimosibiCole-gio Gedan[ense]Societ[atis]Jesu pra-esentatus[…],Olivae1690. Starowolski 1625 S. Starowolski,Scriptorum polonicorum?????????, seu centum illustrium Polo- niaescriptorumelogiaetvitae,Franco-forti1625. Statuta nec non Liber Promotionum…Statuta nec non Liber Promotionum Philosophorum ordinis in Universitate StudiorumJagiellonicaabanno1402ad annum1849,wyd.J.Muczkowski, Cra-coviae1849. Stawecka 1972 K. Stawecka,Przedmowa[w:] M.K.Sarbiewski,DiiGentium/Bogo-wie pogan,Wrocław–Warszawa–Kra-ków–Gdańsk1972. Di Stefano 2000 E.DiStefano,L’altrosapere.Bello,Arte,Immagine in Leon Battista Alberti,Pa-lermo 2000 (=Aesthetica Preprint Supplementa, 4,2000). Di Stefano 2007 Taż,BelloeIdeanell’esteticadelSeicen-to, Palermo 2007 (=Aesthetica Pre- print,79,2007). Stegmüller 1988 O.Stegmüller,d’ArgentanLouis-Fran-çois[w:]Marienlexikon, red.R.Bäu-mer, L. Scheffczyk, Regensburg1988,s.226. Stehlík 1976 M. Stehlík,Nastin dějin sochařstvi 17.a 18. věku na Moravě, „Studia MinoraFacultatis Philosophicae UniversitatisBrunensis” 19–20, 1975–1976, s. 23–39. Stehlík 1981 Tenże,ItalienunddieBarockbildhauereiin Mahren[w:]Barockskulptur in Mit-tel-undOsteuropa,red.K.Kalinowski,Poznań1981,s.125–140. Štěpán 2010 J.Štěpán,Olomoucké univerzitní tezeaarchivnífonduniverzitaOlomouc[w:]Olomouckébaroko.Výtvarnákulturalet1620–1780,t.2:Katalog,red.O.Jakubec, M. Perůtka, Olomouc 2010, s. 382–384. Stojdl 1924 L.Stojdl,SkalkauMníškujejípamátkya dějiny, Praha1924. Stoksik 2013 J.M. Stoksik,Geometrzy małopolscy dokońca XVIII wieku.Z dziejów geodezjii kartografii wielkoskalowej w Polsce,Kraków 2013. Stolot 1968 F. Stolot,Nieznany model do ołtarzakościoła św. Anny w Krakowie, „Biu- letyn Historii Sztuki” 30, 1968, z. 2,s. 222–224. Stolot 1973 Tenże,Niewykorzystane źródło do dzie-jówsztukiKrakowawXVIIiXVIIIwie- ku,„RocznikKrakowski”44,1973, s. 63–96. Straszyński 1684 F.Straszyński,Ręka WszechmosnościBoskiejJasneŚwiatłaPrzesławnejAka- demiej Krakowskiej, Wieczności Kon- serwująca, Jan Święty Kanty, Craco-viae1684. Sucquet 1630 A.Sucquet,ViaVitaeAeternaeiconibusillustrata, Antverpiae1630. Sudacka, Niewalda 2001 A.Sudacka,WNiewalda,Kościółśw.Marka w średiowieczu. Badania hi- storyczne i architektoniczne[w:]Studiaz dziejów kościołaśw.Marka w Krako- wie,red.Z.Kliś,Kraków2001,s.160–169. Syski [b.r.] A.Syski,PustelniaŚw.Salomei[b.m. ir.wyd.]. Szentivany 1689 M.Szentivany,Curiosiora et selectioravariarum scientiarum miscellanea, t. 1,Tyrnaviae1689. Szyma 2015a M. Szyma,Kościółśw.Marii Magdale-nyjakojednazgłównychbudowliOkołu ijakokaplicauniwersytecka[w:]Colle-giumIuridicum,Kraków2015,s.21–29. Szyma 2015b Tenże,Gmach kolegium prawniczegoiDomKanoniczydokońcaepokinowo- żytnej[w:]Collegium Iuridicum, Kra-ków2015,s.35–51. Szymonkówna 1966 L. Szymonkówna,Wartość źródłowamiedziorytu Jana Aleksandra Gorczy- naz„ArgoSarmatica”SebastianaPis- korskiego, „Biuletyn Biblioteki Jagiel-lońskiej”17,1966, s.13–21. Śnieżyńska-Stolot 1981 E. Śnieżyńska-Stolot,Pojęcie mecenatuartystycznego, „Folia Historiae Artium”17, 1981, s. 5–13. Talbierska 2011 J. Talbierska,GrafikaXVIIwiekuwPol-sce. Funkcje, ośrodki, artyści, dzieła,Warszawa2011. Talhamer 1707 F.J. Talhamer,Templumvirginale, derJungfräulicheEhren-Tempel,VonDem Göttliche Bau-Meister zierlichst aufge- richtet,inderhochfenerlichenOctavder solemnenDedicationundKirchweyhungin schuldigister Lob-Redvorgestellet [w:]DedicatioEcclesiaeAcademicaeUniversitatis Benedictino-Salisburgen- sis[…],Salzburg1707,s.60–79. Targosz 1976 K. Targosz,TeatrSzkółNowodworskichwKrakowiewXVIIwieku,„PamiętnikTeatralny”25,1976,z.1–2,s.21–46. Targosz 1991 Taż,JanIIISobieski mecenasem nauki uczonych,Wrocław–Warszawa–Kra-ków1991(=MonografiezDziejówNa-ukiiTechniki,149). Tatarkiewicz 1952 W. Tatarkiewicz,Czarny marmurw Krakowie, „Prace Komisji HistoriiSztuki” 10, 1952, s. 79–151. Tatarkiewicz 1967 Tenże,Historia estetyki, t. 3,Wrocław–Warszawa–Kraków1967. Teresińska 2002 I. Teresińska,Piskorski Sebastian Jan[w:]Dawnipisarzepolscyodpoczątkówpiśmiennictwa do Młodej Polski. Prze- wodnik biograficzny i bibliograficzny,Warszawa2002, s.261–262. Tesauro 1654 E.Tesauro,IlCannocchialeAristotelico,? sia, Idea dell’arguta et ingeniosaelo- cutione, che serve ? tuttal’Arteorato-ria, lapidaria, etsimbolica,Torino1654. Tesauro 1664 Tenże,Quatra impressione, accesciutadall’Autorediduenuovitrattati,cioeDe Concetti Predicabili, et DegliEmblemi,Roma1664. Teti 1642 G. Teti,Aedes Barberinae ad Quirina-lem, Romae1642. Tietze 1912 H. Tietze,Programme und EntwürfezudengrossenösterreichischenBarock-fresken,„Jahrbuchderkunstgeschicht-lichen Sammlungen des allerhöchstenKaiserhauses”30,1911–1912,s.1–28. Tintelnot 1956 H. Tintelnot,ZurGewinnungunsererBarockbegriefe[w:]DieKunstformendes Barockzeitalters, red.R.Stamm,Bern1956,s.13–91. Toesca, Zapperi 1960 I. Toesca,R.Zapperi,Agucchi,Giovan-ni Battista[w:]Dizionario Biograficodegli Italiani, t. 1, 1960,http://www. treccani.it/enciclopedia/giovanni-bat- tista-agucchi_%28Dizionario_Biogra-fico%29/ Togner 2003 M.Togner,Obrazyvědění:UniverzitavOlomouci[w:]Vzrcadlestíů.Moravavdoběbaroka1670–1790,red.J.Krou-pa,Rennes2003. Tomaszewski 1934 E.Tomaszewski,CenywKrakowiewla-tach1601–1795, Lwów1934 (=Badaniaz Dziejów Społecznych i Gospodar-czych,15). Tomkowicz 1900 S. Tomkowicz,Napisy domów krakow-skich,„TekaGronaKonserwatorówGa-licyi Zachodniej” 1, 1900, s.1–54. Topińska 1977 M. Topińska,Kościół czerniakowski,Warszawa 1977 Treter 1588 T.Treter,Theatrum Virtutum D. Sta-nislai Hosii[…], Romae 1588. Treter 1612 Tenże,Symbolica Vitae Christi Medita-tio, Brunsbergae 1612. Tryumf Wielkich Cnot… Ossolineum, rękopis 134/4II,TryumfWielkich Cnot Jaśnie Przewielebney w Bogu J[ej]m[ość]Panny P. Konstan-cyi Iordanowny Xieni StaroSandeckiey[…]Od Podolinieckiego Scholar[um]Piar[um]Collegium Oyczystym StylemPodany, 1711. Tylkowski 1863 M.Tylkowski,Krótkiopiskościołaakademickiego kollegiaty ŚwiętejAnnyw Krakowie, Kraków1863. Ulewicz 1990 T.Ulewicz,Kraków–polskiRzym(jak,kiedyidlaczego)[w:]Filologiaelette-raturaneipaesislavi.Studiinonoredi SanteGraciotti,red.G.BorgiBerkoff iin.,Roma1990;przedruk[w:]Klej-notyisekretyKrakowa.Tekstyzantro- pologii miasta, red.R.Godula, Kra-ków1994. Urban 1964 W.Urban,Akademia Krakowska w do-biereformacjiiwczesnejkontrreforma- cji (1549–1632)[w:]Dzieje Uniwersy-tetu Jagiellońskiego w latach1364–1764, t. 1,red.K.Lepszy,Kraków 1964,s.253–307. Usher 2015 R.Usher,William Laud, the Universi-ty Church of St Mary the Virgin, and BiblicalarchitectureinearlyStuartOx- ford,„TheBritishArtJournal”16,2015,nr1,s.16–26. Vaen 1610 O. Vaen,VitaD.Thomae Aquinatis, An-tverpiae1610. Vignola 1644 G.BarozzidaVignola,Ledueregoledel-laprospettivapratica,Roma1644. Visitatio archidiaconatus cracoviensis…Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, sygn. AV Cap. 61,Visi-tatio archidiaconatus cracoviensis per[…]Michaelem Kunicki[…]peracta, 1727–1728. Vita sanctae Salomeae… VitasanctaeSalomeaereginaehalicien-sisauctoreStanislaoFranciscano,wyd. W.Kętrzyński [w:]Monumenta Polo-niaeHistorica,t.4,Lwów1884,s.770–796. Walczak 1992 M.Walczak,Działalnośćfundacyjnabi-skupakrakowskiegokardynałaZbignie- wa Oleśnickiego, „Folia Historiae Ar-tium”28,1992,s.57–73. Walczak 2008 M.Walczak,Międzyceremoniałemuni-wersyteckim a biskupim. Rysunekuroczy-stościpokanonizacyjnychśw.JanaKante-gowKrakowiewroku1775[w:]Studianadsztukąrenesansuibaroku,t.9,red. J. Lileyko, I. Rolska-Boruch, Lublin2008, s. 27–55. Walicki 1965 M. Walicki,Złoty widnokrąg, Warsza-wa 1965. Wanat 1987 B. J. Wanat,Maryjne sanktuariumw Piotrkowicach k/Buska, Kraków1987. Ward Perkins 1952 J.B.WardPerkins,TheShrineofSt.Pe-ter and itsTwelveSpiral Columns,„TheJournal of Roman Studies” 42, 1952,z. 1–2, s.21–33. Wardzyńska 2010 K. Wardzyńska,Ołtarz główny 1699–1700, śś. Felicissimy i Genowefy 1704, Trójcy Świętej i Najświętszego Sakra- mentu 1720–1721[w:]Sercemiasta.Kościółśw.Krzyża w Warszawie,red. K. Sztarbałło, M. Wardzyński, War-szawa 2010, s. 161–191. Wardzyński 2008 M.Wardzyński,Barokowaodbudo-wa kościoła paulinów na Jasnej Górze (1690–1696)natledziałalnościpółnoc- nolombardzkich warsztatów budowla- no-stiukatorskich w Europie Środko- wej, „Studia Claromontana”26,2008,s.415–454. Wardzyński 2009 Tenże,Rzeźba nowożytna w kręgu Ja-snej Góry i polskiej prowincji zakonu paulinów, cz. 1,Ośrodek rzeźbiarskiwCzęstochówcepodJasnąGórą1620–1705, Warszawa2009. Wardzyński 2010 Tenże,Hankis[w:]De GruyterAllge-meinesKünstlerlexikon,t.69,Berlin–NewYork2010,s.114–116. Wardzyński 2015 Tenże,Marmur i alabaster w rzeźbiei małej architekturze Rzeczypospolitej.Studiumhistoryczno-materiałoznawcze przemiantradycjiartystycznychodXVIdopoczątkuXVIIIwieku,Warszawa2015. Warncke 1992 C.P. Warncke,Bibiliotheksideale.Denk-musterderarchitektonischenGestaltung und abbildlichen Darstellung frühneu- zeitlicher Büchereien[w:]Ikonogra-phie der Bibliotheken,red.C.P. Warn-cke,Wiesbaden1992 (=WolfenbüttelerSchriftenzurGeschichtederBuchwe-sen,17),s.159–198. Wąsowski 1678 B.N. Wąsowski,Callitectonicorum seude pulchro architecturae sacrae etcivi- liscompendiocollectorumliber,Posna-niae 1678. Weitzman 2011 S.Weitzman,Solomon:TheLureofWis-dom,NewHaven–London2011. Węgrzynowicz 1710 A.Węgrzynowicz,AlphabetumImma-culataeConceptionis SS. Virginis Mariae[…], Cracoviae1710. Wilk 1970 J.Wilk,TriumfBaranka jako idea prze-wodnia Apokalipsy, „Collectanea The-ologica”40,1970, z. 3, s. 45–61 Wiśniewski 1917 J.Wiśniewski,Dekanatmiechowski,Ra-dom1917. Wiśniewski 1927 Tenże,Historycznyopiskościołów,miast,zabytków i pamiątek w pińczowskiem, skalbmierskiem i wiślickiem, Mariów-ka1927. Wiśniewski 1934 Tenże,Miasto Skała i Grodzisko w Ol-kuskiem, Mariówka 1934. Witko 2016 A. Witko,„ThepathtoGod”.FranciscodeHerreratheElder’swallpaintingsin the Franciscan Church of St. Bonaven- ture in Seville, „Folia Historica Craco-viensia” 22,2016,s.579–599. Witkowska, Nastalska 2007 A. Witkowska, J. Nastalska,Staropol-skie piśmiennictwo hagiograficzne, t. 1,Słownik hagiografów polskich, Lublin2007, s. 185–187. Wizytacja Łubieńskiego… Archiwum Krakowskiej Kapituły Ka- tedralnej,sygn.A.Vis.63,Actavisitatio-nisGeneralis[…]CasimiriaŁubnoŁu-bieński[…]EpiscopiCracoviensi[…]. Włodarek 1995 A.Włodarek,Luborzyca[w:]Architek-turagotyckawPolsce,red.T.Mroczko, M.Arszyński,t.3,Warszawa1995,s.144. Włodarek 2000 Tenże,Architektura średniowiecznychkolegiów i burs Uniwersytetu Krakow-skiego, Kraków 2000. Włodarek 2009 Tenże,Grób i nagrobekśw.Jana Kan-tego w przestrzeni gotyckiego kościołaśw.Anny[w:]Studia z dziejów kościołaśw.Anny, red. Z. Kliś,T.Węcławowicz,Kraków 2009, s. 91–114. Włodarek 2010 Tenże,Fundacjaidziejekościołaiklasz-toru Wizytek w Krakowie[w:]Skar-by krakowskich wizytek. Katalog,red. A.Włodarek,Kraków2010,s.XVII–XXIV. Wölfflin 1908 H.Wölfflin,RenaissanceundBarock.EineUntersuchungüberWesenundEntstehungdes Barocks in Italien, München1908 Wójcik 1983 Z.Wójcik,JanSobieski1629–1696,War-szawa1983. Wyczawski 1957 H.E.Wyczawski,Alwernia.Dziejeklasztoruoo.bernardynów,Kraków1957. Wyczawski 1985 Tenże,Kalwaria Zebrzydowska[w:]KlasztorybernardyńskiewPolscewjejgranicach historycznych, red. H.E.Wy-czawski,KalwariaZebrzydowska1985,s.113–122. Wyrozumski 1992 J. Wyrozumski,Dzieje Krakowa, red. J.Bieniarzówna,J.M.Małecki,t.1,Kra-ków do schyłku wieków średnich, Kra-ków1992. Zagórowski 1959 O. Zagórowski,Rzeźbiarz AntoniFrączkiewicz, „Biuletyn Historii Sztu-ki” 21, 1959, nr 1, s. 120–121. Załęski 1882 S. Załęski,Św. Kinga i jej klasztor sta-rosądecki, Lwów 1882. Załęski 1908 Tenże,Jezuici w Polsce, Kraków 1908. Zapletalová 2005 J.Zapletalová,Mezi Boloňou a Krako-vem. Život a dílo italského malířeInno-cenza Montiho(1653–1710),„Umění”53,2005,s.335–346. Zapletalová 2007 Taż,PůsobeníInnocenzaMontihovKra-kově[w:]Barokibarokizacja.Materia-ły sesji Oddziału Krakowskiego Stowa- rzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 3–4XII2004, red.K.Brzezina,J.Wo-lańska, Kraków 2007 (=ArsVetusetNova, 28), s.205–214. Zapletalová 2013 Taż,InnocenzoMontiafreskywkostelesv.MichalavOlomouci,„OpusculaHis-toriaeArtium”,62, 2013, s.68–79. Zawadzki 1998 R.M.Zawadzki,MistrzJan zKęti „szczęśliwy wiekKrakowa”[w:]FelixsaeculumCracoviae–krakowscyświęciXVwieku.Materiałysesjinaukowej.Kra-ków,24 kwietnia1997roku, red. K.Pa-nuś,K.R.Prokop,Kraków1998,s.53–70. Zawadzki 2002 Tenże,Staropolski konterfekt świętegoJana z Kęt, Kraków 2002. Zbroja 2007 B.Zbroja,Kult Boga w Apokalipsiewe-długśw.Jana[w:]Verbumcarofactumest.KsięgapamiątkowadlaKsiędzaPro- fesoraTomaszaJelonka w 70. rocznicę urodzin, red.W.Chrostowski,R.Bo-gacz,Warszawa2007,s.525–532. Zdanek 2018 M.Zdanek,UniwersytetKrakowskiwo-becwłasnejprzeszłościwXV–XVIwieku,Kraków2018. Zelenková 2008 P. Zelenková,Ze silesikální grafiky 17. století: neznámé univerzitní tezepodle Willmanna a Marchettiů[w:]Slezsko země Koruny České. Historiea kultura 1300–1740, red. H. Dáňo- vá,J.Klípa,L.Stolárová,Praha2008,s.871–875. Ziarkowski 2011 D. Ziarkowski,Zabytki a turystyka.Studium poświęcone historii naukowe- go i krajoznawczego poznawania Doli-ny Prądnika, Kraków 2011. Zimorowic 1672 J.B.Zimorowic,DomusVirtutisetho-noris, Leopoli1672. Zovatto 1970 P.L.Zovatto,LabasilicadisantaGiu-stina.Arteestoria,Pavia1970. Żmudziński 2000 J.