Uniwersytet Jagielloński Wydział Historyczny Rozprawa doktorska Agora Nea Pafos na Cyprze Łukasz Miszk Promotor: Prof. dr hab. E. Papuci-Władyka Kraków 2020 ‘How can archaeologists pretend to know so much [about ancient cities] based on so little evidence, while current urbanists have complete working cities to observe yet they cannot agree on anything!’. J. Nijman Podziękowania Powstanie niniejszej dysertacji było możliwe dzięki pomocy i pracy wielu wspaniałych osób, a także wsparciu finansowemu kilku instytucji. Praca ta została zrealizowana przy wsparciu finansowym Instytutu Archeologii i Wydziału Historycznego UJ, a także była częścią dwóch projektów NCN - OPUS: Pafos (Cypr) - Agora miasta hellenistycznego i rzymskiego. Badania Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego - 2011/01/B/HS3/01282 oraz MAESTRO: Agora oraz infrastruktura i aktywność gospodarcza Pafos, stolicy hellenistycznego i rzymskiego Cypru na podstawie badań interdyscyplinarnych - 2014/14/A/HS3/00283. Przede wszystkim pragnę podziękować prof. dr hab. Ewdoksi Papuci-Władyce, za zaufanie którym mnie obdarzyła proponując udział w badaniach na Cyprze, najpierw w ramach badań Uniwersytetu Warszawskiego, a następnie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Bez Jej wsparcia, cierpliwości, opieki naukowej czy wreszcie świetnej współpracy, nigdy tej pracy nie udałoby się zrealizować. Bardzo gorąco dziękuję całemu Zespołowi Paphos Agora Project, którego ciężka i merytoryczna praca, stała u podstaw prowadzonych poniżej rozważań. Chciałbym szczególnie podziękować Edycie Marzec, Gosi Kajzer i Kamili Nocoń, nie tylko za szereg cennych wskazówek chronologicznych w nierównej walce ze stratygrafią Agory, ale przede wszystkim za przyjaźń i wsparcie, którym mnie obdarowały. Dziękuje również za inspiracje, wsparcie i pomoc przy tworzeniu ilustracji oraz za długie dyskusjach o archeologii i tajnikach fotogrametrii Wojtkowi Ostrowskiemu. Równie mocno chciałbym podziękować reszcie zespołu: Szymonowi Jellonkowi, Basi Zając, Weronice Winiarskiej, Rysi, Bakowi, prof. Martinie Seifert, Niko Babuciciowi, prof. Pawłowi Ćwiąkale, Edytce Puniach, Wojtkowi i Karolinie Matwij, Miszonom, Uli Wicenciak-Nuñez, Wojtkowi Machowskiemu, Pici, Markowi Gutkowi, Maćkowi Siedleckiemu, Alpace, Marcinowi Iwanowi, Adamowi Oleksiakowi, Marcie Florek, Marcinowi Biborskiemu, Karolinie Rosińskiej-Balik, Paulinie Komar, Grzesiowi Kruczkowi, Konradowi Leśniakowi, Maćkowi Wacławik, Pawłowi Lechowi, Agacie Dobosz, prof. Tomaszowi Kalickiemu, Sławkowi Chwałkowi i wszystkim innym, których ze względu na brak miejsca nie mogę tutaj wymienić. Ponadto chciałbym podziękować pozostałym uczestnikom wykopalisk w ramach Paphos Agora Project – studentom, wolontariuszom i naszym przyjaciołom. Chciałbym również wyrazić wdzięczność za wsparcie moim przyjaciołom z Zespołu Archeologii Klasycznej, prof. Jarosławowi Bodzkowi, Kamilowi Kopijowi i Pawłowi Gołyźniakowi. Ta praca nie powstałaby również bez dopingu ze strony moich wspaniałych bliskich i przyjaciół: Przemka Nowaka, Tomka Zielińskiego, Szarika, Asi Kuncewicz, Pawła Cembrzyńskiego, Asi Sudyki, Michała Link-Lenczowskiego, Simby, Jasia Bulasa, Wawrzyna Miścickiego, Bartoszkom, Julki Tomali i wielu innych. Na najbardziej zaszczytnym, końcowym miejscu, chciałbym podziękować swoim Rodzicom, którzy zawsze we mnie wierzyli i wspierali w podążaniu ciekawą, choć niełatwą drogą Archeologii. Pracę dedykuję swojej córeczce – Kalince. 1 Spis treści I Wstęp ................................................................................................................................................. 4 II Podstawy metodologiczne dysertacji. Longue durée, moyenne durée oraz événements a stanowisko archeologiczne .................................................................................................................. 13 III Stan badań ................................................................................................................................... 18 1) Historia badań nad Nea Pafos ......................................................................................................... 18 a) Wprowadzenie ....................................................................................................................... 18 b) Stan dzisiejszy ....................................................................................................................... 19 c) Początki badań ....................................................................................................................... 20 d) Badania współczesne ............................................................................................................. 22 IV Agora w dyskursie archeologicznym ......................................................................................... 28 1) Agory w miastach cypryjskich w kontekście stanu badań ........................................................ 31 2) Podsumowanie ........................................................................................................................... 36 V Agora Nea Pafos – historia badań ............................................................................................... 37 1) Wprowadzenie ........................................................................................................................... 37 2) Badania i ustalenia K. Nicolaou ................................................................................................ 38 3) Ewaluacja badań K. Nicolaou przez J. Młynarczyk ................................................................... 50 4) Krytyka ustaleń K. Nicolaou ...................................................................................................... 51 5) Badania G. Vörösa .................................................................................................................... 51 6) Źródła nowożytne dla Nea Pafos w interpretacji J. Młynarczyk i G. Vörösa ........................... 53 7) Podsumowanie ........................................................................................................................... 56 VI Cypr i Nea Pafos w kontekście événements (tzw. historii "wydarzeniowej") ........................ 57 1) Wprowadzenie ........................................................................................................................... 57 2) Cypr i Pafos do końca okresu klasycznego (koniec IV – początek III w. p.n.e.) ...................... 60 3) Cypr w okresie Aleksandra Wielkiego ...................................................................................... 63 4) Okres walk diadochów .............................................................................................................. 64 5) Założenie miasta Nea Pafos w kontekście historii politycznej .................................................. 69 6) Okres ptolemejski ...................................................................................................................... 71 7) Koniec epoki hellenistycznej – 59 r. p.n.e. – 30 p.n.e. .............................................................. 76 8) Strategiczny problem – strategos na wyspie ............................................................................. 79 9) Okres rzymski (do II w. n.e.) ..................................................................................................... 81 10) Podsumowanie .......................................................................................................................... 83 VII Pafos w perspektywie średniego trwania „moyenne durée” ................................................... 84 1) Wprowadzenie ........................................................................................................................... 84 2) Procesy ekonomiczne a stanowisko archeologiczne ................................................................. 85 a) Przepływ dóbr na Agorze ...................................................................................................... 89 2 b) Działalność wytwórcza na Agorze ........................................................................................ 95 c) Podsumowanie ..................................................................................................................... 101 3) Procesy społeczne ...................................................................................................................... 103 a) Wprowadzenie ..................................................................................................................... 103 b) Okres hellenistyczny ........................................................................................................... 103 c) Okres rzymski ...................................................................................................................... 110 d) Podsumowanie - Agora a przemiany społeczne .................................................................. 113 4) Procesy urbanistyczne ............................................................................................................. 114 a) Wprowadzenie ..................................................................................................................... 114 b) Rekonstrukcja układu urbanistycznego Nea Pafos autorstwa J. Młynarczyk ..................... 115 c) Najnowsze badania nieinwazyjne oraz archeologiczne nad układem urbanistycznym ....... 118 d) Agora ................................................................................................................................... 122 e) Sieć ulic oraz insule ............................................................................................................. 123 f) Budowle publiczne .............................................................................................................. 130 g) Rejon zatoki północno-zachodniej ...................................................................................... 134 h) Najważniejsze procesy urbanistyczne w innych częściach miasta ...................................... 143 5) Nea Pafos w kontekście średniego trwania – podsumowanie ................................................. 146 VIII Pafos w perspektywie longue durée ...................................................................................... 148 1) Wstęp ....................................................................................................................................... 148 2) Cypr i Nea Pafos – uwarunkowania geograficzno-geologiczne i ich wpływ na kształtowanie się morskiego krajobrazu kulturowego ........................................................................................ 150 3) Relatywne zmiany poziomu morza ......................................................................................... 152 4) Region pafijski w kontekście uwarunkowań transportu morskiego ........................................ 159 5) Ewaluacja archeologiczna ....................................................................................................... 166 6) Perspektywa regionalna i klimatyczna .................................................................................... 172 7) Klimat ...................................................................................................................................... 172 8) Sytuacja hydrograficzna .......................................................................................................... 174 9) Dostępność do surowców mineralnych i naturalnych ............................................................. 175 a) Surowce naturalne ............................................................................................................... 175 b) Surowce mineralne .............................................................................................................. 176 10) Podsumowanie ......................................................................................................................... 178 IX Agora. Perspektywa événements w kontekście analizy stratygraficznej stanowiska........... 179 1) Wprowadzenie ......................................................................................................................... 179 2) Faza I okres PK/WH; faza II okres WH oraz faza III okres ŚH .............................................. 194 a) Wstęp ................................................................................................................................... 194 b) Wykop T.I – Faza I, II oraz III ............................................................................................ 194 3 c) Wykop T.II .......................................................................................................................... 202 d) Wykop T.III ......................................................................................................................... 203 e) Wykop T.IV ......................................................................................................................... 214 f) Podsumowanie ..................................................................................................................... 215 3) Faza IV – okres PH ................................................................................................................. 217 d) Wykop T.IV ......................................................................................................................... 240 4) Faza V – okres WR ................................................................................................................. 243 a) Wprowadzenie ..................................................................................................................... 243 b) Wykop T.I ........................................................................................................................... 243 c) Wykop T.II – Portyk Wschodni .......................................................................................... 247 d) Wykop T.III ......................................................................................................................... 273 e) Wykop T.IV ......................................................................................................................... 275 f) Okres WR – podsumowanie ................................................................................................ 278 5) Faza VI – okres PR .................................................................................................................. 280 a) Wykop T.I ........................................................................................................................... 280 b) Wykop T.II .......................................................................................................................... 281 c) Wykop T.III ......................................................................................................................... 282 d) Wykop T.IV ......................................................................................................................... 282 6) Podsumowanie ......................................................................................................................... 283 X Dyskusja wyników ...................................................................................................................... 284 1. Jak kształtował się krajobraz archeologiczny stanowiska Agora w okresie hellenistycznorzymskim? .............................................................................................................................. 284 2. Jak kształtowała się podstawowa chronologia powstania, funkcjonowania oraz przemian zachodzących na Agorze miasta? ........................................................................................... 295 3. Jakie fazy funkcjonowania możemy wyróżnić w obrębie zabudowań na stanowisku Agora? 298 4. Jaką rolę pełniła Agora w kontekście przemian zachodzących w Nea Pafos w ujęciu przemian społecznych, ekonomicznych oraz urbanistycznych? ............................................................ 301 5. Jaki wpływ na funkcjonowanie Agory w kontekście urbanistycznym miasta miały czynniki geograficzne? .......................................................................................................................... 307 6. Podsumowanie......................................................................................................................... 310 XI Bibliografia................................................................................................................................. 314 XII Spis Ilustracji............................................................................................................................ 349 XIII Wykaz skrótów ....................................................................................................................... 356 4 I Wstęp Agora jako przestrzeń publiczna, centrum niemal każdego antycznego miasta, stanowi niezwykle istotny element w jego topografii i tkance urbanistycznej. O ile agory miast wielu obszarów objętych kulturą grecko-rzymską stały się przedmiotem licznych opracowań (por. niżej rozdz. IV), o tyle agory na Cyprze nie doczekały się dogłębnych studiów. Szczególnie istotna jest analizowana w tym opracowaniu Agora Nea Pafos, jako „sztandarowego” niejako miasta z okresu ptolemejskiego założonego, bodaj jako pierwsze na wyspie, na planie hippodamejskim. W greckiej myśli urbanistycznej sformułowanej m.in. przez Arystotelesa (Pol. 7.11.2 - tłum. L. Piotrowicz) idealne miasto powinno mieć, co najmniej dwie agory: „Poniżej tego miejsca dobrze jest urządzić plac rynkowy tego rodzaju jak w Tesalii, gdzie noszą one nazwę rynku wolnego. Jest to taki plac, na którym nie wystawia się żadnych towarów i na którym bez zawezwania przez władze nie wolno się zjawiać ani robotnikowi, ani chłopu, ani też żadnemu innemu człowiekowi tego rodzaju. Miejsce to może zyskać na powabie, jeśli się tam będą odbywać ćwiczenia cielesne starszych, bo właściwą jest rzeczą, by i te urządzenia były według wieku podzielone, aby na ćwiczeniach młodszych zjawili się jacyś urzędnicy, a plac ćwiczeń starszych leżał w pobliżu budynku władz urzędowych. Poczucie bowiem, że obywatel znajduje się na oczach władz, przyczynia się wybitnie do wzbudzenia u niego prawdziwego szacunku i tego lęku, jaki wolnemu przystoi. Plac targowy natomiast powinien być oddzielony od tamtego i gdzie indziej się znajdować, a to w takim miejscu, by wszelkie przesyłki towarowe, czy z morza, czy z lądu z łatwością mogły być tam dostarczone”. Pierwsza miała pełnić rolę miejsca spotkań, prowadzenia działalności publicznej, w tym administracyjnej, politycznej czy religijnej. Taka agora powinna być zlokalizowana w centrum miasta, najlepiej przy Akropolu. Druga agora powinna znajdować się najlepiej poza jego murami, w miejscu dogodnie połączonym zarówno z portem, jak i osadami wiejskimi. Rozdział ten oparty był o zasadnicze rozróżnienie aktywności politycznej i religijnej, która była odpowiednia dla obywatela polis, a działalności handlowej, którą Arystoteles uważał za poniżającą, przeznaczoną dla niewolników. Podobnie Platon (Prawa, 6.20.778c – tłum. M. Majkowska) widział miejsce prowadzenia handlu odseparowane od samej agory, która powinna być przede wszystkim miejscem dla przeznaczonym dla sanktuariów i polityków: Świątynie rozmieścimy więc dookoła rynku [agory – ŁM] i otoczymy nimi również obszar całego miasta, wznosić je będziemy na podwyższonych terenach ze względu na bezpieczeństwo i czystość. (por. Cahill 2002, 12 – 18; 5 Dickenson 2012, 85 – 88). Oczywiście realizacja tego typu postulatów nie zawsze była możliwa, na co wpływało bardzo wiele czynników. Jednym z najważniejszych był sam układ urbanistyczny miasta, który niejednokrotnie nie pozwalał na budowę dwóch placów. Greccy urbaniści starali się szukać różnych rozwiązań tego problemu. W Atenach oryginalny plac agory podzielono na dwie części dopiero w okresie hellenistycznym. Zbudowana w II w. p.n.e. Stoa Atallosa, obok dodania nowego symbolicznego elementu do układu placu najważniejszego helleńskiego miasta, miała również za zadanie przedzielenie agory na część wschodnią i zachodnią, tak aby móc oddzielić dwa obszary aktywności mieszkańców miasta. Ostatecznie na zachodniej w czasach rzymskich wzniesiono tzw. Rzymską Agorę, która była zamkniętym perystylowym założeniem o przeznaczeniu czysto handlowym (Dickenson 2012, 223). Problem ten nie istniał w przypadku miast zakładanych wg zasad sformułowanych, jak głosi tradycja, przez Hippodamosa z Miletu. Sama postać Hippodamosa jest owiana tajemnicą, jego rzeczywisty wpływ na praktyki urbanistyczne również. W literaturze przyjęło się jednak uznawać jego rolę w rozprzestrzenieniu się stosowania regularnej siatki ulic, nawet jeśli nie w praktyce, to w teorii. To właśnie na podstawie jego myśli, Arystoteles sformułował swoją wizję idealnego miasta. Główną zasługą Hippodomosa było wprowadzenie w urbanistykę spójnego podkładu teoretycznego „opartego o polityczną i geometryczną teorię”(McCredie 1971, 100; Burns 1976, 427 – 428; również Wycherley 1964; Shipley 2005; Burns 2006). Wprowadzenie planowania w zakresie nowozakładanych miast pozwoliło z góry na ustalanie zakresu i funkcji budowanych placów publicznych. Należy przy tym podkreślić, iż lokalizacja agory była jednym z kluczowych elementów planowania (Dickenson 2012, 95). Reprezentacyjny plac miasta zazwyczaj lokowany był w jego centrum, choć znane są też inne rozwiązania. Agora handlowa zazwyczaj zakładana była przy porcie, bądź przy jednej z bram miasta. Zdarzało się również, iż te dwa założenia sąsiadowały ze sobą, niejednokrotnie będąc strukturalnie ze sobą połączone, jak np. było to w przypadku Afrodyzjas (Parrish 2001, 13) czy w Milecie (Burkhard 2013, 159 – 162). W okresie hellenistycznym agora jest założeniem architektonicznym, na które składają się pewne określone elementy. Należą do nich przede wszystkim portyki (gr. stoa, stoai), które mogły pełnić bardzo zróżnicowane funkcje – od administracyjnych, handlowych, religijnych czy wreszcie rekreacyjnych (Wycherley 1962, 53; Dickenson 2012, 99 – 100). W przypadku, kiedy Agora została wzniesiona jako zamknięty układ przestrzenny (plac otoczony portykami), istotną rolę pełniły wejścia. Stanowiły one symboliczną granicę między otoczeniem a placem, pozwalając na kontrolę ruchu. Takie wejścia, mogły przybierać monumentalną formę, jak np. w Pelli, choć nie było to raczej regułą (Dickenson 2012, 112 – 113). Istotnym elementem były również świątynie zlokalizowane 6 w obrębie zabudowy, bądź na samym terenie placu. Obok samych pozostałości architektonicznych, o lokalizacji świątyń na agorze świadczą również przydomki niektórych bogów, jak np. Zeus Agoraios.1 Obok świątyń, wznoszono inne założenia sakralne tj. ołtarze i tolosy. Jednak ponownie należy poczynić zastrzeżenie, iż na agorach nie zawsze stawiano świątynie, za przykład niech posłużą Pella czy Kassope (Akamatis 1999, 137; Akamatis 2003; Hoepfner 2006, 25, il. 20; Dickenson 2012, 128). Kolejną budowlą związaną z agorą jest miejsce zebrań rady miejskiej – boule, czyli buleuterion. Kwestia funkcjonowania buleuterionów nie jest jednak jednoznaczna. Zebrania rady nie zawsze odbywały się w tym samym miejscu, często wykorzystywano w tym celu inne budowle np. odeony czy teatry. Jeśli powstawały oddzielne budynki, często wykonywane były z raczej gorszej jakości materiałów, fasady jedynie pozostawały bogato wykończone. W bezpośredniej bliskości agory wznoszone były również teatry, odeony czy gimnazjony. Problem funkcjonowania tych budowli przy agorach wiąże się z ogólnym problemem rekonstrukcji ich przeznaczenia. Zwraca się obecnie uwagę, iż należy patrzyć na budowle typu teatr, odeon, buleuterion czy eklezjasterion jako założenia wielofunkcyjne (Dickenson 2012, 131). Liczba rozwiązań urbanistycznych będących odbiciem sytuacji społecznej, ekonomicznej czy politycznej w danym mieście jest bardzo duża. Przedmiotem niniejszej dysertacji jest nie tylko analiza stratygraficzno-architektoniczna założeń odkrytych w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku Agora, ale również osadzenie tych rozważań w szerokim kontekście badawczym zgodnie z przyjętą dla tej dysertacji metodologią opartą o postulaty historiograficznej szkoły Annales i zaadaptowaną na potrzeby badań archeologicznych. Należy w tym miejscu podkreślić, iż chociaż tytuł pracy odnosi się do Agory starożytnego miasta Nea Pafos, to zakres prowadzonego wywodu ma znacznie szerszy horyzont. Zarówno chronologiczny, gdzie brany jest pod uwagę szerszy zakres czasowy, wyprzedzający powstanie miasta, jak i częściowo wychodzący poza funkcjonowanie jego głównego placu, jak i geograficzny, gdyż brany pod uwagę jest kontekst relacji miasta z otaczającym je środowiskiem. Jest to celowy zabieg, mający na celu zwrócenie uwagi na fakt, iż każde opracowywane stanowisko archeologiczne powinno być wpisane w tego typu szeroki kontekst chronologiczno-krajobrazowy. Podstawą dla niniejszej dysertacji są prace prowadzone na stanowisku Agora położonym w obrębie Stanowiska Archeologicznego Kato Pafos (Archaeological Site of Kato Paphos), 1 Przy czym warto pamiętać, iż świątynia takiego boga, niekoniecznie musiała znajdować się na samym placu, a także, iż bóstwo pod innym wezwaniem, nie mogło mieć przybytku na agorze. 7 zwanego potocznie Parkiem Archeologicznym2 (il.1). Park stanowi część obszaru światowego dziedzictwa chronionego przez UNESCO od 1980 roku. Oprócz Parku ochroną objęty jest również teren tzw. Grobowców Królewskich, nekropoli zlokalizowanej ok. 1 km na północ od miasta, obszar wzgórza Fabrika i część starożytnego miasta w pobliżu Bazyliki Chrysopolitissa i kościoła Agia Kyriaki (jak również Palaepafos ze słynnym sanktuarium Afrodyty). W granicach Parku znajduje się obecnie część obszaru intra muros starożytnego miasta, wraz z częścią murów miejskich, o powierzchni ok. 50 ha oraz tereny przylegające od północy (il. 2; por. rozdz. VII.4.g). 2 I taka nazwa będzie używana w niniejszej dysertacji. 8 Il. 1. Lokalizacja Stanowiska Archeologicznego Kato Pafos wraz z Grobami Królewskimi na północy, na zobrazowaniu satelitarnym World-view 3, z zaznaczoną granicą objętą ochroną UNESCO cf. Papuci-Władyka 2018, 8 – autor W. Ostrowski. Badania na Agorze w Pafos prowadzone były przez dwie ekspedycje archeologiczne: w latach 1968 – 1980 cypryjską kierowaną przez Kyriakosa Nicolaou z Departamentu Starożytności Cypru oraz krakowską, działającą od roku 2011, kierowaną przez Ewdoksię Papuci-Władykę z Zakładu Archeologii Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W dysertacji analizie zostały 9 poddane 974 konteksty archeologiczne oraz 161 struktur architektonicznych, które zostały odkryte w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w okresie lat 2011 – 2015. W niektórych, niezbędnych przypadkach, wyniki te uzupełnione zostały o nowsze ustalenia z badań w kolejnych latach. Ponadto uzupełniająco poddano analizie wyniki badań geomorfologicznych, geofizycznych oraz teledetekcyjnych prowadzonych równocześnie do badań wykopaliskowych, z zastrzeżeniem wstępnego charakteru ich opracowania. Informacje pozyskane dzięki tej analizie zostaną skonfrontowane z wynikami prac przedstawionymi przez K. Nicolaou w postaci wstępnych raportów wykopaliskowych (pełne opracowanie nigdy nie powstało). Przyjęcie metodologii szkoły Annales implikowało podejście badawcze, w którym historia stanowiska zostanie przedstawiona z punktu widzenia historii wydarzeniowej w aspekcie historycznym, ale również archeologicznym (analiza stratygrafii stanowiska), poszerzoną o perspektywy tzw. średniego i długiego trwania. Interpretacje pozyskane w wyniku analizy archeologicznej zostaną w ten sposób osadzone w kontekście procesów społecznych, ekonomicznych, urbanistycznych oraz geograficznych zachodzących na stanowisku oraz szerzej w Pafos i na Cyprze. Głównym celem prowadzonych badań jest próba odpowiedzi na poniższe pytania badawcze: 1. Jak kształtował się krajobraz archeologiczny stanowiska Agora w okresie hellenistyczno-rzymskim? 2. Jakie fazy funkcjonowania możemy wyróżnić w obrębie zabudowań na stanowisku Agora? 3. Jak kształtowała się podstawowa chronologia powstania, funkcjonowania oraz przemian zachodzących na Agorze miasta? 4. Jaką rolę pełniła Agora w kontekście przemian zachodzących w Nea Pafos w ujęciu przemian społecznych, ekonomicznych oraz urbanistycznych? 5. Jaki wpływ na funkcjonowanie Agory w kontekście urbanistycznym miasta miały czynniki geograficzne? Przedmiotem analizy jest stanowisko Agora położone niemalże w centrum starożytnej Nea Pafos. W tym kontekście użycie określenia „stanowisko” jest niezbędne, ponieważ w ramach chronologicznych tej dysertacji obejmujących przede wszystkim okres między IV w. p.n.e. a II w. n.e. przestrzeń objęta badaniami nie zawsze funkcjonowała jako główny plac publiczny miasta, stało się tak dopiero po połowie II w. p.n.e. Ponadto należy podkreślić, iż generalnie 10 perspektywa chronologiczna i geograficzna w wielu aspektach tej pracy wykracza zarówno poza stanowisko, jak i poza wskazany okres, co jest podyktowane potrzebą uchwycenia szerszej perspektywy opisywanych zjawisk zgodnie z podejściem Annalistów. Badania nad Agorą Nea Pafos są pierwszymi tego typu studiami o pogłębionym charakterze w kontekście miast cypryjskich (patrz rozdz. IV.1). Przedstawione w dysertacji wyniki badań są częścią większego projektu badawczego: „Paphos Agora Project” (dalej PAP)3, który obejmuje swoimi działaniami niemal wszystkie aspekty związane z funkcjonowaniem tego stanowiska. Niniejsza dysertacja jest bardzo istotnym etapem opracowywania danych pozyskanych w trakcie prowadzonych badań i skoncentrowana jest na analizie architektury i stratygrafii. Jeżeli chodzi o materiał ruchomy, do tej pory należy podkreślić opracowania przede wszystkim ceramiki stołowej CCW dokonane przez E. Marzec (Marzec 2017; Marzec et al. 2018), lampek dokonane przez M. Kajzer (2019) oraz ceramiki kuchennej autorstwa K. Nocoń (2020b). Inne kategorie zabytków ruchomych są również opracowywane oraz publikowane. Szczególnie na uwagę zasługuje pierwszy tom publikacji zbiorowej pod red. E. Papuci-Władyki (2020) pt. „Paphos Agora Project (PAP) Volume 1, Interdisciplinary Research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011– 2015) — First Results”, gdzie część ustaleń zawartych w tej dysertacji została już opublikowana (Miszk 2020)4. W książce tej można znaleźć podsumowanie prac nad pierwszym etapem badań prowadzonych do 2015 roku (Papuci-Władyka, Miszk 2020b). Struktura pracy podyktowania jest przyjętą metodologią badawczą. Dysertacja została podzielona na dziesięć rozdziałów. Rozdział 2 jest wprowadzeniem w metodologię zastosowaną w pracy, która została zaadoptowana, jak wspomniano powyżej, z braudelowskiej wizji historii opartej o różne perspektywy czasowe spojrzenia na rozwój ludzkich społeczeństw. Rozdział 3 przedstawia krótki zarys historii badań nad Nea Pafos z podkreśleniem najważniejszych wyników ostatnich lat badań. Rozdział 4 skupia się na miejscu agory w dyskursie archeologicznym poczynając od pierwszych prac problemowych a kończąc na najnowszej literaturze przedmiotu związanej z rozwojem badań nad głównymi placami publicznymi miast kultury grecko-rzymskiej. Rozdział 5 przedstawia stan badań oraz dyskusji naukowej na temat funkcjonowania Agory w Nea Pafos w czasie poprzedzającym start badań ekspedycji krakowskiej na tym stanowisku. Kolejna część pracy (Rozdział 6) jest 3 http://www.paphos-agora.archeo.uj.edu.pl/ 4 Prace nad niniejszą dysertacją uległy opóźnieniu z różnych, częściowo niezależnych od autora, przyczyn, co spowodowało, iż publikacja ukazała się przed zamknięciem tego opracowania. 11 przedstawieniem historii wydarzeniowej – czyli o charakterze przede wszystkim politycznym, sięgającym w ogólnych aspektach okresu klasycznego, jednak z głównym naciskiem na czasy od założenia miasta Nea Pafos do końca okresu rzymskiego. Rozdział 7 skupia się na omówieniu przemian społecznych, ekonomicznych oraz urbanistycznych zachodzących w Nea Pafos na podstawie obecnego stanu badań naukowych. Rozdział 8 jest analizą kontekstu geograficznego i środowiskowego stanowiska z naciskiem na przemiany w perspektywie długiego trwania oraz ich wpływu na kształtowanie się warunków do rozwoju urbanistycznego i gospodarczego Nea Pafos. Rozdział 9 stanowi główną analityczną część dysertacji i skupia się na analizie stratygraficznej i architektonicznej dotychczasowych wyników badań wykopaliskowych prowadzonych na Agorze. W ostatnim rozdziale 10 zostanie podjęta próba odpowiedzi na postawione w dysertacji pytania badawcze wraz z dyskusją wyników badań. 12 Il. 2. Plan Stanowiska Archeologicznego Kato Pafos z naniesioną propozycją rekonstrukcji siatki ulic za J. Młynarczyk (1990, 162, Fig. 12) z modyfikacjami PAP oraz naniesionymi zabytkami architektonicznymi - aut. W. Ostrowski, E. Papuci-Władyka i Ł. Miszk (Papuci-Władyka 2020, 83, Pl. 5). 13 II Podstawy metodologiczne dysertacji. Longue durée, moyenne durée oraz événements a stanowisko archeologiczne Metodologia pracy badawczej archeologa z punktu widzenia dzisiejszego rozwoju filozofii tej dyscypliny stawia go w dość niezręcznej sytuacji. Istniejący dyskurs badawczy dostarcza tak szerokiej palety możliwości wyboru metod i teorii do zastosowania, iż wybór ten, czy choćby rozpoznanie ich, stanowi nie lada problem. W tym miejscu zostaną pominięte rozważania na temat rozróżnienia pomiędzy teorią a metodą, zasadniczo rozwój obu dostarcza archeologom narzędzi do badań czy to na poziomie koncepcji, czy operacjonalizacji (Pluciennik 2011, 32). Największe „zamieszanie” wprowadziła postmodernistyczna rewolucja w nauce, która podważyła metodologie prac w większości dziedzin nauki, i to nie tylko w zakresie „art”, ale również „science” (Pluciennik 2011, 35). W archeologii odpowiedzią na postmodernizm był rozwój wielu nowych nurtów badawczych, w tym mająca największy wpływ tzw. archeologia postprocesualna, sformułowana przez jednego z najbardziej uznanych metodologów archeologii Iana Hoddera (Hodder 1995, 118 – 217). Archeolog badający procesy zachodzące w dziejach antycznego miasta staje w obliczu obrania odpowiedniej „drogi” do analizy i interpretacji pozyskanych danych. Przed podobnym problemem stają historycy. Krytyka analizy literackiej, a więc również pisanych źródeł historycznych, spowodowała jeszcze większy problem wśród badaczy historii deskryptywnej. Prace H. White’a (1975) i F. Ankersmitha (1983) dowodziły, iż teksty (a co za tym idzie źródła pisane) mogą być bazą do poznania ich samych, ale nie prawdy, którą w założeniu mają przedstawiać. Środowisko historyków, które próbuje się uporać z krytyką postmodernistyczną, wskazuje na wagę kontekstualizacji i uzasadnienia odkryć przez nich dokonywanych. Oczywiście gdyby zaimplementować wszystkie tezy postmodernistów, historia przestałaby w zasadzie funkcjonować, jednak krytyka ta przyczyniła się do zwiększenia roli metodologii i teorii w uprawianiu tej dyscypliny (Jansen 2001, 6 – 7). I. Hodder wyciągnął archeologię z problemu krytyki postmodernistycznej w bardzo przemyślny sposób. Chociaż archeologia również zajmuje się interpretacją języka, nie jest to jednak język w rozumieniu alfabetu, słów i narracji pisanej. Obiekty archeologiczne wg I. Hoddera nie są nieme, mają one swoje znaczenie możliwe do odczytania, a to znaczenie nadaje im kontekst znalezienia. Zabytki archeologiczne mają jednak tę przewagę nad językiem, że obok znaczenia symbolicznego, mają również znaczenie związane z ich funkcją i praktycznym zastosowaniem, co ułatwia ich interpretację (Hodder 1995, 20, 154 – 155; Bintliff 2008, 152). 14 Metodologia pracy badawczej w archeologii od samego swojego początku systematycznie przechodzi przemiany. W latach 60 – tych, odchodząc od czegoś co możemy określić mianem „klasycznego” podejścia do archeologii polegającym przede wszystkim na skupieniu się na badaniach typologicznych i formalnych, L. Binford rozpoczął rewolucję w podejściu do procesu badawczego. Wraz z wprowadzeniem do nauki pojęcia „New Archaeology” rozpoczął on ferment w metodologii skutkujący rozwojem wielu zróżnicowanych podejść do badanego materiału zabytkowego. Rewolucja L. Binforda polegała przede wszystkim na konstatacji, iż archeologia powinna posługiwać się warsztatem badawczym wypracowanym przez antropologię. Wpływ L. Binforda polegał również na zwróceniu uwagi na proces zachodzących zmian w przeciwieństwie do postrzegania materiału archeologicznego jako elementu jednopunktowego odbicia badanej rzeczywistości (Binford 1962, 217). Rozwój metodologii nie ominął również badaczy zajmujących się zagadnieniem architektury i urbanistyki. Nowe metodologie obejmują zakres teoretyczny, a także całą gałąź narzędzi służących do interpretacji danych przestrzennych pozyskiwanych w trakcie badań. Ich przeglądu dokonał M.E. Smith (2011), wskazując na komplementarność tzw. Teorii Średniego Zasięgu. Teoria ta zapożyczona przez L. Binforda od nauk społecznych lokuje się pomiędzy holistycznymi modelami, próbującymi całościowo wytłumaczyć badany proces, a jednostkowym opisem oryginalnych elementów. M.E. Smith słusznie konstatuje, cytując choćby Jana Nijmana, iż skoro współczesna nauka w tak niewielu punktach potrafi dojść do porozumienia w dyskursie badawczym o współczesnych miastach, jak to możliwe, że archeolodzy pretendują do budowania generalnych teorii na podstawie dużo uboższej bazy źródłowej (Smith 2011, 170 – 171; Pluciennik 2011, 36). Ostatecznie Teoria Średniego Zasięgu odnosi się do teorii empirycznych, czyli takich, które możemy sfalsyfikować na podstawie doświadczeń i danych ogólnie dla nas dostępnych. Takich teorii odnoszących się do różnych aspektów badanych miast powstało w ostatnich latach co najmniej osiem: mogą one obejmować relację pomiędzy mieszkańcem miasta a środowiskiem budowlanym, w którym żyją (Environment-Behavior Theory), problematykę symboliki architektury i urbanistyki (Architectural Communication Theory), relacje kwantytatywne wzniesionych założeń architektonicznych w kontekście stosunków społecznych (Space Syntax), indukcyjną metodę analizy morfologii miast (Urban Morphology), recepcję architektury miejskiej przez mieszkańców i przyjezdnych (Reception Theory), problematykę miejsca prywatnej działalności budowlanej w funkcjonowaniu i organizacji miasta (Generative Planning Theory), próby kwalifikacji miast ze względu na normatywność ich zaplanowania z punktu widzenia wypełnienia pozytywnych cech dla mieszkańców (Normative Urban Theory), czy wreszcie wielkość miast w relacjach do jego 15 społeczności i ekonomii (City Size Theory). Podsumowania palety dostępnych teorii badawczych dokonał Smith w 2011 r., gdzie zawarł również podstawową literaturę (Smith 2011, 173 – 183). Stosowanie teorii o średnim zasięgu krytykował w swoich pracach I. Hodder, który zwracał uwagę, iż budowanie uogólnień na jakimkolwiek poziomie powoduje zaburzenie kontekstu badanego obiektu archeologicznego oraz podkreślał brak uniwersalnych praw określających związek między materiałem zabytkowym i człowiekiem (Hodder 1995, 30). W całym dyskursie, czy nawet dyskursach, na temat metodologii archeologii uderzający był rozdźwięk między anglosaskim rozwojem teoretycznym a środkowoeuropejską praktyką, która nie artykułowała różnego rodzaju podejść w procesie badawczym, często intuicyjnie aplikując nowe sposoby postrzegania kreowanej rzeczywistości (Bintliff 2011, 2 – 3). Takie jednak podejście dało impuls do myślenia o metodologii nie w perspektywie prowadzenia badań zgodnie z przyjętą jedną teorią, a postrzeganie całego dorobku metodologii jako dostępnych narzędzi do prowadzenia badań. Ostatecznie doprowadziło to do powstania Teorii Archeologii Eklektycznej (Eclectic Archaeological Theory), mówiącej o tym, iż w procesie badawczym należy korzystać z tych teorii, które najbardziej przybliżą nas do odkrycia rzeczywistości (Bintliff 2011, 5 – 6; Pluciennik 2011, 33). Warto przytoczyć słowa Johna Bintliffa, którego racjonalne podejście do metodologii historii i archeologii można uznać za wzorcowe: As historians-archaeologists we can only rescue the complexity of that Past through an equally multi-facetted set of approaches, which at times are each taken (incorrectly) as in themselves almost sufficient for that task (Bintliff 2011, 18). Pomimo zastrzeżeń o braku rygoru intelektualnego oraz komplementarności, podejście takie zdaje się być na obecnym etapie rozwoju (stanu?) teorii archeologii, najkorzystniejszym rozwiązaniem z punktu widzenia prowadzenia procesu badawczego (Pearce 2011, 86). Z punktu widzenia J. Bintliffa najpełniejsze odwzorowanie i zastosowanie w praktyce słów zacytowanych powyżej daje implementacja strukturalistycznej metodologii historii F. Braudela, która po odpowiednim przearanżowaniu pozwala osiągnąć pożądane wyniki w wielu procesach badawczych projektów archeologicznych. Nea Pafos jest miastem, którego dzieje i rozwój możemy śledzić na kilku płaszczyznach. Niewątpliwie na jego los wpływ miały zarówno wielkie wydarzenia o charakterze politycznym, jak i długotrwałe procesy geograficzne. Starając się przedstawić całościowy kontekst archeologiczny, historyczny oraz geograficzny, została przyjęta „braudelowska” czy też strukturalistyczna metodologia podejścia do rozwoju i funkcjonowania zarówno całego miasta, jak i konkretnego stanowiska archeologicznego – Agory. Sformułowana w środowisku 16 francuskich historyków, skupionych wokół czasopisma Annales w latach 60-tych, metodologia historyczna znacząco wpłynęła na rozwój nauk historycznych i społecznych. Najpełniejszy wyraz nowego podejścia do historii dał w swojej kanonicznej pracy F. Braudel pt. „La Mediterranée et le monde mediterranéen à époque de Philippe II.” [“Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II] (Braudel 1949; 2004), który opisał dzieje regionu śródziemnomorskiego za czasów Filipa II. Główne założenie F. Braudel’a opierało się na trzech różnych perspektywach, z których należało postrzegać historię. Pierwsza z nich - historia wydarzeniowa skupiała się na pojedynczych „èvènements”, istotnych wydarzeniach o charakterze politycznym, choć nie tylko. Zasługą Braudela było upowszechnienie prób uchwycenia historii na wyższym poziomie ogólności. Drugą perspektywą był opis „moyenne durée”, czyli ”średniego trwania”. F. Braudel rozumiał to, jako opis cykli dotyczących co najmniej kilku generacji (dotyczycących zmian demograficznych, ekonomicznych czy systemów politycznych). Z punktu widzenia F. Braudela najważniejszą jednak perspektywą było „lounge durée” czyli „długie trwanie”. Francuski historyk podkreślał, iż rola przemian cywilizacyjnych, na które wpływa również środowisko naturalne, jest najważniejsza dla zrozumienia procesów historycznych (Pluciennik 2011, 39). J. Bintliff jest badaczem, który najmocniej opowiada się za adaptacją braudelowskiej wizji historii do archeologii (Bintliff 1991; 2008). Zwraca on jednak uwagę na zasadniczą ułomność w jego metodologii. F. Braudel nie doceniał wpływu pojedynczych wydarzeń na dłuższą perspektywę. Jak słusznie zauważył S. Borowicz (2009), dla historii Cypru pojedyncze wydarzenia spełniły rolę punktów zwrotnych w jego historii, zapoczątkowujących nową historię również w średnim i długim trwaniu. Postrzeganie zależności między pojedynczym wydarzeniem a całym cyklem, gdzie wydarzenie jest elementem nadrzędnym, jest odwróceniem postrzegania F. Braduel’a. Francuski historyk postrzegał pojedyncze zdarzenia jedynie jako refleks dłuższego procesu. J. Bintliff zwraca jednak uwagę, iż cała koncepcja Braudel’a bardzo dobrze spełnia warunki, jakie musi spełniać metodologia pracy archeologa. Podejście środowiskowe, próba rozpoznania cykli w funkcjonowaniu społeczeństw w ramach kultur, czy wreszcie charakterystyka pojedynczych wydarzeń, może spełniać zasadniczą rolę w zrozumieniu badanego stanowiska. Jeśli uzupełnić to o zwrócenie uwagi na „mentalités” (pojęcie wprowadzone przez L. Febvre), które uzupełnia braki w koncepcji F. Braudel’a, otrzymamy pełny podkład teoretyczny pod prowadzone badania. „Mentalités” – jako pojęcie oznaczało, iż cały wpływ zewnętrzny na człowieka zawsze był filtrowany przez struktury społeczne i idee. Nie jest to miejsce na rozważanie dokładnych różnic w rozumieniu tego pojęcia, które przyjmowało różne zastosowania nawet wśród samych Annalistów. Zasadniczym uzupełnieniem dokonanym przez 17 L. Febvre’a jest zwrócenie uwagi na wagę pojedynczych wydarzeń na dłuższe procesy (Bintliff 1991, 4 – 11; 2010, 117 – 119, il. 3). J. Bintliff doskonale pokazał, jak w idealny sposób można spojrzeć na historię miasta mającego długą historię istnienia, którą można rozpatrywać wg perspektywy historii wydarzeniowej, średniego i długiego trwania (Bintliff 2010, 119 – 130). Próba zrozumienia funkcjonowania miasta z perspektywy krótkiego, średniego i długiego trwania implikuje również metodykę pracy na stanowisku. Aby dostarczyć właściwy zakres danych należy wyjść poza tradycyjną archeologię, rozumianą jako badania wykopaliskowe i sięgnąć po szerszy zakres metod. Jak słusznie postuluje J. Bintliff, jedynie szeroki zakres badań, zarówno nieinwazyjnych, krajobrazowych, jak i wykopaliskowych może dostarczyć danych pozwalających na właściwe zrozumienia badanego stanowiska. Zasadniczo zrezygnowanie z którejkolwiek dostępnej metody, powoduje iż dane pozyskane są niewystarczające do prowadzenia procesu badawczego (Bintliff 2014, 205 – 206). Il. 3. Model czasu historycznego według F. Braudela w ujęciu J. Bintliff’a (1991, 6, Fig. 1.2). Decyzja o zastosowaniu „braudelowskiej” zasady trzech perspektyw ma ważne uzasadnienie dla wywodu badawczego w niniejszej dysertacji. W aspekcie „długiego trwania” zostaną wzięte 18 pod uwagę bardzo powolne, niemal niezauważalne przez ówczesnych świadków, przemiany geograficzne, które w znaczący sposób wpłynęły na funkcjonowanie społeczeństw na Cyprze, ze szczególnym uwzględnieniem jego zachodniej części. W ramach „średniego trwania” zostaną przeanalizowane cykle dotyczące przemian gospodarczych, urbanistycznych oraz społecznych z naciskiem na te aspekty, które znajdowały swoje uzasadnienie w perspektywie funkcjonowania samej Agory. Wreszcie „krótkie trwanie” będzie reprezentowane przez pojedyncze „wydarzenia”. Obok klasycznie rozumianej analizy wydarzeń politycznych, w przypadku studiów nad materiałem archeologicznym będzie to polegało na wyodrębnieniu możliwych do określenia punktów wydarzeniowych, których pozostałością jest materiał archeologiczny. Z łatwością będzie można zauważyć, iż podział na trójstopniowe podejście do analizy procesów wpływających na kształtowanie i funkcjonowanie stanowiska będzie miało wymiar nie tylko czasowy, ale również przestrzenny. W tym drugim przypadku możemy rozdzielić trzy interesujące nas obszary: 1/ Agora miasta Nea Pafos będąca osią pracy; 2/ samo miasto, oraz 3/ region geograficzny, w którym ono jest zlokalizowane. III Stan badań 1) Historia badań nad Nea Pafos a) Wprowadzenie Historia badań nad antyczną stolicą Cypru jest obecnie zagadnieniem samym w sobie. Biorąc pod uwagę znaczenie miasta w historii państw hellenistycznych oraz Imperium Rzymskiego, a także znaczenie dla chrześcijan, jego losy i stan zachowania były przedmiotem zainteresowania w zasadzie już od czasów średniowiecza. W czasach współczesnych miasto było obiektem uwagi zarówno kolekcjonerów sztuki, jak i amatorskich poszukiwaczy. Od lat 50-tych XX w. jest zaś poddawane badaniom archeologicznym prowadzonym zarówno przez samych Cypryjczyków, jak i ekspedycje z wielu krajów na świecie. Dlatego też dla każdego badacza próbującego całościowo podejść do tematu dziejów miasta, historia badań nad nim musi być w centrum uwagi. Na tym polu należy podkreślić zasługi J. Młynarczyk (1990; 2016). W wielokrotnie przywoływanej w tej pracy autorki opracowania dotyczącego hellenistycznego okresu rozwoju miasta (1990), dokonała ona wyczerpującej kwerendy źródłowej podsumowującej zarówno stan badań, jak i wzmianki o Pafos w kontekście różnorodnych źródeł pisanych, sięgając aż po czasy średniowieczne (1990, 36 – 63). Swoistą klamrą spinającą wkład tej badaczki w historię badań nad Pafos było jej wystąpienie w 2012 roku na konferencji w Avignon, gdzie dokonała ona przeglądu obecnego stanu badań archeologicznych 19 (Młynarczyk 2016, 33 – 46). Sama konferencja, która odbyła się w dn. 30 października – 1 listopada 2012 roku pt. „Nea Paphos. Fondation et dévelopement urbanistique d’une ville chypriote de l’antiquité à nos jours. Études archéologiques, historiques et patrimoniales” stała się początkiem spotkań badaczy zajmujących się historią miasta i dała możliwość wymiany doświadczeń przedstawicielom wielu dziedzin nauki (Balandier 2016b). Przy okazji wydarzeń związanych z nadaniem miastu tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2017, kolejna edycja konferencji odbyła się w 2017 roku w Pafos pt. „Nea Paphos and western Cyprus”, niestety na dzień zakończenia powstawania tej pracy materiały z niej nie zostały jeszcze opublikowane. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, iż zdecydowana większość prowadzonych badań, które zostaną tutaj przytoczone, mają charakter regularnych prac wykopaliskowych w obrębie konkretnych obszarów miasta, realizowanych w celu zrozumienia i próby rekonstrukcji jego specyfiki i przemian funkcjonalnych w kontekście chronologicznym. Podejście problemowe do zagadnień urbanistycznych było prowadzone albo niejako „przy okazji”, albo też jest ograniczane ze względu na politykę prowadzoną przez Departament Starożytności Cypru, który raczej niechętnie podchodzi do „wychodzenia” poszczególnych ekspedycji poza przyznane im terytorialne koncesje badawcze. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na badania prowadzone przez C. Balandier (2002, 2003, 2016b) przy współpracy z J.C. Bessac (2016) nad systemem fortyfikacyjnym Pafos, C. Barkera (2016, 99 – 100) nad układem ulic czy wreszcie zespołu E. Papuci-Władyki nad infrastrukturą gospodarczą i ekonomią miasta (Miszk, Papuci- Władyka 2016; Ostrowski et al. 2018, Papuci-Władyka 2018, 2020; Papuci – Władyka et al. 2018). b) Stan dzisiejszy Badania problemowe są jednak, jak już wspomniano, prowadzone niejako na uboczu regularnych badań wykopaliskowych realizowanych w celu odsłonięcia reliktów architektury starożytnej. Na czas zakończenia prac nad dysertacją aktywnie działa pięć ekspedycji archeologicznych (w kolejności alfabetycznej): 1) Australijska misja archeologiczna Uniwersytetu w Sydney (Paphos Theatre Archaeological Project) pod kierunkiem C. Barkera (2015a, 2015b; 2016 – tam pełna literatura5) prowadząca badania na południowym zboczu wzgórza Fabrika. Głównym celem prowadzonych badań jest Teatr wraz z przyległościami zlokalizowany na wzgórzu w północno-wschodniej części miasta. 5 Por. też strona internetowa projektu: http://www.paphostheatre.org/ 20 2) Francuska misja archeologiczna Uniwersytetu w Avignon (Mission Archéologique Française à Paphos – MafaP) pod kierunkiem C. Balandier (2016b, 2017) prowadząca badania na północnym stoku wzgórza Fabrika. Początkowo celem badań była próba uchwycenia przebiegu fortyfikacji miejskich w tej części miasta, jednak badania zostały rozszerzone na inne obszary wzgórza i aspekty badawcze. 3) Polska Misja Archeologiczna Uniwersytetu Warszawskiego (Daszewski, Meyza 1998 (tam pełna literatura do 1995); Meyza 2012, Daszewski 2016; Papuci-Władyka, Miszk 2020a z literaturą) od 2008 r. pod kierunkiem H. Meyzy, prowadząca badania na terenie tzw. Malouteny, w dzielnicy rezydencjonalnej miasta. 4) Polska ekspedycja archeologiczna Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (Paphos Agora Project) pod kierunkiem E. Papuci-Władyki (Papuci-Władyka, Machowski 2016; Papuci-Władyka et al. 2018, Papuci-Władyka (red.) 2020) prowadząca badania na Agorze oraz w innych częściach miasta, gdzie zidentyfikowano potencjalne pozostałości po infrastrukturze ekonomicznej miasta. 5) Włoska misja archeologiczna Uniwersytetu w Katanii pod kierunkiem F. i G. Giudice (Giudice 2016 – tam wykaz literatury) prowadząca badania w rejonie Toumballos na terenie hellenistyczno-rzymskiego sanktuarium oraz wczesnochrześcijańskiej bazyliki i zabudowy mieszkalnej. c) Początki badań Badania archeologiczne w rejonie starożytnego miasta Pafos można datować jeszcze na początek XX-w., kiedy to rozpoznania stanowiska, w nowoczesnym sensie, dokonał cypryjski miłośnik starożytności I.K. Peristianis (1910, 1926 cf. Młynarczyk 1990, 54 – 55). Jednak zasadnicze znaczenie dla rozwoju badań archeologicznych miało założenie w 1934 roku Departamentu Starożytności Cypru i zaraz potem w 1936 roku regionalnego muzeum archeologicznego w Pafos, które stało się inicjatorem i wykonawcą wielu badań archeologicznych, w szczególności już po II wojnie światowej. Jeszcze w latach 40-tych wykonano pierwsze badania sondażowe na terenie tzw. amfiteatru położonego w pobliżu portu Pafos, a także odsłonięto mozaikę przedstawiającą Heraklesa z lwem nemejskim, w miejscu odsłoniętego później domu Orfeusza (Młynarczyk 1990, 56). Badania prowadzone po wojnie przez grupę entuzjastów doprowadziły do częściowego odsłonięcia niektórych zabytków związanych z tzw. Grobowcami Królewskimi, czyli nekropolą zlokalizowaną na północ od miasta, a także z rejonem tzw. Garrison’s Camp, czyli podziemnego sanktuarium 21 zlokalizowanego przy północnej granicy miasta. Badania prowadzono również w rejonie katakumb Agios Lambrianos oraz Agia Solomoni. Niestety najważniejszy efekt tych prac to brak ich pełnej publikacji, co negatywnie wpływa na możliwości interpretacyjne (Młynarczyk 1990, 57 – 58). Ważną rolę odegrały badania ekspedycji brytyjskiej (St. Andrews University oraz Muzeum w Liverpoolu) pracującej w ramach Kouklia Project, która postanowiła wykonać szereg badań sondażowych na terenie Nea Pafos, w celu ustalenia chronologii stanowiska i jego relacji z Palaepafos. Jak jednak wskazuje J. Młynarczyk (1990, 57 przyp.10) metodyczne założenia samych sondaży (wymiary 2x2 m) nie pozwalają na żadne szczegółowe ustalenia, za wyjątkiem ogólnych o charakterze chronologicznym. Badania J.S. Lasta w rejonie portu miały znaczenie również dla amerykańskiej ekspedycji prowadzonej przez R.L. Hochfeldera, R.L. Leonarda oraz R.K. Dunna, którzy wykorzystali przede wszystkim informacje na temat poziomu, na którym zalegała skała macierzysta w wykopach sondażowych w celu rekonstrukcji procesów zmian zasięgu zatoki portowej (Leonard et al. 1998, 145). Należy również wspomnieć, iż do 1957 roku prowadzono również badania na terenie zamku Saranda Kolones. Chociaż to konstrukcja z XIII w. n.e., to wiele elementów związanych z konstrukcją tego założenia ma znaczenie dla zrozumienia losów wcześniejszej zabudowy (Młynarczyk 1990, 58 – 59; Anderson 2016, 163 – 175).6 W tym samym czasie przeprowadzono badania sondażowe na terenie tzw. amfiteatru, które pokazały, iż brak w tym miejscu typowej zabudowy dla tego typu budowli (Nicolaou 1966, 582).7 Badania prowadzono również na innych obiektach z późniejszego okresu: bazyliki Panagia Limeniotissa od 1959 roku, bazyliki Chrysopolitissa od 1964 roku, kościoła Agia Kyriaki od 1972 roku czy okolicach kolumny św. Pawła w 1968 roku (Młynarczyk 1990, 64 – 65). Ten, niejako pierwszy etap rozwoju badań archeologicznych nad Pafos, podsumował oraz krytycznie wykorzystał K. Nicolaou (1966). Jego praca na temat topografii miasta stała się symbolicznym podsumowaniem dotychczasowej wiedzy o Nea Pafos, ale zawierała również pierwsze informacje z najważniejszych stanowisk archeologicznych, które przyniosły mu międzynarodową sławę zwieńczoną wpisaniem na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1980 roku. K. Nicolaou dostarczył również pierwszego planu stanowiska wraz z zaproponowaną rekonstrukcją linii fortyfikacji na podstawie widocznych w ówczesnych czasach ich pozostałości (Nicolaou 1966, 568, fig. 3). 6 W pracy R.C. Andersona zebrana jest literatura dotycząca badań nad zamkiem. Niestety wciąż brak kompleksowego opracowania. 7 Co ciekawe badania te nie przyniosły żadnych śladów mogących świadczyć, iż owalne obniżenie terenu faktycznie służyło w czasach starożytnych jako amfiteatr. Pomimo tego, wszyscy autorzy opracowań archeologicznych na przygotowywanych przez siebie mapach wskazują ten obiekt tak właśnie zdefiniowany (co więcej bez cudzysłowu). 22 d) Badania współczesne W 1962 roku przypadkowo odsłonięto pierwsze mozaiki stanowiące część większego założenia rezydencjonalnego tzw. Domu Dionizosa zlokalizowanego w rejonie zwanym Ktisto. Badania tam prowadzono do 1969 roku i w ich toku odsłonięto szereg mozaik, datowanych od końca IV w. p.n.e. aż być może po pierwszą połowę III w. n.e. (Nicolaou 1966, 591 – 593; Daszewski 1988a; Młynarczyk 1990, 60). Dom Dionizosa stanowił element dzielnicy rezydencjonalnej, którego najbardziej znaną budowlą jest tzw. Willa Tezeusza. Badania w rejonie Malouteny prowadzone są przez Polską Misję Archeologiczną od 1965 roku. Wcześniej w 1963 r. na zaproszenie Cypryjczyków przyjechał do Pafos K. Michałowski i wybrał teren przyszłych badań, które rozpoczął na południe od Domu Dionizosa zakładając cztery wykopy sondażowe. Zapoczątkował tym samym najdłużej trwające badania wykopaliskowe prowadzone w ramach jednej misji archeologicznej w Pafos. Do 2019 roku badania objęły cały kompleks budowli rezydencjonalnych (w ujęciu chronologicznym, zob. też Papuci-Władyka, Miszk 2020a, 94 – 97 z literaturą): 1) Dom „Hellenistyczny” – datowany początkowo na czas od końca II w. p.n.e. (stąd Hellenistyczny), jednak później datowanie przesunięto na okres WR, zniszczony prawdopodobnie w I poł. II w. n.e., którego pozostałości zostały odsłonięte na południe od Willi Tezeusza. Budowla ta mogła stanowić siedzibę prokonsula Cypru w czasie jej użytkowania. W czasie badań wykopaliskowych odsłonięto również pozostałości po konstrukcjach wcześniejszych (Daszewski, Sztetyłło 1988; Papuci-Władyka 1995, 15 – 22; Meyza 2016, 71 – 74; Młynarczyk 2016, 34) 2) Willa Tezeusza – wzniesiona w drugiej połowie II w. n.e. bądź na początku III w. (bądź jeszcze później – brak na ten moment zgody wśród badaczy – patrz Mavrojannis 2016) częściowo na gruzach, zniszczonego prawdopodobnie w wyniku trzęsienia ziemi, Domu „Hellenistycznego”. Założenie funkcjonowało do V w. n.e. (Daszewski 1977; Medeksza 1992; 1998; Młynarczyk 2016, 34). 3) Domy: Rzymski, Wczesnorzymski, Północno-Zachodni datowane na okres WR (Młynarczyk 2016, 34). Na stronie internetowej PCMA UW widnieje również nazwa Domu Dioskurów, wyróżnionego na podstawie znalezionego tam popiersia.8 4) Dom Aiona zlokalizowany na północny wschód od Willi Tezeusza datowany od drugiej ćw. IV w. n.e. (Meyza 2011; Młynarczyk 2016, 34) 8 Za https://pcma.uw.edu.pl/2017/11/17/nea-pafos/ - data dostępu: 26-03-2019. 23 Podsumowując w trakcie badań wykopaliskowych Polskiej Misji Archeologicznej UW wyznaczono co najmniej sześć różnych założeń mieszkalnych, przy czym relatywnie jasno opisane pozostają w literaturze trzy: Willa Tezeusza, Dom Aiona oraz Dom „Hellenistyczny”.9 Spójnym elementem całego obszaru zajmowanego przez założenia architektoniczne o charakterze rezydencjonalnym jest Dom Orfeusza. Budowla ta, rozpoznana pierwotnie jeszcze w latach 40-tych (patrz wyżej) i nazwana Domem Heraklesa, została poddana regularnym badaniom wykopaliskowym przez D. Michaelidesa od 1982 r. (Michaelides 1987; Papuci-Władyka, Miszk 2020a, 97 z literaturą). Zlokalizowana jest w bezpośredniej bliskości Willi Tezeusza przylegając do niej od zachodniej strony. Ekspedycja cypryjska prowadziła badania jeszcze w drugiej dekadzie XXI w., obecnie jednak badania zostały zawieszone.10 Uzupełnieniem obrazu tej części miasta jest kolejny wyróżniony kompleks architektoniczny określony mianem Domu Wczesnochrześcijańskiego, na temat którego jednak niewiele do tej pory napisano. Jego chronologia została ustalona na V – VI w. n.e. (Młynarczyk 2016, 35). Ten z założenia skrótowy przegląd historii badań nad dzielnicą rezydencjonalną zwraca uwagę na kilka zasadniczych elementów związanych z prowadzonymi tutaj wykopaliskami. Przede wszystkim należy podkreślić ubogi stan publikacji kolejnych założeń z punktu widzenia ich architektury, zarówno w ujęciu przemian, jak i samej chronologii. Jedyny chlubny wyjątek stanowi praca S. Medekszy (1992), gdzie wrocławski architekt poddał analizie powstanie, rozwój oraz charakterystykę architektoniczną Willi Tezeusza. Na temat reszty założeń zainteresowany czytelnik musi szukać rozproszonych informacji po raportach wykopaliskowych, przy czym należy podkreślić, iż mają one charakter opisu stanu zachowania, a nie profesjonalnej architektonicznej analizy. Dopiero ostatnie lata, głównie za sprawą prac A. Brzozowskiej-Jawornickiej (2016a, 2016b) oraz J. Mikockiej (2016, 2018) dostarczają nowych informacji na temat badanych przez polskich archeologów założeń architektonicznych, głównie Domu „Hellenistycznego” i Domu Aiona. I tak, o ile można z nadzieją patrzeć na przyszłe publikacje w zakresie Willi Tezeusza, Domu Aiona i innych założeń badanych przez polską ekspedycję, to kwestia oczekiwania na publikację architektonicznego opracowania 9 Cudzysłów w przypadku Domu Hellenistycznego wynika niejako ze zbyt dużego pośpiechu w nadawaniu nazwy założeniu w oparciu o niepewne przesłanki chronologiczne. Rezydencja, która początkowo wydawała się mieć chronologię hellenistyczną, okazała się być wzniesioną prawdopodobnie po trzęsieniu ziemi w 17/15 r. p.n.e. 10 Część wyników związanych z architekturą i dekoracją jest opracowywana przez M. Rekowską w ramach realizowanego w latach 2018 – 2020 projektu badawczego finansowanego przez NCN. 24 Domu Dionizosa pozostaje niepewna. Cieszy natomiast udział polskich badaczy w opracowywaniu Domu Orfeusza. Osobną kwestią pozostają opracowania materiałowe. O ile nie jest to miejsce na szczegółową analizę wszystkich prac, to jednak należy podkreślić, iż duża część materiału, przede wszystkim ceramicznego doczekała się monograficznych opracowań. Do najważniejszych należą opracowania ceramiki z Domu Diniozosa (Hayes 1991), ceramiki hellenistycznej z polskich badań na Maloutenie (Papuci-Władyka 1995) oraz późnorzymskiej ceramiki stołowej (Meyza 2007 – tutaj w szerszym aspekcie znalezisk w Lewancie). Ponadto warto podkreślić opracowania kolejnych materiałów z polskich badań: stempli ceramicznych (Sztetyłło 1976, 1991, 2010), mozaik Tezeusza oraz z Domu Aiona (Daszewski 1977; 1985b); czy stempli ceramicznych (Nicolaou 2005) i monet z Domu Dionizosa (Nicolaou 1976, 1990). Oczywiście powyższe zestawienie nie wyczerpuje tematu. Z punktu widzenia przedstawianej dysertacji szczególnie istotne są prace I. Nicolaou, która zawarła w swoich monografiach nie tylko informacje o materiale z Domu Dionizosa, ale również z innych stanowisk badanych przez jej męża K. Nicolaou, w tym z terenu Odeonu, tzw. Asklepiejonu oraz Agory. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż K. Nicolaou kończąc badania w Domu Dionizosa, rozpoczął prace na terenie wspomnianego kompleksu publicznego, który został zinterpretowany przez niego, jako Agora z przyległym Asklepiejonem oraz Odeonem. Na podstawie badań przeprowadzonych w latach 1968 – 1980 chronologia tego kompleksu została ustalona na okres wczesno- i późnorzymski (II – IV w. n.e.). Ponieważ opis i krytyka tych badań jest tematem osobnego rozdziału (por. niżej), w tym miejscu zostanie on tylko wzmiankowany. Systematycznym badaniom o różnym charakterze poddawane były groby i grobowce. Do najważniejszych stanowisk należy nekropola Nea Pafos, zlokalizowana ok. 1 km na północ od hellenistycznych murów miasta w rejonie Paleokastro, tzw. Grobowce Królewskie. Stanowisko to zostało odkryte w 1937 roku, poddane regularnym badaniom wykopaliskowym było od 1977 roku do początku lat 90-tych pod kierunkiem byłego szefa Departamentu Starożytności Cypru S. Hadjisavvasa (Hadjisavvas 1985, 2011; Młynarczyk 1990, 64; 2016, 43). Ponadto badano wiele rozproszonych grobów, od terenów Ammoi, zlokalizowanych pomiędzy murami miasta a Grobowcami Królewskimi, teren nekropoli znajdującej się na terenie dzisiejszej Ktimy - Pafos (górne miasto), czy wreszcie nekropoli wschodniej oraz grobów znajdujących się na terenie miasta użytkowanych w okresie poprzedzającym założenie miasta. Największe zasługi w badaniu tych stanowisk mają wspomniany już S. Hadjisavvas, D. Michaelides oraz S. Raptou (cf. Młynarczyk 2016, 43 – 44). 25 Od 1988 roku prowadzone są regularne badania wykopaliskowe na terenie Toumballos. Teren ten pierwotnie intepretowany był jako miejsce stacjonowania garnizonu wojskowego, stąd nazwa Garrison’s Camp. Obecnie wskazuje się na jego sakralny charakter. Zasadniczą część stanowiska zajmuje szereg podziemnych komnat i korytarzy wykutych w skalnym wzniesieniu. Na zewnątrz kompleksu odsłonięto również pozostałości po bazylice wczesnochrześcijańskiej (dwie fazy) oraz pozostałości po budownictwie mieszkalnym. Włoscy archeolodzy intepretują te założenia, jako pozostałości sanktuarium Apollina (być może Hylatesa) oraz po martyrionie św. Hilariona, a także dzielnicy chrześcijańskiej z okresu późnorzymskiego (mającej stanowić przeciwwagę dla dzielnicy pogańskiej zlokalizowanej na Maloutenie). Jednak na obecną chwilę powyższe interpretacje zdają się mieć bardziej charakter hipotezy (cf. Młynarczyk 2016, 39). Chronologię stanowiska można podzielić na dwa okresy: pierwszy – pogański, datowany od wczesnego okresu hellenistycznego, drugi – chrześcijański, datowany na okres późnorzymski do najazdów arabskich (Giudice 2016, 89). Niestety należy podkreślić, iż brak jest kompleksowego opracowania badań włoskiej misji archeologicznej a informacje przedstawiane są głównie w formie raportów z wykopalisk drukowanych po włosku w RDAC (Gudice et al. 2010; Giudice 2016). W latach 1993 – 1996 została zrealizowana ekspedycja naukowa amerykańskich badaczy – Paphos Ancient Exploration Project. Jej głównym celem było zbadanie głównego portu Nea Pafos zlokalizowanego w naturalnej zatoce w południowej części miasta. Port ten był wcześniej (a także później) obiektem zainteresowania wielu badaczy zajmujących się tematyką miasta (Nicolaou 1966; Daszewski 1981; Młynarczyk 1990; Miszk – Papuci- Władyka 2016; Papuci-Władyka, Miszk 2020a, 101 z dalsza literaturą). W skład amerykańskiej ekspedycji wchodzili archeolodzy R.L. Hochfelder, J.R. Leonard, architekt R.S. Tuck oraz geoarcheolog R.K. Dunn. Kilka lat badań zaowocowało określeniem zasięgu starożytnej zatoki, odkryciem dodatkowego falochronu oraz określeniem podstawowych procesów i podziału wewnętrznego portu. Niestety opublikowane wyniki mają charakter wstępny i nigdy nie zostały ostatecznie opracowane. Zainteresowanie badaczy wzbudzała również okolica drugiej zatoki, zlokalizowanej na północno – zachodnim brzegu przylądka, na którym wzniesiono miasto. Zarówno W.A. Daszewski (1981), jak i J. Młynarczyk (1990) uważali, iż był tam zlokalizowany pomocniczy port miasta. Pierwsze prawdziwe badania jednak zostały przeprowadzone w tym terenie przez francuską misję archeologiczną (Bessac 2016) i w ramach Paphos Agora Project (Kalicki et al. 2015; 2020; Miszk, Papuci-Władyka 2016). 26 Terenem intensywnie prowadzonych badań jest wzgórze Fabrika (nazwa pochodzi od istniejąceh tutaj w średniowieczu przędzalni bawełny – cf. Młynarczyk 1990, 215) wstępnie rozpoznane w drugiej dekadzie XX w. (Nicolaou 1966, 580; Młynarczyk 1985a; Młynarczyk 1990, 215 – 222). Głównym tematem badaczy podejmujących temat interpretacji funkcjonowania wzgórza (obok oczywistego, związanego z teatrem) była możliwość jego zagospodarowania, jako miejsca lokalizacji świątyni Afrodyty Pafijskiej. I tak J. Młynarczyk (1985c) wskazywała tę lokalizację, jako bardziej prawdopodobną niż wzgórze Fanari (gdzie jednak również miała stać jakaś świątynia). Nicolaou zaś uważał, iż to na wzgórzu Fanari miała być zlokalizowana świątynia głównej bogini miasta (Nicolaou 1966, 595). Regularne badania wykopaliskowe rozpoczęły się na wzgórzu Fabrika w 1995 r., kiedy to ekspedycja Uniwersytetu w Sydney pod kierunkiem J.R. Green’a rozpoczęła badania na południowym zboczu wzgórza. Głównym celem było rozpoznanie i odsłonięcie ruin Teatru. Badania te, poszerzone o najbliższą okolicę, doprowadziły do określenia chronologii użytkowania tego obiektu (w pięciu fazach) od początków istnienia miasta, czyli przełomu IV/III w. p.n.e. do początku IV w. n.e., kiedy to został zniszczony przez trzęsienie ziemi i nigdy nie odbudowany. W trakcie badań odsłonięto również pozostałości po Nimfejonie przylegającym do Teatru i brukowanej ulicy łączącej oba obiekty. Kolumnowa ulica prawdopodobnie łączyła rejon Teatru z Agorą (ulica P wg planu Młynarczyk, 1990, fig. 16; por. il. 2). Australijska misja dostarczyła również wielu ciekawych spostrzeżeń odnośnie późniejszej historii miasta (Barker 2015a, 2015b, 2016). Ciekawym aspektem jest również metodyka prowadzonych badań, kiedy to po raz pierwszy na terenie miasta użyto badań geofizycznych, a dokładniej georadaru (Barker 2016, 101) chociaż bez wymiernego skutku. Drugą ekspedycją prowadzącą badania na szczycie wzgórza oraz u jego podnóża od północnej strony jest francuska misja archeologiczna (MafaP) prowadzona od 2008 przez C. Balandier. W trakcie badań udało się odsłonić pozostałości po zabudowie o charakterze rezydencjonalnym, datowanej na okres rzymski. Teren ten był również użytkowany jako kamieniołom. Odsłonięto także pozostałości po budowli o charakterze sakralnym, które przez J. Młynarczyk wskazywane było jako możliwe pozostałości po świątyni Afrodyty Pafjskiej (por. wyżej), obecnie raczej C. Balandier (2018) przychyla się do hipotezy, iż są to pozostałości po heroonie (choć również związanym z kultem Afrodyty). Sukcesem było również odsłonięcie pozostałości po linii hellenistycznych fortyfikacji na szczycie wzgórza, których przebieg w tym rejonie był przewidywany, ale jednak nigdy nie potwierdzony (Balandier, Morvillez 2009; 27 Balandier 2010; 2015; 2016; Bessac 2016;). Z punktu widzenia układu urbanistycznego miasta, należy podkreślić trzy najważniejsze ustalenia francuskiej misji archeologicznej: 1. Potwierdzona została linia fortyfikacji miasta od strony północnej i wschodniej w okresie hellenistycznym. 2. Ustalona została chronologia powstania murów na początek II w. p.n.e. 3. W okresie WR zabudowa mieszkalna wykroczyła na północ poza zasięg miasta hellenistycznego. Należy wreszcie wspomnieć również o badaniach dotyczących późnorzymskiego okresu dziejów Nea Pafos. Oczywiście siłą rzeczy pozostałości o późnorzymskiej chronologii są badane w trakcie wykopalisk poszczególnych ekspedycji. Późnorzymskie pozostałości obecne są w zasadzie na obszarze wszystkich pracujących obecnie ekspedycji, za wyjątkiem terenu Agory badanej przez krakowską ekspedycje, gdzie najpóźniejsze pozostałości architektoniczne datowane są na I. poł. II w. n.e. (por. niżej). Należy jednak do tego dodać badania o charakterze ratowniczym wykonane przez pracowników Departamentu Starożytności Cypru, zebrane i poddane analizie przez A.G.H. Megaw’a (1988) w okolicach głównego portu miasta. Badania te przyniosły informacje na temat linii fortyfikacji wskazując na ich przebieg w omawianym okresie (Megaw 1988, 141, pl. 2). e) Podsumowanie Podsumowując należy zwrócić uwagę na postępujący przyrost wiedzy na temat Pafos, który głównie jest udziałem działających tutaj wiele lat ekspedycji archeologicznych, a także prowadzonych z konieczności badań ratowniczych. Niestety nie można oprzeć się wrażeniu, iż za postępami prac terenowych nie nadąża przyrost publikacji. Brak jest szerokich opracowań problemowych, w przypadku niektórych badań zaś, brak jest nawet podstawowych podsumowań. Całościowe opracowanie historii Nea Pafos w okresie hellenistycznym powinno zostać już zaktualizowane. Biorąc pod uwagę okres rzymski, olbrzymi materiał, który został zebrany, może utrudnić powstanie takiej kompleksowej pracy. Z drugiej jednak strony należy oczekiwać więcej prac problemowych, które powinny powstawać w poprzek prowadzonych badań wykopaliskowych – a nie tylko dotykających terenów, będących obszarem zainteresowania konkretnych ekspedycji. Należy jednak podkreślić, iż ostatnie lata pokazują, iż myślenie problemowe, wykraczające poza teren koncesji, zaczyna przejawiać się w kolejnych projektach badawczych. Zarówno w sferze badań nad materiałem zabytkowym (prace A. Dobosz nad materiałem amforycznym 28 i ceramiką użytkową, E. Marzec nad hellenistyczną ceramiką stołową, M. Kajzer nad lampkami, K. Nocoń nad ceramiką kuchenną11, jak i tematyką związaną z problemami urbanistycznymi (C. Balandier nad systemem fortyfikacji, C. Barker nad układem ulic, E. Papuci-Władyka i Ł. Miszk12 nad planem miasta z szczególnym uwzględnieniem infrastruktury ekonomicznej miasta) oraz zagadnieniami krajobrazowymi (T. Kalicki i S. Chwałek). Należy do tego dodać bardzo szeroką grupę badaczy prowadzących badania nad różnymi, szczegółowymi aspektami dziejów miasta, co pozwala z nadzieją patrzeć na przyszłość. IV Agora w dyskursie archeologicznym Temat Agory w różnych perspektywach badawczych poruszany jest w dyskursie naukowym od początków podejmowania zagadnienia funkcjonowania miast greckich. Podsumowanie dotychczasowego stanu wiedzy i podejścia teoretycznego do tego problemu dokonała w swojej monografii dotyczącej agor hellenistycznych B. Sielhorst (2015). Temat ten poruszany był również, choć w nieco bardziej skrótowym ujęciu, przez C. Dickensona (2012; 2017). B. Sielhorst zwróciła uwagę przede wszystkich na różne podejścia autorów opracowań, którzy co prawda dotykają tematu zróżnicowanego chronologicznie czy geograficznie, to jednak odnoszą się zasadniczo do tego samego fenomenu. W zasadzie do lat 50 – tych XX w. temat agory poruszany był jako element studiów o innym charakterze: np. o genezie rzymskiego forum (Wymer 1916) czy relacji systemu politycznego polis z jego reprezentacją architektoniczną (Tritsch 1932). Kluczowy przełom rozpoczynający dyskurs o funkcji i roli agory w świecie greckim przyniosły prace francuskiego badacza R. Martina poruszające tematykę jej organizacji, rozwoju i wpływów na strukturę, układ i funkcjonalność w tkance miast greckich (Martin 1951). Praca ta zainspirowana została badaniami Francuza nad agorą w Tazos, której poświecił on osobną monografię (Martin 1959). Warto zwrócić uwagę, iż Martin podjął temat porównania rozwoju i relacji między grecką agorą a rzymskim forum wyraźnie akcentując paralelność ich rozwoju i zasadnicze różnice (Martin 1972). W tym miejscu należy również wspomnieć pracę polskiego archeologa S. Parnickiego-Pudełko (1957), która powstała z inspiracji pracy R. Martina i dotyczyła powstania i ewolucji fenomenu agory w starożytnych miastach greckich. 11 Więcej na temat tych opracowań – patrz rozdz. VII. 12 Przy czynnej współpracy z ekipą geofizyczną z Uniwersytetu w Hamburgu pod kierunkiem M. Seifert i N. Babucica. 29 Niewątpliwie istotną rolę odegrały przede wszystkim badania na Agorze w Atenach prowadzone przede wszystkim przez Amerykanów od 1931 roku. Jest to niewątpliwie najlepiej opublikowane stanowisko tego typu, publikacja rezultatów obejmuje obecnie już 37 tomów monograficznych i dużą liczbę artykułów. W tym miejscu należy jednak wskazać tom skupiający się na analizie funkcjonalności budowli odsłoniętych na Agorze Ateńskiej autorstwa H. A. Thompsona i R. E. Wycherley’a (1974). R.E. Wycherley na bazie swoich badań poruszył już wcześniej również dwie szczegółowe kwestie związane z początkami rozwoju agory w świecie greckim w okresie archaicznym (1966) oraz ukształtowaniem się tzw. agory typu jońskiego (1942). Kolejne dekady to czas opracowań syntetycznych obejmujących przede wszystkim poszczególne elementy układu architektonicznego agory, tj. propylejów (Carpenter 1970) czy najważniejszego elementu o charakterze dystynktywnym – portyku (Coulton 1976; Kuhn 1985). Osobnym polem zainteresowania były budowle mogące stanowić niezależne części założenia agory, tj. prytanejon (Miller 1978) czy buleuterion (Kockel 1995), czy wreszcie relacje z innymi elementami urbanistycznymi miasta, np. teatrem (Kolb 1981). Praca ta, podobnie jak praca J.P. Vernant’a (1983), w swoim rozumieniu funkcjonowania agory i przestrzeni publicznej, opierała się o źródła pisane. F. Kolb zwrócił uwagę przede wszystkim na agorę, jako przestrzeń festiwalową, sakralną, która jednak z czasem zyskała własną oprawę architektoniczną w postaci teatru, niejako czyniąc bardziej świeckim sam centralny plac miasta. Jak słusznie wskazuje Dickenson (2017, 19) prace R. Martina, R. Kolba czy J.P. Vernant’a zbytnio ufają przekazom pisanym w konstruowaniu narracji o recepcji agory przez starożytnych, nie zwracając odpowiedniej uwagi na kwestie związane z stereotypami literackimi. Dla badaczy zajmujących się semiotyką i recepcją agory w świecie starożytnym zasadnicze znaczenie miała praca H. Lautera (1986), który po raz pierwszy próbował zrozumieć, jak antyczni mieszkańcy miast mogli odbierać otaczający ich krajobraz architektoniczny (Sielhorst 2015, 10). Dało to również impuls do rozwoju prac nad możliwościami interpretacyjnymi badań nad architekturą w kontekście odzwierciedlania przez nią przemian społecznych (Sielhorst 2015, 10). Ważne miejsce od lat 70-tych zajmowała również kwestia relacji poleis z królestwami hellenistycznymi (Orth 1977), a także później z Imperium Rzymskim (Alcock 1993) i ich wpływie na kształtowanie się i funkcjonowanie agory (Sielhorst 2015, 11 - 12; Dickenson 2017, 22). Istotnym aspektem jest również badanie fenomenu euergetyzmu, którego ślady mogą być odnajdywane zarówno w fundacjach budowlanych związanych z agorą, czy też pełnieniem 30 urzędów związanych z jej funkcjonowaniem (Gauthier 1985; Sartre 1997, 162 – 183). Dla badaczy zajmujących się semiotyką przestrzeni istotną rolę odegrały prace T. Hölschera (1988; 2007), który w swoich studiach poddawał interpretacji proces zabudowy agor budynkami o charakterze publicznym w okresie hellenistycznym, zwracając uwagę przy tym na stopniowo malejące znaczenie samego placu w życiu politycznym. Co ważne, również zwrócił uwagę na fakt, iż sposób w jaki Grecy kształtowali swoje otoczenie w przestrzeni publicznej był pewnego rodzaju przedstawieniem charakteru samej polis, i jako takie, mogło mieć indywidualny charakter (Hölscher 2007, 183). Tezy T. Hölschera były poddawane dyskusji przez późniejszych badaczy, przede wszystkim S. Walker (1997) oraz C. Dickensona (2012; 2017), Autorzy Ci zwracają uwagę, iż przemiany, na które wskazywał T. Hölscher, miały miejsce głównie w okresie rzymskim, nie hellenistycznym. Dopiero wpływ Rzymian miał znacząco wpłynąć na politykę budowlaną na agorach, szczególnie bezpośrednio na samych placach. Kolejne prace U. Kenzlera (1999) czy J.-Y. Marc’a (1999) nie wniosły z metodologicznego punktu widzenia nic nowego. Należy jednak podkreślić istotny wkład tej pierwszej publikacji, która dotyczyła rozwoju agory w świecie greckim w zasadzie od okresu homeryckiego13 po klasyczny (jednak z głównym naciskiem na ten ostatni okres oraz okres archaiczny), a także skupienie się przez tego badacza na problematyce funkcjonowania agory w miastach Azji Mniejszej (Kenzler 2013). W ostatnich latach nastąpił wzrost zainteresowania problematyką funkcjonowania agory w świecie greckim. Dało to swój wyraz przede wszystkim w rozwoju badań nad pojedynczymi stanowiskami, ale również skutkowało organizacją spotkań naukowych zajmujących się tylko tym tematem (Hoepfner, Lehmann 2006; Giannikouri 2011; Chankowski, Karvonis 2012). Wreszcie należy podkreślić bardzo ważne prace syntetyczne omawiające problematykę agory w miastach greckich z różnego punktu widzenia, wydane w ostatnich latach. Wspomniany już wielokrotnie C. Dickenson (2011; 2012; 2017), który opublikował dwie monografie, skupił się przede wszystkim na relacjach władzy królów hellenistycznych i cesarzy rzymskich z miastami greckimi w kontekście kształtowania się i funkcjonowania ich przestrzeni publicznych, przede wszystkim agor. Główną tezą amerykańskiego badacza jest przede wszystkim odejście od linearnego postrzegania rozwoju agory, jako manifestacji systemu demokratycznego w formie otwartego dla wszystkich placu, przez zamknięte założenia architektoniczne mające być przejawem końca demokracji w czasach hellenistycznych, po zmianę agory w rodzaj galerii 13 W jednym z podrozdziałów autor odnosi się również do okresu minojskiego, podobnie jak R. Martin (1951) i S. Parnicki-Pudełko (1957). 31 sztuki i muzeum w czasach rzymskich mającą świadczyć o końcu samorządności miejskiej. Badania C. Dickensona pokazują dużo bardziej złożony charakter tych przemian, jednocześnie mocno zwracając uwagę na fakt, iż nawet w okresie rzymskim agora była żywą politycznie przestrzenią. Podobne ustalenia znajdziemy w pracy B. Sielhorst (2015), która poddała analizie 66 agor w miastach greckich w okresie hellenistycznym. Skupiła się ona na czterech aspektach: wyglądzie, funkcji, estetyce odbioru oraz semantyce ich elementów. B. Sielhorst zwróciła uwagę z jednej strony na podobne procesy, którym podlegało kształtowanie się miejsca agory w miastach hellenistycznych, z drugiej podkreśla indywidualność lokalnych rozwiązań. W tym pierwszym przypadku należy podkreślić dążenie do unifikacji formy, czyli zamkniętego z każdej strony placu oraz umieszczanie agory w planie ortogonalnym miasta. Istotne było również dążenie do uczynienia z planu zagospodarowania placu agory swoistego manifestu o charakterze polityczno-sakralnym (przez umieszczenie samych budowli, ale również przemyślaną ich lokalizację z punktu widzenia patrzącego na nie obserwatora). Jednocześnie aspekt ten nabierał zdecydowanie indywidualnego charakteru dla każdej polis. Tym, co wyróżnia większość z przywołanych powyżej prac, to przede wszystkim ich syntetyczny charakter. Jako podstawa teoretyczna ninijszej dysertacji stanowią one punkt wyjściowy do dyskusji na temat procesów zachodzących na Agorze w Nea Pafos. Należy jednak zwrócić uwagę, iż większość prezentowanych opracowań dotyczy przede wszystkim Grecji Właściwej, Macedonii i ewentualnie najważniejszych miast Azji Mniejszej. Tematyka innych agor w innych miastach świata greckiego, może z wyłączeniem miast Wielkiej Grecji, na temat której powstało sporo prac (por. Ampolo 2012; Wolf 2013), jest na słabym poziomie opracowań. Tylko kilka najważniejszych miast wschodniego basenu Morza Śródziemnego doczekało się lepszych opracowań badań nad ich agorami (por. Dura-Europos – Rostovtzeff et al., 1944; Coqueugniot 2011, 2014, Kyrene – Stucchi 1965; Stucchi, Bacchieli 1983). Wystarczy dodać, iż o agorach w Aleksandrii z archeologicznego punktu widzenia nic nie wiemy (Tomlison 1996, 161)14. 1) Agory w miastach cypryjskich w kontekście stanu badań Problem pojawienia się i funkcjonowania agory w krajobrazie miast cypryjskich zasadniczo nigdy w literaturze przedmiotu nie był poruszany. Całościowo temat został ujęty tylko w krótkim artykule A. Cannavò wydanym przy okazji konferencji na temat agor w świecie Wielkiej Grecji, co samo w sobie najlepiej świadczy o poziomie opracowania tematu (Cannavò 14 Co oczywiście wynika z istnienia współczesnej zabudowy nad pozostałościami starożytnego miasta. 32 2012). A. Cannavò poddała analizie stan wiedzy na temat sześciu możliwie istniejących agor w miastach cypryjskich, w tym zidentyfikowanych archeologicznie (Nea Pafos, Kurion, Amatus, Soloi) oraz znanych z przekazów epigraficznych (Kition oraz Salamina). Głównym problemem z jakim chciała zmierzyć się autorka (2012, 347), była próba określenia czy taki element układu miejskiego, jakim była agora, był znany na Cyprze przed okresem hellenistycznym i rozwijał się naturalnie, czy był też elementem zaszczepionym wraz z prądami urbanistycznymi charakterystycznymi dla tej epoki. Problem ten dotyczy również głębszego zagadnienia, niż tylko kwestie urbanistyczne. Kwestią sporną jest to, w jaki sposób zorganizowana była wymiana handlowa w miastach o zróżnicowanych wpływach kulturowych, które na Cyprze były przecież w okresie archaicznym oraz klasycznym bardzo wyraźne. I tak wpływy fenickie, szczególnie widoczne w mieście Kition zaowocowały dowodami na funkcjonowanie tzw. qārt, czyli pustego terenu przylegającego do portu, gdzie prowadzono handel (Cannavò 2012, 352). Zagadnienie to jest o tyle trudniejsze do rozwiązania, iż często u autorów antycznych, posługujących się dialektem tessalskim czy cypryjskim, trudno jest rozróżnić słowa określające agorę oraz port (Cannavò 2012, 351). Takie problemy z terminologią związaną z funkcjonowaniem placów miejskich nie są w tym przypadku wyjątkiem. I o ile sprawa różnicy między forum a agorą jest w literaturze dobrze rozpoznana i zdefiniowana (Martin 1972), o tyle w regionach o innej, niż wyłącznie grecko-rzymskiej tradycji, stanowi ciągle kwestię dyskutowaną (por. np. kwestia agory/bazaaru w Dura-Europos – Baird 2007). Wracając do zagadnienia funkcjonowania agor na Cyprze należy zwrócić uwagę na jeden zasadniczy aspekt, czyli stan badań i opracowań na poszczególnych stanowiskach, które możemy podzielić na trzy grupy: a) Agory w Nea Pafos oraz w Amatus (il. 4) – dwa najdokładniej przebadane oraz opublikowane główne place publiczne. Agora w Nea Pafos badana przez Departament Starożytności Cypru oraz ekspedycję Paphos Agora Project – wykaz literatury jest zasadniczo bibliografią tej pracy. Agora w Amatus badana była przez połączoną ekspedycję francusko-cypryjską od lat 80 ub. wieku, przez M. Loulloupis’a (Aupert 2000, 39 – 43), a następnie w latach 2000-nych przez J-P Prȇte’a i zespół (Prȇte 2007; Prȇte, Tassignon 2001; Prȇte et al. 2002; 2003; 2004). Prace są kontynuowane przez L. Thélego. 33 b) Przebadane, ale opublikowane w bardzo ograniczonym zakresie: agory w Kurion (il. 5) oraz Soloi (il. 6). Tzw. Forum w Kurion15 badane było od 1975 r. przez cypryjskiego archeologa D. Christou (Christou 1983, 1985). Badania w Soloi prowadzone były przez kanadyjskiego badacza R. Ginouvés (1989), przerwane w wyniku okupacji tureckiej, która spowodowała, iż stanowisko przestało być dostępne dla badaczy. c) Agory znane tylko ze źródeł epigraficznych, wzmiankujących funkcjonowanie agoranomosa: w Salaminie i Kition. Salamina badana była już od końca XIX w., najpierw przez ekspedycję angielską (Munro, Tubbs 1891), następnie francuską (Yon 2014) oraz Departament Starożytności Cypru (Karageorghis 1999)16. W przypadku największego starożytnego miasta na Cyprze, w starszej literaturze, możemy spotkać się z identyfikowaniem agory z długim prostokątnym placem perystylowym, flankowanym od jednej strony świątynią Zeusa. Obecnie jednak badacze wykluczają tę identyfikację, uważając to założenie architektoniczne za okrąg świątynny (Argout et al. 1975). Do dzisiaj nie ustalona jest również funkcja tzw. Granitowego Forum, które mogłoby stanowić pozostałości po Agorze (Jeffery 1936). Niestety fakt, iż Salamina znajduje się obecnie po okupowanej stronie wyspy, nie pozwala na głębsze zbadanie tematu (Karageorghis 1980, 13-14). Również w Kition nieznana jest możliwa lokalizacja agory, pomimo istnienia dwóch inskrypcji poświadczających istnienie urzędnika – agoranomosa. Badania tam prowadzone były do 2004 przez Departament Starożytności oraz do 2006 roku przez misję francuską (Yon 2006). 15 Nazwa forum związana jest z rzymskim datowaniem tego założenia architektonicznego. 16 W dn. 21 – 23 maja 2015 roku w Nikozji odbyła się konferencja: Salamis of Cyprus. History and Archaeology from the Earliest Times to Late Antiquity, z której materiały zostały opublikowane pod redakcją S. Rogge, Ch. Ioannou oraz T. Mavrojannisa (2019). Niestety książka ta nie była dostępna dla mnie na etapie przygotowywania niniejszej dysertacji. 34 Il. 4. Agora w Amatus (Empereur, Kožejl, 2017, 142, Fig. 15). Podsumowując miejsce agor cypryjskich w ogólnym dyskursie dotyczącym tematyki funkcjonowania głównych placów publicznych w świecie greckim należy przede wszystkim podkreślić ich bardzo słabą obecność. Już sam fakt umieszczenia niewielkiego podsumowania dokonanego przez A. Cannavò w 2012 roku w tomie dotyczącym agor w miastach Wielkiej Grecji świadczy o niewielkiej wiedzy na temat agor cypryjskich w środowisku naukowym. Niniejsza dysertacja ma na celu zrobienie pierwszego kroku we wprowadzeniu przedstawionej tematyki agory miasta Nea Pafos w szerszy obieg naukowy jednocześnie zachęcając do pogłębionych studiów na fenomenem placów publicznych w antycznych miastach cypryjskich. 35 Il. 5. Tzw. Forum w Kurion u góry zobrazowanie satelitarne, u dołu - plan17. 17 Zobrazowanie satelitarne za GoogleEarth. Plan za http://www.romanaqueducts.info/aquasite/kourion/foto22.html - data dostępu 1.02.2019. 36 Il. 6. Z lewej plan części miasta Soloi, z prawej zdjęcie archiwalne S-E narożnika Agory w Soloi (Gagnier 1975, 217, fig. 1; 221, fig. 3). 2) Podsumowanie Spoglądając na stan badań archeologicznych dotyczących zagadnienia funkcjonowania agor miast greckich można wskazać na dwa zasadnicze kierunki. Przede wszystkim ostatnie lata to pojawienie się szeregu szczegółowych badań na wielu stanowiskach, czego efektem są, wspomniane powyżej, konferencje naukowe pozwalające na wymianę doświadczeń badaczy prowadzących prace wykopaliskowe na agorach. Jednocześnie można zauważyć w tych badaniach zasadniczą dychotomię opracowywanych stanowisk. Z jednej strony mamy do czynienia z badaniami na agorach prowadzonymi od dziesiątek lat w doskonale znanych miastach, np. Atenach, Koryncie, Tessalonikach, na Delos, Tazos, Kos, w Pelli, Kyrene, Gortynie, Efezie, Pergamonie itd. Z drugiej strony mamy do czynienia z nowymi projektami, które prowadzone w ostatnich latach dają coraz większe pojęcie o różnicach i podobieństwach w kształtowaniu się i funkcjonowaniu placów publicznych w miastach pod wpływem kultury helleńskiej i hellenistycznej. Agorę w Nea Pafos, chociaż badaną przez dwie ekspedycje piętnaście lat z okładem (por. rozdz. V), zaliczyć należy na obecnym etapie do tej drugiej grupy. Warto jednak podkreślić, iż kolejne opracowania ogólne i szczegółowe sprawiają, iż mamy do czynienia z najlepiej opracowanym stanowiskiem tego typu na Cyprze. Jak już wspomniano w części metodologicznej, wyniki dotychczasowych badań prowadzonych przede wszystkim w ramach Paphos Agora Project, pozwalają spojrzeć na agorę Nea Pafos w szerszym kontekście całego miasta, co ostatnio również postuluje C. Dickenson (2017, 21). Jednocześnie należy zwrócić uwagę, iż dokładne analizy stratygraficzne stanowisk tego typu są publikowane niezmiernie rzadko. Podstawowe opracowania badanych agor, np. w kontekście chronologii są 37 przede wszystkim oparte o badania architektoniczne. W tym kontekście wzorem dla niniejszej dysertacji jest praca doktorska D.R. Hernandeza (2010) dotycząca analizy stratygrafii badań wykopaliskowych amerykańskiej ekspedycji pracującej na forum miasta Butrynt w Epirze. Sama dysertacja, chociaż pozbawiona głębszej refleksji metodologicznej, dostarcza wnikliwej analizy układu nawarstwień i ich odniesienia do innych znalezisk na stanowisku, przede wszystkim architektury. Same wyniki analizy umieszczone zostały w szerszym kontekście historycznym. Jest to ciekawy przykład opracowania stanowiska, w którym analiza stratygraficzna umieszczona jest w jednej dostępnej monografii, a nie jest oparta o wiedzę dostępną w rozproszonych raportach wykopaliskowych w różnych czasopismach. Biorąc pod uwagę rozrost badań prowadzonych na agorach miast greckich dostęp do szczegółowych analiz, na których oparta jest chronologia czy opis funkcjonalności, może stać się nieodzowny do prowadzenia pogłębionych badań o charakterze syntetycznym. Badania przekrojowe to drugi kierunek, w jakim rozwija się dyskurs badawczy związany z badaniami na agorami greckimi. W tym miejscu należy przede wszystkim ponownie przywołać prace C. Dickensona (2011; 2012; 2013; 2017;), B. Sielhorst (2011; 2014; 2015), ale też J. Donati’ego (2010a; 2010b; 2015) czy V. Evangelidisa (2007; 2008; 2014). Pomijając szczegółowe ustalenia dotyczące pojedynczych przypadków agor miast greckich, należy podkreślić wkład tych badaczy w dekonstrukcję paradygmatów dotyczących funkcjonowania placów publicznych. Polega ona przede wszystkim na podkreśleniu indywidualności rozwoju poszczególnych analizowanych stanowisk, dużo większej ostrożności w poszukiwaniu wspólnych tendencji, ale także próbie zidentyfikowania ich na nowo i wreszcie wprowadzenia nowych podejść metodologicznych, jak np. pojęć recepcji czy semantyki poszczególnych budowli i założeń urbanistycznych. W ramach możliwości, wyniki analizy badań nad Agorą Nea Pafos, zostaną umieszczone w tym nowym dyskursie naukowym. V Agora Nea Pafos – historia badań 1) Wprowadzenie Zagadnienia założenia, lokalizacji oraz funkcjonowania agory w Nea Pafos w pierwszym okresie zainteresowania badaczy tym miastem nie były poruszane. W podstawowej pracy na temat topografii miasta pt. „The topography of Nea Paphos” (1966) jej autor K. Nicolaou nie podał propozycji zlokalizowania głównego placu miejskiego, co związane było zarówno z nieodnalezieniem właściwych inskrypcji, a także brakiem odpowiednich wyznaczników topograficznych. Choć obecnie teren agory wyróżnia się w rzeźbie terenu miasta, to w latach 38 60-tych nie musiało to być tak oczywiste. W bezpośredniej bliskości głównego placu Nea Pafos cypryjski archeolog zlokalizował „teatr” oraz gimnazjon. „Teatr”, który został objęty systematycznymi badaniami wykopaliskowymi w latach 60 i 70-tych, ostatecznie został zinterpretowany, jako odeon (o czym niżej). Gimnazjon zaś został zinterpretowany na podstawie znalezionej inskrypcji na bazie posągu Tyberiusza Klaudiusza Onesikratesa, gimnazjarchy z czasów panowania Nerona bądź dynastii Flawiuszy, znalezionej na relatywnie płaskim terenie, zlokalizowanym na północ od dzisiejszej agory (Nicolaou 1966, 582 – 583). Biorąc pod uwagę aktywną działalność rabunkową surowca kamiennego na terenie Nea Pafos, obserwowaną również na terenie Agory, interpretacja na podstawie jednego powierzchniowego znaleziska musi być traktowana z odpowiednią rezerwą. Problematyka lokalizacji gimnazjonu leży poza zakresem tej pracy. Odpowiednie rozważania można znaleźć w publikacji J. Młynarczyk „Nea Paphos III. Nea Paphos in the Hellenistic period” (1990). Należy jednak zaznaczyć, iż próba lokalizacji gimnazjonu w bezpośrednim sąsiedztwie agory od północnej strony, wydaje się być niesłuszna o czym niżej (patrz rozdz. VII). Badania agory pafijskiej były prowadzone przez dwie ekspedycje. W latach 1968 – 1978 K. Nicolaou prowadził badania skupione wokół „teatru” zlokalizowanego na wschodnim zboczu wzgórza Fanari (Nicolaou 1970a 16 - 17, 1970b 75, 395; 1972a; 1973, 56 – 57, 440; 1975a, 21 – 23, 27, 29 – 30; 1975b, 130 – 131; 1976a, 32 – 33; 1976b, 372; 1977a, 41 – 43; 1977b, 529 – 530, 1978a, 36 – 37; 1978b, 534 – 535; 1979, 36 – 37; 1980, 70 – 71). W trakcie tych badań odsłonięto budynek Odeonu, dwóch innych budowli przyległych do teatru muzycznego od południa, a także architektoniczne założenie perystylowe ostatecznie zinterpretowane przez cypryjskiego archeologa jako Agora. Druga ekspedycja, kierowana przez E. Papuci – Władykę z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie nastawiona była ściśle na badania Agory. Badania, będące przedmiotem zainteresowania tej pracy, skupiły się na terenie Portyku Wschodniego, w centrum placu, przy południowym wejściu oraz w narożniku południowo – wschodnim (Papuci – Władyka, Machowski 2016; Papuci – Władyka et al. 2018; Papuci-Władyka 2020). 18 2) Badania i ustalenia K. Nicolaou Głównym celem badań K. Nicolaou było odsłonięcie ruin niewielkiego „teatru” zlokalizowanego na wschodnim zboczu wzgórza Fanari (bądź Faros). Na wzgórzu obecnie 18 Dotyczy to lat 2011-2015. W kolejnych latach badaniami objęte zostaną również inne obszary, zarówno na Agorze, jak i poza nią. 39 wznosi się malownicza latarnia, a także budynek galerii fotografii. Ruiny „teatru” były wyraźnie widoczne w topografii miasta, również na zdjęciach lotniczych z lat 50-tych i 60- tych z łatwością można zauważyć pozostałości budowli (il. 7). Il. 7. Archiwalne zdjęcie lotnicze centralnej części późniejszego Parku Archeologicznego z widocznymi pozostałościami Odeonu – ze zbiorów NCAP (National Collection of Aerial Photography). Opisywane były również przez XIX-wiecznych podróżników. Pierwsze wzmianki o widocznych pozostałościach „teatru” pojawiły się we wspomnieniach D. Hogartha (1889, 7) oraz A. Sakellariosa (1890 cf. Młynarczyk 1990, 50). Wzgórze, o które oparty był teatr, dość zgodnie uważa się za akropol miasta, na którym miała wznosić się świątynia, być może Afrodyty (Peristianis 1910, 1927, 39; Nicolaou 1966, 595; Młynarczyk 1985c, 289; 1990, 201 – 207; Vörös 2006). Kwestia wyglądu, wezwania oraz funkcjonowania tej budowli jest przedmiotem kontrowersji (patrz niżej), na obecnym etapie wydaje się niemożliwą do rozstrzygnięcia. K. Nicolaou za cel postawił sobie odsłonięcie „teatru”, z góry zakładając możliwość przeprowadzenia prac rekonstrukcyjnych, czego ostatecznie dokonano (Nicolaou 1966, 580). Wykopaliska doprowadziły do odsłonięcia trzech założeń architektonicznych 40 interpretowanych przez cypryjskiego archeologa jako Odeon, położony na południe od niego Asklepiejon oraz przylegająca od wschodu Agora (il. 8; 9). Il. 8. Zdjęcie z BSL (bezzałogowego statku latającego) od strony wschodniej w kierunku wzgórza Fanari z 2019 roku – autor W. Ostrowski. Il. 9. Ortofotoplan stanowiska Agora z zaznaczonym terenem objętym badaniami przez K. Niclalou – aut. W. Ostrowski, M. Michalik. 41 Zanim skrótowo zostaną przedstawione najważniejsze ustalenia K. Nicolaou należy wskazać na trudności, na jakie można się natknąć analizując te badania. Przede wszystkim należy podkreślić, iż stan ich publikacji jest bardzo niezadowalający. Wyniki przedstawione były w formie skrótowych raportów, wzajemnie kopiowanych, w Annual Reports of Department of Antiquites of Cyprus, American Journal of Archaeology i w ograniczonym zakresie Bulletin de Correspondance Hellénique19. Podawane tam informacje, wraz z postępem badań, przedstawiały zmieniające się interpretacje, zarówno funkcji badanych założeń architektonicznych, jak i horyzontu czasowego ich użytkowania. Brak ponadto przesłanek, na których budowano i zmieniano wspomniane interpretacje. Niestety pomimo prób, nie udało się dotrzeć do przedmiotowej dokumentacji archeologicznej z wykopalisk, co dodatkowo utrudniło ewentualną weryfikację podawanych informacji. Biorąc pod uwagę wnioski, jakie zostały wyciągnięte przez krakowską ekspedycję w ramach prowadzonych badań weryfikacyjnych, należy podkreślić konieczność przeprowadzenia powtórnej analizy badań z lat 1968 – 1978. Część chronologii dotyczącej np. architektury na Agorze, została określona na podstawie warstw powierzchniowych, co jest zasadniczym błędem biorąc pod uwagę właściwe prowadzenie prac terenowych (il. 10). Dowodem na to może być materiał numizmatyczny zebrany podczas wykopalisk, który reprezentuje jedynie monety bizantyjskie (Nicolaou 1990, 207-209), co charakterystyczne jest właśnie dla przemieszanych kontekstów powierzchniowych (por. Bodzek 2017a). Obok opierania się na materiale powierzchniowym, jako błędne należy również wskazać przeprowadzenie bardzo niewielkich badań sondażowych, czego przykładem jest uchwycony przez krakowską ekspedycję wkop będący pozostałością badań K. Nicolaou na wykopie T.III (por. rozdz. IX.4.d.), który poprzez swoje bardzo ograniczone rozmiary utrudniał prawidłową interpretację. Efekty bywały niefortunne, jak np. zniszczenie S-E narożnika Budowli B przy południowym portyku Agory. Oczywiście nie oznacza to konieczności odrzucenia całości ustaleń K. Nicolaou, wskazuje jednak na ostrożność przy analizach opartych na wnioskach z badań związanych z terenem Odeonu i przyległych. 19 AJA i ARDAC patrz przypis nr. 2. BCH: Karageorghis 1960, 286 – 287; 1969, 560; 1970, 1971, 417; 1972, 1081 – 1082; 1973, 677 – 678; 1974, 892; 1975, 841; 1976, 846; 1977, 773 – 774; 1978, 930; 1979, 717 – 718; Odwołania do BCH nie będą podawane w dalszej części tekstu ponieważ mają one charakter skrótowy i oparte są ściśle na raportach z ARDAC oraz AJA. 42 Il. 10. Archiwalne zdjęcia badań prowadzonych przy Portyku Południowym. Źródło: Departament Starożytności Cypru. Widoczna jest głębokość wykopów. Pierwszy zakres badań skoncentrowany był na terenie Odeonu. W latach 1968 – 1971 odsłonięto zachowane części cavea, orchestra, skene oraz parodoi. Zachowało się 14 rzędów siedzeń przedzielonych sześcioma cunei na 7 części (Il. 11). Il. 11. Archiwalne zdjęcia odsłoniętych pozostałości Odeonu z badań prowadzonych przez K. Nicolaou. Źródło Departament Starożytności Cypru. 43 Duża liczba zachowanych dachówek w czasie odsłaniania tych pozostałości była przesłanką do stwierdzenia, iż budowla była zadaszona, co sugerowało, iż pełniła ona rolę Odeonu. Nie wchodząc na tym etapie w dyskusję z ustaleniami K. Nicolaou, należy zwrócić uwagę, iż budowla była zbudowana w dość nietypowy sposób, konstrukcja widowni opierała się na promieniście rozchodzących się sklepionych murach, pomiędzy którymi przestrzenie wypełnione były zasypem ziemi i zabytków. Materiał ten stał się, czy raczej powinien stać się podstawą do ustalenia chronologii wzniesienia Odeonu. Podobnie jak materiał pozyskany z zasypu przykrywającego budowlę, powinien wyznaczać końcowy horyzont jego użytkowania. Problemy z ustaleniem ostatecznej chronologii założenia dobrze może zwizualizować proces jego zmian wraz z postępem badań: Lata 1968 – 1969 – chronologia późnorzymska – III w. n.e. Datowanie oparte m.in o znalezisko bazy pod posąg Septymiusza Sewera z inskrypcją honoryfikacyjną. Warto jednak wspomnieć, że z podanych informacji wynika, iż zasypisko wypełniające przestrzeń pomiędzy murami, na której wspierała się widownia, wypełniona miała być materiałem poźnohellenistycznym w tym licznymi stemplami amfor rodyjskich (Nicolaou 1970a, 16 – 17; 1970b, 75, 395). Lata 1970 – 1975 – chronologia wczesnorzymska – czasy panowania cesarza Augusta. Datowanie zostało oparte o analizę szczytu wypełniska, o którym mowa była powyżej, a także być może o znaleziska monet z warstw zalegających bezpośrednio nad zniszczoną powierzchnią orchestrae (Nicolaou 1973, 56 – 57; 1975a, 21). Mając jednak na uwadze informację o mocno zniszczonej powierzchni orchestrae, w wyniku działalności rabunkowej, trzeba z ostrożnością podchodzić do charakteru znalezisk pozyskanych z naruszonych warstw. Lata 1976 – 1978 – chronologia wczesnorzymska – I poł. II w. n.e. Datowanie oparte było o kilka przesłanek. K. Nicolaou widział w całości badanego przez siebie kompleksu: Odeonie, Asklepiejonie oraz Agorze wraz ze świątynią na szczycie akropolu jedno założenie urbanistyczno-architektoniczne. Biorąc pod uwagę chronologię ustaloną przede wszystkim na Agorze, cypryjski archeolog doszedł do wniosku, iż całość została wzniesiona w ramach jednego procesu budowlanego w I poł. II w. n.e. Koniec użytkowania kompleksu należy datować na IV w. n.e., co miało nastąpić w wyniku trzęsienia ziemi (Nicolaou 1977a, 41 – 43; 1978b, 534 – 535). Lata 1979 – 1980 – uściślenie chronologii wczesnorzymskiej – czasy Trajana, przebudowa po trzęsieniu ziemi w latach 77/78 r. n.e. (Nicolaou 1978a, 36 – 37; 1979, 36 – 37; 1980, 70 – 71). 44 Wobec braku dostępu do dokumentacji oraz materiałów pozyskanych w trakcie badań ciężko wchodzić w polemikę z ustaleniami K. Nicolaou. Zastanawiająca jest jednak przede wszystkim zmiana chronologii wypełniska wypełniającego przestrzeń pomiędzy sklepionymi murami stanowiącymi podstawę pod widownię. W pierwszym etapie K. Nicolaou określił zawarty w nim materiał na późnohellenistyczny, następnie rozszerzając to datowanie na okres panowania cesarza Augusta, aż wreszcie na czasy Trajana. Jedyny opublikowany materiał z tych badań to zespół imadeł amfor zawierających stemple oraz monety autorstwa I. Nicolaou (Nicolaou 1990, 179 – 221; Nicolaou 2005, 359 – 383). Zdając sobie sprawę z wątłości takiej przesłanki, należy jednak zaznaczyć, iż najmłodsze chronologicznie opublikowane stemple należy łączyć z okresem późnohellenistycznym i panowaniem Ptolemeusza Króla Cypru (80 – 58 r. p.n.e.). Oczywiście inny materiał mógł być chronologicznie późniejszy i zgodny z datowaniem podanym w drugiej kolejności. Również końcowy horyzont czasowy użytkowania Odeonu jest wątpliwy. Po odsłonięciu w pierwszej kolejności cavei, parodoi i orchaestrae K. Nicolaou określił chronologię na III w n.e., żeby jednak w dalszej kolejności przesunąć ją na IV w. n.e. W tym przypadku brak jakichkolwiek wyznaczników chronologicznych, warto jednak pamiętać o tej rozbieżności w kontekście dalszej analizy wyników badań na Agorze. Il. 12. Plan architektoniczny Agory, Odeonu i „Asklepiejonu” wykonany po badaniach K. Nicolaou. Aut. K. Rosińska-Balik na podstawie tablicy informacyjnej zlokalizowanej w Parku Archeologicznym. 45 Odeon połączony był z Agorą, jednak nie do końca zrozumiałe jest w jaki sposób (il. 12). W dniu dzisiejszym między tymi dwoma założeniami biegnie współczesna droga. Niewykluczone, że kamienna „podłoga” odsłonięta przez K. Nicolaou, za budynkiem scenicznym, była ulicą odpowiadającą ulicy 1a planu J. Młynarczyk (1990, fig. 16). Wartym odnotowania jest fakt, iż takiego samego rodzaju posadzkę cypryjski archeolog miał odsłonić wewnątrz Portyku Zachodniego Agory. Wobec braku tego typu zachowanych posadzek w innych częściach stanowiska, ta informacja może mieć dużą wartość. W trakcie badań przy Portyku Zachodnim, cypryjski archeolog stwierdził, iż Odeon oddzielony był od Agory ulicą, zaś na sam plac prowadziło monumentalne wejście (Nicolaou 1975a, 27; 1975b; por. rozdz. VII oraz X). Podsumowując przedstawione wyniki badań K. Nicolaou w Odeonie należy podkreślić: - odsłonięcie budowli scenicznej, zadaszonej, - chronologia budowli ma nieudokumentowany zakres, mieszczący się prawdopodobnie w przedziale I w. p.n.e. a III - IV w. n.e., - interpretacja funkcji budowli pozostaje w sferze budowania hipotez na niepewnych przesłankach empirycznych, - nieznana do tej pory w badaniach na Cyprze struktura budowli oparta o sklepione mury, z przestrzeniami pomiędzy nimi wypełnionymi zasypiskiem, jako podstawa pod cavea, - parodoi Γ-kształtne – analogiczne do konstrukcji w teatrze w Soloi (Karageorghis 1970, 287). Pomimo zniszczenia budowli, teren ten miał być dalej użytkowany w okresie bizantyjskim, funkcjonowały tutaj warsztaty zajmujące się wytopem brązu i ołowiu (Nicolaou 1970a, 16 – 17). Drugi etap prac (od 1971 roku), prowadzony równocześnie z pracami na Odeonie oraz w późniejszym czasie, kompleksem budowli przylegających do niego od południa (patrz niżej), skupiony był na portykach otaczających plac zlokalizowany naprzeciw tych budowli. W jego centrum wykonano również niewielki sondaż. W trakcie badań na Odeonie od wschodniej strony za budynkiem skene odsłonięto fragmenty pokrytej płytami kamiennymi drogi, na której leżały powalone granitowe kolumny. Dalsze badania doprowadziły do odsłonięcia „krepidomy” Portyków Zachodniego, Południowego oraz części Wschodniego, tam gdzie zachował się ich przebieg. K. Nicolaou przeprowadził również sondażowe wykopy w N-W oraz 46 S-E narożniku założenia, aby potwierdzić kwadratowy plan budowli, które okazało się być perystylem o dł. boku 97 m. Od zachodu przylegało ono do Odeonu, oddzielone ulicą oraz monumentalnym wejściem. Zachowaną linię portyku stanowiła krepidoma uformowana z bloków kamiennych o szer. 2,5 m. Bloki te wykonane były ze skały macierzystej – miejscowego wapienia oraz z identycznego materiału pochodzącego prawdopodobnie z podmiejskich kamieniołomów. Materiał do ich wykonania uzyskano również w czasie formowania skały przy zachodniej części placu. Teren w tym miejscu mocno się wznosi, w związku czym postawienie budowli wymagało częściowego zniwelowania terenu. Przy Portyku Wschodnim oraz częściowo Południowym, zachowały się dodatkowe, w najlepiej zachowanej części trzy, stopnie kamienne, wykonane z dobrze opracowanego miejscowego wapienia (il. 13). Il. 13. Portyk Wschodni w stanie sprzed badań PAP - fot. E. Papuci-Władyka. Obok zachowanej konstrukcji stylobatu oraz stereobatu, w trakcie badań przy Wschodnim Portyku znaleziono również marmurowy kapitel koryncki. Jest on wykonany niemal identycznie, jak kapitel znaleziony w trakcie badań w 2015 roku przy Portyku Południowym. Wykonanie obu detali można datować na II w. n.e. (por. rozdz. IX.4.b). Jak można wnioskować z raportów, badania z latch 60-tych i 70-tych dostarczyły ponadto dużej ilości zabytków oraz detali architektonicznych, z których niewątpliwie część do dnia dzisiejszego pozostała na 47 Agorze. Odkryto również liczne granitowe kolumny, które miały być częścią kolumnady portyków. Po zawaleniu się, prawdopodobnie w wyniku trzęsienia ziemi, część z kolumn została przetransportowana i reużyta przy wzniesieniu wczesnobizantyjskiego zamku Saranda Kolones (Nicolaou 1977a, 41 – 43; 1978b, 534 – 535). W centrum placu wykonano również badania sondażowe, które doprowadziły do odsłonięcia masywnej konstrukcji w postaci muru komorowego (eng. compartment wall), który przez K. Nicolaou był interpretowany jako ołtarz oraz posadzki w formie otoczaków zalanych zaprawą. Na zewnątrz konstrukcji odsłonięto kolejną posadzkę w formie ubitej ziemi, która została zinterpretowana, jako powierzchnia użytkowa placu (Nicolaou 1978a, 36 – 37). Badania K. Nicolaou w rejonie Agory niewątpliwie pozwoliły na zidentyfikowanie i zlokalizowanie jednego z najważniejszych założeń architektonicznych każdego antycznego miasta. Agora miała mieć postać tetrastoon-u, z monumentalnym ołtarzem pośrodku, z powierzchnią w formie ubitej ziemi i monumentalnym wejściem od strony zachodniej, łączącej plac z Odeonem. Horyzont chronologiczny jego funkcjonowania miał korespondować z całym założeniem od I poł. II n.e. po IV w. n.e. Warto odnotować, iż przez większość czasu prowadzenia wykopalisk, K. Nicolaou przekonany był, iż prowadzi badania na terenie gimnazjonu, bądź Asklepiejonu. Niestety brak jest wskazówek na jakiej podstawie ostatecznie, i jak się okazało celnie, zmienił swoją interpretację. Z treści raportu można wnioskować, iż taka interpretacja została zaproponowana w momencie gdy okazało się, iż plac był zamkniętym kwadratem przez cztery portyki, nie zaś otoczony portykiem pi-kształtnym, jak pierwotnie zakładał cypryjski archeolog. Jest o tyle zaskakujące, ze tzw. pi-kształtne agory były szeroko rozpowszechnionym rozwiązaniem architektonicznym w świecie greckim (Wycherley 1942, 21 – 27; Coulton 1976, 80; Dickenson 2012, 500 – 507). W tej kwestii dodatkowo obraz komplikują publikacje żony K. Nicolaou Ino, która w swoich pracach dotyczących stempli oraz monet pozyskanych m.in. podczas prac na Agorze konsekwentnie stosuje określenie Gimnazjon, agorę podając w nawiasie ze znakiem zapytania (Nicolaou 1990, 179, 207 Nicolaou 2005, 1; 377). Może to sugerować, iż mąż archeolożki mógł wciąż mieć wątpliwości, których jednak nigdy nie sformułował. Jednak jak zostanie wykazane poniżej, interpretacja zaproponowana przez K. Nicolaou została potwierdzona wynikami badań ekspedycji krakowskiej (Papuci-Władyka, Machowski 2016, 76 – 77). Biorąc pod uwagę ustalenia K. Nicolaou należy w tym miejscu wskazać na te wnioski, które budzą wątpliwości. Jak wspomniano we wstępie zastrzeżenia budzi sposób eksploracji i oparta na niej chronologia funkcjonowania Agory. Ponadto mocno niejasna jest relacja pomiędzy 48 Zachodnim Portykiem, Odeonem oraz dzielącą ich ulicą. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż w trakcie swoich badań K. Nicolaou odsłonił jedynie jedną linię portyku, a w zasadzie fundamentu „krepidomy”. Konstrukcja portyku wymaga oczywiście istnienia dodatkowej, równoległej linii fundamentu pod zewnętrzną (bądź wewnętrzną) ścianę. Tej cypryjski archeolog nie odnalazł. Ostatecznie fundamenty portyków odsłoniętych w latach 70–tych okazały się być, w ostatnim okresie ich funkcjonowania linią, wewnętrzną (a przynajmniej w przypadku Portyku Wschodniego). Oznacza to, iż np. w przypadku Portyku Zachodniego, zewnętrzna linia musiała przebiegać prawdopodobnie przy samym budynku scenicznym. Nie pozostawia to miejsca na istnienie ulicy, rzekomo odsłoniętej w trakcie badań. Oczywiście możliwe były inne rozwiązania architektoniczne: ulica mogła być połączona z portykiem, bądź jego budowa miała odmienny charakter od pozostałych (co najmniej dwóch). Niestety brak jest możliwości obecnie zweryfikowania ustaleń cypryjskiego archeologa, co jest związane, jak już zostało wspomniane wcześniej, z zbudowaniem współczesnej drogi dokładnie nad krepidomą Portyku Zachodniego. W trzecim etapie badań (od 1973 roku) odsłonięto założenie architektoniczne przylegające bezpośrednio od południowej strony do Odeonu. Prace prowadzone były równocześnie z wykopaliskami na terenie teatru muzycznego a także, w późniejszym czasie, na terenie „gimnazjonu” czyli Agory. Odsłonięto w sumie dwa kompleksy pomieszczeń. Pierwszy przylegający bezpośrednio do Odeonu połączony był z nim korytarzem, być może flankowanym przez kolumnadę. Od strony zachodniej zauważyć można dwa pomieszczenia oraz pozostałości po prawdopodobnie klatce schodowej, od strony wschodniej korytarz otwierał się na duży dziedziniec (il. 14). Brak zachowanych podłóg oraz starannie uformowana skała macierzysta mogą świadczyć, iż to ona pełniła rolę posadzki. Ściany zdobione były prawdopodobnie malowanym stucco. Cała budowla była położona bezpośrednio na skale macierzystej (Nicolaou 1975a, 29 – 30, 1976b, 372). Następnie odsłonięto kolejny kompleks pomieszczeń przylegający od południa. Główną dominantą było tu pomieszczenie z apsydą, flankowane przez dwa niżej położone pomieszczenia z klatkami schodowymi prowadzącymi na drugie piętro budowli. Kompleks ten również wzniesiono na formowanej skale macierzystej, zachowała się jednak również kamienna posadzka. Budowla była prawdopodobnie sklepiona. W trakcie badań pozyskano bogaty materiał zabytkowy – zarówno wiele monet ptolemejskich, jak i stemple amfor. Od południowej strony przylegało do sali absydalnej pięć pomieszczeń. W pomieszczeniu najbardziej wysuniętym na wschód zachowała się podłoga mozaikowa 49 z dekoracją geometryczną. (Nicolaou 1976a, 32 – 33; 1977a, 41 – 43; 1977b 529 – 530; 1978b 534 – 535). Il. 14. Ortofotoplan „Asklepiejonu” aut. W. Ostrowski, Ł. Miszk. Podsumowując, mamy do czynienia z dwoma kompleksami pomieszczeń, pierwszy skupiony przy prostokątnym dziedzińcu, drugi stanowiący odrębny zamknięty kompleks, główną rolę pełniło pomieszczenie z apsydą. Zachowane mury pozwalają w większości przypadków na prawidłową ocenę wielkości budowli, sposobów konstrukcji czy połączeń pomiędzy konkretnymi strukturami. Budowla przylegająca do Odeonu miała dł. 26,82 m na osi N-S oraz 35,28 m na osi W-E w tym dziedziniec 22,57 m na osi N-S oraz 13,97 m na osi W-E. Nie do końca jasne jest czy dziedziniec pierwotnie otwarty był na biegnącą ulicę, czy też ograniczony był pomieszczeniami. Drugi kompleks z pomieszczeniem z apsydą miał 30,11 m dł. na osi N-S oraz ok. 34,67 m dł. na osi W-E. Całość ostatecznie została zinterpretowana jako Asklepiejon, który miał zostać wzniesiony, jako część całego kompleksu Odeon-Agora50 Asklepiejon w I poł. II w. n.e., za panowania cesarza Trajana. Próba reinterpretacji tej budowli zostanie dokonana w rozdziale X. Omawiane budowle miały być użytkowane jeszcze w czasach bizantyjskich, kiedy to miały pełnić rolę stajni czy warsztatów. 3) Ewaluacja badań K. Nicolaou przez J. Młynarczyk Pierwszą ewaluację badań K. Nicolaou dokonała J. Młynarczyk (1990, 208 – 212). W swojej pracy próbowała ona dokonać m.in. rekonstrukcji centralnej części miasta zlokalizowanej w obrębie ulic P oraz J (ulice na osi W-E) oraz 1, 1a oraz 2, i 2a (ulice na osi N-S). Północna część tego terenu zajęta była przez rzymską Agorę, Odeon oraz Asklepiejon badane przez K. Nicolaou. Południowa zaś została poddana wizji lokalnej przez samą badaczkę. J. Młynarczyk zwróciła uwagę, iż ten specyficzny dla miasta teren, gdzie załamywała się siatka ulic, miał prawdopodobnie charakter publiczny, na co mogą wskazywać monumentalne rozmiary ulicy 2 prowadzącej z portu na północ miasta przez Agorę, duża liczba fragmentów monumentalnej architektury czy wreszcie architektoniczne pozostałości po półkolistych założeniach mogących pełnić funkcje nimfeów czy miejsc na posągi (Młynarczyk 1990, 209). Ponadto również w tym obszarze miała być zlokalizowana świątynia, na co wskazują wysokie wyniesienia terenu, ewidentnie będące pozostałością po architekturze monumentalnej. Cały ten teren miał oddzielać zabudowę publiczną i reprezentacyjną (Maloutena, Fanari, kompleks Agory i port z infrastrukturą) od części północnej i wschodniej, gdzie mogła znajdować się zabudowa o charakterze prywatnym (Młynarczyk 1990, 209). Głównym zagadnieniem, nad którym pochyla się J. Młynarczyk, jest próba odpowiedzi na pytanie, gdzie mogła znajdować się Agora z okresu hellenistycznego. Przywołuje ona wyniki badań K. Nicolaou, który określił chronologię odkrytego przez siebie założenia na czasy rzymskie, zwracając jednocześnie uwagę, iż zostały one wzniesione bezpośrednio na skale macierzystej. Wg J. Młynarczyk miałoby to sugerować, albo całkowite zniszczenie w wyniku przebudów pozostałości hellenistycznej Agory, albo jej inną lokalizację. Podkreśla ona jednak fakt, iż na rzymskiej Agorze jest sporo pozostałości po monumentalnej architekturze wykonanej z wapienia, która została użyta w charakterze spolia. Mogłoby to świadczyć, iż hellenistyczny główny plac zlokalizowany był w tym samym miejscu. Byłoby to też zgodne z ogólnymi procesami urbanistycznymi zachodzącymi w miastach hellenistycznych w czasach rzymskich (Młynarczyk 1990, 63, 64, 209). Jednocześnie J. Młynarczyk nie wyklucza, iż biorąc pod uwagę charakter obszaru, agora hellenistyczna mogła znajdować się w nieco innym miejscu. Możliwe również, że miasto posiadało dwie agory. Druga o charakterze 51 handlowym mogła znajdować się bezpośrednio przy porcie (Młynarczyk 1990, 208). Przedmiotem rozważań były również ewentualne urzędy, związane z funkcjonowaniem archiwów miejskich tj. archeion, chreophylakion bądź bibliophylakion, które mogły być zlokalizowane na Agorze. Ich istnienie jest poświadczone przez znalezienie w Domu Dionizosa 11 tysięcy glinianych pieczęci z przełomu II i I w. p.n.e. Tego typu przedmioty powinny być elementem archiwum, zlokalizowanego na Agorze (Młynarczyk 1990, 210). Wreszcie J. Młynarczyk (1990, 211) zastanawia się and lokalizacją buleuterionu. Jak słusznie stwierdza, do zebrań rad mógł służyć np. Odeon. Biorąc jednak pod uwagę rzymską metrykę Odeonu zlokalizowanego przy zachodniej granicy Agory, kwestię lokalizacji hellenistycznego buleuterionu pozostawia J. Młynarczyk (1990, 210) otwartą. 4) Krytyka ustaleń K. Nicolaou Wyniki badań K. Nicolaou były dotąd przedmiotem krytyki dwóch badaczy J. Młynarczyk (Młynarczyk 1985c; 1990; 1996) oraz G. Vörösa (2006)20. Ich uwaga skupiona była przede wszystkim na aspekcie funkcjonowania świątyni na szczycie górującego nad Agorą wzgórza Fanari. Miało to związek z faktem odczyszczenia części wschodniego zbocza wzgórza, gdzie zidentyfikowano siedem rzędów wykutych w skale stopni, bezpośrednio nad Odeonem, mających stanowić stylobat świątyni wzniesionej na Fanari. Choć większość badaczy zgadzała się co do hipotezy, iż wznosiła się tutaj świątynia Afrodyty Paphia, J. Młynarczyk nie zgadza się z taką interpretacją wskazując na wiele czynników przemawiających przeciwko takiej hipotezie (Młynarczyk 1985c, 288 – 289; 1990, 203). Wątpliwości budzi interpretacja odsłoniętych „schodów” jako część podstawy świątyni, które konstrukcyjnie wydają się być nieodpowiednie (Młynarczyk 1990, 289) i być może są one pozostałością po funkcjonującym tutaj dużo później kamieniołomie (Vörös 2006, 299). Krytyce został również poddana próba interpretacji świątyni na wzgórzu, Odeonu, Asklepiejonu oraz Agory jako jednolitego założenia. Ma tego dowodzić fakt, iż świątynia wzniesiona była na innej osi niż wszystkie kolejne budowle (Młynarczyk 1985c, 289; Młynarczyk 1996, 196). 5) Badania G. Vörösa Ważnym elementem badań podjętych przez ekspedycję węgierską w 2003 roku było zarejestrowanie i próba interpretacji niezadokumentowanych wcześniej kolumn, które można było zlokalizować na terenie Nea Pafos. Była to kontynuacja badań brytyjskich (Williams- Thorpe 2002), nad kolumnami z Cypru opublikowanymi w 2002 r. Węgrzy zadokumentowali 20 Należy podkreślić, iż zdaniem autora na szczycie Fanari stała świątynia Afrodyty. 52 27 kolumn nieujętych przez Brytyjczyków, które zostały podzielone na dwie grupy ze względu na wysokość: 710 cm kolumny zlokalizowane współcześnie m.in. w Agia Kyriaki oraz 470 cm (tych w sumie musiało być ponad 50) kolumny w zlokazliwane w różnych częściach miasta (Vörös 2006, 296). Badane kolumny wykonane zostały z granitu i zachowują stosunki wielkościowe zgodne z greckimi zasadami: średnica mniejszych kolumn to dwie greckie stopy (1 grecka stopa = 30,83 cm), większych to trzy greckie stopy, zaś wysokość to w obu przypadkach piętnastokrotność promienia bębna kolumny. W związku z powyższym węgierscy badacze wysunęli hipotezę, iż wszystkie kolumny pochodzą nie tylko z tego samego kamieniołomu z Troad, ale również stanowiły część tej samej budowli. Jak wskazuje kierujący węgierskimi badaniami G. Vörös, do tej pory wychodzono z założenia, iż kolumny pochodzą z rzymskiej Agory (Nicolaou 1978a, 36 – 37). Po trzęsieniu ziemi w okresie późńorzymskim część z nich została reużyta w innych budowlach: Bazylice Agia Kyriaki, Saranda Kolones, czy fragmentarycznie w bazylice Limeniotissa czy w czasach współczesnych budowlach przede wszystkim w pobliżu Teatru. Kilka z nich leży in situ na terenie Agory naprzeciw Odeonu. G. Vörös wysunął jednak hipotezę, iż zastosowanie greckiego modułu świadczyłoby, iż kolumny na Agorze zostały reużyte z budowli z okresu hellenistycznego. Podobnie świadczyć o tym mają odnalezione kapitele korynckie z białego marmuru, których analiza potwierdza, iż musiały one również należeć do budowli z kolumnami o wys. 710 cm. Węgierski badacz uważa, że nie było możliwości, żeby Rzymianie sprowadzali tego rodzaju kapitele do budowy rzymskiej agory (Vörös 2006, 296). G. Vörös wysuwa pogląd, iż władcą najbardziej zasłużonym dla zabudowy Nea Pafos miał być Ptolemeusz II, ten sam który stał za wzniesieniem miasta i doryckiej świątyni w Taposiris Magna, położonej 45 km na zachód od Aleksandrii. Węgierski archeolog uważał, że ci sami architekci mieli być odpowiedzialni za zabudowę obu miast. Podkreśla on pewne podobieństwa między oboma ośrodkami: akropol zlokalizowany w centralnym miejscu miasta, blisko morza, górujący nad miastem. Na akropolu miała stać dorycka świątynia. Badane przez Węgrów kolumny miały pochodzić właśnie z tej świątyni, na co wskazują również ich fragmenty widoczne po zachodniej stronie wzgórza Fanari nad samym brzegiem morza – co miałoby sugerować, iż spadły podczas trzęsienia ziemi w okresie rzymskim i tam już zostały (Vörös 2006, 297 – 298). Biorąc pod uwagę powyższe przesłanki, węgierscy badacze wysuwają ciąg hipotez: świątynia ta mogła zostać wzniesiona na początku okresu hellenistycznego, właśnie za panowania Ptolemeusza II. Bóstwem, które miało być tu czczone była Afrodyta-Arsione-Izys, synkretyczne bóstwo nazwane przez Pompejusza Kakobasileia – Złą Królową (Val. Max. 9.1, 5.6, Młynarczyk 1990, 28; Vörös 2006, 300). Świątynia miała być granitowym korynckim 53 peripterosem, podobnym do Serapeionu w Aleksandrii oraz wspominanej powyżej świątyni w Taposiris Magna. Potwierdzeniem takiej interpretacji mają być kolejne przesłanki wskazywane przez G. Vörösa. Związane są one głównie z opisami pozostałości w Pafos w księgach podróżniczych, a także obraz pędzla Johna Skippe „Baffo – ancient Papho in the Island of Cyprus”21 z ok. 1760, na którym rzekomo widać pozostać trzech kolumn oraz frontonu świątyni (której resztki miały stać jeszcze w tym czasie na wzgórzu – patrz il. 15). Il. 15. Obraz Johna Skippe - Baffo – ancient Papho in the Island of Cyprus.22 Dla potwierdzenia swojej interpretacji węgierski archeolog analizuje fragmenty literackie odnoszące się do Pafos (choć zazwyczaj brak jest pewności czy mamy do czynienia z Nea czy Palaepafos). Warto tu przytoczyć tę argumentację, gdyż ustosunkowanie się do niej może mieć istotny wpływ na możliwości interpretacyjne pozostałości odnoszące się do samej Agory. 6) Źródła nowożytne dla Nea Pafos w interpretacji J. Młynarczyk i G. Vörösa Na potrzeby interpretacji pozostałości architektonicznych miasta oraz prób rekonstrukcji lokalizacji najważniejszych budowli w Nea Pafos, J. Młynarczyk oraz G. Vörös dokonali przeglądu i interpretacji nowożytnych źródeł odnoszących się do miasta. W 1483 r. podróżnik Felix Faber wspomina o wzgórzu Wenus, choć co do identyfikacji tego określenia jako wzgórza 21 Obraz można oglądać pod adresem: http://www.hellenicaworld.com/Cyprus/Drawings/ en/CyprusDrawings0008.html (dostęp 17.07.2019). 22 http://www.hellenicaworld.com/Cyprus/Drawings/en/CyprusDrawings0008.html (dostęp 17.07.2019). 