Żmudziński,Relikwiarzśw.JanaKan-tego[w:]Wawel1000–2000.WystawaJubileuszwa „Skarby archidiecezjikra- kowskiej”, red.J.A.Nowobilski, t. 2,Kraków 2000, s.191–192. Żmudziński 2009 Tenże,Ze studiów nad wyposażeniemkościołaśw.AnnydokońcaXVIIwieku[w:]Studiazdziejówkościołaśw.Anny, red. Z. Kliś,T.Węcławowicz, Kraków2009,s.117–137. Żmudziński 2013 Tenże,Opus vitaeTomaszaDolabelliwkrakowskimkościeleiklasztorzeDo- minikanów[w:]Sztuka w kręgu kra-kowskichdominikanów,red.A.Markie-wicz,M.Szyma,M.Walczak,Kraków 2013(=StudiaiŹródłaDominikańskie-go Instytutu Historycznego w Krako-wie,13),s.691–702. Żywot świętego Filipa1683 Żywot świętego Filipa NeriuszazFlo-rencyi, Congregationis Oratorii fundato-ra[…]przezW.Piotra Jakoba Bakciu-sazArettu,TejżeKongregacyi Kapłana,napisany.A polskimdarowanyjęzykiem przez[…]P.AdamazKonarzewa Ko-narzewskiego w Roku Pańskim 1668[…],Leszno1683. Żywoty Ojców1688 Żywoty Ojców, abo dzieje duchownepowieścistarców,zakonników,pustel- nikówwschodnich,przezs.Hieronima, i inszych pisane[…]Staraniem i na-kładem[…]KatarzynyzSobieszynaXiężny Radziwiłowej[…]odX.M.Se-bastianaPiskorskiego[…]napolskiję-zykprzetłumaczoneidodrukupodane,Kraków1688. INDEKSOSÓB Kursywą wyróżniono podpisy ilustracji. Abraham, pustelnik 246 Adelajda, ks. pol. 83, 220 Agresti Livio 108 Agucchi Giovanni Battista 75Albert Wielki 252 Alberti Leon Battista 191 Alabiano Garcia 14 von Albrecht Conrad Adolph 77 Alciati Andrea 238 Aleksander VII (Fabio Chigi), papież 15, 195, 283 Aleksander VIII, papież 166, 284 Aleksander Jagiellończyk, król Pol- ski 244 Aleksander Wielki, król Macedonii 264 d’Allio Paolo166 Altomonte Bartolomeo 76,77 Ambroży, św. 117, 152 Amon, pustelnik 247 Andrzej, bp Kijowa 229 Andrzej II, król Węgier 87 Andrzej z Krety 210 AngelusSilesiuszob.SchefflerJohannes Angyal Endre12 Anna Jagiellonka, królowa Polski 244 Anna Porfirogenetka, ks. ruska 229 Antioch III Wielki, władca państwa Se- leucydów 264 Antoni, pustelnik 246 Anuf, pustelnik 247 Apoloniusz, pustelnik 247 d’Argentan Louis-François 209 Arnold z Bonneval 208 Arteński Rafał Kazimierz 24, 198, 199, 241, 285 Asam Cosmas Damian 77 Asam EgidQuirin 77 Asam Hans Georg 74 Astion, pustelnik 246 August II Mocny, król Polski 25, 198, 223, 224, 227, 273 Augustyn z Hippony 249, 263 Aulus Cecyna 24 Avelides Bernardyn 32 Baciccia zob. Gaulli Giovanni Battista Baczkowska Wanda 12, 22, 48 Balbín Bohuslav 194, 200 Balcerowiczowa Anna52 Baldinucci Filippo 195, 283, 284 Baliński Jan Walenty 218 Bałus Wojciech 10 Bania Zbigniew 31 Barącz Sadok 16 Barbaro Antonio 75 Barberini, rodzina 163, 165, 283 Barberini Antonio 283 Barberini Antonio Marcello 283 Barberini Francesco 163, 283 Barberini Maffeo zob. Urban VIII Barberini Taddeo 283 BarbieriGiovanniFrancesco(Guercino)75Baroniusz Cezary219 Baroniusz Marcin 211, 214, 215 Barradas Sebastian 266 Baur Jan 62, 63,117 Bazielich Wiktor 68 Bazyli, pustelnik 246 BazyliIIBułgarobójca, cesarz bizant.229 BelottiJózefSzymon57 Bellarmin Robert 201, 261 Benedykt, męczennik 219 Benon, pustelnik 247 Bernard z Clairvaux 120, 145Bernardyn ze Sieny 209 Bernini Gianlorenzo 23, 39,40,58,59, 60,73–75,79,107,168,169,195,196, 201, 259, 260, 283, 284 Ber?Ercole Agostino 75Berowic Jan 242 Bertrand Ludwik 177 Besarion, opat 124 Białostocki Jan 10, 164, 197, 201 Bielecki Marcin 243 Bieńkowski Tadeusz 191 Biesiekierski Jan Augustyn 261 Bieżanowski Stanisław 24, 25, 46,51, 198, 268, 273, 285, 293 Birkowski Fabian 197, 261 Blaschke Kinga5 Boel Cornelis 136 Bogdan, pustelnik 124 Bogumił z Dobrowa 219, 267 Bogusław, franciszkanin 85 Bolandus Jan 13 Bolesław I Chrobry, król Polski 219, 268 Bolesław II Śmiały, król Polski 113 Bolesław Wstydliwy, ks. pol. 83, 85, 87, 91, 104, 106, 211, 221, 222 Bolswert Boetius109 Bömelburg Hans-Jürgen 236 Bonawentura, św. 136, 250 Boner Izajasz 215, 216, 225 Borgiasz Franciszek, 14, 261 Borromini Francesco164, 165,201 Bouhours Dominique 197 Bracciolini Francesco 75 Brahe Tycho 205 Brandimartes Feliks 194 Branicka Katarzyna 287 de Bray Salomon 264 Briganti Giuliano 10 Bronisława, bł. 292, 296 Brożek Jan 15, 203, 233 Bruno z Kwerfurtu (Bonifacy) 219 Brygida Szwedzka 134, 143 Brykner Stanisław 244 Brzezina-Scheurer Katarzyna 295 Brzostowski Konstanty52 Brzozowski Feliks101 Buchowski Andrzej 12, 26, 33, 45–51, 53,55,57–59, 61, 66, 113, 116, 118, 120, 122–124, 126, 133, 140, 152, 215, 236, 246, 252–254, 262, 265, 268–270, 278, 279 Buchwald-Pelcowa Paulina 238Buonarroti Michelangelo (Michał Anioł) 283, 284 Bussels Stijn 81 Büttner Frank 81 Bystrzonowski Wojciech 49 Caf? Melchiorre 39,41 Callot Jacques 110, 184 Caracci Agostino 75 Caracci Anibale 75 Caramuel Juan 195, 201, 202, 205, 206, 264 da Caravaggio Michelangelo Merisi 75Carcani Filippo 228 Carlone Diego Francesco166Carlone Giovanni Battista 275Cenni diPepo(Cimabue) 283 CeyplerJan63, 66, 67,170,172–176 Ceypler Kazimierz Jan 25Chamcówna Mirosława 237 Charzewska Salomea 181 Chigi Fabio zob. Aleksander VII Chmielowski Benedykt 292 Chojecka Ewa 12, 198 Chrapczeński Jacek 220 Chrzanowski Jan 242 Chrząszcz Jan53 Chrząszczewski Antoni 223 Cichocki Kacper 237 Ciechanowiecki Andrzej 67 Cieński Kacper 229 Cignani Carlo 281 Cimabue zob. Cenni di Pepo van Cleve Cornelis214, 215 Colonna Giovanni 85 Comin Giovanni295, 296 Commendone Giovanni Francesco 14 Corrozet Gilles 238 da Cortona Pietro 74, 75,76,164, 192 Crasset Jean 209 Custos Dominicus 214 Cybulski Paweł 230 Cycero (Marek Tulliusz Cycero) 24, 81, 191, 192, 240 Czaplińska Marianna 70, 190 Czechucki Franciszek Józef 242 Czesław Odrowąż 220 Damiani Piotr 209, 219 Dankwart Karol (Tanquart Karl) 26,52, 59, 60–62, 65, 68, 70,124,125,127, 138–144,153,154,158–160,178,179, 277, 279, 280, 282, 286, 293 Daranowska-Łukaszewska Joanna 292 David Jan 109, 143 Dąbrowski Wojciech 268 Demitrowicz Paweł 211 Denhoff Jerzy Albrecht 271 Dettloff Anna 62 Dettloff Paweł 32 Didym, pustelnik 247 Dientzenhoffer Krzysztof 38 Dietterlin Wendel 39,40, 93 Dioskur, pustelnik 247 Dioskurydes zob. Pedanios DioskurydesDlabacz Gottfreid Johann 76 Długosz Jan 112, 214, 245 Dolabella Tomasz 35 Domenichino zob. Zampieri Domenico Domogalla Witold 35, 85, 93, 102 Dorota z Mątowów 220 Drecka Wanda 67, 170, 171, 176 Dreścik Jan 12, 36, 82, 83, 88, 95, 96, 220, 244, 252, 260 Du Cygne Martin 200 Dugdale William 60 Dybiec Julian 15 Dzidowski Jan53 Dzięcioł Alina 141 Dziubecki Tomasz 117 van Eck Caroline 81 Ecker von Kapfing Johann Franz 77 Efrem, pustelnik 246 Egerton Thomas 96 Ekart Jan 26,53 Eleonora Habsburżanka, królowa Pol- ski 104 Elogiusz, pustelnik 247 Elżbieta Węgierska 221 Emeryk, św. 221, 229 von Engelberg Meinrad 11 Engelmann Godefroy37 Epiktet, pustelnik 246 de Escobar Marina 190, 210 Estreicher Karol 233 Eucharistus, św. 81 Eufemia Raciborska, ks. pol. 220 Eufrazja, pustelnica 86, 247 Eufrozyna, pustelnica 96, 247 Eugenia, pustelnica 86, 247 Fabiański Marcin 243 Fabiola, pustelnica 247 Fabris Michel 296 Farnese, ród 75 Farnese Alessandro 75, 169 Farnese Odoardo 75 Farnese Ranuccio 75 Fehl Philipp 196 Félibien André 45 Felicysym, św. 271 Felicysyma, św. 271 Ferrata Ercole 39,41 Ferrillo, rodzina 38 Fiammeri Giovanni Battista 108 Fidiasz 194 Filip II Habsburg, król Hiszpanii 264 von Firmian Leopold Anton 263 Fischer von Erlach Johann Bernard 48 Fischer von Erlach Joseph Emanuel 77 Florian, św. 159, 219 Foltyński Jan Stanisław 242,243 Fontana Baltazar 39, 44, 45,54–59, 61– 63, 65, 68, 70, 71, 73,115,117–120, 122–126,128,129,132,134,135,136, 137,141–145,147,148,150,151,155– 157,164,177,178,187,188,254,259, 273,275–277,279,281,282,284,290, 292, 293,294,296,297 Fontana Carlo 45, 264 Fontana Franciszek 62,133(?), 275 Fontana Walenty 19 Förster Jerzy105 Franciszek, kamieniarz 64 Franciszek Ksawery 16 Franciszek z Asyżu 220, 249 Franck z Franckensteinu Michael Adam 76, 164 Frączkiewicz Antoni 290,291, 293 Fredro Andrzej Maksymilian 203 Fregissmont Johann Dietrich 238 Frejat Benoît 137 Fryderyk I Wittelsbach (Król Zimowy),król Czech 13 Frydrychowicz Dominik 293, 295 Fugaszowic Jan 22, 95, 262 Fulgencjusz (Fulgencjusz Fabiusz Plan- cjades) 202 Fürst Ulrich 167, 168, 210, 260 Galle Philips165 Galle Theodor109,143 GarsanlanWładysławLudwik242,243 Gaudenty (Radzim) 219 GaulliGiovanniBattista(Baciccia)75,76, 167,168, 169, 282 Gąsiorowska Patrycja 35, 70 Geddo Cristina 277 Gejza, ks. węg. 83 Gembicki Piotr 21 Gherardini Giuseppe 276 Gherardini z Marchettich 276 Giedroyć Michał 215, 216, 230 Gigiolli Carlo Giuseppe57 Gizela Bawarska 221 Głazowski Kazimierz Antoni 219 Głazowski Tomasz 242 Głowacki Jan Nepomucen37 Głowińska Zofia 71 Goltzius Hendrik171, 172 Gołębiowski Jan Chryzostom 203 Gomoliszewski Jerzy51 Gonzaga Alojzy 111 Gorczyn Jan Aleksander 135, 240 Gorecki Dominik52 Górska Magdalena 9, 198, 297 Grabowski Ambroży 258 Gracian Baltazar 192 Gran Daniel 76 Greuter Matthäus109 Grucki Marcin 230 Gruszczyński Jakub 26, 27 Grzegorz Wielki, papież 128 Grzymała Wojciech Antoni 290 Grzymisława, ks. pol. 83, 104, 182 Guarini Guarino 259 Guercino zob. Barbieri Giovanni Fran- cesco Guidi Domenico 137 Gumppenberg Wilhelm 222 Gutowski Walerian 195 Gutslagierowa 26 Habsburgowie 13, 105 Hacki Michał 79, 80 Haeften Benedict 110 Hajdukiewicz Leszek 22, 245 Hankis Jerzy 21, 62, 228, 282, 287,288 Haskell Francis 169 de la Haye Karol203 van Heemskerk Maarten165, 166, 172 Helenus, pustelnik 247 Heliodor, opat z Eusebony, 86 Heliodor, bp Altino 253 Helwig Jan Jerzy42 Henryk Brodaty, ks. pol. 104 Hepner Dominik 219 Herz Alexandra 166 Hesse Benedykt 120, 233 Hevenesi Gabor 111 Heweliusz Jan 78, 79, 203 Hieronimze Strydonu 25, 246,,247, 253 Hilarion, pustelnik 246 Hipolitowie, rodzina 273 Hollar Wenceslaus59, 60 Holzerowa Teresa 35 Homer 238 Hornung Zbigniew 64 Hostounsky Baltazar 14 Hozjusz Stanisław 110 Huch Ernst Ludwig Daniel 82 Hugon Herman 110 Hugon z Fouilloy 240 Hugon ze św. Wiktora 250 Hulewicz Jan 237 Hundemer Markus 81, 82 Hygin, pustelnik 246 Ines Albert 243 Innocenty X, papież 166, 182, 284 Innocenty XII, papież 271 Iwo Odrowąż 216, 230, 231 Izydor, opat 247 Jabłonowski Stanisław Jan 269, 270 Jacek Odrowąż 24, 219–221, 293, 296, 297 Jadwiga Andegaweńska 124, 216,220, 229, 244 Jadwiga Śląska 83, 216, 220, 221 Jagiellonowie 202, 244, 268 Jakub z Paradyża 210 Jambicki Tomasz 218 Jan, bp Jerozolimy 247 Jan I Olbracht, król Polski 244 Jan II Kazimierz Waza, król Polski 15, 17, 79, 104, 243 Jan III Sobieski, król Polski 17, 24, 29, 47,76–79,96,106,124,179,182,195, 198,199,203,205,207,221,222,224, 229,244,246,251,266,268,269,272, 274, 298 Jan XXIII, antypapież 233 Jan Chryzostom 124 Jan Damascen 156, 207, 246 Jan Egipski 247 Jan Jałmużnik 120, 246 JanKanty22,51,85,113,116,119–126, 128,129,134–136,152,161,171,173, 175–177, 215–217, 220, 229, 232, 233, 237, 245, 254, 266, 269 Jan Kasjan 247 Jan Moschos 95, 247 JanPrandota z Białaczowa 94, 182, 220Janz Dukli 220 Jan z Trzciany 215Jan z Turobina 14 Janidło Jan 15 Janik Maciej 211 Jankiewicz Jan Kanty 18 Janson Samuel 231 Januszowski Jan 206 Jasińska Anna 237 Jędrzychowic Jakub 219 Joanelli, rodzina 270 Joanelli Elżbieta z Palocsayów 270 Joanelli Jan Piotr 270 Joanelli Józef Andrzej 270 Joanelli Sylwester 270 JordanównaKonstancja25,68,70,271 Jörger Carl 111 Joseph Georg 112 Józef I Habsburg, cesarz rzym. 12, 270 Józef Flawiusz 266 Józefowicz Jan Tomasz 268 Juliusz Cezar (Gajusz Juliusz Cezar) 96 Jurkowlaniec Grażyna 215 Jurkowski Stanisław 19, 21 Kalinowski Lech 10 KaliskiKazimierzstarszy38,39,44,58, 62,90,120,135, 181, 281, 287,288(?) Kaliski Kazimierz młodszy 39,40,43, 44, 73, 281 Kanizjusz Piotr 14 Kara Mustafa 229 Karbowiak Antoni 238 Karol II Wittelsbach, ks. Palatynatu- Zweibrücken-Birkenfeld 243 Karol VI Habsburg, cesarz rzym. 77 Karol X Gustaw, król Szwecji 22 Karol XII, król Szwecji 63 Karpowicz Mariusz 12, 35, 41, 44, 48, 57,67,68,70,113,117,137,155,274, 277, 281, 292, 295, 296 Karwacki Alojzy 35 Kasprowiczowa Zuzanna53 Kato (Marek Porcjusz Katon) 34 Kazimierczyk Stanisław 215 KazimierzIOdnowiciel,królPolski222 KazimierzIIIWielki, król Polski225, 233, 236, 244 Kazimierz IV Jagiellończyk, król Pol- ski 245 Kazimierz Jagiellończyk, ks. pol. 144, 159, 219 Kazimierz Sprawiedliwy, ks. pol. 83,220, 221 Kącki53 Kinga, ks. pol. 12, 24, 25, 87, 91, 106, 211, 220–222 KircherAthanasius107,205,206,250– 252, 255 Klara z Asyżu 182, 184, 190 Klara z Montefalco 202 Klaudiusz Elian 194 Kleczeńska Józefa101Klemens VIII, papież 225Klemens X, papież 104 Klemens XI, papież 67 Klemens Aleksandryjski 46 Kłoczyński Marcin 16 KnappÉva 110, 197, 200 Kobielus Stanisław 113, 128, 140 KochańskiAdamAdamandy24,78,203 Kochański Michał 219 Kodrus (Kodros), król Aten 17 Kolb Franciszek 62 Koloman, król halicki 35, 87, 91, 94, 104, 182, 211, 220, 221 Kołaczkowski Julian 67 Kołłątaj Hugo 292 Komasara Irena 203 Konarski jan 245 Konrad Mazowiecki, ks. pol. 104 Konstantyn Wielki, cesarz rzym. 264 Kopciowic Jan 19 Korber Georg Norbert 76, 165 Kostrzycki Piotr 24 Kosicki Ludwik 263, 292 Kostka Stanisław 85, 111, 220, 286 Kotulecki Jan 26, 27 Kowalczyk Jerzy 63, 71, 258, 290 Kowalski Jacek 263 Kozak Anna 35, 83, 95, 105, 108 Kozłowski Jan Kanty 217 Krag Herkulan 77 Krasiński Gabriel 236 Krasnowolski Bogusław 258 Krasny Piotr 9, 216, 261 Kreimer Jarl 31 Kromer Marcin 14 Kroniusz, pustelnik 247 Kroß Matthias 81 Król Zimowy zob. Fryderyk I WittelsbachKrudnerowicz Jan 230 Krupecki Andrzej 28, 156, 268 KrystynaWazówna,królowaSzwecji79 KryszpinJan52 Krzeszowski Stanisław 42 Krzycki Mateusz 245 Kucharski Andrzej 15, 21, 203, 233 Kuligowski Mateusz Ignacy 247 Kuncewicz Jozafat 110, 219, 220 Kunder Kacper 63 Kunze Tadeusz 273 Kuropatnicki Andrzej 76 Kurzej Wojciech 9 Küssel Melchior111 Kwintylian (Marek Fabiusz Kwintylian)191, 192 Laktancjusz (Lucjusz Cecyliusz Firmia- nus Laktancjusz) 240 Lanckorońska Jadwiga z Tarłów53 Lanckoroński Jan53 Lang Barbara 216 Lange Antoni293 Langner Stanisław 9 a Lapide Korneliusz 210 Lauro Giacomo92 Lauro Jacopo 211 Le Court Juste 296 Legnani Stefano Maria 75Leitner Jan 18 Lekszycka Zofia 292 Leniek Jan 18 Leon, opat 88 Leopold I Habsburg, cesarz rzym. 277 Leszek Biały, ks. pol. 83, 91, 94, 182 Leszek Czarny, ks. pol. 217, 222 Lew Halicki, ks. ruski 224 Lewkowicz Maciej 225 Liberiusz Jacek 16, 207, 209, 287 Liechtenstein-Castelcorno Karol56, 275, 277 Linde Samuel