54 Fanari nie ma jednoznacznej zgody (Młynarczyk 1990, 38; Vörös 2006, 302). Wzgórze to miało znajdować się niedaleko portu, do którego miał zawitać podróżnik. F. Suriano w 1484 r. nie widzi już tych kolumn, wspomina tylko o wieżach, prawdopodobnie wzniesionych przez Lusignanów w XIII w. Miejsce które odwiedza, określa mianem Bapho (taka sama nazwa jak w przypadku wspomnianego obrazu; Młynarczyk 1990, 38). Kolejne wzmianki: M. von Baumgartena, G. von Gaminga, Trevisana czy P. Hagena wspominają miasto jako kompletnie zniszczone, zaś w 1528 roku B. Berdonne po raz kolejny wspomina Pafos jako Bafo, pisząc o tradycji słynnego sanktuarium Afrodyty. Mieszanie Palaepafos z Nea Pafos jest u tych autorów dość częstym zjawiskiem (Młynarczyk 1990, 39). W 1519 roku L. Tschoudi miał widzieć wiele masywnych wież na szczycie wzgórza w centrum miasta. J. Młynarczyk zakłada, iż raczej były to wieże Saranda Kolones, ale mogło to również, jak uważa Vörös, dotyczyć zachowanych kolumn świątyni (Młynarczyk 1990, 39; Vörös 2006, 302). Na mapach F. Bertielliego widać budowlę o trzech wieżach, J. Młynarczyk (1990, 43) widzi w tym prawdopodobnie jakiś kościół. Kolejnym przekazem, zupełnie różnie interpretowanym przez badaczy, jest wzmianka F. von Haimendorfa, który miał napisać, iż Pafos miało piękny pałac na wzgórzu (Młynarczyk 1990, 40). J. Młynarczyk widzi w tym pozostałości po reprezentacyjnej, późnorzymskiej budowli (Domu Aiona), które znajduje się na niewielkim wzniesieniu blisko portu, zaś G. Vörös widzi w tym pozostałości kolumn na Fanari po świątyni (Młynarczyk 1990, 40, Vörös 2006, 302). W swojej interpretacji G. Vörös omija jednak przekaz C. van Bruyn’a, który opisał trzy wielkie kolumny stojące w pobliżu kościoła św. Jerzego należące niewątpliwie do Agia Kyriaki (Młynarczyk 1990, 43). Węgier chce widzieć tam również pozostałości twierdzy na wzgórzu, które wydają się być niewątpliwie Saranda Kolones (Młynarczyk 1990, 43), co może świadczyć o tym, że dla przybywających do Buffa – Pafos, twierdza ta mogła być postrzegana, jako górujące ruiny nad miastem. Kolejny przekaz wspominający tym razem granitowe kolumny, a nie wzięty pod uwagę przez G. Vörös’a, pochodzi od R. Pococke’a, który przekazał dość szczegółowy opis tego co zobaczył w Pafos w 1738 roku (Młynarczyk 1990, 44). Wspomina on o zachowanych stojących granitowych kolumnach, ale z opisu niemal jednoznacznie wynika, iż nie znajdowały się one na wzgórzu, a raczej po raz kolejny mamy do czynienia z opisem pozostałości po Agia Kyriaki. G. Vörös, choć zauważa ich istnienie, nie potrafi zaproponować konkretnego wytłumaczenia. Kolejnym wartym wspomnienia przekazem jest opis dokonany przez A. Drummonda, który wspomina o zachowanych po starożytnym mieście trzech podziemnych sklepieniach. Po raz kolejny niezmiernie trudno widzieć w tym pozostałości na szczycie Fanari. Pozostałości opisane przez niego, określone przez niego jako Templum Veneris, umieśczone zostały na mapie na zachód 55 od portu (nie zaś na północ, jak wzgórze) (Młynarczyk 1990, 44, Vörös 2006, 302). Dokładny opis Pafos z XVIII w. możemy znaleźć u ukraińskiego mnicha Bars’kyja, który kilkakrotnie w tamtym czasie odwiedził Cypr (cf. Grishin 1996). Podczas swojej czwartej wizyty w latach 1734 – 1736 odwiedził również Pafos, któremu poświęcił szczegółowy opis. On również widział pozostałości świątyni, z której trzy wielkie kolumny wciąż stały. Mnich sądzi, że ogląda pozostałości świątyni Afrodyty (którą autor opracowania tekstu błędnie interpretuje, jako pozostałości świątyni z Palaepafos). Jednocześnie nic nie wspomina o tym, aby górowała ona nad starożytnym placem, który również opisuje, także wspominając o leżących tam kolumnach (Grishin 1996, 56 – 57). Patrząc na przegląd tych danych źródłowych, nie można uciec od wrażenia, iż wiele z tych interpretacji w wykonaniu G. Vörösa wydaje się być mocno na wyrost. Nie wyklucza to oczywiście istnienia świątyni na wzgórzu Fanari, co więcej, jest to bardzo prawdopodobne patrząc na grecki sposób budowania miast oraz topografię samej Nea Pafos. Jeśli założymy, że G. Vörös ma rację, iż zachowane fragmenty kolumn, które możemy zobaczyć nad brzegiem morza oraz te, które widać na Agorze, pochodzą ze zniszczonej na przełomie er świątyni ze wzgórza, zaś widoczne na malowidle trzy kolumny są pozostałościami tejże świątyni, świadczyłoby to, iż w czasach rzymskich świątyni nie odbudowano, co więcej pozostawiono ją w ruinie. Ciężko sobie jednak wyobrazić, iż, zgodnie nawet z ustaleniami samego G. Vörösa, ta najbardziej reprezentatywna część miasta zostałaby zniszczona, a część kolumn została użyta do odbudowy Agory. W świetle najnowszych badań Agora była już użytkowana w czasach hellenistycznych, więc i tam musiały być kolumny w portykach. Niemożna również w prsoty sposób interpretować wszystkich podobnych do siebie kolumn, znajdowanych w różnych częściach miasta, jako pochodzących z tego samego obiektu. Biorąc pod uwagę wielkość portyków Agory, nawet gdyby wszystkie kolumny ze świątyni spadły na wschodnią stronę wzgórza, nie wystarczyłoby ich do jego wzniesienia. Należy więc jednoznacznie stwierdzić, iż o ile sama rekonstrukcja oraz wyniki badań archeologicznoarchitektonicznych dają dobrą podstawę pod dalsze badania nad rekonstrukcją krajobrazu wzgórza Fanari, o tyle ich dalsza interpretacja, przynajmniej na obecnym stadium badań, wymaga gruntownej dekonstrukcji i sformułowania na nowo. Osobną sprawą jest kwestia pochodzenia opisywanych powyżej kolumn. Na uwagę zasługuje spostrzeżenie, iż na Cyprze brak jest kolumn produkowanych z granitów pochodzących z Kozak w Turcji oraz Mons Claudianus. Granity z Kozak były szeroko rozpowszechnione w całym wschodnim basenie Morza Śródziemnego w czasach rzymskich, ale jednak nie występowały na Cyprze. Granodioryt z Mons Claudianus był zaś zarezerwowany dla miast 56 cesarskich, przede wszystkim Rzymu. Granity z Troady, których użyto do wykonania opisywanych kolumn, wydobywane i eksportowane były w okresie od II w. n.e., choć na lokalną skalę już od czasów archaicznych (Williams-Thorpe, Webb 2002, 358 – 360). Dla Brytyjskich naukowców kolumny muszą być jednoznacznie datowane na okres rzymski. Twierdzenie G. Vörösa, iż są hellenistyczne na podstawie użytego greckiego wzorca wielkości, nie koniecznie musi mieć oparcie w rzeczywistości, choć np. G. Papantoniou uznaje argumentacje węgierskiego badacza (Papantoniou 2012, 139). 7) Podsumowanie Biorąc pod uwagę wszystkie opisane powyżej aspekty związane z badaniami na Agorze pafijskiej niewątpliwe jest, iż konieczne były dalsze badania, mogące odpowiedzieć na szereg pytań związanych z funkcjonowaniem tej przestrzeni publicznej. Badania wykopaliskowe prowadzone w latach 60 – tych i 70 – tych z jednej strony ujawniły wspaniały potencjał całego kompleksu architektonicznego, z drugiej strony, stan publikacji nie pozwala na jego pełne wykorzystanie w kontekście badań nad antyczną Nea Pafos. Wątpliwości ujawniają się w podstawowych aspektach tj. analizie funkcjonalności, chronologii użytkowania czy wreszcie samej interpretacji budowli. Ten ostatni problem w szczególności nabrały znaczenia w kontekście badań krakowskiej ekspedycji, które podważyły wiele ustaleń dokonanych przez K. Nicolaou. Obok braku opracowania materiałów z wykopalisk (z nielicznymi wyjątkami) należy podkreślić wątpliwości odnośnie samej metodologii prowadzenia badań terenowych, co w szczególności ujawniło się w kontekście badań na Agorze, gdzie chronologię odsłoniętych struktur oparto o materiał z warstw powierzchniowych. Debata prowadzona na temat świątyni mającej znajdować się na szczycie wzgórza Fanari, u stóp którego zlokalizowany był kompleks Agora-Odeon-Asklepiejon, dobitnie pokazuje jak szerokie pole badawcze pozostaje wciąż do eksploracji w tym niewątpliwie jednym z najważniejszych miejsc Nea Pafos. Punktem wyjściowym do dalszych badań pozostają jednak ustalenia K. Nicolaou, które jednak w ramach przedstawianej tu pracy, zostaną poddane gruntownej dekonstrukcji i krytyce, przede wszystkim w kontekście funkcjonowania samej Agory. Z samej analizy przedstawionych wyników nasuwa się kilka problemów badawczych: chronologia Agory – założenie, funkcjonowanie i koniec funkcjonowania, dalsze procesy budowlane na jej terenie, organizacja przestrzenna, miejsce w układzie urbanistycznym miasta, analiza cyrkulacji i występowania materiałów zabytkowych związanych z funkcjonowaniem tego terenu w czasach starożytnych (oraz wykraczających poza temat tej pracy – materiałów późniejszych). 57 VI Cypr i Nea Pafos w kontekście événements (tzw. historii "wydarzeniowej") 1) Wprowadzenie Choć w badaniach szeroko pojętej archeologii klasycznej doceniana jest wartość przekazów źródłowych, to jednak przełożenie wydarzeń politycznych, czy innych odnotowanych w źródłach pisanych, na odkrywany materiał zabytkowy jest niezmiernie trudnym zadaniem. Uchwycenie historycznych événements w kontekście np. analizy przemian architektonicznych w takim miejscu jak Nea Pafos, które nie było w centrum zainteresowania antycznych historyków, w zasadzie nie daje możliwości zarysowania prostych korelacji. Być może jest szansa na rozpoznanie niektórych wydarzeń, szczególnie o charakterze nagłym, jak np. spalenie pałacu Nikoklesa w Palaepafos czy trzęsienia ziemi, jednak na obecnym etapie badań należy podchodzić do takich prób z należytą ostrożnością. Historia wydarzeniowa w opracowaniach archeologicznych dotyczących Nea Pafos zazwyczaj traktowana jest pobieżnie. Wynika to z kilku czynników. Cypr zarówno w okresie hellenistycznym, jak i rzymskim, rzadko wchodził w orbitę zainteresowania autorów starożytnych, głównie w kontekście wydarzeń pośrednio go dotyczących czy opisów geograficznych. Pełny wykaz przekazów źródłowych zebrali oraz opublikowali P.W. Wallace oraz A.G. Orphanides (1990). Jak słusznie zauważyła J. Młynarczyk w swojej monografii dotyczącej hellenistycznej Nea Pafos, wzmianki na temat interesującego nas miasta można scharakteryzować jako: „…very short mentions, rather scarce and random at that.” (Młynarczyk 1990, 23). Niewątpliwie wyspa, od czasu utraty niezależności politycznej u początków epoki hellenistycznej, traci swoją podmiotowość, stając się przedmiotem rozgrywek głównych aktorów sceny politycznej w basenie Morza Śródziemnego. Historia polityczna starożytnego Cypru była tematem kilku monografii, zarówno w literaturze zagranicznej, jak i polskiej. Pierwszą „poważną” pozycją była praca I.K. Peristianisa (1910), która przedstawiała całościowo historię wyspy. Archetekstem politycznej historii Cypru stała się praca G.F. Hilla (1940) pozostająca do dzisiaj podstawą do rozważań nad tym zagadnieniem. Okres hellenistyczny na Cyprze jest również tematem przewodnim książki Ελληνιστική Κύπρος (Vrachas 1984). Dla okresu rzymskiego niezastąpionym opracowaniem pozostaje praca T.B. Mitforda, wybitnego specjalisty od epigrafiki cypryjskiej. Jego rozdział w „Aufstieg und niederlang der Römischen welt” (1980b) dotyczący historii Cypru w czasach rzymskich jest również podstawowym opracowaniem politycznej historii wyspy w tym okresie. W dyskursie dotyczącym historii politycznej Cypru istnieją również inne prace, które jednak 58 ze względu na fakt, że nie zostały opublikowane, jak w przypadku prac doktorskich A.C. Avraamidesa (1971) czy J.R. Leonarda (2005)23, nie są szeroko cytowane i komentowane. Ostatnie lata przyniosły nowe publikacje dotyczące historii Cypru w postaci np. prac A. Mehl’a (1995, 2000), które jednak nie zmieniają znacząco naszej wiedzy z zakresu tej szerokiej problematyki, w większości skupiając się na tematach szczegółowych. Polscy badacze również biorą udział w dyskusji na temat historii Cypru, co jest naturalne biorąc pod uwagę doświadczenia na polu archeologii. Jednak badania historyczne bądź są ograniczone do szczegółowych tematów, np. początków Pafos (Kapera 1968), są tłem dla opracowań archeologicznych (Młynarczyk 1990), bądź publikowane po polsku mają bardzo ograniczone pole odbioru (Borowicz 2014a, 2014b; Kapera 2014). Osobnym głosem są rozważania T. Mavrojannisa (2016), który z pozycji historyka poddaje krytyce wyniki badań archeologicznych, często przy tym wzbudzając kontrowersje, głównie z braku przygotowania merytorycznego do pracy z materiałem archeologicznym. Należy podkreślić, iż w funkcjonujących narracjach archeologicznych o politycznej historii Cypru dominują dwa trendy. Po pierwsze interpretacje przekazów źródłowych, choć niewątpliwie niezbędne w prowadzeniu wywodu, często prowadzone są bez należytego warsztatu i w oderwaniu od istniejącego stanu wiedzy. Prowadzi to do sytuacji, w której autorzy tworzący historyczny obraz dziejów politycznych powołują się wprost do źródeł, tworząc wrażenie jakoby oni sami jako pierwsi dokonywali ich interpretacji (np. Borowicz 2009, 2014a, 2014b). Drugim trendem jest stawianie historii politycznej, niejako w pozycji tła, które musi istnieć jako część opracowania, ale z którego niewiele wynika dla dalszych wywodów (np. Medeksza 1992). Niewątpliwie to, co F. Braudel (1949) uznał za tzw. événements, czyli jednostkowe wydarzenia, w obecnym paradygmacie archeologii klasycznej jest mało zajmującym elementem. „Winnym” takiego stanu rzeczy jest niemal niezmienny stan bazy źródłowej (źródła pisane) i ograniczona możliwość korelacji ich z danymi archeologicznymi (źródła archeologiczne). Z drugiej jednak strony wydaje się, iż warto spróbować dokonać wysiłku intelektualnego, aby prześledzić historię Cypru, również w kontekście politycznych przemian całego basenu Morza Śródziemnego, i dokonać próby odniesienia ich do przemian rejestrowanych w materiale archeologicznym. Z zastrzeżeniem oczywiście dla hipotetycznego poziomu takiego wywodu (Barker 1999, xxxvii). 23 Praca ta, choć dotycząca przede wszystkim archeologicznych stanowisk nadmorskich oraz historii handlu, zawiera solidne opracowanie historyczne. 59 Starożytna historia miasta Nea Pafos związana jest z okresem hellenistycznym oraz rzymskim. Jednakże, w dalszej części rozdziału zostaną również przybliżone pewne elementy wcześniejszej historii Cypru, które mają znaczenie dla zrozumienia niektórych niuansów związanych z późniejszym rozwojem miasta. Okres hellenistyczny we wschodnim basenie Morze Śródziemnego w literaturze przedmiotu rozumiany jest dość zgodnie, jako okres pomiędzy śmiercią Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e., a bitwą pod Akcjum w 30 r. p.n.e. (Errington 2010). Początek okresu rzymskiego na Cyprze, z historycznego punktu widzenia, bywa zazwyczaj również łączony z ostatecznym pokonaniem Marka Antoniusza przez Oktawiana Augusta, jednak trzeba pamiętać, iż pierwsza aneksja wyspy przez Republikę Rzymską nastąpiła już w 58 r. p.n.e. (Mitford 1980b, 1289-1291). Podział tego rozdziału dysertacji oparty jest o chronologiczne wyróżnienie okresu hellenistycznego i rzymskiego. Podokresy wyróżniane w historii wydarzeniowej to: powstanie i rozwój państwa Ptolemeuszy (okres między panowaniem Ptolemeusza I a panowaniem Ptolemeusza III zamykający się w latach 323 – 222 p.n.e.), okres przemian i schyłku (okres panowania Ptolemeuszów IV – VI w latach 221 – 168 p.n.e.) oraz czas postępującego uzależnienia od Republiki Rzymskiej (okres panowania od Ptolemeusza VI do upadku państwa za rządów Kleopatry w 30 r. p.n.e. (Hölbl 2001; Erringtion 2010). Nie będą one jednak wyróżniane w przedstawionym wywodzie, co jest wynikiem zbyt skąpej bazy źródłowej dotyczącej Pafos. Warto jednak podkreślić, iż istotnym okresem dla samego Cypru był czas przemian jaki następował wraz z końcem epoki klasycznej i początkiem hellenistycznej, na co zwracało uwagę co najmniej kilku autorów (Collombier 1993; Borowicz 2009, 2010; Papantoniou 2013). Okres rzymski dla przedstawianej pracy zawiera się zasadniczo w tzw. wczesnym okresie rzymskim rozumianym, jako koniec pierwszego wieku p.n.e. oraz pierwsze dwa wieki n.e. co wynika z datowania odkrytej architektury i materiału ruchomego24. Obejmować będzie zatem okres panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej, flawijskiej oraz Antoninów. Ramy czasowe zasadniczo zamyka okres panowania Hadriana, a w szczególności trzęsienie ziemi datowane przez współczesnych badaczy na 126 r. n.e., które nawiedziło południowo-zachodnią część Cypru. Choć będzie poddany analizie dalszy rozwój i przemiany krajobrazu archeologicznego Nea Pafos i Agory, wydarzenia politycznie nie będą już brane pod uwagę. Agora, w świetle dotychczasowych badań przedstawionych w tej pracy, formalnie przestaje funkcjonować po 24 Por. rozdz. IX. 60 126 r. n.e. Warto przy tym nadmienić, iż główne opracowanie historii rzymskiego Cypru skupia się na jego okresach związanych z różnicami administrowania wyspą z podziałem na czas, kiedy stanowił on prowincję cesarską i senatorską, co nastąpiło w 22 r. p.n.e. (Mitford 1980a, 1295 - 1297). Biorąc pod uwagę skąpe wzmianki źródłowe, skupienie się na sprawach administracyjnych (Mitford 1980a) czy ekonomicznych (Michaelides 1986) w czasie pax romana, daje szersze pole interpretacyjne, co będzie tematem następnego rozdziału. 2) Cypr i Pafos do końca okresu klasycznego (koniec IV – początek III w. p.n.e.) Próbując charakteryzować i opisywać dzieje Cypru w okresie hellenistycznym nie można uciec od szerszego kontekstu i historii zarówno wypraw Aleksandra Wielkiego, wojen diadochów oraz późniejszych dziejów imperium Lagidów, którego wyspa Afrodyty była istotną częścią (Gruen 1984; Bravo, Wipszycka 1992; Grabowski 2005; Grainger 2010, Buraselis 2013). Na osobną uwagę zasługują kontakty z Egiptem rozwijające się już od okresów prehistorycznych (Michaelides et al. 2009). W czasach historycznych Cypr stawał się obiektem zainteresowania kolejnych wielkich mocarstw. Asyria, Egipt czy Persowie wkładali dużo wysiłków, aby zdobyć panowanie nad wyspą. Z punktu widzenia imperiów starożytnych, Cypr był zawsze ważnym punktem strategicznym, na co wpływały zarówno czynniki geograficzne, ekonomiczne, jak i polityczne (Hill 1940). Po upadku imperium asyryjskiego w 612 r. p.n.e. panowanie nad wyspą zdobyło odrodzone państwo egipskie, pod którego kontrolą pozostawała ona do zdobycia władzy nad Cyprem przez Persów pod wodzą Cyrusa. Niewiele wiadomo na temat politycznych wydarzeń tego okresu, nie są one zresztą niezbędne do prowadzenia wywodu w niniejszej dysertacji. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt pogłębiających się egipskich wpływów w kulturze cypryjskiej, jak i ogólnego zainteresowania Cyprem ze strony władz panujących nad Egiptem (Hill 1940, 109-110). Wraz ze zmianą układu sił w tym regionie, wyspa wchodziła w orbitę różnych lokalnych mocarstw, po Imperium Asyryjskim był to Egipt, następnie Persja. Wyspa pozostawała również miejscem krzyżowania się wpływów z Fenicji oraz Grecji, jednocześnie sama pozostawała silnie oddziałującym ośrodkiem kulturowym (Gjerstad 1979, 231). Pomimo upadku Egiptu i powstania perskiego imperium, kontakty egipsko-cypryjskie nie ustawały. Co ciekawe, z jakiegoś powodu były one podtrzymywane przez perskich władców, czego przykładem może być osadzenie na Cyprze Etiopczyków po wojnie persko-kuszańskiej za panowania króla Dariusza. Cypr za panowania Persów stanowił część piątej satrapii wraz z Fenicją oraz Syro-Palestyną (Hill 1940, 111). Intensywne kontakty cypryjsko – egipskie 61 znajdują swoje potwierdzenie w wyniku analiz materiałów ceramicznych znajdowanych w Egipcie, choćby w Naukratis (Hermary 2001; Sørensen 2001). Interesującym jest fakt, iż chociaż naczynia znajdowane w tej kolonii handlowej mają cypryjski charakter, to inskrypcje na nich znajdowane mają charakter grecki, co w czasach przed hellenistycznych rzadko miało miejsce. Wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy ma być fakt, iż choć naczynia mają cypryjskie pochodzenie, były przedmiotem handlu podejmowanego przez Greków, co świetnie oddaje typową w późniejszych czasach pozycję Cypru jako pośrednika między Grecją a Egiptem (Villing 2013, 80). W całej historii kontaktów cypryjsko-egipskich należy podkreślić, iż już od połowy II tysiąclecia p.n.e. pewne uwarunkowania związane z pozycją i zasobami Cypru ukształtowały się w perspektywie prowadzenia polityki zagranicznej władców egipskich, które pozostały niezmienne aż do czasów hellenistycznych. Było to przede wszystkim postrzeganie Cypru, jako punktu ważnego ze względu na wzmocnienie obronności Egiptu oraz jako źródło drewna, które było towarem deficytowym nad Nilem (Hauben 1987, 213 – 219). Ukształtowanie się takich uwarunkowań polityczno–ekonomicznych, w zasadzie już od epoki brązu, będzie stanowić fundament w postrzeganiu roli Cypru, zarówno dla autochtonów, jak i dla ościennych państw zainteresowanych w kształtowaniu swojej roli we wschodnim basenie Morza Śródziemnego. Jednocześnie okres epoki żelaza oraz okres cypro-klasyczny to czas rozwoju niezależnych królestw cypryjskich, na czele z najpotężniejszą Salaminą. „The history of Cyprus from now onwards, for centuries, is mainly the history of Salamis.” – pisze G. Hill (1940, 113) charakteryzując historię Cypru w okresie archaicznym oraz klasycznym. Miało się to dopiero zmienić od przełomu okresu klasycznego oraz hellenistycznego, kiedy historia Cypru, z wielu względów, staje się również historią Nea Pafos. Zaraz przed objęciem kontroli nad wyspą przez Ptolemeuszy istniało tu dziewięć25 formalnie niezależnych od siebie królestw: Salamina (z Ledrą), Pafos, Soloi, Kurion, Kition26, Lapetos, Kyrenia, Marion oraz Amatus (Borowicz 2014a, 123). W tym układzie królestw dominującą rolę pełniła Salamina, przy czym bardzo ważnym ośrodkiem było również Kition o fenickiej dominancie kulturowej. Pafos rzadziej wspominane w źródłach raczej wydaje się być centrum religijnym wyspy, choć zaznacza się również jego wojenny wkład w morskich wyprawach Dariusza (Hill 1940, 113-114). Królestwo Pafos wzięło również udział w wyprawie Kserksesa przeciwko Grecji w 490 r. p.n.e. Herodot opisując tę kampanię wspomina o trzech dowódcach, w tym Penthylosa syna Demonosa, który 25 Hill (1940, 113) wyróżnia Tamassos jako niezależne królestwo, w związku z czym podaje liczbę 10 królestw. 26 Wraz z włączonym w VI w. królestwem Idalion oraz Tamassos. 62 wyruszył z kontyngentem liczącym dwanaście okrętów (w tym 11 szybko zatonęło w wyniku sztormu). Cały kontyngent liczył prawdopodobnie 150 statków, więc Pafos wystawiło niecałe 10 procent floty dostarczonej przez całą wyspę (Hill 1940, 120). Z całej historii wojen perskogreckich warto zwrócić uwagę na zasadniczy element: Cypr stanowił zawsze punkt oparcia w prowadzeniu kampanii wojennej, czy to prowadzonej z Bliskiego Wschodu na Grecję czy w drugą stronę. Zarówno Persowie, jak i Grecy, jeśli chcieli prowadzić działania wojenne na morzu, zwracali się najpierw w kierunku Cypru w celu zabezpieczenia sobie swobodnej żeglugi. Równie istotną rolę Cypr podczas wojen pełnił jako miejsce, w którym można było odbudować swoją flotę wojenną (razem z Cylicją i Fenicją) (Hill 1940, 122-123). Cypr w czasie konfliktów grecko-perskich w źródłach jawi się również jako źródło nie tylko drewna czy ośrodek budowy okrętów, ale również jako dostarczyciel zboża oraz miedzi (Hill 1940, 128).27 Na początku IV w. p.n.e. większość Cypru pozostawała pod panowaniem Ewagorasa z Salaminy, który podporządkował sobie wszystkie królestwa z wyjątkiem Kition, Amatus oraz Soloi. W trakcie wojny Ewagorasa z Persją Cypryjczycy szukali pomocy zarówno u Ateńczyków, jak i u Egipcjan z podobnym, mizernym skutkiem (Hill 1940 136-138). Główną osią wydarzeń politycznych pozostawał konflikt między Salaminą, która popierana była przez Ateńczyków, choć z czasem stawała się coraz bardziej niezależna, a Kition reprezentującym interesy fenickie oraz perskie. Pafos w tym konflikcie popierało głównie Salaminę. Efektem tych zmagań były co najmniej dwie interwencje perskie na Cyprze, które zakończyły się zdobyciem i zniszczeniem Salaminy w latach 380/379 r. p.n.e. oraz 346 r. p.n.e. (Borowicz 2014a, 121-124). Kolejne lata uważane są powszechnie za okres prosperity dla wyspy, która wchodząc w okres wojen Aleksandra, stanowiła istotny czynnik na strategicznym polu prowadzenia działań militarnych w regionie wschodniego basenu Morza Śródziemnego (Borowicz 2014a, 124). Podsumowując należy podkreślić następujący obraz, jaki można nakreślić z tego krótkiego przeglądu historii politycznej okresu archaicznego i klasycznego:  Wzrost ponadregionalnej roli Cypru, co związane było z położeniem wyspy oraz surowcami stanowiącymi o jej bogactwie. Na szczególną uwagę zasługują przede wszystkim drewno, a także pośrednio wynikający z jego posiadania przemysł stoczniowy, miedź oraz zboże. 27 Hill przytacza za Lizjaszem historię oratora Andokidesa, który miał dwukrotnie towarzyszyć dostawom zboża i brązu Ateńczykom z Cypru. 63  Pogłębiające się zaangażowanie władców królestw cypryjskich w politykę międzynarodową, co pociągało za sobą również postępujące uprzedmiotowienie poszczególnych państewek. Ostatni proces wynikał przede wszystkim ze skali głównych podmiotów politycznych.  Brak zorganizowanej wspólnej polityki poszczególnych królestw, które w głównych konfliktach (przede wszystkim grecko-perskich) popierały różne stronnictwa polityczne. Dużą rolę pełniły różnice kulturowe pomiędzy poszczególnymi królestwami, gdzie żywioły eteo-cypryjskie, fenickie oraz greckie reprezentowały różne interesy. 3) Cypr w okresie Aleksandra Wielkiego Dzięki bogatym źródłom opisującym czasy Aleksandra Wielkiego można prześledzić rolę, jaką w czasach podbojów macedońskich i formowania się monarchii hellenistycznych pełnił Cypr, a także spróbować przyjrzeć się formowaniu się nowego porządku na wyspie. Okres poprzedzający wojnę macedońsko-perską jest czasem prób odzyskiwania niepodległości przez kolejne królestwa cypryjskie, które kierując się fenickim przykładem postanowiły zrzucić z siebie jarzmo perskiego panowania (Hill 1940, 146-147). Pomimo wielu prób, w czasie wojny Persji z Macedonią Cypryjczycy musieli jednak wspierać swoją flotą Persów28. Wraz z flotą z Cylicji oraz Fenicji, Cypryjczycy stanowili główną siłę morską, którą Dariusz miał do swej dyspozycji w czasie walk przeciwko Aleksandrowi (Grainger 1990, 1; Wipszycka, Bravo 1992, 41). Ostatecznie Cypr, a dokładniej królestwa Salaminy, Amatus oraz Kurion, dołączyły do Aleksandra w czasie oblężenia Tyru. Trzeba pamiętać, iż atak na Tyr z punktu widzenia kontynuacji operacji przez Aleksandra na Persję był niezbędny, nie był jednak ostatnim ruchem strategicznym w tym regionie. Gdyby Cypr pozostał lojalny Persom, Aleksander zdawał sobie sprawę, iż wpierw musiałby zaanektować wyspę zanim mógłby kontynuować marsz na wschód bądź południe (Hill 1940, 148; Avraamides 1971, 2). Z punktu widzenia układu sił na Cyprze efektem udziału części jego mieszkańców w zdobyciu Tyru było przekazanie Pnytagorasowi, władcy Salaminy, królestwa Tamassos. Dla królestwa Salaminy było to znaczące wzmocnienie możliwości ekonomicznych tego królestwa, gdyż Tamassos posiadało dostęp do złóż miedzi, których największe królestwo na Cyprze nigdy nie posiadało. Nieznana jest szersza aktywność Aleksandra względem pozostałych królestw cypryjskich. Historia o Alynomusie, barwiarzu, 28 Warto odnotować, iż flota cypryjska, obok fenickiej, należała w tym czasie do najbardziej nowoczesnej, dzięki wprowadzeniu do użytku kwinkweremy – czyli pięciorzędowej galery. 64 który miał zastąpić nieudolnego króla Pafos jest prawdopodobnie mitologiczna (podobna historia znana jest z również z Sydonu), choć może być refleksem rzeczywistego kryzysu władzy w królestwie. Znana jest bowiem również historia o pławiącym się w luksusie królu Pafos panującym w czasach Aleksandra Wielkiego (Młynarczyk 1990, 26). 29 Wydaje się, że jedyną poważna zmianą w funkcjonowaniu cypryjskich królestw jest ścisłe związanie ich z systemem monetarnym imperium Aleksandra i ograniczenie ich niezależności w tym zakresie (Borowicz 2014a, 124). Warto wspomnieć, iż głównie mennice funkcjonowały w Salaminie i Kition, na mniejszą skalę również w Pafos. W tym czasie rozwijały się również kontakty handlowe Cypru z Grecją. Z źródeł pisanych warto odnotować aktywność kupców z Kition czy Salaminy w Atenach, ale także podkreślić należy, iż Cypr pełnił rolę dostarczyciela zboża na rynki greckie (Hill 1940, 152). W momencie śmierci Aleksandra, Cypr formalnie zależny jest od Imperium Macedońskiego, brak jednak dowodów na to, aby w warstwie politycznej zaszły jakieś większe zmiany. Niewątpliwie dla Aleksandra najważniejszą kwestią związaną z przyłączeniem Cypru do jego państwa były kwestie finansowe, na co wskazuje, wspomniana powyżej reorganizacja mennictwa cypryjskiego oraz włączenie wyspy w nowy system podatkowy, gdzie wyspa Afrodyty stanowiła jednolity okręg z Cylicją, Syrią oraz Fenicją (Wipszycka, Bravo 2010, 83). 4) Okres walk diadochów Okres wojen diadochów jest czasem, w którym pozycja Cypru w układance politycznej na Morzu Śródziemnym staje się wyjątkowo istotna, choć jest to w zasadzie utwierdzenie tej pozycji, która rysowała się już w czasach poprzednich. W układzie strategicznym Cypr staje się bramą dla każdego kto chciałby zdobyć Syrię, co działa i w drugą stronę, kto chciałby posiąść tą wyspę, najlepiej zaatakować właśnie z Syrii. Ponadto wyspa staje się ważnym elementem w budowaniu układu sił na Morzu Egejskim. Wreszcie niezmiernie istotna, szczególnie z punktu widzenia władających Egiptem, staje się rola Cypru, jako źródła surowców – przede wszystkim drewna (il. 16). Po śmierci Aleksandra Wielkiego Cypr, jako zlepek dziewięciu królestw, stał się teatrem zmagań dyplomatycznych oraz wojennych pomiędzy Perdikkasem oraz Ptolemeuszem już od 321 r. p.n.e. Pafos w tym czasie, wraz z Salaminą, Soloi oraz Amatus wystąpiły po stronie władcy Egiptu przeciwko Marion, które wspierało Perdikkasa. 29 Historia opisana przez Atenajosa (cf. Wallace, Orphanides 1990, 257). 65 Il. 16. Podział polityczny wschodniego basenu Morza Śródziemnego w okresie wojen diadochów cf. Hughes 2018.30 Dla Ptolemeusza sojusze cypryjskie były elementem rozpoczęcia zmagań związanych z objęciem kontroli nad schedą po Aleksandrze, gdzie główną osią konfliktu było ciało wielkiego władcy (Arrian, 1,25; Diodor, 18.26-8, cf. Erringtion 2010, 19). Ostatecznie nic się nie rozstrzygnęło, zaś po śmierci Perdikkasa, Cypr stał się obiektem konfliktu pomiędzy Ptolemeuszem a Antygonem (Errington 2010, 35). Wyspa podzieliła się na dwa obozy, pierwszy który wspierał Ptolemeusza od 321 r., drugi złożony z Kition, Lapitos, Marion oraz Kyrenii wsparł Antygona. Do całej tej układanki dołączył również Seleukos, syn Antygona, który wraz z Menelaosem bratem Ptolemeusza, toczył kampanię na wyspie przeciwko miastom wspierającym jego ojca (od 315 r. p.n.e.). Co ciekawe, taki podział na dwa stronnictwa trwał całkiem długo, bo aż 11 lat (Errington 2010, 35, 37). Dopiero w 310 r. Ptolemeuszowi udało się, rękami swojego brata Menelaosa oraz dzięki pomocy Seleukosa syna Antygona, zapanować nad królestwami cypryjskimi (Diodor 19.79.5; Grainger 2011, 22, 25; Borowicz 2014b, 156). Władza Ptolemeusza była w zasadzie absolutna na wyspie. Lagida odkrywając, iż król Pumation z Kition koresponduje z Antygonem, skazał go na śmierć, zaś świątynię Heraklesa – Melkarta, centrum religijnego życia Fenicjan na wyspie, zrównał z ziemią (Hill 1940, 157-159). W polityce prowadzonej przez Ptolemeusza warto podkreślić decyzję jaką podjął w stosunku do Marion, królestwa najdłużej pozostającego wiernym Antygonowi. Stasiojkos król Marion został ukarany, choć nie do końca wiadomo za jaki konkretny czyn (być może wiedząc o sympatiach tego królestwa znaleziono jedynie pretekst), zaś samo miasto zostało zrównane z ziemią, jego mieszkańcy przeniesieni do Pafos. Wydarzenie stało się przyczynkiem do wielu 30 http://turningpointsoftheancientworld.com/index.php/2018/06/10/wars-diadochi-gaza/ dostęp – 1.07.2019. 66 spekulacji dotyczących powstawania Nea Pafos (Hill 1940, 160; Młynarczyk 1990, 72; Bekker- Nielsen 2000, 198; Papantoniou 2013, 179; Vitas 2016, 246). Prawdopodobnie powodem akcji Ptolemeusza było wsparcie, jakie Marion udzieliło Perdikkasowi jeszcze w latach 20-tych. Choć nie możemy mieć pełnego wglądu w sytuację panującą w tym czasie na Cyprze bazując na źródłach, to niewątpliwie wyspę dotknęły duże zmiany. Brutalne rozprawianie z przeciwnikami politycznymi pokazało, iż Ptolemeusz, który próbował uchodzić za obrońcę niezależności miast greckich, na Cyprze nie dbał specjalnie o pozory (Grainger 2011, 24). Przede wszystkim jednak stało się oczywiste, iż poszczególne królestwa cypryjskie, nawet jeśli miały nadzieję, iż mogą same kształtować swoją politykę zewnętrzną, stały się w zasadzie absolutnie uzależnione od decyzji obcej władzy. Choć jeszcze na tym etapie władający Salaminą Nikokreon, mógł sądzić inaczej. G. Hill (1940, 160) uważa, że ostatni król Salaminy został uznany za stratega Cypru, choć to Menelaos powinien pełnić tę funkcję. W świetle najnowszych badań wydaje się, że Nikokreon otrzymał godność stratega Cypru, kiedy Menelaos faktycznie pełnił tę funkcję, jako przyporządkowaną do osoby, a nie do miejsca (Markou 2013, 4). Zdaniem Borowicza (2014b, 156) nominację na stratega najpierw otrzymał Nikokreon, zaś Menelaos został nim po śmierci władcy Salaminy. Problem ten, wydaje się słusznie, pomija G. Papantoniou (2012, 9 – 15), który wskazując na niezwykłość samej sytuacji, widzi w niej efemeryczność, niewątpliwie związaną z brakiem szerszego planu dla organizacji politycznej wyspy. Ptolemeusz skupił się na próbie efektywnej organizacji machiny wojennej, do której potrzebował zarówno swojego brata, pełniącego rolę głównodowodzącego armią egipską oraz Nikokreona, reprezentującego najważniejsze królestwo cypryjskie. Nikokreon nie cieszył się długo względami Ptolemeusza. Kiedy król Egiptu otrzymał informacje, iż król Salaminy miał potajemnie zawrzeć sojusz z Antygonem, wysłał dwóch posłańców, którzy mieli zmusić króla Salaminy do popełnienia samobójstwa, bądź sami mieli wymierzyć najwyższy poziom kary. Nikokreon, który najpierw próbował odpierać zarzuty, ostatecznie popełnił samobójstwo, zaś w ślad za nim reszta jego rodziny. Królewski ród w Salaminie ostatecznie wygasł (Diod. 20,21; cf. Hill 1940, 160-161, Avraamides 1971, 15, Grainger 2011, 28). Co ciekawe, historia ta przypisana przez brytyjskiego historyka do Nikokreona, u głównego źródła czyli Diodora Sycylijskiego dotyczy Nikoklesa, króla Pafos. G. Hill (loc. cit.) przytacza długą argumentację dlaczego Nikokreona postrzega jako Nikoklesa. J. Młynarczyk uważa jednak, iż to Nikokles został ofiarą represji Ptolemeusza i w 311/310 r. p.n.e. możemy mówić o końcu królestwa pafijskiego (Młynarczyk 1990, 26). Tego samego zdania jest Borowicz (2014b, 156). G. Hill, posiłkując się starszymi publikacjami, uważa, iż 67 brak późniejszych wzmianek o najważniejszym królu na Cyprze, jakim był władca Salaminy, wskazuje, iż historia o jego śmierci byłaby na pewno wspomniana w przekazie historycznym dotyczącym Cypru. Dotyczy to jednak nie tylko Nikokreona, ale w ogóle wszystkich cypryjskich króli. Brytyjski historyk zwraca uwagę również na inne źródła takie, jak Marmor Parium czy Athanaeus, które pośrednio potwierdzają jego hipotezę. Równocześnie zwraca uwagę na fakt, iż data podana w pierwszym z przytaczanych źródeł odnosząca się do Nikokreona może być efektem zbiegu okoliczności, obaj królowie mogli umrzeć w tym samym czasie (Hill 1940, 161). Niemożliwym jest, przy obecnej bazie źródłowej, jednoznacznie określić czy Diodor (a także Polyajnos) popełnił błąd, czy też rzeczywiście opisał koniec królestwa w Pafos. Obecnie badacze przychylają się do tej wersji wydarzeń, która zakłada, iż wydarzenia opisane przez Diodora czy Polyajnosa odnoszą się do Nikoklesa i miały miejsce 311/310 r. p.n.e., zaś wzmianka w Marmor Parium do Nikokreona w roku następnym (cf. Młynarczyk 1990, 72-73, Markou 2013, 4). Istotne jest, aby zwrócić uwagę na całość polityki prowadzonej przez Ptolemeusza względem podległej mu wyspy. Władca Egiptu przez cały okres wojny z Perdikkasem i Antygonem oraz w czasie konfliktu z Demetriuszem Poliorketesem, systematycznie likwidował królestwa cypryjskie w mało wysublimowany sposób pozbywając się jego przywódców. Wojna o Cypr, jaka miała miejsce w 306 r. p.n.e. między Demetriuszem a Ptolemeszuem, rozegrała się bez podmiotowego udziału miast cypryjskich, zaś ostatnim królem, którego znamy ze źródeł był Eunostos z Soloi. Niewiele o nim wiadomo, za wyjątkiem faktu, iż już za rządów Antygonidów na Cyprze został obalony, co było niejako naturalną koleją rzeczy. Sam Ptolemeusz mając jeszcze pełnię władzy nad wyspą oraz brata stojącego na czele armii tam stacjonującej, swobodnie demontował stary porządek. Warto jednak nadmienić, iż początkowo prawdopodobnie Ptolemeusz starał się nawiązać do tradycji królestw cypryjskich. Pomimo usunięcia wszystkich tradycyjnych dynastii, dla Menelaosa prawdopodobnie przewidziano pozycję króla Salaminy, na co może wskazywać krótka seria monet wybijanych w stylu królów Salaminy z imieniem brata Ptolemeusza i tytułem króla wybitym w alfabecie cypryjsko-sylabicznym. Był to jednak krótkotrwały eksperyment, który po wojnie z Demetriuszem zarzucono (Markou 2013, 5 – 9; Borowicz 2014b, 156). Wydaje się, iż pierwsze polityczne ruchy Ptolemeusza wykazywały, iż nie do końca był pewien jaki model postępowania wobec państw cypryjskich przyjąć, czy współpracy z miejscowymi królami czy stopniowego odsuwania ich od władzy, także czy zachować starą strukturę czy budować nową. G. Papantoniou (2012, 10) uważa, iż kwestia ta nie ma większego znaczenia, 68 gdyż system administracji kształtował się przez cały trzeci wiek, co jednak nie zmienia postaci rzeczy, iż wtedy musiały zapadać decyzję, które dla Cypru miały zasadnicze znaczenie. Chociaż spekulowanie w prowadzeniu wywodu historycznego nie ma większego znaczenia, można spróbować zadać sobie pytanie, czy władcy cypryjscy mogli prowadzić w ten sposób swoją politykę, aby uniknąć wspólnego dla siebie losu, czy eliminacji z życia politycznego? Jak się wydaje, pomimo słusznych wyborów stron politycznych, nawet najmocniejszy ośrodek, jakim była Salamina, nie uniknęła gruntownej przebudowy systemu politycznego wraz z nastaniem władzy ptolemejskiej. Na pytanie czy było to wynikiem chwiejnej postawy Nikokreona, który próbował lawirować między stronnictwami, czy z góry założonej polityki egipskich władców niestety chyba nigdy nie będziemy w stanie odpowiedzieć (Papantoniou 2013, 180). Kampania wojenna w 306 r. p.n.e. w pewnym sensie ustawiła rolę Cypru na szachownicy współzawodniczących ze sobą mocarstw we wschodnim basenie Morza Śródziemnego. Każdy z uczestników wojny zdawał sobie sprawę, że posiadanie kontroli nad wyspą jest kluczem do swobodnego prowadzenia działań wojennych na lądzie i morzu na terytorium Azji Mniejszej, wybrzeży Bliskiego Wschodu czy wreszcie nawet Morza Egejskiego (Errington 2010, 49; Grainger 2011, 32). Pierwszy raz jest również podkreślona rola Nea Pafos, jako ważnego punktu na strategicznej mapie wyspy. Ptolemeusz przybywając z odsieczą dla swojego brata udaje się właśnie do Pafos, gdzie cumuje całą swoją flotę (Młynarczyk 1990, 102; Grainger 2011, 34-35).31Uznaje się to za pierwsze potwierdzenie funkcjonowania portu w Nea Pafos, jednoznacznie zwracając uwagę, iż mały port, z którego korzystała stolica królestwa Pafos (czyli Palaepafos), nie byłaby w stanie obsłużyć tak licznej floty (Młynarczyk 1990, 27). Trzeba jednak pamiętać, iż nowe badania geoarcheologiczne prowadzone w rejonie Starej Pafos mogą przeczyć takiej interpretacji, wskazując, iż w tym czasie port tam wciąż funkcjonował (Iacovou 2013). Obok znaczenia portów cypryjskich w wymiarze taktycznym, J.D. Grainger wskazuje na inne powody, dla których Cypr był tak istotny na mapie państwa Ptolemeuszy. W związku z kontrolą przez Antygonidów części wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego, okręty egipskie płynące w jakimkolwiek celu na północ miały spore trudności w pozyskiwaniu niezbędnych zapasów świeżej wody dla swoich załóg. Dzięki objęciu prostego kursu Egipt- Cypr, można było pokonać całą drogę w 10-11 dni, co pozwalało omijać porty fenickie. W ten sposób trasa pomiędzy Aleksandrią a Pafos skracała potrzebną do pokonania odległość o co najmniej 150 km. Ponadto Cypr mógł być idealnym miejscem do sabotowania żeglugi 31 Czyli prawdopodobnie ok. 140-150 statków (Grainger 2011, 28). 69 Antygonidów pomiędzy Syrią a Morzem Egejskim. Nie dziwi więc, że Antygon obrał tę wyspę, jako drugi cel zaraz po zdobyciu Aten (Grainger 2011, 31-32). Przegrana Ptolemeusza pod Salaminą zaowocowała utratą Cypru na dekadę (Diodor 20, 47 – 53; Errington 2010, 49). Niestety ten czas to również okres, o którym niewiele wiemy w kontekście wydarzeń politycznych na Cyprze. Aż do 295/294 r. p.n.e. Cypr pozostawał pod panowaniem syna Antygona Demetriusza. W tym okresie warto podkreślić, iż Salamina ciągle pełniła rolę głównego ośrodka na wyspie, tam ulokował swoją matkę Stratonikę Demetriusz (podobnie zresztą jak skarb) (Hill 1940, 171; Avraamides 1971, 21). Wydarzenia w innych częściach imperium, związanych z przegraną i śmiercią Antygona w bitwie pod Ipsos w 301 r. p.n.e. zadecydowały o zmierzchu rządów Demetriusza, co pozwoliło na ostateczne włączenie wyspy w obręb Imperium Lagidów w 295 r. p.n.e. (Bravo, Wipszycka 1992, 133). Rozpoczął się nowy okres w historii wyspy. 5) Założenie miasta Nea Pafos w kontekście historii politycznej Osobnym problemem w świetle źródeł historycznych, pozostaje kwestia rozwoju regionu Pafos, a także założenia nowego miasta. Źródła pisane podają jako założyciela Agapenora (Strabon XIV, 6,3; Pauzaniasz VIII, 5,2), który jest postacią mityczną, podobnie jak czas, w którym miasto (oraz świątynia Afrodyty) miałoby być założone (historycznie okres późnego brązu III C). Wzmianki te, w kontekście badań archeologicznych, odnosić się muszą do Palaepafos (Młynarczyk 1990, 66-67). Niestety brak jest jakiekolwiek jednoznacznej informacji w tekstach źródłowych na temat założenia Nea Pafos, co może wiązać się z faktem, iż traktowano je jako „przedłużenie” Palaepafos i traktowano historię tych miast jako wspólną. W literaturze przedmiotu dość powszechnie przyjmowało się, iż miasto założył Nikokles, ostatni król Palaepafos, prawdopodobnie właśnie w przedostatniej dekadzie IV w. p.n.e. (Mitford 1960, 204 – 205; Nicolaou 1966; Kapera 1970, 140; Daszewski 1988b; Młynarczyk 1990, 67). W ostatnich latach zaczęto jednak podnosić inną hipotezę, iż miasto zostało wzniesione przez Ptolemeusza I, po odzyskaniu przez niego władzy nad Cyprem w wyniku wojny z Demetriuszem Poliorketesem (Bekker-Nielsen 2000; Borowicz 2014b). Biorąc pod uwagę wyniki badań archeologicznych niewątpliwie miasto powstawało w wyniku długiego procesu rozpoczęgo pod koniec IV w. p.n.e. i rozciągniętego na cały III wiek p.n.e. (Balandier 2011; Keen 2012; Papantoniou 2012). D. Vitas (2016), wysunął hipotezę, iż miasto w początkowej fazie miało być kolonią wojskową założoną przez Ptolemeusza we współpracy z Nikoklesem. Biorąc jednak pod uwagę najnowsze wyniki badań, początek organizacji miasta 70 należy przypisać samemu Nikoklesowi. Wskazywać ma na to fakt, iż musiał on utrzymać możliwość morskiego eksportu miedzi, czemu zamulający się port w Palaepafos nie mógł podołać (Iacovou 2012; Vitas 2016, 241). Kluczowe tutaj mają być badania nad epigrafiką oraz badania geoarcheologiczne wykonane w ramach Palaepaphos Urban Landscape Project. Badania epigraficzne mają dowodzić, iż Nikokles usankcjonował nową drogę dla transportu miedzi, wykorzystującą być może dolinę rzeki Ezousas, zaś badania geomorfologiczne dowiodły procesu zamulania zatoki portowej Palaepafos (Iacovou 2012, 64 – 67; 2013, 2017). D. Vitas (2016) rozwija jednak ten obraz o aktywność Ptolemeusza I, który niejako miał pomóc Nikoklesowi w nowej inwestycji, jednocześnie samemu odnosząc z tego korzyści o charakterze strategicznym. Niewątpliwie taka hipoteza łączyłaby argumenty przemawiające za oboma potencjalnymi założycielami miasta. D. Vitas argumentuje, iż miasto nie otrzymało nazwy związanej z panującą dynastią ptolemejską, co może świadczyć, iż nowo założony ośrodek miał raczej status kolonii, gdzie wraz z autochtonami (z Marion?) osadzono ptolemejskich żołnierzy na prawach kleruchów. Kolonia ta miała powstać przy współpracy z Nikoklesem i być odpowiedzią na potrzebę stworzenia portu wojennego mogącego zrównoważyć aktywność w tym zakresie swoich głównych przeciwników Antygonidów. Wskazywać na to miał również brak murów miejskich, czy brak jakiejkolwiek odrębności prawnej zauważalnej w źródłach epigraficznych. Dopiero w II w. p.n.e. Nea Pafos miała zyskać prawdziwie miejski charakter (Balandier 2002; 2017, 221 – 222; Vitas 2016, 245). Biorąc jednak pod uwagę typowe rozwiązania stosowane podczas zakładania nowopowstałych miast w okresie wojen, należy zwrócić uwagę, iż fakt nie wzniesienia murów w fundacji o militarnym charakterze, byłoby czymś raczej nie spotykanym. Plan hippodamejski, barakowy charakter pierwszej zabudowy oraz mury to początkowe fazy rozwoju tego typu założeń urbanistycznych (Owens 1991, 75). 32 Nie bez znaczenia również pozostaje fakt, iż koniec IV w. p.n.e. to raczej czas budowania armii przez Ptolemeusza. Jeśli wierzyć Diodorowi, po śmierci Aleksandra, Lagida do Egiptu przybył bez armii, na czele z zaufanymi oficerami, i dopiero po przybyciu na miejsce zaczął ją organizować (Diodor 18.14.1, cf. Fischer-Bovet 2014, 52).33 Dopiero w 315 r. udało mu się zebrać siły liczące 13 tys. ludzi, by osiągnąć stan 22 tys., które Ptolemeusz ostatecznie wystawił w bitwie pod Gazą (Diodor 19.80.4, cf. Fischer-Bovet 2014, 53). Cały okres między 321 a 312 r. p.n.e., na który wskazuje Vitas (2016, 244), jako czas powstania kolonii, nie wydaje się przychylny dla osadzania żołnierzy w formie kolonistów 32 Chociaż oczywiście należy mieć na uwadze, iż sytuacja na Cyprze mogła kształtować się nieco odmiennie. 33 Przy czym należy zauważyć, iż w literaturze przedmiotu nie ma zgody co do faktu, czy i ile żołnierzy mógł posiadać Ptolemeusz, szczególnie w latach 20-tych IV w. p.n.e. (Fischer-Bovet 2014, 52). 71 i z przeznaczeniem tworzenia rezerw wojennych. Zaproponowany w pracy Vitasa (2016) model osadniczy dla czasów Ptolemeusza I w zasadzie nie jest poświadczony w źródłach (Fischer- Bovet 2014, 120), choć w jakieś skali mógł funkcjonować, podobnie jak, nieco później, w monarchii Seleukidów (Fischer-Bovet 2014, 121; Vitas 2016, 244). Podsumowując, argumentacja D. Vitasa nie jest do końca przekonująca. Biorąc pod uwagę pierwsze poświadczone inwestycje urbanistyczne poczynione na terenie Nea Paphos, wydaje się, iż nacisk położony nie był na jego funkcje militarne, co wydaje się byłoby priorytetowe, gdyby Ptolemeusz chciał zapewnić sobie zaplecze wojskowe na Cyprze w czasie wojny z Antiochem i Demetriuszem. Choć mamy informacje, iż oddziały Menelaosa, brata Ptolemeusza, pokonane przez Demetriusza, były ściągane z różnych części Cypru, brak jest informacji, iż Pafos miałoby pełnić jakąś szczególną funkcję. Badania archeologiczne i analiza źródeł wskazują, iż pierwsze ważne budowle powstałe w mieście to świątynia, port i Teatr, a także być może Agora (Daszewski 1981; Młynarczyk 1990; Barker 2012), a także budowle publiczne odkryte w trakcie badań PAP na terenie zajmowanym potem przez Agorę i datowane na pocz. III w. p.n.e. np. Budowla B i ściana po dużej budowli widoczna w profilu E T.III (patrz VIII.2.d). Cypr systemowo stał się ważnym elementem architektury obronnej imperium Lagidów dopiero pod koniec III w. p.n.e., co było przedmiotem studiów Balandier (2011). Szukanie dość pokątnych i dalekich analogii przez D. Vitasa wydaje się na obecnym etapie badań nieco na wyrost (Vitas 2016, 245).34 Warto na koniec tych rozważań wspomnieć, iż temat założenia Nea Pafos jest nadal przedmiotem studiów. Swoją „cegiełkę” dokładają również epigraficy, wzmacniając tezę o inicjatywie założycielskiej Nikoklesa.35 6) Okres ptolemejski Od 295 r. p.n.e. aż do połowy I w. p.n.e., Cypr stanowił część składową imperium ptolemejskiego, choć administracyjnie stanowił odrębność. Wyspą rządził król, który 34 Szczególnie na uwagę zasługuje argument, iż fakt nie posiadania murów powodował, że kolonia nie mogła być nazwana miastem, nawet jeśli osiągnęła duże rozmiary. Wiadomo jednak, iż Pafos w pierwotnej wersji było zaplanowane zgodnie z wszystkimi zasadami dotyczącymi pełnoprawnych miast, cf. Młynarczyk (1985, 324). Polska archeolog sugeruje, iż miasto od początku założone było zgodnie z milezyjską tradycją urbanistyczną. 35 Christian Körner podczas konferencji pt. „Nea Paphos and Western Cyprus” zorganizowanej w Pafos w 2017 roku przedstawił interpretację źródeł epigraficznych mających potwierdzać możliwość założenia miasta przez ostatniego króla Cypru. W abstrakcie jego prezentacji prezentacji pt. „Nea Paphos – a foundation by Nicocles of Paphos?” możemy przeczytać iż: “In this paper, I will try to approach the question [czy Nikokles był założycielem Nea Paphos? – Ł.M.] by historical methods, assembling the written testimonies left by Nicocles and comparing them to those of the other last kings of Cypriot kingdoms, such as Androcles of Amathous, Nicocreon of Salamis, or Pumayyaton of Kition. Thereby, I will try to show that these kings were much more marking the territories of their kingdoms, by leaving behind dedications in sanctuaries and other inscriptions. The foundation of a new harbour town would fit in these politics of trying to secure the royal power during the wars of Alexander’s successors. 72 jednocześnie był władcą Egiptu, zaś w jego imieniu bezpośrednią kontrolę nad wyspą, przynajmniej od końca III w. p.n.e., sprawował strateg z siedzibą w Nea Pafos. Cypr pozostawał ważnym eksporterem zboża, srebra, w mniejszym stopniu miedzi, a także nadal pozostawał ważnym ośrodkiem stoczniowym, a także dystrybucji drewna. To właśnie łatwość dostępu do tego surowca bywa wymieniana jako powód, dla którego stolica została ulokowana właśnie w Pafos, a nie w dogodniejszym porcie Arsinoe-Famagusta. W okresie hellenistycznym najłatwiej dostępne lasy porastały głównie zachodnią część wyspy (Hill 1940, 174; Hauben 1987, 217 – 218). Trzeba też pamiętać, że z punktu widzenia Ptolemeuszy, szczególnie po utracie Celesyrii, Cypr był głównym zasobem tego surowca, i w razie utraty kontroli nad wyspą, Egipt nie mógłby sobie w łatwy sposób tego zrekompensować. To zasadniczo odróżniało państwo Ptolemeuszy od innych królestw hellenistycznych, które ten surowiec mogły czerpać z alternatywnych źródeł (Hauben 1987, 219). Nowe czasy oznaczają stopniowe zatracenie podmiotowości politycznej, a także częściowo kulturowej wyspy (por. rozdz VII.3.b). Cypr zewnętrznie staje się obiektem rywalizacji mocarstw śródziemnomorskich, bądź w walkach wewnętrznych między rywalizującymi ze sobą przedstawicielami dynastii Ptolemeuszów, bądź w kontekście zmagań z państwem Seleucydów. W polityce wewnętrznej następuje stopniowy proces uniformizacji miejskich społeczeństw wyspy, poprzez świadomie prowadzony program zarządzania polityką zarówno urbanistyczną, jak i sakralną (Papantoniou 2012; 2013 – por. rozdz VII). W skali regionalnej niewątpliwie najważniejszą zmianą jest systematyczny rozwój Nea Pafos, która w trakcie III w. p.n.e. staje się centrum politycznym wyspy, a następnie siedzibą floty wojennej (Hill 1940, 186). Podsumowując okres panowania Ptolemeuszy, jest to czas kiedy różne czynniki wpływają na rolę Cypru w układzie polityczno-ekonomicznym, jednak koncentrują się one wokół dwóch zasadniczych sfer: z jednej strony cechy środowiskowe czyli duże możliwości pozyskiwania sił ludzkich, drewna, zboża czy istnienie naturalnych zatok o charakterze portowym, przystani czy kotwicowisk, z drugiej strony sytuacja polityczna, która stawiała Cypr w centrum posunięć konkurujących ze sobą królestw (Hauben 1987, 213). Cypr, jako element życia politycznego pojawia się na scenie regionalnej w okresie hellenistycznym sporadycznie. Warto wspomnieć III wojnę syryjską, podczas, której pełnił rolę bazy dla floty ekspedycyjnej wysłanej przez Ptolemeusza III Euergetę przeciwko Seleukosowi II i jego matce Laodike. Wojna, pomimo początkowych dużych sukcesów króla Egiptu, zakończyła się bez znaczących zmian terytorialnych. Dla świeżo koronowanego władcy istotne było jednak potwierdzenie swojej pozycji oraz zapewnienie kontroli nad Celesyrią (Hill 1940, 73 186; Avraamides 1971, 21; Grainger 2010, 156 - 158). Rola Cypru w tych wydarzeniach ograniczona jest do lokalizacji, z której Egipt może szybko wysłać ekspedycję morską. Wyspa stała się celem wyprawy Antiocha Wielkiego, który planował odebranie jej Ptolemeuszom, podczas V wojny syryjskiej. Niewątpliwie zdawał sobie sprawę z roli, jaką pełniła dla układu sił w Syrii, czego dowody możemy znaleźć w działaniach wojennych jeszcze z czasów IV wojny syryjskiej. Wtedy to tylko pasywność dowódców ptolemejskich (a także być może brak oddzielnego dowództwa na wyspie) spowodowała, że oblężenie Seleucji Pierii zakończyło się spektakularnym sukcesem dla Antygona (Grainger 2010, 197 – 198). Sam fakt stacjonowania floty ptolemejskiej na Cyprze warunkował akcje podejmowane podczas wojny przez Antiocha, szczególnie w kontekście nieuregulowanych stosunków z miastem Arados (Grainger 2010, 203). Do zaplanowania i próby przeprowadzenia operacji zajęcia wyspy musiało dojść już podczas V wojny syryjskiej. Podczas wyprawy doszło jednak do buntu wśród załóg, opóźnień, aż w końcu sztorm w okolicy Saros, który zniszczył większość floty Antiocha ostatecznie zniweczył te plany (Hill 1940, 188; Grainger 2010, 268). Do symptomatycznego zdarzenia doszło podczas wojny w 197 roku, kiedy strateg Cypru, Polykrates z Argos, miał wspomóc egipski skarbiec dużą sumą pieniędzy pozyskanych dzięki administrowaniu poddanej mu wyspy. Biorąc pod uwagę niewątpliwie wyjątkowy charakter tego wydarzenia, można mniemać, iż z jednej strony wyspa dawała duże możliwości pozyskiwania źródeł finansowych, z drugiej strony musiała po tej decyzji zostać z nich wydrenowana (Polibiusz 18.55.6; Grainger 2010, 268). II w. p.n.e. był okresem postępującego upadku politycznego królestw hellenistycznych. Zasadniczą zmianę w układzie sił we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego spowodowała najpierw przegrana Ptolemeusza V w V wojnie syryjskiej, a następnie klęska Antiocha III w bitwie z Rzymianami pod Magnezją w 190 r. p.n.e. Oba regionalne mocarstwa wyszły z tych wojen mocno osłabione, zaś układ sił w tej części świata zaczął stopniowo zależeć od decyzji podejmowanych w dalekim senacie rzymskim (Gruen 1984, 636-643; Grainger 2010, 274-275). Jeden z największych politycznych kryzysów II w. p.n.e., jaki dotknął państwo ptolemejskie przypadł na czasy panowania Ptolemeusza VI Filometora, kiedy w 168 r. p.n.e. Antioch IV Epifanes zaatakował Egipt, posyłając jednocześnie flotę na Cypr (Grainger 2011, 145). Okręty ptolemejskie stacjonujące na wyspie została pokonane. Ptolemeusz syn Ptolemeusza36, prawdopodobnie ówczesny strateg, zdradził króla Egiptu i przeszedł na stronę Antiocha, co jednak nie oznaczało, że na wyspie nie stawiano oporu (Hill 1940, 191; Grainger 2010, 305 – 307). Ptolemeusz VI musiał się zmierzyć również z utratą 36 Zwany również w źródłach Ptolemeuszem Makronem (Hill 1940, 189). 74 Peluzjonu, twierdzy, która stanowiła kluczowy punktu na drodze z Syrii do Egiptu. W czasie rokowań pokojowych Antioch zażądał dwóch kluczowych strategicznie miejsc: właśnie Peluzjonu oraz Cypru. Interwencja Rzymian, którzy stawali się dominującą siłą w regionie, zmusiła Antygona do opuszczenia Egiptu i odwołania floty z Cypru (Polibiusz, 29,27,7-10; Liw. 45.12.7-8; cf. Gruen 1984, 691; Grainger 2010, 305 - 308). Kilka lat po tych wydarzeniach w samym Egipcie doszło do konfliktu pomiędzy dwoma braćmi, którzy rządzili w Egipcie, Ptolemeuszem VI Filometorem oraz Ptolemeuszem VIII (Eurgetesem II, zw. Fyskonem). Temu ostatniemu, operując z Cypru, a prawdopodobnie z Nea Pafos, udało się wygnać swojego starszego brata. Filometer jednak dzięki poparciu Rzymu oraz fatalnym rządom brata w Aleksandrii, wrócił na tron Egiptu. Wielkodusznie jednak oddał Euergetesowi II we władanie Cyrenajkę. Dla Eurgetesa było to jednak zbyt mało, szykował on kampanię wojenną, aby zająć Cypr, jednak jego nieudolne rządy ponownie przeszkodziły mu w planach, i to pomimo wsparcia, jakie otrzymał od Rzymian (Gruen 1984, 696 – 698; Hölbl 2001, 183 – 185). Po uspokojeniu sytuacji na podległym sobie terytorium oraz po uzyskaniu kolejnego politycznego wsparcia od senatu rzymskiego, w 155 r. p.n.e. Euergetes II podjął prawdopodobnie kolejną próbę zdobycia wyspy. Zakończyła się ona jednak niepowodzeniem (Gruen 1984, 701). W tym samym czasie, Cypr próbował również zająć Demetriusz I Soter z Syrii. Władcy państwa Seleukidów udało się przekupić Archiasa, stratega wyspy, jednak zanim władca syryjski zdołał przedsięwziąć dalsze kroki, zdrada wyszła na jaw i Archias popełnił samobójstwo (155 r. p.n.e.) (Polibiusz, 33.5, cf. Avraamides 1971, 29; Gruen 1984, 702; Mehl 1995, 124). Wartym odnotowania jest fakt, iż na Cyprze Euergetes II obrał za swoją główną twierdzę miasto Lapethos. Ponadto, kiedy przybywał na wyspę w asyście pięciu rzymskich okrętów wojennych, nikt nie stawiał mu oporu. Ostatecznie Rzymianie, zajęci własnymi problemami na zachodzie37, przestali wspierać Eurgetesa II, który jednak dzięki wspaniałomyślności swojego brata (ponownie!) i odpowiednim zobowiązaniom utrzymał władzę nad Cyrenajką. Na czas konfliktu między braćmi przypada również epizod, kiedy syn Filometora, Eupator otrzymał tytuł króla Cypru, co miało być znakiem dla Rzymian, iż Cypr zyskuje pewną odrębność od Egiptu, zaś dla Euergetesa II było jednoznacznym końcem marzeń o objęciu tam władzy. Brak szerszej bazy źródłowej nie pozwala jednoznacznie na głębszą analizę tych wydarzeń, w szczególności, że Eupator zmarł już w 150 r. p.n.e. (wzmianka o królu 37 W tym czasie Rzym zaangażowany był w Hiszpanii oraz w Kartaginie (Hölbl 2001, 188). 75 Cypru datuje się na 152 r. p.n.e.)38 (Hill 1940, 191-192; Gruen 1984, 708; Mehl 1995, 120).39 Śmierć Filometora podczas prób odbicia Celesyrii w bitwie pod Antiochią (w 145 r. p.n.e.) była zamknięciem etapu aktywnej polityki zagranicznej Ptolemeuszy. Imperium skurczyło się do Egiptu, Cyrenajki oraz Cypru (Gruen 1984, 713). Eurgetes II po śmierci swojego brata w końcu objął władzę nad całym państwem. Choć nie mógł długo się cieszyć pełnią władzy, Cypr pozostał w jego rękach do końca jego panowania (116 r. p.n.e.). O ile sama postać Eurgetesa II w źródłach przedstawia się w dość ciemnych barwach, o tyle z okresu jego panowania nad Cyprem brak jest wzmianek o niepokojach czy szczególnie despotycznym zachowaniu władcy. Jednocześnie podkreśla się, iż był aktywnym budowniczym, czego dał wyraz odnawiając Aleksandrię. Wydaje się, iż przede wszystkim ostatnie lata jego rządów między 127 a 116 r. p.n.e. były okresem spokoju (Gruen 1984; Green 1990, 538, 715).40 Wydarzenia jakie miały miejsce po śmierci Euergetesa II związane są z rządami córki Ptolemeusza VI - Kleopatry III, oraz Ptolemeusza X Aleksandra, młodszego brata Ptolemeusza VIII, kiedy to „drugi” do rządów sprawował władzę z tytułem królewskim na Cyprze, podkreślają nową rolę jaką pełniła wyspa w państwie Ptolemeuszy. Cypr staje się poczekalnią, ale również rekompensatą za odsunięcie na bok (mniej lub bardziej dobrowolne) królewskich ambicji (Avraamides 1971, 68, 108; Bagnall 1976, 42; Młynarczyk 1990, 121; Keen 2012 186–234 cf. Papantoniou 2013, 51). Nie można co prawda mówić o dwóch osobnych bytach państwowych, jednak Cypr staje się coraz istotniejszą synekurą, a z czasem również coraz bardziej niezależną (Hill 1940, 201; Hölbl 2001, 204). Od lat 106/105 p.n.e. Ptolemeusz IX Soter (zw. Latyrosem), który został zmuszony do opuszczenia wyspy przez matkę (poprzez nieudaną zleconą próbę morderstwa) postanawia wrócić na Cypr, gdzie udaje mu się przejąć władzę i rządzić niezależnie. W czasie pobytu na Cyprze (władał do 100 r. p.n.e. również Cyrenajką) władca ten był w stanie podejmować inicjatywy zarówno w Palestynie, jak i na Synaju, niestety ze zmiennym powodzeniem. Cypr zjednoczył się z Egiptem w 88 r. p.n.e., kiedy po śmierci brata, Latyros obejmuje władzę w Aleksandrii. Po jego śmierci (w 80 r. p.n.e.), władzę na krótko objął syn Ptolemeusza X Aleksandra I (który zginął podczas prób odbicia Cypru z rąk Latyrosa), Ptolemeusz XI Aleksander II, który szybko został zamordowany (zamordowawszy uprzednio swoją matkę). Rzymianie, wobec pogłębiającego się chaosu w Egipcie, mieli już decydujący wpływ na wybór jego władców. Kierując się zasadą utrzymywania separacji między Cyprem 38 Nie wykluczone, iż tytuł króla Cypru Eupator otrzymał już na łożu śmierci, nigdy nie pełniąc tam oficjalnej funkcji, cf. A. Mehl,1995, 120, przyp. 49. 39 Hill przywołuje źródła papirusowe. 40 A także człowiekiem wykształconym miłującym literaturę. 