Bogumił 258 Lipsius Justus 255 Liszkowic Jan58, 62, 67, 68,120, 281 Locci Augustyn 77–79 Lomazzo Giovanni Paolo 192, 243 Longhena Baldassare 296 Lorrain Claude 195Loth Johann Carl 74 Loudová Michaela 164 Loyola Ignacy 16, 108, 109, 111, 261, 286 Lublinský Martin Anton 76, 259 Lubomirscy 276 Lubomirski Hieronim Augustyn52Lubomirski Stanisław Herakliusz 42, 47, 60, 78, 79, 204 LubrańskiJan245Ludmiła, ks. czeska 221 Ludwik XIV, król Francji 45Ludwik zTuluzy221 Ludwika Maria Gonzaga, królowa Pol- ski 21, 104 Ludwina z Kęt 88 LuzvicÉtienne 110 Łabuziński 63 ŁańcuckiWojciech15,22,233,236,267 Łopacki Jacek 239 Łopacki Jacek Augustyn 239, 273, 276 Łopuszańaki Jan 269, 270 Łubieński Kazimierz52, 67, 73, 118 Łubieński Maciej 288 Łubieński Stanisław 245 Maciejowski Bernard 245 Maciejowski Wojciech 27 Macioł Elżbieta 12, 35, 36, 83, 87, 91, 93, 94, 106 Maioli Clemente162, 164 Majeranowski Józef Kacper 217, 218 Makary, św. 106, 246, 249 Makowiecki Tadeusz 47, 48 Malchus, pustelnik 246 Mallemas de Massange Claude 204 Małachowska Anna z Lubomirskich53 Małachowska Magdalena z Szembe- ków 267 MałachowskiJan17,25,33,51,52,190, 217,245,263,266,267,271,282,287 Małachowski Stanisław53 Małgorzata z Żębocina 112, 113, 248 Małkiewicz Adam 34, 70, 73, 180 Mańkowski Tadeusz 31 Maratta Carlo56,57, 282 Marcela, pustelnica 247 Marchetti, małżonkowie 276 Marciniec Marcin 68 Marescotti Galeazzo 23 Maria, nierządnica 247 Maria Egipcjanka 247 MariaKazimieraSobieska,królowaPol-ski 207,277 MariaMedycejska,królowaFrancji261 Marina, pustelnica247 Markiewicz Stanisław 28, 231 Markowicz Stanisław 231 Maruchowicz Jan Michał 282 Masen Jakob 192, 238 Maślińska-Nowakowa Zofia 12, 26, 44, 81,113,119,126,132,142,144,152, 155, 159, 170 Materski Franciszek 227 Maulbertsch Franz Anton 76, 77,163, 165 Maurycy, ks. sabaudzki 193 Mauz Benedikt 77 Mączyński Ryszard 60, 274, 290, 295, 296 Meichelbeck Karl 77 Metz Conrad Martin59MichalskiJan15, 21,266 Michał Anioł zob. Buonarroti Michel- angelo Michał Korybut Wiśniowiecki, królPol-ski15,17,21,23,104,106,182,198, 200, 236, 269, 272 Michałowski Krzysztof 231 Miechowita Maciej 171 Mieroszewski Krzysztof 203 Mieszko I, ks. pol. 220 Mikołaj z Żębocina 112 Miłobędzki Adam 34, 35, 283 Młodzianowski Andrzej 110 Młodzianowski Tomasz 203 Młynarski Łukasz 28 de Molinos Miguel 169 Molli Clemente 18,296 Montagu Jennifer 197 Montano Giovanni Battista 63, 290 Monti Innocenty 62, 70–72,125,130, 133,146,149,152,156,163,164,181– 183(?),185–187(?), 259, 280–282 Monti Karol 62, 72,126,142, 281 Morandotti Alessandro 277 Morsztyn Jan Andrzej 93, 107 MossakowskiStanisław44,48,50,51,55MścisławIIUdały,ks. rus. 91 MuczkowskiJózef273 Mulinowic Sebastian 218 Myszkowscy 67 Myszkowski Aleksander52 Myszkowski Józef 243 Myszkowski Piotr 14 Nadal Hieronim 41, 108, 109 Nagoth Jan Władysław 22, 242, 243 Napolski Kazimierz 293 Nassenthaler E.241 Natoński Bronisław 12, 15 Naymanowic Jakub 15, 16, 18 Negowicz Adam 36 Neri Filip 64, 74, 75 Niesiecki Kacper 22 Nieszporkowicz Ambroży 286 Niewalda Waldemar 21 Noskowski Andrzej 245 Nowodworski Bartłomiej 14, 246 des Noyers Pierre 204 Oborski Mikołaj 22, 85, 105, 196, 285 Ochocki Kazimierz 63 Ochocki Mikołaj 229 Odrowąż-PieniążekJanChryzostom 293 Odrowążowie 293 Oleśnicki Zbigniew 245, 263, 283 Olimpia, św. 87 Oliva Giovanni Paolo 75, 169 Olszowski Andrzej 245 Onufry, pustelnik 100, 246 Opacka Helena 25 Opacki Władysław 68 OpatowiuszAdam17,18,108,120,121, 135, 136, 171–173, 175, 177, 212–215, 221, 232, 233, 240, 246, 261 Opatowski Jerzy (Wacław od Najświęt-szego Sakramentu) 251 Or, pustelnik 247 Orłowski Piotr Stanisław52, 242, 271, 272 Ormiński Stanisław 16,51, 119, 266 Orsini Fulvio 75 Orygenes 266 Osiński Jan Kazimierz 242 Ossoliński Jerzy 15 Ostrowski Jan K. 9, 12, 35, 41, 70 Ośliński Marcin 24,53 Otton III, cesarz rzym. 219 Ottonelli Domenico 192 Otwinowski Walerian 250 Overadt Peter 198, 211 Owidiusz (Publiusz Owidiusz Nazo) 99, 243 Pabisiak Zdzisław 30 Pachomiusz, pustelnik 246 Paczyński Wacław Absalom 242, 262 Pagaczewski Julian 44, 68, 70, 73 Pagani Paolo starszy52,59, 62,154, 203, 277–279, 282 Pagani Paolo młodszy 277 Paleotti Gabriele 75, 191, 192, 261 Palladiusz z Helenopolis 247 Paloni Michelangelo 80 Panofsky Erwin 11 Panuś Tadeusz 9 Papczyński Stanisław 263 Papenkowic Wojciech 21 Paprocki Bartosz 211 Pasquier Etienne 13 Passeri Bernardo 108 Pasteczka Tomasz 9 Paula Rzymianka, 88, 97, 247 Pauli Żegota 12, 27 Paweł, pustelnik 246 Paweł Rzymianin 31, 32 Pawlak Wiesław 207 Pelagia, pustelnica 247 Pelc Janusz 197 Pelczar Józef Sebastian 10 Pedanios Dioskurydes 255 Pencakowski Paweł 277 Peregrini Matteo 192 Perkowska Urszula 236 Persjusz (Aulus Persjusz Flakkus) 97, 100 Perykles 242 Peszko Józef 87 Petrycy Sebastian 233 Pevsner Nikolaus 10 Piastowie 202, 236 Picinelli Filippo 238, 243, 244 Piller Piotr293Piotr z Sienna 245Piskorscy 22 Piskorski Marcin 22 Piskorski Sebastian 9–13, 17, 19, 22–29, 33–36, 38–45, 47, 48,51,53–59, 61–66, 68, 70, 73, 79, 81, 83, 85–89, 91, 93– 97, 99–108, 110–113, 116, 120, 123, 125, 127–132, 134, 138, 142, 144, 153, 156, 159–161, 163, 165, 169, 171, 173, 177, 179, 180, 190–193, 196–213, 217, 220–225, 231–237, 239–244, 246–249, 251–258, 260–275, 277, 279–286, 288, 290–293, 298 z Piskorskich Agnieszka 26 z Piskorskich Małgorzata 26 Pittoni Giovanni Battista 273 Pityrion, pustelnik 247 Pius V, papież 15Platon 28 Platt Dobrosława 197 Plaut (Tytus Makcjusz Plautus) 28 PliniuszStarszy(GajuszPliniuszSekun- dus) 255 Plutarch z Cheronei 191, 194 Podgórski Samuel Jan 25, 27, 28, 33, 34,53, 65, 169, 209, 246, 269, 271, 284, 285 Polichroniusz, pustelnik 124 de Polignac Melchior 203 Poniński Franciszek 286 Poradowski Jan 286 Possevino Antonio 14 Posthum, pustelnik 246 Potoccy 17 Potocki Wacław 250 Potocka Ludwika 71 Poussin Nicolas 74, 195 Pozzo Andrea 65 Praczlewicz Piotr 270 de Prado Jeronimo 38, 264 Praksyteles z Aten 66 Prandota zob. Jan Prandota z BiałaczowaPretorius Mateusz 79 Proklos Ateńczyk 255Prokop Krzysztof Rafał 32 Proszowski Jan Chryzostom105 Protficz Marcin 242 Protokomes, św. 87 Prudencjusz (Aureliusz Prudencjusz Kle-mens) 165 Pruszcz Piotr Hiacynt 45, 88, 211, 212, 216, 219, 220 Przała Jan 35Przemysł, ks. pol. 104 Przepiórka Bartłomiej 15 Przerembski Władysław52 Przybyłowski Kazimierz 224 Pseudo-Longines 192, 196 Psojecki Mateusz53 Ptak Anna 282 Ptak Weronika 72, 180 Ptolemeusz 236 de la Puente Luis 190 Putanowicz Józef Alojzy 120, 124, 291 Quatrem?re deQuincy (Antoine Chry-sostomeQuatrem?re) 11 Rachtamowicz Cynerski Jan 268 Radłowski Józef Michał 220 Radymiński Marcin 233, 236 Radziejowski Michał 271, 282 Radziwiłł Aleksander Ludwik 245Radziwiłł Jerzy 14 Radziwiłł Jerzy Jan 23, 29, 269 Radziwiłł Karol Stanisław 23, 29, 267, 269 Radziwiłł Michał Kazimierz 23, 267RadziwiłłowaKatarzynazSobieskich23, 25, 36, 246, 267, 268 Radziwiłłowie 24, 199, 245 Radzki Jan 46 Rafael zob. Santi Raffaello Rainaldi Carlo 228 Rainaldi Girolamo 228 Rechowicz Marian 120, 233 Rej Mikołaj 197 Respondowic Jan Kazimierz 242, 251 Retyk Jerzy Joachim 206 Rezler Wojciech Kazimierz 242 Ribot Felipe 247 RicheomeLouis109,126,192,250,261 Rocca Angelo 45 Rojowski Piotr 290 Roman, ks. halicki 94 Romer Adam 191 Romuald z Camaldoli 219 Rosa Bernard 77, 111 Rosa Salvatore 74, 195 Rosczewic Adam 19 Rosweyde Heribert 246 Rotkiewicz Sylwester Konces 241 Rozalia z Palermo 249 Rozdrażewski Jan 245 Rożek Michał 73 Różeński Jan 242 Rubens Peter Paul 278 Rufin z Akwilei 125, 236, 247 Rumiński Stanisław 207 Rupert z Deutz 266 Rusiecki Michał Maciej 16 Rychlewicz Bazyli 161, 195 Rychłowski Franciszek 161, 163, 195, 250 Rygalski Jan Józef 291 Saavedra Diego 243 Sacchi Andrea162, 163, 283 Salezy Franciszek 232 Salomea,ks.pol.12,25,35,83–88,91, 93–97,99–108,177,182,188,202,204, 211,213,216,220,221,246,248,254, 263, 293 Salvi Giovanni Battista (Sassoferra- to) 282 Samek Jan 66–68 Sander Elżbieta 9, 70, 108, 190 Santi Raffaello (Rafael) 75Santini-Aichel Jan Błażej195Sapecki Cyprian 290 Sarbiewski Maciej Kazimierz 164, 192, 202, 250 Sardi Giuseppe 75 Sarnecki Kazimierz 203 Sassoferraro zob. Salvi Giovanni BattistaScamozzi Vincenzo 259 SchefflerJohannes(Angelus Silesius) 112Schlegelmilch Ulrich 45 Schott Gaspar 206, 251 Seldmayr Hans 48 Serapion, pustelnik 247 Sergiusz, pustelnik 246 Sforza Pallavicino Pietro 202, 261 Siejkowski Michał 16 Sierakowski Sebastian 292 del Signore Domenico 286 Sikorska Joanna 67, 171 Sinko-Popielowa Krystyna 295Sisinius (Zizinius) Maciej 246 Skarga Piotr 171, 197, 219, 268 Skrzeszowski Stanisław 42 Słomiński Anastazy 227 Smith Joffrey 76, 81, 168, 169, 261 Sobiescy 24, 36, 232, 277 Sobieska Jadwiga (von Pfalz-Neuburg)198, 273 Sobieska Teresa Kunegunda 25, 269 Sobieski Aleksander 24, 29, 268, 269 Sobieski Jakub 23, 24, 29, 198, 209, 268, 269, 273 Sobkowicz Grzegorz 237 Soboniowski Aleksander 102, 248 Socha Klaudia 35 Sofokles 194 Sokołowski Marek 9 Sokołowski Stanisław 244 Solari Franciszek 44,53,55, 62 Solikowski Jan Dymitr 243 Solon 34 Solski Stanisław 33, 203, 205, 206 Sondel Janusz 237 Sowiński Krzysztof52,53 Spiegler Franz Joseph 77,78 Spierre François168, 169 Spranger Bartholomeus 278 Sroczyński Jan53 Stachowicz Teodor Baltazar 295Stalek Stanisław 14 Stancewicz Jan 242 Stanisław Leszczyński, król Polski 25Stanisław ze Szczepanowa 23, 24, 112, 113, 159, 220, 286 Stanisławska Eufrozyna 35, 88, 213 Starowolski Szymon 211, 233 Staryngiel Wawrzyniec 246 Stech Andrzej203 Steckl Tobiasz 293, 295 Stefan, król Węgier 83, 221 Stefan Batory, król Polski 14, 244 Stolot Franciszek58 Straszyński Florian 122 Strauss Dyonýs57, 76 Stryjewicz Sebastian 21 Strykowski Adam53 Strzałka Adam 15 Stwosz Wit230 Sucquet Antoine 109 Sudacka Aldona 21 Sulpicjusz Sewer 247 Sustriss Friedrich 76 Suszycki Remigiusz 24,52, 63, 270 Sykstus V, papież 45 Symonides z Keos 191 Symplicjusz z Cylicji 255Syski Aleksander 35 Szembek Barbara Anna53, 63 Szembek Franciszek 23, 267, 293 Szembek Krzysztof 23 Szembek Ludwik 24, 25 Szembek Michał 24, 237, 267 Szembek Przecław 23, 29, 237 Szembek Stanisław 23, 28, 29,52, 237, 267 Szembek Teresa 24 Szembek Zofia z Pieniążków 24 Szembekowie 24, 25, 267, 282 Szentivány Márton 240 Szołdrski Andrzej 245 Szymon Słupnik 246 Szymon z Lipnicy 85, 215, 216, 220 Szymonkówna Lidia 12, 239Szymonowicz-Siemiginowski Jerzy Eleu- ter 35, 42, 44,57, 62, 67, 68, 70,84, 86,88–91,93–98,101–105,116,190, 274 Ślaga Joanna 30 Śmieszkowic Wawrzyniec 17, 246 Śniadecki Jan 292 Świerad, pustelnik. 219 ŚwiętosławMilczący215,216,220,230 Tacyt (Publiusz Korneliusz Tacyt)53, 217 Talhamer Franz Joseph 210 Tanquart Karl zob. Dankwart Karol Taor, mniszka 88 Taralicz Sebastian Józef 22 Targone Pompeo 228 Tarłówna Jadwiga 180 Tatarkiewicz Władysław 36 Teodoret z Cyru 247 Teodozjusz Wielki, cesarz rzym. 205Teon, pustelnik 247 Teresa 26 Teresa zÁvili 16 TesauroEmanuele 161, 192–195,206, 250 Teti Girolamo 45 Tęgoborska Efrozyna 213 Thaisa, nierządnica 247 Tintelnot Hans 10, 11 Tokarski Franciszek 25 Tomasz z Akwinu 16, 136 Tomaszewski Wojciech 224 Tomicki Piotr 245 Toński Jan 203 Tremignon Alessandro 296 Treter Tomasz 110 Trycjusz Jan19, 21 Trzebicki Andrzej 16, 21, 22, 196,229, 240, 256 Tscherning Dawid 135,176, 177, 240 Tscherning Jan 272,273 Tüskés Gábor 110, 197, 200 Tyberiusz, cesarz rzym. 217 Tyksiński Józef 229 Tylicki Piotr 15, 17, 245, 263 Tylkowski Marcin 113, 170, 171 Tylman z Gameren42, 44, 47–51, 60 Tyrawska Anna Eufrozyna 71, 73, 180, 190, 221 Ulewicz Tadeusz 215Urban IV, papież 184 Urban VIII (Maffeo Barberini), pa- pież 15, 75, 278, 283, 284 Urban Wacław 10, 14 Vasari Giorgio 283 van Veen Otto 136 Vignola Giaccomo 38 Villalpando Juan Bautista 38, 264 Vodňanský Jan Ezechiel 164 de Vos Marten 108,109 Vota Maurycy 24, 203 Wacław, ks. czeski 221 Wacław II, król Czech i Polski 225Wacław od Najświętszego Sakramentu zob. Opatowski Jerzy Walczak Marek 282 Walicki Michał 215 Wardzyński Michał 9, 73, 254 Warszewiczki Krzysztof 211 Warszycki Stanisław 242 Wąsowski Bartłomiej Nataniel 286 Werner Johannes 206 Wettyn Krystian August 223 Węgrzynowicz Antoni 272 Wężyk Widawski Maciej 245Widenfeld Adam 209 Wierix Anton109 Wierix Hieronim109 Wierzbowski Stefan 23, 245 Willmann Michael 77, 111, 164 Wilski Krzysztof 245 Wincenty Kadłubek 91, 219 Winkler Marcin 24, 25, 273 Winterhalter Josef młodszy 77 Wiśniewski Jan 35, 42, 108 Witeliusz Jakub 17 Witruwiusz (Marek Witruwiusz Polio) 259 Władysław I, król Węgier 221 Władysław I Łokietek, król Polski 113, 225, 227 Władysław II Jagiełło, król Polski 124, 220, 236, 237, 244 Władysław III Warneńczyk, król Pol- ski 244 Władysław IV Waza, król Polski 15, 18, 244 Władysław Herman, ks. pol. 224 Władysław Opolczyk, ks. pol. 224 Władysławski Gabriel Prewancjusz 15, 18 Włodzimierz Wielki, wlk. ks. kijow- ski 229 Wodziccy 276 Wodzicka Anna52 Wodzicka Konstancja 25 Wodzicki Jan Wawrzyniec 25,52 Wojciech, św. 159, 219, 267 Wojciech Jastrzębiec 245 Wojewódzki Paweł53 Wölfflin Heinrich 10, 11 Wolley John 60 Wolski Jakub 80 Wosiński Szymon Stanisław 244 Wódka-Janowiecki Stanisław212, 213 Wróbliński Szymon 219 Wysz Piotr 245, 263 Zacherla Jan Gaudenty 218 Zadzik Jakub 46, 245, 263 Zagórowski Olgierd 62, 293, 296 Zajączkowic Jan Dominik 268 Zalescy 273 Zaleski Jan 273 Zaleski Zygmunt 273, 277 Załęski Stanisław 68 Zamoyska Ludwina Salomea 25, 36, 70, 88, 182 Zamoyski Jan, hetman 14 Zamoyski Jan, abp Lwowa 245 Zampieri Domenico (Domenichino) 75Zapletalová Jana 281 Zawadzki Roman 198 Zbarascy 227 Zbąska Anna ze Stanisławskich 71 Zborowski Piotr 14 Zebrzydowski Jan 249 Zebrzydowski Mikołaj 232, 249 Zeuksis z Heraklei 66 Zieliński 26 Zimorowic Józef Bartłomiej 46, 250 Złotnicki Andrzej 269 Zuccari Federico196 Zuccari Taddeo75 Zurbarán Francisco de135, 136 Zygmunt I Stary, król Polski 15, 236, 237, 239, 243, 244, 264 Zygmunt II August, król Polski 244, 245Zygmunt III Waza, król Polski 15Żmudziński Jerzy 67, 171 Żurowski Adam 242 Żydowski Jan 277 INDEKSTOPOGRAFICZNY Kursywą wyróżniono podpisy ilustracji a pismem półgrubym podrozdziały omawiające dane dzieła. Acerenza, katedra 38 Alpy 251, 283 Alwernia, klasztor Bernardynów 249Andechs 221 Antwerpia 13 Attyka 34 Augsburg 13 Austria 24, 105, 224 Azja 264 Barwałd Górny, kaplica 249 Bełz 224 Berlin Gemäldegalerie 215 Kaiser Friedrich Museum 136 Betlejem, Grota Narodzenia 97 Biała Radziwiłłowska(Biała Podlaska)15,245 kościół Bazylianów 267 kościół Reformatów 267, 268,269 kościół św. Anny 269 Biecz 227 Blois, zamek 215Bochnia kopalnia soli 251 kościół św. Mikołaja226, 228 Bolonia 75, 280 Brabancja 13 Brandenburgia 46 Braniewo 14 Bretania 166 Brno klasztor Franciszkanów 164 klasztor Kapucynów 164 Buda 13 Caprarola, pałac Farnesich 75Capri, willa Trajana 257 Carrodunum 236 Castello Valsolda, kościół par. 279 Chełm 67 Chiasso, kościół par.278 Cianowice 251 Czaple Wielkie, kościół par. 290 Czechy 13, 38, 216, 219, 222 Czerna kamieniołom 254 klasztor Karmelitów 28,105, 106, 248, 249 Czerniaków, kościół Bernardynów 79,204, 287 Częstochowa, JasnaGóra, kościółiklasztorPaulinów61, 105, 224, 263, 279, 286 Daleszyce 227 Dębnik koło Czernej 253 Dießen nad Ammersee 221 kościół Kanoników Regularnych 77, 78 Dobrzyńska, ziemia 22 Doué-la-Fontaine, amfiteatr 255 Dylinga 13 Dzików,kościół Dominikanów226, 228 Efez, świątynia Artemidy 264 Egipt 246, 264 Ehingen 62 Esztergom zob. Ostryhom Europa 13, 161, 237, 269, 296 Europa Środkowa 45, 75, 281, 283 Firlejów 292 Francja 13, 261 Freystadt, kościół 74 Fryzja 277 Fryzynga, katedra 77 Gaj, kościół par. 227, 228, 262 Gandawa 209 Gargano, półwysep 251, 252 Genua, kościół św. Jana Chrzciciela 257 Geras, klasztor Norbertanów 77 Gidle, kościół Dominikanów 32 Gniezno 14, 267 katedra 231 Gosprzydowa, kościół par. 228 GóraPerzowakołoKielc,kaplicaśw.Ro- zalii249 Grodzisko, pustelnia bł. Salomei 12, 23, 25–27, 29, 33,34–42, 43, 65, 71, 73, 81,82–112, 113, 148, 179, 185, 187, 199–201,206,212,213,215,220,221, 236,237,248–253,255,257,260,262, 263, 281, 285, 292 Grota Łokietka 107, 251 Győr zob. Jawaryn Hainaut 221 Halicz 91 Hiszpania 13, 138 Hradisko koło Ołomuńca, klasztor Nor- bertanów 76,163, 164, 259,260, 281 Hradyszcze Węgierskie, klasztor Bernar-dynów 281 Imola 280 Ingolstadt 13, 77 Italia zob. Włochy JaskiniaCiemnakołoOjcowa107,250,251 Jasło 227 Jawaryn (Győr), katedra222, 223 Jaworów 23, 207 Jerozolima 38,39, 210, 248, 266, 268 Grota Getsemani 89 łuk Ecce Homo86, 87 świątynia Salomona 117, 123, 165, 264,265 twierdza Antonia 87 Jordan, rzeka 95, 248 Kalwaria Zebrzydowska kościół Bernardynów226, 228, 231pustelnia Pięciu BraciMęczenników249pustelniaśw.Heleny 249 Karmel, góra 247, 249 Kęty 67, 121, 233 kościół św. Jana Kantego289, 290 Kijów 296 Kłodzkie, hrabstwo 279 Kolonia, kościół Jezuitów 169 Konarzewo 279 Konice, rezydencja opatów hradiskich 76Koniusza 254 Konstantynopol 205, 229 Kościan, kościół Dominikanów 232 Kościelec Proszowicki, kościół par. 68 Kraków 9, 12–16, 18, 19, 22–25, 35, 46, 50,55,56,59, 61–63, 65, 68, 71, 73, 81, 85, 88, 101–103, 105, 110, 116, 121, 124, 201, 206, 215–217, 220, 223, 224, 230, 231, 233, 236, 239, 242, 244, 247, 248, 255, 260, 269, 270,271, 275–277, 279, 280, 283, 284, 287, 288, 291, 298 Bursa Jerozolimska 245 Bursa Ubogich 245 Collegium Iuridicum 18, 27 Collegium Maius 17, 27, 30,51, 173, 216, 223, 224, 227, 228, 233, 245, 256 Collegium Minus 256 dom Arcybractwa Miłosierdzia 267 kamienica Hipolitów 273, 277 kamienica Pod Gruszką 277,278 kaplica bł. Bronisławy na wzgórzu Si- kornik 292,293 katedra na Wawelu 35,73, 86, 206, 229,230, 254, 268, 273, 274, 287 Kazimierz 236, 244, 270, 271 Kolegium Nowodworskiego 16, 18, 51, 233 kościół Bożego Ciała i konwent Kano-ników Regularnych Laterańskich naKazimierzu 16, 184, 209, 215, 287kościół i klasztor Augustianów na Ka- zimierzu 207, 216, 225,289 kościół i klasztor Bernardynów na Stra-domiu 117, 216, 287,288, 292 kościół i klasztor Dominikanów 16, 17, 67, 216, 225,226, 228, 232, 258, 271, 276, 281, 292, 293,294, 295–297 kościół i klasztor Franciszkanów 17, 105, 106, 108, 182, 216,226, 227, 228, 276 kościółiklasztorKarmelitanekBosychnaWesołej24 kościółiklasztorKarmelitównaPias- ku 208, 224,225, 276,277,288 kościół i klasztor Reformatów 23, 161, 267,288 kościół i klasztor Wizytek 24,32, 33, 67, 110, 243, 267, 282, 287 kościół Karmelitów Bosych naWeso-łej287 kościół Mariacki 209, 218, 225, 228, 230, 246, 258, 273,274, 277 kościółMisjonarzynaStradomiu291 kościół Pijarów 260 kościół śś. Michała i Józefa i klasztor Karmelitów Bosych 16, 276 kościół śś. Piotra i Pawła i kolegiumJezuitów15, 48,54,55, 64, 71, 116, 181, 185, 229, 286 kościółśw.Andrzeja i klasztorKlary- sek24,29,34,53,70–73,100,102, 105, 106, 108, 169,179–190, 210, 212, 213, 214, 216, 221, 236, 254, 260, 276, 281, 282 kościół św. Anny 12, 17–19, 21–23, 25–30, 33, 41,44–66, 68, 72, 81, 82, 94, 112,113–169, 171, 173, 175, 177, 179, 184, 188, 190, 194, 200, 201, 203, 205–207, 210, 212, 215, 217, 223, 224, 227, 232, 236, 245, 246, 252–255, 257, 260, 262, 263, 265, 266–271, 273–282, 285, 287, 288, 290–292, 298 kościół św. Barbary 14, 216 kościół św. Floriana na Kleparzu 19, 20, 21, 198, 244, 290, 291 kościół św. Idziego 102, 295 kościółśw. Jana226, 227, 228 kościółśw.Marii Magdaleny 19 kościółśw.Marka(KanonikówodPo- kuty) 21, 216, 230 kościół św. Mikołaja 16, 19 kościół św. Szczepana 14 kościół św. Tomasza 181, 290 kościół św. Wojciecha18, 19, 231 kościół Wszystkich Świętych 17 pałac Pod Baranami 276 pałac Pod Krzysztofory 276,277 prepozytura św. Anny50,51 Stradom 271 Wawel25,233,234,236,242,258,262 wieża ratuszowa 273 wyspa i kościół św. Sebastiana 270Kreuzlingen, kościół klasztorny, kaplica Ukrzyżowania 100 Krępak (Tatry) 251 Kromieryż 44,57, 277 pałac biskupi 275Kruszyna erem Denhoffa 38 kaplica Sobieskiego37, 38 Krzeszów klasztor Cystersów 77, 112 kościół św. Józefa 77 Książ Wielki, kościół par.226, 228, 267 Landsberg 76 Lelów 228 Litwa(WielkieKsięstwoLitewskie)156, 220,224,293 Lizbona 266 Londyn, katedra św. Pawła59, 60 Louka koło Znojma, klasztor Norberta- nów 76, 165 Lowanium 261 Lublin 67, 217, 222, 229 kościół Karmelitów Bosych 232 kościół św. Ducha226, 227 kościół Dominikanów 60, 229 Luborzyca 25 kościół par.112, 113 Lwów 14, 15, 22, 31, 67, 242 katedra 231 kościół i klasztor Bernardynów 32, 45Łazany, kościół par. 290 Łozina, kościół par.225 Łużyce 46 Malkowice 63 Malta 257 Małopolska 9, 12, 39,55, 60, 237, 288 Małoszów, kościół par.112, 113 Marsylia 96 Mazowsze 245 Mediolan, katedra 201, 202, 259 Memfis 34 Mirandola, kościół Jezuitów 281 Młodzawy Małe, kościół par. 227, 228, 288,289 Mnichów, kościół par. 288,289 Mogiła, kościół Cystersów 230, 231 Monachium 76 kościół Jezuitów 166, 168 Monfumo,willaValeriaBardelliniego259 MonteSant’Angelo,kościółśw.Micha- ła 251,252 Morawy 44, 46, 277, 281 Mstów, kościół Kanoników RegularnychLaterańskich 288,289 Myślenice,kościółNarodzeniaNMP226, 228 Nasiechowice53 Nazaret 224 Neapol 9 Niedzica, zamek 270 Niemcy (Rzesza Niemiecka) 9, 199 Nieśwież kościół Benedyktynów 267 kościół Dominikanów 267 Nitria 247 Nowy Korczyn 16 Nysa 61, 62, 279, 277, 280 Ojców, zamek 105, 251 Oksyrynchos 247, 248 Olimpia 194 Oliwa, kościół pocysterski79, 80 Olkusz 106, 253 Ołomuniec 13, 44, 62, 238, 281 kościół Bernardynów 281kościół św. Michała 281 Oksford, kościół uniwersytecki 123 Opatów 212, 213 Ostrzyhom (Strigonium, Esztergom) 222 Paczółtowice 254 Padwa 23, 239 kościółśw.Justyny (Benedyktynów) 49, 59,295, 296 Palermo 249 Palestyna 246 Paryż 13 kościół Sorbony 48 łuk tryumfalny na Placu Delfina 45Paszkówka zob. Pobiedrze Persja 264 Pieskowa Skała, zamek 105Pięciokościoły (Pécs) 13 Piotrkowice, kościół pobernardyński 227Pisary 254 Pobiedrze (obecnie Paszkówka) 269Podole 269, 270 Podoliniec 70 Polska (Korona, Królestwo Polskie) 13, 15,32,45,68,85,88,91,113,156,185, 192,201,205,206,210,212,217–222, 224,229,234,237,239,243,251,271, 272, 274, 277, 287, 293 Poświętne, kościół Filipinów 288,289 Poznań 14–16, 23, 225, 245 Bursa Szołdrskiego 245 katedra 232 kościół Jezuitów 280, 286,287 Praga 76 biblioteka kapitulnanaHradczanach76,164 klasztor Karmelitanek Bosych, kaplicaśw. Eliasza37, 38 klasztorNorbertanównaStrachowie 76, 163, 165 Prądnik, rzeka 37, 87, 97, 112, 251, 255 Preszburg 13 Prusy 46 Przemyków 25 kościół św. Katarzyny 26 młyn 64 Radziszów, kościół par. 262 Raków, kościół par. 290 Regulice 254 Reszel 269 Rosja 24 Rudno, zamek Tenczyn 253 Ruś 15, 219, 229 Rzeczpospolita Obojga Narodów 27, 42, 46, 88, 152, 215, 219, 224, 225, 227, 234, 244, 286, 298 Rzesza Niemiecka 12, 13, 221, 275 indeks miejsc Rzym 9, 24, 65, 85, 116, 169, 175, 176, 192,195,199,201,205,215,218,219, 228, 233, 260, 261, 264, 268, 284 bazylika Matki BoskiejWiększej 169, 228,229 bazylika św. Piotra na Watykanie 45, 55,58, 123, 196, 255, 284 biblioteka Sapienzy (Aleksandryjska) 162, 164, 166 biblioteka watykańska 45 Fontanna Czterech Rzek 107, 195 Fontanna Trytona 107, 195 Horologium Solarium Augusti92, 93 kaplica Monte di Piet? 137 kościół Imienia Jezus 64, 75,76,167, 168, 169 kościół Matki Boskiej „in Montesan- to” 228,229 kościółMatkiBoskiej„sopraMinerva”,obelisk 39,40 kościół Narodzenia NMP „in Valicel- la” 64, 74 kościółNiepokalanegoPoczęciaNMP (Kapucynów)283 kościół św. Andrzeja „della Valle” 47, 48, 64 kościółśw.Andrzejainowicjatjezuic- kinaKwirynale109,126,250,282 kościół św. Ignacego 64, 65 kościół św. Iwona w Sapienzy164, 165, 195 kościółśw.Izydora Oracza56,57 kościółśw.KarolaBoromeusza„aiCa- tinari” 47 kościół św. Katarzyny Sieneńskiej na Magnanapoli 39 kościół św. Praksedy 169 kościół św. Witalisa 250 Mausoleo degli Equinozi 257 pałacBarberinich45,75,76,162,163 pałac Spadów 201 pałac Zuccarich 196 pałac watykański 201 Panteon55, 168, 257 Porta del Popolo 196 Saint-Maximin-la-Sainte-Baume, pustel-nia św. Marii Magdaleny 96 Salamanka, katedra 202 Salzburg 13, 191, 210 kościół uniwersytecki 46, 48, 153, 166–168, 260, 263 San Juan de Ortega, kościół 258 SanLorenzodeElEscorial,zespółpała-cowo-klasztorny264 Sandomierz 96 klasztor Dominikanów 83 Sankt Florian, klasztor 76,77 Sapsas,pustelniaśw.JanaChrzciciela95Šebetov,rezydencja opatówhradiskich 76Sewilla katedra 202 kościół Bernardynów 165 kościół Franciszkanów 136 Siena 283 katedra, kaplica Chigich 39,41Sklabmierz, kościół par. 290 Skała 35 kościół par. 71, 73 SkałkakołoMniszkupodBrdami,pustel- niaśw.Marii Magdaleny38 Skaryszew 279 Skawina 22 kościół śś. Szymona i Judy Tade- usza 26, 27 Skit(Wadian-Natrun),klasztorśw.Ma- karego 106, 249 Sobolów, kościół par. 290 Sokal, kościół i klasztor Bernardynów 32Staniątki, kościół i klasztor Benedykty- nek 290 Stary Korczyn, kościół par. 291 StarySącz,kościółTrójcyŚwiętejiklasz- tor Klarysek57,58,68–70,177,178, 179, 210, 237, 276, 280 Strigonium zob. Ostrzyhom Subiaco, klasztor Benedyktynów 214 Synaj, góra 95 Szklary 254 Śląsk 46, 279, 286 ŚwiętaAnnakołoPrzyrowa,kościółpo-bernardyński280 ŚwiętaGórakołoPrzybramia,pustelniaśw.Marii Magdaleny38 Święta Lipka, kościół Jezuitów 117 Święty Krzyż, klasztor Benedykty- nów 229 Tarnowiec, kościółpar.226, 227Tarnów,kolegiata(obecniekatedra)271Tebaida246 Tegernsee, opactwo 74 Tenczynek 106 Tonie 254 Trnawa 13, 240 Troja 231 Tuchola 14 Tuchów, kościół pobenedyktyński 223 Turcja 17, 222 Turyn katedra, kaplica Całunu259 kościółśw.Wawrzyńca 259 pałac Carignano 74,75 Tyniec, kościół i klasztor Benedykty- nów 262, 290,291 Uherské Hradiště zob. Hradyszcze Wę- gierskie Uniejów 267 Valsolda 277 Ven, obserwatorium Uranienborg 205 Waldsassen, kościół Cystersów 275Warmia 269 Warszawa 14, 44,50,56,57, 63, 67, 78, 277 kościół Sakramentek 277 kościół św. Krzyża 271, 282 Łazienki, Pałac na Wodzie 79 Wenecja 24, 74, 138, 277, 296 katedraśw.Piotra w Castello295, 296 katedra Wniebowzięcia NMP naTor- cello 296 kościół MatkiBoskiej„dellaSalute”296kościółśw.Kasjana 296 kościół Zwiastowania NMP „del Gi- glio” 75 Wersal 45 Wezuwiusz, wulkan 96 Węgrów, kościół par. 80 Węgry 13, 46, 63, 87, 222, 223, 270 Widawa 245 Wiedeń 13, 47, 111, 221, 229, 245 Wieliczka 25 kopalnia soli 251 kościół św. Klemensa, kaplica Morsz- tynów56, 275 Wieluń, kościół Nawiedzenia NMP 26 Wielkanoc 15 Wilanów, pałac 77, 78, 205, 206 Wilno 14, 238 kościół św. Teresy 232 Wisła, rzeka 236 Wiślica, kolegiata 225,226 Włochy 13, 14, 23, 75, 195, 199, 227, 234, 273 Wrocław 164 katedra 117, 262 Würzburg, kaplica pałacowa 31 Wyspy Brytyjskie 257 Zamość 14, 15, 67, 238 kolegiata 258 Zawichost 35, 97, 213, 214, 220 kościół i klasztor Klarysek 94–96, 182 Zerbst 82 Zielenice, kościół par. 227, 228, 267 Zielona Góra koło Ździaru nad Sazawą, kościół św. Jana Nepomucena195, 196 Zielonki, kościół par. 290,291 Ziemia Święta 135, 136 Zwiefalten, kościół Benedyktynów 77, 78 Żębocin, kościół św. Stanisława 25–27, 34,42–44,112–113, 236, 290 SUMMARY Depingere fas est.Sebastian Piskorski as Concep-tor and Provisor AnexplanationofthemostinterestingphenomenaintheartofCracowofthesecondhalfoftheseventeenthcenturyrequirestakingintoaccountdiverseissueslocatedattheintersectionofcultural,religious,political,socialandeconomicspheresthatcoincideinthepersonofSebastianPiskorski(1636–1707).Yet,thepresentstudydoesnotintendtoofferacomprehensivebiographyofthischurchmanandscholar.Rather,itisaimedtoexaminehisviews,motivationsandattitudestowardsartbyputtingtogethervariousstrandsofhisthoughtscatteredamongnumerousfieldsofhisactivity,inordertobetterunderstandthemeaningoftheworksofartinwhosecreationhewasinvolved.Themaincomponentsofthepresentstudydealwithtwoaspects ofPiskorski’sactivity, namely