76 a Egiptem, na czele wyspy postawili króla Ptolemeusza XIV Króla Cypru, zaś w Aleksandrii osadzony został Ptolemeusz XII zwany Nowym Dionizosem (Hill 1940, 201 – 204; Avraamides 1971, 33 – 36). Należy jednak podkreślić, iż nie do końca jasne jest, czy to faktycznie Rzymianie wpłynęli na takie rozwiązanie bezpośrednio, czy też obywatele Aleksandrii wykonali taki ruch. Bowiem nastroje w państwie egipskim tak się kształtowały, aby nie drażnić rzymskiego protektora (Hölbl 2001, 222). Cypr, pomimo iż formalnie niezależny, był całkowicie zdany na łaskę Rzymian i kwestie bezpieczeństwa wyspy leżały w ich względzie. W czasie osłabienia się pozycji Ptolemeuszów we wschodnim basenie Morza Śródziemnego obserwować można rozwój piractwa w tym regionie. Od końca II w. p.n.e. nie mamy już wzmianek na temat funkcjonowania głównej siedziby floty wojennej w Nea Pafos – naurchia, co prawdopodobnie było jedną z przyczyn rozprzestrzenienia się piractwa w tym obszarze (Mitford 1980a, 1235). Związane to było nie tylko z sytuacją jaka panowała w Egipcie, ale również z rozwojem wypadków na Rodos, które straciło znaczenie jako siła morska. W szczególności kiedy Cypr „oderwał się” od Egiptu, stał się on prawdopodobnie bazą dla statków piratów, choć także ewentualnym rezerwuarem okrętów dla miejscowego władcy, jeśli miałby czym zapłacić. Prawdopodobnie to właśnie piraci stanowili źródło statków, którymi w 102 r. p.n.e. Ptolemeusz IX Soter II przewiózł 30- tysięczną armię z Cypru do Egiptu (Criscuolo 2013, 170). Do pozornie nieznaczącego incydentu doszło w 67 r. p.n.e., kiedy Pompejusz prowadził operację przeciwko piratom na wodach Licji, Pamfili, Cypru oraz Fenicji. Flotą, z polecenia swojego szwagra Kwintusa Cecyliusza Metellusa Neposa Młodszego, dowodził Publiusz Klodiusz Pulcher. Jego głównym zadaniem była kontrola szlaków pomiędzy ośrodkami tych regionów, tak aby odciąć ewentualną pomoc czy drogę ucieczki piratom szukającym schronienia w swojej bazie w Korakesion w Pamfilii (Appian 95; cf. Grainger 2009, 166; Swain, Davies 2010, 111). Jednak podczas wykonywania tego zadania P. Klodiusz został wzięty do niewoli. Ptolemeusz Król Cypru, do którego piraci zwrócili się o okup, zaproponował śmiesznie niską sumę, czego rzymski dowódca miał mu nie zapomnieć. P. Klodiusz ostatecznie został uwolniony dzięki działaniom samego Pompejusza (Mehl 1995, 128; Swain, Davis 2010, 111). a. Koniec epoki hellenistycznej – 59 r. p.n.e. – 30 p.n.e. Cypr w drugiej połowie I w. p.n.e. podzielił los wszystkich hellenistycznych terytoriów, będąc jednocześnie biernym obserwatorem wydarzeń, które doprowadziły do utraty jego niezależności. Władca Aleksandrii Ptolemeusz XII w 59 r. p.n.e., po wieloletnich staraniach, 77 zawarł traktat z Pompejuszem Wielkim oraz Juliuszem Cezarem, który uznawał go za pełnoprawnego króla. Z punktu widzenia senatu rzymskiego, wciąż obowiązywały zapisy testamentu Ptolemeusza I Aleksandra41, który rzekomo miał przekazać w spadku Egipt oraz Cypr ludowi rzymskiemu. Chociaż zapisy związane z Egiptem pozostały unieważnione, to status Cypru pozostał nieokreślony. Pozwoliło to senatowi na uchwalenie ustawy przyłączającej Cypr do Republiki Rzymskiej, nie oglądając się na fakt, iż rządził tam Ptolemeusz XIV (który w dodatku rościł swoje prawa do władzy nad całym upadającym imperium ptolemejskim). Wykonawcą uchwały senatu został mianowany Katon Młodszy, który otrzymał prawdopodobnie dość nietypowy tytuł pro quaestere z uprawnieniami imperia. Trzeba jednak zaznaczyć, iż zadaniem Katona nie była administracyjna organizacja nowej prowincji, a jedynie konfiskata majątku króla Cypru. Z tego zadania wywiązał się znakomicie, pozyskując z licytacji majątku Ptolemeusza XIV zawrotną sumę 7000 talentów srebra. O tym jak wysoka była to kwota niech świadczy fakt, iż stanowiła ona istotne wsparcie dla mocno uszczuplonego budżetu republiki. Inicjatorem samej akcji w senacie był P. Klodiusz, dla którego była to okazja do osobistej zemsty na Ptolemeuszu, który nie dołożył należytych starań, aby w przeszłości uwolnić go z pirackiej niewoli. Znaczenie miała również rywalizacja między patronem P. Klodiusza, Neposem Młodszym a Cyceronem, którego zausznikiem był Katon Młodszy. Akcja przeciwko Ptolemeuszowi z Cypru dała możliwość pozbycia się Katona z Rzymu i osamotnienia Cycerona (Mehl 1995, 125; Höldl 2001, 138). A. Mehl (1995, 125) wskazuje jednak na szerszy kontekst tego posunięcia, widząc w tym realizację generalnie polityki anektowania terytoriów ważnych ze strategicznego punktu widzenia państwa rzymskiego. Cypr po aneksji został włączony do innej prowincji, Cylicji. Na krótki okres stał się on częścią większej struktury terytorialnej. Taki ruch spowodował poważne wzmocnienie potencjału gospodarczego całej prowincji, która stała się łakomym kąskiem dla Klodiusza oraz Aulusa Gabiniusza. Ten ostatni miał dostać Cylicję (wraz z Cyprem) w zarząd, aby móc spłacić swoje wyborcze długi. Choć ostatecznie do tego nie doszło, Cypr stanął w obliczu wyzysku typowego dla postępowania względem greckich ziem w I w. p.n.e. Szczęśliwie dla miast 41 Bądź Aleksandra II – w dyskursie funkcjonuje spór w tej kwestii: W ostatnich latach za Aleksandrem II opowiedział się Erringtion (2010, 362) contra Shipley (2001, 212). W literaturze dominuje jednak opinia, iż testament był dziełem Aleksandra I. Zestawienie opinii patrz Grabowski (2005, 261 przyp. 38). O testamencie dowiadujemy się z dwóch mów Cycerona, który sam nie podważa jego autentyczności, chociaż zwraca uwagę, iż już wtedy były co do tego wątpliwości (Wipszycka, Bravo 1992, 213). Data wydania rzekomego testamentu nie jest znana. 78 położonych na wyspie, szczególnie Salaminy, proceder wyzysku nie trwał długo (Badian 1965, 116 – 117; Avraamides, 1971, 37 – 38). 42 Wydaje się jednak iż, względy finansowe nie były jedynymi, jakie wpłynęły na decyzję o zajęciu Cypru. Faktyczne włączenie wyspy jako prowincji w machinę administracyjną Republiki Rzymskiej, stało się udziałem prokonsula Cylicji P. Lentulusa Spinthera dopiero w 56 r. p.n.e., który został pierwszym zarządcą wyspy (Badian 1965, 110 – 113). Ptolemeusz XIV, widząc bezsensowność oporu popełnił samobójstwo (Hill 1940, 205-209).43 Tego typu operacja, z prawnego punktu widzenia miała swój precedens w 75 r. p.n.e., kiedy to kwestor Publiusz Lentulus Marcellinus został wysłany do Cyrenajki, aby ustalić tam nową rzymską prowincję (formalnie przekazaną republice w 96 r. p.n.e. przez ostatniego władcę tego kraju Appiona). Zajęcie Cyrenajki miało związek z pogłębiającymi się problemami z utrzymaniem bezpiecznych morskich dróg transportu zboża ze wschodu. Zajęcie na stałe tej prowincji miało ułatwić walkę z plagą piractwa, która rozprzestrzeniała się u wybrzeży Cylicji i Krety (Kallet- Marx 1995, 367). Problem piractwa niewątpliwie skupiał uwagę Rzymian od początku I w. p.n.e. Cypr, który mógł być idealnym miejscem do prowadzenia działań przeciwko piratom, w tym czasie pozostawał bezczynny, brak jest jakichkolwiek informacji o ruchach ptolemejskiej floty w tym okresie. Wydaje się, iż od końca II w. p.n.e. na Cyprze nie było już jednostek floty wojennej w liczbie mogącej podejmować jakiekolwiek skuteczne akcje. Nie wykluczone więc, że zajęcie Cypru w 58 r. p.n.e. było podyktowane analogicznymi powodami, jak zajęcie Cyrenajki w 75 r. p.n.e. i miało za zadanie zabezpieczenie tras handlowych zbożem, jak i ułatwienie zwalczania piractwa (Kallet-Marx 1995, 231). Pierwszym kwestorem pełniącym funkcje administracyjne na Cyprze był C. Sekstyliusz Rufus, który został oddelegowany w 49 r. p.n.e. Swoją krótką, bo zaledwie roczną działalność prowadził prawdopodobnie z Nea Pafos (Badian 1965, 115). Cypr nie został jeszcze na stałe włączony do Republiki Rzymskiej. Wyspa została zwrócona Egiptowi przez Juliusza Cezara w 47 r. p.n.e. Oficjalnie przyznana dzieciom Ptolemeusza Auletesa, Arsinoe oraz Ptolemeuszowi Młodszemu, zarządzana była oczywiście przez Kleopatrę VII. Z punktu widzenia Rzymu nie była to wielka strata, wyspa została ogołocona z bogactw, więc swobodnie można było ją odstąpić, w momencie kiedy chwilowo utraciła swoją strategiczną pozycję (Badian 1965, 114). Królowa Egiptu miała czerpać dochody z Cypru i mianować miejscowego stratega. Nie miało 42 Ostatecznie jednak na Cypr pojechał Katon Młodszy. Dla P. Klodiusza ważniejsze było pozbycie się niewygodnego polityka z swojego zasięgu, niż ukontentowanie politycznego sojusznika. Gabiniusz jako rekompensatę otrzymał zresztą Syrię. 43 Co ciekawe, Katon Młodszy chcąc swoje zadanie wypełnić, polubownie, zaproponował Ptolemeuszowi swojego rodzaju emeryturę w postaci stanowiska głównego kapłana Afrodyty w Pafos. 79 jednak to już większego wpływu na przebieg rywalizacji politycznej w regionie. Po klęsce Marka Antoniusza i ostatniej władczyni Egiptu, Cypr już na stałe pozostał rzymską prowincją (Avraamides 1971, 39). 7) Strategiczny problem – strategos na wyspie Jednym z częściej dyskutowanych problemów związanych z życiem politycznym na Cyprze w okresie hellenistycznym jest sprawa ustanowienia stratega, który miał nim zarządzać z ramienia królów w Aleksandrii. Na początku panowania Ptolemeuszy na wyspie tytuł ten nosili zarówno Menelaos, brat Ptolemeusza I Sotera, a także Nikokreon, król Salaminy. Po śmierci tego drugiego, jedynym strategiem pozostał Menelaos, ale po przegranej wojnie z Demetriosem Poliorketesem, nastąpiła długa przerwa w czasie, kiedy to źródła nie wspominają funkcjonowania tego urzędu na wyspie. Dopiero ok. 217 r. p.n.e. pojawia się pierwszy strateg, którego istnienie nie ulega wątpliwościom – Pelops syn Pelopsa (Avraamides 1971, 68; Młynarczyk 1990, 107, 121). O ile nie można jednoznacznie udowodnić, iż siedziba Pelopsa usytuowana była w Nea Pafos czy w Salaminie, to jego następca Mnasides z Argos niewątpliwie rezydował na zachodzie (Młynarczyk 1990, 121)44. Wg Keen’a (2012, 204 - 2013 cf. Papantonou 2013, 51) i Papantoniou (2012, 14; 2013, 51) oznacza to, iż w latach 295 – 217 p.n.e. taki urząd dla Cypru nie był ustanowiony, zaś wyspa funkcjonowała w oparciu o system organizacji znany jeszcze z czasów królestw. Dopiero pod koniec III w. p.n.e. miano rozpocząć na szerszą skalę organizację życia administracyjnego podług hellenistycznych wzorców (patrz wyżej). W dyskursie dotyczącym tego problemu pojawiały się również inne interpretacje. Według Avraamidesa (1971, 69) w papirusie datowanym na czasy III wojny syryjskiej (246 – 241 r. p.n.e.) występuje osoba określona mianem gubernatora wyspy, co sugeruje, iż taka funkcja faktycznie istniała dużo wcześniej. Jednak obecnie uważa się, iż postać występująca w tym papirusie mogła być albo Ptolemeuszem III Euergetą, albo faktycznie Lizymachem – jego bratem i dowódcą floty, jednak nie ma żadnego dowodu na to, że osoba pełniąca kontrolę nad wyspą posiadała tytuł stratega, zaś jednoznaczne powiązanie dowództwa floty z funkcją stratega przypada dopiero na lata ok. 145 r. p.n.e. (Bagnall 1976, 42). W podobny sposób R. Bagnall (1976, 38 – 44) poddał krytycznej analizie trzy inne przypadki, kiedy informacje podane przez źródła mogły być interpretowane, jako dowody na funkcjonowanie stratega. Być może ustanowienie tego urzędu sprawującego nadzór nad wyspą, należy wiązać z reformą administracyjną dokonaną w 230 r. p.n.e. w Egipcie. Wtedy to na czele nomów postawiono 44 Znane są dowody na przebywanie Pelopsa w obu ośrodkach. 80 właśnie strategów, którzy zastąpili wywodzących się jeszcze sprzed hellenistycznej tradycji nomarchów (Vandorpe 2010, 176). Obecnie wydaje się, iż o początku funkcjonowania tego urzędu możemy mówić od 217 r. p.n.e. Należy podkreślić, iż w czasach przebywania na wyspie członków dynastii ptolemejskiej, jako niezależnych władców, bądź odsuniętych od władzy w Aleksandrii, to oni sami pełnili tę funkcję (Bagnall 1976, 45). Niejako w ich miejsce powstaje funkcja antystratega, urzędnika odpowiedzialnego za zarządzanie kopalniami oraz gimnazjonami (Avraamides 1971, 108). Druga połowa II w. p.n.e. jest również okresem stałego wzmacniania pozycji stratega Cypru, co można zaobserwować dzięki rozwijającej się tytulaturze. Początkowo strateg był jedynie dowódcą piechoty oraz kawalerii (Anastassiades 2013, 227). Syn Ptolemeusza VIII Euergetesa II (późniejszy Soter II Latyros), który pełnił funkcję stratega, był już określany jako: nauarchos, archiereus oraz archikynegos. Wzmocnienie pozycji głównodowodzącego armią na Cyprze oraz flotą wojenną państwa Ptolemeuszy można wiązać z faktem, iż wyspa, po utracie posiadłości przez władców Egiptu na Morzu Egejskim, stała się głównym punktem oparcia na Morzu Śródziemnym (Hill 1940, 198 – 199; Hauben 1987, 216). Wzmacnianie pozycji stratega oparte było nie tylko na jego militarnej pozycji, ale również w zakresie organizacji życia religijnego na wyspie (Papantoniou 2013, 51). Łączenie funkcji militarnych z religijnymi było oparte o strukturę funkcjonowania władzy ptolemejskiej w Egipcie i mogło być przejawem realizacji idei Ptolemeusza I o boskiej władzy królów imperium Lagidów. Co ciekawe, kiedy podniesiono rangę stratega do głównego kapłana Cypru, w tym samym czasie, identyczny ruch poczynił Antioch III Wielki z strategami Celesyrii oraz Fenicji. Jak zwraca uwagę Anastassiades (2003), taki ruch, obok czynników strategicznych, o których była mowa powyżej, mógł być podyktowany reformą religijną przeprowadzoną przez Ptolemeusza IV Filopatora, którą można scharakteryzować w trzech zasadniczych punktach: a) stworzenie mauzoleum Ptolemeuszy dla celów religijnych, b) rozszerzenie tytulatury kapłanów aleksandryjskich oraz c) podkreślenie związków dynastii z Dionizosem (Anastassiades 2013, 228). W tytulaturze stratega występowały również charakterystyki takie jak: super intendent, główny łowczy, imperator, a także takie wskazujące na bliskie związki z dworem: krewny czy najlepszy przyjaciel (Bagnall 1976, 259 – 261; Anastassiades 2013, 228-229). Nie do końca pewnym jest, kto na wyspie w III w. p.n.e. odpowiadał za kult rodu panującego, choć wydaje się, że większość czynności z nim związanych leżała w zakresie działań podejmowanych przez lokalne władze. W związku z rozwojem znaczenia stratega, jako głównego kapłana na wyspie, zazwyczaj również skoligaconego z rodem królewskim, stawał się on głównym opiekunem kultu Ptolemeuszy (Anastassiades 2013, 229 – 230). 81 8) Okres rzymski (do II w. n.e.) Il. 17. Rzymskie Imperium w okresie Augusta po reformie administracyjnej (Swain, Davies 2010, s. xv, Fig 2). Niewątpliwie próbując charakteryzować historię Cypru w okresie rzymskim, należy zwrócić uwagę na jeszcze bardziej skąpą bazę źródłową, niż ta, która istnieje dla okresu hellenistycznego. Wyspa leżąca na Morzu Śródziemnym z dala od granic Imperium, była na uboczu wielkich wydarzeń, a przez to i zainteresowań ówczesnych historyków. Po aneksji wyspy w 58 r. p.n.e. (patrz wyżej) na krótki czas, po chwilowym przyłączeniu wyspy do prowincji Cylicja, Cypr wrócił pod panowanie egipskie. W 48/47 r. p.n.e. z rozkazu Cezara, na wyspę wróciła egipska administracja, aby ostatecznie po bitwie pod Akcjum wejść na stałe w skład Imperium Rzymskiego. Od 22 r. p.n.e. Cypr staje się prowincją senatorską i, można zaryzykować stwierdzenie, niemal znika z kart historii na najbliższe trzy stulecia (il. 17). Jego historia postrzegana jest przede wszystkim przez pryzmat spokojnego ekonomicznego rozwoju (Michaelides 1996; Kapera 2014, 192), przerywanego trzęsieniami ziemi i bardzo nielicznymi lokalnymi niepokojami, jak np. powstanie Żydów w Salaminie w 118 r. n.e. Jednym z niewielu wydarzeń godnym uwagi była wizyta Trajana w 113 r. n.e. podczas jego podróży na wschód w celu przygotowania wojny z Partami. Niewykluczone, iż na wyspie byli również Tytus oraz Hadrian, choć brak jest przekonujących dowodów (Mitford 82 1980a, 1295 – 1298; Leonard 2005, 225 – 226). Stłumienie wspomnianego powstania żydowskiego pod wodzą Artemiona niewątpliwie było istotnym wydarzeniem, które wpłynęło na życie na wyspie. Konsekwencją tego była ustawa nakazująca wygnanie ludności żydowskiej z Cypru, a także w wielu przypadkach ich fizyczna eliminacja (Kapera 2014, 212 – 213). Jednak przecenianie wpływu tych wydarzeń wydaje się być błędne, szczególnie w kontekście pomocy, jaką Hadrian zaoferował zbuntowanemu miastu, zniszczonemu przez wojnę. O ile los ludności żydowskiej na Cyprze był przesądzony, to dla samej wyspy, także dla Salaminy, niewiele się zmieniło. Nea Pafos w tym kontekście w prawdopodobnie była jedynie biernym obserwatorem.45 Miasto pełniło rolę centrum administracyjnego wyspy nieprzerwanie do IV w. n.e. W czasie funkcjonowania Cypru, jako prowincji senatorskiej, Nea Pafos stanowiło siedzibę prokonsula, urzędnika zarządzającego wyspą-prowincją (Daszewski 1985a). W okresie wczesnorzymskim ucierpiało co najmniej trzykrotnie w wyniku trzęsień ziemi. Za czasów panowania Augusta w 17 bądź 15 r. p.n.e. (Guidoboni 1994, 177; Ambraseys 2009, 104) za panowania Wespazjana w 76 bądź 77 r. n.e. (Guidoboni 1994, 214; Ambraseys 2009,119) oraz prawdopodobnie w 126 r. n.e. za panowania cesarza Hadriana.46 Wydarzenia te, choć niewątpliwie katastrofalne w skutkach, nie stanowiły większej przeszkody w rozwoju miasta, a wręcz mogły stanowić impuls do jego rozwoju (Hohlfelder 1996). Z punku widzenia interpretacji materiałów archeologicznych, wiedza o dokładnych datach tych wydarzeń daje dobry materiał referencyjny, choć należy pamiętać, iż nie wszystkie trzęsienia ziemi zostały zarejestrowane w źródłach starożytnych (Lichocka, Meyza 2001 – patrz również rozdz. VII.2). Cypr pozostawał również poza sferą zainteresowań cesarzy. Warto jednak odnotować, iż Nea Pafos zniszczone w wyniku wspomnianego trzęsienia ziemi w okresie Augusta, została odbudowana dzięki środkom przekazanym przez samego cesarza i jego imię miało od tej pory nosić. Istotnym wydarzeniem było również czasowe przeniesienie mennicy z Antiochii do Pafos datowane na czas panowania dynastii Flawiuszów (Mitford 1980a, 1312 – 1313). 45 Z.J. Kapera (2014, 213 - 214) widzi w tych wydarzeniach niemal katastrofę, która spotkała Cypr. Inni badacze nadają tym wydarzeniom incydentalny charakter (Mitford 1980, 1323; Leonard 2005, 253). 46 Nieodnotowane w źródłach starożytnych dla Cypru, być może powinno być wiązane z trzęsieniem ziemi, które nawiedziło m.in. Cezareę Nadmorską oraz Nikopolis (Guidoboni 1994, 234; Ambraseys 2009, 126 – 127). Datowanie tego trzęsienia ziemi nie jest pewne, zamyka się prawdopodobnie w przedziale 127 – 130 n.e., choć wskazówki z Pafos wskazują na rok 126. Być może jest to trzęsienie ziemi wspomniane w księgach sybilińskich, potwierdzone również znaleziskami m.in. z terenu Domu Dionizosa i Willi Tezeusza (Młynarczyk 1990, 33, przyp. 41). 83 9) Podsumowanie Analiza historii wydarzeniowej zazwyczaj służy badaczom przeszłości do prób zrozumienia szerszych procesów zachodzących na badanym terenie czy wśród badanej społeczności. Biorąc pod uwagę takie podejście, interpretacja historii Cypru epoki hellenistycznej oraz wczesnego okresu rzymskiego została dokonana w istniejących już publikacjach. Dla podsumowania przypomnijmy najważniejsze ustalenia:  Cypr na stałe traci niezależność polityczną względem ościennych mocarstw w ujęciu nie tylko polityki zewnętrznej, ale również wewnętrznej.  System polityczny wyspy zostaje przebudowany i dostosowany do bytu politycznego, któremu Cypr aktualnie podlega.  Proces przebudowy i dostosowania systemu politycznego był procesem złożonym i, w szczególności na przełomie okresu klasycznego i hellenistycznego, obejmował długi czasokres.  Cypr, aż do momentu wykształcenia się jedności politycznej we wschodnim basenie Morza Śródziemnego, zyskuje strategiczne znaczenie z militarnego i gospodarczego punktu widzenia.  Ujednolicenie władzy nad wschodnim basenem Morza Śródziemnego powoduje redukcję potencjału strategicznego.  Nea Pafos, jako centrum administracyjne wyspy i siedziba najpierw stratega, a potem prokonsula, kształtuje się pod koniec III w. p.n.e. i pozostaje nim, aż do IV w. n.e.  Nadal nierozwiązana pozostaje kwestia fundatora Nea Pafos, choć problem ten wydaje się mieć czysto akademicki charakter. Ostatnie badania skupiają się na próbie rekonstrukcji samego procesu powstawania miasta (rozciągniętego na cały III wiek p.n.e., por. też niżej rozdz. VI). Jednocześnie warto zwrócić uwagę na punktowe wydarzenia, które mogły mieć znaczenie dla politycznych decyzji dotyczących wyspy. Należy do nich zaliczyć: Zniszczenie Marion przez Ptolemeusza w 312 r. p.n.e. (i przesiedlenie resztek mieszkańców do nowej Pafos), śmierć Nikoklesa, bitwa pod Salaminą w 306 r. p.n.e., restauracja władzy Ptolemeusza I nad wyspą, reforma administracyjna w Egipcie, i ustanowienie stratega na Cyprze związane z przeniesieniem stolicy z Salaminy do Pafos, panowanie Ptolemeusza VIII Euergetesa, ukonstytuowanie się niezależności Cypru, Testament Aleksandra I panowanie 84 Ptolemeusza Króla Cypru, aneksja Cypru przez Rzym w 58 r. p.n.e. oraz w 30 r. p.n.e., trzęsienia ziemi w 17/15 r. p.n.e., 76/77 r. n.e. i 126 r. n.e. Wszystkie te wydarzenia, choć w swojej naturze o charakterze unikalnych zdarzeń mogły stanowić punkty zwrotne o wpływie zauważalnym w dłuższych okresach. W niektórych aspektach badacze podjęli próbę takiej korelacji, z lepszym bądź gorszym skutkiem. Podkreślając hipotetyczność takiego wywodu naukowego, w dalszej części pracy, również zostanie podjęta taka próba. VII Pafos w perspektywie średniego trwania „moyenne durée” 1) Wprowadzenie Badania nad historią starożytności, ze szczególnym uwzględnieniem miast, stanowią wyzwanie dla naukowców próbujących rekonstruować procesy dotykające aspektów ekonomicznych, społecznych czy urbanistycznych. Atrakcyjna ze względów poznawczych próba analizy napotyka przede wszystkim przeszkodę w postaci niekompletności źródeł. Ostatnie lata przyniosły szczególny rozwój w badaniach na ekonomią starożytną, gdzie badacze coraz śmielej sięgają po bardzo wysublimowane metody analizy. Modelowanie matematyczne, statystyka, teoria sieci, teoria fraktali i wiele innych, rozszerzają paletę możliwości w próbach rekonstruowania procesów ekonomicznych. Próby te oparte są przede wszystkim o materiał archeologiczny z dwoma przeważającymi jego grupami – ceramikę naczyniową oraz materiał numizmatyczny (Bowman, Wilson 2009, 7 – 15). Z zupełnie innej metodyki korzystają badacze próbujący rozpoznać przemiany urbanistyczne oraz krajobrazu wiejskiego, a co za tym idzie przemiany o charakterze ekonomiczno-demograficznym. W pierwszym przypadku stosuje się przede wszystkim zintegrowaną metodykę prospekcji terenowej obejmującej badania powierzchniowe, teledetekcyjne, geofizyczne oraz geoarcheologiczne. Prospekcja taka prowadzona może być zarówno w skali miasta, jak i otaczającej go chory (Bintliff 2014). Badania przemian społecznych oparte są zazwyczaj o całość dostępnych źródeł, przy czym słowo pisane stanowi jedno z najważniejszych. Rola agory (czy rzymskiego forum) we wszystkich aspektach życia miejskiego, ekonomicznego, społecznego czy urbanistycznego, jest dobrze opisana, chociaż nadal jest tematyką zyskującą zainteresowanie wielu badaczy (Dickenson 2015; Sielhorst 2015). Jednak znaczenie i pozycja głównego placu miejskiego w miastach cypryjskich nie została nigdy 85 poddana analizie, przez co nie można jednoznacznie stwierdzić, na ile fenomeny kulturowe znajdują odzwierciedlenie w funkcjonowaniu agory w interesującym nas aspekcie geograficzno-historycznym, w szczególności jeśli będziemy pamiętać, iż są one elementem obcym kulturze urbanistycznej na Cyprze (Cannavò 2012). 2) Procesy ekonomiczne a stanowisko archeologiczne Zrozumienie procesów ekonomicznych zachodzących w obrębie stanowiska archeologicznego w kontekście funkcjonowania całego miasta czy regionu kulturowego opiera się przede wszystkim o badania źródłowe – zarówno pisane, jak i materialne. Wśród tych ostatnich, jak podkreślono, najważniejsza jest ceramika naczyniowa, nad którą badania prowadzone są obecnie jedną z najprężniej rozwijających się dziedzin archeologii. Dla zrozumienia znaczenia tego materiału nad badaniami nad ekonomią stosuje się wiele metod badawczych, wśród których coraz większe znaczenie zyskuje analiza sieci kontaktów (ang. network system analysis), które mają umożliwiać testowanie hipotez zawierających informacje o głównych kierunkach przepływu idei czy dóbr i stopniu ich komplikacji (Brughmans 2010; Liedwanger et al. 2014; Brughmans, Poblome 2016a; 2016b). Analiza sieci społecznych w naukach historycznych do niedawna praktycznie nie była stosowana. Metoda ta wykorzystywana jest w naukach społecznych, także ścisłych, i zakłada badanie relacji pomiędzy społecznymi podmiotami, skupiając się na ścieżkach je łączycych oraz implikacjach tych relacji. Autorzy rozróżniają zastosowanie teorii sieci społecznych w archeologii i historii, zwracając uwagę, iż ta pierwsza z powodzeniem umie ją zastosować, ta druga zaś nie wypracowała sobie nawet teoretycznego podłoża zapożyczywszy tylko koncepcję „peer polity interaction”. Społeczni strukturaliści wydzielają trzy komponenty sieci społecznych: węzły (ang. nodes), członkowie sieci oraz powiązania (ang. ties), które przedstawiają połączenia (ang. interconnections) pomiędzy węzłami i regulują przepływy zasobów, symetrycznych przyjaźni (ang. symmetrical friendship), transfery czy związki. Na tym oparta jest próba opisania sieci społecznych przez historyków zajmujących się basenem Morza Śródziemnego (Malkin et al. 2009, 3 – 4). Prowadząc analizę sieci społecznych rozpoczyna się od charakterystyki powiązań pomiędzy podstawowymi jednostkami układu i szukając relacji między nimi, określa się łączące je ścieżki. W zależności od ilości powiązań sieć może mieć bardziej lub mniej gęsty charakter. Osobno należy również scharakteryzować węzły pełniące rolę punktów zbiorczych dla sieci społecznych. W zależności od tego, w którym miejscu zbiegu punktów sieci znajduje się węzeł, może mieć on charakter bardziej lub mniej centralny (od węzła globalnego po peryferyjny) (Malkin et al. 2009, 5). Z punktu widzenia historiografii nasuwa się bardzo wiele pytań co do 86 metodologii i podejścia w stosowaniu sieci społecznych w procesach ekonomicznych w czasach antycznych. Wydaje się, że głównym problemem jest znalezienie porównywalnych do siebie danych, z których można byłoby wyciągać wnioski na temat charakteru związku między dwoma podmiotami będących obiektem analizy. Przed podobnym problemem stoi zapewne archeologia. Należy zadać pytanie czy przy próbach charakterystyki sieci łączących np. miasta portowe można opierać się na kwantytatywnych danych pozyskiwanych w trakcie badań wykopaliskowych opartych na statycznej analizie np. fragmentów amfor (Lawall 2005, 193). Ponadto, jak słusznie przytacza J. Lund (2015, 236) zdanie E. Blake’a (2014, 243), teoria sieci kontaktów zakłada pracę na sztucznie wykreowanych przedstawicielach (ang. proxy), biorąc pod uwagę materiał jakim dysponujemy, np. ceramikę naczyniową, która stanowi w pewnym sensie przedstawiciela ludzkich akcji, to archeologia stosując tę teorię, pracuje na przedstawicielach przedstawicieli. Próba właściwego wykorzystania tego typu metodologii jest olbrzymim wyzwaniem. Szczególnie jeżeli weźmiemy pod uwagę, że każde stanowisko archeologiczne różni się nie tylko charakterem, ale również stanem badań czy procesami postdepozycyjnymi, które znacząco mogą zróżnicować charakter materiału porównawczego (Knappett 2016). Innym problemem jest kontekstualizacja opracowywanego materiału zabytkowego. Jak słusznie się postuluje, importowane zabytki pozyskiwane w trakcie wykopalisk nie mogą być jednoznacznie interpretowane jako dowód na relacje handlowe między dwoma ośrodkami, w związku z czym wprowadzono pojęcie przepływu (ang. flow) zasobów. Pojęcie to obejmuje nie tylko wymianę handlową, ale również inne podejmowane akcje np. dary dla świątyń, okupy, reparacje, pomoc żywnościową i wsparcie na wypadek trzęsień ziemi (Davies 2001, 27 – 28; Lawall 2005, 194). W szczególności ma to znaczenie w centrach władzy, które mogły kierować redystrybucją towarów na dużą skalę (Stark, Garraty 2010, 45 – 52). Należy jednak podkreślić, iż możliwość wykorzystywania danych opartych o analizę materiału ceramicznego jest przedmiotem dyskusji. Szczególnie dotyczy to badań nad materiałem amforycznym. Problem z interpretacją danych pozyskanych z analizy ceramiki, w kontekście badań nad starożytnymi portami i wrakami, celnie sformułował D. Gibbins (2001, 295): The discovery of imported utilitarian goods at harbour site may therefore not necessarily reflect import trade, but rather a quite separate economic activity focused on ships and their needs. Dlatego tak istotne jest badanie poszczególnych miast, żeby nie popadać w uogólnienia na poziomie regionalnym (Davies 2011, 178). Pafos, jako miasto powstałe w okresie hellenistycznym, zostało objęte przemianami w systemie organizacji ekonomii całego świata śródziemnomorskiego przypadających na ten okres 87 (Borowicz 2010). Wschodni basen Morza Śródziemnego, wraz z stopniowym ujednolicaniem się rynku wymiany dóbr, cechował się rozwojem kontaktów ekonomicznych, których szczyt nastąpił w okresie późnohellenistycznym z głównym centrum na Rodos. Niewątpliwie dużą wagę miała zmiana bieguna ciężkości, do którego zwrócone były ośrodki Lewantu. Okres hellenistyczny to czas dominacji Mare Nostrum nad ośrodkami mezopotamskimi (Hannestad 2011, 274 – 275). Należy zaznaczyć, iż wbrew być może powszechnemu mniemaniu, Mezopotamia w okresie podboju Aleksandra, stanowiła znaczącą siłę ekonomiczną (Davies 2001, 13; Aperghis 2011, 49 – 74). Dlatego też zmiana punktu ciężkości miała zasadnicze znaczenie dla całego obszaru Lewantu i wschodniego basenu Morza Śródziemnego. Historycy ekonomii podkreślają, iż dla przedstawienia pełnego obrazu ekonomii królestw hellenistycznych, zasadnicze znaczenie ma spojrzenie na problem z trzech perspektyw: 1) analiza szczegółowa motorów i struktur gospodarczych na poziomie całego organizmu państwowego; 2) analiza poszczególnych regionów w celu stworzenia obrazu „o wyższej rozdzielczości” w stosunku do punktu pierwszego; 3) przedstawienie indywidualnego obrazu każdej polis (organizmu miejskiego) z zachowaniem jej unikalnego charakteru (Davies 2001, 35). Zakres prezentowanej dysertacji ma za zadanie dać podstawę archeologiczno-urbanistyczną pod próbę przedstawienia indywidualnego obrazu Nea Pafos, jako elementu stanowiącego część większego systemu. Taki system ekonomiczny tworzony jest przez „komórki”. Komórki te mogą mieć różny wymiar, od pojedynczego człowieka, aż po całe miasta. Co jest istotne, prezentacja takiej komórki musi mieć charakter jakościowy, bądź opisowy. Ze względu na jakość informacji nie może przyjmować charakteru ilościowego (Davies 1998, 240). Nie można dzisiaj mówić o budowaniu jednolitego modelu ekonomicznego, który mógłby opisywać całość badanych zjawisk np. w kontekście miasta czy organizmu państwowego w antyku (Archibald, Davies 2001, 4 – 5). W tym celu stosuje się zróżnicowane podejścia i metody badawcze. Istota również leży w poziomach, które się bada: funkcjonowania ekonomicznego domostw, przepływów kompleksowych (czyli o charakterze zorganizowanym, ale nie o charakterze państwowym np. świątynie, farmy, stowarzyszenia, wymiana ponadregionalna), czy wreszcie przepływów związanych z organizmami politycznymi (służba wojskowa, wynagrodzenia za służbę publiczną, inwestycje publiczne, datki publiczne na rzecz świątyń itd.) (Davies 1998, 243 - 244). 88 Należy jednak zastanowić się, jaki to ma wpływ na analizę wyników badań nad specyficznym stanowiskiem jakim jest agora. W ujęciu historyków ekonomii centralny plac publiczny jest miejscem krzyżowania się różnorodnych ścieżek oddziaływań ekonomicznych zachodzących w danej polis na wszystkich trzech poziomach: lokalnym, ponadlokalnym oraz państwowym, o których była mowa powyżej. Il. 18. Diagram przedstawiający kierunki przepływu dóbr w układzie państwowym zaproponowany przez J.K. Daviesa (1998, 245, fig. 11.3). Przedstawiony powyżej diagram (il. 18) przedstawia schemat organizacji przepływu dóbr zakładający współfunkcjonowanie trzech poziomów: lokalnego, regionalnego i państwowego. Centralnym punktem jest tutaj agora, która rozumiana jest jako miejsce przepływu dóbr, zarówno w ramach samego układu, jak i poza nim. Tam odbywają się procesy przekazywania dóbr (zarówno rozumianego jako handel, wymiana, przekazywanie dóbr, pobór podatków, powrót podatków w formie inwestycji państwowych etc.). Powyższy diagram, chociaż skomplikowany, próbuje modelować całość aktywności ekonomicznej, który jest możliwy do zaaplikowania od poziomu polis aż po królestwa np. macedońskie czy rzymskie prowincje, które mogą stanowić zuniformizowany układ (Davies 1998, 246). Ten sam układ prezentuje S. Borowicz (2010, 16 – 18) w swojej pracy dotyczącej przemian w ekonomii cypryjskiej na przełomie okresu klasycznego i hellenistycznego, podkreślając jego atrakcyjność w opisie procesów zachodzących w ekonomii poszczególnych centrów starożytnych. 89 a) Przepływ dóbr na Agorze Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, należy zastanowić się, jakie znaczenie dla procesu wymiany dóbr miała Agora Nea Pafos w kontekście zarówno samego miasta (polis), rozumianego tutaj jednak zarówno w perspektywie urbanistycznej (samego miasta), ale również całego regionu, którego miasto było centralnym ośrodkiem. Wg J. Lunda (2015, 230 – 235) Cypr w okresie hellenistyczno-rzymskim można podzielić na sześć wyróżniających się, ze względu m.in. na tradycje ceramiczne i dystrybucję ceramiki, regiony (il. 19): Zachodni, Północno-Zachodni, Północno-Wschodni, Wschodni, Południowy i Centralny. Biorąc pod uwagę wiele aspektów, Region Zachodni charakteryzuje się dość wyraźną odmiennością, którą można próbować interpretować nie tylko z punktu widzenia tradycji ceramicznych, ale również w szerszym pojęciu społeczno-kulturowym. Region ten ciążył ku zachodowi i północy, jego centrum stanowiła Nea Pafos, zaś kontakty, np. związane z tradycjami ceramicznymi, ulokowane były m.in. w zachodniej Cylicji i regionie egejskim, w przeciwieństwie np. do Regionu Wschodniego, dużo bardziej związanego z Lewantem i wschodnią Cylicją (Lund 2015, 242). Il. 19. Mapa regionów związanych z tradycjami ceramicznymi za J. Lundem (2015, 157, fig. 236). Ten obraz nie ulega większym zmianom w okresie rzymskim, który w kontekście ekonomicznym jest opisywany jako czas prosperity (Michaelides 1996; Given 2003, 277 - 278; Kaldeli 2009), za czym miał iść rozwój sieci drogowej na wyspie (Beeker-Nielsen 2004) pomimo okresowych problemów politycznych (por. rozdz. V.9). Brak głębszych analiz 90 porównawczych nie pozwala na stworzenie na obecnym etapie przekonywującego obrazu dla poszczególnych regionów. Podobnie niejednoznacznie opisany jest problem kryzysu III w. n.e. na Cyprze, świetnie widoczny np. w małej ilości ceramiki stołowej (w tym lampek) datowanej na ten okres. Jednak IV w. n.e. postrzegany jest już przez pryzmat przekazu Ammianusa Marcellinusa, piszącego o bogatej, samowystarczalnej wyspie (XIV, 8, 14). Tu jednak należy poczynić uwagę, iż Ammianus formułował ten przekaz w latach 385 – 386 r., kiedy to wyspa była niewątpliwie zdewastowana po licznych trzęsieniach ziemi, związanych z nasilającymi się ruchami tektonicznymi tzw. bizantyńskiego paroksyzmu sejsmicznego (por. rozdz. VII.2; cf. Młynarczyk 1990, 33 – 34). Ammianus prawdopodobnie nigdy na Cyprze nie był, w związku z czym można się spodziewać, że w opisie zapewne posiłkował się informacjami pozyskanymi od innych kronikarzy i przedstawiał raczej obraz odpowiadający przekonaniom jakie panowały, a nie rzeczywistej ocenie sytuacji pod koniec IV wieku n.e.47 Okres rzymski w świetle badań nad materiałem ceramicznym w Nea Pafos, jawi się przede wszystkim w kontekście narastającej integracji z innymi rynkami centrów Morza Śródziemnego z zaznaczeniem dodatkowo wzrastającej roli dóbr pochodzenia zachodniego (Kaldeli 2009, 367). Szczególnie zwraca uwagę poszerzenie portfolio importów w stosunku do okresu hellenistycznego, gdzie przeważały ośrodki egejskie czy generalnie zlokalizowane na wschodzie (Dobosz 2013, 586). Ustalenia te znajdują potwierdzenie w świetle wyników badań nad materiałem amforycznym oraz innych kategorii zabytków: lampek (Kajzer 2019, 188), ceramiki stołowej (Kajzer, Marzec 2020, 260) czy ceramiki kuchennej (Nocoń 2020a; 2020b)48. W przypadku każdej grupy materiału zabytkowego można prześledzić zdefiniowany przez A. Kaldeli (2009) proces rozszerzania się pochodzenia danych grup zabytków. Z punktu widzenia procesów zachodzących w czasie, objęcie przez państwo rzymskie władzy nad całym wschodnim basenem Morza Śródziemnego, to okres, w którym możemy mówić o postępującym rozwoju tzw. gospodarki protokapiatalistycznej. Z punktu widzenia regionalnego, kolejne ośrodki zyskały szerszą perspektywę funkcjonowania z poziomu koine w okresie hellenistycznym do horyzontu oikumene w okresie rzymskim (Bintliff 2013, 285). Agora Nea Pafos była miejscem, w którym cyrkulowały wszystkie najważniejsze grupy materiałów, zarówno o charakterze masowym – przede wszystkim ceramika, jak i cała rzesza zabytków o charakterze rzadkim, bądź nawet unikalnym. Analiza miejsc wytworzenia 47 Porównaj wstęp I. Lewandowskiego do polskiego wydania Dziejów Rzymskich Ammianusa Marcellinusa (2002, 28, 32). 48 W przypadku odwołań do pracy doktorskiej K. Nocoń (2020b) nie będą podawane strony, gdyż w momencie powstawania niniejszej dysertacji nie była ona jeszcze ukończona. 91 konkretnych grup pozwala na próbę charakterystyki początkowego miejsca ich przepływu. Materiał amforyczny, w pierwszej fazie funkcjonowania stanowiska (czyli w tzw. okresie przejściowym) ma charakter prawdopodobnie w większości lokalny. Okres hellenistyczny to napływ przede wszystkim materiałów z Rodos (w największej liczbie), bardzo liczny jest również materiał z Kos, ponadto rejestrowany jest również z innych ośrodków egejskich i małoazjatyckich: Knidos, Efez, Chios, Tazos. Nadal cyrkulują materiały lokalne, zarówno zachodnio-cypryjskie, jak i z Kurion, co świadczy o rozszerzaniu się kontaktów nie tylko o charakterze zamorskim, ale również międzyregionalnym. Znajdowane są również materiały z obszaru Lewantu, Egiptu czy z dalszym ośrodków Morza Czarnego, a w późniejszych okresach i północnoafrykańskie czy italskie (Dobosz 2020). W okresie rzymskim, większość tych kierunków zostaje utrzymana w zależności od żywotności konkretnych ośrodków, jednak częściowo zakres importów zostaje poszerzony o zachodnie krańce Imperium Rzymskiego, do Nea Pafos docierały amfory nawet z Iberii (Dobosz 2020, 325). Analiza materiału dokonana przez A. Dobosz pokazała, iż większość amfor, które dotarły na Agorę, to typy znane z innych części miasta, jednak były i takie, które w Pafos zostały zarejestrowane po raz pierwszy. Niektóre z nich, jak przypuszczalnie lokalne wyroby datowane na okres przejściowy, są wyjątkowo interesujące.49 Należy bowiem sobie zadać w tym miejscu pytanie czy jest to wynik specjalnego charakteru miejsca, z którego zostały pozyskane (T.I oraz T.III – czyli z miejsc i okresu sprzed wzniesienia Agory), czy też może jest to wynik przypadku związanego z relatywnie dużym obszarem miasta datowanym na okres przejściowy, który został poddany eksploracji archeologicznej. Przy obecnym stanie badań, nie jest łatwo odpowiedzieć na to pytanie, co związane jest przede wszystkim z nie do końca zadowalającym staniem opracowania badań na innych poza Agorą stanowiskach w Nea Pafos. Najwcześniejsze nawarstwienia są odsłaniane w różnych częściach miasta, mają jednak charakter zazwyczaj niewielkich wkopów sondażowych, prowadzonych na obszarze Willi Tezeusza czy terenie Teatru (Karageorghis 1966, 355 fig. 111; Młynarczyk 1990, 75; Green et al. 2015, 323). Badane nekropole datowane na okres późnoklasyczny oraz wczesnohellenistyczny stanowią źródło materiału trudne do porównania biorąc pod uwagę ich grobowy kontekst (Młynarczyk 1990, 85 – 94). Innym ciekawym zagadnieniem jest fakt, iż materiały amforyczne z okresu hellenistycznego poddane analizie przez A. Dobosz (2013, 577) wskazują na dominujące 49 Przykładem jest Grupa Makroskopowa 21, wyróżniona przez A. Dobosz (2020, 325) nieznana z innych rejonów w Pafos. Chociaż możliwe jest również to, że nie została do tej pory rozpoznana na innych stanowiskach w obrębie Nea Pafos. 92 znaczenie amfor importowanych na Cyprze. Okres rzymski cechuje jeszcze większe nasilenie tej tendencji (Dobosz 2020, 351), chociaż należy wspomnieć, iż amfory z terenu Teatru w okresie rzymskim charakteryzowały się w przeważającej większości lokalną proweniencją (Kaldeli 2009, 379; Dobosz 2020), Ponadto, chociaż porównanie materiałów zostało wykonane na nie przystających do siebie ilościowo zbiorach (Pafos 1778 fr., Salamina 144 fr., Kition 307 fr., Amatus 145 fr.), należy zwrócić uwagę, iż materiały znajdowane w Nea Pafos cechuje największy stopień nasycenia importami, szczególnie z Rodos. Ustalenia poczynione dla Nea Pafos, znajdują w większości odzwierciedlenie trendów określonych dla całego miasta (oczywiście w kontekście opublikowanego materiału i badanych stanowisk). Warto wspomnieć, iż w okresie rzymskim zwraca uwagę relatywnie niski udział w materiale amforycznym z Agory, niektórych amfor produkowanych lokalnie, np. bardzo popularnej amfory Late Roman 1, w porównaniu do innych stanowisk w Pafos. Podobnie może zwracać uwagę brak amfor pochodzących z zachodniej części Imperium (za wyjątkiem niewielkiej ilości amfor italskich i wspomnianego powyżej, jednego przykładu amfory iberyjskiej), chociaż w innych częściach miasta można je spotkać (Dobosz 2020, 349 – 350; cf. Kaldeli 2009; Meyza, Bagińska 2013). Badania nad ceramiką stołową pokazały również dużą dywersyfikację materiału, obejmującą zarówno produkcję lokalną, jak i importy. W okresie hellenistycznym można wyróżnić naczynia produkowane w ośrodkach Lewantu, Egiptu, egejskich (Rodos, Knidos), a także z Efezu, Aten czy wreszcie Italii. Podobnie, jak to miało miejsce z materiałem amforycznym, udział materiałów z Rodos wyraźnie zmniejsza się w drugiej poł. II w. p.n.e., co związane było z utworzeniem portu wolnocłowego na Delos czy rosnącą presją Rzymian na wyspę (Marzec, Kajzer 2020, 236). Niestety na obecnym stanie badań nie jesteśmy w stanie podać proporcji materiałów importowanych do produkowanych lokalnie. Wczesny okres rzymski to nadal czas napływu importów z wielu ośrodków basenu Morza Śródziemnego, z przewagą materiałów produkowanych na wschodzie. Pojawiają się jednak również produkty z bardziej na zachód położonych stanowisk – szczególnie w okresie późnorzymskim, co związane jest z rozwinięciem się produkcji północnoafrykańskiej (Kajzer, Marzec 2020, 260 – 261). Interesującym zjawiskiem w tym wczesnorzymskim jest zanik produkcji pafijskiej ceramiki stołowej, również lampek, która zostaje przeniesiona do innego centrum na wyspie (Marzec 2018; Kajzer 2020, 182 – 183). Z kierunkami napływu importów ceramiki stołowej korelują również ustalenia Kajzer (2019) odnośnie napływu lampek. Jak zwraca uwagę badaczka, chociaż przedmioty te miały drugorzędne znaczenie w kontekście organizacji 93 transportu dóbr materialnych, stanowiły niewątpliwie element jego przepływu zarejestrowanego m.in. w materiale z Agory (Kajzer 2019, 176 – 178). Jednak w przypadku lampek dominującą rolę stanowiła produkcja lokalna, chociaż zauważalna jest w okresie hellenistycznym również obecność materiałów z Efezu, Knidos, Lewantu i na mniejszą skalę Egiptu (Kazjer 2019, 180). W okresie rzymskim następuje popularyzacja użytkowania lampek, chociaż generalnie kierunki importów się nie zmieniły, może za wyjątkiem pojawienia się materiałów z Italii. Kajzer (2019, 184) zwraca uwagę również na istotne kontakty z rzymską Cylicją, zauważalną w całym spektrum materiału zabytkowego z Agory. Podobne kierunki importów zauważyła w swej analizie ceramiki kuchennej z badań na Agorze K. Nocoń (2020b). Okres wczesnohellenistyczny to nieliczny napływ materiałów z Knidos. Dopiero w okresie późnohellenistycznym następuje napływ większej liczby materiałów o proweniencji przede wszystkim lewantyjskiej, ale również z Egiptu, Attyki czy Italii (Nocoń 2020b, diagram 6). Trzeba również pamiętać, że udział importowanej ceramiki kuchennej w kontekście całości tego typu materiału jest znaczenie niższy, niż opisanej powyżej ceramiki stołowej, lampek czy amfor. W kontekście cyrkulacji materiałów zabytkowych na Agorze, należy również wspomnieć o znaleziskach numizmatycznych. Jak wskazuje J. Bodzek (2020), materiał numizmatyczny z lat 2011-2015 obejmuje zestaw 160 zidentyfikowanych monet z ok. 260 zabytków odkrytych w ogóle– monet i krążków menniczych. Wśród zidentyfikowanych materiałów, zaledwie jedna moneta była srebrna – tetradrachma Ptomeleusza VI50. Monety te można podzielić na trzy grupy: hellenistyczne, rzymskie imperialne oraz rzymskie prowincjonalne. Znaleziono również, wykraczające poza ramy chronologicznej tej pracy, monety bizantyjskie (Bodzek 2017a). Interesującymi znaleziskami są również pozostałości po wybijaniu monet w postaci fragmentów wapiennych form do odlewania krążków czy wreszcie samych krążków. Warto jednak zaznaczyć za krakowskim numizmatykiem, że tego typu znaleziska nie muszą świadczyć o istnieniu produkcji krążków akurat na Agorze (Bodzek 2017b). Zarówno charakter, jak i liczba monet znalezionych podczas badań krakowskiej ekspedycji, nie odbiega znacząco od innych części miasta, gdzie prowadzone są badania. Niestety brak do tej pory opracowań statystycznych (porównujących np. liczbę monet w charakterystycznych kontekstach do np. innych grup zabytków, czy przebadanej objętości ziemi), mimo to jednak przedstawiony materiał nie wykazuje odmiennych właściwości od 50 Znaleziono również kilka monet – antioninianów, o niewielkiej zawartości srebra z III w n.e. oraz jeden aes z IV w. n.e. (por. Bodzek 2020, 377). 94 artefaktów z innych części Nea Pafos. Chronologicznie najstarsze monety znalezione podczas badań na Agorze datuje się na koniec IV, bądź początek III w. p.n.e. i można je łączyć z macedońskim okresem panowania nad wyspą Antygonosa Monoftalmosa i Demetriosa Poliorketesa. Chociaż w przypadku najstarszej monety możliwe są inne atrybucje (Nikokreon z Salaminy? Menelaos brat Ptolemeusza? Por. Bodzek 2020, 379). Podobne monety wybite w Salaminie, znane są z innych części miasta, jak i całego Cypru (Bodzek 2020, 379). Biorąc pod uwagę generalny obraz mennictwa hellenistycznego, należy zwrócić uwagę, iż większość znalezisk ma proweniencję lokalną bądź regionalną. Znane są zaledwie trzy monety, które zostały wybite w Egipcie datowane za panowania Ptolemeusza II (Bodzek 2020, 380). W okresie rzymskim z czasu funkcjonowania Portyku Wschodniego (por. s. XX) nie są znane żadne monety, które można byłoby przyporządkować do rzymskiego mennictwa imperialnego. Wszystkie dziewięć monet pochodzi z okresu przypadającego na czas wyjścia z użytku tej budowli (Bodzek 2020, 383 – 385). W związku z tym repertuar monet dla okresu wczesnorzymskiego reprezentują monety prowincjonalne, wybite w imieniu Kyprion Koinon (dziewięć egzemplarzy - na Cyprze bądź dla Cypru)51, monety wybite w Nea Pafos, w jedynej w tym okresie mennicy na Cyprze (pięć egzemplarzy), a także monety spoza wyspy: Palestyny Hasmoneuszy, Judei, Aleksandrii, Antiochii, Kyrene oraz Melos (Bodzek 2020, 387 – 389). Należy jednak podkreślić, iż wyjście z użycia Portyku Wschodniego nie zastopowało cyrkulacji monet na stanowisku, na co wskazują znaleziska datowane od drugiej połowy II w. n.e. aż do VII w. n.e. (Bodzek 2017a). Analiza materiałów zabytkowych pozyskanych z Agory pozwala na wyciągnięcie wniosków na temat kilku tendencji: 1. Ilościowa obecność materiału zabytkowego w całości repertuaru zależna jest od chronologii badanych nawarstwień. 2. Największy udział materiału zabytkowego chronologicznie odpowiada użytkowaniu samego kompleksu Agory, czyli okresowi późnohellenistycznemu oraz wczesnorzymskiemu. 3. Zwiększony udział importów w ogólnym zestawie zabytków również przypada na czas funkcjonowania zabudowań na Agorze. 51 Do grupy monet prowincjonalnych należy doliczyć zespół monet z tzw. Gabinetu Chirurga z Pafos, podzielone na dwa zestawy – dupondiusy i sesterce wybite za panowania Trajana z kontramarką Hadriana. Materiał w opracowaniu (Papuci-Władyka 2017, 29 – 30; Bodzek 2020, 387). 95 4. Rozwój sieci połączeń – ośrodków produkcyjnych materiałów znalezionych na Agorze rozwija się od okresu późnohellenistycznego i osiąga apogeum w okresie wczesnorzymskim. 5. Zarówno kierunki, jak i tendencje przepływów dóbr na poziomie lokalnym, regionalnym oraz ponadregionalnym, na obecnym etapie badań, pozostają zgodne z obserwacjami poczynionymi na innych stanowiskach w obrębie miasta. 6. Wyjście z użytku zabudowań (Portyku Południowego oraz Wschodniego) nie oznacza zakończenia cyrkulacji materiału, co potwierdza, iż teren Agory nadal był eksploatowany. Powyższe wnioski można odnieść do procesów zauważalnych w analizie nawarstwień i zmianach w architekturze. Niewątpliwie wzniesienie tetrastoon-u Agory, które możemy datować na początek okresu późnohellenistycznego (patrz rozdz.VIII.3), jest związany z napływem na stanowisko materiałów charakterystycznych dla innych stanowisk o charakterze publicznym, bądź publiczno-prywatnym – czyli zabudowań rezydencjonalnych na Maloutenie, w Domu Dionizosa, Teatrze czy Fabrice. Jak przedstawiono powyżej, wszyscy autorzy opracowań materiałów ruchomych odkrytych na Agorze podkreślają, iż kierunki napływu atrefaktów pozostają w zgodzie z obserwacjami poczynionymi na innych stanowiskach. Przebudowa Agory w okresie rzymskim, nadanie jej jeszcze bardziej monumentalnego charakteru, co przejawiało się przede wszystkim w użytych materiałach do budowy (granitowe kolumny, marmurowe kapitele, architrawy etc.), gdzie importy częściowo zastąpiły miejscowy budulec wapienny, koresponduje z rozszerzeniem bazy materiału zabytkowego, jednocześnie nadal pozostając w zgodzie z tendencjami charakterystycznymi dla innych stanowisk badanych w obrębie Nea Pafos. b) Działalność wytwórcza na Agorze Jednym z istotnych elementów życia ekonomicznego jest działalność rzemieślnicza i wytwórcza. Warsztaty zlokalizowane na agorach znane są z różnych przykładów świata greckiego, nawet jeśli miały być zlokalizowane w obrębie agor reprezentacyjnych. Dla przykładu można wskazać warsztaty funkcjonujące na agorach: w Atenach - warsztaty kamieniarskie (Lawton 2006), brązownicze (Mattusch 1982), ceramiczne (Townsend 1995, 13), warsztat rzeźbiarski w Afrodyzjas (Reynolds 1996); warsztat ceramiczny w Stratos (Sielhorst 2015, 338), warsztat koroplastyki i rzeźbiarski na tzw. Agorze Italczyków na Delos (Karvonis 2008, 173 - 174). Oczywiście badacze wskazują, iż działalność odbywająca się 96 w poszczególnych pomieszczeniach portyków, chociaż mogła mieć charakter warsztatu, to jednak jednoznaczna interpretacja nie jest oczywista, opiera się głównie na przesłankach architektonicznych, a nie na analizie materiału zabytkowego (Cahill 2001, 273; Karvonis 2008, 198). Przy czym trzeba mieć na uwadze, że architektonicznie wyróżniony warsztat/sklep (czyli otwarta na zewnątrz przestrzeń parteru budynku) mogła w zasadzie służyć całemu spektrum aktywności ekonomicznych „od gabinetu chirurga po dom publiczny” (por. Ajschines 1.123– 24, cf. Cahill 2011, 274). W Nea Pafos działalność wytwórcza i rzemieślnicza nie jest dobrze rozpoznana. Dla okresu hellenistycznego poświadczona jest działalność związana z pozyskiwaniem kamienia na potrzeby budowlane, zarówno z terenu Domu Dionizosa (Nicolaou 1967), Fabriki (Balandier 2012, 124 – 125; 2017, 219), z terenów przylegających od zachodu do N-W bramy miasta (Karageorghis 1985, 946), czy z obszaru Agios Lambrianos (Młynarczyk 1990, 95). Niewątpliwie materiał pozyskiwano w ramach możliwości z miejsc, w których stanowiono kolejne budowle, jednocześnie wyrównując teren pod inwestycję. Podobnie postępowano podczas wznoszenia kompleksu Agory i Odeonu, gdzie musiano poradzić sobie z nieregularną rzeźbą terenu. Znany jest również warsztat, gdzie produkowano krążki mennicze, odsłonięty w nawarstwieniach poniżej Domu Dionizosa, interpretowany jako pozostałości po mennicy ptolemejskiej (Nicolaou 1972b, 121). Obok mennicy, znaleziono również pozostałości po warsztacie, gdzie odlewano przedmioty brązowe, prawdopodobnie również rzeźby (Nicolaou 1972a, 315 – 316). 52 Oba warsztaty można datować na okres hellenistyczny, a ściślej koniec II i I w. p.n.e. Odnalezienie dwóch form do produkcji lampek w ich bezpośredniej bliskości sugeruje również, iż mógł tam również funkcjonować warsztat do ich wytwarzania, aczkolwiek nie jest to bardzo mocna przesłanka (Młynarczyk 1990, 60). Warsztat brązowniczy odsłonięto również w trakcie badań w Willi Tezeusza, we wschodnim skrzydle, zaś poniżej westybulu pozostałości po miejscu produkcji terakot. Pozostałości po obu warsztatach odsłonięto w nawarstwieniach datowanych również na okres hellenistyczny – II i I w. p.n.e. (Młynarczyk 1990, 187; 191). Jak widać na tym podsumowaniu większość śladów działalności produkcyjnej, zarejestrowanej podczas badań na Maloutenie oraz Ktisto, pochodzi głównie z okresu hellenistycznego, ze wskazaniem na II i I w. p.n.e. Aczkolwiek pozostałości po działalności metalurgicznej, można datować już na przełom IV/III w. p.n.e., biorąc pod uwagę znaleziska z wykopów sondażowych w Willi Tezeusza (Młynarczyk 1990, 191; Papuci-Władyka 1995, 17 52 Te interesujące znaleziska zostaną opublikowane przez D. Michaelideas, który zaprezentował referat na ten temat na drugiej konferencji poświęconej Pafos w r. 2017 zorganizwowanejw Pafos w związku z pełnieniem przez miasto funkcji Europejskiej Stolicy Kultury, por. Balandier et al. w druku. 97 – 18). J. Młynarczyk sugeruje, iż w kontekście II i I w. p.n.e. znaleziska z terenu Malouteny oraz Ktisto związane są z przydomowymi warsztatami zlokalizowanymi wzdłuż ulic miasta, zanim te tereny zostały zamienione w dzielnice rezydencjonalne. Dla okresu późnorzymskiego na terenie Agory co prawda nadal była kontynuowana aktywność metalurgiczna związana z wytopem miedzi i ołowiu (Nicolaou 1970a, 16 – 17), jednak w mieście możemy zauważyć również aktywność wytwórczą o nieco innym charakterze. W 2018 roku odsłonięto piec wapienniczy przy północnym murze miasta, niewątpliwie służący do przetopu przedmiotów kamiennych w celu pozyskania surowca budowlanego (Ostrowski et al. 2018). Zjawisko recyklingu materiału budowlanego ze zniszczonych bądź nieużytkowanych budowli została również uchwycona również na Agorze (patrz rozdz. IX.4.c.). Co istotne, niewątpliwie w okresie późnorzymskim funkcjonowała również produkcja amfor, czego dowodem jest odsłonięty warsztat ceramiczny na terenie miasta (Demesticha, Michaelides 2001). Na innych cypryjskich agorach nie znamy żadnych wyznaczników w materiale zabytkowym, które mogłyby świadczyć o funkcjonowaniu warsztatów w obrębie pomieszczeń w portykach. Oczywiście nie świadczy to o tym, że taka działalność nie była prowadzona. Dlatego też odsłonięcie warsztatu służącego do wytopu przedmiotów (bądź surowca) brązowych na Wykopie T.IV należy uznać za wyjątkowe odkrycie. Pomieszczenie R.31 niewątpliwie służyło jako cześć warsztatu, w którym wykonywano przedmioty metalowe, o czym mogą świadczyć pozostałości po formach do odlewania podłużnych przedmiotów, odpady produkcyjne oraz zużyte fragmenty glinianego pieca. Jak będzie to opisane poniżej (patrz rozdz. IX.4.e), w trakcie badań udało się odsłonić dół wkopany w nawarstwienia PH, który wyłożony był żółtą glinką. Wykopana jama o zarejestrowanej głębokości miała 1,7 m głębokości. Na samym dnie nawarstwień odsłonięto czarną warstwę skompresowanych popiołów, które mogą świadczyć, iż miejsce to było użytkowane, jako piec w poprzednich fazach funkcjonowania tego pomieszczenia. Wśród materiałów znalezionych w czasie eksploracji natrafiono na bardzo dużą ilość odpadów poprodukcyjnych, a także zniszczonej obudowy glinianej samego pieca (Il. 20). Odpady te to pozostałości po wytopionym surowcu, zachowane fragmenty wlotów powietrza (a) do kopuły pieca (b), czy wreszcie pozostałości jego ścian (c) (Wacławik 2020, 404). 53 53 Szczegóły konstrukcji pieca i surowca są obecnie opracowywane przez członków PAP – Szymona Jellonka oraz Macieja Wacławika. 98 Il. 20. Pozostałości poprodukcyjne z R.31. Po lewej fragment przedmiotu żelaznego zachowanego w obudowie pieca; w środku pozostałość po formie glinianej; po prawej fragment konstrukcji pieca – fot. S. Jellonek. Zastrzegając, iż mamy do czynienia ze wstępnym etapem opracowania tych materiałów, konstrukcja przypomina dość powszechnie występującą w świecie grecko-rzymskim technologię produkcji brązu i przedmiotów brązowych. Do wypału konstruowano specjalne stożkowe kopuły z kamienia (trwałe) bądź z gliny (zazwyczaj jednorazowego użytku). Ich wygląd możemy rekonstruować na podstawie zachowanych przekazów ikonograficznych z malarstwa wazowego (il. 21). Il. 21 Przedstawienie pieca do wypału metali (a - cf. Humphrey 2006, 110, fig. 20.) oraz rekonstrukcja rysunkowa procesu wypału (b – cf. Mee 2011, 151, fig. 6.17 ) i model pieca częściowo zagłębione w ziemi (c - Tylecote 2002, 64, il. 42). Taki piec mógł znajdować się bądź na otwartym powietrzu (Il. 21b), bądź też w wyspecjalizowanych warsztatach (Nerantzis et al. 2018). W czasach antycznych tego typu piece zazwyczaj częściowo były konstruowane pod poziomem gruntu, tak jak w przypadku 99 pieca z Wykopu T.IV (Il. 21c). Obecność warsztatu nie jest jednak jedyną pozostałością po działalność metalurgicznej. Obok pozostałości pieca na terenie całego Portyku Wschodniego odnaleziono bardzo dużo odpadków produkcyjnych, związanych zarówno z wytopem żelaza, jak i brązu. Jak zauważył M. Wacławik (2020, 404) duża część znalezionych przedmiotów metalowych w obrębie Wykopu T.II jest albo nie dokończona, albo nie nosi śladów użytkowania. Ponadto badacz ten wskazuje, iż statystycznie przeważająca większość zabytków metalowych oraz odpadów produkcyjnych znalezionych w czasie wykopalisk na Agorze pochodzi właśnie z Portyku Wschodniego. Tylko na marginesie należy dodać, iż badania z sezonów 2018 i 2019 w pomieszczeniu R.20, przylegającym od N do R.10, R.11 oraz R.12 doprowadziły do odsłonięcia konstrukcji kamiennej w formie kanału, która mogła stanowić część większego założenia warsztatowego związanego z wytopem metali. Chociaż do tej pory nie odkryto w tej części portyku większej ilości odpadów poprodukcyjnych, może być to związane z faktem, iż część warsztatu, gdzie dokonywano samego wypału, nie została do tej pory odsłonięta. Sam kanał mógł doprowadzać wodę do pomieszczenia, gdzie funckjonował piec, podobne analogie konstrukcyjne znane są z innych stanowisk, np. warsztatu metalurgicznego w Tazos (il. 22). Il. 22. Po lewej fragment odsłoniętego warsztatu metalurgicznego w Tazos cf. Grandjean et al. 1980, 728, il. 13; po prawej T.II, R. 22 i pozostołość po kanale i być może części warsztatu – autorzy W. Ostrowski i Ł. Miszk. Osobną kwestią związaną z działalnością wytwórczą w Portyku Wschodnim jest możliwość funkcjonowania tutaj warsztatu zajmującego się produkcją krążków menniczych. Formy do produkcji krążków menniczych, jak i same krążki zostały znalezione zarówno w nawarstwieniach hellenistycznych, jak i rzymskich (Bodzek 2020, 391). Autor opracowania materiału numizmatycznego z badań na Agorze stawia pytanie o możliwość funkcjonowania 100 tam warsztatu produkującego krążki mennicze, bądź nawet mennicy. Bodzek (2020, 391) w swoim opracowaniu zajmuje stanowisko, iż pomimo podobnych znalezisk z innych części miasta, przede wszystkim Domu Dionizosa, które były interpretowane były jako pozostałości po takim warsztacie, w przypadku Portyku Wschodniego, przy obecnym stanie opracowania materiału, nie możemy mówić jednoznacznie o takiej interpretacji. W przypadku innych fragmentów form znalezionych poza Portykiem Wschodnim, biorąc pod uwagę kontekst znalezisk (Bodzek 2017b, 463 – 464), również nie można wskazywać jednoznacznie na istnienie tam warsztatu. Głównym powodem jest to, iż mamy do czynienia z nawarstwieniami zasypiskowymi powstałymi w wyniku celowej akcji niwelacji terenu na Wykopie T.III (warstwy datowane na II w. p.n.e. związane z konstrukcją Portyku Południowego). Z innym kontekstem znalezienia fragmentu formy54 mamy do czynienia jednak w przypadku depozytu studni S.173 (Bodzek 2020, 392). Bardzo bogata zawartość materiału zabytkowego, jego kompletność (całe formy naczyń stołowych, kuchennych, amfor, lampek etc. Marzec, Kajzer 2020, 223; Papuci-Władyka, Miszk 2020, 508 przyp. 21) a także spójność chronologiczna, każe interpretować ten depozyt, jako jednoczasowy. Wydaje się, iż został on złożony w czasie przebudowy Portyku Wschodniego, prawdopodobnie w I w. p.n.e. Hipotetycznie można założyć, iż w studni złożono depozyt w trakcie sprzątania zniszczonej części portyku od północnej strony, gdzie do dzisiaj nie zachowały się hellenistyczne pozostałości po jego funkcjonowaniu. Dlatego też, można uznać, iż przedmioty znalezione w studni były w użyciu w jednym z późnohellenistycznych pomieszczeń, które zostało przebudowane po trzęsieniu ziemi, które miało miejsce prawdopodobnie w 17/15 r. p.n.e. Wśród znalezionych w studni materiałów, obok fragmentu formy do odlewania krążków menniczych, odkryto szereg innych przedmiotów świadczących o funkcjonowaniu w portyku warsztatu metalurgicznego. Przede wszystkim należy tu wymienić bardzo dużą ilość odpadów poprodukcyjnych, a także dwa pociski do procy. Pociski do procy były ze sobą połączone, czyli nigdy nie były użyte, co ewidentnie sugeruje, iż trafiły tam prawdopodobnie zaraz po ich wyprodukowaniu (Wacławik 2020, 405).55 Dlatego też biorąc pod uwagę kontekst całego depozytu, można założyć, iż warsztat metalurgiczny mógł być zlokalizowany w obrębie Portyku Wschodniego, być może w zajmowano się tam m.in. produkcją krążków menniczych. Obok kwestii funkcjonowania warsztatu metalurgicznego należy zadać pytanie o możliwe istnienie warsztatu tkackiego. Mogłoby na to wskazywać znalezienie w depozycie studni pięciu 54 Nr. Inw. PAP/FR104/2014. 55 Nr. Inw. PAP/FR84/2014. 101 dyskoidalnych ciężarków tkackich.56 Cztery spośród pięciu ciężarków zachowały się w całości. Te pięć zabytków stanowi, w kontekście całego stanowiska, relatywnie dużą grupę spośród znalezionych ogółem 16 ciężarków w czasie badań w latach 2011-2018 (Głowacka 2019). W interpretacji kontekstów zawierających ciężarki tkackie przyjęto, iż tylko pozostałość po układzie krosna tkackiego pozwala na jednoznaczne stwierdzenie, iż mamy do czynienia z warsztatem (Allison 2004, 175; Miszk 2012, 122). Biorąc pod uwagę niewielką liczbę znalezisk, szczególnie z okresu rzymskiego, należy się wstrzymać z daleko idącymi interpretacjami, aczkolwiek nie jest wykluczone, że w okresie PH również mógł w Portyku Wschodnim funkcjonować warsztat tkacki. c) Podsumowanie Analiza procesów ekonomicznych pozwala na zwrócenie uwagi na kilka zasadniczych zjawisk zachodzących na badanym stanowisku. Przede wszystkim procesy uchwycone w stratygrafii stanowiska, które można podzielić na trzy zasadnicze etapy: czas przed powstaniem założenia perystylowego Agory IV – III w. p.n.e., funkcjonowanie tetrastoon-u Agory w okresie II w. p.n.e. – początek II w. n.e. oraz okres po zniszczeniu Portyku Wschodniego. Etapy te znajdują również swoje odzwierciedlenie w uchwyconych procesach ekonomicznych zachodzących na stanowisku. Niewątpliwie można zauważyć korelację między czasem wzniesienia tetrastoon-u a zmianami w dobrach przepływających na Agorze. Z jednej strony należy podkreślić wzrost znaczenia materiałów importowanych, z drugiej jednak podkreślić należy podobieństwo do innych stanowisk w tym względzie. Wydaje się, iż w związku z tym, Agora w okresie użytkowania portyków, chociaż była miejscem o relatywnie wysokim nasyceniu materiałów importowanych, nie stanowiła miejsca pod tym względem wyjątkowego na tle innych stanowisk w mieście (przede wszystkim stanowiska na Maloutenie, Fabrice czy Teatrze). Z drugiej strony kierunki importów oraz wstępna statystyka badanego materiału pokazuje, iż badane części Agory pełniły raczej funkcję konsumenta importowanych dóbr, a nie stanowiła ich miejsca (re-) dystrybucji. Wreszcie, co oczywiście nie jest zaskakujące, charakter materiałów (przede wszystkim ceramicznych) ewidentnie wskazuje na jego kosmopolityczny charakter, będący odzwierciedleniem regionalnych i dalekosiężnych kontaktów stołecznego miasta portowego. Jest to zapewne zupełnie inny repertuar krążących dóbr, od tego, jakiego można się spodziewać po miejskiej zabudowie prywatnej (Costello 2014, 26; Romanowska et al. 2018, 132 – 134), czy zabudowie wiejskiej (Lund 2005, 48) Poświadcza 56 Zabytki wydzielone o numerach: Z580; Z587; Z915; Z919 Z923. 102 to również charakter funkcji kolejnych pomieszczeń w Portyku Wschodnim. Zwraca uwagę ich przede wszystkich usługowo-produkcyjny charakter, a także co istotne, administracyjny. Odkrycie pomieszczenia, w którym z wysokim prawdopodobieństwem można założyć, że urzędował agoranomos (por. rozdz. IX.4.c.), jest na skalę cypryjską unikatowe. Odnalezienie śladów po produkcji metalurgicznej również zasługuje na podkreślenie. Mniej lub bardziej bezpośrednie dowody wskazują, iż mogła to być główna gałąź rzemiosła funkcjonująca w przebadanej części Agory. Niestety niewiele jesteśmy w stanie powiedzieć o charakterze tej produkcji. Szczególnie kusząca wydaje się perspektywa, iż w pewnym okresie (prawdopodobnie PH) w obrębie portyku wybijano krążki do produkcji monet, jednak temat ten, jak słusznie wskazał Bodzek (2020, 391) powinien być przedmiotem dalszych badań. Jak wskazano powyżej zarówno w okresie PH, jak i WR mamy poświadczone ślady działania warsztatów, co mogłoby wskazywać na ciągłość tej aktywności. Wróćmy do modelu J.K. Daviesa (1998, 245, fig. 11.3, por. wyżej il. 18), w którym agora (rozumiana w sensie centrum dystrybucji i redystrybucji dóbr, niekoniecznie w sensie stricte architektonicznym) jest miejscem centralnym procesów ekonomicznych, gdzie krzyżują się kierunki wymiany dóbr lokalnych, regionalnych oraz dalekosiężnych, a także wpływów państwowych, prywatnych i religijnych. Obecny stan badań nie pozwala jednoznacznie wskazać, że Agora pełniła taką centralną rolę dla procesów ekonomicznych Nea Pafos, niewątpliwie są tu niezbędne dalsze pogłębione badania, przede wszystkim statystyczne, pozwalające porównać procesy zachodzące na różnych stanowiskach wewnątrz miasta. Na obecnym etapie możemy raczej mówić o równorzędnej pozycji Agory względem innym stanowisk, niż o jej unikatowości. Okres, który nastał po użytkowaniu Portyku Wschodniego, również wpisuje się w obraz przepływu dóbr znany z innych stanowisk. Należy jednak podkreślić, iż w przypadku zabytków datowanych od I połowy II w. n.e. nie mamy do czynienia z materiałami o charakterze rezydualnym. Portyk Wschodni stracił swoje funkcje ekonomiczne, a także polityczne i stał się terenem rabunkowej eksploatacji. Co ważne, jego elementy budowlane i detale architektoniczne zostały w dużej części reużyte w innych częściach miasta, nawet w epoce średniowiecza, co jednoznacznie pokazuje, iż od zniszczenia portyku, prawdopodobnie w 126 r. n.e., teren Agory, a na pewno jego wschodnia cześć, nigdy nie został rekultywowany. 103 3) Procesy społeczne a) Wprowadzenie Procesy społeczne zachodzące w miastach antycznych związane są przede wszystkim z zachodzącymi przemianami politycznymi stanowiącymi odzwierciedlenie panujących w nich stosunków między poszczególnymi grupami ludności, a także umiejscawiają miasta w szerszym kontekście regionalnym i ponad regionalnym. W kontekście budowania narracji o zachodzących procesach społecznych w omawianym okresie, czyli od przełomu IV/III w. p.n.e. do II w. n.e. możemy mówić o dwóch głównych etapach – pierwszy przypadający na okres hellenistyczny, w którym Nea Pafos się formowało i funkcjonowało w ramach państwa Ptolemeuszy oraz okres rzymski, kiedy pełniło rolę stolicy senatorskiej prowincji Imperium Rzymskiego (por. Gordon 2012 – który przyjął taki sam podział chronologiczny dla tych procesów). b) Okres hellenistyczny W przeciwieństwie do większości znanych miast cypryjskich, które stanowiły odrębne królestwa już od czasów co najmniej archaicznych, Nea Pafos jako ośrodek miejski zajmował miejsce szczególne. Chociaż niewątpliwie połączony ideowo i religijnie ze swoją starszą siostrą – Palaepafos, główne założenia urbanistyczne oraz rozwój samego miasta były napędzany z zewnątrz. Jak wskazał Jones (1998, 373) Cypr w czasie panowania Ptolemeuszy administracyjnie był podzielony na regiony, prawdopodobnie zgodne ze starym podziałem na królestwa, z miastami na czele. O ile podział terytorialny nie ulega wątpliwościom, to inną sprawą jest kwestia budowania bądź adaptacji cypryjskiego systemu społecznego w nowej rzeczywistości. Problem formowania się polityki społecznej Ptolemeuszy jest o tyle ciekawy, iż w ostatnich latach w dyskursie historycznym nabiera on nowego impetu. Coraz częściej zwraca się uwagę, iż polityka ta daleka była od uproszczeń, które prowadziły do wytworzenia się opisywanego w historiografii dualizmu: grecki basileus dla greckich poddanych oraz egipski faraon dla egipskich. Energiczniej podnosi się różnice w formowaniu owej polityki, która prowadziła do zbudowania zróżnicowanych postaw względem zróżnicowanych tradycji wewnątrz samego imperium (Mueller 2006, 83; Strootman 2019, 115). Obecnie zwraca się uwagę na dwa ważne czynniki kształtujące rozwój społeczny na Cyprze w pierwszym okresie panowania Ptolemeuszy. Pierwszy związany jest z miejscem wyspy w morskiej sieci połączeń imperium, gdzie Cypr miał przede wszystkim znaczenie militarne, co miało swoje odbicie w podporządkowaniu go bezpośrednio wojskowej administracji (Strootman 2019, 120). Taka sytuacja prowadziła do relatywnej bierności w reformowaniu systemu administracyjnego na 104 wyspie, co znalazło swój wydźwięk np. w kontynuowaniu się roli sanktuariów w funkcjonowaniu cypryjskich społeczności, a także wspomnianej powyżej ciągłości w podziale regionalnym (Młynarczyk 1990, 109; Papantoniou 2012; Raptou 2016, 48). Najważniejszym elementem kształtującym politykę Ptolemeuszów była chęć zbudowania sieci miast portowych, które połączone trasami handlowymi i transportowymi mogły zapewnić realizację interesów politycznych Ptolemeuszy (Strootman 2019, 115), w dodatku funkcjonujących przez cały rok (Beresford 2013, 267 - 268). Jednym z elementów tworzenia takiej sieci była budowa nowych miast portowych (obok zdobywania istniejących, bądź skłaniania niezależnych miast do zawarcia sojuszy), które podlegały bezpośrednio polityce imperialnej (il. 23). Il. 23. Rekonstrukcja sieci połączeń morskich w okresie hellenistycznym – cf. Arnaud 2005, 212. Drugim ważnym czynnikiem polityki Ptolemeuszy wpływającym na podporządkowanie sobie podległych ziem była rozwinięta inicjatywa urbanistyczna, wzorowana na systemie aleksandryjskim. W koncepcji K. Mueller (2006, 91 – 92) jedyną dobrze udokumentowaną fundacją urbanistyczną Ptolemeuszy miało być Arsinoe koło Palaepafos. Nea Pafos w jej wizji było istniejącym już miastem, zaadoptowanym do tworzącej się sieci portów ważnych dla funkcjonowania włości Ptolemeuszów. Miałoby to świadczyć o tym, iż miasto już istniało na 105 przełomie IV/III w. p.n.e. i było w pełni funkcjonalne z punktu widzenia transportu morskiego. Sama wyspa, a co za tym idzie miasta na niej położone, zajmowała dość szczególne miejsce w polityce organizacji zarządzania, gdyż jako najważniejsza geostrategicznie prowincja, przez długi czas rządzona była niemalże centralnie z Egiptu (Strootman 2019, 131). Sytuacja zmieniła się dopiero na końcu III w. p.n.e. wraz w wprowadzeniem stratega na wyspę (por. rozdz. VII.9). Zasadniczą kwestią, którą poruszali badacze zajmujący się rozwojem społecznym miast cypryjskich, była sprawa ich poleityzacji – czyli wprowadzania funkcjonowania systemu polis. Kwestia rozwoju instytucji polis w miastach cypryjskich była elementem dyskusji badaczy, chociaż może należy tu raczej przyjąć, iż obraz wykreowany przez A.H.M. Jonesa za M. Rostovtzeffem, sugerujący, iż miasta cypryjskie bardzo długo nie rozwinęły tego typu struktury, był raczej wynikiem dość ogólnych studiów i wąskiej bazy źródłowej. Zasadniczą zmianę przyniosły badania nad materiałem epigraficznym T.B. Mitforda (1954; Bagnall 1975, 57-58; Młynarczyk 1990, 110), które dostarczyły dowodów na to, iż w wielu miastach cypryjskich następowało systematyczne wdrażanie rozwiązań związanych ze strukturą greckich poleis. Jednak istotnym pytaniem jest, kiedy rozwiązania związane z greckim sposobem zarządzania miastami, a przez to przynajmniej częściową samorządnością, zaczęły się pojawiać w strukturze miast cypryjskich. Młynarczyk (1990, 110) wskazywała, iż musimy tutaj mówić o III w p.n.e. Ostatnie jednak lata przyniosły kontrę do tego stanowiska. Została ona przede wszystkim wyrażona przez A. Mehl’a (2016) oraz D. Vitas’a (2016), argumentujących, iż Nea Pafos powstała jako kolonia wojskowa bez zasadniczych elementów charakterystycznych dla struktury polis. Temat ten zostanie poruszony poniżej (patrz rozdział X). W tym miejscu należy zaznaczyć, iż punktu widzenia dowodów na funkcjonowanie instytucji charakterystycznych dla miast greckich, w Nea Pafos mamy z nimi do czynienia dopiero od końca II w. p.n.e. Wtedy to pojawiają się pierwsze dowody epigraficzne57 na funkcjonowanie takich urzędów związanych z grecką polis jak np. grammateus pośrednio poświadczający funkcjonowanie takich instytucji jak: boule czy demos (OGIS 166 cf. Mitford 1961, Młynarczyk 1990, 136). Przy czym najstarsza wzmianka datuje się na przełom 106/105 r. p.n.e., jest to inskrypcja honoryfikacyjna na posągu Kalipposa syna Kalippsa znaleziona w Palaepafos. Inne istotne urzędy poświadczone epigraficznie, jakie funkcjonowały w I w. p.n.e. w Nea Pafos, to gimnazjarcha oraz archos – 57 Inskrypcje z Pafos, zarówno Starej, jak i Nowej, opracował w wydanej niedawno monografii J.-B. Cayla (2018), jednak pozycja ta była dostępna dopiero w 2019 r. i nie mogła zostać włączona do rozważań w tej dysertacji. 106 czyli przewodniczący rady miejskiej (Młynarczyk 1990, 136). Do tego należy dodać stowarzyszenia: byłych strategów, hegetorów, gimnazjarchów, a także Gildię Artystów Dionizosa. Wraz z ukształtowaniem się funkcjonowania stowarzyszenia (ligi) miast cypryjskich Koinon Kyprion, te wszystkie instytucje oraz stowarzyszenia mogą świadczyć o rozwoju samorządności miejskiej, chociaż raczej o oligarchicznym charakterze (Młynarczyk 1990, 136 – 137; Mehl 2016, 250). Niewątpliwie wraz z rosnącą rolą samego Cypru, zaczęły również rosnąć możliwości awansu dla samych Cypryjczyków, którzy w pierwszym okresie po wejściu w skład Imperium Lagidów, praktycznie nie występowali wśród wysoko postawionych urzędników czy oficerów. Przełom II/I wieku p.n.e. zmienił tę sytuację, czego przykładem była kariera Potamona, któremu udało się osiągnąć pozycję antystratega czy epi ton metallon - urzędnika odpowiedzialnego za zarządzanie kopalniami miedzi (które były własnością królewską, wyłączone z jurysdykcji miast cypryjskich (Młynarczyk 1990, 137). Nea Pafos w III i II w. p.n.e. – polis czy kolonia wojskowa? Z powyższego krótkiego przeglądu informacji dotyczących rozwoju instytucji miejskich w Pafos, nie można jednoznacznie określić statusu, jaki miała Nea Pafos przez pierwsze dwa wieki swojego funkcjonowania. Ta sama baza źródłowa stała się polem do dyskusji między badaczami na temat statusu miasta – co związane jest od samego założenia, przez jego uformowanie, aż do rozwoju relatywnie jasnego obrazu, który można nakreślić przede wszystkim na podstawie danych epigraficznych. Z punktu widzenia badaczy hellenistycznych dziejów Cypru takich, jak T.B. Mitford, J. Młynarczyk czy C. Körner rozwój Nea Pafos warunkowany jest faktem założenia tego miasta przez Nikoklesa, ostatniego króla Palaepafos. W ciągu III w. p.n.e. możemy w tym czasie mówić o stopniowym budowaniu instytucji polis, z tymczasowym utrzymaniem się administracji charakterystycznej dla dworu królewskiego Nikoklesa. Taka sytuacja byłaby analogiczna do rozwoju sytuacji w mieście Lapethos, gdzie mamy dowody na dalsze funkcjonowanie dawnej administracji cypryjskiej, pomimo likwidacji samego królestwa. Do takiego rozwoju wydarzeń przychyla się również Borowicz (2014, 150 -151). Niejako korespondują z tym ustalenia Papantoniou (2012, 2013), który w swoich pracach udowodnił, iż w okresie hellenistycznym na szeroką skalę wykorzystywano system zarządzania ziemią związany z zastaną przez Lagidów strukturą sanktuariów. System ten systematycznie był demontowany, jednak proces ten zachodził bardzo powoli. Jeszcze w okresie rzymskim miał on swoje zastosowanie, chociaż już w szczątkowej formie. Jest to 107 dowód na to, że w sferze organizacji administracji Ptolemeusze bardzo długo opierali się na zastanych na Cyprze rozwiązaniach (Raptou 2016, 48). Z drugiej jednak strony badacze tacy jak Vitas (2016) czy Mehl (2016), wychodząc od ustaleń Bekkera-Nielsena (2000) zakładają, iż miasto również w pierwszej fazie swojego funkcjonowania posiadało swoją strukturę zgodną z ideą założyciela miasta. Jednak samym założycielem miał być nie Nikokles, a Ptolemeusz. Nea Pafos miała zaś zostać założona początkowo jako kolonia wojskowa (patrz wyżej – rozdz. V.5.). Z tego wynikałoby, iż jako taka funkcjonowała ona aż do przełomu III/II w. p.n.e. Sama administracja ptolemejska miałaby rozwinąć się dopiero wraz z ustanowieniem w Nea Pafos siedzibą floty, co wg Mehl’a miało nastąpić dopiero w 145 r. p.n.e. Rozwój ten miałby być dość krótkim procesem, rozciągającym się między tym wydarzeniem a czasem aneksji Cypru przez Rzym, podlegać przy tym daleko idącym fluktuacjom – przez co niemal niemożliwa jest jego jednolita rekonstrukcja (Mehl 2016, 145). Ciekawym aspektem tej debaty jest to, że zarówno jedna, jak i druga strona badaczy brak dowodów intepretuje jako potwierdzenie swojej tezy. Biorąc pod uwagę bardzo niewielki udział materiałów datowanych na III w. p.n.e. w ogólnym obrazie wykopaliskowych badań archeologicznych prowadzonych w Nea Pafos, brak materiału epigraficznego, na podstawie którego możemy budować narrację o organizacji miasta w tym okresie, nie może być mocną przesłanką do konstruowania daleko idących hipotez. Warto jednak zwrócić uwagę za J. Młynarczyk (1990, 132), iż możemy próbować się powoływać na analogie z innych miast cypryjskich, skąd znamy dowody na funkcjonowanie instytucji związanych z polis, przy czym najstarszy dowód na istnienie miejskiej boule pochodzi z poł. III w. p.n.e. z Kurion. Jak słusznie wskazuje J. Młynarczyk, to istnienie agory o politycznym charakterze może być dowodem na istnienie instytucji związanych z funkcjonowaniem samorządności miejskiej. Przy czym taka agora, bądź budowle z nią powiązane, powinny mieć infrastrukturę pozwalającą na zgromadzenia się oficjalnych ciał – należy do nich buleuterion, ale również teatr, gdzie mogły odbywać się zgromadzenia obywateli miasta. W wypadku Nea Pafos przypomnijmy, że Teatr został wzniesiony wraz z powstaniem miasta ok. 300 r. p.n.e. (Barker 2015a) więc mógł funkcjonować również jako miejsce zebrań. Zmiany polityczno-społeczne znalazły swoje odzwierciedlanie w wielu aspektach życia na wyspie. Badania Keen’a (2016) wskazały na zmiany, jakie można wychwycić na podstawie materiału epigraficznego, przede wszystkim w zakresie używanego języka oraz alfabetów na Cyprze. Utrzymywane różnice w poszczególnych królestwach cypryjskich, szczególnie 108 używanie np. języka fenickiego, eteocypryjskiego czy też alfabetu cyprosylabicznego czy greckiego miało za zadanie budowanie poczucia tożsamości oraz odmienności poszczególnych organizmów państwowych (Iacovou 2013b; Keen 2016, 88). I chociaż Ptolemeusze utrzymali w dużej części organizację administracyjną dawnych królestw, to jednak różnice kulturowe były zdecydowanie niewygodne z punktu widzenia prób budowania zunifikowanego społeczeństwa w ramach imperium. Dlatego też, w okresie hellenistycznym bardzo szybko zarzucono w powszechnym obiegu inne niż grecki języki, podobnie rzecz miała się używanymi alfabetami. Niebagatelne znaczenie miał również napływ korpusu żołnierskiego i oficerskiego oraz administracyjnego związanego z nowym systemem politycznym, którego lingua franca była właśnie grecka koine. Systematycznie od przełomu IV/III w. p.n.e. dominującą rolę zdobywa właśnie ta wersja greki. Jednocześnie okres hellenistyczny to w materiale epigraficznym przewaga zabytków honoryfikacyjnych nad innymi (np. dedykacyjnymi czy grobowymi), co jest zgodne z trendami panującymi w całym świecie greckim. Taki trend związany jest przede wszystkim z rozwojem euergetyzmu w poleis greckich, co miało również swoje przełożenie w miastach cypryjskich, a szczególnie w Nea Pafos (Keen 2016, 89). Ta postępująca hellenizacja przestrzeni publicznej ma również swój wymiar w polityce religijnej w aspektach sztuki, na co wskazał G. Papantoniou (2012) czy J.M. Gordon (2012). Ten drugi badacz poddał analizie przemiany zachodzące w rzeźbie, numizmatyce oraz architekturze w okresie hellenistycznym oraz rzymskim na Cyprze. Gordon zwrócił uwagę, iż proces budowania polityki identyfikacji imperialnej przez Ptolemeuszy miał etapowy charakter, który początkowo polegał na adaptacji miejscowego systemu relacji z cypryjskim społeczeństwem, a następnie ulegał unifikacji. Unifikacja ta miała charakter wprowadzania wspólnego dla Imperium przekazu, którego manifestacją były przedstawienia na monetach bitych w Imperium, ale również na Cyprze. Proces ten w numizmatycznym kontekście miał trwać relatywnie krótko – ok. 30 lat (Gordon 2012, 159; Oliver, Keen 2016, 263). Przy czym analiza serii monet bitych na Cyprze pokazuje, iż mennica w Pafos musiała funkcjonować już od III w. p.n.e. Jednak wiele aspektów tego mennictwa pozostaje nierozwiązanych, przede wszystkim związanych z produkcją srebrnych tetradrachm, która niewykluczone, rozpoczęła się dopiero po 190 r. p.n.e. Co ciekawe, w przeciągu II w. p.n.e. mennica pafijska cechuje się odmiennością w produkcji monet od innych cypryjskich miast (Oliver, Keen 2016, 264 – 266). Podobny charakter można zaobserwować w rzeźbach przedstawiających Ptolemeuszy, jednak z tą różnicą, że nowy styl artystyczny dostosowany był do lokalnej wrażliwości. Dlatego też oficjalna rzeźba na Cyprze miała zdecydowanie grecki styl, w przeciwieństwie do stylu egiptyzującego charakterystycznego dla rzeźby ptolemejskiej w Egipcie (Gordon 2012, 213 – 109 215). Inaczej sytuacja kształtowała się w kwestii architektury. J.M. Gordon (2012, 270 – 271)58 uważa, że Nea Pafos stało się centrum promieniowania monumentalnej architektury charakterystycznej dla greckich poleis, co powinno skutkować tym, że takie jej elementy jak: portyki, agory, gimnazjony powinny pojawić się w pierwszym miejscu w nowym mieście rozbudowywanym przez Ptolemeuszy. Niewątpliwie wpływy ptolemejskie na architekturę na Cyprze nie były dominujące w tym sensie, żeby spowodowały zanik rodzimych tradycji budowlanych. Lokalne tradycje w budownictwie sakralnym, szczególnie sanktuariach (Wright 1992, 267; Gordon 2012, 256), czy architekturze funeralnej nadal są kontynuowane, pomimo zaobserwowania nowych elementów związanych z wpływami architektury macedońskiej. Generalnie w aspekcie architektury grobowej Nea Pafos jest reprezentantem wielu tradycji, od cypryjskich sięgających epoki żelaza po wspomniane macedońskie, przede wszystkim na czele z Grobowcami Królewskimi (Hadjisavvas 1985) oraz lewantyńskimi (Raptou 2016). Niewątpliwie nowe, nieznane do tej pory elementy architektury, do których należały przede wszystkim, wspomniane wyżej: agory, gimnazja, monumentalne grobowce czy teatry, były związane z polityką budowania identyfikacji wizualnej Ptolemeuszy, ale także zapewnienia niezbędnego zaplecza dla nowych aktywności politycznych, kulturowych czy sportowych wprowadzonych na Cypr wraz z jego aneksją. W ujęciu średniego trwania w aspekcie zmian społecznych w okresie hellenistycznym, można zauważyć pewne tendencje, których jednak szczegóły pozostają do rozważenia. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na poniższe:  Proces poleityzacji wyspy, chociaż niewątpliwy, był rozciągnięty w czasie.  Proces powstawania poszczególnych organów administracji centralnej i miejskiej przebiegał również stopniowo i na dzień dzisiejszy nie można określić czy był on równoczasowy dla wszystkich ośrodków w miejskich.  Ptolemeusze prowadzili politykę unifikacji przejawów życia społecznego, które znajdowało swój oddźwięk w różnych aspektach życia społeczeństw miast cypryjskich.  Rezultaty tej unifikacji dotykały różnych aspektów życia z różnym natężeniem i w różnych perspektywach czasowych. 58 Trzeba tu jednak zwrócić uwagę, iż praca Gordona nie jest wolna od błędów w swojej części architektonicznej. Przykładem tego niech będzie omówienie Agory w Nea Pafos, gdzie autor pisze, iż w trakcie badań prowadzonych tam badań wykopaliskowych, znaleziono 11 000 glinianych pieczęci, błędnie cytując pracę J. Młynarczyk (Gordon 2012, 240 n. 962). 110  Na podstawie dostępnych źródeł oraz znajomości procesów przemian społecznych związanych z polityką Ptolemeuszy i odpowiedzi na nią Cypryjczyków, można stwierdzić, iż zasadnicze elementy charakterystyczne dla greckiej polis zostały wprowadzone na szerszą skalę od II w. p.n.e.  Powyższy wniosek może jednak wynikać nie z rzeczywistego obrazu, ale z relatywnie niewielkiej bazy źródłowej (przede wszystkim epigraficznej) dla III w. p.n.e. c) Okres rzymski Po krótkim okresie niepokojów związanych z przejęciem Cypru przez imperium rzymskie, Cypr wchodzi w nową epokę niejako znikając z kręgu zainteresowań historyków, o czym zostało już wspomniane powyżej (patrz rozdz. V). Z punktu widzenia jednak rozwoju społecznego, ostatnie lata przyniosły nowe badania, prowadzone przede wszystkim na bazie danych epigraficznych oraz archeologicznych (Keen 2012; Gordon 2012; 2018a; 2018b). Z punktu organizacji administracji niewiele się zmieniło. Wprowadzono rzymski system administracyjny z prokonsulem na czele, który wraz z kwestorem i innymi przedstawicielami aparatu urzędniczego sprawowali kontrolę nad porządkiem na wyspie, a także sprawną organizacją głównej infrastruktury (kopalni czy portów) oraz poborem podatków. Z punktu widzenia wdrożenia miast cypryjskich do systemu rzymskiego zwraca uwagę fakt, iż żadne z nich nigdy nie otrzymało statusu civitas (Kapera 2014, 192 – 193). Miało to niewątpliwie również wpływ na bardzo wolny proces romanizacji wyspy, co znalazło swój oddźwięk w braku popularności łaciny czy utrzymania hellenistycznej organizacji samorządowej miast (Mitford 1980b, 1291). Ich wewnętrzny system zarządzania, podobnie zresztą jak miało to miejscu w przypadku regionów, pozostał bez zmian w stosunku do czasów ptolemejskich. Tak więc w miastach nadal funkcjonowały boulai, zgromadzenia obywateli miast czy lokalne geruzje. Ważną rolę nadal sprawowała federacja miast cypryjskich Koinon Kyprion odpowiedzialna m.in. za mennictwo cypryjskie w I i II w. n.e. (Kapera 2014, 192; 203). Ostatnie badania prowadzone przez wspomnianego powyżej J.M. Gordona nad rozwojem trendów w przedstawieniach rzeźby, na materiale numizmatycznym oraz nad architekturą próbują przedefiniować paradygmat związany z postrzeganiem Cypru w okresie rzymskim. Badacz ten wychodzi w swoich pracach od braudelowskiego postrzegania historii, aczkolwiek należy zwrócić uwagę, iż w swoim warsztacie badawczym niemal całkowicie pomija metodologiczny dyskurs, podjęty przez archeologów w ostatnich latach w tym kontekście (patrz rozdz. IV). Główne założenie J.M. Gordona to próba redefinicji zmian 111 w identyfikacji społecznej samych mieszkańców Cypru w oparciu o analizę wspomnianych powyżej kategorii zabytków, ale także w oparciu o „stałe cechy” badanej wyspy wynikające z refleksji na jej temat w ujęciu longue durée. W tym celu aplikuje on zarówno teorię miejsc centralnych (Central Places Theory; Gordon 2018a) oraz dokonania niedawno wykształconej poddziedziny archeologii – archeologii wysp (Island Archaeology; Gordon 2018b) czy wykorzystanie pojęcia morskiego krajobrazu kulturowego. 59 Wg J.M. Gordona (2018a, 4) Cypr jako wyspa cechowała się specyficznym charakterem określanym w jego pracy jako „insularity”, co implikowało szereg cech rozwijającego się tu społeczeństwa opartego przede wszystkim o poczucie izolacji. W rozumieniu J.M. Gordona aneksja Cypru przez imperium rzymskie miała spowodować otwarcie się wyspy na rzymskie prądy kulturowe, które jednak były adaptowane przez miejscową ludność, tworząc unikalną sztukę (zjawisko poli-głosu - „polyvoices” w sztuce) o synkretycznym charakterze (Gordon 2018b, 28). Zmiany w okresie rzymskim miały doprowadzić do wytworzenia się dwóch głównych ośrodków – Nea Pafos oraz Salaminy, jako miejsc centralnych stanowiących punkt odniesienia dla regionów o różnym wektorze powiązań przede wszystkim gospodarczych (il. 24). Il. 24. Cypr w okresie rzymskim cf. Gordon 2018 fig. 2. 59 W miejscu po raz kolejny należy zwrócić uwagę na błędy czy nieścisłości amerykańskiego badacza. Dość zaskakujące, choć w gruncie rzeczy może mało istotne, jest przekręcanie nazwiska twórcy pojęcia morskiego krajobrazu kulturowego Christera Westerdhal’a na Christera Westdahl’a (trzykrotnie: Gordon 2018a, 9). Samo powołanie się na ideę duńskiego badacza również jest niekonkretne, gdyż amerykański badacz niemal całkowicie pomija milczeniem niematerialne źródła do rekonstrukcji morskiego krajobrazu kulturowego. Niewykluczone jednak, że robi to świadomie, biorąc pod uwagę ich brak w kontekście analizowanych przez niego stanowisk. – oczywiście nie mógł, ale opisując metodologię nie powinien tego aspektu pomijać. Inną sprawą jest „odkrycie” przez Gordona konieczności łączenia tzw. archeologii lądowej (terrestial archaeology) z archeologią morską (maritime archaeology), co jest już z dawna ugruntowaną metodologią badawczą (patrz rozdz. VI.1). 112 Nea Pafos miało pełnić rolę ośrodka centralnego na zachodzie, mniejszego, ale o znaczeniu stołecznym. Salamina, która była zdecydowanie największym miastem na wyspie, pełniła rolę ośrodka centralnego na wschodzie (Gordon 2018a, 2). Monumentalizacja tych ośrodków60, wsparcie jakie otrzymywały ze strony cesarzy rzymskich, miały być dowodem na ich centralizację oraz wyjątkowy status w organizacji życia społecznego i ekonomicznego na Cyprze. Dowodów na dominację tylko dwóch ośrodków J.M. Gordon szuka w materiale numizmatycznym wskazując, iż kształtowanie wizerunku na monetach bitych na wyspie związane jest przede wszystkim z Nea Pafos (Afrodyta, świątynia Afrodyty w Palaepafos) oraz Salaminą (Zeus oraz świątynia Zeusa w Salaminie) (Gordon 2018b, 27). Ta dualistyczna wizja wydaje się jednak nie do końca brać pod uwagę innych aspektów związanych również z kulturą materialną. Chociaż autor sam odwołuje się do ustaleń J. Lunda (2015, 154 – 159, Gordon 2018b, 26) na temat wniosków płynących z produkcji i dystrybucji materiałów ceramicznych na terenie Cypru, nie poddaje dyskusji jego ustaleń o istnieniu sześciu „ceramic regions”, a co za tym idzie możliwości funkcjonowania większej liczby miejsc centralnych. Podnoszona kwestia monumentalizacji oraz istnienia charakterystycznych założeń architektonicznych dla świata grecko-rzymskiego w Nea Pafos oraz w Salaminie, nie jest przecież charakterystyczna tylko dla tych dwóch ośrodków miejskich. Stąd też procesy związane z wpływami kulturowymi pochodzącymi z zewnątrz i oddziaływającymi na antycznych mieszkańców Cypru, którzy je adaptowali, nie mogły zachodzić tylko w tych dwóch ośrodkach. Należy jednak poprzeć J.M. Gordona gdy pisze, iż temat zmian społecznych na Cyprze, które zachodziły w perspektywie średniego trwania nie są odpowiednio przebadane. Wskazane przez Gordona kierunki mogą stać się podstawą do dalszych badań, jednak wydaje się, iż wymagają one głębszych przemyśleń, przede wszystkim opartych o analizę materiałów archeologicznych i w powiązaniu z zachodzącymi przemianami ekonomicznymi. Zmiany, które mogły zachodzić w organizacji społecznej w okresie rzymskim na Cyprze niewątpliwie nie miały charakteru narzuconego politycznie. Jak zgodnie podkreślają historycy, aparat państwowy wprowadzony na wyspie był nieliczny i nastawiony na współpracę z miastami. Dodając do tego małą rolę gospodarczą oraz wojskową Cypru z punktu widzenia imperium, władze w Rzymie nie miały żadnego interesu, by zasadniczo wpływać na stosunki społeczne (Mitford 1980b, 1308 – 1309). 60 Tu znowu należy zwrócić uwagę, na kwestię pewnych nieścisłości amerykańskiego badacza, które jednak nie mają wpływu na jego generalne tezy. Jako przykład monumentalizacji Gordon (2018a, 18) podaje m.in. postawienie marmurowej kolumnady na Agorze w Pafos, co jak wiemy nie jest do końca prawdziwe, gdyż portyki otrzymały granitową kolumnadę, marmurowe były tylko niektóre elementy, jak konstrukcje frontonów czy kapitele. Jest to kolejne, dość „lekkie” przywoływanie wyników badań na Agorze – patrz wyżej, przypis 10 w tym rozdziale. 113 Niewątpliwie w okresie rzymskim nadal istotną rolę pełniły na Cyprze sanktuaria. Do trzech najważniejszych należy zaliczyć sanktuarium Afrodyty w Palaepafos, Zeusa w Salaminie i Apollo Hylatesa w Kourion. Sanktuarium w Palaepafos niejednokrotnie spotykało się z uwagą cesarzy – m.in. Tytusa, Domicjana czy Hadriana. Niewątpliwie istnienie sanktuarium o znaczeniu ponadregionalnym służyło nie tylko jej samej, ale również Nea Pafos, która było postrzegana, jako wspólna cześć świętego miasta Afrodyty (Mitford 1980b, 1310). Miało to swoje przełożenie zarówno w kwestii zainteresowania osobistego cesarzy, np. Tytusa, który odwiedził sanktuarium, ale prawdopodobnie w bezpośrednim ich zaangażowaniu w odbudowy miasta po co najmniej dwóch trzęsieniach ziemi w latach 17/15 p.n.e. oraz 76/77 r. n.e. Ze strony samych Pafijczyków spotykało się to z odpowiedzią w postaci inskrypcji honoryfikacyjnych wystawianych cesarzom. Co jednak interesujące, żadna taka inskrypcja nie jest znana z II w. n.e. Kolejne znane są dopiero z okresu panowania dynastii Sewerów (Mitford 1980b, 1311). Ta luka czasowa jest dość zaskakująca, szczególnie biorąc pod uwagę aktywność na tym polu odnotowywaną w innych miastach (Mitford 1980b, 1311, przypis 89). Zmiany społeczne, które mogłyby być zauważalne w praktykach funeralnych, również nie są wyraźnie zauważalne w kontekście przebadanych grobów datowanych na okres rzymski, chociaż pojedyncze przykłady bywają niezmiernie ciekawe, jak np. grób chirurga (Michaelides 1984) czy pochówki psów być może związane z tradycją lewantyńską (Raptou 2016, 60). Podsumowując próbę nakreślenia przemian społecznych w okresie rzymskim, należy zaznaczyć, iż paradygmat mówiący o niewielkim wpływie związanym z aneksją Cypru w obręb Imperium Rzymskiego wydaje się być słusznym w kontekście regionalnym. Z punktu widzenia konkretnych miast, niewątpliwy wzrost ekonomiczny niekoniecznie musiał spowodować zasadniczą przemianę w organizacji społecznej, aczkolwiek wydaje się, iż uogólnienia nie powinny obejmować sytuacji wszystkich miast na Cyprze. Zarysowany podział na główne miasta centralne i resztę o znaczeniu drugorzędnym, dokonany na podstawie analiz rozwoju rzeźby, architektury oraz mennictwa przez J.M. Gordona (2012, 2018a, 2018b), chociaż dyskusyjny, pozwala na próbę zbudowania narracji o roli konkretnych ośrodków miejskich w przemianach społecznych w okresie rzymskim. d) Podsumowanie - Agora a przemiany społeczne Chociaż w literaturze dotyczącej rozwoju i przemian społecznych na Cyprze panuje spór odnośnie ich źródła, rozwoju oraz głównych kierunków, autorzy zgadzają się odnośnie ogólnej charakterystyki zachodzących przemian. W okresie hellenistycznym jest to systematyczna 114 budowa instytucji związanych z samorządnością miejską w stylu polis greckiej w miastach na wyspie, zaś w okresie rzymskim jest to współpraca administracji rzymskiej z wykształconymi instytucjami miejskimi z okresu hellenistycznego. Jako architektoniczna manifestacja funkcjonowania miejskiej administracji w miastach greckich służyła agora. Dlatego też powstanie tego typu założenia architektonicznego w strukturze urbanistycznej miast cypryjskich ma być odzwierciedleniem przemian społecznych, dążących do wytworzenia się instytucji samorządności miejskich w kolejnych miastach. W celu weryfikacji hipotezy o powstaniu i funkcjonowaniu instytucji charakterystycznych dla polis w Nea Pafos kluczowa jest odpowiedź na dwa pytania: kiedy powstała i jak zmieniała się Agora badana przez cypryjską i polską ekspedycję oraz czy istniały inne budowle, które mogły stanowić niezbędną infrastrukturę dla funkcjonowania samorządności miejskiej w stylu greckim. Czas wzniesienia Agory i jej etapów funkcjonowania będzie przedmiotem rozważań w rozdziale IX, zaś możliwość istnienia drugiej agory w Nea Pafos zostanie poruszona poniżej w ramach omawiania przemian urbanistycznych stolicy antycznego Cypru (rozdz. VII.3). W tym miejscu należy jednak podkreślić, iż Teatr, powstały niewątpliwie już na początku funkcjonowania miasta (Barker 2015b, 36), mógł służyć w celu zebrań różnych ciał politycznych samorządu miejskiego, chociaż jego usytuowanie w relatywnie dużej odległości od Agory, nie potwierdza tego jednoznacznie (Kolb 1981, 100 – 103; Dickenson 2012, 30). 4) Procesy urbanistyczne a) Wprowadzenie Biorąc pod uwagę położenie Nea Pafos na mapie antycznego Cypru, które stanowiło nowy punkt w sieci miejskiej na wyspie oraz szerzej, w działalności urbanistycznej Ptolemeuszy, za panowania których miasto rozwinęło się i uzyskało swój charakter, próba zbudowania narracji na temat rozwoju jego krajobrazu miejskiego ma zasadnicze znaczenie. Krajobraz miejski to kontekst, na bazie którego można badać procesy społeczne, ekonomiczne oraz kulturowe zarówno w skali samego miasta, jak i w ujęciu lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym. Obecne możliwości poznawcze, które wykraczają poza archeologię wykopaliskową, dają zupełnie nowe narzędzia w badaniach nad miejskimi krajobrazami. Podkreślając wagę prowadzonych dotąd badań wykopaliskowych, kwestia podejścia całościowego do tematu urbanizacji, z użyciem nowoczesnych metod badawczych z zakresu archeologii nieinwazyjnej oraz nowatorskiego prowadzenia procesu badawczego stanowi zasadniczy krok w badaniu przeszłości Nea Pafos, antycznego Cypru i szerzej regionu wschodniego basenu Morza Śródziemnego. Badania holistyczne nad krajobrazem miejskim zostały ujęte w zestaw procedur 115 badawczych, sformułowanych przez K. Vermeulena (2016) i z powodzeniem stosowanych w badaniach nad innymi miastami starożytnymi w Europie np. Ostii (Stöger 2015), Ammaia (Paliou, Corsi 2012), Portus (Harrison et al. 2013), Carnuntum (Neubauer et al. 2012), Pompejach (Müller et al. 2005), Koroneii (Piccoli 2014) i innych (Vermeulen 2016; Piccoli 2018). Podejście takie zakłada planowanie i prowadzanie badań nieinwazyjnych, tj. badań geofizycznych oraz teledetekcyjnych w oparciu o wiedzę na temat stanowiska zgromadzoną dzięki wszechstronnej kwerendzie źródłowej oraz wiedzę o jego geograficznym kontekście. Tego typu badania częściowo zostały wykonane również dla Nea Pafos w latach 2015 – 2019 (por. rozdz. VII.4.c.), jednak większość wyników jest w czasie powstawania niniejszej dysertacji na etapie opracowania. W związku z tym zostaną tutaj przedstawione tylko ich częściowe wyniki z zastrzeżeniem ich wstępnego charakteru. Ogromne znaczenie dla topografii miasta i jego najważniejszych znanych wówczas elementów architektonicznych miała praca K. Nicolaou (1966, 594, Fig. 3), który jako pierwszy badacz wytyczył plan miasta z zaznaczeniem murów miejskich i bram. Druga i ostatnia kompleksowa próba uchwycenia tego tematu została dokonana w latach 80-tych przez Młynarczyk (1985; 1990). W swojej pracy polska archeolog zaproponowała rekonstrukcję krajobrazu miejskiego Nea Pafos w okresie hellenistycznym. Jednym z fundamentów tej rekonstrukcji było przedstawienie układu siatki ulic i insuli hellenistycznego miasta (z propozycją rozciągnięcia tej rekonstrukcji częściowo na okres rzymski). Nea Pafos w tej rekonstrukcji przedstawione jest jako reprezentant hippodamejskiej tradycji organizacji miast, powstałej w okresie klasycznym i charakterystycznej dla okresu hellenistycznego w świecie objętym wpływami kultury helleńskiej. Na Cyprze jednak ta tradycja, w czasie poprzedzającym założenie Nea Pafos była nieznana (Cannavò 2012). b) Rekonstrukcja układu urbanistycznego Nea Pafos autorstwa J. Młynarczyk W rekonstrukcji dokonanej przez J. Młynarczyk (1990) określone zostały propozycje wymiarów regularnych insuli oraz przebieg i wielkość ulic, głównie na podstawie już wykonanych badań wykopaliskowych oraz prospekcji terenowej i analizy zdjęcia lotniczego. Istnienie regularnego planu sugerowało, iż miasto było założone w ramach jednej akcji urbanistycznej, stawiając Nea Pafos w opozycji do innych ośrodków miejskich Cypru i nadając mu tym samym specjalną rolę. Kolejne badania, prowadzone zarówno na terenie dzielnicy rezydencjonalnej Maloutena (Daszewski 1994), jak i na terenie Teatru (Barker 2016) oraz 116 Agory (patrz niżej), pokazały, iż niektóre elementy tej rekonstrukcji wymagają poddania pod dyskusję i zrewidowania. Nea Pafos w świetle dotychczasowych wyników badań archeologicznych oraz analizy innych źródeł (przede wszystkim morfologii współczesnego Kato Pafos oraz zdjęć lotniczych) postrzegane jest, jako „typowy” przykład nowo założonego miasta hellenistycznego opartego o układ ortogonalny. Dotychczasowa rekonstrukcja planu miasta została dokonana przez J. Młynarczyk (1985b; 1990), która zakładała istnienie dwóch regularnych sieci ulic. W części południowej miasta, na południe od wzgórza Fanari, ulice zorientowane były na osi NE-SW, zaś od linii ulicy J na osi N-S. Badaczka zaproponowała hipotetyczną rekonstrukcję układu ulic, nadając im oznaczenia literowe oraz cyfrowe (il. 25). Il. 25. Rekonstrukcja układu ulic Nea Pafos za Młynarczyk (1990, 163, fig. 16). Centralne miejsce w tym układzie zajmowała Agora (nr VIII na planie Młynarczyk) ulokowana w obrębie ulic oznaczonych literami M-O oraz 1a – 2a. W ten sposób miała ona mieścić się w ramach szerokości insuli tzw. reprezentacyjnej, flankowanej przez dwie główne ulice miasta, 117 wiodące od głównego portu do północno-zachodniej bramy (portu pomocniczego?). Szerokość Agory, ustalona przez K. Nicolaou na 97 m (por. rozdz. V.2), idealnie wpasowywała się w ten układ. Agora była elementem reprezentacyjnej arterii, miała również stanowić ostatni jej element, odgraniczający cześć miasta o charakterze publiczno-reprezentacyjnym od prywatnego. Badania J. Młynarczyk oparte były o wyniki badań wykopaliskowych przede wszystkim w rejonie Maloutena oraz na terenie Domu Dionizosa, wsparte prospekcją terenową oraz analizą morfologii współczesnego Kato Pafos i widocznych z powietrza wyróżnikach topograficznych. Te ostatnie mogły stanowić widoczne pozostałości po układzie rozplanowania przestrzennego miasta. Polska archeolog oparła swoją rekonstrukcję również na założeniu, iż te pozostałości po ulicach starożytnych, które są widoczne do dzisiaj, stanowią element ich pierwotnego układu, założonego w czasie powstania miasta. W tym układzie podstawowa insula miała wymiary: ok. 75–78 m (w zależności od przyjętej szerokości ulic) w osi horyzontalnej oraz ok. 35 m w osi wertykalnej. Wyjątkiem od tego miały być tzw. insule reprezentacyjne, o których wspomniano powyżej, o wymiarach ok. 105 x 35 m. Do określenia szerokości wzorcowej insuli posłużyły relikty kanałów w przebiegu ulic 1 oraz 9, oddalone od siebie o ok. 155 – 160 m, co biorąc pod uwagę szerokość samych ulic, powinno dawać szerokość insuli ok. 75 - 78 m. Na etapie publikacji swojej książki, J. Młynarczyk nie miała żadnego więcej archeologicznego dowodu na rekonstrukcję szerokości ulicy w takim wymiarze, za wyjątkiem analizy zdjęcia lotniczego. W związku z czym polska archeolog zawsze podkreślała preliminaryjny charakter swoich ustaleń. Kluczowym z punktu widzenia tych ustaleń było odnalezienie reliktów ulicy 10, którą J Młynarczyk zarysowała tylko hipotetycznie (il. 26; Młynarczyk 1990, 160 – 176). Il. 26. (z lewej); Układ ulic przed powstaniem Willi Tezeusza w hipotetycznym układzie J. Młynarczyk (1990, 169, fig. 21); Il. 27 (z prawej). Układ ulic przed powstaniem Willi Tezeusza na podstawie badań archeologicznych (Daszewski 1994, 104, Fig. 1). 118 Kolejne badania w Willi Tezeusza pokazały jednak, że linia ulicy 10 przebiegała 105 m na zachód od ulicy 9, a nie jak zakładano ok. 78 m (il. 27; Daszewski 1994, 104, Fig. 1.). c) Najnowsze badania nieinwazyjne oraz archeologiczne nad układem urbanistycznym Informacje na temat szczegółów układu urbanistycznego dostarczają corocznie badania wykopaliskowe prowadzone przez poszczególne ekspedycje. Jednak większość tych informacji jest bardzo szczątkowa i dotyczy wąskich odcinków miasta. Zasadniczą przemianę w patrzeniu na układ Nea Pafos i jego rozwój przyniosły prowadzone badania nieinwazyjne, do których należy zaliczyć badania geofizyczne oraz badania teledetekcyjne. Te pierwsze charakteryzuje próba rozpoznania różnego rodzaju interferencji w promieniowaniu, które mierzy się w sposób pasywny (zmiany w polu magnetycznym ziemi; Neubauer 2001) bądź aktywny wysyłając wiązkę fal do ziemi i mierząc odpowiednie parametry ich odbicia (badania radarowe - Vaughan 1986 oraz elektryczne Piro - 2009). Badania geomagnetyczne oraz georadarowe prowadzone były na węższą skalę na terenie Teatru oraz na północ od wzgórza Fabrika (patrz rozdz. III.1). Również na terenie Agory prowadzono już od 2011 roku badania różnymi metodami: we współpracy z zespołem T. Herbicha 2011 roku metodą elektrooporową (Papuci-Władyka, Machowski, 2016; Papuci-Władyka et al. 2018), w 2013 metodą geomagnetyczną61, w 2014 metodą georadarową (Chwałek et al. 2016). Od 2015 roku badania geofizyczne w ramach Paphos Agora Project wykonywane były przez ekipę M. Seifert z Uniwersytetu w Hamburgu. W 2015 r. powtórzono badania metodą geomagnetyczną na Agorze oraz wykonano niewielką prospekcję na terenie przylegającym do niej od południa (Seifert et al. 2020). Od 2016 do 2018 realizowany był plan wykonania badań geomagnetycznych na szeroką skalę, obejmujących w założeniu cały teren Parku Archeologicznego. Chociaż teren parku to ok. 75 ha, dostępnych do badań teoretycznie jest tylko 34,2 ha, z czego badania wykonano na 18,2 ha (il. 28). Reszta dostępnego terenu nie została objęta badaniami do 2020 r., głównie ze względu na trudności w dostępie (pochyłe zbocza, zbyt intensywna roślinność itp.). Badania te zostały opracowane tylko fragmentarycznie, a ich wyniki częściowo zostały przedstawione na konferencjach naukowych, w niniejszej pracy poniżej zostaną zaprezentowane tylko najbardziej „klarowne” ustalenia mogące mieć wpływ na zrozumienie układu urbanistycznego Nea Pafos oraz jego przemian. 61 Badania te zostały wykonane dzięki uprzejmości ekspedycji MafaP (por. wyżej rozdz. III.1.a oraz III.1.c, o badaniach francuskich), niestety nigdy nie zostały ostatecznie opublikowane. 119 Il. 28. Pokrycie badaniami geomagnetycznymi terenu Parku Archeologicznego (stan na 2018 r.) – aut. N. Babucic. Drugim typem badań nieinwazyjnych obejmujących swoim zasięgiem teren całego miasta są badania teledetekcyjne, czyli za pomocą sensorów niemających bezpośredniego styku z badaną materią. Badania te obejmują przede wszystkim analizę zobrazowań satelitarnych, dokonywanych w różnych zakresach fal (widzialnych (il. 29) i podczerwonych), analizę zdjęć lotniczych (archiwalnych i współczesnych) oraz analizę danych pozyskanych dzięki nalotom bezzałogowego statku latającego (BSL – zwanego potocznie dronem) (Verhoeven 2009; Vermeulen 2016). 120 Il. 29. Model Numeryczny Terenu na podstawie zdjęć pozyskanych z BSL - aut. W. Ostrowski. Większość tych źródeł pozwala na określenie wyznaczników topograficznych na danym stanowisku, mogących świadczyć o zalegających pod ziemią reliktach architektonicznych. Archiwalne zdjęcia lotnicze (najstarsze pozyskane w trakcie badań datuje się na 1957 rok – il. 30) pozwalają dodatkowo na możliwość interpretacji części wyników badań geofizycznych (poprzez wskazanie czy rejestrowane interferencje nie mają współczesnego źródła), a także zwrócenie uwagi na wyznaczniki topograficzne, które we współczesnych czasach są już niewidoczne (Lambers 2018). 121 Il. 30. Archiwalne zdjęcia lotnicze Kato Pafos – 1. 1965; 2. 1968; 3. 1993; 4. 1963 – źródło: NCAP. 122 d) Agora Teren Agory można próbować wyróżnić już w wyznacznikach topograficznych widocznych na archiwalnych zdjęciach lotniczych przed podjęciem tam badań wykopaliskowych (Agapiou et al. 2016, fig. 3a-c). Widać na nich, w centralnej części miasta dwa prostokątne wyróżniki topograficzne, które można interpretować jako pozostałości po dużych placach publicznych (por. il. 30). Jeden z nich, poddany badaniom przez K. Nicolaou okazał się być Agorą (patrz rozdz. V), drugi zlokalizowany na południe, nie był nigdy poddany badaniom weryfikacyjnym. Podobnie teren Agory dobrze rozpoznany jest w obrazie rzeźby terenu wykonanym przy użyciu BSL (por. il. 29). Jednak kwestią nierozstrzygniętą pozostawał rozkład przestrzenny wewnątrz portyków oraz rzeczywiste ich rozmiary. Teren Agory został również poddany szczegółowym badaniom geofizycznym: elektrooporowym, magnetycznym oraz radarowym. Z punktu widzenia jej miejsca w układzie urbanistycznym najważniejsze wyniki dały badania magnetyczne, przeprowadzone na terenie przylegającym od południa. W obrazie interferencji udało się rozpoznać serię pomieszczeń, stanowiących prawdopodobnie integralną cześć Portyku Południowego. Analiza układu tych pomieszczeń wykazała, iż cześć z nich odsłoniętych w czasie badań K. Nicolaou na terenie tzw. Asklepiejonu stanowiła integralny element tego założenia portykowego, powstałego w ramach jednej akcji budowlanej (il. 31a). Il. 31. Po lewej – a) interpretacja interefencji geomagnetycznej w Południowym Portyku, po prawej b) uchwycona kontynuacja fundamentu Portyku Południowego oraz fundamentu S.112 Portyku Wschodniego – autor Ł. Miszk. 123 Wyniki tych badań zostały również poddane weryfikacji wykopaliskowej, które potwierdziły przebieg południowej linii Portyku Południowego oraz udowodniły, iż stanowiła ona integralną cześć Portyku Wschodniego (odsłonięto kontynuację środkowej linii Portyku Wschodniego w postaci S.112 – Il. 31b) Badania te mają bardzo duże znaczenie z punktu widzenia zrozumienia jak kształtowała się zabudowa Agory. Przede wszystkim wydaje się niewątpliwe, iż cały kompleks wraz z Odeonem i tzw. Asklepiejonem stanowiły integralne założenie architektoniczne. Rozmiary tego założenia nie są jeszcze jednoznacznie określone, ale prawdopodobnie sięgały ok. 160 m długości jednego boku, biorąc pod uwagę, iż mogło ono mieć formę kwadratową. Do samej Agory prowadziły prawdopodobnie trzy ulice od południa (ulica 1a i 2a oraz ulica nie ujęta w planie Młynarczyk - patrz niżej), pięć od wschodu (ulice od Ł – P) oraz prawdopodobnie trzy od północy (kontynuacja ulic 1a i 2a, oraz prawdopodobnie kontynuacja ulicy nieuwzględnionej w planie Młynarczyk). Wśród tych ulic dwie miały charatker reprezenatcyjny: od północy ulica P oraz od wschodu ulica 2a. Jak sugerował C. Barker (2016, 45), ulica P miała charakter ulicy kolumnowej, charakteru tej drugiej nie jesteśmy w stanie określić, chociaż jej wymiary (20 m szerokości) mogą świadczyć, iż mogła przyjąć taką samą postać. e) Sieć ulic oraz insule Przeprowadzone badania pozwoliły na szereg ustaleń dotyczących możliwego kształtowania się krajobrazu miejskiego Nea Pafos. Przede wszystkim, udało się zdobyć nowe informacje na temat układu ulic w mieście. Już podczas badań wykopaliskowych na Agorze (patrz rozdz. IX. 3.a) odsłonięto relikty płytowania ulicy, datowanej na okres sprzed powstania portyków, a więc przed poł. II wieku p.n.e., przechodzących przez plac Agory, flankującej budowlę A od zachodu. Dalszy przebieg tej ulicy jest widoczny w obrazie interferencji radarowych pozyskanych w trakcie badań geofizycznych (il. 32). 124 Il. 32 – Interpretacja sygnałów georadarowych z badań na Agorze (za S. Adlung i N. Babucic). Na uwagę szczególnie zasługuje podłużna linia biegnąca na linii N-S na zachód od Budowli A (B.A) i B (B.B) autor Ł. Miszk. 125 Il. 33. Centralna część Portyku Południowego z zaznaczonymi reliktami możliwego wejścia na Agorę – autor Ł. Miszk. Przebieg tej ulicy, w czasie przed powstaniem Agory (czyli przed poł. II w. p.n.e.), musiał odpowiadać jednej z ulic miasta, o czym świadczą pozostałości po wejściu przy Południowym Portyku na Agorę widoczne do dzisiaj (il. 33). Jednak przebieg tej ulicy nie odpowiada ani układowi zaproponowanemu przez J. Młynarczyk, ani również odsłoniętym w trakcie badań PAP w r. 2019 r. reliktom ulicy, odpowiadającej drodze 1a.62 Ulica 1a, dochodziła do głównego placu miasta od zachodu i prawdopodobnie częściowo stanowiła linię odgraniczającą Portyk Zachodni (wraz z Odeonem i tzw. Asklepiejonem) od samego placu (prawdopodobnie pozostałości płytowania tej ulicy przy samym Odeonie ulicy odsłonił K. Nicolaou w trakcie swoich badań – por. rozdz. V.2). 62 Por. http://www.mcw.gov.cy/mcw/DA/DA.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93?OpenDocument 126 W trakcie badań PAP w 2019 r. odsłonięto również relikty ulic flankujących Agorę od strony wschodniej na osi N-S, oraz od północy na osi W-E. W tym drugim przypadku, możemy mówić prawdopodobnie o pozostałościach ulicy P wg J. Młynarczyk, która miałaby łączyć Agorę z wschodnią częścią miasta, Teatrem i dobiegać do północno-wschodniej bramy (il. 34). 63 Il. 34. Relikty płytowania ulicy 2a (po lewej) oraz ulicy P (po prawej) odsłonięte w wykopach TT.VI oraz TT.VIII – autor Ł. Miszk. Ślady po tej ulicy widać również w innych częściach miasta na obrazach interferencji geomagnetycznych, w szczególności na terenie czasowego parkingu zorganizowanego przy wejściu na teren Parku Archeologicznego od ulicy Agias Galatianis. Warto jednak zauważyć, iż zarówno odsłonięte relikty ulicy na obszarze sąsiadującym z Agorą od północy (w wykopach sondażowych eksplorowanych w 2019 roku – TT.VII oraz TT.VIII), jak i punktowe sygnały, które można intepretować jako prawdopodobne pozostałości kolumn (bazy) flankujących ulicę kolumnową, są zlokalizowane w linii kilka metrów na południe od rekonstrukcji ulicy P wg J. Młynarczyk (Il. 34). 63 Relikty tej bramy odsłonił E. Raptou w trakcie badań ratowniczych. Dziękuję E. Papuci-Władyce i E. Raptou za umożliwienie mi obserwacji odsłoniętych pozostałości tej konstrukcji bramnej. 127 Il. 35 Interferencje geomagnetyczne intepretowane przez N. Babucica (kolor żółty), jako pozostałości ulic wraz z zaznaczonymi prawdopodobnymi pozostałościami po bazach kolumn (kolor pomarańczowy) na tle planu rekonstrukcji insuli J. Młynarczyk (kolor czerwony) – autor W. Ostrowski, Ł. Miszk. Biorąc jednak pod uwagę bardzo prawdopodobną interpretację tej ulicy, jako jednego z głównych ciągów komunikacyjnych w mieście o charakterze reprezentacyjnym, niewykluczone, iż ulica ta mogła mieć nawet do 20 m szerokości (jak ulica 1 czy 2, łączące port z Agorą). Pierwszy opisany przypadek, dotyczy odsłoniętych reliktów związanych z ulicą flankującą Agorę od wschodu, na które natrafiono w TT.VI. Odsłonięto tam również część kanału, stanowiącego fragment infrastruktury związanej z funkcjonowaniem ulicy. Jej przebieg zlokalizowany jest na wschód od proponowanego przebiegu ulicy 2b. Jednak ta rekonstrukcja nie może zostać uznana za prawidłową, gdyż ciąg ulicy pokrywałby się z przebiegiem Portyku Wschodniego Agory. Należy więc uznać, iż ulice potwierdzone w trakcie badań, zarówno geofizycznych, jak i wykopaliskowych odpowiadają układowi miasta, co najmniej z okresu późnohellenistycznego oraz wczesnorzymskiego. Dość nietypowy układ wejść na Agorę, sugeruje, iż jej budowa została zaadaptowana do istniejącego już układu ulic, przynajmniej w części zachodniej. Dlatego też kolejną problematyczną ulicą z rekonstrukcji J. Młynarczyk 128 jest ulica 1a, która również miała mieć reprezentacyjny charakter. Jak wspomniano już powyżej, relikty tej ulicy, w postaci zachowanego płytowania zostały odsłonięte w trakcie badań prowadzonych w Odeonie. W tym samym ciągu odsłonięto relikty kanału w TT.VII zlokalizowanym na terenie na północ od Agory, świadczące o kontynuowaniu się ulicy 1a w kierunku północnym (il. 36). Il. 36. Relikty ulic 1a oraz P uchwycone w wykopie TT.VII – autor Ł. Miszk. Podsumowując zarówno ulica 1a, jak i ulica przebiegająca przez plac Agory zostały potwierdzone archeologicznie. Odległość między nimi jest zbyt mała (ok. 38 m), aby stanowiły one odzwierciedlenie równocześnie funkcjonującego układu insuli w mieście (il. 37). P 1a 129 Il. 37. Część północna Agory oraz tereny przyległe z zaznaczeniem siatki ulic: zaproponowanej przez J. Młynarczyk (czerwona kropkowana linia), zaproponowanej w wyniku analizy wyników badań nieinwazyjnych dla okresu późnohellenistycznego i wczesnorzymskiego (żółta linia) oraz dla późnorzymskiego (niebieska linia). Możliwe pozostałości ulic zarejestrowano w trakcie badań nieinwazyjnych również w innych częściach miasta. Część z nich pokrywa się z dotychczasową rekonstrukcją układu insuli. Przykładem mogą być liniowe interferencje zarejestrowane w zachodniej części miasta, stanowiące prawdopodobnie pozostałości po kanałach biegnących wzdłuż ulic w stronę morza. Poświadczają one, iż co najmniej część układu rekonstruowanego potwierdza się nie tylko w badaniach archeologicznych, ale również geofizycznych i teledetekcyjnych (il. 38). Inne wyniki badań wskazują jednak na możliwe niezgodności. Najbardziej niespodziewane wyniki uzyskano w trakcie badań na niewielkim wywyższeniu, zlokalizowanym na N-W od Agory, gdzie zarejestrowano sieć interferencji charakterystycznych dla kanałów biegnących wzdłuż ulic o układzie NW-SE. Ich interpretacja obecnie nie jest możliwa. Nie wiemy bowiem, czy mamy tutaj do czynienia z układem ulic, bądź innych ciągów komunikacyjnych bądź struktur liniowych, odpowiadających zupełnie innemu okresowi, czy też może jest to ślad po przebudowie tego obszaru np. w czasach późnorzymskich. 130 Il. 38. Możliwe pozostałości kanałów (kolor niebieski) biegnących wzdłuż ulic w południowo zachodniej części miasta, na tle rekonstrukcji sieci ulic J. Młynarczyk (kolor czerwony) – autor W. Ostrowski (na bazie wstepnych wyników geomagnetycznych N. Babucic). Możliwe, iż korespondują z tym układem inne anomalie, które bardzo roboczo interpretowane są przez N. Babucica, jako pozostałości bazyliki uchwycone w takim samym układzie, nieco dalej na północ. Późną metrykę pozostałości rejestrowanych w tym terenie, mogą poświadczać odsłonięte pozostałości po grobach szkieletowych, wkopanych w linię ulicy P. Co najmniej sześć odsłoniętych grobów (z 2019 roku) musi być datowanych na okres bardzo późny, kiedy ta cześć miasta przestała być użytkowana zgodnie z hellenistyczno-rzymską tradycją urbanistyczną. Czy mamy w tym miejscu pozostałości bazyliki/kościoła z przylegającym do niego cmentarzem? Jest to ciekawa hipoteza do przyszłej weryfikacji. f) Budowle publiczne Badania nieinwazyjne - geomagnetyczne i teledetekcyjne - dostarczyły również wyników, które mogą być intepretowane, jako możliwe pozostałości po dużych budowlach publicznych w różnych częściach miasta. Są to następujące obiekty: 131 1. Budowla portykowa o rozmiarach co najmniej ok. 40 x 40 m – zlokalizowana między zatoką portową a dzielnicą rezydencjonalną Maloutena (il. 39). 2. Prostokątne założenie architektoniczne o wymiarach: ok. 90 m x 78 m, zlokalizowane na południe od Agory, w ciągu ulic 1 oraz 2 (il. 40). 3. Półkoliste założenie architektoniczne o wymiarach: ok. 102 m x 60 m, zlokalizowane przy północnym murze miasta (il. 41). Il. 39. – Interpretacja interferencji magnetycznych, jako pozostałości po budowli portykowej z lokalizacją w ramach Parku Archeologicznego – autor N. Babucic. Interpretacje tych hipotetycznych budowli są obarczone dużą dozą niepewności. Szczególnie staje się to jasne, w kontekście badań wykopaliskowych prowadzonych w ramach PAP, które pokazują, iż bezpośrednio pod powierzchnią możemy mieć do czynienia zarówno z pozostałościami z początków użytkowania miasta, jak np. w obrębie wykopów T.I oraz T.III (porównaj rozdział IX.2), jak i z pozostałościami datowanymi na okres późnorzymski czy nawet po końcu starożytności (por. wyżej – groby w ciągu ulicy P). Kwestia ta będzie jeszcze 132 dyskutowana poniżej. Jeżeli chodzi o wymieniony w punkcie 1 powyżej obiekt, to wstępnie można próbować zaproponować interpretację tego hipotetycznego założenia portykowego zlokalizowanego przy porcie, jako możliwe pozostałości po agorze handlowej, chociaż należy podkreślić, że w tej kwestii proponowane były również inne lokalizacje (Młynarczyk 1990, 208). Przechodząc do omówienia obiektu z punktu 2, można stwierdzić, że to prostokątne założenie, zlokalizowane na południe od Agory i niemal dorównujące mu rozmiarami prezentuje się bardzo ciekawie (il. 40). Można pokusić się o zaproponowanie interpretacji, iż mamy do czynienia w tym wypadku z pozostałościami po placu publicznym, który być może pełnił rolę gimnazjonu. . Il. 40. Lokalizacja widocznych w terenie pozostałości, mogących świadczyć o istnieniu prostokątnej budowli zlokalizowanej na południe od Agory – autor W. Ostrowski. Inną proponowaną lokalizacją tego kompleksu jest teren Loukkarka zlokalizowany ok. 100 m na północ od Agory. Jak wspomniano wyżej odnaleziono tam bazę statui gimnazjarchy Tybieriusza Klaudiusza Onesikratesa (Nicolaou 1966, 582 – 583; Młynarczyk 1990, 213), Trzecia proponowana hipoteza związana z gimnazjonem, została przedstawiona przez J. Młynarczyk (1990, 213 – 215), a oparta była o próbę zaproponowania lokalizacji stadionu, przy którym miałby być usytuowany omawiany kompleks. Polska badaczka wskazała 133 zachodnią część miasta, jednak badania geofizyczne PAP nie wykazały żadnych śladów, które mogłyby być interpretowane jako pozostałości zarówno jednego, jak i drugeigo założenia. Wreszcie czwarta interpretacja, zaproponowana przez D. Vitasa (2015, 229-231) oparta była o system układów transportujących wodę w mieście, które powinny być połączone z funkcjonowaniem gimnazjonu. Na podstawie bardzo skąpej bazy źródłowej, badacz ten zaproponował, iż budowla ta mogła się znajdować na miejscu późniejszego zamku Saranda Kolones. Biorąc jednak pod uwagę wyniki badań nieinwazyjnych, przede wszystkim wyznaczniki topograficzne, widoczne na Numerycznym Modelu Terenu (NMT) sporządzonym w ramach PAP, należy brać pod uwagę lokalizację oddaloną o 78 m (a więc szerokość dwóch insuli) na południe, gdzie kształtuje się wyraźnie prostokątne wywyższenie terenu o wymiarach 90m x 78m. Trzeba jednak zaznaczyć, iż wymiary tych wyznaczników topograficznych mogą nie być doszacowane na linii NW-SE, gdyż przebiega tędy współczesna droga techniczna. J. Młynarczyk była świadoma istnienia tam pozostałości architektonicznych, zwracała ona uwagę, iż są tam zachowane stopnie wykute w kamieniu oraz hypogeum, co dało asumpt do interpretacji tej hipotetycznej budowli, jako świątyni (Młynarczyk 1990, 210). Wyjątkowo interesująco prezentują się również wyróżniki topograficzne widoczne na NMT zlokalizowane przy północnych murach miasta (il. 41). Obiekt ten w kształcie półkola o rozmiarach ok. 102 x 60 m można interpretować dwojako. Po pierwsze część jego półokrągłego przebiegu w północnej części miasta, była interpretowana przez K. Nicolaou jako fragment linii murów miasta, co jest, biorąc pod uwagę jak kształtuje się ten obiekt, nie do końca przekonującą interpretacją (Nicolaou 1966, 568, il. 3). Po drugie sam kształt tego możliwego obiektu architektonicznego jest bardzo nietypowy dla architektury miast o tradycji grecko-rzymskiej. Tego typu forma głównie jest zarezerwowana dla budowli związanych z przedstawieniami artystycznymi (teatry, odeony) bądź politycznymi (prytanejony, eklezjasteriony, buleuteriony etc.). W przypadku Nea Pafos próba interpretacji tego obiektu jest utrudniona. Z jednej strony odkryte zostały pozostałości Teatru oraz Odeonu, wyjątkowe raczej byłoby istnienie kolejnej budowli o tym samym przeznaczeniu. Z drugiej strony, budowle wznoszone w celu umożliwienia zebrań ciał politycznych związanych z polis, nie osiągały nigdy takich rozmiarów. Pewnymi analogiami mogą być owalne konstrukcje znane z Gerasy – czyli Owalne Forum (Gates 2011, 45) czy półowalna budowla z Koryntu (Scranton 1951, plan O). Obie przywołane konstrukcje mogły mieć przeznaczenie handlowe. Forum Owalne z Gerasy jest o tyle interesującą analogią, iż jest podobnie usytuowana w planie miasta (bezpośrednio przy murach miejskich), aczkolwiek jej rolą miało być łagodna zmiana układu ulic prowadzącej od 134 bramy miasta do jego centrum. W przypadku Nea Pafos jednak zbyt wcześnie jest mówić o jego przeznaczeniu (Ostrowski et al. 2020, 478), potrzebne są dalsze studia. Il. 41. Zinterpretowane wyznaczniki topograficzne na NMT jako pozostałości po półowalnej budowli przy północnych murach miasta. Dodatkowo trzy prostokątne obiekty, również mogące stanowić pozostałości po budowlach – autor W. Ostrowski. g) Rejon zatoki północno-zachodniej Z punktu widzenia prześledzenia układu urbanistycznego Nea Pafos oraz jego rozwoju, bardzo interesujących danych dostarczyły badania nieinwazyjne przeprowadzone na terenie przylegającym do północno-zachodniej zatoki przylądka, na którym zlokalizowane jest miasto. Przyczynkiem do pogłębionych studiów nad tym obszarem była próba weryfikacji hipotezy o możliwym funkcjonowaniu w tym rejonie drugiego portu miasta (Miszk, Papuci-Władyka 2016). Taka interpretacja została najpierw sformułowana przez J. Młynarczyk w latach 80-tych (Młynarczyk 1990, 177 – 178), podtrzymana przez Daszewskiego (1981). Jednak aż do początku XXI w. nie była poddawana dalszej dyskusji, za wyjątkiem bardzo ogólnego odniesienia się do niej amerykańskich archeologów pracujących w głównym porcie Nea Pafos (Leonard 2005, 352). Dopiero w drugiej dekadzie XXI w. temat został podjęty niezależnie przez badaczy francuskich (Balandier 2014; 2017; Bessac 2016) oraz krakowską ekspedycję (Miszk, Papuci-Władyka 2016). O ile badania krakowskiej ekspedycji objęły swoim zainteresowaniem 135 cały teren przylegający do zatoki północno-zachodniej, o tyle badacze francuscy skupili się na analizie skalnej depresji przylegającej do murów miasta, proponując jej interpretację, jako pozostałości po porcie, z możliwym podziałem na zatoki i ewentualnym zaproponowaniu jego charakteru, jako portu wojennego (Bessac 2016, 117, fig. 14). Dotychczasowa wiedza na temat terenu znajdującego się, w szerszym ujęciu, między północnozachodnią linią murów miejskich a nekropolą Grobowców Królewskich, uważana była przede wszystkim za teren użytkowany na cele pochówków, o czym miały świadczyć groby odsłonięte przez S. Hadjisavvasa (1982) na terenach przylegających do północnych murów miasta. Były to bądź groby wykute w skale, wyrabowane, bez materiału zabytkowego datowane ogólnie na okres hellenistyczno-rzymski, lub też bardziej okazałe groby komorowe. Ich datowanie nie jest pewne, gdyż nie zachowały się nienaruszone depozyty. Jednak wg autora tych badań wydaje się, że mogły powstać w okresie hellenistycznym i następnie być reużytkowane w okresie rzymskim (w 2 poł II w. n.e. albo późnorzymskim – por. Hadjisavvas 1982, 206). Groby te miały stanowić cześć większej nekropoli – tzw. wielkiej północnej nekropoli Pafos. W odległości ok. 175 m na północ od depresji terenowej przylegającej do muru zachodniego, odsłonięta została również unikalna w charakterze nekropola zawierająca pochówki psów oraz ludzi, niektórych ze związanymi rękoma (Raptou 2009). Badania prowadzone w tym rejonie miały jednak punktowy i ratunkowy charakter i na ich podstawie niezwykle trudno zbudować jest narrację o rozwoju i użytkowaniu tego terenu. Problemy badawcze związane z terenem przylegającym do murów miasta do strony północnozachodniej są jednak znacznie szersze i mają one bardzo duże znaczenie z punktu widzenia rozwoju urbanistycznego tego obszaru. Pierwszym problemem, zarysowanym z punktu widzenia kontekstu geograficznego w rozdziale VIII.5, jest kwestia powstania i użytkowania przez mieszkańców Nea Pafos depresji terenowej, przyległej do odcinka muru i bramy północno-zachodniej (patrz niżej). Drugą kwestią jest możliwość użytkowania zatoki północno-zachodniej w czasach starożytnych, co w dużej części zostało omówione również we wspomnianym powyżej rozdziale. Rozważania te prowadzą do sformułowania kolejnego pytania: czy miasto objęło swoją zabudową tereny leżące poza murami, a jeśli tak, to w jakiej perspektywie czasowej mogło do tego dojść? W celu zdobycia danych, które umożliwiałyby przynajmniej zaproponowanie odpowiedzi na powyższe pytanie, przeprowadzono szereg badań, przede wszystkim nieinwazyjnych. Na dostępnym terenie wykonano prospekcję geomagnetyczną, a także poddano analizie archiwalne zdjęcia lotnicze. Jak zostanie wspomniane w rozdziale VIII.2 teren przylegający do murów 136 północno-zachodnich w czasach współczesnych, ale przed 1993 r., pokryty był w dużej części piaskiem, którego spora cześć, przynajmniej z obszaru depresji terenowej, została po tym roku wywieziona. Il. 42 Zdjęcie lotnicze z 1968 r. (po lewej) oraz 1993 r. (po prawej) pokazujące różnice w terenie zatoki północnozachodniej. Na uwagę zasługuje odsłonięta północna cześć depresji terenowej przylegającej do północnozachodnich murów miasta – ze zbiorów NCAP. Niestety znacznie utrudnia to zrozumienie procesów geomorfologicznych zachodzących na tym terenie. Zasięg pokładów tego surowca dobrze widać jeszcze na zdjęciach z 1957 oraz 1968 roku (il. 42). W tych latach powinno być również widać pozostałości po konstrukcjach kamiennych, które były interpretowane przez W.A. Daszewskiego (1981), jako części istniejącej tu w czasach starożytnej infrastruktury portowej. Niestety do dnia dzisiejszego, nic z nich nie zachowało się, archiwalne zdjęcia lotnicze mają zaś zbyt słabą rozdzielczość, by móc na nich rozpoznać mniejsze konstrukcje murowane. Badania geomorfologiczne przeprowadzone na tym terenie wstępnie wykluczyły możliwość, iż ewentualne konstrukcje zniknęły w wyniku procesów stopniowego zalądowienia tego terenu, co wykluczało w zasadzie możliwość ich odsłonięcia na terenie bardziej oddalonym od linii brzegowej. Chociaż, wydaje się, iż nie wszystkie czynniki w tych badaniach zostały wzięte pod uwagę (Kalicki et al. 2020; patrz też rozdz. VIII.5). Badania geomagnetyczne wykonane w interesującym nas regionie, czyli między zatoką N-W a murami miejskimi w 2016 roku pokazały możliwe pozostałości po strukturach murowanych oraz szereg innych interferencji trudnych obecnie do zinterpretowania. Od 2017 r. 137 zdecydowano poddać dwie hipotetyczne budowle weryfikacji archeologicznej – w ramach wykopów TT.I oraz TT.II, a także w obrębie depresji terenowej przylegającej do murów miasta, obiekty liniowe w ramach wykopu TT.III (il. 43). Chociaż materiał zabytkowy z tych badań wciąż jest w opracowaniu, pierwsze wyniki dały zaskakujące rezultaty. Il. 43. Wstępna interpreatcja wyników badań geomagnetycznych oraz teledetekcyjnych w rejonie zatoki północnozachodniej oraz wykopy sondażowe (TT) – autorzy N. Babucic i W. Ostrowski. W ramach TT.I udało się odsłonić fragment kompletnie zachowanej budowli wolnostojącej, pełniącej niewątpliwie rolę grobowca. Odsłonięta linia budowli układała się w kształt litery U, od wnętrza której znajdowały się trzy arkosolia. Badaniom poddano tylko jedno z nich, które okazało się być niestety wyrabowane. Co ciekawe przestrzeń pomiędzy wejściami do grobowców, została zawalona olbrzymi głazami i blokami kamiennymi. Niewątpliwie zostało to zrobione celowo, gdyż żaden z bloków nie uszkodził konstrukcji budowli grobowej. Wykop TT.I, o kształcie litery L, objął swoim zasięgiem nie tylko obszar grobowca, ale również przylegający do niego teren od zachodu i północy. Biorąc pod uwagę wstępne ustalenia, należy zwrócić uwagę w tym kontekście na trzy elementy. Pierwszy to chronologia tego kompleksu, która na obecnym etapie opracowania, wydaje się być późnorzymska. Drugim elementem jest TT.II TT.I TT.III 138 stratygrafia wykopu, która ewidentnie jest skomponowana z maksymalnie czterech odróżniających się warstw. Patrząc od stropu wykopu: pierwsza to ziemia uprawna, naniesiona celowo na cały ten obszar przez władze Departamentu Starożytności celem zasiania tutaj roślinności niskopiennej (do czego na szczęście ostatecznie nie doszło); druga warstwa to warstwa piasku o jasnożółtej barwie, trzecia warstwa, również piasku o barwie ciemniejszej, wreszcie przy spągu, gruzowiska dużych kamieni. Trzecim wreszcie elementem jest fakt, iż pomimo eksploracji do poz. 3,78 m n.p.m. czyli nawarstwień o miąższości prawie 3 m, nie udało się uchwycić poziomu użytkowego związanego z funkcjonowaniem budowli grobowej (il. 44). Il. 44 TT.I – po lewej widok od strony wschodniej na odsłonięte arkosolium grobu zachodniego (widok od zachodu). Po prawej profil północny wykopu – autor Ł. Miszk; W. Ostrowski. Wykop TT.II został założony bardziej na zachód, bliżej dzisiejszej linii brzegowej w odległości ok. 36 m na NW od TT.I (Il. 47). Miał on również kształt litery L i obejmował narożnik domniemanej budowli, widocznej na obrazie interferencji magnetycznej. Po rozpoczęciu eksploracji, teren badań został szybko zawężony z dwóch powodów. Pierwszym było odsłonięcie nawarstwienia bardzo bogatego w materiał ceramiczny, którego nie można było poddać dalszej eksploracji w całości ze względów logistycznych – liczba fragmentów naczyń była zbyt duża. Drugim powodem było odsłonięcie fragmentu tzw. skały macierzystej, częściowo obrobionej. Obróbka tej skały świadczy ewidentnie o użytkowaniu jej w celu pozyskania materiału kamiennego. Ciąg tej skały dzielił wykop TT.II na dwie części – zachodnia pokrytą nawarstwieniami o charakterze zbitej ziemi z kamieniami i materiałem ceramicznym. Niewielka cześć wschodnia, wypełniona była piaskiem, analogicznie do wyżej opisanego TT.I, pod którym odsłonięto kolejny grób – tym razem wykuty częściowo w skale. 