hispracticalcoordinationofartisticundertakingsanddevisingtheirtheoreticalcontent.ThesubsequentpartsdiscussthesourcesofandcontextforcertainfeaturesappearinginthepreviouslypresentediconographicprogrammesandthemainthemesthatrecurinPiskorski’svariousenterprises,thuslinkinghisactivityinthevisualartswithhisliteraryendeavours.SebastianJanPiskorskiwasborninaburgherfamilyinSkawinanearCracowin1636.HewasthenephewofWojciechŁańcucki,aneminentprofessorandrectoroftheJagiellonianUniversity,afactthatsubstantiallyfacilitatedthebeginningsofhisacademiccareer.ThesituationoftheUniversityatthattimewasaffectedbythegeneralEuropeancrisisofacademicinstitutionsthathadoriginatedstillinthepreviouscentury.Adeclineinthenumberofstudents,particularlyamongforeignersandthosewhowerecomingfrommoreremotepartsofthecountry,wasnoticedinCracow,aclearsignoftheuniversity’slosingitssupraregional position.Underthecircumstances,professorsmusthaveconsideredcompetitionaseriousthreat,onethatcouldleadtotheultimatecollapseoftheuniversity.TheyregardedtheJesuits,runningfreeschoolswhoselevelofinstructionusuallysurpassedthatoftheuniversity,astheirforemostenemy,andtriedtopreventopeningsuchschoolsinCracow,aswellasopeninguniversitylevelschoolsinotherPolishcities.InthedisputewiththeJesuits,theuniversityreferredtoitsmonopolyonteachinginthePolishCrown,allegedlyguaranteedtoitbysomeearlierprivileges,andsoughthelpfromvariousdivisionsofthelocalgovernment,thuseffectivelyblockingtheJesuits’effortstoopenanacademicschoolinPoland.In1660Piskorskigraduatedwithabachelor’sdegreeandmadehisdebutwithacollectionofpoemspublished, asitwascustomary,ontheoccasionofhisgraduation. On27March1664heobtainedthedegreeofMasterofArtsandDoctorofPhilosophy.Alsoonthisoccasionitwashimwhopresentedhisfellowgraduateswithpoems(fromthe collectionentitledArgoSarmatica)andapparentlyalso devisedcoatsofarmsforthem.He,inturn,wasoffered a poem and a coat of arms invented by Jan Władysław Nagoth.Thecustomofpresentingthenewlypromoteddoctorsfromnonnoblefamilies(whoconstitutedthevastmajorityofallgraduates)withacoatofarmswasbased onaprivilegeofKingSigismundIfrom1535which,soit seems,originallyhadnotbeenimplemented,andstartedtobeobservedbyacademicsonlyinthefollowingcentury.Itisattested,forexample,preciselybythecustomofpublishingcollectionsofheraldicpanegyricswhichassociatedthevirtuesofthegraduateswithheraldicdevicesinvent edspeciallyforthem.Thecollectionofversewrittenby Piskorskistandsoutagainstanearlierproductionofthis kindasbeingsupplementedwithaprintedimageoffairly highquality–atleastbyCracowstandards–depicting themainideaofhiswork.TheconceptofthecoatofarmspresentedtoPiskorski,andespeciallyitsmotto–Depingerefasest–attesttothefactthathisartisticinterestshadbeen knownalreadyatthattime. AfterthedoctoratePiskorskiwasappointedprofessoroftheNowodworskiSchoolrunbytheuniversity,workingalsoasprivatetutorofthesonsofFranciszekSzembek. In1668he was accepted in the Minor College and on thisoccasionpublishedhisfirstscholarlywork,whichhe precededwithaninterestinghoroscopeinverse.Inthefollowingyear,alongwithhispupilsoftheNowodworski School,hestagedanambitious,largescalehistoricalplayentitledEleutheriapolonis,beingpartofcelebrationsto marktheelectionofMichaelIforkingofPoland. Inthespringof1671PiskorskileftforItalyandon29JanuaryofthefollowingyearhewasawardeddoctorateinlawatLaSapienzainRome.Itisreasonabletoassumethat hisstayintheEternalCitylastedaboutayearandwasanexcellentopportunitytoindulgeinhisfascinationwithart andseetheoutstandingworksbyGianlorenzoBerniniand othermosteminentartistsoftheday.PiskorskiwasbackinCracowon19September1672,whenhepresentedashort caseinwhichhearguedthatlaypeoplecouldbetakento ecclesiasticalcourtsandbetriedandsentencedbyChurchtribunalsforoffencescommittedagainsttheChurch.SoonafterwardshewassenttoPoznańwhereheservedasthe head of the Lubrański Academy(adepartment of the JagiellonianUniversityinthatcity)andlecturedinlaw,from12November1672to3October1675.AfteranotherreturntoCracow,in1676,Piskorskiwasordainedaspriest andappointedpreacherandconfessoroftheCracowPoorClaresconventwithwhomhewasassociateduntiltheend ofhislife.InthefollowingyearthenunsendowedhimwiththeprebendofGrodziskowherehestartedtoconstruct apilgrimagecomplextocommemoratethefounderof thePoorClaresnunnery.Probablyinthesameperiodhe returnedtohisemploymentasatutor,thistimeofthesonsofthevoivodeofVilnius,MichałKazimierzRadziwiłł,andhiswifeKatarzynanéeSobieska,andthenalsooftheircousin,JakubSobieski. In1683Piskorskihadhisdiplomainlawrecognised inCracowinordertobeabletoresumehisworkatthe universityandpassjudgementsintheconsistorycourt. On4NovemberofthatyearhewasacceptedintheJurid icalCollegeandpublishedhismostextensivescholarly work dealingwiththe problem of inheritance. In 1686 hewasappointedtotheuniversityparishatLuborzyca, andtwoyearslater,throughtheofficesoftheSzembeks, was given theparishofŻębocin whereheundertooka remodelling of the church. At that time he translated ahugecompilationofEasternhermits’livesandin1691 completedthemainworksatGrodzisko.On24October 1692hewasappointedcanonofCracowCathedral,and on1Decemberofthesameyearwasassignedthetaskof conducting the construction of the church of St Anne, adutyhefulfilleduntilthechurch’sconsecrationin1703. From1692hehadalsoservedasvicechancellorofthelaw departmentandatleastfrom1694,oftheuniversity’sallfourdepartments.Furthermore,from1695to1700hewas theprovisoroftheNowodworskiSchool,andfrom1693to1695andfrom1698to1699hewassixtimesrectorofthe university,havingcarriedoutareformofjuniorschools subordinatedtotheuniversityduringhistenure.Healso introducedthecustomofcomposingorationsinverseonagiventopicbynewlygraduateddoctorsofphilosophyandin1706publishedanextensivecollectionofhissermons.Hediedon17August1707. DuringhislifetimePiskorskiwasinvolvedinconstructionorremodellingofanumberofchurches,having workedseveraltimesinthecapacityofprovisorandconceptor.Thefirstofthesefunctionsconsistedincoordinat ingandoverseeingtheconstructionprocess,procuring materialsandemployingworkers,startingfromthecon structortocarpentersandbricklayers,tostuccoists,paintersandgilders.Provisorswerealsoappointedforonetimeundertakingscarriedoutbyvariousinstitutions,withinwhichtheyservedasprojectmanagerswieldingextensiveauthority,includingaresponsibilitytocommissionade signandindicateaparticularmodelitshouldbebasedon. Amongsuchinstitutionswerealsoreligiousordersand cathedral chapterswhichusually appointed one ofitscanonstosuchapost.Theprovisorsupervisedthework, liaisedwithprojectmanager,craftsmenandcontractors,andwasinchargeoftheconstructionsiteandofprocuring buildingmaterials.Hiseffortsplayedcrucialroleinthe finalshapeofanarchitecturalundertakingandtherefore hewasoftencalledsimplythearchitect. Thetaskoftheconceptor,alsoknownas‘iconographer’,consistedindevisingaprogrammeofacomplexworkofart,by early modern writers defined as a creativeidea, which determined the meaning the artwork and was ofparamountimportanceintheprocessofitscreation.Itwas usuallycalledinventionor,usingthenamesborrowedfrom Italian,concettoorlibretto,andwascomposedasadetailediconographicdescription.Devisinginventionsbelonged toliteraryskills,asabranchofpoetrywithinliterarythe ory.Themétierofconceptorsgraduallyprofessionalised as the standards for the programmes rose, these, from thesixteenthcenturyonwards,havingbeenincreasingly expected not only to be decorous and appropriatebutalsopossiblyverysophisticated,bestsuitedtothevari ouscircumstancesofthecommissionandcateringtothepatron’swishes.Althoughitwasnotfromthevisualartsthatconceptorsderivedtheirmainincome,theyspecialisediniconographyandoftenwereadditionallyregardedas artexpertsandadvisors,usuallyremainingintheservice ofoneandthesamepatron.Apartfrompoetictalent,they hadtodemonstrateacomprehensivehumanisteducation and–whendevisingconceptsforworksofsacredart–bealsowellversedintheology;thereforetheyoftenrecruitedfromtheclergyandscholars. InseventeenthcenturyItalytheservicesofconceptorswereusedwhendesigningthemostoutstandingschemes ofpainteddecorations.Theprogrammeofthefrescothat Pietro da Cortona painted in the main hall of PalazzoBarberiniinRomein1632–1639wasdevisedbyFrancescoBracciolini,afavouritepoetofPopeUrbanVIII.Bernini, Baciccia and the general of the Jesuit Order, Giovanni PaoloOliva,whomayhaveactedasconceptor,collabo ratedoninventingthedecorativeprogrammeofIlGes?. The programme ofpaintingsin Palazzo CarignanoinTurin,executedbyStefanoMariaLegnaniin1699–1703,wasconceivedbyErcoleAgostinoBer?,acourtierassociatedwithBologneseacademiccircles.InCentralEurope,Moravianpaintersactedasconceptors.Around1696MartinAntonLublinskýdevisedasophisticatedprogramme forthePremonstratensianabbeyatHradisko,whilehispupil,DyonýsStrauss,invented,amongothers,decorativeschemesforthepalacesoftheHradiskoabbotsatKoniceandŠebetov,whichheexecuted,partlywiththeassistanceof other artists, at the beginning of the eighteenth cen tury.InPolandauthorsoficonographicprogrammesare mentionedbutveryrarely.WeknowthatAgostinoLocci presentedtoKingJohnIIISobieskianideaforasundial forthefaçadeofhispalaceatWilanów.ItislikelythatStanisław Herakliusz Lubomirski, Great Crown Marshallandoutstandinghumanist,poetandphilosopher,devised himself the programmes of the most importantworks ofarthecommissioned,suchasthebathingpavilionat UjazdówandtheObservantFranciscanschurchatCzerniaków.Anintriguingfigure,withwhomtheauthorship ofambitiousprogrammesofcommissionsforsacredartmaybeassociated,wasMichałHacki,aCistercianabbotof Oliva,poet,diplomatandcryptologist,andanoutstanding intellectual who maintained contacts with the astronomerJohannHevelius.LikePiskorski,Hackifavouredartpro ductionfromtheBerninesquecircles,asattestedbythe splendidhighaltarhecommissionedfortheabbeychurchatOliva. ThefirstofPiskorski’sartisticundertakingswaslocatedatGrodzisko(literally,‘hillfort’),aplacewherethe BlessedSalomea,afounderoftheoldestPolishreligious houseofthePoorClares,whichwasmovedfromthere toCracowinthethirteenthcentury,died.Around1640 the nuns endowed a prebend at Grodzisko and granted ittoPiskorskiin1677.ShortlyafterwardsPiskorskisetabout constructing there a pilgrimage complex commemoratingtheBlessedSalomea,accordingtohisownidea andusingthenuns’funds,whichhecompletedin1691. ThecomplexislocatedonthenorthwesternsideofthePrądnikcreekkartsvalley,uponanelevatedfluvialterraceaccessiblefromtheeast,andcutoffbyverticalrockfaces from the other sides. The centre of the terrace is domi natedbyasmallchurchwithastoutcylindricaltowerin thefaçadeandthechaplain’shouseerectedinfrontofit. AnEcceHomofigureandacolumnwerelocatedontheaxisrunningbetweenthetwobuildings,andthesefour elementswereenclosedwithinawall.Thecolumnwas surmountedbyastatueoftheBlessedSalomeawhilethe cornersofthewallweremarkedbythefiguresofherhus band,brotherandhiswife.AGethsemanegrottowasput upnexttothechancelofthechurchandslightlyfurther andlower,abuildingcomprisingthreetightchapelswas erected,infrontofwhich,inthemiddleofasmallfenced area,afountainwasputup.Atthebackofthebuilding wasasmallgardenfromwherethewindingstonestairsled downwards,totheactualhermitage,alsowithaminiature garden in front of it. The complex, designed under thestrong influence of Piskorski’s Roman experience visibleinthearrangementoftheaxesanddominantelements, formsasophisticatedcompositionreminiscentofami crocityplanningproject.Thecomponentsofthescheme comeintoviewonebyone,creatingasequentialnarration whosesubsequentpartsremainhidden,withindividual sculpturesandbuildingsperfectlyaccommodatedinthe picturesquerockylandscape.Anevenmoreunusualfea tureoftheintegrationofthebuildingswithintheirsetting istheinteriordecorationofthechapelsmadeofnatural stoneandkarstformations,orcavespeleothems,which wasintendedtomakethechapelslooklikenaturalcaves. Architectural decoration was used only in thechurch’sinterior,itsmostinterestingelementbeingthehighaltar consisting of three altar tables, surmounted by an illusion istically rendered architectural altarpiece. In1691PiskorskipublishedanemblematiclifeoftheBlessedSalomea(FloresVitaeBeataeSalomeae),illustratedbyexcellentprintsbyJerzyEleuterSzymonowiczSiemi ginowski, and including also a guide to the pilgrimagecomplex.Adetaileddescriptionitfeaturedwasofparticular importanceforsuchreaderswho,asforexamplecloistered nuns,wereunabletovisitthesanctuaryinperson.Thus,theauthorhadtowriteaworkaccessibleonmanylevels,each ofwhichwasaddressedtoreaderswhodifferednotonly asfarastheirintellectualcapacitieswereconcernedbutalsointheirabilitiesforperception:startingfromthebasic enumerationofepisodesfromSalomea’slife,tocomplexas sociativeconstructions,tointerpretingtheresultsofthese associationswhichrequiredsubstantialerudition.Eachof thefirsttwentyepisodesfromSalomea’slifewasillustratedwithaprintedimage,sometimesallegoricalincharacter, containinganemblem.Thelatterservedasacommentary tothemainscenewithwhichitwasassociatedbymeans ofamotto(lemma)andanexplanatoryverseinquatrain.ParticularchaptersofSalomea’slifecorrespondtospecific elementsofthepilgrimagecomplex,whichweresuppliedwithindividuallemmataandthusacquiredtheformofseparateemblems,andwhencombinedwithSalomea’slife, made a particularly sophisticated allegorical construction unusualforitsunprecedentedlevelofcomplexity. Thisconstructioniswellexemplifiedbythechapter dealingwithSalomeaandherhusbandColomantaking vowsoftheThirdOrderofStFrancis.Inthebackground oftheprintdepictingthisscene,whichistakingplaceat thealtar,onecanseetheStigmatizationofStFrancisand anemblemwithalynxchasedbytwodeer–areferenceto emulatinganobleexample.InsidetheGrodziskochurchtheeventwascommemoratedbyemphasisputonTrinitariansymbols,identifiablealsointhethreefoldvowsrelatedtochastity,povertyandobedience.Threealtarswereplacedinthechurch’sinterior:twoatthechancelarch,dedicated to the Blessed Salomea and to the Crucifixion, and thehighaltar,suppliedwiththreealtartables.ThededicationsofthealtarswereassociatedwiththeThirdOrdervows: theVirginMarypersonifiedchastity,Christsymbolised obedience and the blessed nun of the order of St Clare stoodforpoverty.Symbolicmeaningwasalsogivento stuccoeddecorationonthevaulting–inthechancel,in theformofthemoonandstars,andinthenave,ofsun discswithpalmsandlilieswhich‘promiseeternallifeto theredeemed’.Theeschatologicalmeaningoflightwas furtherunderscoredbyaphrasereading,AfterDarknessIexpecttheLight(Job17,12),inscribedonthestoneman holeleadingtothecryptwhichwas,apparently,identifiedwithSalomea’soriginalrestingplace.Theabovementionedsymbolicaspectoflightwasassociatedwithitspracticalemployment.Windowslocatedonvariousheightsandset withinembrasuresofvaryingdepthmadeitpossibletoilluminatethechurchinteriorfairlyevenly,andatthesametimeallowedforadirectilluminationoftwoaltarsonthe springequinox.Andsincethisdateisusuallyassociated withtheanniversaryofChrist’sdeath,inthemorningthelightpassingthroughtheoculuslocatedabovetheentranceilluminatedthealtaroftheCrucifixionandatabout10am(at 10.20amaccording to the local true solar time) the sunrayspassingthroughawindowinthechancelfellon theimageoftheVirginMaryinthehighaltar,thuscreatingabrilliantsettingforthefeastoftheAnnunciationthat occuraroundthattime. Salomea’scharitableworks,whichplayedanimportantpartinherlife,wererepresentedbyPiskorskiaswaterre latedmetaphors.Thus,amonumenttocharitywasgiven theformofafountainintheshapeofanobeliskbearing elephantwhich‘treatsthearrivinggueststowatersprin kledupwardsfromitstrunkanddelightsthemwiththefollowinginscription:Myburdenislight’.TheobeliskwassurmountedbyafigureoftheVirginMaryandsupplied withaninscriptionrelevanttothestatue:Whoiscomingupfromthewildernesslikearod(Song3,6).Buttheformerquotation(Matt.11,30),takenfromChrist’stalkinwhich he proclaimed the rest for the weary, clearly indicatedaChristologicalmeaning.AtGrodzisko,itwaswaterstruckfromtherockandflowingfromthefountainthatwasthe restmentionedbyChrist,andChristwasthesourceofthis water,whosesweatsoakingintotherockwasdepicted inthesceneofthePrayerintheGardenofOlives.The associationofthisepisodewiththefountainnotonlyem phasisedtheimportanceofthesacrificeofChristbutalso manifestedametaphysicalsymboloftheelement:water,indicatingGodasthesourceandoriginofthegoodness ofthecreatedworld–thatis,theprototypesofSalomea’scharitableworks. Of particular importance was also the hermitage in whichSalomeaisbelievedtohaveexperiencedavision oftheVirginMary.Abovetheentrancethereranaquo tationfromPs.54,8,aboutfindingshelterinseclusion, whilethefirstelementseenuponopeningofthedoorwas afigureofahermitlocatedontheaxisofthebuilding. Thewallswerecladwithstoneandspeleothems,while thedecorationofthenolongersurvivingdomeincluded paintingsdepictingthevisitofStAnthonyatStPaul’sandtheprayerofStJosaphat,surroundedbyartificialstalactites. Paintingsinthependentivesshowedpersonificationsoftheeremiticvirtues:Seclusion,Silence,MortificationandContemplation.Twomostimportantpiecesofthehermitage’sfurnishings(apartfromastoveandlavabo)wereintended to remind about the need to achieve ideals represented inthependentivepaintings:ashelfholdingasmalllibrary of‘littlespiritualbooks’,anda‘littlebedofmortification,lovinglyfitted by nature for caresses,witha headrest of dead stone’,constructedofsharp splintersofrock. Themysticalmetaphorofcaresswascontinuedbyamotto reading:Whatissleep!,visiblebehindtheheadrest,endingontheneighbouringwallinasentence:Animageofcolddeath,inscribedoverashallownicheinwhichapetrifiedskeletonusedtostand.AminiatureCalvary,erectedoppositethehermitageasareminderaboutthePassionrelateddevotionoftheeremiticpiety,accompaniedbyamottofromMatt.6,21,formedanarrangementreminiscentofthesocalledPassionkrippen, orpresepipasquali. Salomeadiedatdawnon17November1268.Themo mentofherdeathwasmarkedbyarhetoricalquestion:‘hasshe died or has she been born?’, being anallusionto the conventional metaphor of dying in the Lord and ofthesaint’spassingawaybeingherbirthintolifeeternal. Inaprintillustratingherlifemusicalangelswereshown aboveSalomea’sbed,andthemorningstarshiningbehind thewindow,accompaniedbyamotto:Thelightwillbreakoutlikethedawn(Isa.58,8).Intheexplanationthedying nunwascomparedtotheascendingmorningstarwhichjoinsinwiththe sunsymbolisingthe SupremeLight.The event was linkedwiththe house of the priest who, ‘havingopenedbothdoors,inviteseveryoneandkeeps them inside by means of beautifulviewsof themountains,rocks,woodsandtheadjacentgarden’.Thismodest, singleaisledbuilding,withanentrancehallinthecentre, wasbuiltexactlyatrightangletotheaxisofthechurch, whichwasdeterminedbythedirectionofthesunriseon theanniversaryofSalomea’sdeath.Inthisway,whenthe doorsintheeasternandwesternwallsofthepriest’shouse, aswellasthedoorofthechurch–allofthemlocatedon acommonaxis–wereopen,anunusualdisplayoflight wastakingplaceinthechurchinterior,withthefirstrays ofsunshinefallingonthealtarpieceinthehighaltar. ThelastchapterrecountsmiraclesperformedbySa lomea.Theretheprintillustrationwasreplacedby‘livingimages’,asthefaithfulendowedwithgracesthroughthe intercession of the Blessed Salomea were called inthebook.Thusitspotentialreaderscouldserveasthebook’sillustrations,becausetheycouldentreatfurthermiracles.Theemblemassociatedwiththispeculiarillustration,withanimage(icon)showing‘Aseedfallingtotheground’and amotto(lemma)reading:Bringshundredfold,isaninvita tiontosuchanentreaty. Asinothersimilarpilgrimagecentres,theaxisalong whichthemessageoftheGrodziskocomplexisconveyedisthepromotionofpietybasedonemulation,anditwaspresentedontwomainlevels:Salomea’spursuitofsanctityimitatesthelivesofearlierhermitswhileherlifeservesas anexamplefornunsandpilgrims.Thekeyelementofthemessageconveyedhereisasequenceofcaveswhich,whenseentogethersetinthesurroundingcountrysidesuggests thattherockofGrodzisko(calledtheRockoftheVirgin)hadbeenintentionallychosenforSalomea’shermitage byProvidencethatgovernsthenatureandhistoryalike. Piskorski’sanother,thoughlessflamboyant,undertakingwastheremodellingoftheparishchurchatŻębocin, carriedoutfrom1688to1690.Thevillage,justliketheoutcropinGrodzisko,wasfeaturedinlegendsaboutexcep tionalexemplarsofpietyfromthePiasttimes.OneoftheseaccountsdealtwithStStanislausofSzczepanówwhowas saidtohavebeenthelocalparishpriest.Themainchar acterofanotherlegendwasMałgorzata,awifeofknight MikołajofŻębocin,who–accordingtothechroniclerJanDługosz–wassupposedtohavetakenrefugeinthebelfryofthechurchduringtheKievcampaignofKingBoleslaustheBold.ItseemsthatthemaingoaloftheremodellingundertakenbyPiskorskiwas to accentuate thebelfryfaçadeandtheroomabovethechancelconsideredtohavebeenMałgorzata’shidingplaceandlateralsothehomeof StStanislaus.Atrunkofalimetreeplantedbyhimwaskeptthereashismemento,itsbarkusedasfebrifuge.SincethemitreofStStanislauswassupposedtohavebeenkept inthechurch,theroommayhavebeenintendedtoserve asatreasury.Thus,theentireremodelling,conductedat thetimewhenthebuildingcampaignatGrodziskowas drawingtoitsend,carriedasimilarmessageconsistingin therenovation,orrestorationoftheformersplendourto aplacewherePoland’sdistantpastprovidedthefaithfulwith edifyingexemplars. Yet,Piskorski’smostimportantenterprise,andatthe sametimethelargestandmostimportantartisticventure everundertakenbyCracowUniversity,wastheconstruc tion of the new church of St Anne. The project is well documentedthankstothesurvivingfaircopyofaccount booksdonatedbyPiskorskitotheuniversitylibrary,and abookbyAndrzejBuchowski,publishedontheoccasionofthechurch’sconsecrationin1703.Accordingtohim,themain hindrance that for a long time had prevented the constructionofthenewchurchwasthemodestyofpro fessorswhopreferredtodonatethemoneyrathertothe support of the needy students than to the church, and itwasonlywhenacrackwasspottedintheoldbuilding, which threatened to collapse, that an immediate action becameimperative.Originally,however,arenovationof theoldchurchwastakenintoaccount,itsvalueasarelic ofthepastbeingunderscored.Preliminaryworkswere startedin1686andpossiblythenTilmanvanGameren executedpreparatorydesignsforthechurch,whichwere subsequentlyredesignedaccordingtoinstructionsoftheuniversityprofessors.Thecornerstonewaslaidin1689andattheendof1692Piskorskiwasappointedthesupervisor oftheworks.Hestartedthefundraisingandbegangath eringbuildingmaterials,organisingtheundertakingand engagingcontractors.HisprincipalaidewasFrancesco Solariwhowasresponsibleforalltechnicalaspectsofthe constructionthroughouttheentirecampaign. ThemostimportantartisticproblemthatPiskorskias thesupervisoroftheconstructionofStAnne’schurch hadtosolvewasthedecorationofitsinterior.Oncethedecisionhadbeenmadetodecoratethechurchinstucco,PiskorskichoseBaldassareFontanatocarryoutthework,andentrustedSiemiginowskiwithdesigningatleastapartofthechurch’sfurnishings.ThemostsignificantofthemwastheshrineofStJohnCantius,theideaofwhosedesignwasbasedonBernini’sunexecuteddrawingforthealtaroftheCathedraPetriatStPeter’sinRome.Anequallyimportantartisticdecisionhad to bemaderegardingthedecorationofthedome,filledwithahugepanoramapainting,possiblydesignedbyKarlTanquart(DankwartinPolish),whoalsoexecutedthework.Suchasolutionmayhavebeenarrivedatonpracticalgrounds,themainofwhichwasareluctancetooverburdentheconstructionofthedome.Additionally,inLesserPolandsuchadecorationhadasplendidprecedentintheTyszkiewiczfamilychapelinLublin.SomepaintingswereexecutedalsobyInnocenzoandCarloMonti,whereasthechurch’smostvaluablepicture,thealtarpieceofStSebastian,waspaintedbyPaoloPagani.Piskorskihadpaidforthedecorationofthischapelfromhisownfundsandhadpresentedittothepublicwellbeforeotherworkswerefinished,asasampleoftheexcellentskillsofartistscommissionedbyhim,inthehopeofattractingfurtherdonationsinthisway. Asfarasitsformisconcerned,thechurchofStAnne isexceptionalinthatitharmoniouslycombinesworksofarchitecture,sculptureandpaintings,which,althoughexecutedbyvarioushands,makeanimpressionofaperfectlyconsistentwhole.ThiseffectatteststoPiskorski’singenuityasanorganiserandhisunquestionableartisticintuition, butisalsotheresultofanumberoffavourablecircum stances which at the time were considered miraculous. Thefirstofthemwasthefactthattheentireundertakingwascompletedwithinfourteenyearsandhadbeencarriedoutbasicallyunderthesupervisionofoneandthesame person,accordingtoauniformdesign,bothasitsartistic form and content were concerned. This aspect sets the Cracow churchapart fromthe greatRomanBaroque churches considered as its prototypes. Another happy coincidencewasthefactthattheworkshadbeentaken up at the time when artists whose skills ensured a high levelofcraftsmanshipwereavailabletobeentrustedwith thecommission.Stillinthepreviousdecadethiswould havebeenalmostimpossible,astestifiedbytheexample oftheGrodziskocomplex.Theuniversitychurch,ifithadbeenachievedusingthemodestlocalartisticmeans,wouldhavebeenmerelyacaricatureoftheambitiousgoalsof its builders and models it was supposed to follow. The constructionofthechurchcoincidedwithastrongwave ofartisticimpulsesandopenedupanewchapterinthe historyofartinCracow,thoughfromaEuropeanperspec tive it should be viewed rather as a closing of a certain period,characterisedbytheartisticprimacyofRomeand atendencytocombinesculptedandpainteddecorations. Onlyagainstthisbackgroundcouldsuchinterestingformalexperimentsarisethattendedtoblendthetwodisciplines.Itwasachievednotonlybyobliteratingtheboundaries betweenpaintingandsculpture,butalsobyintroducing onalargescalethedeviceofimitationofonetechnique bytheother. Noless unusual than the form of the buildingisitsiconographicprogramme.Itsmainthread,relatedtotheprocessofcommunicatingtherevealedtheologicaltruths,combinesthefigureofthechurch’spatroness,StAnne,withthatoftheuniversity’spatron,StJohnCantius.ThekeyroleintheprogrammewasplayedbythehighaltarpiecedepictingStAnnewhoexplainstotheVirginMarytheplanofsalvationofhumankind.ThisideacomesfromthewritingsofStAmbroseaccordingtowhomStAnnewassupposedtohaveconveyedtoherdaughtertheprophecyofIsaiahconcerningher.ThereforeStAnnewasconsideredthepatronsaintoftheologiansandconsequently,aspecialprotectressoftheuniversitywhoseprestigederivedpreciselyfromitsauthoritytoconferthetitleofthedoctoroftheology,themostdistinguishedofallacademicdegrees.AcentralplaceinthepaintingwasgiventothenewlybornChristChild.Theevent’slocationinaparticulartimeoftheyear,itsassociationwithChrist’scomingtotheworld,thewintersolsticeandChristmastidewasalsoemphasisedbyanunusuallighteffect.AttheendofDecemberandbeginningofJanuary,ataround2pm,anarrowshaftofsunlightcreatesactualhaloesovertheheadsofthecharacters shown in the canvas. ThepaintingisinscribedwithaBiblicalquotation:AndwhoshalldeclareHisgeneration(Isa.53,8),whichsuggeststhatitispreciselythelineageofChristthatisbeingexplainedbyStAnnetotheVirginMary.ThephraseisfurtheralludedtointhecrowningofthealtarwherethebeginningofthegenealogyofChristfromMatthew’sGospelisfeatured,markingthestartofafrieze,withangelsholdingthesubsequentversesofthetext,thatrunsalongtheentirechurch.ThisisalsoanallusiontoStJohnCantiuswhoatthattimewas(erroneously)believedtohavebeentheauthorofanextensivecommentarytoGospelaccordingtoMatthew,amanuscriptcopyofwhichwaskeptattheuniversitylibrary.Thisworkwastobeaproofofthesupernaturalwisdomofthesaintwho,accordingtotheuniversity’shagiographers,experiencedGodnotonlythroughhismind,butdirectly,thankstoamysticalillumination,likeStBernardwithwhomhewaspairedonthechurch’sfaçade. Aliteralillustrationofthisideainsidethechurchwasin thetombofStJohnCantius,featuringacoffinsurmountedbyasilveredLambofGodinaglory,withaninscription