139 Miał on formę skrzyniową, przykryty był oryginalnie kamienną płytą, zniszczoną prawdopodobnie w czasie rabunku, jednak jej części udało się odsłonić podczas badań. W grobie znaleziono niekompletny szkielet ludzki oraz niewiele materiału zabytkowego, chociaż czasem o dużej wartości (dwa złote kolczyki64, pierścień srebrny65, brązowe okucie końca pasa66, paciorki z kamieni półszlachetnych, monety). Podobnie jak to miało miejsce w przypadku Wykopu TT.I, natrafiono na nawarstwienia o bardzo dużej miąższości. Dno Wykopu TT.II osiągnięto na głębokości ok. 3,68 n.p.m. również prawie 3m poniżej jego stropu. Należy podkreślić, iż odsłonięta skała nosi ślady po obróbce charakterystycznej dla kamieniołomu. Cały ten teren, kiedy przestał być użytkowany, został poddany procesom postdepozycyjnym, co poskutkowało przykryciem go trzy metrową warstwą piasku. Podobnie obszar między Wykopami TT.I a T.II teren w nieokreślonym czasie, prawdopodobnie już po okresie późnorzymskim, również został zakryty piaskiem. Teren na zachód od TT.II wolny był od tego procesu. Kolejnym interesującym ustaleniem jest chronologia nawarstwień i struktur odsłoniętych w wykopie TTII. Kształtuje się ona w następujący sposób: pierwszą fazą było użytkowanie skały macierzystej jako źródła surowca, o czym świadczy nie dokończona praca nad blokiem kamiennym, który przykryty był przez wspomniane powyżej nawarstwienia bardzo bogate w materiał ceramiczny; drugą fazą było uformowanie się tych nawarstwień ceramicznych, w co najmniej trzech etapach; trzecią wreszcie fazą było użycie wschodniej ściany skały na cele konstrukcji grobu. Niestety datowanie pierwszej fazy jest niemożliwe, brak jest materiału archeologicznego, który można z nią powiązać. Faza druga jednak jest wyjątkowo interesująca. Bardzo bogaty materiał ceramiczny, datowany na pierwszą połowę II w. n.e. koresponduje z ostatnią fazą użytkowania Portyku Wschodniego Agory. W zasypach ceramicznych odnaleziono również płytki hypokaustyczne oraz tzw. choker, czyli korek, którym zatykano otwory w ścianach łaźni w celu regulowania odpływu i dopływu powietrza. Wreszcie faza trzecia, wstępnie może być datowana, analogicznie jak w Wykopie TT.I, na okres późnorzymski. Niestety mały zasięg terenu, który został przebadany w ramach Wykopu T.II nie pozwala potwierdzić, czy znajdował się on wewnątrz jakiegoś założenia architektonicznego (pomimo nawet odsłonięcia fragmentu muru), w jakiejkolwiek fazie (il. 45). 64 PAP/FR/60/2017, PAP/FR/61/2017. 65 PAP/FR/59/2017. 66 PAP/FR/58/2017. 140 Il. 45. TT.II - odsłonięta powierzchnia wykopu wraz z widoczną po prawej skałą macierzystą i fragmentem uformowanego kanału. U dołu profil wschodni wykopu z widocznymi trzema nawarstwieniami pełnymi materiału ceramicznego datowanego na I poł. II w. n.e. Wreszcie weryfikacji archeologicznej poddano liniowe interferencje znajdujące się między rampą prowadzącą do zachodniej bramy miasta a północną granicą depresji terenu przylegającej do zachodniego muru. Badania te nie potwierdziły istnienia w tym miejscu żadnej konstrukcji architektonicznej, niemniej jednak, w kontekście wyników badań przedstawionych powyżej, przyniosły one ciekawe informacje. Niemal całość nawarstwień odsłoniętych w wykopie TT.III okazały się twardo zbitym piaskiem. Ich miąższość ponownie okazała się znacząca, dochodziła do trzech metrów. Należy przy tym pamiętać, że cześć nawarstwień była usuniętaz tego terenu już w latach 90-tych, o czym zostało wspomniane powyżej. Spągiem wykopu okazała się skała macierzysta, co jednak warte odnotowania, poddana obróbce ludzką ręką. Bardzo nieliczny materiał zabytkowy pozwala na bardzo ostrożne datowanie na ogólnie 141 okres rzymski. Co jednak istotne, po raz kolejny badania archeologiczne pokazały, iż krajobraz tego terenu w czasach antycznych znacząco różnił się od dzisiejszego, przede wszystkim w kontekście poziomu użytkowego. Niewątpliwie teren depresji również funkcjonował jako kamieniołom, czego ślady są widoczne do dzisiaj (il. 46). Il. 46. TT.III – profil wschodni wykopu w trakcie eksploracji, 2,80 m poniżej poziomu gruntu – autor Ł. Miszk. Dla uzupełnienia tego obrazu należy również wspomnieć o wynikach badań geomagnetycznych przeprowadzonych na obszarze Glyky Nero, zlokalizowanym ok. 100 m na północ od wykopów TTI oraz TTII. Jak wspomniano powyżej, odsłonięto tam szereg struktur architektonicznych wraz z zachowanymi pochówkami ludzi i psów (Raptou 2009; il. 47). 142 Il. 47. Lokolizacja stanowiska Glyky Nero w stosunku do wykopów TT.I oraz TT.II – autor Ł. Miszk. Na prośbę E. Raptou z Departamentu Starożytności Cypru, wykonane zostały przez ekipę M. Seifert i PAP badania geomagnetyczne na terenie pomiędzy odsłoniętym terenem w trakcie jego badań a morzem.67 Wyniki tych badań są również bardzo ciekawe, gdyż pokazują możliwe istnienie szerokiej ulicy, być może o charakterze monumentalnym. Niestety do tej pory nie udało się zweryfikować tych badań archeologicznie, w związku z czym niemożliwe jest ich 67 Niestety w związku z faktem nielegalnego zasadzenia drzew palmowych na tym odcinku, badania wykonane były bardzo fragmentarycznie. 143 potwierdzenie, ani określenie chronologii hipotetycznej drogi. Jednak kuszącą wydaje się interpretacja, iż mamy do czynienia z ulicą (procesyjną?) łączącą miasto, z jego główną nekropolą – Grobami Królewskimi, co również świetnie tłumaczyłoby funkcjonowanie bramy północno-zachodniej miasta. Wracając do trzech kwestii zarysowanych w początkowych partiach tego podrozdziału, w świetle badań nieinwazyjnych oraz po częściowej ich weryfikacji należy stwierdzić iż: 1. Depresja terenowa intepretowana jako fosa, bądź pozostałość po zatoce portowej, niewątpliwie funkcjonowała jako kamieniołom. Jej chronologię można próbować wiązać z chronologią użytkowania skały macierzystej w tym samym celu, odsłoniętej w wykopie TT.II, a więc przed pierwszą połową II w. n.e. 2. Nie udało się potwierdzić innego charakteru tego obszaru, szczególnie w kontekście próby interpretowania go jako pozostałości po porcie zaproponowanego przez badaczy francuskich. 3. Teren przylegający do zatoki portowej dzieli się na dwa obszary pod względem procesów geomorfologicznych jakim został poddany po zaprzestaniu użytkowania go przez mieszkańców Nea Pafos. Szczególnie zagadkowym terenem jest obszar rozciągający się pomiędzy wykopami TT.I oraz TT.II, który został przykryty warstwą piasku o miąższości ok. 3 m, niewykluczone, iż w dwóch fazach. 4. Nie znaleziono żadnych dowodów archeologicznych na funkcjonowanie portu w tym rejonie, jednak ograniczony obszar badań oraz trudność terenu, nie pozwala na jednoznaczne sądy w tym zakresie. Mając na uwadze miąższość nawarstwień sięgających kilku metrów, obraz otrzymywany w czasie prospekcji geomagnetycznej jest bardzo niepełny. 5. W pierwszej połowie II w. n.e. prawdopodobnie teren ten był użytkowany przez mieszkańców, niewykluczone jest funkcjonowanie term w tym rejonie. 6. W okresie późnorzymskim oraz być może późniejszym teren przylegający do zatoki był użytkowany jako nekropola, w związku z czym wydaje się, że można wykluczyć tutaj zabudowę mieszkalną. h) Najważniejsze procesy urbanistyczne w innych częściach miasta Biorąc pod uwagę wyniki badań w innych częściach miasta można wskazać na kilka istotnych punktów składających się w swoim obrazie na perspektywę średniego trwania. Badania nad urbanistyką miasta prowadzone przez J. Młynarczyk, ale też uzupełniane przez innych badaczy 144 Polskiej Misji Archeologicznej dają obraz formowania się i przemian dotykających całego miasta, z głównym naciskiem na obszar dzielnicy rezydencjonalnej - Malouteny. Z urbanistycznego punktu widzenia wydaje się, że w świetle tych badań należy wskazać co najmniej pięć etapów: 1. Uformowanie się siatki ulic związane z założeniem miasta w okresie wczesnohellenistycznym (Młynarczk 1990, 160). 2. Uformowanie się dzielnicy rezydencjonalnej w okresie wczesnorzymskim, wraz z budową Domu „Hellenistycznego” w obrębie istniejącej siatki ulic (Młynarczyk 2016, 34). 3. Przebudowa dzielnicy rezydencjonalnej, połączonej z zaburzeniem siatki ulic i wzniesieniem Willi Tezeusza – pod koniec II bądź na początku III w. n.e.68 (Młynarczyk 2016, 34). 4. Rozbudowa dzielnicy rezydencjonalnej związanej z powstaniem Domu Aiona – okres późnorzymski (Młynarczyk 2016, 34). 5. Zarzucenie użytkowania dzielnicy rezydencjonalnej również w okresie późnorzymskim/wczesnobizantyjskim (Młynarczyk 2016, 35). Badania prowadzone na wzgórzu Fabrika przez MAfAP, również wskazują na zasadniczy przełom w rozwoju urbanistycznym datowanym na okres wczesnorzymski. W pierwszym etapie, datowanym na okres hellenistyczny, a ściśle rzecz biorąc od 200 r. p.n.e., na wzgórzu zostały wzniesione fortyfikacje miejskie, potwierdzając chronologię wzniesienia murów miasta w innych jego obszarach (Balandier 2017) i pozostając tym samym w kontrze do wcześniejszych hipotez mówiących o ich wzniesieniu murów miasta na samym początku istnienia Nea Pafos (Młynarczyk 1990, 94, 98). Okres wczesnorzymski to rozszerzenie prywatnej zabudowy poza tradycyjnie pojmowane granice miasta i ukonstytuowanie się w tym rejonie kolejnej dzielnicy rezydencjonalnej (Balandier 2018, 581). Teren Fabriki, jak się wydaje, był użytkowany bez przerw aż do czasów średniowiecza, jednak niewątpliwie zmieniał swój charakter. Badania prowadzone na terenie Teatru oraz przylegającego obszaru na południowym zboczu Fabriki pozwoliły na wyróżnienie pięciu faz rozbudowy tej budowli, co koresponduje z procesami zachodzącymi w innych częściach miasta (Barker 2015a): 68 Z tym etapem można wiązać wzniesienie innego założenia o charakterze willowym – czyli Domu Orfeusza. 145 1. Pierwsza faza datowana na ok. 300 r. p.n.e. – wzniesienie teatru jako drewnianej konstrukcji. 2. Druga faza – tzw. aleksandryjska – ok. poł. II w. p.n.e. – pierwsza kamienna konstrukcja Teatru. 3. Trzecia faza – Teatr augustiański – związana z trzęsieniem ziemi 17/15 p.n.e. – najsłabiej rozpoznana. 4. Czwarta faza – Teatr Antoninów – gruntowna przebudowa Teatru w drugiej połowie II w. n.e. – okres największego rozwoju. 5. Piąta faza – datowana na III w. n.e., kiedy to Teatr zostaje przystosowany na potrzeby walk gladiatorów. Fazę tę zamyka zniszczenie obiektu, prawdopodobnie w 365 r. n.e. w wyniku trzęsienia ziemi. Integralną częścią Teatru, był Nimfejon wzniesiony w I w. n.e. na południe od niego, bezpośrednio przy ulicy P. Z punktu widzenia badań urbanistycznych należy również wspomnieć, iż podczas prac na terenie Teatru odsłonięto także relikty tej ulicy w formie płaskich płyt wapiennych, pod którymi przebiegał system kanalizacyjny. Sama ulica flankowana była granitową kolumnadą, co dało asumpt do intepretowania tej ulicy jako ulicy kolumnowej (Barker 2015a, 44). W tym miejscu należy ponownie przywołać, wspomniane powyżej, wyniki badań geomagnetycznych, które wskazały prawdopodobne pozostałości po ulicy kolumnowej między Agorą a Teatrem. Badania prowadzone przez włoską misję na terenie Toumballos dostarczają mniej istotnych informacji z punktu widzenia procesów urbanistycznych. Niewątpliwie należy wskazać na funkcjonujące w tym rejonie sanktuarium, którego obszar w okresie późnorzymskim miał stać się kolebką komuny chrześcijańskiej zamieszkującej Pafos, stanowiącej przeciwwagę dla elementu pogańskiego związanego np. z Domem Aiona (Młynarczyk 2016, 39). Procesy urbanistyczne – podsumowanie W perspektywie średniego trwania procesy urbanistyczne, obserwowane w różnych punktach miasta, pozwalają na uchwycenie zarówno pewnych tendencji, jak i punktów zwrotnych, te tendencje warunkujących. W efekcie procesy te można podzielić na kilka etapów: 1. Faza założenia miasta i uformowanie się kilku kluczowych elementów: sieć ulic w planie ortogonalnym, założenie Teatru, funkcjonowanie podstawowych budowli religijnych: świątyni Artemidy Agrotera, podziemnego sanktuarium w Toumballos. 146 2. Rozbudowa miasta w II w. p.n.e. – założenie Agory, budowa murów miejskich, użytkowanie kamieniołomów za północno-zachodnią granicą miasta, nadanie trwałej konstrukcji Teatrowi, możliwe zmiany w układzie ulic, bądź dostosowanie ich do nowopowstałych budowli, wzniesienie pałacu ptolemejskiego na wzgórzu Fanari (?) 3. Przebudowa miasta związana z odbudową po trzęsieniu ziemi w 17/15 r. p.n.e. oraz umocnieniem się rzymskiej kontroli nad miastem – przebudowa Agory, rozbudowa dzielnicy rezydencjonalnej na Maloutenie oraz wzgórzu Fabrika, przebudowa Teatru, portu. 4. Czas rozwoju miasta poza ustalone granice w okresie wczesnorzymskim do II w. n.e. – rozbudowa Agory, Teatru, budowli rezydencjonalnych na Maloutenie oraz wzgórzu Farbika, rozszerzenie zabudowy poza granice fortyfikacji, poświadczone na Fabrice oraz za bramą północno-zachodnią. Okres ten zamyka się w połowie II w. n.e. kiedy to część budowli wychodzi z użycia – przede wszystkim część Agory oraz Dom „Hellenistyczny”, a także kończy się użytkowanie terenu Ammoi na cele życia codziennego, co zostało uchwycone w wykopie sondażowym TTII (zob. wyżej VII.4.g.) 5. Czas przemian – druga połowa II w. n.e., III w. n.e. do połowy IV w. n.e. – zmiany w układzie urbanistycznym związanym z kolejnym dostosowaniem sieci ulic do nowych budowli, przede wszystkim Willi Tezeusza. Etap kończy użytkowanie Teatru. Rozwój dużych zabudowań rezydencjonalnych – Willi Tezeusza, Domu Aiona oraz założeń publiczno-sakralnych – bazyliki (Chrysopollitissa; Limeniotissa; bazylika na Toumballos, bazylika na północ od Agory [?]), zmiany w linii brzegowej i funkcjonowaniu portu. 5) Nea Pafos w kontekście średniego trwania – podsumowanie Kontekst średniego trwania jest tą perspektywą, która zakłada największy udział badań statystycznych – przynajmniej z punktu widzenia historyka ekonomii. Wyróżnienie tej perspektywy miało za zadanie poszukiwanie fluktuacji ekonomicznych, które byłyby zauważalne w źródłach historycznych. Archeologia jednak rzadko może się opierać o źródła pisane w kontekście przemian, zarówno ekonomicznych, jak i urbanistycznych oraz społecznych. Całość materiału, którym dysponujemy to wybiórcze źródła pisane, które muszą być poddawane historyczno-filologicznej krytyce, materiał archeologiczny, epigraficzny czy dodatkowe informacje pozyskane dzięki dziedzinom nauk, które archeologia wykorzystuje 147 w swojej pracy. W przypadku Nea Pafos problem jest szczególnie dotkliwy. Z jednej strony mamy relatywnie bardzo dobrze zachowane stanowisko archeologiczne, badane regularnie od co najmniej 60-ciu lat. Z drugiej jednak stan opracowania różnego rodzaju materiałów jest bardzo niejednorodny, pozbawiony praktycznie analiz statystycznych, a w dodatku niemal pozbawiony kontekstu. Drugie najważniejsze stanowisko na wyspie, czyli Salamina, jest odcięte od dyskursu naukowego od 1974 roku, co powoduje zasadniczy dysonans w warstwie poznawczej dotyczącej historii Cypru. W kontekście rozwoju metodologii badawczej zwracającej coraz większą uwagę na unikalność społeczności wyspiarskich, również w czasach starożytnych (a może przede wszystkim), ten brak spoistego obrazu jest bardzo obciążający. Dlatego też, próbując budować narrację na temat trendów ekonomicznych, społecznych oraz urbanistycznych dla Nea Pafos, należy zachowywać daleko idącą ostrożność w formułowaniu sądów i tak naprawdę powinno ograniczyć się je do raczej wskazywania dalszych kierunków badań, niż formułowania zdań absolutnych. Biorąc pod uwagę ustalenia zaproponowane, a w zasadzie w dużej części zsyntetyzowane w powyższym rozdziale, należy przede wszystkim wskazać na procesowy charakter rozwoju i przemian zjawisk będących tematem rozważań. Zarówno założenie oraz rozwój miasta, jak i zachodzące w nim procesy ekonomiczne, jak i przemiany społeczne, chociaż często warunkowane pojedynczymi wydarzeniami, zachodziły w długich przedziałach czasowych. Biorąc pod uwagę perspektywę prezentowaną w tym rozdziale, wydaje się że możemy wskazać na kilka procesów zachodzących w mieście: 1. Założenie miasta, które w myśli tradycji grecko-hellenistycznej było prawdopodobnie wydarzeniem punktowym, było w przypadku Nea Pafos rozłożone w czasie – od przełomu IV/III w. p.n.e. do II w. p.n.e. 2. Ukonstytuowanie się najważniejszych instytucji polis zachodziło w okresie II w. p.n.e. – I w. p.n.e., wtedy też uformowała się tkanka urbanistyczna miasta i jego główne powiązania ekonomiczne. 3. Gruntowna przebudowa miasta związana była z niszczącym trzęsieniem ziemi oraz wejściem Cypru w skład Imperium Rzymskiego – koniec I w. p.n.e. Jest to również okres przemian o charakterze ekonomicznym oraz, w mniejszym stopniu, społecznym. 4. Rozwój urbanistyczny oraz ekonomiczny miasta trwał następnie do II w. n.e. 5. Załamanie się urbanistycznego modelu polis (koniec użytkowania Agory) oraz gruntowne zmiany społeczne, urbanistyczne oraz gospodarcze związane były z kryzysem III w. n.e. i przemianami wieku IV n.e. 148 6. Faza późnorzymska związana byłą z rozwojem chrześcijaństwa, dalszym rozwojem elit miasta i jednoczesną degradacją ekonomiczną (niszczące trzęsienia ziemi oraz zmniejszenie obszaru miasta). 7. Koniec antycznego miasta – po V w. n.e. VIII Pafos w perspektywie longue durée 1) Wstęp Perspektywa tzw. długiego trwania wprowadzona do historiografii przez F. Braudela (1949) zakładała zrozumienie i prześledzenie długotrwałych procesów o charakterze geograficznym i ich wpływie na kształtowanie się społeczeństw śródziemnomorskich. Na podobną rolę wpływu czynników geograficznych, choć z naciskiem na uwzględnienie lokalnych różnic, zwracali uwagę P. Horden i N. Purcell w swojej monumentalnej pracy The Corrupting Sea (2000). Podstawą wprowadzenia takiej perspektywy jest założenie, iż środowisko naturalne i zachodzące w nim procesy mają fundamentalne znaczenie dla kształtowania się warunków, w którym funkcjonowały historyczne społeczności. Oczywiście rozumienie kontekstu środowiskowego było brane przez archeologów pod uwagę niemal od początków rozwoju tej dziedziny, jednak brakowało tej praktyce odpowiedniego teoretycznego przygotowania, a co za tym idzie pełnego spektrum spojrzenia na dany temat. W szczególny sposób dotyczy to tzw. archeologii klasycznej, która mając do czynienia z relatywnie bogatym materiałem źródłowym, czynniki geograficzne brała pod uwagę rzadko, w zbyt łatwy sposób przenosząc obserwacje dzisiejszych warunków środowiskowych na czasy starożytne. Celem poniższego rozdziału jest przedstawienie najważniejszych czynników geologiczno-geograficznych mogących mieć wpływ na kształtowania się układu urbanistycznego Nea Pafos oraz na funkcjonowanie poszczególnych części tego miasta. Rozumienie uwarunkowań geograficznych wpływających na organizację społeczeństw starożytnych, a szczególnie tych, żyjących w symbiozie z morzem, zyskało swoją osobną podstawę teoretyczną w postaci stworzenia pojęcia morskiego krajobrazu kulturowego – ang. cultural maritime landscape. Pojęcie to wprowadzone zostało do dyskursu naukowego przez C. Westerdahla (1992). Badacz ten stworzył je w latach 80-tych dla określenia ram swoich badań dotyczących rozwoju społeczeństw zajmujących obszary wybrzeża Skandynawii. C. Westerdahl (1992, 6) zwraca uwagę na holistyczne podejście do kwestii zrozumienia kształtowania się badanych społeczeństw nie tylko ze względu na pozostałości materialne, ale 149 również niematerialne. Pojęcie morskiego krajobrazu kulturowego jest niezwykle przydatne dla każdego badacza zajmującego się stanowiskami zlokalizowanymi na wybrzeżach morskich i pozostających z morzem w stałej interakcji. C. Westerdahl (1992, 6) rozumie swój termin następująco: “[it comprises] the whole network of sailing routes, old as well as new, with ports and harbours along the coast, and its related constructions and remains of human activity, underwater as well as terrestrial”. Zaznaczał on jednocześnie niemożność jednoznacznego przeniesienia swojej idei na poziom archeologii, uzasadniając to ograniczoną bazą źródłową. Jednak konstrukcja projektu badawczego realizowanego przez niego w północnej Szwecji odcisnęła trwałe piętno na prężnie rozwijającej się tzw. archeologii morskiej, choć należy przyznać, iż polskie tłumaczenie określenia „maritime archaeology” niedokładnie oddaje jego znaczenie. To holistyczne podejście było najbardziej interesujące dla archeologów, ponieważ wiązało się ono z wzięciem pod uwagę tak szerokiej bazy źródłowej, jak: dane geograficznogeologiczne (szczególnie w kontekście dynamicznych procesów wypiętrzania lądu zachodzących w Skandynawii), dane archeologiczne głównie dotyczące portów, zachowana wiedza i tradycje dzisiejszych mieszkańców, analiza nazw miejsc związanych z morzem, informacje o wrakach zatopionych statków czy wreszcie nawiązanie do pojęcia krajobrazu kognitywnego – ang. cognitive landscape. To ostatnie pojęcie, wprowadzone na potrzeby projektów etnograficznych, ma za zadanie badanie odbioru krajobrazu przez ludzi w nim zamieszkających (Storå 1988). Dzięki takiej podbudowie zaczęła dynamicznie rozwijać się osobna dziedzina wiedzy zwana bądź archeologią wybrzeża – ang. coastal archaeology (Ford 2011) bądź archeologią morskiego krajobrazu ang. - maritime landscape archaeology (Parker 2001). Należy jednak wskazać w tym miejscu, iż wspomniane są jedynie niektóre dziedziny z bardzo rozbudowanego wachlarza subdyscyplin składających się na zagadnienie nazywane również w literaturze: maritime archaelogy, nautical archaeology czy obecnie już wysoce wyspecjalizowaną: underwater archaeology. Wszystkie wspomniane dziedziny archeologii wskazują na zasadnicze elementy niezbędne do próby rekonstrukcji społeczeństw żyjących na bardzo specyficznym, z punktu widzenia archeologa niesłychanie trudnym, terenie. Do najważniejszych aspektów branych pod uwagę należy przede wszystkim zaliczyć procesy środowiskowe, które możemy utożsamiać z procesami długiego trwania wskazywanymi przez F. Braudela oraz procesy kulturowe utożsamiane z średnim trwaniem np. procesy demograficzne, ekonomiczne etc. (Ford 2011, 764). Oczywiście procesy te wzajemnie na siebie oddziałują. Procesy środowiskowe wpływają na rozwój społeczeństwa (erozja, burze, sztormy, trzęsienia ziemi etc.), ale także procesy kulturowe mogą wpływać na procesy środowiskowe (np. zmiana biegu rzek, wylesianie terenów etc.). Zrozumienie współzależności tych procesów 150 jest kluczowe dla uzasadnionego zaproponowania rekonstrukcji istnienia i przemian morskiego krajobrazu kulturowego. 2) Cypr i Nea Pafos – uwarunkowania geograficzno-geologiczne i ich wpływ na kształtowanie się morskiego krajobrazu kulturowego Jakakolwiek nazwa zostanie przyjęta dla celów badawczych, czy to będzie archeologia wybrzeża czy też morski krajobraz, zasadniczą kwestią pozostanie rekonstrukcja środowiska geograficznego, w którym rozwijała się dana społeczność (Bicho et al. 2011, XV-XVI). W tym celu należy najpierw zastanowić się, jakie czynniki mogą wpływać na rozwój badanego ośrodka, a w przypadku niniejszej dysertacji, starożytnego miasta portowego Nea Pafos. W toku wieloletnich badań nad stanowiskami portowymi we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, pewien zakres czynników środowiskowych, istotnych z punktu widzenia ich funkcjonowania, został już określony (Blackman 1973: 1982a: 1982b: Blackman 2005; Marriner, Morhange 2007, 162 – 183; Ford 2011, 774 - 776). Wśród istotnych czynników geograficznych do najważniejszych należą: geologia danego obszaru, szczególnie w przypadku, kiedy mamy do czynienia z terenem aktywnym sejsmicznym, procesy erozyjne, siła i kierunki wiatrów, siła pływów, siła i kierunki prądów morskich oraz procesy związane z relatywną zmianą poziomu morza (ruchy eustatyczne). Wszystkie te czynniki wpływają na możliwości adaptacyjne społeczeństwa do otaczającego go krajobrazu. Ale należy pamiętać, iż mają one również zasadnicze znaczenie dla formowania się regionalnych i międzyregionalnych sieci kontaktów (Leidwanger et al., 2014, 2), czyli decydują np. o ewentualnym sukcesie ekonomicznym. Niestety taka analiza czynników geograficznych należy do rzadkości w kontekście badań na Cyprze, choć do chlubnych wyjątków należy zaliczyć pracę J. Leonarda (2005) omawiającą zagadnienie portów cypryjskich w czasach rzymskich oraz przede wszystkim prace geoarcheologiczne prowadzone na stanowisku Kition-Bamboula (Morhange et al. 2010). Zagadnienia geologiczne brane są również pod uwagę w pracach dotyczących produkcji ceramiki, dotyczy to jednak tylko najnowszych prac zakresu archeometrii (np. Marzec 2017, 84–107). Całościowe spojrzenie na uwarunkowania geograficzno-geologiczne wyspy pozwala na określenie kontekstu w jakim porusza się archeolog próbujący podjąć się rekonstrukcji krajobrazu archeologicznego. Jak zostanie przedstawione poniżej, chociaż na obecną chwilę obraz ten stawia więcej pytań, niż odpowiedzi, daje on jednocześnie pojęcie o wyzwaniach stojących przed badaczami zajmującymi się rekonstrukcją morskiego krajobrazu kulturowego. Próba postawienia pytań, odpowiedzenia na nie, a także sformułowania nowych 151 jest niesłychanie istotna dla badań nad Nea Pafos, a szczególnie jej organizacją przestrzenną, a także poszczególnych elementów w niej funkcjonujących. Niewątpliwie w dyskursie naukowym dotyczącym Cypru niemal najczęstszym zdaniem pojawiającym się w opracowaniach jest: „Cypr jest trzecią największą wyspą Morza Śródziemnego” (dla przykładu Leonard 2005, 321; Kordos 2014, 19; Marzec 2018, 84). Zdanie to występuje tak często, iż należy je ująć w cudzysłów, nie sposób je przeformułować w sposób oryginalny. Oryginalnie za to należy podejść do tego, co kryje się pod tą informacją. Oczywiście fakt, iż Cypr jest wyspą implikuje jego rozwój, konkretne uwarunkowania dla społeczeństw, które obrały sobie to miejsce za swoją siedzibę. Niewątpliwie można w tym miejscu przywołać za innymi autorami zasadnicze spostrzeżenia: wyspa stanowi dogodny węzeł komunikacyjny w kontekście prowadzenia żeglugi we wschodniej części Morza Śródziemnego (Młynarczyk 1991; Leonard 2005), stanowi miejsce gdzie krzyżowały się różne kultury – eteocypryjska, fenicka oraz grecka. Wyspa obfitowała w zasoby, które niemalże przez cały okres starożytny stanowiła o jej dobrobycie i roli w wymianie w regionie: przede wszystkim miedź oraz drewno. Czy wreszcie uwarunkowania geologicznie miały wpływ na produkowaną tutaj ceramikę (Marzec 2018, 84 – 88). Analiza uwarunkowań geograficzno-geologicznych to jedno z głównych narzędzi do prób rekonstrukcji nadmorskiego krajobrazu archeologicznego, a szczególnie związanych z oceną procesów najbardziej wpływających na jego kształtowanie, tj. zmiany relatywnego poziomu morza oraz procesów geomorfologicznych na stanowisku. Badania tego typu częściowo są realizowane na Cyprze przy okazji projektów badawczych mających na celu ocenę zagrożeń jakie dotykają stanowiska archeologiczne zlokalizowane w strefie litoralnej (czyli w pobliżu wybrzeża morskiego). Największym takim projektem jest Cyprus Ancient Shoreline Project (2016) realizowany przy przez Honor Frost Foundation, którego celem jest diachroniczna rejestracja zmian wybrzeża cypryjskiego zlokalizowanego pomiędzy ujściami dwóch okresowych rzek Vasiliskos oraz Pentaschoionos od średniowiecza w oparciu o dane kartograficzne, lotnicze zdjęcia archiwalne oraz współczesne (CASP 2016, 19). Badania geoarcheologiczne analizujące zmiany w krajobrazie z ciekawym skutkiem realizowane były w kontekście badań nad zmianami linii brzegowej związanej z kilkoma najważniejszymi portami: Palaepafos (Iacovou 2008; Zomeni 2012); Amatus (Empereuer, Kožejl 2017; Collombier 1987, 163 – 166) czy Kition (Yon 2006, 45 – 48; Morhange et al. 2000). Zasady podejścia do badań geoarcheologicznych dla Cypru zostały już określone przez K.W. Butzera oraz S.E. Harris (2007) podczas realizacji projektu krajobrazowego na północnych zboczach 152 Troodos. Biorąc pod uwagę specyfikę badanego obszaru, dużą rolę pełniły tam badania nad rekonstrukcją klimatu czy roślinności. Nea Pafos, jako miasto wraz z regionem, nie była obiektem objętym szczególną uwagą badań archeologicznych nakierowanych na szeroki kontekst krajobrazowy. Owszem stała się ona częścią projektu realizowanego przez badaczy amerykańskich, przede wszystkim przez J.L. Leonarda, w ramach tzw. Cyprus Coastal Project, jednak obejmował on badania nad wszystkimi istniejącymi i potencjalnymi stanowiskami o charakterze portowym. Obiektem badań geoarcheologicznych, choć w ograniczonym zakresie, był główny port pafijski badany w ramach Paphos Ancient Harbour Exploration Project (PAHEP). Projekt ten realizowany był również przez J.L. Leonarda przy współpracy z R.L. Hochfelderem oraz geologiem R.K. Dunn’em (Leonard, Hohlfelder 1993; Leonard 1995; 2005; Leonard et al. 1995; 1998; Hohlfelder 1995; 1996; Hohlfeder, Leonard 1994). Głównym założeniem tych badań była próba oceny zmian linii brzegowej przylądka, na którym Nea Pafos zostało założone. Wysiłki badaczy skupione były jedynie na terenie południowej zatoki, nad którą miasto jest położone. W orbicie zainteresowań archeologów i geologa pozostawał więc jedynie główny port w Pafos, funkcjonujący od czasów starożytnych do współczesnych. Pomimo wykonania wierceń geologicznych i częściowym opublikowaniu danych, niestety nigdy nie doszło do całkowitego opracowania ich wyników (Leonard et al. 1998; Leonard 2005).69 3) Relatywne zmiany poziomu morza Jak wspomniano powyżej, jednym z najważniejszych zadań w zakresie rekonstrukcji starożytnego krajobrazu jest próba oceny zmian relatywnego poziomu morza dla rejonu, w którym funkcjonowało miasto portowe. Relatywność ma tu zasadnicze znaczenie ponieważ wpływ na kształtowanie się poziomu morza mogą mieć np. procesy globalne, czyli zmiany poziomu morza związane przykładowo z uwalnianiem bądź wiązaniem wody z lądolodów. Nie jest to jednak jedyny czynnik wpływający na poziom morza. Najważniejsze znaczenie dla określenia poziomu morza dla danego stanowiska mają ruchy eustatyczne, zachodzące w skali lokalnej (Fairbridge 1961, 99 – 100; Flemming 1978, 406 – 410). Składa się na to cały szereg czynników, które mogą mieć charakter antropogeniczny bądź naturalny. Do najważniejszych czynników naturalnych należy zaliczyć przede wszystkim izostatyczne ruchy skorupy ziemskiej. Związane są one głównie z zachodzącymi przesunięciami płyt tektonicznych. 69 Wyniki badań geologicznych zostały częściowo zaprezentowane w przywołanych pracach. Jak wyjaśnił mi jednak Richard Dunn, zostały one opublikowane bez jego zgody i bez odpowiedniego opracowania. 153 Również tego typu ruchy mogą mieć zróżnicowany charakter, ponieważ mogą zachodzić w wyniku jednorazowych wydarzeń, przede wszystkim związanych z trzęsieniami ziemi, bądź mieć charakter ciągłego procesu. Oba te fenomeny są jednak ze sobą połączone. Cypr leży w bardzo specyficznym, z geologicznego punktu widzenia, miejscu, na styku dwóch wielkich płyt tektonicznych: Afrykańskiej Płycie Tektonicznej oraz Anatolijskiej Płycie Tektonicznej tworząc tzw. Łuk Cypryjski (ang. Cyprean Arc). Łuk ten tworzy się poprzez proces wchodzenia płyty afrykańskiej pod wschodnią cześć płyty anatolijskiej, co ma wydatny wpływ zarówno na procesy sejsmiczne, a także również procesy wypiętrzania się Cypru (Vita-Finzi 1993, 421; Papazachos, Papaioannou 1999, 194-195). Opisany proces wypiętrzania się był odpowiedzialny za powstanie wyspy, która z geologicznego punktu widzenia jest częścią płyty anatolijskiej. Płyta ta poddana jest oddziaływaniu nie tylko płyty egipskiej (części Płyty Afrykańskiej), ale również arabskiej (części Płyty Euroazjatyckiej) (Pinar-Erdem, Ilhan 1977, 308-309; Papazachos, Papaioannou 1999, 195). Te wszystkie elementy sprawiają, iż z sejsmicznego punktu widzenia, możemy mówić o jednym z najbardziej aktywnych obszarów w rejonie Morza Śródziemnego. Dodatkowo należy wskazać, iż Pafos leży w miejscu wyjątkowo krytycznym, bezpośrednio przy połączeniu płyt, określanym w geologii terminem Uskok Transformacyjny Pafos (ang. Paphos Transform Fault). Uskok ten zlokalizowany jest niedaleko (w odległości kilkudziesięciu km) na południowy zachód od wybrzeża, na którym położone jest miasto (Papazachos, Papaioannou 1999, 197). Ma to swoje daleko idące implikacje. Z punktu widzenia zagrożenia sejsmicznego, region Pafos jest położony w tzw. I strefie zagrożenia trzęsieniami ziemi, czyli zagrożenie takim zjawiskiem jest najwyższe z możliwych (Pinar-Erdem, Ilhan 1977, 311). Wydarzenia tego typu mogą mieć znaczący wpływ na zniszczenia, jakie dotykają skupiska ludzkie zlokalizowane na aktywnym sejsmicznie terytorium. Paradoksalnie z punktu widzenia archeologii, wiedza na temat takich wydarzeń może być bardzo pomocna. Odnotowywane w źródłach pisanych trzęsienia ziemi można korelować z materiałem archeologicznym, co może pozwalać na dokładne określenie chronologii warstw stratygraficznych, które uznaje się za powstałe w czasie trzęsień ziemi. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż opisywany region należy do tak aktywnych sejsmicznie terenów, iż prosta korelacja danych archeologicznych z źródłowymi może nastręczyć poważnych problemów. Przedstawiona poniżej mapa (il. 48), przedstawia aktywność sejsmiczną Cypru dla lat 1896 – 2010 sporządzona przez Cypryjski Departament Geologiczny (Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης). We wskazanym okresie doszło co najmniej do trzynastu trzęsień ziemi, których efektem były zauważalne zniszczenia infrastruktury. Ponadto doszło do dziewiętnastu trzęsień ziemi o magnitudzie 5,0 – 7,0 w skali Richtera, czyli o sile powodującej 154 mniejsze bądź znaczne uszkodzenia budynków. Jak łatwo policzyć, w przeciągu około 100 lat na Cyprze doszło do 32 wydarzeń mogących potencjalnie mieć niszczący wpływ na istniejące tam osadnictwo. Il. 48. Aktywność sejsmiczna Cypru w latach 1896-2010 - Cypryjski Departament Geologiczny. Obok trzęsień ziemi należy także pamiętać o mniej dramatycznych w skutkach procesach, mogących jednak mieć równie ważne znaczenie dla zmian krajobrazu archeologicznego, ale też ogólnie rzecz ujmując, zmian relatywnego poziomu morza, czyli procesach wypiętrzania, bądź zapadania się skorupy ziemskiej. Jak już wspomniano powyżej, zjawiskiem odpowiedzialnym za pojawienie się na mapie geologicznej wyspy Cypr, był proces interakcji między Egipską Płytą Tektoniczną a Anatolijską, a w zasadzie powinniśmy mówić w szerszym kontekście o tworzącej wraz z Arabską Płytą – Euroazjatycką Płytą Tektoniczną. Proces ten nie ma charakteru dokonanego, zachodzi on cały czas, a jego refleksami są opisywane powyżej trzęsienia ziemi. Z punktu widzenia archeologii proces ten może mieć znaczenie wtedy, gdy jego skala będzie miała jakiś wpływ na kształtowanie się środowiska, w którym funkcjonuje badane stanowisko. Jedno z głównych zadań stojących przed geoarcheologią badającą zachodzące procesy na stanowiskach litoralnych skupia się właśnie na próbie rekonstrukcji tego typu zjawisk i oceny ich prędkości. Aby zrozumieć jak duże mogą mieć znaczenie procesy wypiętrzania można podać przykład stanowisk zlokalizowanych w Skandynawii, gdzie tempo tego zjawiska może osiągać nawet 1 cm na rok. W kontekście np. 155 13 tysięcy lat (czyli od początku Holocenu), półwysep Skandynawski wypiętrzył się w niektórych rejonach nawet o ok. 250 m (Påsse, Daniels 2015). W basenie Morza Śródziemnego ocena tych procesów jest trudniejsza, nie tylko ze względu na mniejsze tempo, ale również na znaczne ich zróżnicowanie ze względu na region geograficzny. Ale nawet biorąc pod uwagę perspektywę sięgającą czasów starożytnych, możemy mówić o znaczącym wpływie czynników wypiętrzających ląd na rozumienie kontekstu krajobrazowego badanych stanowisk. Do najbardziej znanych i uderzających przykładów należy kazus Falasarny, portu zlokalizowanego na północno-zachodnim brzegu Krety (Pirazzoli 1992, 371 – 392). Miasto to, pierwotnie położone nad brzegiem morza, w wyniku procesów wypiętrzania, ale również trzęsień ziemi, obecnie znajduje się ok. 90 m od wybrzeża i 4 m n. p. m. Pamiętając jednak o dużym regionalnym zróżnicowaniu, należy zadać sobie pytanie czy można zrekonstruować procesy wypiętrzania oraz aktywność sejsmiczną dla regionu, gdzie znajduje się Nea Pafos, a przede wszystkim, jaki może to mieć wpływ na nasze rozumienie kształtowania się archeologicznego krajobrazu, w którym miasto było osadzone. Procesy wypiętrzania dotykające Cypr były niejednokrotnie obiektem zainteresowania geologów. Zasadniczym problemem perspektywy geologicznej jest skala czasowa, niejednokrotnie nie przystająca do potrzeb archeologów. Jednak od lat 70-tych za sprawą N.C. Flemminga (1978) badania nad procesami lądotwórczymi na Cyprze (i nie tylko) nabrały charakteru bardziej przystępnego dla ich możliwej archeologicznej ewaluacji. Najbardziej szczegółowe opracowanie powstało w 2012 roku, kiedy to Z. Zomeni obroniła swoją dysertację doktorską pt. „Quaternary Marine Terraces on Cyprus: Constraints on Uplift and Pedogenesis, and the Geoarchaeology of Palaipafos”. Jednym z głównych celów jej pracy była próba rekonstrukcji procesów wypiętrzania się terenów, na których położone jest miasto Palaepafos. Stara Pafos zlokalizowana jest zaledwie 14 km na południowy wschód od Nowej Pafos.70 Warto zwrócić uwagę na główne ustalenia odnośnie opisywanych przez Z. Zomeni zjawisk, ponieważ mogą nadać kontekst, w jakim rozwijała się geologiczna historia regionu, w którym powstała Nea Pafos. Wg Z. Zomeni (2012, 120) sam proces wypiętrzania regionu Pafos w okresie Plejstocenu mógł osiągać tempo między 0.39 a 0.65 mm/rok. Jednak, jak wskazuje sama autorka, w okresie Holocenu, w przypadku krótszego okresu oraz szerszej bazy źródłowej (również wyznaczników archeologicznych), tempo tego procesu można szacować nawet na 2,1 mm/rok. Dla Palaepafos różnica poziomu elewacji gruntu między czasami obecnymi a czasami 70 Niestety pomimo takiej bliskości, niewłaściwym jest automatyczne przenoszenie wyników badań Zomeni na sytuację w Nea Pafos, co związane jest z bardzo skomplikowaną budową geologiczną południowo-zachodniego Cypru. 156 Strabona wynosi ok. 4 m (Zomeni 2012, 261). Należy jednak zwrócić przy tym uwagę na próbę oceny zmian poziomu morza (nierelatywnego), gdyż dla okresu hellenistycznego uważa się, iż mógł on ogólnie być niższy aż o 1,6 m od poziomu współczesnego, by w czasach rzymskich oscylować wokół poziomu dzisiejszego71. W czasach bizantyjskich poziom ten osiąga okresowe apogeum, kiedy to poziom morza był wyższy o 0,5 m w stosunku do dzisiejszego (il. 49). Powstaje pytanie czy można przyjąć wartość wypiętrzania się lądu określoną przez cypryjską badaczkę dla Nea Pafos? N.D. Flemming (1978, 435) a za nim Vita-Finzi (1993, 417) przyjęli dla szerszego regionu, w którym mieszczą się obie Pafos, tempo wypiętrzania na ok. 1 m na millenium. Biorąc pod uwagę interesującą nas pespektywę, powinniśmy więc mówić o co najmniej dwumetrowej różnicy między czasami dzisiejszymi a rzymskimi. Il. 49. Próba rekonstrukcji procesów morfogenetycznych dla Palaepafos cf. Zomeni 2012, table 4-5. Podsumowując, chcąc dokonać rekonstrukcji archeologicznego krajobrazu, w którym funkcjonowała Nea Pafos musimy mieć na uwadze procesy geologiczne mające zasadniczy 71 Wynika to ze zmian klimatycznych – patrz niżej. 157 wpływ na kształtowanie się linii brzegowej, a także warunków morskich, w których miasto funkcjonowało. Ze względu na brak właściwych badań, pozostaje nam jedynie przyjęcie pewnych ogólnych założeń odnośnie rekonstrukcji procesów wypiętrzania przylądka, na którym położone jest miasto. Biorąc pod uwagę możliwe hipotezy, możemy przyjąć, iż tempo wypiętrzania należy zamknąć w granicach 0,4 mm – 2,1 mm na rok, z zastrzeżeniem nieznajomości efektów licznych trzęsień ziemi, które dotykały ten obszar. W ostrożnych kalkulacjach należy więc założyć, iż w czasach kiedy miasto było zakładane, teren był obniżony względem stanu obecnego między ok.1 m (za Leonard 2005, 365) a 4,5 m (opierając się o dane Zomeni 2012, 261). Próba rekonstrukcji relatywnego poziomu morza nie jest uzależniona jedynie od znajomości procesów geologicznych. W perspektywie funkcjonowania zatok portowych bardzo ważnym elementem wpływającym na poziom dna, a co za tym idzie również poziom morza, jest działalność ludzka. Budowanie sztucznych barier, głównie w postaci falochronów powoduje powstawanie nienaturalnych basenów, w których ruch wodny jest mocno zaburzony. Bezpośrednim efektem takiego stanu są nasilone procesy sedymentacyjne powodowane, bądź transportowaniem materiałów przez morze, bądź lądowe cieki wodne wpływające do basenu powodując jego stopniowe zamulanie. Tempo tych procesów może być niejednokrotnie nawet dziesięciokrotnie szybsze, niż w warunkach naturalnych (odsłoniętych). Spowodowane jest to przede wszystkim wspomnianym już zamknięciem basenu portowego od oddziaływań morza, związanego przede wszystkim z pływami i prądami morskimi (Marriner, Morhange 2007, 175- 178). Taki właśnie proces był odpowiedzialny za bardzo szybkie zamulenie się portu w Amatus, który wyszedł z użycia w niedługim czasie po jego zbudowaniu (Raban 1995, 160- 161; Empereur, Kožejl 2017, 114). Głównym narzędziem badania procesów sedymentacyjnych pozwalających na szczegółową rekonstrukcję naturalnego poziomu dna w basenach portowych jest wykonanie odpowiednich wierceń w celu uzyskania profili sedymentacyjnych. Dzięki relatywnie dużej bazie referencyjnej, można z łatwością wyróżnić warstwy przynależne do głównych faz użytkowania portu: faza „przedportowa”, faza „protoportowa”, faza związana z bezpośrednim użytkowaniem portu, oraz faza „postportowa” z okresu kiedy wyszedł już z użycia (Marriner, Morhange 2007 144-146). Dzięki badaniom wykonanym w ramach PAHEP, tego typu sekwencja stratygraficzna została również uchwycona w serii wierceń geologicznych wykonanych na terenie głównego portu Nea Pafos. Udało się uchwycić zarówno fazy przedportowe, jak i procesy związane z przyspieszoną sedymentacją (wskazane przez odmienny charakter nawarstwień) (Leonard et al. 1998, 149-150). 158 Ostatnim wreszcie elementem, na który należy zwrócić uwagę są destruktywne procesy związane z erozją wybrzeża powodowane przez oddziaływanie morza. Jak wspomniano powyżej, od 2011 roku realizowany jest projekt The Cyprus Ancient Shoreline Project (CASP) związany z monitorowaniem zagrożeń stanowisk archeologicznych położonych na wybrzeżu południowego Cypru. Badania oparte m.in. o analizę zdjęć historycznych pokazały skalę oddziaływania erozji wybrzeża spowodowanej przez morze. Przykładowo w przeciągu 25 lat fale zabrały ok. 10 m lądu w bezpośredniej bliskości stanowiska Tochni-Lakkia (CASP 2014, 71). Oczywiście tego typu procesy zachodzą w różnym tempie w zależności od lokalizacji regionu, należy więc zadań pytanie, w jaki sposób takie zjawiska kształtowały się w bezpośredniej bliskości Nea Pafos. Dla omawianego rejonu dysponujemy dobrą bazą źródłową w postaci archiwalnych zdjęć lotniczych z 1957 oraz 1968 roku. Dzięki zestawieniu ich z najdokładniejszymi dostępnymi obecnie zobrazowaniami satelitarnymi, mamy możliwość dokonania porównania przebiegu linii brzegowej na przestrzeni ostatnich sześćdziesięciu lat. Badania porównawcze wykazały jednak, iż procesy erozyjne, przynajmniej w analizowanym okresie, nie miały dużego wpływu na kształtowanie się linii brzegowej przylądka, na którym miasto zostało wzniesione (il. 50) Il. 50. Porównanie przebiegu linii brzegowej na podstawie zdjęcia z 1968 roku (czerwona linia) oraz zobrazowania satelitarnego z 2012 roku (żółta linia) – autor W. Ostrowski. 159 4) Region pafijski w kontekście uwarunkowań transportu morskiego Z punktu widzenia rozumienia procesu kształtowania się i funkcjonowania morskiego krajobrazu kulturowego istotną rolę spełnia cały szereg czynników geograficznych. Biorąc pod uwagę, iż tematem niniejszej dysertacji jest miasto portowe, należy zwrócić uwagę na cały szereg elementów wpływających na możliwości wykorzystywania morza jako kanału komunikacyjnego. W czasach starożytnych możliwości korzystania z takiego kanału były całkowicie uzależnione od czynników geograficznych takich, jak: prądy morskie, pływy, wiatry, wysokość fal oraz obecność zatok i plaż mogących stanowić kotwicowisko dla statków i obszary wymiany towarów. Jednym z najważniejszych czynników wpływających na żeglugę morską w czasach starożytnych był wiatr. Chociaż duża część żeglugi morskiej odbywała się za pomocą jednostek napędzanych siłą rąk czyli galer, to jednak żagiel pozostawał podstawowym napędem dla całkiem licznej grupy łodzi. Kierunek wiatrów warunkował zarówno prędkość podróży, jak i możliwości korzystania z portów, przystani czy kotwicowisk. Jednak często zasadnicze znaczenie miał dla kierunku samej żeglugi i tras jakimi można było podróżować (Beresford 2013, 107 – 173). Jak więc kształtowała się sytuacja z wiatrami dla Cypru oraz bardziej szczegółowo dla samej Nea Pafos? Na wstępie należy zaznaczyć, iż w literaturze dotykającej problematyki uwarunkowań geograficznych na Cyprze, w kwestii kierunku wiatrów od 1995 r. utrwalił się przekaz opierający się o mapę stworzoną w 1975 r. Wtedy to został opublikowany pewnego rodzaju podręcznik dla sterników jachtowych i kapitanów przedstawiający w dość ogólny sposób m.in. kierunki wiatrów na Cyprze (Watts 1975, 600 – 603, cf. Murray 1975, 39, przypis 9). Mapa ta posłużyła W.M. Murray’owi do przedstawienia ogólnego obrazu żeglugi cypryjskiej w kontekście wiedzy na temat wiatrów. Mapa ta stała się również podstawą do rozważań dla innych autorów poruszających tematykę żeglugi antycznej związanej z Cyprem (np. Demesticha 2012, 80 czy Dobosz 2012, 35). Zwraca tutaj uwagę dość jednostronny obraz ukazujący absolutną dominację wiatrów wiejących przede wszystkim od strony zachodniej. Jest to w pewnej części prawda, jednak dotyczy ona przede wszystkim okresu letniego – rozumianego tutaj jako okres między czerwcem a sierpniem. Analiza kierunków wiatrów na podstawie ogólnie dostępnych narzędzi opierających się o dane meteorologiczne wskazuje na dużo bardziej skomplikowany obraz. 160 Il. 51 Wykaz kierunków wiatrów na przestrzeni 25 lat od 1982 do 2017 roku.72 Dla ostatnich 25 lat wiatry o kierunku zachodnim (bądź południowo czy północno zachodnim) stanowią jedynie połowę ogółu wiatrów wiejących w okolicy Pafos (il. 51). Ostatnie badania wykonane przez C. Safadi (2016) przedstawiły bardzo dokładny obraz, oparty o modelowanie matematyczne, dla wschodniego basenu Morza Śródziemnego z podziałem nie tylko na pory roku, ale również na pory dnia. Dla organizacji infrastruktury portowej, a także jej funkcjonowania ma to zasadnicze znaczenie. Różnice przede wszystkim łatwo zauważyć dla wiosny i jesieni, kiedy to wiatry wiejące w kierunku wschodnim czy północnym nie należały do rzadkości. Na owo zróżnicowanie zwracali zresztą uwagę zarówno J. Młynarczk (1990), jak i J. Leonard (1998, 156). Przedstawiony poniżej przykład dotyczy przede wszystkim wiatrów wiejących nad morzem, choć w przypadku badań Safadi, możemy również mówić o kierunkach wiatrów przybrzeżnych (il. 52). W tym drugim przypadku mamy do czynienia z równie 72(https://www.weatheronline.pl/weather/maps/city?LANG=pl&WMO=17600&ART=WDR&CONT=euro&R= 0&LEVEL=150®ION=0005&LAND=CY&NOREGION=1&MOD=&TMX=&TMN=&SON=&PRE=&M ONAT=&OFFS=&SORT= data dostępu 27.03.2016). Obecnie informacje te można otrzymać po uiszczeniu opłaty. 161 istotnym czynnikiem wpływającym na możliwość wykorzystywania konkretnych zatok czy portów. Jeśli przyjrzymy się rozkładowi sił wiatrów przy samym Nea Pafos zarówno w ciągu dnia, jak i w rozkładzie rocznym, to zwracają uwagę dwie cechy: po pierwsze siła wiatrów wiejących nad Il. 52. Kierunki podmuchów wiatrów dla jesieni (góra) oraz dla wiosny (dół) z podziałem na pory dnia cf. Safadi 2016, fig. 5 i 6. 162 morzem w tym obszarze w ciągu roku jest dość podobna. Inaczej jednak wygląda sprawa w ciągu dnia, kiedy to w okresie przede wszystkim popołudniowym wiatr zdecydowanie się wzmaga. Warto również zwrócić uwagę, iż Nea Pafos leży w obszarze, gdzie wiatry wieją przeciętnie z 25 proc. większa siłą niż w przypadku innych portów na Cyprze (il. 53). Il. 53. Wykresy przedstawiające (Pafos na czerwono): uśrednioną prędkość wiatru dla różnych miast na Cyprze po lewej oraz prędkość wiatru ze względu na porę dnia cf. Kastanas et al. 2014, 83, fig. 6. Kolejnym istotnym uwarunkowaniem geograficznym, które należy wziąć pod uwagę, są prądy morskie, mające niejednokrotnie również ważny wpływ na kształtowanie się sieci kontaktów morskich (Leidwanger et al. 2014, 2). Prądy morskie mają dość stały charakter i dla Cypru kierunkują się z zachodu i północnego zachodu na wschód. Niewątpliwie, szczególnie przy podobnym kierunku wiejących wiatrów, niekorzystnie to wpływa na żeglugę ze wschodu na zachód, zaś w drugą w stronę, wprost przeciwnie, korzystnie. Z perspektywy samej wyspy prąd morski obiega ją w kierunku przeciwnym do kierunku zegara, co implikuje zarówno kierunek transportu sedymentów, jak i naturalne uwarunkowania dla żeglugi. Siła prądów morskich bezpośrednio przy wyspie zazwyczaj nie jest wysoka, rzadko osiągając prędkość jednego węzła (il. 54). Czasem jednak prąd jest wzmagany przez silne, przede wszystkim zachodnie, wiatry (Leonard 2005, 349 – 351; Beresford 2013, 63.) 163 Il. 54. Kierunki prądów morskich na Morzu Śródziemnym w lipcu cf. Beresford 2013, fig. 2.15b. Dla wielu stanowisk portowych na świecie duże znaczenie mają również dobowe zmiany poziomu morza związane z pływami. W przypadku niektórych zatok woda potrafi cofać się i następować nawet o setki metrów. 73 Jednak Morze Śródziemne pod tym względem jest raczej spokojnym zbiornikiem wodnym (z nielicznymi wyjątkami). Poziom zmian lustra wody nigdy nie przekracza 80 cm, zaś dla Cypru te wartości niemal nigdy nie przekraczają 45 cm (il. 55; Leonard 2005, 352; Beresford 2013, 101). Il. 55. Maksymalne (poranne – po lewej) oraz minimalne (wieczorne – po prawej) poziomy przypływu i odpływu dla wschodniego Basenu Morza Śródziemnego. Symulacja 3D wykonana przez MITgcm dla Climate Modelling and Impacts Laboratory oraz Włoską Narodową Agencję Nowych Technologii, Energii i Zrównoważonego Rozwoju.74 73 Dobrym przykładem, może być zatoka Fundy przy półwyspie Labrador, gdzie woda dwukrotnie w ciągu dnia opada się i podnosi o 17m (Cornett et al. 2010). 74 https://www.youtube.com/watch?v=y4mpoi3TEMc – data dostępu 17.07.2018 164 Ostatnim wreszcie czynnikiem naturalnie wpływającym na korzystanie z kanału komunikacji, jakim jest morze, z punktu widzenia miasta portowego, jest wysokość fal. Dla rozwoju starożytnego żeglarstwa był to jeden z najważniejszych czynników wpływających zarówno na możliwości wyjścia w morze, jak i na organizację infrastruktury portowej. Dla żeglugi starożytnej niezmiernie istotne było, aby podróż odbywała się w okresie, kiedy poziom fal był niski bądź umiarkowany (Beresford 2013, 88). Poziom fal uderzających w Cypr jest zróżnicowany ze względów geograficznych. Najwyższe fale notowane są na północnej oraz zachodniej stronie, zaś najspokojniejszym wybrzeżem jest część południowa. Nie oznacza to jednak, iż wysokie fale nie zdarzają się we wszystkich rejonach wyspy: przykładowo fale o wysokości 1,75 m stanowią 10 proc. fal na północnym wybrzeżu, 15 procent fal na zachodnim i 7 procent fal na południowym. Choć widać zróżnicowanie, jednocześnie można zauważyć, iż nie są to znaczące różnice. Ma to jednak swoje odbicie w organizacji infrastruktury portowej, obok braku dogodnych zatok, jest to jeden z powodów dlaczego większość miast portowych jest skupiona na południowym i wschodnim brzegu wyspy (il. 56; il. 57; Leonard 2005, 351 – 353). Il. 56. Przykładowe poziomy pływów w ciągu dnia dla Larnaki.75 75 https://www.tide-forecast.com/locations/Larnaca/tides/latest - data dostępu 17.07.2018. 165 Il. 57. Przykładowa prognoza prędkości wiatru i wysokości fal dla Pafos.76 Choć generalnie fale na Morzu Śródziemnym nie należą do wysokich, to jednak duże zróżnicowanie oraz nieprzewidywalność każe z rezerwą podchodzić do generalizacji (Bersford 2013, 89). Podsumowując przedstawiony powyżej przegląd uwarunkowań geograficznogeologicznych związanych z kształtowaniem się krajobrazu wybrzeża, na którym położona jest Nea Pafos, można zwrócić uwagę na kilka zasadniczych elementów: - miasto leży w rejonie o skomplikowanej sytuacji geologicznej, która skutkuje istnieniem procesów wypiętrzania, aktywnym sejsmicznie i z trudnymi do oszacowania zmianami linii brzegowej. - Wiedza na temat procesów geologicznych nie daje obecnie możliwości do jednoznacznego określenia przebiegu linii brzegowej oraz odtworzenia rzeźby terenu przylądka, na którym zlokalizowane była miasto Nea Pafos w starożytności. Można jednak przyjąć pewne założenia. Wydaje się, iż poziom morza ulegał zmianom zarówno w okresie samego funkcjonowania miasta, jak i w czasach późniejszych, co znacząco utrudnia jednoznaczną rekonstrukcję przebiegu linii brzegowej i warunków do prowadzenia inicjatyw budowlanych. 76 https://www.myweather2.com/Marine/Global-Ports/Cyprus/Kato-Paphos/wind-wave-chart.aspx - data dostępu 17.07.2018. 166 - Interakcja stanowiska z morzem jest kształtowana przez zróżnicowane czynniki, do najważniejszych możemy zaliczyć zmienne kierunki wiatrów z przewagą zachodnich oraz relatywnie wysokie fale. Prądy i pływy morskie zdają się mieć mniejszy wpływ na kształtowanie tej relacji. 5) Ewaluacja archeologiczna Rozumienie uwarunkowań geograficznych ma pozwolić na rekonstrukcję krajobrazu, w którym zlokalizowane jest dane stanowisko archeologiczne, a także próbę odtworzenia wpływu tych czynników na jego funkcjonowanie. Z dzisiejszej perspektywy Nea Pafos zlokalizowana była niemal w doskonałym miejscu z punktu widzenia starożytnej urbanistyki. Główna część miasta zajmuje teren przylądka wciśniętego między dwie zatoki – południową oraz północno - zachodnią. Przylądek jest częścią terasy nadmorskiej wypiętrzonej w czwartorzędzie i stanowi on część tzw. Sukcesji Osadowej Troodos (ang. The Circum Troodos Sedimentary Succession) o jeszcze wcześniejszej chronologii (Pinar –Erdem, Ilhan 1977, 309-312). W obrębie terenu zajmowanego przez miasto uwagę zwracają dwa niewielkie wzgórza – Fanari przy zachodniej części miasta oraz Fabrika przy północno-wschodniej. Lokalizacja spełnia dwa najważniejsze warunki – jest w założeniu łatwa do obrony przed przeciwnikiem próbującym atakować od strony lądu oraz posiada relatywnie dobry dostęp do morza. Pierwszy warunek spełniony jest dzięki kształtowi cypla, który znacząco redukuje możliwość dostępu do miasta od strony lądu. Drugi warunek spełniają dwie zatoki, formujące ten cypel, które mogły służyć do zaadoptowania ich na cele portowe. Linia obwodu miasta w prawdopodobnych granicach z okresu hellenistycznego, dostępnego od lądu to ok. 2 km na prawie 5 km obwodu całego miasta. Ponadto przylądek posiada dogodną zatokę od strony południowej, co spełnia główne wymagania stawiane portom w starożytności. Zatoka sama z siebie była dobrze osłonięta od najbardziej niekorzystnych wiatrów. Od drugiej strony kształtowała się druga zatoka, mniej dostosowana do celów żeglugi, jej głównym mankamentem była zachodnia ekspozycja. Przylądek położony jest w zlewni trzech większych i prawdopodobnie dwóch mniejszych, okresowych cieków wodnych. Do pierwszych należy zaliczyć rzeki Ezousa, Xeropotamos oraz Dhiarizos, do drugiej grupy, niewielki ciek zlokalizowany na północ od miasta – Koskinas oraz niewielki strumień rzekomo wpływający niegdyś do zatoki południowej, który nie posiada nazwy. Istnienie ostatniego z wymienionych cieków wodnych znane jest tylko z przekazu W.A. Daszewskiego (1981), który opisując wygląd południowego portu w Pafos wspomniał o zanikającym strumieniu wodnym, 167 przepływającym przez częściowo zabagniony teren zatoki do morza. Nie można jednoznacznie potwierdzić tej informacji, szczególnie, że na planach np. z 1955 roku brak jest zaznaczonych jakichkolwiek cieków wodnych w rejonie zatoki portowej (il. 58). Jednym z bardziej dyskusyjnych problemów jest przebieg linii brzegowej przylądka, na którym zostało założono miasto, a co za tym idzie możliwe wykorzystanie brzegów do celów komunikacji morskiej. Problem przebiegu linii brzegowej na terenie głównego portu był głównym tematem prac PAHEP. Jak wspomniano powyżej, choć wyniki nie zostały ostatecznie opracowane i odpowiednio opublikowane, na ich podstawie, a także obserwacji poczynionych przez W.A. Daszewskiego oraz K. Nicolaou oraz w oparciu o badania archeologiczne wykonane przez uczestnika szwedzkiej ekspedycji w Palaepafos w 1951 r. (por. rozdz. III.1.c) , udało się zaproponować rekonstrukcję jej przebiegu. Il. 58. Plan Cypru z 1955 sporządzony na potrzeby amerykańskiej armii (fragment). Skala 1:25000. 