reading:Andhislampis(Rev.21,23)andaputtowhich, bypointingtothefigureoftheLambandthecoffinofthe saint,madeoneunderstandthatStJohn’senlightenment camedirectlyfromtheLamb.Thismessagewasfurther emphasisedbyraysofsunfallingthroughthewindow intheoppositetranseptwindow,whichintheafternoons in late June illuminated the figure of the Lamb anditssurroundingglory.StJohnCantiuswasbornonthefeast ofStJohntheBaptist,traditionallyassociatedwiththe summersolstice.Thus,theseluminouseffectsremindedthathisbirthdayoccurredsixmonthsbeforetheChristmasDay,onwhoseeveStJohnCantiusdied.Theuseoflighteffectsrelatedtosolsticesresultedherefromthemeredatesofthesaint’sbirthdayanddeath.Aspecialemphasisput ontheminthechurch’sinteriorwasapparentlyintend ed to suggest that these very dates had been chosen by Providence, bywhichorders Cantius was predestined tosanctityandwhichmanagedhisentirelife,fromthe beginningtotheend. ItispreciselywithinthecontextofthemetaphoroflightthatthefiguresofStJohn’snamesakes:JohntheBaptist,JohntheEvangelist,JohnChrysostomandJohnDamascene,located–asiflanterns–atopthefourcolumnssurrounding theshrine,shouldbeinterpreted.TheimagesofthefoursaintsweresupposedtoremindthatCantius,justlikethem,wasapreacherandtheologian,whereasthetwistedshaftsofthecolumnsimitatedSolomoniccolumns,survivingintheVaticanandbelievedtohavecomefromtheTempleofJerusalem.Thereforethewhitecolourofthesesupports,which made them resemble theirVaticanmodel all the closer,wassoimportantforPiskorskithatadiscoveryof aquarrythatprovidedmaterialinadesiredcolourwas consideredamiracle.Theentireshrinemayalsobeunder stoodasatheatricalcompositioninwhichtheexpected canonisationofStJohnwasstagedasaspecificaction:the university,symbolisedbythepersonificationsofitsfour Faculties,commendtheirprofessortoHeavens,whilehissaintlynamesakeswelcomehimintheircommunity. AlludingtoCantius’sPassionpietyandtheidentificationofChristwiththeLambofGod,aChapeloftheHolyCrosswasarrangedoppositeStJohn’sshrine.Itsaltarpiecewasemphasisedbyalighteffectoccurringontheequinox,thusremindingaboutthedateofChrist’sdeathwhich,accordingtotradition,happenedon25March.Inthemorningofthatday,thesunraysfallonthedepictionofChrist’sdeadbodyatthebottomofthealtarpiecerelief.Additionally,Christ’sdeathisalludedtobythetraditionalwoodencrucifixhungonthevaultingofthenave.Piskorskiconsideredthisimagetobecentralelementofboththespiritualandmaterialchurch,andhehadputapieceofpaperwithhissignatureinsideacavitygougedoutinthefigure’sside.Thissculpturemaybeinterpretedasanotherelementinthenarrationoftheoriginsofandofconveyingwisdom,assuggestedbyagroupofstuccocherubswhichlinkthecrucifixwithapaintingaboveit,whichdepictsChrist–theLambofGodopeningthebook.Accordingto1Cor.1,23–24andthemedievaltradition,theCrucifiedwasDivinewisdom. ThecrucifixwassupposedtobeasignofthetriumphofFaith,andsuchameaningissupportedbypaintingsthat accompanythesculptureonthevaultingofthenave.TheyillustrateRev.5,showing,insequence,theLambofGodwithanopenbook,theElderspayinghomagetoHim,andGodtheFatherenthroned.ThetriumphoftheLambintheactoftheopeningofthebook,thatis,impartingtheknowledgethatnooneelsewasworthyof,alludestothesymbolsofthedoctoraltitle(i.e.anopenbookandaclosedbook),beinganexpressionoftheconcealmentofknowledgefromtheundeservingandteachingittothelearnedandjust. ThemotifofWisdomisrelatedtooneoftheinvocationsoftheLitanyofLoreto,whichnamestheVirginMarythe SeatofWisdom,thusexplainingthespecialstatusofthe Virginwithinthechurch’siconographicprogramme.ParticularattentionwasgiventothethemeoftheImmaculateConceptionassociatedbyPiskorskiwithratherpeculiartheologicalconcepts. Thisincludesapaintingonthevaultingofthechancel,thefiguresofangelswithMarian symbolsinthenaveandoneofthelateralchapels,where they were again emphasised by means of natural light whichilluminatedthemataspecifictimeoftheyear. Theprogrammewassupplementedbynumerousdepictionsofhagiographicthemesrelatedtopatronssaintsof particularchapels,includingalsothefiguresofApostles, paintedonthepiersofthenaveandaccompaniedbypreciousstonesofHeavenlyJerusalem.Especiallyconspicuous aretwofigures,ofsaintsAdalbertandStanislaus,flanking thehighaltar,whichwerealso‘floodlit’bynaturallighton their respectiveanniversaries. Acombinationofalltheabovethemeswasdepicted inthedome.Thependentivesbearpersonificationsofthecardinalvirtues,basedontheiraccountinWisd.8,5,wheretheywerecalledtheworkofWisdom.Thepaintingabove them,inthedome,wasthusarevelationoftruthaboutGodidentifiedwiththeSupremeWisdom.HecanbeexperiencedthroughtheGospelsandtheworksoftheChurch’swisdom,thatis,theChurchcouncils,whichproclaimed theprincipaldogmasoffaith.Therefore,thepaintingsin thedrum,onwallsbetweenthewindows,depictangels holdingbooksinscribedwiththenamesofthefirstfourecumenicalcouncils. DecorationofthechurchofStAnneisthusadiscourse onWisdomdealingwiththreeprincipalissues:theorigin ofWisdom,itssourceinGodandidentitywiththeIncar nateWord,i.e.Christ;teachingandcommunicatingWis domandaroadtoWisdombymeansofimitatingChrist andsaints;andthetriumphandgloryofWisdomunder theaspectofeternityandasanepisodeendingthehistoryoftheworld.Themainelementsofthisdiscourse,however,donotrunalongthemostobviouscompositionalaxisof thechurch,connectingthehighaltarandtheentrance,but ratherwerearrangedinthechurchinterioraccordingto thelogicofitsarchitecturalcompositionandmakinguse of the natural light.Asa result, on the one hand it was hardertograspandbeanalysed,butontheotherhand, itwasallthemoreusefulforsermons,sincethechurchinteriorcouldserveasthepreacher’spalaceofmemory.While supervisorof theconstructionofStAnne’schurch,Piskorskiwasverylikelyinvolvedinthecommission for areliquaryof the head of StJohnCantius(executedbyJanCeypler,1695),whichcountsamongthemostoutstandingworksofgoldsmith’sartoftheearlymodernperiodinPoland.ThereliquaryisrelatedtothedecorationofthechurchthroughthepersonificationsoftheEightBeatitudes,representedonthelateralwallsofthevaultingofthenaveandinthecornersofthereliquarybox,wheretheywerejuxtaposedwithepisodesfromthelifeofStJohnCantius.Thedecorationhasaclearlyemblematiccharacter:thefiguresembodyingtheBeatitudesareholdingcartoucheswithmottoes,whilethereliefsonthereliquarywallsdepictrepresentationsrelatedtothem,andthedistichsinscribedunderneathseemtobetheirconciseexplications.Thereliquary’sdecorationisconsistentwiththelifeofthesaintwrittenbyAdamOpatovius,auniversitytheologianwhomPiskorskiheldinparticularlyhighesteem.Inthiscase,apieceofgoldsmith’sartmayberegardedasaseriesofillustrationsforanearlierbookwhichinturnsupplementedthesubjectmatteroftheimagesrepresented in the reliquary decoration. Twosubsequentartisticundertakingscarriedoutwith Piskorski’scontributionat the end of the seventeenth and the beginning of the eighteenth century consisted inremodellingchurchesofthePoorClares.Theearlier andlessinvasiveonewasexecutedinStarySącz,intheconventsetupbyStKinga,Salomea’ssisterinlaw.In1699thechancelofthechurchwasfurnishedwiththreealtars. StuccoworkswereexecutedbyFontana’sworkshopandpaintingsoncanvasweredonebyTanquart.Piskorskiactedasintermediarywhoforwardedpaymentsandpossibly also initiated and devised the transformations as far as theirformsandsubjectmatterwereconcerned.Thehigh altarpiecethatoriginallydepictedtheHolyTrinitywasreplacedwithareliefinmetal.AnimageoftheVirginMary,alsoinrelief,whosecompositioncombinedthetypeoftheImmaculateConceptionwiththatoftheAssumptioninanarrangementknownfromthechurchofStAnne,wasadded inthecrowning.Sidealtarpiecesformallycorrespondedto thehighaltarbymeansoffiguresofangelsholdingpictureframeswithdepictionsofStAnthonyandStClare. TheremodellingofthechurchofthePoorClaresinCracow,completedin1702,wascarriedoutaccordingtoaprogrammedevisedbyPiskorskitogetherwiththeabbessAnnaTyrawska.Asaresultoftheworks,thewallsofthe aisleswereheightenedtomatchthelevelofthetransept, theentirechurchwascoveredwithoneuniformroof,and raisedgallerieswereaddedinsidethechurch,whichhad limitedtheareaofthenavetojustonebayofthecrossing.Togetherwiththechancel,itmadeauniformloftyspace bounded by slender pilasters and covered with ablind dome.StuccodecorationwasexecutedbyFontanaand wallpaintingsmostlikelybyInnocenzoMonti.Theonlyitemofthefurnishingsexecutedcontemporaneouslywiththe remodelling was the encasement of the altar of theBlessedSalomea,intheformsreminiscentofasmallchapel,arranged in a niche below the window in the southern wallofthechancel.Initiallyithousedafigureinstucco illuminatedbylightcomingfromahiddenwindow. In the decoration of the church two different icono graphicprogrammesintertwine,intendedfortwostrictly separatedgroupsofviewers:thefaithfulwhoenteredthechurchinteriorandthenunswhowerecloisteredinthegalleries.Theprogrammeaddressedtothenunsunderscored thethemeofthePassionofChrist,whilethefaithfulwereshownmainlythegloryofthesaints,withspecialemphasis ontheBlessedSalomea.Therefore,onlycertainimageson thevaultingwereintendedforbothcategoriesofrecipients,yeteachgroupsawtheminadifferentcontextandconse quentlythemessagestheycarriedweredivergent.Asanexamplemayservethecrucifixinthecrossingwhich,whenseenfromthegroundlevel,wasunderstoodasatriumphalcrucifix,sinceitwasaccompaniedbyangelspaintedin thedomeandontheneighbouringarcades,bearingtheArmaChristiandascrollwithaninscriptionreading:whataworkoflove,afragmentofanantiphonforthefeastof the Exaltation of the Cross.Whenseen from the nuns’ gallery,thecrucifixbelongedtothePassionschemethat decoratedtheclausurapartofthenunnery.Althoughthe messageconveyedbythedecorationofthePoorClares’ churchisnotasintricateasthatoftheuniversitycollegiatechurch,theartisticarrangementoftheformerundoubtedlycountsamongthemostoutstandingexamplesexecutedin aconventchurchintheearlymodernperiod. * * * TheforemostofPiskorski’svarioussourcesofinspirationwashisbroadliteraryculture.Itwasbasedontheclas sicaltheoryofrhetoricanditsextensivepractice,which included not only the school instruction in this skill or deliveringoccasionalspeeches,lecturesorsermons,but also numerous other fields of academic activity. In theseventeenthcenturyliterarytheory,theideaoftheconcettosublime–loftyconcept–towhichparticularimportancewasattachedalsoinPiskorski’stimes,wasofexceptional significance.ThisconceptanditsunequivocalassociationwiththevisualartswaspopularisedbyJacobMasenand EmenueleTesaurowhoclaimedthatimagesandsymbolswere indispensable to conveying a complicated message, whichresultedintheconcettosublimebeingassociatedwithsymbolsintheirwidestsense.Rhetoricwasalsoatthe centreofBernini’sideaofart,sincetheartistconsidered the task of persuading the viewer to a givenargument asthemainobjectiveofart;alsofromtherederivedthe conceptofanartisticriddle,inherentinthesymbolical aspectofaworkofart,thatwasmanifestedbythemost eminentRomanartworksoftheseventeenthcentury. Ofmanydiversegenresofsymbolicalartaspecialpo sitionwasacquiredbyemblematics.Intheearlymodern perioditevolvedfromanillustratedliterarygenreinto auniversalmodeofexpressionthatachievedenormouspopularityinmanyaspectsofculturallife.ThesymbolicalculturethrivinginPiskorski’stimewasbasedonpopularcompendiawhichprovidedsymbolswithevermorepreciseexplanationandastrictlydelineatedcontextofmeaning.Inthecaseofemblemsthismadetheuseofanadditional writtencommentaryredundant.ThesymbolicalcultureinPiskorski’stimesincludedsuchelementsas:ephemeral decorationsthatcreatedsettingforvariousfestivities,andallkindsofpictorialversescompiledbyacademicpoets, asforexampleStanisławBieżanowski,whoseassistant Piskorskiwas,andwhowasheldbyhiminparticularly highesteem,orKazimierzRafałArteński,whodedicated to Piskorski an emblematic panegyric on the occasion of his appointment to the Juridical College. Numerous pictorialmetaphorswereusedinsermons,asattestedbymanyexamplesgatheredinanextensivecollectionofhomiliespublishedbyPiskorskiattheendofhislife.Variousexamplesofinspirationwithemblemscanbefoundinhis earlierliteraryworks,themostinterestingofthembeingthealreadymentionedcollectionentitledArgoSarmatica, illustratedwithaprintthatcanserveasanotherinteresting instanceofamultilevelsymbolicalconstruction.Specificinstancesofcombinationsofwordsandimagescanalso befoundinanotherpoeticgenre,writtenonPiskorski’s initiativebythenewlyappointeddoctors.Theywerenotillustrated,butdealtwithworksofartdepictingtheVirginMaryortheCrucifiedChrist. Piskorskiusedallkindsofwordandimagecomposi tionsalsointhetheatre.Anideaofhowitmayhavelooked canbegleanedfromaprogrammeofamonumentaltheatreperformance entitledEleutheria polonis.Its main characterwasFreedomleadingPolandthroughhistorytowards theforthcomingGoldenAge.Theplotwasdividedinto fiveacts,separatedbyinterventionsofthechorus,each of which corresponded to a different historical period: theruleoftheLechites,ofthepaganPiasts,thenoftheir Christiansuccessors,theJagiellons,andfinally,the–then justbeginning–eraofthereignofKingMichaelKorybut Wiśniowiecki.Thesuccessiveportionsoftheplaywerepresented,inturns,directly,allegoricallyorsymbolically,or were summed up by personifications or narrated by thechorus.Additionally,thenarrationwasrhythmicallypunctuatedwithscenesofthetriumphalmarchofFreedom,livingimagesanddisplaysofheraldicmotifs.Althoughhecommunicatedanunambiguousmessagewhosecontentwasclearlydidacticandaddressedtofairlywideaudiences, Piskorskineverthelessmanagedtointerweavetheaction withalargenumberofsophisticatedpictorialandalle goricaldevices.Oneofthemeansofexpressionheusedwasballet. ThecommondenominatorofPiskorski’sartisticun dertakingswashisstrivingtoexecutethemostsplendid decorationofplacesofworship.Thisdesirederivedfrom theJesuitaffirmationofsacredart,substantiatedbythe writingsofStIgnatius,StRobertBellarmineandLouisRicheôme.Theimagebasedmethodofmeditation,recommendedbytheJesuits,consistedinaslowandthorough