77 Wg wskazań archeologów polskiego oraz cypryjskiego teren zajmowany dzisiaj przez parking dla samochodów oraz autokratów turystycznych, w latach 60-tych był zabagniony, co może 77 http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/maps/europe/zoomify139402.html dostęp 05-05-2018. 168 świadczyć, iż część zatoki, dzisiaj zabudowanej, poddana była procesom zamulania i zamieniała się w bagno. W związku z tym można było zakładać, iż zatoka pierwotnie głębiej wchodziła w ląd. Te ustalenia częściowo zostały potwierdzone przez badania wykopaliskowe oraz wspomniane badania geoarcheologiczne wykonane przez amerykańską ekspedycję. Problem ten jest o tyle interesujący, iż na archiwalnych zdjęciach lotniczych z 1957 oraz 1968 roku (patrz il. 7) oraz innych dostępnych planach ewidentnie widać drogę przebiegającą samym brzegiem morza, zaś na proponowanym „zabagnionym” terenie widać pola uprawne. Wydaje się, iż rozstrzygające mogłyby być badania geologiczne wykonane w ramach PAHEP, pomimo tego, że opisany powyżej stan ich opracowania każe być ostrożnym w ich interpretacji. Należy jednak je przywołać, ze względu na obecnie najbardziej prawdopodobną hipotezę. Badacze amerykańscy uważali, iż zatoka sięgała znaczniej głębiej niż obecnie, tzn. do przebiegu dzisiejszych ulic Lidas78 oraz północnej nitki drogi na parking w porcie przy Parku Archeologicznym. Wskazywali jednocześnie, iż procesy odpowiedzialne za taki stan rzeczy są następujące: procesy wypiętrzania (oceniane przez nich na ok. 0,8 m od czasów starożytnych), procesy zamulania spowodowane nanoszeniem materiału przez morze oraz ciek wodny opisany przez W. A. Daszewskiego, oraz wreszcie obecność nawarstwień archeologicznych. Te same procesy miały być odpowiedzialne za podniesienie się dna zatoki, która funkcjonuje do dzisiaj. Tylko dzięki akcji podjętej przez marynarkę brytyjską w latach 50-tych, udało się udrożnić port. Drenaż portu nadzorowany był przez Departament Starożytności Cypru, podczas prac usunięto olbrzymią ilość starożytnego materiału budowlanego, a także materiału ruchomego (Karageorghis 1966, 385; Daszewski 1981, 328; Młynarczyk 1990, 63, 182). Ciężko jednoznacznie stwierdzić, jak duże nawarstwienia zostały usunięte. We wschodniej części zatoki, nie użytkowanej dzisiaj, głębokość wody rzadko przekracza 30 – 40 cm, zaś jak wiadomo, aby zatoka portowa mogła służyć w starożytności wojennym galerom (Pafos była przez pewien czas główną bazą wojennej flotylli Ptolemeuszy) musiałaby mieć głębokość co najmniej 2 m. Drugim problematycznym rejonem, z punktu widzenia kształtowania się linii brzegowej, jest zatoka północno-zachodnia. Obszar ten, ze względu na swoją ekspozycję, obecność pochówków w okolicy oraz lokalizację poza znanym przebiegiem murów miejskich, pozostawał poza głównym zainteresowaniem badaczy zajmujących się rozwojem urbanistycznym miasta. Próba rekonstrukcji funkcji terenu położonego na NW od 78 Ulica biegnąca równolegle, do linii brzegowej, promenady (Poseidonos Avenue). Dzisiaj znajduje się tam supermarket Papantoniou: https://goo.gl/maps/GWetdvyMfCfhnhU86. 169 zrekonstruowanej linii murów miejskich przez K. Nicolaou (1966, 567 – 568, il. 3) od początku badań na tym terenie nie była przekonująca. Dla cypryjskiego archeologa prowadzącego prospekcję w tym terenie, oczywiste było, iż cofnięty i sztucznie uformowany mur stanowił naturalna barierę dla morza, które musiało w tym miejscu opływać linię murów obronnych miasta. Niewykluczone, iż w tym przeświadczeniu umacniał go widok zwałów piasku, które widać na zdjęciu przedstawionym w publikacji (Nicolaou 1966, 569, il. 4). Tego typu interpretacje wzmacnia również przekaz brytyjskiego podróżnika G. Jefferey’a (1918, 401), który opisał omawiany obszar jako bagno i widząc tam miejsce, gdzie pierwotnie sięgało morze. Teren ten w ostatnim półwieczu uległ znaczącej transformacji, związanej głównie z wywiezieniem z niego dużych pokładów piasku na potrzeby budowy cerkwi na początku lat 90-tych.79 W dyskursie naukowym istnieje dyskusja na temat przeznaczenia i zagospodarowania tego miejsca, co zostanie przedstawione w dyskusji wyników (patrz rozdz. X). Istotna kwestia dotyczy jednak próby rekonstrukcji wyglądu tego terenu w czasach starożytnych. Jest to zagadnienie o tyle zasadnicze, iż do tej pory kwestia ta nie została odpowiednio podniesiona przez pracujących tutaj badaczy. W ramach realizacji Paphos Agora Project zostały podjęte badania geoarcheologiczne mające na celu próbę rekonstrukcji procesów geograficznych mogących wpływać na kształtowanie się tego obszaru (Kalicki et al. 2015; Kalicki et al. 2020). Zaproponowana została przez kieleckich badaczy, pracujących pod kierunkiem prof. T. Kalickiego, hipoteza o procesie stopniowego zalądowiania się obszaru północno-zachodniej zatoki w wyniku akumulacji materiałów sedymentacyjnych transportowanych w pierwszym etapie przez rzekę Koskinas do morza, zaś następnie przez prąd morski do opisywanej zatoki (il. 59). 79 Za informację dziękuję prof. Demetriosowi Michaelidisowi. Ślady po tym procederze widoczne są na zdjęciach lotniczych z 1993 roku, dostępnych na geoportalu cypryjskim: http://eservices.dls.moi.gov.cy/#/national/geoportalmapviewer - dostęp 29-05-2016. 170 Il. 59. Zaproponowana przez zespół T. Kalickiego (2020, 501, pl. 157) rekonstrukcja procesu zalądawiania się zatoki N-W. Proces ten miał być odpowiedzialny za zanik przystani, a co za tym idzie zakrycie ewentualnych pozostałości architektonicznych, które mogłyby pozwolić na rekonstrukcje funkcjonowania tego terenu (Kalicki et al. 2015, 66). W 2017 r. wykonano weryfikacyjne badania sondażowe, które ukazały, iż faktycznie część tego terenu jest pokryta dużą warstwą piasku o niewyjaśnionej proweniencji. Dotyczy to jednak terenu położonego bliżej murów miejskich w odległości ok. 150 m od obecnego brzegu morza. Wiercenia wykonane w tym samym roku w obszarze bezpośrednio przylegającym do morza nie potwierdziły jednak hipotezy postawionej przez kielecką grupę badawczą. Nadal jednak nie udało się odpowiedzieć na niektóre pytania, szczególnie związane z procesami geologicznymi - wypiętrzaniem tego terenu oraz określeniem relatywnego poziomu morza. Badania, prowadzone przez uczestnika ekipy z Kielc, S. Chwałka, wciąż trwają. Na tę chwilę możliwe są jedynie symulacje dokonane na NMT zakładające różne warianty tempa wypiętrzania się lądu oparte o możliwe scenariusze, o których mowa była powyżej (por. s. 156). Niestety biorąc pod uwagę brak wiedzy o naturalnej 171 oryginalnej formie badanego terenu, symulacje takie mają charakter czysto hipotetyczny, mogące jedynie sugerować pewne obserwacje (il. 60). Ma to szczególnie duże znaczenie biorąc pod uwagę naszą wiedzę o olbrzymim zróżnicowaniu miąższości nawarstwień zarówno o charakterze antropogenicznym, jak i naturalnym. Jak wspomniano powyżej, w opisywanym terenie różnica może dochodzić do nawet trzech metrów, przy ostrożnym szacunku (patrz rozdz. VI.4). Próbując jednak wskazać chociaż ogólne trendy warto zaznaczyć, iż przy ostrożnych szacunkach (poziom morza wyższy o 1,2 m) zatoka nie sięgała daleko dalej w głąb lądu niż w czasach dzisiejszych. Przy najwyższych symulacjach zmian poziomu morza (4,4 m różnicy, zgodnie z wartościami podawanymi przez Z. Zomeni- patrz wyżej s. 156), na uwagę zasługuje duża podłużna depresja widoczna wzdłuż cofniętej północno-zachodniej linii muru. Teren ten stanowi niewątpliwie częściowo antropogeniczny obiekt stworzony w oparciu o wypiętrzającą się w tym rejonie terasę morską. Depresja ta intepretowana była przez J.C. Bessaca (2016, 117 – 119, a także Balandier 2014, 198 – 199; 2017), jako pozostałości po porcie morskim, być może pełniącym funkcję stoczni wojennej. Miał on mieć formę Lkształtną, z kanałem wpływowym zlokalizowanym w miejscu, gdzie zachodni mur miejski zmieniał swój przebieg z N-S na W-E. Wiercenia geoarcheologiczne wykonane w 2017 r., wykazały, iż przy obecnym stanie wiedzy na temat ukształtowania się formy terenowej w tym obszarze jest to mało prawdopodobne. Jednak badacze nie wykluczają możliwości funkcjonowania przystani czy kotwicowiska o pomocniczym charakterze na tym terenie (Kalicki et al. 2018; 2020). Il. 60. Hipotetyczna rekonstrukcja relatywnego poziomu morza w zależności od przyjętej wartości różnicy w stosunku do dnia dzisiejszego (od góry od lewej w metrach: +1,2, +2,2, +3,2. +4,2). Autor W. Ostrowski. 172 6) Perspektywa regionalna i klimatyczna Rozważania na temat uwarunkowań geograficznych Cypru nie mogą oczywiście być prowadzone w oderwaniu od perspektywy regionalnej, która w tym kontekście będzie wpływała na możliwości funkcjonowania osadnictwa, warunków w jakich się kształtowało, a także na bazę ekonomiczną mieszkańców wyspy. Region w tym znaczeniu możemy rozumieć, jako obszar basenu Morza Śródziemnego, wraz z jego lokalnymi wariantami rożnie kształtującymi się w zależności od położenia. Znaczenie środowiska naturalnego dla społeczeństw dostrzegane było już przez starożytnych pisarzy, przede wszystkim Arystotelesa. Rozwój myśli ekonomicznej w kontekście geograficznym przedstawił w swojej dysertacji doktorskiej S. Borowicz (2009), wskazując na zróżnicowany i ewolucyjny proces jej kształtowania. Jako główne determinanty wpływające na rozwój ekonomiczny społeczeństwa cypryjskiego wskazał on: wyspiarski charakter, dobrze rozwiniętą i urozmaicona linię brzegową, obecność dużych zatok, klimat śródziemnomorski, podział roku na dwie pory roku – lato oraz zimę, brak stałych rzek, zróżnicowanie temperaturowe między wybrzeżem a centrum wyspy, urozmaiconą rzeźbę terenu czy wreszcie obecność konkretnych bogactw mineralnych czy naturalnych (Borowicz 2009, 91). Dla rozwoju samej Nea Pafos należy w kontekście regionalnym wziąć pod uwagę fenomeny warunkujące rozwój i funkcjonowanie samego miasta: czyli klimat, sytuację hydrograficzną oraz dostępność do surowców mineralnych i naturalnych. 7) Klimat Klimat na Cyprze jest określany wg obowiązującej klasyfikacji Köppen-Geiger’a, jako subtropikalny80 w dwóch odmianach: śródziemnomorskim na wybrzeżach i półpustynnym, w niektórych rejonach wewnątrz wyspy (Peel et al. 2007, 1641, Fig. 8). Klimat na wyspie jest wewnętrznie zróżnicowany, różnice temperatur między rejonami górskimi a nizinami może sięgać 9 st. C. Pafos leży w strefie zachodniego wybrzeża, charakteryzującego się niższymi od maksymalnych temperaturami oraz średnimi dla wyspy opadami (il. 61). Główną cechą klimatu subtropikalnego jest istnienie dwóch pór roku - lata oraz zimy. 80 A nie, jak często się błędnie podaje (np. Borowicz 2009, 90, Dobosz 2011, 41; Kordos 2014, 21), śródziemnomorski, który stanowi odmianę klimatu subtropikalnego. 173 Il. 61. Wykaz średnich temperatur oraz opadów dla regionu Pafos.81 Lato charakteryzuje się wysokimi temperaturami oraz brakiem opadów. Zima jest łagodna, a w okresie listopad – luty obfituje w deszcze, które - obok wód podziemnych - są jedynym źródłem wody na wyspie. Klimat jest fenomenem o zmiennym charakterze. Najlepsze dane dla klimatu mamy oczywiście dla czasów najnowszych. Już pobieżna analiza pozwala stwierdzić, iż na przestrzeni kilkudziesięciu lat klimat na Cyprze zmienia się, co skutkuje przede wszystkim spadającą ilością opadów. Na odcinku ostatnich stu lat opady zmniejszyły się o 17 procent znacząco wpływając na liczbę susz na wyspie. Podobny proces można zauważyć w rozkładzie temperatur, gdzie w ostatnich 26 latach możemy mówić o wzroście średniej temperatury o 0,5 st. C. 82 Takie zmiany klimatyczne mają fundamentalny wpływ na gospodarkę cypryjską, nawet w dzisiejszych czasach. Należy się zastanowić więc, jakim zmianom ulegał klimat wyspy w czasach starożytnych i czy mogło mieć to wpływ na organizację i jakość życia mieszkańców Pafos. Badania paleoklimatyczne dla regionu Lewantu oparte są przede wszystkim o nawarstwienia z Morza Martwego oraz Jeziora Van, które pozwalają na relatywnie dokładne wyznaczanie okresów wilgotnych i suchych dla regionu. Pomocne są również badania drewna pozyskanego z rzymskiej rampy zbudowanej podczas oblężenia Masady, czy wreszcie informacje historyczne dotyczące wylewów Nilu. Dane te są porównywane z informacjami pozyskanymi m.in. z wierceń w lodach Grenlandii. Należy jednak pamiętać, iż baza danych do rekonstrukcji procesów paleoklimatycznych jest znaczenie bogatsza (Luterbacher et al. 2012). Wyniki tych badań pokazują, iż klimat w starożytności był zmienny. Początek epoki hellenistycznej charakteryzował się raczej suchym klimatem, który zaczął zmieniać się od ok. 150 r. p.n.e., tak aby uzyskać tzw. optimum klimatyczne w okresie rzymskim. Optimum 81 http://www.moa.gov.cy/moa/ms/ms.nsf/DMLindex_en/DMLindex_en?OpenDocument – data dostępu 17.07.2018 82 Cf. http://www.moa.gov.cy/moa/ms/ms.nsf/DMLcyclimate_en/DMLcyclimate_en?OpenDocument – data dostępu 17.07.2018 174 charakteryzowało się relatywnie wilgotnymi zimami i klimatem podobnym do dzisiejszego. Ponowna zmiana może być datowana na okres ok. 250 r. n.e. kiedy to klimat ponownie cechował się niższymi opadami, ale także niższymi temperaturami (co związane było z obniżoną aktywnością słońca). Ponadto niekorzystny wpływ miały wybuchy wulkanów wpływające na możliwość oddziaływania słońca. Odwrót niekorzystnych tendencji nastąpił prawdopodobnie w IV bądź nawet w V wieku n.e., kiedy klimat stał się nieco cieplejszy i bardziej wilgotny (McCormick et al. 2012, 180 – 189). Jak słusznie wskazuje S. Borowicz (2009, 69) specyficzny suchy klimat uzależniał gospodarkę Cypru od zjawisk klimatycznych. Choć wyspa zazwyczaj opisywana jest jako bogata i zasobna (Amm. Marc. XIV.8.14), to jednocześnie znane są opisy susz, które mogły powodować brak możliwości wyżywienia się jej mieszkańców (Bakritzis 1995, 247). Co ciekawe, informacje dotyczące suszy, które przytacza Bakritzis oparte są na Żywocie św. Spirydona i dotyczą one właśnie końca III w. n.e. Niestety brak jest obecnie odpowiedniego studium paleoklimatycznego dotyczącego samego Cypru, jednak przedstawione dane dla Lewantu powinny być brane pod uwagę przy próbie zrozumienia uwarunkowań geograficznych wpływających na życie dawnych mieszkańców Pafos. 8) Sytuacja hydrograficzna W regionach, gdzie klimat ma suchy charakter i gdzie deszcze spotyka się sezonowo, możliwość dostępu do wody staje się kluczowa dla zaspokojenia elementarnych potrzeb człowieka. Nawet w czasach dzisiejszych, pomimo funkcjonowania wysoko zawansowanych rozwiązań infrastrukturalnych, tj. systemu tam i zbiorników zbierających wodę podczas zimowych deszczów, zdarzają się okresy niedoborów wody, w starożytności problem musiał być prawdopodobnie jeszcze większy. Cypr nie posiada stałych rzek, ani zbiorników słodkowodnych, tj. jezior. Istniejące dzisiaj dwa słone jeziora, w czasach antycznych stanowiły zatoki morskie. Największa rzeka na wyspie to Pedeias, płynąca z gór Troodos przez równinę Mesaoria i użyźniająca tę dolinę. Jak wspomniano już powyżej, Pafos leży w obszaru lokalizacji czterech okresowych rzek: Ezousa, Xeropotamos oraz Dhiarizos na południu, oraz Koskinas na północy od miasta. Rzeki te mogły dostarczać wodę do miasta jedynie w okresie zimowo-wiosennym. Na wielu terenach, przy ujściach rzek okresowych odchodzących do sztucznych zatok portowych, tworzyły się bagna (Jeffery 1918, 401; Daszewski 1981, 329). Dzisiaj jednak są one całkowicie osuszone (Kordos 2014, 22). Innym źródłem wody dla miasta 175 były wody gruntowe. Zarówno badania hydrologiczne83, jak i eksploracje starożytnych studni (np. studnia S.173, por. rozdz. IX.3.b.) dowodzą, iż źródło to mogło być niezwykle istotnym uzupełnieniem gospodarki wodnej. Jak się jednak wydaje dostęp do bieżącej wody nie był wystarczający, o czym może świadczyć zarówno funkcjonujący w czasach starożytnych akwedukt (Młynarczyk 1990, 222 – 223)84, jak i rozbudowany system transportowania i magazynowania wody rozwinięty w mieście. 9) Dostępność do surowców mineralnych i naturalnych a) Surowce naturalne Jako surowce naturalne powinniśmy rozumieć możliwe do wykorzystania w ekonomii i codziennym funkcjonowaniu faunę i florę. Cypr w starożytności niejednokrotnie przedstawiany był jako wyspa bogata w rozmaite zasoby naturalne. Przede wszystkim istotna była uprawa winorośli oraz oliwek (Strabon XIV, 6, 5; Hadjisavvas, Chaniotis 2012, 157). Trzeba jednak przyznać, iż pomimo dużej wagi, jaką pełniły produkty uzyskiwane z tych dwóch roślin, to nie one stanowiły o sile ekonomii wyspy. Od czasów historycznych zawsze zwraca się uwagę na rolę drewna, które można było pozyskiwać na wyspie. Dla Strabona oczywistym było, iż wyspa jest źródłem tego budulca. Jednocześnie zaskakujące było to, iż kiedy historyk odwiedził Cypr, wyspa wydała mu się wylesiona (Strabon XIV,6,5; cf. Meiggs 1983, 373; Kordos 2014, 23). Proces wylesiania jest również potwierdzony przez badania nad pyłkami, pokazujący, iż stopień pokrycia drzewostanem między rokiem 500 p.n.e. a przełomem er spadł o 20 procent (il. 62). Il. 62. Proces deforestacji krajów wschodniego basenu Morza Śródziemnego cf. Kaplan et al. 2009, 3023, tab. 3 z zaznaczoną fazą omawianą w tym rozdziale. Jednocześnie warto zauważyć, iż po przełomie er eksploatacja tego surowca spada, choć wyspa nadal jest słynna ze swoich szkutników, to traci pozycję głównego dostawcy drewna np. do 83 Porównaj z mapą z 1955 – il. 58. Niebieskie kółka oznaczają podziemne źródła wody. 84 Należy tu jednak podkreślić, iż nie ma pewności co do chronologii samego akweduktu, ani co do dokładnej zasady funkcjonowania. System zaopatrzenia i rozprowadzania wody i ścieków z miasta wciąż czeka na opracowanie. W ostatnim czasie stał się on obiektem zainteresowania M. Romaniuka z Polskiej Misji Archeologicznej UW w Nea Pafos, por. Romaniuk 2016 oraz Balandier 2017, 222 – 223. 176 Egiptu (Meiggs 1983, 398).85 Do najważniejszych gatunków drzew na wyspie należy zaliczyć różnego rodzaju dęby, cyprysy oraz cedry (Meiggs 1983, 292; Kordos 2014, 23 – 24). Dostęp do tego surowca miał niebagatelne znaczenie dla rozwoju samej wyspy. Przede wszystkim rozwinęły się gałęzie gospodarki związane z jego eksportem czy obróbką. Słynny był antyczny cypryjski przemysł stoczniowy (Raptou 1996, 254), choć drewno służyło również np. do produkcji mebli (Meiggs 1983, 292) czy znanej mastyki (Meiggs 1983, 469). Drewno miało także strategiczne znaczenie dla wytopu miedzi, czyli innego kluczowego surowca na wyspie (Meiggs 1983, 379; Raptou 1996, 254). 86 Cypr, jako potencjalne źródło surowca drewnianego, był przedmiotem rywalizacji ościennych mocarstw. Obok pozycji strategicznej w transporcie morskim, to właśnie możliwość pozyskiwania drewna stanowiła o „atrakcyjności” wyspy w oczach władających Egiptem, najpierw faraonów, a potem Ptolemeuszy (Meiggs 1983, 398). W okresie hellenistycznym, prawdopodobnie po wyczerpaniu łatwo dostępnych zasobów równiny Mesaoria, głównym źródłem drewna stały się zachodnie stoki gór Troodos (Raptou 1996, 254). Osobną rolę odgrywały rośliny, które służyły do wyrobu lekarstw (Michaelides 2009, 93), bądź perfum (Zachariou-Kaila 2012; Chovanec 2016). Szczególnie w tym drugim przypadku jest to istotne, gdyż perfumy z Pafos słynne były w całym świecie śródziemnomorskim. Z zamieszkującej wyspę fauny niewiele można wskazać przykładów zwierząt mających wpływ na znaczenie wyspy w wymianie towarowej w czasach starożytnych. Chociaż niewątpliwie możliwość eksploatacji miejscowej zwierzyny miało duże znaczenie w utrzymywaniu samowystarczalności żywieniowej (Michaelides 1996). Pewną wartość ekonomiczną mogły mieć niektóre morskie skorupiaki, jak np. gatunki Charonia sequenze (znane jako trytony) czy Pecten jacopaeus, będące kulinarnym delikatesem (Michaelides 1995, 211 – 212). b) Surowce mineralne Bez wątpienia najważniejszym surowcem mineralnym warunkującym rozwój ekonomiczny Cypru była wspomniana powyżej miedź (Michaelides 1996, 139). Pliniusz przekazuje, iż odkrycie tego metalu należy przypisać Kinyrasowi, mitycznemu założycielowi Palaepafos (Pliniusz, NH, XXXIV.II.2; VII.LVI.195. cf. Kassianidou 2011, 539). Wpływ ten obok znaczenia czysto ekonomicznego, miał znacznie szersze oddziaływanie, decydując również o rozwoju sieci miejskiej na wyspie (Iacovou 2012, 64). Górnictwo miedzi oraz rola 85 Ma to niewątpliwie związek z faktem, iż Państwo Rzymskie zezwalało w ramach swoich granic swobodnie transportować towary. Egipt w takim przypadku mógł zdywersyfikować swoje źródła drewna. 86 Patrz rozdz. VII.2.b. 177 w kształtowaniu się ośrodków miejskich, które opierały swój rozwój w oparciu o ten surowiec, była szeroko komentowana i dyskutowana w dyskursie naukowym. Jego znaczenie jest potwierdzone zarówno przez pisarzy antycznych (Strabon 14.6; Amm. Marc. XIV.8.14 cf. Michaelides 1996, 140), a także przez różnorodne prace archeologiczne.87 Ostatnie lata badań nad tematyką górnictwa miedzi, pokazały również, iż w problematyce organizacji handlu tym surowcem, należy także szukać inspiracji do zmian w regionalnym układzie szlaków transportowych, wpływających na rozwój Nea Pafos. Region pafijski, podobnie jak inne rejony nadmorskie Cypru, korzystał z relatywnie bliskich złóż miedzi, co pozwalało na kontrolę transportu tego surowca. Jeszcze w okresie późnego brązu I w tym regionie sieć osadnicza skoncentrowana była wzdłuż dwóch rzek Ezousas i Dhiarizos, co odpowiadało możliwościom kontroli wydobycia miedzi z zachodnich zboczy przedgórza Troodos (region Skouriotissa). Obok istnienia dogodnej zatoki lagunowej, miało to zasadnicze znaczenie dla rozwoju regionu pafijskiego, na czele z miastem Palaepafos (Iacovou 2012, 58 – 63). Jak słusznie dowodzi M. Iacovou (2013, 287) konieczność przeorientowania głównego szlaku transportowego dla miedzi, miało stać się zasadniczą przyczyną dla rozwoju nowego miasta – Nea Pafos. Związane to było ze stopniowym zamulaniem portu Palaepafos, co uniemożliwiało skuteczny eksport miedzi poza królestwo pafijskie. Na podstawie analizy danych epigraficznych, zdaje się być niewątpliwe, iż odpowiedzialnym za ten proces był Nikokles, ostatni król Pafos. Obserwacje poczynione przez Iacovou, są bardzo mocnym głosem w dyskusji na temat założyciela Nea Pafos (patrz rozdz. VII.5.). Okres hellenistyczny to czas, w którym Cypr stanowił, obok drewna, główne źródło miedzi dla Egiptu (Michaelides 1996, 140). W okresie rzymskim wyspa nie miała już tak strategicznego znaczenia z punktu widzenia źródła tego surowca, jednak ciągle wydobycie i obróbka miedzi była ważną gałęzią gospodarki Cypru, wpływającą na rozwój mennictwa prowincjonalnego (Kassianidou 2011, 540). Obok miedzi znaczenie ekonomiczne mogło mieć również wydobycie srebra czy żelaza, ale wpływ eksploatacji tych surowców na gospodarkę antycznego Cypru nie jest obecnie odpowiednio oceniony. 87 Zestawienie prac dotykających problematyki rozwoju górnictwa miedzi (i nie tylko) można znaleźć w publikacji, która ukazała się po konferencji w Nikozji w dn. 10-11 października 2009 roku (cf. Kassianidou, Papasavvas 2012). 178 10) Podsumowanie Próba zrozumienia wpływu czynników geograficznych oraz rekonstrukcja linii brzegowej terenu, na którym położone jest miasto, zdają się kluczowe dla zrozumienia jego funkcjonowania i warunków do rozwoju urbanizacyjnego. Z punktu widzenia zasobu informacji o tych procesach dotyczących Nea Pafos, wiedza na temat uwarunkowań geograficznych oraz procesów morfogenetycznych może pozwolić na określenie realiów i możliwości przed jakimi stali zarówno jego urbaniści, jak i budowniczowie tego miasta. Niewątpliwie możemy mówić o dwóch skrajnych kontekstach, w jakich funkcjonowało miasto. Pierwsze to warunki geologiczne, które były źródłem zagrożenia dla samej tkanki urbanistycznej. Trzęsienia ziemi czy tsunami, zarówno te potwierdzone przez autorów antycznych (Guidoboni 1994; Ambraseys 2009), jak i nieznane w źródłach (Michaelidou- Nicolaou 1985; Lichocka, Meyza 2001)88 miały zasadniczy wpływ na kształtowanie się zarówno samego miasta, jaki i życia jego mieszkańców. Obok wydarzeń o charakterze katastroficznym, procesy geologiczne mogły wpływać na zmiany wyglądy linii brzegowej w dużo dłuższej perspektywie, która jednak deformuje nam obraz wyglądu miasta w starożytności. Inna perspektywa otwiera się, kiedy zwrócimy uwagę na aspekty uwarunkowań geograficznych mających rozwojowy charakter dla miasta. Istnienie naturalnej zatoki u południowej granicy miasta, po dodatkowym przystosowaniu, stała się niewątpliwym atutem wpływającym na rozwój Nea Pafos, w szczególności w kontekście niedoborów takich udogodnień w innych rejonach wyspy. Możliwość funkcjonowania przystani czy kotwicowiska o pomocniczym charakterze od strony północno-zachodniej jedynie wzmacniała potencjał miasta oparty o jego uwarunkowania geograficzne. Bliskość i dostępność surowców mineralnych (przede wszystkim miedzi) oraz naturalnych (przede wszystkim drewna) wzmacniały potencjał regionu, zaś zmiany w linii brzegowej uwarunkowały rozwój najpierw Starej, a następnie Nowej Pafos. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, iż wiele aspektów związanych z procesami geograficznymi (w tym geomorfologicznymi) nadal pozostaje nierozwiązana. Najbardziej istotnym naukowo problemem wydaje się rekonstrukcja procesów paleogeograficznych związanych przede wszystkim z próbą oceny zmian relatywnego poziomu morza, i co za tym idzie, tempa wypiętrzania się wyspy w tym rejonie oraz wpływu na ten proces licznych trzęsień ziemi. Osobną kwestią jest próba rekonstrukcji oryginalnego poziomu i wyglądu terenu, na 88 Odnośnie dyskusji na temat znaczenia tych fenomenów patrz rozdz. X. 179 którym zostało wzniesione całe miasto. Do tego potrzeba badań geofizycznych o specjalnie sprofilowanym charakterze. Niewątpliwie mogłoby to być pomocne w odpowiedzi na pytanie, dlaczego w miejscu wydawałoby się idealnym dla założenia miasta (dogodna zatoka, forma terenowa- przylądek) tak późno, bo dopiero w okresie hellenistycznym, nastąpiły procesy miastotwórcze. Z punktu widzenia klimatycznego czy regionalnego miasto wpisywało się w obraz, w jakim mogły się rozwijać się inne ośrodki cypryjskie. Zarówno warunki hydrograficzne oraz związane z dostępem do surowców nie stanowiły o przeważającej pozycji Nea Pafos na tle innych miast, chociaż miały one niewątpliwie wpływ na jego profil gospodarczy. Potencjał ekonomiczny musiał być wsparty innymi warunkami, które zadecydowały o wiodącej roli Nea Pafos, co miało również wpływ na kształtowanie się i funkcjonowanie poszczególnych elementów oraz mieszkańców miasta. Wydaje się, że zmiany zachodzące geomorfologii samego przylądka związane ze zmianami poziomu morza, mogły mieć znaczenie, w stworzeniu się dogodnych warunków do adaptacji tego terenu na potrzeby zbudowania miasta-portu. IX Agora. Perspektywa événements w kontekście analizy stratygraficznej stanowiska 1) Wprowadzenie Główna część analityczna dysertacji oparta jest o badania wykopaliskowe prowadzone przez Zakład Archeologii Klasycznej na terenie Agory w Nea Pafos w latach 2011-2015. Dla czytelności niektórych ustaleń, będą brane pod uwagę badania prowadzone w późniejszych latach, z podkreśleniem jednak, że materiał ruchomy został opracowany tylko wstępnie. Należy także podkreślić, iż ustalenia przedstawione w poniższym rozdziale, na obecnym etapie badań, zdają się być potwierdzone przez wyniki najnowszych prac na stanowisku po roku 2015. Badania wykopaliskowe na Agorze prowadzone są w oparciu o metodę stratygraficzną rozwiniętą przez E. Harrisa (1989) i powszechnie stosowaną na stanowiskach śródziemnomorskich (i nie tylko). Podstawową jednostką stratygraficzną jest kontekst (oznaczony jako K. z następującym numerem porządkowym), który mógł stanowić warstwę zasypiskową, użytkową, depozyt, destrukt struktury architektonicznej i wszystkie inne elementy składowe stanowiska, które ulegają zniszczeniu podczas eksploracji. Kontekst rozumiany jest w tym przypadku, jako unikatowa jednostka eksploracyjna, w wielu (choć nie wszystkich) przypadkach tożsama z warstwą archeologiczną, reprezentującą w założeniu pojedynczy moment w czasie zdeponowania eksplorowanego materiału. Elementem 180 klasyfikacji zabytków nieruchomych jest struktura architektoniczna (oznaczona jako S. z następującym numerem porządkowym). Do struktur architektonicznych zaliczone zostały: mury, fundamenty, posadzki, elementy infrastruktury hydrotechnicznej tj. studnie, cysterny, wodociągi i inne obiekty. Cały ruchomy materiał zabytkowy pozyskany w czasie eksploracji przyporządkowany jest do jednego konkretnego eksplorowanego kontekstu. W takim rozumieniu kontekst staje się pojedynczym „wydarzeniem” analogicznym do historycznych événements. Wnikliwa analiza przemian zachodzących w obrębie kontekstów, wraz ze zmianami zachodzącymi na stanowisku w dłuższej perspektywie, stwarza możliwość do próby budowania narracji o procesach zachodzących na terenie Agory i szerzej - całego miasta. Na stanowisku założona została siatka geodezyjna oparta o lokalny układ stworzony na potrzeby stanowiska. Pierwotnie punkt o współrzędnych x: 100, y: 100 zlokalizowany w pobliżu narożnika W-S Agory, stanowił główny punkt osnowy. Od 2015 r., w związku z rozszerzeniem obszaru badań poza Agorę, punkt ten otrzymał współrzędne x: 1000, y: 1000 i w tym układzie podawana będzie lokalizacja struktur oraz kontekstów opisywanych poniżej. W 2015 r. wprowadzono również układ lokalny do układu globalnego UTM (il.63). 89 Analiza stratygraficzna pozwoliła na wydzielenie kilku faz funkcjonowania stanowiska. W ramach prowadzonych badań dążono do prób wydzielenia zarówno konkretnych faz zabudowy architektonicznej oraz punktowych faz formowania się nawarstwień stratygraficznych wydzielonych na podstawie analizowanych kontekstów archeologicznych. Biorąc pod uwagę, iż w większości przypadków mieliśmy do czynienia z kontekstami o charakterze zasypiskowym, w środowisku antycznego miasta, ostrożnie możemy je interpretować jako ślady po jednoczasowym procesie depozycji sedymentów i materiału zabytkowego (który oczywiście jednoczasowy już być nie musi). 89 Lokalizacje podawane będą zgodnie z zmienionymi wartościami lokalnej osnowy. Strony świata podawane będą zgodnie z uniwersalnym systemem oznaczeń. 181 Il. 63. Ortofotomapa Parku Archeologicznego z zaznaczoną siatką geodezyjną w lokalnym układzie współrzędnych – autor W. Ostrowski. 182 Analiza stratygraficzna przedstawiona w poniższym rozdziale doprowadziła do wyróżnienia następujących faz funkcjonowania stanowiska (por. tabela na s. 299 – il.124):  Faza przejściowa, późnoklasyczna/wczesnohellenistyczna - PK/WH (koniec IV w. p.n.e. – początek III w. p.n.e.)  Faza wczesnohellenistyczna - WH (III w. p.n.e.)  Faza środkowohellenistyczna - ŚH (II w. p.n.e.)  Faza późnohellenistyczna - PH (koniec II w. p.n.e. - I w. p.n.e. )  Faza wczesnorzymska I - WRI (czasy panowania cesarza Augusta)  Faza wczesnorzymska II - WRII (czasy panowania dynastii Flawiuszy)  Faza wczesnorzymska III - WRIII (czasy panowania dynastii Antoninów)  Faza środkowo i późnorzymska – ŚR i PR (III – VII w. n.e.) Konstrukcja poniższego rozdziału oparta jest o chronologię stanowiska opracowaną na podstawie badań Paphos Agora Project. W ramach konkretnych faz chronologicznych opisana będzie sytuacja ogólna na stanowisku oraz w poszczególnych wykopach wraz z ewentualnym wydzieleniem podfaz. Przedmiotem badań w latach 2011 – 2015 były cztery wykopy (Papuci-Władyka, Machowski 2016)90. T. I zlokalizowany jest w centrum Agory, T.II w obrębie Portyku Wschodniego, T.III przy południowym wejściu do Agory (w centralnej części Portyku Południowego) oraz T.IV, w obrębie pd.-wsch. narożnika Agory. W ramach pracy przedmiotem studiów będą wyniki badań z T. I – IV. W latach 2016-2017 zostały również założone wykopy T.V – na wschód od T.I, oraz niewielki wykop sondażowy T.VI na zachód od T.II. Do wyników badań na tych wykopach również będę się odwoływał, jednak w ograniczonym zakresie. 90 Dla utrzymania zgodności z dokumentacją wykopaliskową stanowiska stosowany będzie skrót T. = Trench dla oznaczenia poszczególnych wykopów. 183 Il. 64. Lokalizacja wykopów T.I – T.VI w południowo-wschodniej części Agory – autor W. Ostrowski. W ramach opisywanych wykopów wydzielone zostały również budowle: Budowla A (S.16 oraz S.17) oraz Budowla Wielopomieszczeniowa – oznaczona potem literą C91 na T.I oraz Budowla B na T.III (w dwóch fazach użytkowania B1 oraz B2), a także krepidoma Portyku Wschodniego (S.100) i Południowego (S.300)92. W obrębie budowli wydzielone zostały pomieszczenia93 o numeracji arabskiej w systemie zapisu nr wykopu/numer budowli (jeśli została nadana)/numer pomieszczenia, dotyczy to również kolejnych pomieszczeń odsłanianych w ramach Portyku Wschodniego, który nie otrzymał numeru budowli. Przyjęta numeracja w ramach portyku odnosi się do ostatniej fazy funkcjonowania tego założenia. W niektórych przypadkach pomieszczenia będą opisywane wspólnie, jeśli w danym okresie funkcjonowały jako jedna przestrzeń. Należy podkreślić, iż ze względów organizacji dokumentacji, numeracja 91 Budowla ta w pierwszym tomie opracowania badań uzyskała określenie Budowli C (por. Miszk 2020, 128). 92 Podane numery struktur nawiązują do głównych elementów konstrukcyjnych portyków –krepidomy bądź fundamentów głównych ścian. 93 Pomieszczenia w tym wypadku należy rozumieć, jako wydzieloną strukturami przestrzeń, która mogła pełnić rożne funkcje: pokój, korytarz, piwnica etc. 184 pomieszczeń w portyku została nadana osobno od numeracji pomieszczeń w budowlach wydzielonych na placu Agory. Chronologia stanowiska oparta jest o analizę stratygraficzną nawarstwień zarejestrowanych w trakcie badań wykopaliskowych, analizę materiału zabytkowego pozyskanego w trakcie tych badań oraz o analizę struktur architektonicznych ze względu na styl i sposób budowy. Opisywane konteksty niezbędne do zrozumienia stratygrafii stanowiska zawierać będą numer kontekstu wraz z podstawowymi informacjami na temat jego charakteru oraz najważniejsze informacje o materiale zabytkowym. W ostatnim przypadku informacje będą ograniczone tylko do niezbędnego minimum pozwalającego na zrozumienie chronologii kontekstu oraz jego interpretacji. Szczegółowe dane na temat materiału zabytkowego są zawarte w rozdziałach pierwszego tomu w serii monografii stanowiska opracowanego przez zespół badaczy pracujących w ramach Paphos Agora Project (Papuci-Władyka 2020) oraz szczegółowych artykułach oraz dysertacjach doktorskich: materiał numizmatyczny (Bodzek 2017a; 2017b; 2020); hellenistyczna ceramika stołowa (Marzec 2017; Marzec, Kajzer 2020); rzymska ceramika stołowa (Kajzer, Marzec 2020); lampki (Kajzer 2018; 2019; 2020); ceramika kuchenna (Nocoń 2020a; 2020b); amfory (Dobosz 2020); zabytki metalowe (Papuci-Władyka, Wacławik 2016; 2020; Biborski 2020; Twardecki 2020; Wacławik 2020); zabytki szklane (Cora 2020); zabytki kamienne (Florek 2020), terakoty (Droste 2020), i inne (Śliwa 2013; 2020), a także kości zwierzęce (Croft 2020). Badania wykopaliskowe dokumentowane były za pomocą rysunku architektonicznego, fotografii terenowej oraz opisu. Konteksty archeologiczne w całości rejestrowane były fotograficznie, za pomocą rysunku sytuacyjnego a także przy użyciu metod fotogrametrycznych (Ostrowski et al. 2018). Ponadto rejestracja informacji odnośnie badanych kontekstów zawarta została na kartach kontekstów (osobna dla informacji pozyskiwanych w trakcie badań w terenie, osobna dla informacji pozyskiwanych z badań nad materiałem zabytkowym – przede wszystkim ceramicznym). Każdy wykop ma przypisane przedziały numeracji kontekstów: T.I: 1 – 100, 601 – 700, 901 – 1000, T.II: 101 – 300, 701 - 800, T.III: 301 – 600, 801 – 900, T.IV 1001 - 1100. W trakcie badań w latach 2011 - 2015 w obrębie opracowywanych wykopów wydzielono w sumie 974 konteksty oraz 161 struktur architektonicznych i obiektów. Pamiętać jednak należy, iż część struktur anulowanych zostało jeszcze na etapie badań, bądź późniejszej interpretacji, zaś część kontekstów mogła mieć tożsamy charakter. Zdecydowano jednak w pierwszym przypadku o nie usuwaniu raz nadanych numerów, zaś w drugim - o ich nie 185 scalaniu. Warunkowane było to zachowaniem przejrzystości prowadzonej dokumentacji (numery odnotowywane są kolejno w kartach kontekstów terenowych, zabytkowych, dzienniku polowym, zdjęciach oraz raportach). Większa część dokumentacji została zdigitalizowana oraz wprowadzona do bazy danych opartej o system informacji geograficznej (GIS). Baza ta otrzymała swoją nazwę: Archeologiczny i Archeometryczny System Informacji dla Paphos Agora Project. Jej zastosowanie pozwala na zgromadzenie wszystkich danych pozyskiwanych w czasie badań w obszarze jednego oprogramowania (dane z badań wykopaliskowych, opracowania materiału zabytkowego, mapy, fotografie, modele trójwymiarowe, plany geofizyczne, dane teledetekcyjne i inne) (Ostrowski i in. 2018). Na Wykopie T.I (lokalizacja całego badanego obszaru x: 1145 - 1162, y: 1138 - 1157) wydzielono ogółem 255 kontekstów oraz 50 struktur architektonicznych (Il. 65; 66). Badania na Wykopie T.I można podzielić na trzy etapy. W pierwszym etapie otwarto wykop przylegający od wschodniej strony do obszaru objętego badaniami w latach 70-tych XX w. o powierzchni 75 m2 (przy czym ostatecznie eksploracji poddano 60 m2). Prace miały na celu weryfikację badań elektrooporowych wykonanych przed rozpoczęciem prac wykopaliskowych w czasie pierwszej kampanii w 2011 roku.94 W czasie 2011 – 2012 odsłonięto kilka struktur kamiennych w postaci murów, fundament oraz niedokończoną studnię/cysternę z okresu rzymskiego. Drugim etapem, zrealizowanym w 2013 roku, było wykonanie badań weryfikacyjnych na terenie wyeksplorowanym przez K. Nicolaou w latach 70-tych. Odczyszczony został obszar tzw. ołtarza, co pozwoliło ustalić, iż cypryjski archeolog odsłonił jedynie wierzchnie nawarstwienia stratygraficzne.95 Zdecydowano więc o kontynuacji eksploracji. W sezonie 2014 oraz 2015 rozszerzono T. I na północ oraz wschód w celu próby uchwycenia dalszych partii pomieszczeń stanowiących, jak się wtedy wydawało, Budowlę A. W przypadku analizy S.17 na T.I , czyli południowej ściany Budowli A, odwołano się również do wyników badań z sezonu 2016, przy czym należy podkreślić ich wstępny charakter. 94 Patrz rozdział: Badania geofizyczne na terenie Agory. 95 Patrz rozdział: Historia badań na Agorze. 186 Il. 65. Ortofotomapa Wykopu T.I autor – Ł. Miszk. 187 Il. 66. Rzut architektoniczny wykopu T.I z stratyfikacją chronologiczną (kolor jasnoniebieski – okres WH, kolor ciemnozielony – okres MH, kolor fioletowy – okres PH, kolor zielony – okres rzymski. Podział chronologiczny na podstawie analizy ceramiki za autorem oraz E. Marzec, M. Kajzer, A. Dobosz, K. Nocoń) – autor K. Rosińska Balik (2020, 207, pl. 62). 188 W trakcie prac na Wykopie T.II (lokalizacja całego badanego obszaru: x: 1190 - 1206 y: 1129 - 1143) wydzielono ogółem 370 kontekstów oraz 83 struktury architektoniczne (il. 67; 68). Badania rozpoczęto w 2011 roku od rejonu interpretowanego, jako wschodnie wejście na Agorę, w obszarze odkrytych tu pomieszczeń 1 i 2 oraz 7 – 13. Ponadto poddano eksploracji teren wewnątrz Agory, zarówno wzdłuż linii krepidomy zachodniej ściany portyku96 na odcinku (x: 1194 - 1196, y: 1134 – 1144), oraz odcinek (x: 1190 – 1196, y: 1145 – 1149) na przedłużeniu „wejścia”97. W sezonie 2012 oraz 2013 kontynuowano badania98 wewnątrz portyku oraz poszerzając wykop na południe, gdzie odkryto dalsze pomieszczenia. W roku 2014 ograniczono prace do eksploracji studni S.173, jednego z najciekawszych obiektów odkrytych w czasie badań. Wreszcie w 2015 roku rozszerzono badania na północ oraz podjęto decyzję o zdjęciu jednej ze struktur (podłogi) w R.1 w celu weryfikacji niektórych ustaleń stratygraficznych. W tym miejscu należy podkreślić, iż część terenu objętego badaniami, zlokalizowanego w bezpośredniej bliskości krepidomy zachodniej ściany portyku – ok. 1,5 m od strony zachodniej oraz ok. 2,35 m od strony wschodniej była eksplorowana jeszcze przez K. Nicolaou w latach 70. XX w. Podobnie, jak to miało miejsce w przypadku T.I, cypryjski archeolog ograniczył się do ściągnięcia wierzchniej warstwy, w niektórych przypadkach nie osiągając poziomów podłogowych. 96 Pierwotnie określany jako area 2. 97 Pierwotnie określany jako area 1. 98 Pierwotnie określany jako area 3. 189 Il. 67. Ortofotomapa Wykopu T.II – Portyku Wschodniego – autor Ł. Miszk, W. Ostrowski. 190 Il. 68. Rzut architektoniczny Wykopu T.II – Portyku Wschodniego (w zasięgu eksplorowanym do 2015 roku, będącym przedmiotem analizy) z rozwarstwieniem chronologicznym (kolor niebieski – okres WH, kolor ciemnożółty okres ŚH, jasnozielony – okres WR I, zielony WR II, ciemnozielony WR III) – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik. 191 Na Wykopie T.III wydzielono ogółem 349 kontekstów oraz 28 struktur architektonicznych (il. 69; 70).99 Badania rozpoczęto w 2013 r. w celu określenia organizacji przestrzennej obszaru przylegającego do południowego wejścia na Agorę. Pierwotnie odsłonięto obszar w kształcie litery L (x:1145 – 1154, y:1105 – 1114) o powierzchni 75 m2. Teren ten znajdował się w oddaleniu ok. 4,2 m od linii krepidomy południowego stylobatu portyku S.300. W kolejnym roku połączono badany teren z linią S.300 (x: 1145 – 1149 y: 1100 – 1104) oraz dokończono eksplorację na pozostałym badanym obszarze. W 2015 r. zdecydowano poszerzyć wykop (x: 1150 – 1154, y: 1100 – 1104) bezpośrednio przy S.300 w celu wyjaśnienia przebiegu murów stanowiących ściany Budowli B. Il. 69. Ortofotomapa Wykopu T.III – autor Ł. Miszk, W. Ostrowski. 99 W trakcie późniejszej analizy pięć struktur zostało anulowanych. 192 Il. 70. Rzut architektoniczny Wykopu T.III z rozwarstwieniem chronologicznym. Kolor żółty – okres PK/WH, niebieski – okres WH, fioletowy – PH, zielony WR – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik (2020, 211, pl. 66). 193 W roku 2015 otwarto również nowy wykop – T.IV (il. 71) w SE narożniku Agory w celu odsłonięcia narożnika Portyków Południowego oraz Wschodniego (x: 1199 – 1203, y: 1098 – 1103).Wybór tego miejsca podyktowany był faktem, iż jest to jedyny dostępny do badań narożnik Agory w Pafos. Ta część centralnego placu miasta mogła mieć odmienny charakter od głównych pomieszczeń zlokalizowanych w ramach portyku. Warto również zwrócić uwagę na zlokalizowany tu potężny kanał100 w bezpośredniej bliskości miejsca objętego badaniami. W trakcie pierwszego sezonu wykopaliskowego na T.IV udało się odsłonić powierzchnię 24,93 m kw.101 Il. 71. Ortofotomapa Wykopu T.IV – autor Ł. Miszk. 100 Kanał nie otrzymał do tej pory numeru struktury, jego lokalizacja to: x: 1196-1201; y: 1106-1109. 101 W roku 2016 wykop poszerzono na południe o kolejne 7,08 m kw. 194 2) Faza I okres PK/WH102; faza II okres WH oraz faza III okres ŚH a) Wstęp W ramach jednego rozdziału zostaną przedstawione w sumie trzy fazy chronologiczne funkcjonowania struktur architektonicznych odsłoniętych na terenie Agory. Zbiorcze potraktowanie wymienionych faz wynika z potrzeby prowadzenia w miarę "czystej" narracji na temat zmian stratygraficznych, której rozbicie na kolejne trzy fazy, spowodowałoby mocne jej „rozdrobnienie”. Jest to szczególnie istotne, gdyż w większość struktur architektonicznych powstałych w fazie I bądź II funkcjonowały również w fazie III. Koniec okresu ŚH wydaje się być czasem dużych zmian w organizacji przestrzennej opisywanego obszaru, co przede wszystkim związane było z budową portyków (a na pewno portyków południowego oraz wschodniego). b) Wykop T.I – Faza I, II oraz III Obecność materiałów zabytkowych łączonych z fazą I oraz II, choć niewątpliwa, nastręcza wiele problemów interpretacyjnych. Związane jest to z a) intensywną aktywnością budowlaną w okresie PH oraz WR na obszarze T.I oraz b) szeroko zakrojoną działalnością rabunkową, której początek możemy datować już na okres rzymski. Działalność ta, potwierdzona kilkoma zarejestrowanymi wkopami, zaburzyła stratygrafię w wielu, niejednokrotnie kluczowych, miejscach. Podobnie należy ocenić, przy obecnym stanie publikacji, badania K. Nicolaou, z których brak jest podstawowego raportu czy planu architektonicznego. Pomimo tych przeszkód, udało się uchwycić sekwencje stratygraficzne oraz struktury datowane na omawianą fazę. Wraz z odsłonięciem struktur murowanych, które będą przedmiotem zainteresowania w tym podrozdziale, zdecydowano o wyróżnieniu ich, jako Budowla A oraz Budowla C (wcześniej Budowla Wielopomieszczeniowa). Do omawianego okresu niewątpliwie należy zaliczyć potężny mur wzniesiony w technice muru komorowego (ang. „compartment wall”), na który składają się struktury: S.17 – główna linia muru na osi E-W oraz S.16 - prawdopodobny narożnik. Zachowane fragmenty murów stanowiły południową ścianę tzw. Budowli A. 102 Faza ta określana jest jako okres przejściowy, por. Papuci-Władyka 2019. 195 Il. 72. S.16 i 17 w trakcie eksploracji – fot. PAP archiwum. Il. 73 Zasięg przebiegu S. 16+ S.17 – autor Ł. Miszk 196 Struktury te zostały wzniesione na zniwelowanym terenie. Niwelacja została wykonana za pomocą wylewki wapiennej, o bardzo twardej strukturze, w którą wkopane zostały fundamenty Budowli A (il. 74). Il. 74. Wylewka niwelacyjna pod Budowlę A. Widok od wschodu – autorzy M. Wacławik, Ł. Miszk. Obok struktur murowanych z okresem WH można łączyć również co najmniej jedną podłogę - S.29 odsłoniętą w NW narożniku wykopu oraz nieliczne sekwencje stratygraficzne związane z konstrukcją tejże podłogi. Na sekwencję tę składają się K.670, K.672 oraz K.622 i K.641 stanowiące warstwy konstrukcyjne wspomnianej podłogi. W ramach eksploracji tych kontekstów odkryto bardzo dużą ilość fragmentów naczyń, które ułożone w formie warstw niwelacyjnych stanowiły podłoże pod S.29. Podłoga ta miała formę posadzki z wapiennopiaskowej ubitej zaprawy wymieszanej z ziemią. Posadzka zachowała się na niewielkim odcinku między S.35 (fundament) a S.24 (ściana). Sekwencji tej odpowiadają również: niewielki kontekst K.636 odsłonięty w obrębie S.16, S.17 oraz S.30, a także K.626, K.647 oraz K.648. Ostatnie trzy konteksty należy jednak traktować z dużą dozą ostrożności w związku z odkrytymi w nich późniejszymi wtrętami datowanymi na okres PH, co związane jest z ingerencją spowodowaną wznoszeniem konstrukcji S.30 (być może pełniącej funkcję fundamentu). Podobnie na tę fazę można datować sekwencję stratygraficzną: K.76, K.75, K.944 oraz K.83. Wspomniane konteksty stanowiły prawdopodobnie nawarstwienia datowane 197 już na II w. p.n.e. z obszaru zlokalizowanego na południe od S.17, w które została wkopana jama – Pit 1 w okresie PH (por. niżej). Chronologia tych kontekstów oparta jest przede wszystkim o analizę ceramiki stołowej. W przypadku większości kontekstów zlokalizowanych od północnej strony S.17, czyli wnętrza Budowli A, mamy do czynienia z bogatym, choć mocno rozdrobnionym materiałem zabytkowym, w którym dominowała ceramika użytkowa (np. K.670 zawierał ponad 600 fr. amfor oraz UC, K.626 zawierał ponad 900 fr. UC i amfor, K.620 niemal 650 fr. UC i amfor). Niestety niemal całość tego materiału nie została sklasyfikowana ze względu na brak fragmentów diagnostycznych, więc chronologia oparta jest niemal wyłącznie o datowanie na podstawie ceramiki stołowej (moneta PAP/FR70/2014 odkryta w K.626 okazała się być monetą z III w. p.n.e. bitą w Salaminie – por. Bodzek 2020, 379). Wśród ceramiki stołowej dominują formy CCW, sporadycznie BG. Przebadana i zinterpretowana cześć materiału wskazuje, iż nawarstwienia te powstały w okolicach II w. p.n.e. Jest to również horyzont, w którym funkcjonować musiał mur S.17. Struktura ta wzniesiona została w typowym dla hellenistycznego Cypru stylu tzw. muru komorowego (ang. compartment wall; por. Balandier 2008) wzniesionego z potężnych ciosów wapiennych. Jednak jej lokalizacja oraz pewne szczegóły powodują problemy z interpretacją. Przede wszystkim brak jest północnego lica tej konstrukcji, która powinna składać się z "komór" skonstruowanych z pionowo postawionych na dłuższym boku bloków kamiennych po dwa, przedzielonych podobnie ułożonymi prostopadle blokami. Powstałe w ten sposób wolne przestrzenie między blokami wypełniane były rumoszem skalnym, zalewanym niekiedy zaprawą. Obiektowi S.17 brakuje jednak jednej linii bloków od strony północnej. Zasadne w tym miejscu jest postawienie pytania, czy płyty te zostały celowo usunięte, czy też od strony północnej linia ograniczająca konstrukcję wzniesiona była z łamanego kamienia, tak jak zostało to uchwycone w czasie badań? Na obecnym etapie badań nie ma możliwości udzielenia jednoznacznej odpowiedzi. Osobnym problemem pozostaje interpretacja tej struktury. Do 2015 roku udało się ustalić, iż budowla ta miała przebieg na linii W-E o odkrytej długości 17 m i była interpretowana jako Budowla A być może o charakterze sakralnym (por. niżej) Początkowo z Budowlą A łączono również narożnik tworzony przez S.24 i S.25 przebiegający równolegle do S.17 i 16. Jednak w trakcie późniejszych badań te struktury okazały się przynależeć do innej, późniejszej budowli określonej jako Budowla Wielopomieszczeniowa (por. niżej). Sondaż wykonany w roku 2016 (T.VI) pozwolił ustalić, iż Budowla A ma swoją kontynuację na wschód i obecnie jej uchwycona długość wynosi ok. 48 m (szerokość muru sięga 1,20 m). Podsumowując mamy do 198 czynienia z liniową strukturą murowaną charakterem odpowiadającą budowlom monumentalnym. Nie wykluczone jest, iż S.16 oraz S.17 stanowiły jedno założenie architektoniczne z murem uchwyconym na osi N-S a przebiegającym w centrum placu i widocznym na obrazie pozyskanym z prospekcji georadarowej. Chociaż bardziej prawdopodobne wydaje się, iż mamy tutaj do czynienia z pozostałościami kanału bądź ulicy (patrz rozdz. VI. 4). Na obecnym etapie badań proponowanie interpretacji Budowli A wydaje się przedwczesne. Należy zarówno brać pod uwagę postawioną przez nas wcześniej hipotezę o świątyni, ale również na uwadze należy mieć inne budowle – jak np. portyk, co wydaje się możliwe w świetle odkryć roku 2016 oraz badań geofizycznych103. Bezdyskusyjny natomiast jest terminus ante quem tej struktury: wyznacza go odsłonięta jeszcze w 2015 roku studnia/cysterna S.50 wydrążona w wewnętrznej linii muru S.17 (x: 1157, y: 1143). Wstępna analiza materiału zabytkowego odkrytego w studni wskazuje, że wyszła ona z użytku w drugiej połowie I w. p.n.e., fakt ten nie pozostawia wątpliwości, iż Budowla A funkcjonowała wcześniej a kres funkcjonowania S.17 należy datować na okres PH. Jednocześnie należy podkreślić, iż koniec użytkowania opisywanych struktur, należy łączyć już z rozpoczęciem funkcjonowania wspomnianej Budowli C (por. niżej). W kontekście analizy wyników badań geofizycznych nad strukturą urbanistyczną Nea Pafos, istnienie i funkcjonowanie Budowli A, należy łączyć z okresem sprzed powstania portyków okalających Agorę oraz funkcjonowaniem ulic przebiegających przez plac przed jego powstaniem (por. rozdz. VII.4). Kwestią nie do końca rozstrzygniętą pozostaje data wzniesienia Budowli A. Biorąc pod uwagę pojedyncze konteksty związane z jej elementami konstrukcyjnymi, jak np. podłoga S.30 oraz innymi, o których mowa jest poniżej, wydaje się, iż należy datować budynek na fazę WH (Faza II). W okresie II w. p.n.e. czyli w fazie ŚH, budowla ta bądź została przebudowana, bądź w ogóle wyszła z użycia na potrzeby wzniesienia nowego założenia – Budowli C. Przy obecnym stanie badań nie wydaje się możliwe jednoznaczne przesądzenie tej kwestii. W omawianym horyzoncie czasowym można również, z zachowaniem odpowiedniej ostrożności, umieścić mur S.38 wzniesiony na osi W-E, w którego wkopie fundamentowym odnaleziono homogeniczny materiał wczesnohellenistyczny - K.655. Być może stanowił on oryginalnie narożnik S.38 z murem S.47 odsłoniętym w części N T.I. Mur S.47 funkcjonował 103 Informacje na ten temat dostępne są na stronach internetowych projektu: http://www.paphosagora. archeo.uj.edu.pl/odkrycia - dostęp 21.07.2018 oraz Departamentu Starożytności Cypryjskich http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93?OpenDocument – dostęp 21.01.2018. 199 niewątpliwie w II w. p.n.e. – faza ŚH, na co może wskazywać K.926 o zawartości datowanej na II w. p.n.e. (unguentarium, cypryjski krater z dekoracją malowaną, lampki, materiał amforyczny i inne), jednak niewykluczone jest, iż mógł zostać wzniesiony jeszcze w okresie WH. Podobnie, jak w przypadku S.17, kres funkcjonowania tych struktur należy datować na okres PH, co związane było z wzniesieniem nowych murów: przede wszystkim S.24 oraz S.25, powtarzających jednak istniejące rozplanowanie, czyli przebieg na tej samej linii, co S.38 i S.47; fakt ten może świadczyć raczej o kontynuacji, niż nowej aranżacji tego terenu (il. 75). Mury S.24 oraz S.25 wyznaczały SW narożnik pomieszczenia T.I/R.12. Il. 75. Lokalizacja muru S.47 w stosunku do S.24 – autorzy Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik. O użytkowaniu całości tego terenu w okresie WH świadczą odsłaniane homogeniczne konteksty datowane na ten okres również w innych częściach opisywanego obszaru. Zalegają one bezpośrednio nad poziomem wapiennej wylewki niwelacyjnej, wykonanej na potrzeby funkcjonowania Budowli A. Obok omówionego przykładu powyżej z SW narożnika T.I/R.12 również w jego wschodniej części wyeksplorowano kontekst należący do pierwszej fazy użytkowania związanej prawdopodobnie z Budowlą A - K.629. Wypełnisko tego kontekstu stanowiło pierwotną warstwę niwelacyjną pod podłogę. Obszar przylegający od południowej strony do Budowli A, czyli poza jego wnętrzem, nie zawiera jednoznacznych śladów związanych z fazą WH. Na uwagę jednak zasługuje zachowany fragment kamiennego kanału S.19 odsłoniętego na wysokości 5,91 m n.p.m. położonego równolegle do muru komorowego. Biorąc pod uwagę, iż materiał zasypiskowy zdeponowany po częściowym rozebraniu kanału datuje się najpóźniej na przełom II/I w. p.n.e. nie wykluczone jest, iż należy tę strukturę łączyć z funkcjonowaniem Budowli A. Trzeba w tym miejscu jednak zwrócić uwagę na fakt, iż wspomniany kanał osadzony jest na wyższym poziomie niż podstawa S.16 oraz S.17 (5,64 do 5,40 m n.p.m.). Nie wykluczone więc, iż jednak 200 należy łączyć jego budowę z funkcjonowaniem późniejszej Budowli C, bądź, co wydaje się bardziej prawdopodobne, z ulicą przebiegającą wzdłuż S.17, na linii N-S. W tym rejonie odsłonięto również zachowane płyty kamienne S.20 przylegającej częściowo do muru S.16 prostopadłego do S.17 (por. niżej). Płyty te ciągnęły się w kierunku południowym oraz częściowo zachodnim. Niestety materiał pozyskany podczas sondaży wykonanych poniżej jej poziomu nie jest jednoznaczny chronologicznie, aczkolwiek wydaje się, iż należy go łączyć raczej z funkcjonowaniem Budowli A w II wieku p.n.e. – a więc już na fazę III - ŚH. Ponownie niewykluczone, iż mamy tutaj do czynienia z pozostałościami ulicy przebiegającej wzdłuż S.17 (il. 76). Il. 76. Ortofotomapa zachodniej części Wykopu T.I z zaznaczonymi odsłoniętymi płytowaniami, stanowiącymi prawdopodobne pozostałości po skrzyżowaniu ulic z okresu ŚH – autor Ł. Miszk. 201 Powyżej omówione konteksty prawdopodobnie wyznaczają granicę funkcjonowania powiązanych z nimi struktur – przede wszystkim S.16 oraz S.17 na II w. p.n.e. Choć jednoznaczny koniec istnienia tej budowli wyznacza moment wydrążenia cysterny S.50, co doprowadziło do zniszczenia samej konstrukcji S.17. Jak już wspomniano powyżej nawarstwienia związane z konstrukcją struktur związanych z Budowlą A, choć nieliczne, datowane są na III w. p.n.e. i to z tym okresem należy wiązać wzniesienie i funkcjonowanie wspomnianego założenia architektonicznego. Brak za to jednoznacznych dowodów na obecność nawarstwień, które mogłyby być datowane na pierwszą fazę funkcjonowania zabudowy na terenie Agory, czyli na przełom IV/III w. p.n.e. Podsumowując należy zwrócić uwagę na bardzo wczesne, sięgające III w. p.n.e., konteksty oraz odpowiadające im struktury, które świadczą, iż teren ten zagospodarowany był niemal od początku funkcjonowania miasta. Zaznaczone już powyżej wątpliwości odnośnie funkcji Budowli A, na którą składały się potężne mury S.16 oraz S.17, nie mogą jednak przesłonić faktu, iż mamy do czynienia z dużym założeniem o charakterze publicznym, bądź sakralnym. Nie wydaje się prawdopodobne, aby w centrum miasta mogła powstać tak wielka budowla o charakterze prywatnym. Zasadniczym pytaniem pozostaje jednak kwestia funkcji tej budowli. Biorąc pod uwagę charakter materiału ruchomego odnalezionego w Pit 1 (patrz niżej), który zdaje się być jedynym depozytem związanym z okresem funkcjonowania S.16 oraz S.17, hipoteza o sakralnym charakterze budowli wydaje się być uzasadniona (Papuci – Władyka et al. 2018). Biorąc jednak pod uwagę znaczne rozmiary budowli oraz brak uchwyconych typowych dla świątyń greckich rozwiązań przestrzennych, należy do tej interpretacji podchodzić z odpowiednią ostrożnością. Może to być efekt zaburzeń w nawarstwieniach związanych z późniejszą działalnością budowlaną, z drugiej jednak strony ciężko sobie wyobrazić, aby doprowadzono do rozbiórki świątyni zlokalizowanej na głównym placu miasta, co może świadczyć o innym charakterze budowli. Kolejną kwestią trudną do rozwiązania jest problem relacji Budowli C, w szczególności pokoi T.I/R.9 – T.I/R.12, z Budowlą A i jej głównymi komponentami - S.16 oraz S.17. Jest to przede wszystkim spowodowane płytkim zaleganiem nawarstwień łączących się z funkcjonowaniem Budowli C, co utrudnia uchwycenie styków związanych z funkcjonowaniem obu budowli. Biorąc jednak pod uwagę, iż narożnik S.42 oraz S.43 (stanowiący SW narożnik T.I/R.9 oraz SE narożnik T.I/R.10) odsłonięty na poziomie 6,19 m n.p.m. został wzniesiony na rozebranym murze S.40, wydaje się, iż albo funkcjonowały one już po wyjściu z użycia S.17, bądź Budowla C stanowi późniejszą fazę całej Budowli A. 202 c) Wykop T.II W obrębie Wykopu T.II nie odnaleziono zbyt wiele śladów datowanych na pierwsze trzy fazy czyli PK/WH, WH oraz ŚH. Większość odsłoniętych pozostałości architektonicznych datowana jest najwcześniejszej na okres PH, głównie I w. p.n.e. W świetle odkryć w innych badanych sektorach niewątpliwe jest, iż teren ten musiał być użytkowany w opisywanym okresie. W związku z faktem, iż teren zajęty przez portyk był wielokrotnie przebudowywany, wcześniejsze pozostałości zostały prawdopodobnie usunięte. Na poziomie skały macierzystej udało się odsłonić dwa fragmenty murów, których datowanie jednak jest mocno niepewne. Były to S.155 w R.10 oraz S.159 w R.6 (il. 77). Struktury te osadzone były bezpośrednio na skale macierzystej, co może sugerować WH chronologię. Zorientowane były na osi N-S oraz W-E, czyli wpisują się w orientację przyjętą w tym rejonie Pafos. W kontekstach datowanych na późniejsze fazy, odkrywano również dużą liczę zabytków, przede wszystkim ceramiki, datowanej na okres WH, choć nie zarejestrowano homogenicznych nawarstwień z tego okresu. Wyjątkiem są być może konteksty K.216, K.218, K.748 oraz K.758 zalegające nad skałą macierzystą w pomieszczeniach R.10 oraz R.11. Nieliczny materiał zabytkowy (pojedyncze fr. lampek, Ware A, BG, CCW) datuje się na II w. p.n.e. czyli już okres ŚH – choć nie jest pewne czy mamy do czynienia z materiałem związanym z powstaniem czy końcem użytkowania budowli. Skała macierzysta oraz wspomniane konteksty zalegały na poziomie ok. 5,30 – 5,40 m n.p.m. Il. 77. WH mur S.155 zlokalizowany poniżej pozostałości Portyku Wschodniego – fot. Ł Miszk. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż w niewielu miejscach na T.II udało się poprowadzić eksplorację poniżej struktur użytkowych datowanych w przeważającej większości na okres rzymski (o czym niżej). W pojedynczych przypadkach udało się osiągnąć poziom skały macierzystej zalegającej ok. 2 m poniżej poziomu zachowanych struktur z II w. n.e. Na ogólnie 203 przebadaną pow. 172,15 m2 tylko na 6 m2 zostało poddane pełnej eksploracji do poziomu skały macierzystej. Dlatego też nie można jednoznacznie stwierdzić, na ile zachowały się pozostałości po zabudowie tego terenu przed wybudowaniem portyku. Biorąc jednak pod uwagę również znaleziska z T.IV (patrz niżej), wydaje się, iż struktury osadzone bezpośrednio na skale macierzystej, chronologicznie wyprzedzają powstanie portyku wschodniego, który prawdopodobnie został wzniesiony jeszcze w okresie ŚH czyli II w. p.n.e. Wskazują na to przede wszystkim znaleziska z T.III (patrz niżej) oraz pierwsze warstwy zasypiskowe z obiektów zlokalizowanych już wewnątrz opisywanej budowli (jak choćby studnia S.173), które wyszły z użycia jeszcze w I w. p.n.e. d) Wykop T.III Faza I Pierwszy okres funkcjonowania stanowiska datowany na przełom okresu późnoklasycznego oraz wczesnohellenistycznego reprezentowany jest na T.III, gdzie udało się odsłonić Budowlę B, której wzniesienie oraz funkcjonowanie można datować na ten horyzont czasowy. Powierzchnia Budowli B zajmuje niemal cały obszar T. III z wyjątkiem jego zachodniej i niewielkiej północnej części. Udało się uchwycić dwie fazy funkcjonowania budowli. Pierwsza, reprezentowana jest przez fragmentarycznie zachowane struktury (od południa zgodnie z ruchem wskazówek zegara): S.318, S.302, S.305 (na przedłużeniu S.320), oraz S.321. Należy jednak wskazać, iż S.302 oraz S.305 oraz S.320 zbudowane są w stylu odpowiadającym drugiej fazie funkcjonowania budowli104. W związku z tym nie można wykluczyć, iż stanowią one późniejszą przebudowę układu ścian, powtarzającą jednak pierwotny układ przestrzenny. Niewątpliwie do najstarszych elementów konstrukcyjnych należą ściana E pomieszczeń T.III/R.3 oraz T.III/R.4, którą stanowią struktury: S.321 oraz S.322 (il. 78). 104 W pierwszej fazie ściany budowli zbudowane są z opracowanych dużych płyt kamiennych, które przestrzenie między licami wypełnione miały rumoszem, jednak wzniesione w innej technice niż mur komorowy Budowli A. (por. Rosińska-Balik 2020, 187) w fazie drugiej ściany wzniesione były w technice przypominającej opus incertum (Rosińska-Balik 2020, tamże). 