examiningofelementsofthevisibleworld,amongwhichwerealsoworksofart.Notonlybooks,butalsodecoration of church interiors furnished at the behest of the Jesuit Orderandotherelementsoftheextremelywideranging Jesuitical‘artisticpolicy’wereaccomplishedwithsuch amodeofreceptioninmind.Mostimportantly,artplayedinitanunequivocallypositiverole,amplifyingboththe knowledgeandreligiousexperienceoftherecipient.ItseemsthatPiskorskiendorsedaconceptionthatassociatedartwiththeologythroughtheemphasisontheroleofthedivineinspirationresultingfromGod’sgrace. Piskorskiwaskeenlyinterested in the naturalandmathematicalsciences.Hisfascinationwithperspective, apartfromthecompositionofthealtarpieceatGrodziskoinspiredbythefrontispieceillustrationinVignola’streatise,isattestedbyhisuseofanamorphicpaintingsinorderto visuallyenlargethetinyinteriorsofthecavechapels.In StAnne’schurch,opticaldeviceshelpedtoachieveanillusionof the interior’s greater regularity.Alsointhedecorationofthecollegiatechurchwereusedillusionisticelementsintheformofpaintedsculpturesandsculptedpaintingsaswellascompositionsinwhichbothartsmixedtogether.AllthesedevicessuggestthatPiskorski consciouslyappliedtheBerninesqueprinciple:itistruearttoconcealart. Amongthemathematicalsciencestheprideofplacewastakenbyastronomywhichcombinedmathematicalcalcu lationsrelatedtothemechanicsofthecelestialbodieswiththeirpoeticinterpretation,thusbeingafavouritesubject inthecourtlycircles.Sincehewasdealingwithpractical applicationsofastronomy,Piskorskimusthavealsobeen acquaintedatleastwiththebasicsofastronomicaltheory, althoughforhimitwasnotanobjectofinterestinitsown rightbutratherasourceofliterarymetaphors. Of paramount importance for the understanding the iconographicprogrammesdevisedbyPiskorskiarehistheologicalbeliefs.Particularlyimaginativearehisdeliberations,containedinhissermons,onthenatureandoriginoftheVirginMarywhomPiskorskicountedamongdivinebeings, denied her human nature and considered to be thefirstborndaughteroftheAlmighty,deriveddirectly fromtheHolySpirit.Theseviewsechoedaninterestingtheological disputeprovokedby excessive Mariandevotion whichintheseventeenthcenturylargelyovershadowedtheEucharisticservice.In1673thedisputewasrekindledby AdamWidenfeld’spolemicalworkMonitaSalutaria,intheformofrebukesutteredbytheVirginMaryherself,who protestedagainstbeinggiventhereverencethatwasdue toGodalone.Thebookletwasmetwithvividresponsefromotherreligiouswriters,amongwhomthemostwidelyreadwasLouisFrançoisd’Argentan.Hewentveryfarin emphasisingthesanctityandstressingthereverencedue toMarybyunderscoringherassociationwiththepersons oftheTrinity. AsignificantaspectofmanyofPiskorski’sartisticand literaryundertakingswashispromotionofthecultofthe localsaints,rootedinthetraditionoflocalpietyandhagiography.Thesecultsplayedaparticularlyimportantpartin thereligiouslifeofCracow,acitydensewithholyplaces,whichwereamongthedefiningfactorsthathaddeterminedtheindigenousformsofreligiouslife,whilealargenumber ofsaintlyrelicsandmiracleworkingimagespromptedthe city’slegitimatecomparisonswithRome.Aspecificfeatureofthelocalcultswastheassociationofparticularmiracu lousimageswiththesaintlyorblessedpersonswhowere theirmostardentworshippers.Forinstance,JohnCantius wasassociatedwiththeimageoftormentedChristwiththeVirgin,calledMisericordiaDomini,whichwaslocatedabovetheentrancetotheCollegiumMaiusbuilding. Piskorski’smosteffectivemeansofpromotingsaintsandsaintlyimageswasthroughthepublicationofcollectionsofversewrittenbygraduatesoftheUniversity.Theearliestsuchcompilationpresentedanideaofanationalpanthe onconsistingofthepatronsaintsoftheKingdom.Poemsincludedinitdeserveattentionbecauseofthehistoricaldetails they provided, which usually stressed connectionsofthesaintswithPolandorrecalledthemostimportantevidenceoftheirintervention,thusemphasisingthestateandnationrelatedaspectofparticularcults.TwosubsequentcollectionsweredevotedtomiracleworkingimagesoftheVirginandtheCrucifiedChrist.Whatisinteresting isthesheerchoiceofpaintingsandsculpturesdealtwith inthepoems.ItwasmostlikelymadebyPiskorski,asbothbookswerepublishedusinghis‘operaetstudio’(‘workandendeavour’).AlsopossiblyattributabletoPiskorskiare theheadingsprovidedforeachpoem,whichsometimes include highly interesting remarks about the history of imagestreatedinthepoem.Obviously,theyarevaluable notasreliablematerialforthehistoryoftheseworksofart butratherasextremelyraretestimoniesoftheirreception andthecontemporarystateofhistoricalandarthistorical awareness. AmongPiskorski’sartisticundertakings,itwasobvi ouslyatGrodziskothatthepromotionofthecultofsaints wasofgreatestimportance.There,apartfromtheBlessed Salomea,numeroussaintlymembersofherfamilywere commemorated,inthefirstplace,herhusbandColoman, herbrotherBoleslausandhersisterinlawKinga.GrodziskoatteststoPiskorski’sfascinationwitheremiticlife style,whichheexpressedagainbytranslatinganextensivecompilationofanchoritictextsfromtheLatinintoPolish. Thecompilationwasbasedonabodyoftextserroneously ascribedtoStJerome,whicharosepossiblyintheseventh centuryandinthesixteenthcenturyweresupplementedwiththeLegendofBarlaamandJosaphat,aChristianisedversionofBuddha’slegend.Thetranslationwasinspired andfinanciallysupportedbythesisterofKingJohnIIISobieski,KatarzynaRadziwiłł.Piskorskiusededitions publishedinLyonin1512andinAntwerp(probablyin1618),yetheomittedthecriticalapparatusandchangedthedispositionofthework.Hehadcompiledanindexwhich facilitatedtheuseoftheexemplainsermons,andadded atranslationofFelipeRibot’sbookontheBiblicalorigins oftheCarmeliteOrder,presentingthemasalinkbetween thepietyofancientanchoritesandthepresenttimes.ThisfeaturemaysuggestthattheCarmelitehermitageatCzernawashissourceofinspiration. Fascinationthewitheremiticlifeledamidstunning natureinevitablypromptedPiskorski’sinterestinthena tureitselfbutalsoresultedinseeingitasapeculiarsetofreligioussymbolsandallegories.ThisviewstemmedfromStAugustine’sideaabouttheworldbeingconceivedofas abookinwhichGodrevealedthetruthabouthimself,just ashediditintheScriptures.Thisexegeticline–continuedbyHughofSaintVictorandlaterbyFranciscantheologians,includingStBonaventure–hadledtothecreationofan emblematicconceptofrealitywhichgaverisetothepan theisticmodeofdiscerningGod’spresenceinthematter.Thus,sincethedivineWord,whichwasthecauseofthe Creation,hadbeenhiddenintheverystructureofbeing,thetaskofmakingoutitsmanifestationsshouldbeconsideredasaninterpretativeassignment.Thus,aconvictionthatnatureisatestamenttoitsCreatorwasapretextforfinding symbolicalmeaninginitsvariousaspectsthatwouldleadto moral and religiousteachings. Intheseventeenthcentury,religiousattitudetowards naturewassharedbypoets,preachersandscholars;itcan befoundintheworksofSarbiewski,TesauroandKircher.TheworksofthelastofthethreeinfluencedPiskorski’s interestingeology,asattestedbyhisdescriptionofcaves in the Prądnik valley and the extensive prospecting for buildingmaterialscarriedoutathisbehest.Itsmostim portantresultwasthediscoveryatGrodziskoofattractivelimestonewhichgainedwidepopularityasasubstituteforwhitemarble,especiallywhencombinedwiththeblacklimestone fromDębnik. AsingularaspectofPiskorski’sfascinationwithnaturewashispredilectionforemployinginhisiconographicprogrammesthenatural,directsunlightwhich–invariablyassociatedwithenlightenment–servedtobringoutthehiddenmeaningfromtheilluminatedstructure.Piskorski’s useoflight,justlikeitsfunctionintheRomanartworks from thecircleofBernini,wasevidently theatricalin character.But,ifinRomeitwasprimarilyameansofex pression intended to strengthen the dramatic impact of thecomposition,inCracowitplayedanimportantthough ephemeralroleinthescriptformedbytheiconographic programmeofthechurch’sinteriordecoration. Asnocomparableexamplesofasimilarprocedurehavebeengivenaproperscholarlytreatment,itisequallydiffi culttodeterminethewayinwhichPiskorskiplannedthe lighteffectfromthemathematicalpointofview.Insome cases,hewasabletocalculatetheangleofincidenceof sunrays,thedimensionsofdiaphragmandthedistance fromtheilluminatedobjecthimselforwiththeassistanceoftheuniversitymathematicians.Inothercases,however,aperceptiveobservationofthebuildingunderconstruc tion,oreventhefutureconstructionsite,combinedwithspatial imagination, could substituteforcalculations.ItmustremainacautiousconjecturethatPiskorskifirst plannedthemajoreffectsandthensupplementedthemwithsecondary ones that could be achieved usingthemainelementsalreadyincludedinthearchitecturaland iconographicdesigns.InthechurchofStAnne,thepoint ofdeparturewaslikelytheilluminationoftheshrineof StJohnCantiusandthehighaltarpiece,beingthekeyel ementsoftheentireiconographicprogramme.Oflesser importance,thoughstillimpressive,wasthelightingof thefiguresofsaintsinthechancelandthoseofMary’s parentsflankingthearcadeofasidechapeldedicatedto theVirgin,whereasthelighteffectsinvolvingangelsin thenaveandonthefriezeweresecondaryandwerelikelyachieved rather byaccident. The fame of Piskorski as a poet and preacher couldhaveplayedamajorroleinhiscareerofconceptor.Having achievedthisposition,thescholarbecameanacknowledgedexpertinthemattersofart.Hiscounselcouldhavebeenofparamountimportanceindevisingiconographic programmes,decidingaboutparticularformalsolutions andengagingcontractors.Inthisway,hewasabletoshape theartisticmilieu,fulfillingthefunctionsimilartothat ofatheatredirectororimpresario.Piskorski’schoiceof artistsandhisaccurateassessmentoftheirskillstestifyto hisexcellentunderstandingoftheartmarket.Inthisregardhematchedthemostambitiouspatronsoftheartandsurpassedmanyincomparablyricherpatrons–membersoflayand ecclesiastical elite, whose commissions were usually entrusted to accidentalworkmen. TheimportanceofPiskorski’sactivityisbestappreciated againstthebackgroundofotherartisticundertakingsoftheperiod.TheFranciscanchurchinCzerniakówseemstobePoland’sonlychurchinteriorthatcanbecomparedwiththatoftheCracowcollegiatechurchand,althoughchrono logicallyearlier,itissecondtoStAnne’sasfarasthelevelof craftsmanshipofitsstuccodecorationandthemajorityof wallpaintingsareconcerned.Eventhoughitsprogrammestandsoutforitsexceptionalrichnessandoriginality,itis farlesssophisticatedthanitsCracowcounterpartandtheaccumulationofvariousthreadsseemstoprevailoverthe rhetoricalclarityofthemessageitconveys. TheexceptionalstandingofStAnne’schurchcanbestillbetterrealisedagainsttheartofCracowoftheperiod,whentheboomintheconstructionindustry,stimulatedbythereconstructionofthecityinthewakeoftheSwedishwars,hadnotresultedinemployingimportantarchitectsanddecorators.AsurveyofachievementsinCracow’sartofthesecondhalfoftheseventeenthcenturyleadstoacon-clusionthatPiskorskihadsavedthecityfromanartisticdisasterthatwouldhaveloomedlargeoverCracowifade-cisionhadbeenmadetoemploylocalartists.ThemeasureoftheartisticsuccessofStAnne’schurchcanalsobeseenintheinfluenceithadexertedontheartofLesserPoland.TheonlyCracowartworkthatcanstandcomparisonwiththoseexecutedunderPiskorski’ssupervisionisthenewdecorationoftheDominicanChapelofStHyacinth,beingatthesametimethemostmysteriouscreationofthatperiodinPoland.ItsdatingisbasedonascribingtheauthorshipofthestuccodecorationtoFontanaandastillmore risky association of the paintingswithTanquart.Eventhefounderremainsunknown,whichisallthemoresurprisingifwerealisethatitwasahighlyprestigiouscom-missionforasettingforthetombofoneofPoland’smostpopularsaintsandtheDominicanhistorians,preachersandpanegyricistswouldhavebeenmorethaneagertoextolthevirtuesofthegenerousbenefactorsofheOrderintheirlit-eraryproduction.Yet,becauseofthehighrankofthisworkoneistemptedtoestablish,atleasthypothetically,somecircumstancesofitscreation.ItishighlyprobablethatthechapelwasremodelledduringthetenureofthepriorKazimierzNapolski (1694–1703),which coincidedwiththeentiredocumentedactivityofFontanainCracow.ItisnotknownwhetherPiskorskitookpartintheundertaking,buthisinvolvement,atleastinthecapacityofadvisor,seems probable,ifnothingelse,thenbecauseoftheparticipationinitoftheartistspromotedbyhimandtheuniversity’sclose links with the Dominicans. It must benotedthattheDominicanshrineperfectlycomplementedPiskorski’sendeavourstopromotethecultsofPolishsaintsoftheme-dievalperiod.Whatismore,theiconographicprogrammeofthechapel’snewarrangementrevealsclosesimilaritiestoconceptsdevisedbytheCracowprofessor.Alsotherealighteffectwasintended,whichwasvisibleinmid-Au-gust, when at about 7amthe sunraysenteredthroughthewindowintheeasternwalltoaccentuatethedatesofthedeathandliturgicalcommemorationofStHyacinth.Fromthepresentperspective,thecharacterofPiskor-ski’sactivityseemstobeunique,butsuchaconclusioninevitablyresultsfromthestateofresearch,whichseemstomarginalisetheinvestigationofindividualswhowereneither independentartists,noroutstandingpatronsofthearts.Itwouldbesurprisingifapositionofanexpertinthemattersofart,specialisedasconceptorandprovi-sor,andnotapractisingartisthimself,wererestrictedtoaprovincialartisticmilieusuchasCracowwasintheearly modern period. JustasthechurchofStAnneovershadowstheartistic initiativesoftheCracowacademics,sothelevelofPiskor-ski’sreflectiononartseemstooutclassthatofhiscontem- poraries.Thedifference,however,consistsnotsomuchin thesingularityofhistasteandaestheticviews,butrather inhisexceptionaldeterminationtomakethemareality. Whatismostunusualisthecombinationofhissuccess inthisfieldwithanabilitytoinfluencetheviewerwith‘multimedia’art,whichapparentlystemmedfromhistheat- ricalexperience,andtoinventiconographicprogrammesof extraordinarysophistication.Adegreeoffinish,complexity and eloquence comparable with Piskorski’s undertakingscanonlybeseenabroad,inthemid-eighteenthcentury, whiletheformsapproachingtheprincipleofthesynthesisoftheartsarehissignificantachievementwithoutcompareonaEuropeanscale. tłum. Joanna Wolańska