204 Il. 78. Relikty Budowli B na wykopie T.III w pierwszej fazie jej użytkowania – autor Ł. Miszk. Struktura S.322 pełniła rolę wejścia/wyjścia z pomieszczenia, które w kolejnej fazie użytkowania zostało zaślepione blokażem skonstruowanym z kamieni oraz zaprawy. W tym samym stylu wzniesiony został mur S.318, stanowiący pierwotnie prawdopodobnie ścianę południową jednego z pomieszczeń Budowli B. Fragmentaryczne zachowanie, brak bezpośrednich relacji z innymi konstrukcjami (za wyjątkiem S.324 stanowiącej fundament z okresu rzymskiego – patrz niżej) powoduje brak możliwości jednoznacznej interpretacji. Mur S.318 zachował się w trzech fragmentach, przy czym jedna płyta odsłonięta pomiędzy S.302 a S.315 prawdopodobnie nie zalega in situ. Podstawa pod mur zachowała się na dł. 9.06 m n.p.m. Pomiędzy S.324 a S.315 zachował się dolny rząd płyt kamiennych in situ stanowiących część licowania. W części na wschód od S.324 zachowała się tylko linia podstawy pod licowanie. Poniżej tej struktury zalega prawdopodobnie fragment ściany wzniesionej w analogiczny sposób do muru S.318, przylegającej do niego od N, uchwycony jednak tylko fragmentarycznie i oznaczony jako S.328. Mury S.318 oraz S.328 zostały skonstruowane w sposób, w którym budowano jeszcze w okresie archaicznym na Cyprze (Wright 1992, il. 257). Podstawę stanowiły płyty kamienne, dobrze obrobione. Na tej podstawie umieszczano pionowo na dłuższym boku kolejne płyty stanowiące zewnętrzne i wewnętrzne lico ściany. Wnętrze wypełniano zaprawą i rumoszem skalnym tworząc tzw. structura graecorum (Gjerstad, Westholm 1937, 118; Wright 1992 il. 257). Interesująco skonstruowane zostało podłoże budowli. Struktury stanowiące ściany Budowli B posadowione zostały na uformowanej skale macierzystej. Uformowanie to polegało na wygładzeniu powierzchni i częściowym uzupełnieniu bardzo twardą zaprawą wapienną. Takie uformowanie podłoża wydaje się być analogiczne do metody niwelacji użytej na potrzeby 205 wzniesienia opisanej wyżej Budowli A, odsłoniętej na T.I. Interesujące jest ponadto profilowanie powierzchni skały. Otóż w części południowej budowli podłoże uformowane jest na poziomie między 5,29 m n.p.m. a 5,60 m n.p.m., zaś w części północnej gwałtownie opada do poziomu między 4,45 m n.p.m. a 4,65 m n.p.m. Dowodzi to, iż budowla prawdopodobnie częściowo zagłębiona była pod powierzchnię gruntu, bądź miała charakter piętrowy, wykorzystując pierwotne ukształtowanie terenu. Il. 79. Przekrój przez wykop T.III – autor W. Ostrowski, Ł. Miszk. Analiza stratygrafii stanowiska pozwala również wyróżnić dwie fazy użytkowania tej budowli, które możemy próbować łączyć z dwoma fazami architektonicznymi funkcjonowania Budowli B. Rozwarstwienie na dwie fazy chronologiczne, związane z przełomem okresów PK/WH oraz okresem WH, widoczne jest w sekwencji stratygraficznej zalegającej pomiędzy fundamentem rzymskim S.303 a wschodnim profilem wykopu (lok. x: 1149, y: 1105-1110). Sekwencja kontekstów K.485, K.500, K.526, K. 534, K.535 oraz K.551 wyznacza fazę zakończenia użytkowania budowli w jej pierwszej fazie. Konteksty te zalegały na wysokości między 4,92 m n.p.m. a skałą macierzystą na wys. 4,52 m n.p.m. W ramach tego horyzontu wydzielić można konteksty o charakterze użytkowym (K.535 oraz K.551) oraz zasypiskowym (K.485, K.500, K.526 oraz K.534). Konteksty o charakterze użytkowym zalegały bezpośrednio nad wyrównaną skała macierzystą. Wyróżniały się szarą barwą, zbitą strukturą i niewielką ilością 206 materiału zabytkowego. Zachowane fragmenty naczyń (znalezione jedynie w K.535) są mało charakterystyczne (TW: BG oraz CCW, hellenistyczne PW). Reszta opisywanych kontekstów miała charakter zasypiskowy. Wyróżniały się jasnobrązową bądź brązowa barwą, o raczej luźnej strukturze, zawierały również niewielkie kamienie. Pozyskany materiał zabytkowy miał bogatszy charakter – choć głównie były to fragmenty naczyń (TW: CCW, Black on Red, BG, West Slope RS, amfory, PW, KW, kości oraz tynki). Materiał był mocno rozdrobniony. Analogiczną sytuację stratygraficzną możemy obserwować na odcinku pomiędzy S.301 a S. 302 (x: 1146, y: 1102 – 1110), czyli z terenu znajdującego się prawdopodobnie poza samą budowlą,105 gdzie również wyróżnić możemy sekwencję stratygraficzną intepretowaną jako pozostałości użytkowe. Konteksty K.387, K.389, K.391, K.394, także K.549, K.538, K.533 oraz K.569, wyróżniały się szarą barwą, dużą spoistością oraz niewielką zawartością, mocno rozdrobnionego materiału ceramicznego (bądź były go całkowicie pozbawione). Nie udało się wyróżnić natomiast warstwy zasypiskowej z tego okresu, co może mieć związek z faktem, iż omawiany obszar znajdował się już na zewnątrz budowli, gdzie podlegał innym procesom postdepozycyjnym. Następnie, kolejno na odcinku pomiędzy S.302, S.303, S.305 a S.306 (x: 1147 – 1148, y: 1105 – 1110) opisywanemu horyzontowi odpowiada sekwencja stratygraficzna kontekstów: K.461, K.462, K.463, K.513 oraz K.543. Choć materiał zabytkowy nie jest tutaj jasnym wyznacznikiem, analogia w barwie oraz strukturze wypełniska kontekstu jest jednoznaczna i potwierdza stratygrafię scharakteryzowaną powyżej. Mniej wyraźne ślady po pierwszej fazie użytkowania budowli można znaleźć w pozostałych częściach wykopu. W jego północnej części (x: 1147 – 1148, y: 1111 – 1113), bezpośrednio nad skałą macierzystą udało się uchwycić horyzont stratygraficzny w układzie K.455, K.459, K.475 oraz K.478, gdzie pierwsze trzy konteksty mogły stanowić warstwę zasypiskową analogiczną z tymi wzmiankowanymi powyżej, ostatni kontekst zaś mógł stanowić warstwę użytkową. Pod względem charakteru odpowiadają one opisywanym wcześniej kontekstom – warstwy zasypiskowe wyróżniały się brązową i jasnobrązową ziemią z obecnością niewielkich kamieni. Materiał zabytkowy stanowiły nieliczne fragmenty naczyń, a także - również nieliczne - fragmenty kości zwierzęcych oraz tynków. Analogicznie interpretować należy konteksty K.405 oraz K.414 sąsiadujące z czterema wspomnianymi. Chociaż ich struktura (bardziej luźna) odróżnia się od nawarstwień opisanych powyżej, to materiał zabytkowy datowany jest tak 105 Choć nie jest jednoznacznie pewne czy zachodnia ściana Budowli B w postaci S.302, wyznacza koniec budynku czy tylko rozpoczyna kolejną serię pomieszczeń. Brak ścian działowych biegnących na zachód, może jednak sugerować, iż budowla nie kontynuowała się w tamtym kierunku. 207 samo. Do opisywanego horyzontu zaliczyć prawdopodobnie zaliczyć również K.447-449, K.489 oraz K.494 z zachodniej części wykopu (x:1111-1114, y:1145). Sytuacja stratygraficzna w obrębie struktur S.310, S.305, S.320, S.321 oraz S.322 przedstawia się mniej klarownie, niż w opisywanych powyżej rejonach. Związane jest to z prowadzoną w tym obszarze późniejszą aktywnością budowlaną, datowaną na okres późnohellenistyczny. Sekwencja stratygraficzna obejmująca konteksty K.580-585, K.587, K.588, K.579, K.584, K.586, K.590, K.591, K.592 prawdopodobnie odpowiada omawianej fazie chronologicznej, choć nie można wykluczyć zaburzeń, związanych z wspomnianą aktywnością budowlaną, a także w procesem dekonstrukcji muru S.320 z WH fazy. Wspomniane konteksty w przeważającej większości mają charakter zasypiskowy. Wyjątkiem zdaje się być K.592, wyróżniający się szarą i szaro-zieloną barwą, o bardzo mocno zbitej strukturze. Zalegał on w kilku odseparowanych miejscach bezpośrednio na skale macierzystej. Odmienny charakter może wskazywać, iż uformował się on w czasie użytkowania tej powierzchni. Dużo trudniejsza do interpretacji jest sytuacja stratygraficzna w obszarze bezpośrednio sąsiadującym z krepidomą Portyku Południowego S.300. Biorąc pod uwagę ingerencje powstałe w układ nawarstwień związanych z funkcjonowaniem Budowli B w okresie późnohellenistycznym i rzymskim, niemożliwe jest w tym obszarze wyróżnienie sekwencji stratygraficznej odpowiadającej fazie I oraz II. Ma to również związek z samą miąższością nawarstwień, które z racji wyższego zalegania poziomu niwelacji terenu, ulegały w większym stopniu destrukcji. Faza II Budowla B została gruntowanie przebudowana jeszcze w okresie wczesnohellenistycznym. Głównym elementem zachowanej budowli jest mur wzniesiony w stylu opus incertum – S.302 na osi N-S (Rosińska-Balik 2016; 2018, 2020) (il. 80; 81). 208 Il. 80. Ortofotomapa z zaznaczonymi pozostałościami po drugiej fazie Budowli B autor Ł. Miszk. Mur zachował się na długości 11,73 m i stanowił prawdopodobnie zachodnią ścianę Budowli B. Do S.302 dobudowane były trzy murowane ściany (kolejno od N): S.305 (i stanowiący jego część S.320), S.306 oraz S.314 (z nadbudówką S.319). Wraz z kolejną ścianą wzniesiona na osi N-S czyli S.324, tworzą one dwa pomieszczenia T.III/B2/R.6 oraz T.III/B2/R.7. Pomieszczenie T.III/B2/R.6 zajmowało powierzchnię ok. 22 m kw. zaś T.III/B2/R.7 niemal 36 m kw. Nie były to jednak jedyne pomieszczenia opisywanej budowli. Wykonany mały sondaż tuż przy krepidomie Portyku Południowego wykazał, że S.302 kontynuuje swój przebieg na południe pod S.300 (krepidomę Portyku Południowego), co świadczy o tym, iż Budowla B kontynuowała się w tamtym kierunku. Niestety niejasno rysuje się sytuacja w S-E narożniku Budowli B, gdzie narożnik S.319 oraz S.324 został rozebrany, prawdopodobnie w trakcie badań archeologicznych w latach 70-tych XX w. Świadczyć mogą o tym znalezione w trakcie eksploracji naszej ekspedycji pozostałości po współczesnych metalowych puszkach z odpowiadającymi temu okresowi datami produkcji. Ponadto na linii x: 1152 m zarejestrowano fragment muru S.327 mającego kontynuację pod S.300, tworzącego narożnik z S.319, co sugeruje nie tylko funkcjonowanie kolejnych pomieszczeń T.III/B2/R.4 oraz T.III/B2/R.5, ale również innego ich rozkładu. 209 Il. 81. Plan architektoniczny Wykopu T.III z zaznaczonymi pomieszczeniami Budowli B w drugiej fazie – autor K. Rosińska- Balik (2020, 199, pl. 54). Również niejasne jest rozplanowanie przestrzenne obszaru na północ od T.III/B2/R.7. Kontynuacja S.302 na północ od narożnika S.302 z S.305, a także kontynuacja równoległej (choć starszej) linii muru S.321 może sugerować, iż Budowla B ciągnęła się w tym kierunku. Fragment S.302, obniżający się na N od T.III/B2/R.7 mógł mieć jednak charakter przypory 210 zapobiegającej zawaleniu się budowli w przypadku trzęsień ziemi a nie był kontynuacją muru zamykającego od W kolejne pomieszczenie Budowli B. Taka praktyka budowlana była dość powszechna na Cyprze (Wright 1992, il. 255). Na obecnym etapie badań, nie jest możliwa jednoznaczna odpowiedź na te wątpliwości. Dlatego też zadecydowano tymczasowo wydzielić dodatkowe pomieszczenie – T.III/B2/R.8. Il. 82. Ściana murowana S. 302, po lewej od zachodniej strony, po prawej cześć północna – fot. archiwum PAP. Warto zwrócić uwagę, iż ściany Budowli B zachowały się w zasadzie całkowicie. Jednak niestety brak jest przesłanek do rekonstrukcji sposobu wykonania dachu, choć jednocześnie nie można wykluczyć, iż na zachowanym poziomie Budowla B nie była zadaszona, ale stanowiła dolną kondygnację. Nie zachowało się również tynkowanie, choć w nawarstwieniach związanych z użytkowaniem tej budowli zalegały fragmenty tynków (również malowanych). Analiza stratygraficzna omawianej fazy jest mocno utrudniona. Wnętrze pomieszczenia T.III/B2/R.7 w większości nie zostało wyeksplorowane. Biorąc pod uwagę dotychczasowe badania i uchwycone sekwencje stratygraficzne, była niewielka możliwość uchwycenia warstw bezpośrednio związanych z użytkowaniem samej budowli. Jak zostanie pokazane poniżej wszystkie konteksty powiązane z Budowlą B maja przede wszystkim charakter zasypiskowy, często przemieszany, co niewątpliwie związane było z późniejszą aktywnością budowlaną. Analiza kontekstów związanych chronologicznie z Budowlą B wskazuje na znaczne rozdrobnienie materiału zabytkowego, co może sugerować, iż jej zasypanie miało charakter intencjonalnej akcji, nie związanej z wydarzeniami o charakterze katastroficznym, np. trzęsieniem ziemi. W części północnej R.III/B2/7 sekwencja stratygraficzna odpowiadająca funkcjonowaniu tego pomieszczenia zawiera się w kontekstach: K.574 oraz K.576, przy czym ten ostatni kontekst można wiązać z elementem konstrukcyjnym warstwy niwelacyjnej pod podłogę S.330 211 widoczną w profilu S wykopu (x: 1150 – 1154, y: 1110). Konteksty te częściowo są zaburzone przez sekwencję kontekstów K.564, oraz K.575, które stanowią spągi warstw związanych z PH ingerencją w tym obszarze (patrz niżej). Opisywane WH konteksty stanowi w większości bardzo sypka ziemia o szarej barwie, co mocno utrudniało prawidłową eksplorację. Kolejną sekwencję, którą należy łączyć z opisywaną fazą stanowią K.555, K.565 oraz K.557. O ile pierwsze dwa konteksty charakteryzują się raczej charakterem zasypiskowym, o tyle wydaje się, iż K.557 stanowi zachowany niewielki fragment warstwy użytkowej, w formie śladów po obróbce termicznej (palenisko?). W tym miejscu należy zwrócić uwagę na bardzo istotny fakt, iż niektóre fragmenty naczyń z K.557 kleją się z fragmentami naczyń z kontekstu K.410, który zlokalizowany jest od zachodniej strony R.III/B2/7 (x: 1147 – 1148; y: 1111 – 1114), już poza hipotetyczną granicą Budowli B. Oba konteksty stanowią więc prawdopodobnie fragmenty warstwy wytworzonej podczas użytkowania Budowli B i obszarów przyległych.106 Ich chronologia oparta jest przede wszystkim o odkryty materiał ceramiczny. Konteksty te stanowiła szara, raczej sypka ziemia z śladami po termicznej obróbce żywności, z fragmentami tynków, kości czy przedmiotów żelaznych. Oba konteksty zalegały ponad prawdopodobnymi elementami konstrukcyjnymi powierzchni użytkowych, datowanych już na późniejszą fazę, na wys. między 5,07 m n.p.m. a 5,27 m n.p.m. Wydaje się, iż można zaryzykować połączenie w jeden horyzont kontekstów odpowiadających charakterem K.410 oraz K.557 a zalegających na podobnych poziomach: K.418 (x: 1146; y:1112), K.444 (?)(x: 1146; y: 1114), K.454(?)107(x: 1146-1147; y: 1113-1114), K.478 (x: 1146; y:1113), K.460 (x:1149; y:1110), K.411 (x: 1145, y: 1108-1110), K. 375 oraz częściowo K.380 (x: 1145, y: 1108-1110), K.415 (wraz z K.422, K.443) (x: 1147-1148, y: 1105-1110), K.420 (x: 1145, y: 1113-1114) oraz K.542 (x: 1146, y: 1104-1105) (por. il 83 – warstwa 3). Z końcem omawianej fazy, który związany jest z wyjściem z użytkowania Budowli B, należy łączyć pojedyncze konteksty, uchwycone na wyższym poziomie i mające charakter zasypiskowy, jak np. K.385, K.386 oraz K.405, datowane na okres ŚH-PH. Są one datowane ogólnie na okres hellenistyczny i być może należy je łączyć z fazą ŚH i budową Portyku Południowego. Nie do końca jasna sytuacja stratygraficzna rysuje się pomiędzy murem S.302 a fundamentem S.303. Na poziomie ok. 5,25-5,34 m n.p.m. udało się uchwycić szarą warstwę mogącą odpowiadać opisywanej fazie, należy jednak podkreślić, iż nie miała ona tak wyraźnego charakteru, jak w przypadkach wzmiankowanych powyżej. Jest to prawdopodobnie skutkiem 106 Bądź, jak wskazano w poprzednim podrozdziale dotyczącym Fazy I, Budowla B kontynuowała się w stronę zachodnią. 107 W przypadku tego kontekstu brak pewności. 212 późniejszej ingerencji w układ stratygraficzny, związanej z konstrukcją fundamentu S.303. Świadczyć o tym może mocno zaburzony charakter kontekstów pomiędzy S.302 a S.303, a także obecność niemal czystych warstw WH na relatywnie wysokich poziomach (aż do 5,63 m n.p.m.).108 Odpowiadająca temu okresowi jest również sekwencja stratygraficzna odsłonięta na terenie odpowiadającym zewnętrzu Budowli B, zalegająca nad użytkowymi warstwami z poprzedniej fazy (o których mowa była powyżej). Na sekwencję tą składają się konteksty: K.381, K.388, K.390 oraz K.392. Konteksty te charakteryzowały się brązową i szarobrązową barwą o luźnej i średniej spoistości. Materiał zabytkowy nie jest jednorodny. W K.381 zdeponowanym najwyżej występują już fragmenty naczyń datowanych na okres PH, podczas gdy w K.392 dominuje materiał PK/WH. Całość sekwencji odpowiada jednak II fazie okresu WH. Pojedyncze nieprawidłowości - jak się wydaje - są rezultatem procesów postdepozycyjnych. Należy w tym miejscu podkreślić, iż konteksty, zarówno o charakterze użytkowym, jak i zasypiskowym, chronologicznie odpowiadające dwóm fazom PK/WH oraz WH rejestrowane były w obszarze obniżenia poziomu terenu zlokalizowanego po północnej stronie eksplorowanego obszaru (porównaj wyżej). W bezpośredniej bliskości krepidomy S.300 Portyku Południowego praktycznie nie udało się precyzyjnie odróżnić różnych faz użytkowania, możliwe jest jedynie odróżnienie warstw WH od PH. Niewątpliwie związane jest to z procesami postdepozycyjnymi wpływającymi na zachowanie się sekwencji stratygraficznych, oddziaływującymi już od okresu PH. Najlepiej ilustrującymi to przykładami są cztery sekwencje stratygraficzne zarejestrowane w obrębie: a) S.318 S.324, S.306, S.302 oraz S.314 oraz b) obrębie S.301, S.316 oraz S.302 w bezpośredniej bliskości S.300.109 Konteksty wyznaczone w obrębie wspomnianych struktur zawierały niewielką ilość materiału zabytkowego, którego chronologię można ogólnie określić na okres WH, jednak brak jest możliwości przyporządkowania go do konkretnej fazy użytkowania Budowli B, zaś ich charakter pozostaje trudny do interpretacji. Jedyną informacją, jaką niesie ze sobą ich analiza, jest terminus post quem dla wzniesienia Portyku Południowego. 108 Choć może być to również argument za hipotezą, iż budowla była zagłębiona pod ziemią. 109 a) K.510, K.524, K.528(?), K.532, K.568 oraz K.482, K.509, K.516, K.523 oraz K.539 oraz b) K.491, K.517, K.518, K.542, K.549 oraz K.538 a także K.519, K.529 oraz K.533. 213 Interpretacja Budowli B Dokonana powyżej analiza wykazuje dwie fazy funkcjonowania Budowli B: faza I datuje się na przełom PK/WH, zaś faza II na III w. p.n.e., choć nie jesteśmy w stanie dokładniej sprecyzować tej chronologii. Nie tylko chronologia, ale również funkcja opisywanej budowli nie jest łatwa do określenia. Na podstawie zachowanego materiału zabytkowego niezwykle trudno zaproponować jest spójną interpretację funkcji opisywanego założenia. Sam układ konstrukcyjny zdaje się sugerować funkcję gospodarczą, jak to zostało określone w raportach wstępnych, gdzie Budowlę B określiliśmy jako prawdopodobny magazyn (Rosińska – Balik, Miszk 2016, 29; Papuci-Władyka et al., 2018, 545), jednak materiał ruchomy pozyskany w trakcie badań nie pozwala jednoznacznie tego potwierdzić. Niewątpliwie Budowla B dzieliła się na dwie części: z podwyższonym oraz obniżonym poziomem podłogowym (il. 83). Il. 83. Profil wschodni Wykopu T.III – autor W. Ostrowski, Ł. Miszk – układ sekwencji stratyrgraficznych w układzie chronologicznym – 1. Warstwa przemieszana; 2. Warstwa odpowiadająca wyjściu z użytkwania Budowli B2 w okresie PH; 3. Warstwa użytkowa związana z użytkowaniem Budowli B2?; 4 Warstwa zasypiskowa po wyjściu z użytkowania Budowli B1; 5. Warstwa użytkowa związana z funckjonowaniem Budowli B1. Na obecnym etapie badań wydaje się również, iż na budowlę składało się co najmniej pięciu pomieszczeń. Budowla ta miała dwie fazy użytkowania, przy czym pierwsza została wzniesiona w stylu charakterystycznym dla budownictwa cypryjskiego z okresu wcześniejszego niż założenie miasta. Jak już wspomniano kilkukrotnie powyżej chronologię funkcjonowania należy określić na okres od PK/WH po okres ŚH lub PH, kiedy to budowla zostało częściowo rozebrana a następnie zasypana. Niezmiernie interesującym faktem jest, iż czytelne analogie zarówno z I jak i II fazy funkcjonowania Budowli B znajdujemy 214 w datowanym na co najmniej półtorej wieku wcześniej pałacu w Vouni (Wright 1992, 129, fig. 255 – 257; il. 84). W podobny sposób zostały tam wzniesione budowle magazynowe, serwisowe, choć również ściana pałacowa (odpowiadająca pierwszej fazie Budowli B na Agorze) (Gjerstad, Westholm 1937, 116; 118). Tyczy się to zarówno konstrukcji murów z obu faz, jak i rozplanowania pomieszczeń w II fazie. Dlatego też, można zaproponować hipotezę, iż mamy do czynienia z pozostałościami po najstarszej fazie funkcjonowania miasta osadzonych jeszcze w przedhellenistycznej tradycji rodzimego budownictwa cypryjskiego. Il. 84 – Sposób budowy muru magazynu Pałacu w Vouni, datowany na ok. 450 p.n.e. (Wright 1992, 129, fig. 255 – 257). e) Wykop T.IV Choć analiza materiału zabytkowego pozyskanego z T.IV wciąż jest przedmiotem studiów, wydaje się niewątpliwe, iż początek użytkowania tego terenu należy wskazać na co najmniej III fazę - ŚH. Odsłonięto dwa mury S.417 oraz S.421 posadowione bezpośrednio na skale macierzystej. Obie struktury zachowały się jedynie w dolnych partiach, zbudowane zostały w analogicznym stylu do ścian z tego okresu zachowanych na T.II (patrz wyżej). S.417 odsłonięta została w R.31 i zorientowana była na linii N-S zaś S.421 została odsłonięta na osi W-E w R.30. Nie jest wykluczone, iż stanowiły one ściany jednego założenia budowlanego, jednak nie uchwycono styków obu struktur. Ich chronologia jest oparta jest o materiał ceramiczny, niewystępujący w kontekstach jednoznacznie powiązanych z ich użytkowaniem. Jest to zapewne związane z głęboką ingerencją budowlaną w tej części terenu związaną budową Portyku Wschodniego w okresie PH czy z konstrukcją WR pieca (patrz niżej). Piec ten ta został wkopany został poniżej poziomu użytkowego z okresu rzymskiego sięgając niemal skały macierzystej. Dlatego też, choć zostały zarejestrowane „czyste” konteksty związane z fazą III, datowane na II w. p.n.e. (K.1059; K.1072; K.1082), to może to być efektem przypadku, bądź 215 też zaobserwowaniem zjawiska tzw. „odwrotnej stratygrafii”, związanego z wspomnianą już konstrukcją pieca. Niewykluczone również, iż obecność zabytków datowanych na okres PH w kontekstach zalegających poniżej (np. K.1086; K.1095 czy K.1096) związana jest z niedostatecznym oddzieleniem nawarstwień powstałych podczas kopania fundamentów pod PH i WR struktury murowane. f) Podsumowanie Niewątpliwie na uwagę zasługuje fakt, iż już od okresu PK/WH teren badany przez ekspedycję krakowską był intensywnie zagospodarowywany. Wysoce prawdopodobna interpretacja Budowli A oraz B, jako budowli publicznych wskazuje na charakter tego miejsca, aczkolwiek brak jednoznacznych dowodów, iż w tym okresie pełnił on rolę głównego placu publicznego miasta. Późniejsza zabudowa z okresu PH oraz WR bardzo mocno zaingerowała w najwcześniejsze pozostałości aktywności mieszkańców Nea Pafos. Jednak biorąc pod uwagę stan zachowania konstrukcji zarówno Budowli A, jak i B, można żywić nadzieję na dalsze odkrycia związane z okresem powstania miasta. Ponadto pamiętając o greckich tradycjach urbanistycznych, można z dużą dozą prawdopodobieństwa zaryzykować stwierdzenie, iż teren ten od samego początku pomyślany był jako główny plac publiczny, choć swoją pełną formę przybrał w okresie późniejszym. Kluczowe dla zrozumienia charakteru terenu, na którym prowadzi badania krakowska ekspedycja jest interpretacja Budowli A. Jak wskazano już powyżej na obecnym etapie badań niemożliwa jest jednoznaczne określenie funkcji tej budowli. Charakter tej konstrukcji może wskazywać, iż zewnętrzna ściana skierowana była na południe, na co wskazuje sposób obrobienia płyt kamiennych oraz posadzki przylegające bezpośrednio do struktur S.16 oraz S.17. Charakter konstrukcji o masywnym charakterze może sugerować, iż stanowiła ona krepidomę pod kolumnadę, jak np. na agorze w Gortynie (Di Vita, Rizzo 2011, Fig. 50), choć użycie wątku muru komorowego mogłoby wskazywać na fortyfikacyjny charakter założenia (Balandier 2008). O publicznym charakterze budowli, obok samych rozmiarów, może świadczyć wysiłek, jaki włożono w jej budowę oraz niwelację terenu, wykonaną za pomocą nałożenia ponad metrowej warstwy zaprawy tworzącej rodzaj wylewki. Czas wyjścia z użycia budowli wyznacza studnia S.50, która została zasypana, jak wspomniano powyżej, w okresie pierwszego wieku p.n.e. prawdopodobnie na przełomie okresu PH oraz WR. W związku z tym kres funkcjonowania Budowli A musiał nastąpić we wcześniejszym okresie. Jak zostanie to przedstawione w kolejnym rozdziale, graniczną chronologię należy ustalić prawdopodobnie na 216 II w. p.n.e., bądź przełom II/I w. p.n.e. Na podobny okres wydaje się należy datować wzniesienie Portyku Południowego, a co za tym idzie - prawdopodobnie też Portyku Wschodniego (wewnętrzny fundament tych portyków w postaci S.100 oraz S.300 to jedno założenie konstrukcyjne). Biorąc pod uwagę paralelę chronologiczną, nie wykluczone, iż należy te dwie aktywności budowlane ze sobą łączyć. Budowla A sięgająca niemal linii Portyku Wschodniego została częściowo rozebrana (il. 85), prawdopodobnie wraz z wzniesieniem czy też przebudowaniem tej budowli kolumnowej. Il. 85. Relacja muru S.17/S.123 i fundamentu Portyku Wschodniego - fot. archiwum PAP. Wskazuje na to jednoznacznie również odsłonięty ciąg S.17 uchwycony w T.VI w 2016 roku. Ponadto w profilu części T.II zlokalizowanego wewnątrz placu Agory, równolegle do S.100, jeszcze w 2011 roku odsłonięto pozostałości struktury murowanej S.123. Dzięki badaniom z lat 2014-2016 było możliwe połączenie jej z przebiegiem S.17. Niewątpliwe linia tej struktury została zaburzona właśnie budową S.100. Gdyby przyjąć hipotezę, iż S.16 oraz S.17 stanowiły jedno założenie architektoniczne z dużą strukturą liniową uchwyconą na obrazie georadarowym na osi N-S, będącą prawdopodobnie pozostałością po ulicy (bądź kanału, biegnącego wzdłuż niej – por. Agora w badaniach geofizycznych), świadczyłoby to o zupełnie innym rozplanowaniu przestrzennym tego terenu. W fazach I oraz II zaadoptowany byłby jedynie obszar wschodniego placu późniejszej Agory, co mogłoby być wynikiem zastanej 217 formy terenu, która naturalnie zaczynała wznosić się od linii rejestracji wspomnianej struktury liniowej w stronę wzgórza Fanari. Dopiero w następnej fazie, przy wznoszeniu linii portyku S.300 (i zapewne portyków północnego oraz zachodniego) teren częściowo zniwelowano i zagospodarowano. Jednak te dywagację mają charakter czysto hipotetyczny. Dopiero przyszłe badania wykopaliskowe pozwolą na ich weryfikację. Biorąc pod uwagę rozwój zagospodarowania przestrzennego terenu Agory w ujęciu diachronicznym możemy wyróżnić następujące etapy: Faza I PK/WH – wzniesienie Budowli B-pierwsza jej faza B1 o silnych cechach rodzimego budownictwa nawiązującego do okresu klasycznego. Faza II WH – prawdopodobnie wzniesienie Budowli A – monumentalnej budowli publicznej, o nieustalonym zasięgu od strony północnej oraz wschodniej – usprawiedliwione jest postawienie pytania czy mamy wówczas już do czynienia z Agorą wczesnohellenistyczną, które na razie pozostaje bez odpowiedzi. Przebudowa Budowli B - jej druga faza B2. Faza III ŚH – W tej fazie funkcjonują prawdopodobnie Budowla A oraz B. Na tę fazę datowane są również pojedyncze struktury murowane odsłonięte na T.II oraz T.IV, osadzone bezpośrednio na skale macierzystej. Pod koniec tej fazy obie budowle wychodzą z użycia, co związane jest nową aranżacją opisywanego terenu, niwelacją zachodniej części oraz wzniesieniem nowej infrastruktury Agory. Nowo powstały plac staje się założeniem perystylowym - tetrastoon, otoczonym przez portyki z czterech stron. Ponieważ większość materiałów zasypiskowych pochodzi już z pierwszego etapu po tym wydarzeniu, jest ono przedmiotem analizy Fazy IV. 3) Faza IV – okres PH a) Wykop T.I Na omawianym wykopie w okresie PH następuje gruntowna przebudowa tego terenu, co prawdopodobnie można wiązać z programem reorganizacji samej Agory. Na przełomie faz III oraz IV wychodzi z użycia Budowla A, której głównym zachowanym do dziś komponentem były S.16 oraz S.17. Jak już wspomniano powyżej terminus ante quem jej funkcjonowania wyznacza konstrukcja studni/cysterny S.50, eksplorowanej już w 2016 roku. Wstępne wyniki badań materiału ceramicznego z jej zasypu wskazują, iż obiekt ten zasypywany był w trzech 218 etapach, prawdopodobnie w ciągu I w. p.n.e. Biorąc pod uwagę, iż proces ten miał charakter wieloetapowy, można przyjąć, iż studnia/cysterna pozostawała jakiś czas w użyciu (przynajmniej do drugiego etapu zasypu, kiedy to zdeponowano tam trzy ciała bądź szkielety ludzkie)110. Ponieważ najpóźniejszy materiał ceramiczny datuje się on okres Augusta (Marzec, Kajzer, 2020), jest prawdopodobne, że zamknięcie studni mogło się wiązać z przebudową miasta po wielkim trzęsieniu ziemi z roku 17/15 p.n.e. (il. 86). Il. 86. Wlot cysterny S.50, niszczącej S.17 – fot. archiwum PAP. Na okres PH należy datować czas funkcjonowania założenia określonego wstępnie jako Budowla C (Wielopomieszczeniowa), zlokalizowanego na północ od S.16 oraz S.17111. 110 Czy ciała zostały tam złożone specjalnie, jako np. wynik aktywności o charakterze magicznym (cf. Willburn 2012, 43) czy też trafiły tam przypadkowo, nie sposób obecnie ocenić; analiza pozostałości antropologicznych przez M. Gamble powinna również dostarczyć nowych danych. 111 Po kampanii wykopaliskowej w r. 2014, kiedy po raz pierwszy uchwycono fragmenty tej budowli, połączono ją hipotetycznie z Budowlą A, której - jak wtedy przypuszczano - mogła stanowić część, ponieważ obie konstrukcje mają podobny przebieg narożników, por. Papuci-Władyka et al. 2018, 537. 219 Budowla ta wzniesiona została prawdopodobnie na planie prostokąta i na odsłoniętej do tej pory powierzchni tworzyła podwójny rząd pomieszczeń. Do 2016 roku odsłonięto rząd co najmniej czterech pomieszczeń na osi E-W, przy czym istnienie piątego jest bardzo prawdopodobne (il. 87).112 Il. 87. Plan architektoniczny Wykopu T.I z zaznaczonymi pomieszczeniami południowymi Budowli C („Budowli Wielopomieszczeniowej”) oraz hipotetycznymi pomieszczeniami od strony północnej – autor K. Rosińska-Balik. 112 Do 2016 roku udało się uchwycić pozostałości prawdopodobnie w sumie 10 pomieszczeń – jednak pewne granice udało się wyznaczyć dla czterech: patrząc od północy: T.I/R.5 – T.I/R.8. 220 Co ciekawe, wydaje się, iż dwa pomieszczenia po zachodniej stronie mogły stanowić odrębną cześć od pomieszczeń wschodnich, na co wskazują ściana murowana S.46 o zwiększonej grubości (szer. co najmniej 1m)113, który je oddziela. Podobnie pomieszczenie T.I/R.12 wysunięte najbardziej na zachód posiada dwie ściany S.24 oraz S.25 masywniejsze (szer. do ok. 1,2 m), od innych ścian tej budowli (szer. do ok. 0,8 m). Różnice te związane były prawdopodobnie względami konstrukcyjnymi. W pomieszczeniach tych zachowały się fragmentarycznie posadzki podłogowe w formie klepisk uformowanych z zaprawy gipsowowapiennej (kolejno w pomieszczeniach od W): w R.I/12 S.28, R.I/11 S.3 oraz S.4, w R.I/10 posadzki S.44 oraz S.501 i wreszcie w R.I/9 - S.502 oraz S.503 na wys. pomiędzy 6,12 a 6,19 m n.p.m. Przy czym należy podkreślić, iż posadzki S.4 oraz S.502 zostały nadbudowane nad S.3 oraz S.503 - co oznacza, że mamy w tym przypadku do czynienia z co najmniej dwoma fazami użytkowania opisywanych pomieszczeń. Od strony północnej znajdował się drugi szereg pomieszczeń wyznaczony przez S.47, S.46 oraz S.506 (ściany N-S) oraz S.509 (ściana W-E) (il. 86). Niestety większość powierzchni tych pomieszczeń została w okresie rzymskim mocno zaburzona, zarówno wkopami fundamentowymi, budową studni/cystern czy w końcu wkopami rabunkowymi. Nie zdecydowano się na wydzielenie kolejnych pomieszczeń, gdyż brak jest pewności o ich rzeczywistym rozplanowaniu. Na obecnym etapie badań wydaje się, iż pomieszczenia te, zlokalizowane w drugim, północnym rzędzie, nie miały konstrukcji podłogowych. Może to oznaczać, iż pełniły one rolę piwnic, wykorzystujących skałę macierzystą (bądź wylewkę niwelacyjną) jako powierzchnię użytkową. Koniec użytkowania wszystkich pomieszczeń wyznaczają (nieliczne) konteksty o charakterze zasypiskowym przykrywające opisywane podłogi. Trzeba jednak podkreślić, iż obecnie powierzchnie te zalegają stosunkowo wysoko, zaraz pod powierzchnią tzw. humusu, co niewątpliwie negatywnie wpłynęło na zachowanie stratygrafii nawarstwień zalegających nad podłogami. Udało się jednak wydzielić kilka homogenicznych kontekstów wyznaczających horyzont użytkowania pomieszczeń: K.17 nad S.3 oraz S.4 w R.I/11, K.610 nad S.28 w R.I/12 oraz K.684 nad S.44 w R.I/10. Powstanie tej budowli należy datować prawdopodobnie na okres II/I w. p.n.e. co znajduje odzwierciedlenie w sekwencji stratygraficznej odsłoniętej w S-W narożniku S.24 oraz S.25, na którą składają się konteksty: K.618, K.619, K.643, K.652, K.655 oraz K.658. Interesującym faktem jest, iż ostatni kontekst, w którym odkryto bardzo dużą liczbę drobnych fragmentów naczyń, odpowiada WH nawarstwieniom odsłoniętym od północnej strony S.24 i stanowiącym część konstrukcyjną WH podłogi S.36. W czasie konstrukcji R.I/12 podłoga ta 113 Nie udało się uchwycić całej szerokości struktury, częściowo zakryta jest świadkiem profilowym. 221 została zniszczona, jednak jej elementy konstrukcyjne zostały użyte jako warstwa niwelacyjna pod późniejszą powierzchnię użytkową S.28 wewnątrz pomieszczenia. Interpretacja Budowli C (Wielopomieszczeniowej) Jak można było zaważyć, w opisie Budowli jest wiele niewiadomych. Nie udało się zarejestrować ciągów komunikacyjnych, ani wejść związanych z tą budowlą. Podobnie niepewna jest wielkość kolejnych pomieszczeń, choć jeśli chodzi o południowy szereg można uznać, iż miały one powierzchnię użytkową: R.I/12 – 12,68 m2, R.I/11 – co najmniej 12 m2, R.I/10 – ok. 9,15 m2, R.I/9 – ok. 8,40 m2. W związku z tym, że nie udało się uchwycić żadnej północnej ściany pomieszczeń północnego szeregu, nie można nawet w przybliżeniu oszacować ich powierzchni. Jedyne przejście między dwoma szeregami pomieszczeń udało się uchwycić w R.I/11, gdzie odsłonięto dwie płaskie płyty kamienne, mogące stanowić podstawę pod odrzwia. Charakter zabudowy tej budowli, czyli niewielkie pomieszczenia, być może wspomagane piwnicami, szeregowy układ mogą sugerować, iż założenie to pełniło funkcje magazynowe, bądź usługowe. Należy jednak podkreślić mało konkluzywny charakter materiału zabytkowego, zalegającego w nawarstwieniach o charakterze niemal wyłącznie zasypiskowym (być może z nielicznymi wyjątkami – patrz wyżej). Osobnym problemem, sygnalizowanym wyżej, pozostaje kwestia relacji tych dwóch założeń architektonicznych czyli Budowli A oraz Budowli C zlokalizowanych w centrum placu Agory. Problem ten jest o tyle istotny, iż gdyby założyć współistnienie tych dwóch budynków (przynajmniej w pewnym okresie), można byłoby pokusić się o interpretację, iż mamy do czynienia z mocno zniszczonymi pozostałościami portyku. Budowla A stanowiłaby krepidomę kolumnady, zaś Budowla Wielopomieszczeniowa stanowiłaby pomieszczenia użytkowe, wzniesione wewnątrz założenia. Jak już wspomniano powyżej, zasadniczym problemem, jest brak styków między zachowanymi strukturami stanowiącymi oba założenia, a także pewna rozpiętość chronologiczna kontekstów z nimi związanych. Z drugiej jednak strony brak kontekstów użytkowych nie pozwala na jednoznaczne określenie dat użytkowania obu budowli, co prowadzi do mocno hipotetycznych założeń w kwestii relacji chronologii tych założeń. Pit 1 i obszar na południe od Budowli A Na osobną uwagę zasługuje obszar zlokalizowany na południe od Budowli A przy jej zachodniej części. W okresie PH została wykopana tam jama – Pit 1, w której został złożony stosunkowo duży depozyt figurek terakotowych (zachowanych w formie 26 fragmentów), wyłącznie wyobrażeń kobiet, w tym o tematyce mitologicznej np. figurki w typie Demeter 222 i Kory (Droste 2020, 364). Strop jamy został uchwycony na wys. 5,35 m n.p.m. i osiągnął dno na gł. 4,61 m n.p.m. na poziomie wspomnianej wyżej wylewki niwelacyjnej pod S.17 (il. 88). Il. 88. Strop jamy Pit 1 – autor Ł. Miszk. Wypełnisko Pit 1 stanowiła homogeniczna sekwencja stratygraficzna, na którą składają się konteksty: K.69, K.70, K.73, K.81, K.85, K.87, K.93 oraz K.94. Materiał zdeponowany w Pit 1 również częściowo został wymieszany z nawarstwieniami WH oraz ŚH, w które obiekt został wykopany (konteksty K.62114, K.75 czy K.76). Jama rozszerzała się w niewielkim stopniu na południe – gdzie udało się uchwycić kontynuację po jej spągu – sekwencja stratygraficzna 114 W tym kontekście została znaleziona bardzo interesująca główka figurki terakotowej, prawdopodobnie wyobrażenie Izydy, cf. Droste 2020, 365, Pl. 120,11. 223 K.937, K.943, K.944. Jednak zawartość materiału zabytkowego w tym obszarze była już nieliczna. Interesujący, choć nie do końca jasny, obraz prezentuje się w SW narożniku T.I (x:1145- 1148, y:1141-1142). Odsłonięto tam fragment kanału S.19 na gł. 5,88 – 5,91 m n.p.m. oraz częściowo zachowaną posadzkę S.20 przylegającą do muru S.16 i S.17 na gł. 6,06 – 6,11 m n.p.m. Dla ustalenia ram chronologicznych konstrukcji i zniszczenia tych struktur, w szczególności posadzki, wykonano niewielki sondaż rozbierając część S.20. Dzięki temu udało się wydzielić nawarstwienia związane z fazą konstrukcyjną omawianej posadzki, na które składają się konteksty: K.84, K.660, K.661, K.662, K.936, K.937, K.946, K.947, K.949, K.951 datowane na II w. p.n.e. Drugim etapem uchwyconym w tym obszarze było zniszczenie posadzki datowane na przełom II/I w. p.n.e. na co wskazuje uchwycona sekwencja kontekstów: K.58, K.67 oraz K.80. W tym miejscu należy również zwrócić uwagę, iż w tym samym okresie został zniszczony odsłonięty fragmentarycznie na gł. 6,05 m n.p.m. basenik S.23 po zachodniej stronie narożnika S.16 i przylegający bezpośrednio do niego od zachodniej strony. Konstrukcja omawianego baseniku od południa oparta była również o niewielką kamienną strukturę w postaci dwóch płaskich płyt S.14 oraz S.15 posadowionych na fundamencie w postaci rumoszu skalnego (il. 89). Il. 89. Zniszczony basenik S.23 przylegający do S.16 od zachodu – fot. archiwum PAP. Konstrukcja ta być może stanowiła element architektoniczny związany jeszcze z funkcjonowaniem Budowli A, na co wskazuje powiązanie S.15 z narożnikiem S.16. 224 Sekwencja nawarstwień, na które składają się konteksty: K.63, K.89, K.97, K.601, K.602, K.616 oraz K.625 stanowiła wkop niszczący S.23. Podczas prac konserwatorskich, jakie zostały przeprowadzone w omawianym baseniku w 2016 roku, udało się pozyskać materiał zabytkowy związany z jego konstrukcją – K.956, datowany analogicznie jak powstanie wspomnianej wyżej posadzki S.20, czyli na II wiek p.n.e. Należy jednak w tym miejscu podkreślić, iż materiał pozyskany w trakcie eksploracji wspomnianego kontekstu jest nieliczny. Wobec powyższych ustaleń niemożliwe jest jednoznaczne powiązanie funkcjonowania basenika z Budowlą A bądź z Budowlą C, chociaż niewątpliwie chronologicznie sobie odpowiadają. Niewykluczone, iż mamy do czynienia z niewielkim basenem związanym z ujściem wody (fontanna?), funkcjonującym przy skrzyżowaniu ulic, biegnących wzdłuż Budowli A (por rozdz. IX.2.b). W szczątkowej postaci zachowały się również PH nawarstwienia w północnej części wykopu eksplorowanej w 2015 r. (x: 1147-1154, y:1150-1152). W dużej części zostały one zaburzone przez wkop rabunkowy prawdopodobnie z okresu WR (patrz niżej). Nawarstwienia hellenistyczne powstały w dwóch fazach. Pierwsze, datowane na okres II w. p.n.e., związane były być może z użytkowaniem muru S.47. Składa się na nią sekwencja kontekstów K.926, K.945 oraz być może K.916 (opis patrz wyżej podrozdział WH). S.47 to ściana murowana, o przebiegu N-S, którą jednak trudno powiązać jednoznacznie z innymi strukturami. Wzniesiona została na linii ściany S.24, i być może stanowiła zachodnią ścianę, zachodniego pokoju, północnego szeregu Budowli C. Częściowo być może uległa przebudowie, zaś chronologia jej funkcjonowania może sięgać nawet fazy WH (patrz wyżej). Niestety zachowana tylko dolna partia struktury na niewielkim odcinku nie pozwala na szczegółowe ustalenia. Druga sekwencja chronologiczna datowana jest szerzej na cały okres PH, ale niewątpliwie młodsza składa się z kontekstów: K.689, K.901 oraz K.917. Wypełniska warstw stanowiących konteksty w obu sekwencjach zdają się być podobne i zawierają całe spektrum materiału zabytkowego przy czym głównymi wyznacznikami chronologicznymi są naczynia typu fine ware: ESA, BG, CCW, ThW, lampki i in. Warto zwrócić uwagę również na obiekt S.51 odsłonięty przy zachodniej granicy wykopu (x:1147 -1148, y:1150 – 1151) na poz. 6,12 m n.p.m. a więc odpowiadającym PH powierzchniom podłogowym S.3, S.4, S.28 oraz S.44. Obiekt ten odkryty w niewielkiej części stanowi prawdopodobnie wlot studni (il. 90). Nieliczny materiał zabytkowy pozyskany z eksploracji wypełniska (1 fr. ESA, 1 fr. BG, 11 fr. 225 KW oraz 48 fr. amfor i ceramiki użytkowej) nie pozwala na jednoznaczne określenie chronologii, aczkolwiek brak jest tam materiału rzymskiego.115 Il. 90. S. 51 (Wlot do studni?) – autor Ł. Miszk. Duża część wyeksplorowanych kontekstów na obszarze T.I poniżej poziomu „humusu” datowana jest właśnie na okres PH, jednak trudno jest jednoznacznie określić ich charakter, czy powiązać z funkcjonowaniem konkretnych struktur architektonicznych. Jak można domniemywać, nawarstwienia te miały charakter zasypiskowy, bądź konstrukcyjny pod powierzchnie podłogowe funkcjonujące w omawianym okresie. Wskazuje na to charakter wypełnisk w postaci zazwyczaj brązowej bądź brązowo-szarej ziemi, zawierającej całe spektrum zabytków (głównie ceramiki) o mocno fragmentarycznym stanie zachowania. Do kontekstów takich możemy zaliczyć: w obszarze x:1160-1162, y:1142-1151 konteksty: K.919, K.923, K.912, K.693, K.922, K.692, K.696, K.697, K.685, K.905, K.911(?), K.698, K.686, K.683, K.694, K.700 oraz K.914. Materiały te prawdopodobnie należy łączyć z funkcjonowaniem struktur S.40, S.41, S.42 oraz S.45. Na obecnym etapie badań brak jest jednak możliwości ich dokładnej korelacji. Jeszcze mniej jasna sytuacja została zarejestrowana w centralnej części T.I na przestrzeni x:1151 – 1154, y: 1144 – 1149. Jest kilka powodów 115 Informacja ta nie tyczy się materiału amforycznego oraz UC ponieważ nie została określona jego chronologia. 226 mocno komplikujących obraz w tym obszarze. Po pierwsze był on mocno zaburzony wkopami jeszcze w czasach antycznych. Ponadto na tym terenie skupiał się wysiłek eksploracyjny K. Nicolaou, co utrudniało, w wielu przypadkach, możliwość odróżnienia antycznych zaburzeń od współczesnych. Nie bez znaczenia wreszcie pozostają skomplikowane relacje pomiędzy znajdującymi się w pobliżu strukturami (ścianami Budowli A oraz Budowli C): S.17, S.24, S.25, S.1 oraz przede wszystkim S.30. Ta ostatnia struktura, w formie kamiennego fundamentu, jest najbardziej zagadkowa. Przebiega równolegle do S.17, od północnej strony, nie jest jednak z nią powiązana. Jej niewielka szerokość powoduje, iż interpretowanie jej jako fundament jest wątpliwe. Być może mamy do czynienia z fragmentem zachowanej zawalonej ściany. Wspomniane powyżej struktury o różnej chronologii, nie posiadają styków między sobą, ponadto wyjątkowo trudno w danych warunkach terenowych jest uchwycić ich wkopy fundamentowe (o ile takowe posiadały). Wszystkie te czynniki powodują, iż szczegółowa interpretacja zarejestrowanych tu kontekstów powinna być traktowana z dużą dozą ostrożności. W ramach wspomnianych nawarstwień wskazać należy następujące sekwencje stratygraficzne kontekstów: K.86, K.607, K.624, K.650, K.632; K.615, K.653 oraz K.610, K.611, K.621, K.634, K.630 oraz K.639. Nawarstwienia te stanowiła ziemia barwy brązowej oraz szarobrązowej o niewielkiej spoistości z dużą zawartością kamieni. Materiał ruchomy był stosunkowo nieliczny, mocno rozdrobniony. Ceramika reprezentowała całą gamę rodzajów naczyń, zaś datowanie zostało oparte przede wszystkim o fragmenty ceramiki stołowej: CCW, ESA, BG i może być ogólnie ustalona na okres PH raczej w jego późniejszej fazie. Takie datowanie potwierdzałoby jeden horyzont (w fazie PH) przebudowy tego terenu i zakończenia użytkowania struktur hellenistycznych. Okres późnohellenistyczny na Wykopie T.I pokazuje dynamikę zabudowy i zmian, jakie zachodziły w tym okresie na Agorze Nea Pafos. Jest to okres wyjścia z użytku wielkiej Budowli A o nieokreślonym charakterze, której część stanowił mur komorowy: S.16 oraz S.17. Wzniesienie Budowli C na północ od linii tego muru, naturalnie wydaje się wiązać z rozbiórką Budowli A. Niestety charakter pozyskanego materiału zabytkowego nie pozwala na obecnym etapie jednoznacznie zaproponować rozstrzygającej interpretacji dotyczącej funkcji badanego założenia architektonicznego. Biorąc pod uwagę wskazówki chronologiczne można zaproponować następujące fazy funkcjonowania Budowli A oraz Budowli C: - Wzniesienie Budowli A przed II w. p.n.e., - użytkowanie Budowli A – II w. p.n.e., 227 - rozbiórka Budowli A oraz wzniesienie Budowli C– przełom II/I w. p.n.e., - zakończenie funkcjonowania Budowli C w I w. p.n.e. Największym problemem obecnie pozostaje kwestia relacji między obiema budowlami odsłoniętymi na T.I, na co wskazywano już w poprzednim podrozdziale (patrz wyżej). Wskazane powyżej przesłanki zdają się sugerować, iż były to budowle niezależne. Jednak nie możliwe jest na obecnym etapie stwierdzenie tego z całkowitą pewnością. b) Wykop T.II i) Portyk Wschodni – wprowadzenie Badania na T.II niemal całkowicie skupiały się na zabudowie wschodniego portyku, zlokalizowanego i częściowo odsłoniętego przez K. Nicolaou w latach 70-tych. Portyk ten prawdopodobnie w swym wewnętrznym przebiegu miał 97 m długości, odpowiadając długością trzem pozostałym portykom (w tym najsłabiej rozpoznanemu Portykowi Północnemu). Jak wspomniano w rozdziale V pierwotnie chronologia jego powstania została określona na I poł. II w. n.e., zaś koniec użytkowania na IV w. n.e. Obok materiału ruchomego, który w niewielkiej liczbie jest obecnie dostępny w publikacjach (Nicolaou 1990, 2005)116 odsłonięto sporą cześć Portyku Wschodniego S.100 z zachowaną na odcinku 46 m (x:1121 – 1167) kilkustopniową (do trzech zachowanych) krepidomą. W środkowej części S.100, zachowały się również schody łączące wejście na Agorę z jej placem (Papuci-Władyka, Machowski 2016) (il. 91). We wstępnej fazie badań krakowskiego zespołu przyjęto ustalenia cypryjskiego archeologa o interpretacji zachowanej linii muru (S.100) jako części konstrukcyjnej portyku, na którym postawiona miał być kolumnada. Niewątpliwie znajdowane fragmenty kapiteli czy kolumn w bezpośredniej okolicy wspierały taką argumentację. Bardziej wnikliwa analiza doprowadziła jednak to podważenia tych ustaleń. Przede wszystkim należy wskazać na brak zachowanych śladów po mocowaniu baz kolumn do stylobatu, choć nie wykluczone, iż na krepidomie ustawione były dodatkowe elementy konstrukcyjne, na których dopiero następował montaż (Rosińska-Balik 2020, 189). 116 Są to stemple amfor i monety m.in z badań na Agorze opublikowane przez żonę K. Nicolaou, Ino Michalidou-Nicolaou. 228 Il. 91. Centralna cześć Portyku Wschodniego widoczna od zachodu, ze strony placu, z zaznaczonymi schodami i możliwym wejściem na Agorę od strony wschodniej – fot. archiwum PAP. Po drugie analiza przestrzenna rozkładu pomieszczeń, wskazuje, iż wejścia do nich, prowadzące z wewnętrznego korytarza, zlokalizowane były od wschodniej strony. Takie rozplanowanie udało się zlokalizować w obrębie pomieszczeń bezpośrednio sąsiadujących z wschodnim wejściem na agorę, na które składały się pokoje: R.1 i R.2 oraz R.10, R.11 oraz R.12. Jednocześnie materiał zabytkowy pozyskany w trakcie badań w pomieszczeniach zlokalizowanych bezpośrednio przy linii S.100, czyli wewnętrznej ściany portyku, jak zostanie to szczegółowo przedstawione poniżej, świadczy o użytkowym, a nie komunikacyjnym charakterze tych przestrzeni. Inaczej rzecz ujmując, pomieszczenia te pełniły rolę pokoi, a nie korytarzy. Brak również śladów wejść od strony placu, co potwierdza założenie, iż te były otwarte od zachodniej strony (il. 91). Portyk w pewnym momencie czasu został również przebudowany (odbudowany?), na co wskazuje przesunięcie jego przebiegu widoczne od zachodniej strony w punkcie x: 1196,46, y:1139,37. Od tego miejsca w stronę północną linia portyku jest przesunięta kilka centymetrów na zachód, zaś jej konstrukcję stanowią bloki wapienne o mniejszym stopniu zniszczenia, niż w pozostałej jego części, co sugeruje młodszą chronologię (il. 92). 229 Il. 92. Ortofotomapa centralnej części Portyku Wschodniego z zaznaczonymi wejściami do pomieszczeń R.1+R.2 oraz R.10+R.11 oraz widocznym przesunięciem w linii budowli – autor Ł. Miszk. Na tej samej wysokości w punkcie x:1204,60 y:1135,72, przebudowana została również S.112, czyli zachodnia ściana portyku (il. 92). Kolejna przebudowa S.100 została uchwycona na wysokości x: 1199,16, y:1127,21. Od tego miejsca na południe zmienia się charakter fundamentu, na którym został wzniesiona krepidoma. Solidnie wykonana podmurówka z kamieni i zaprawy została zastąpiona rumoszem kamiennym wymieszanym z materiałem zabytkowym. Obserwacje te, mają zasadnicze znaczenie do zrozumienia relacji stratygraficznych ochwyconych w kolejnych pomieszczeniach, co będzie przedmiotem dyskusji w kolejnych podrozdziałach. Należy również zwrócić uwagę, iż po przeciwnej stronie placu Agory, czyli od strony zachodniej, także mamy do czynienia z śladem zmiany w budowie Portyku Zachodniego, choć jej zakres, przez współczesne prace rekonstrukcyjne (związane z udostępnieniem Odeonu do współczesnego użytkowania), trudne są do jednoznacznego określenia. Wewnętrzna (?)117 linia krepidomy Portyku Zachodniego w swojej południowej części biegnie na linii lekko odbijającej na wschód, aby mniej więcej na wysokości wspomnianej powyżej przebudowy Wschodniej (x: 1106,25, y: 1141,25), załamać się w stronę zachodnią. Przy tym załamaniu Zachodniego 117 Niestety, nie jesteśmy jednoznacznie stwierdzić, czy linia Portyku Zachodniego, widoczna do dzisiaj, była linią wewnętrzna czy zewnętrzną. Badania georadarowe, choć nie wykazały żadnych interferencji mogących sugerować, iż na terenie dzisiejszego placu zachowały się ślady po portyku, to jednak ze względu na duże zakłócenia w tym obszarze nie są jednoznaczne. 230 Portyku zachowała się również pozostałość po specyficznie uformowanej skale macierzystej, która może być interpretowana jako narożnik. Rozstrzygniecie tej kwestii niewątpliwie wymaga dalszych badań wykopaliskowych. Niewątpliwie pierwotna linia krepidomy, zarówno wewnętrznej ściany Portyku Wschodniego, jak i Zachodniego, ulegała przebudowie w trakcie użytkowania, niewykluczone jest również, iż częściowo zmieniała swój przebieg (il. 93). Il. 93. Przebieg wschodniej linii Portyku Zachodniego oraz kamienny „narożnik” w jego centrum – autor Ł. Miszk. Badania prowadzone przez K. Nicolaou doprowadziły, jak już wspomniano, do odsłonięcia elementów konstrukcyjnych Portyku Wschodniego, ale również eksploracji poddano warstwy powierzchniowe zalegające bezpośrednio przy samej konstrukcji. Choć brak jest dokumentacji tych badań, zarówno zdjęcia archiwalne, jak i badania krakowskie weryfikacyjne pokazały, iż ich zakres był bardzo powierzchowny. Doprowadziło to nie tylko do błędnych ustaleń odnośnie chronologii założenia badanego przez cypryjskiego archeologa, ale w wielu miejscach niestety do zaburzenia homogenicznych nawarstwień, przede wszystkim z ostatniej fazy funkcjonowania portyku. Wąski zakres prac prowadzonych przez cypryjskiego badacza, ograniczony tylko do bezpośredniego sąsiedztwa S.100, nie pozwolił również na dobre rozpoznanie układu przestrzennego, skąd wynikły, wspomniane powyżej, niewłaściwe wnioski odnośnie konstrukcji samego portyku. 231 ii) Wzniesienie portyku Ustalenie chronologii powstania i użytkowania portyku nie było zadaniem łatwym. Wielokrotne przebudowy, renowacje, czyszczenia jego wnętrz, mocno utrudniło prowadzenie prawidłowej analizy. We wnętrzu portyku nie zachowało się wiele pozostałości datowanych na okres hellenistyczny (por. wyżej). Jednak te nawarstwienia późnohellenistyczne, które udało się uchwycić, jednoznacznie udowodniły, iż portyk niewątpliwie był w użytkowaniu już w tym okresie. Nawarstwienia datowane na okres PH zachowały się w górnych partiach sekwencji stratygraficznych na dwóch obszarach badanej części portyku. Pierwsza to północna cześć T.II z wydzielonymi trzema pomieszczeniami R.10, R.11 oraz R.12. Poniżej odsłoniętych podłóg użytkowanych w późniejszych okresach (w obrębie kolejnych pomieszczeń odpowiednio: S.177, S.176 oraz S.179), poddano eksploracji nawarstwienia zalegające pod nimi. Il. 94. Pomieszczenie S.10 z widoczną posadzką S.177 położoną na nawarstwieniach PH (widok od wschodu) – fot. archiwum PAP. Niemal całość nawarstwień w tych pomieszczeniach sięgających skały macierzystej (z wyjątkiem wspomnianych powyżej w rozdziale o okresie WH, zlokalizowanych bezpośrednio nad skała macierzystą), chronologicznie odpowiada okresowi PH, ze wskazaniem na I w. p.n.e. (il. 94). Najwyżej zarejestrowane konteksty odpowiadające temu horyzontowi to: 232 K.720 w obrębie R.10, K.722 obrębie R.11 oraz K.713 w obrębie R.12. Stropy tych nawarstwień zarejestrowane zostały na poziomie max. 7,11 m n.p.m., co odpowiada szczytowemu/najwyższemu poziomowi pierwszej fazy S.100 (również 7,11 m n.p.m.). Udało się odsłonić również fragment podłogi S.178 prawdopodobnie z tego okresu na poziomie ok. 6,89 m n.p.m., zalegającej jednak niemal w całości pod późniejszą posadzką S.177. W trakcie eksploracji na niższych poziomach w obrębie R.10 odsłonięto poziom podłogi w formie klepiska S.152 oraz S.156, które zostały zniszczone wkopami datowanymi na II w. p.n.e. Biorąc pod uwagę poziom, na którym zostały zarejestrowane powyższe struktury ok. 6,24 – 6,26 m n.p.m. należy łączyć je z okresem przed wzniesieniem portyku. Nie udało się niestety jednoznacznie ustalić, czy w okresie PH organizacja przestrzenna tego obszaru odpowiadała późniejszej. Wydaje się, iż uchwycony fragment muru S.175 na linii W-E, prostopadle przylegający do S.100 wraz z przylegającym do niego blokiem kamiennym (być może fragmentem konstrukcyjnym drzwi) S.180, świadczą o odwrotnym (skierowanym do wnętrza Agory) zorientowaniu pomieszczeń w tym okresie (il. 95). Poziom posadowienia muru S.175 to 6,78 m n.p.m., odpowiada więc poziomowi S.178. Choć opisany tutaj obszar jest stosunkowo niewielki – ok. 1,7 m2, to wydaje się, iż w okresie PH zarówno podłogi, jak i ściany wyznaczające rozkład przestrzeni w ramach portyku, przynajmniej w strefie na N od S.153, pokrywały się z organizacja przestrzenną z czasów rzymskich w zakresie układu pomieszczeń. Ściana S.175 stanowiła więc granicę dla pomieszczenia zarówno w okresie hellenistycznym, jak i rzymskim.118 Nawarstwienia PH odsłonięto również w innych częściach T.II. W obrębie pomieszczenia R.5 K.275 oraz K.278 zachowały się od wys. 5,87 m n.p.m. następnie K.281 zlokalizowany poniżej S.150 (kanał), w R.7 - K.223 na poziomie 6,40 m. n.p.m., w R.13 - K.252 na poz. 6,62 m n.p.m., w R.14 - K.265 na poz. 6,32 m n.p.m. oraz w R.15 - K.263 na poz. 6,07 m n.p.m. Trzeba jednak mieć na uwadze, iż R.3 wraz z R.13 oraz R.5 wraz R.15 prawdopodobnie w okresie Augusta stanowiły jedną przestrzeń. Udało się również uchwycić fragment posadzki S.134, który zachował się w R.5 na poziomie ok, 6.93 m n.p.m. 118 Kolejne sekwencje stratygraficzne odpowiadające okresowi PH to: w obrębie R.10: K.161-K.720, K.164, K.176-K.721, K.184, K.196-K.727, K.204 oraz K.208-K.731, K.216-K.737, K.741 oraz K.744; w obrębie R.11: K.171-K.722, K.181-K.725, K.185-K.729 oraz w obrębie R.12: K.169-K.713, K.180-K.715 oraz K.718, K.723, K.734, K.739, K.747, K. 753, K.754 oraz K.762. Ponadto warto podkreślić, że badania z lat 2018 oraz 2019 w pomieszczeniu R.22, zlokalizowanym na północ od R.10+R.11 potwierdziły te przypuszczenia. 233 Il. 95. Północno-zachodni fragment pomieszczenia R.10 z zachowaną PH strukturą S.180. Posadzka ta, w postaci wylewki wapienno-gipsowej została w trakcie eksploracji rozebrana, zaś nawarstwienia poniżej częściowo wyeksplorowane: sekwencja stratygraficzna K.168, K.192 oraz K.189, zawierała również materiał późnohellenistyczny. K.192 częściowo przykrywał również kanał S.150. W R.3 zachowane nawarstwienia PH związane są z funkcjonowaniem studni S.173 (il. 96; 97) Il. 96. Lokalizacja studni S.173 w Portyku Wschodnim i rzut z góry w trakcie eksploracji - autor Ł.Miszk. 234 Il. 97. Przekrój N-S przez studnię S.173 z zaznaczonymi zabytkami wydzielonymi – autor W. Winiarska. Studnia S.173 jest wyjątkowym obiektem w skali całego stanowiska. Z punktu widzenia określenia jego chronologii ma ona niezwykle istotne znaczenie, ponieważ prawdopodobnie jest jedynym obiektem z zamkniętym depozytem datowanym na okres PH, który przetrwał niemal nienaruszony. Studnia ta została częściowo wydrążona w skale macierzystej zalegającej na gł. ok. 5,80 m n.p.m. W górnej partii od strony północnej, południowej oraz wschodniej skonstruowana została z kamiennych bloków wapiennych, dobrze obrobionych. Ścianę wschodnią stanowił fundament S.100. Zarówno w blokach, jak i skale macierzystej od strony północnej oraz południowej zostały wykute specjalne otwory/stopnie ułatwiające ewentualną potrzebę poruszania się wewnątrz studni. Podczas eksploracji osiągnięto poziom słodkich wód gruntowych na poz. ok. 0,95 m n.p.m. (czyli na gł. ok. 6 m od góry zachowanej cembrowiny), natomiast ok. 1 m niżej osiągnięto dno studni i zaprzestano eksploracji. Szczyt studni w formie płyty kamiennej od wewnątrz obrobionej w półkolisty kształt cembrowiny znajdował się na poziomie 6,64 m n.p.m. Na tej wysokości linii portyku szczyt pierwszego poziomu krepidomy wewnętrznej ściany portyku wzniesiony został na poziomie ok. 6,67 m n.p.m. Analogicznie do opisanej wyżej sytuacji w R.10 (patrz wyżej), zachowana konstrukcja PH odpowiada poziomowi pierwszej fazy wzniesienia budowli portyku. Materiał ruchomy odkryty w czasie eksploracji studni wskazuje jednoznacznie na homogeniczny charakter depozytu oraz jego późnohellenistyczną chronologię119 (Kajzer 2019; 119 Konteksty: 273, 277, 280 – 300. 235 Dobosz, 2020, 335; Marzec, Kajzer 2020, 223). Datę zasypania studni należy wyznaczyć na ok. 50 r. p.n.e. Wskazują na to zarówno odkryte naczynia stołowe (przede wszystkim CS, CCW, ESA oraz lampki120), a także liczny materiał numizmatyczny. Najpóźniej datowane monety, pozyskane ze stropu zasypu należą do repertuaru mennictwa Ptolemeusza Króla Cypru (80 – 58 r. p.n.e.) (Bodzek 2020, 382)121. Niestety charakter materiału zabytkowego pozyskanego z samego dna studni nie daje jednoznacznych przesłanek do określenia czasu użytkowania czy powstania samej studni. Spośród 13 monet, które odkryto w K.300 zalegającym na dnie S.173, czytelna okazała się tylko jedna (PAP/FR 41/2014). Choć datowana przez J. Bodzka na przełom III/II w. p.n.e., na okres rządów Ptolemeusza IV i Arsinoe III (Bodzek 2020, 381), jest to zbyt mała przesłanka, by móc wyciągać daleko idące wnioski. Być może dalsze prace konserwacyjne oraz badawcze nad materiałem numizmatycznym z K.300 pozwolą na dostarczenie większej ilości danych. Jednak można postawić hipotezę, że studnia funkcjonowała już w II w. bądź na przełomie II/I w. p.n.e., a wiec tym samym też powstanie portyku (którego - przypomnijmy - stanowiła fundament) datowałoby się co najmniej na tę fazę. Biorąc pod uwagę sposób budowy studni należy podkreślić, iż niewątpliwie została ona zbudowana w tym samym czasie, bądź później niż pierwsza faza wewnętrznej ściany portyku wschodniego. Jest to obecnie, obok mniej jednoznacznych danych z T.I oraz T.III, najważniejsza przesłanka do określenia termins ante quem dla wzniesienia portyków Agory Nea Pafos. Na Wykopie T. II nie znajdujemy wiele śladów po wcześniejszym okresie niż I w. p.n.e. W R.6 okres funkcjonowania tego pomieszczenia datowanego na okres augustiański (patrz niżej) poprzedzało funkcjonowanie dwóch podłóg S.151 oraz S.154 oraz uformowania się sekwencji stratygraficznej: K.205, K.212, K.219, K.228 oraz K.236. Struktura S.151 zbudowana została na poz. ok. 6,60 m. n.p.m. co odpowiada poziomowi pierwszego stopnia krepidomy S.100 zachowanej od wewnętrznej strony portyku. Zachowane nawarstwienia, są jednak zbyt szczątkowe by jednoznacznie stwierdzić, iż udało się zarejestrować pozostałości po pierwszej fazie użytkowania tej budowli. Nie sposób w tym miejscu przedstawić całość materiału zabytkowego odkrytego w nawarstwieniach PH w obrębie portyku wschodniego, jednak należy zwrócić uwagę, iż miał on bogaty i zróżnicowany charakter: ceramika stołowa (CCW, ESA, CS, Ware A, BG, GW), materiał amforyczny wraz z stemplami, monety datowane na okres ptolemejski z najmłodszą 120 Materiał amforyczny zdaje się mieć szerszą chronologię sięgającą przełomu III/II w. p.n.e. 121 Moneta nr PAP/FR19/2012. 236 monetą Kleopaty VII i Cezariona (PAP/FR/20/2012), fragmenty przedmiotów metalowych, kości, dachówki, tynki etc.122 Materiał ten zdecydowanie odróżnia się liczbą, jakością i stanem zachowania od zespołów zabytków pozyskiwanych w trakcie badań z innych części Agory. Przede wszystkim mamy do czynienia z pozostałościami nawarstwień użytkowych, co na innych obszarach badań zdarzało się wyjątkowo. Świadczy to wyróżniającym charakterze materiałów odnajdywanych w obrębie Portyku Wschodniego z okresu jego użytkowania w okresie PH. Biorąc pod uwagę fakt, iż udało się odsłonić późnohellenistyczne struktury datowane co najmniej na I w. p.n.e. powiązane z krepidomą S.100 stanowiącą podstawę pod Portyk Wschodni, należy z prawdopodobieństwem ocierającym się o pewność, cofnąć chronologię powstania tego założenia architektonicznego z okresu WR postulowanego przez K. Nicolaou oraz przez krakowską ekspedycje jeszcze na początku badań (Papuci-Władyka, Machowski 2016) na fazę co najmniej PH. Niestety niewiele można powiedzieć o jego rozplanowaniu przestrzennym oraz funkcji w tym okresie. Obok wspomnianej studni oraz fragmentarycznie odsłoniętych podłóg, a także struktur murowanych w R.10, R.11 oraz R.12, na okres PH możemy datować częściowo zachowany kanał w R.5 – S.150. Jego szczyt zachowany jest na poz. 6.30 m n.p.m., a więc tylko 34 cm niżej poziomu opisanej studni. Prawdopodobnie mamy tutaj do czynienia z zachowanym fragmentem kanalizacji o przebiegu N-S działającej poniżej poziomu podłogowego pomieszczeń w portyku. Niestety zachował się tylko niewielki fragment, zniszczony został od strony południowej przez wkop i zasyp z czasów augustiańskich, od strony północnej przez konstrukcję muru S.120. Biorąc pod uwagę naszą wiedzę na temat przebudowy głównych struktur portyku czyli S.100 oraz S.112, możemy wyznaczyć dwie strefy, w których zachowały się nawarstwienia PH, związane z pierwszą fazą użytkowania tego obiektu. Pierwsza na odcinku pomiędzy y: 1131,01 a 1135,58, gdzie zlokalizowana jest studnia S.173, kanał S.150 oraz pozostałości po niezidentyfikowanej konstrukcji złożonej ze struktur S.163, S.164 oraz kanału S.170 oraz S.171. Druga strefa to opisywane powyżej pomieszczenia R.10+R.11. W obu przypadkach zachowały się zarówno struktury, jak i konteksty datowane na fazę PH. Poziomy zachowanych struktur użytkowych (podłóg czy studni) odpowiadają pierwszemu stopniowi S.100, który również należy łączyć tą fazą. Zachowane PH nawarstwienia w innych częściach T.II, zalegają na niższych poziomach, co należy łączyć z rzymską przebudową tych fragmentów portyku. 122 Szczegółowe opracowania materiałów zabytkowych patrz Papuci-Władyka (red.) 2020; odnośnie studni zob. Papuci-Władyka, Miszk 2020, 508, note 21. 237 Reasumując, zarówno S.100 w Portyku Wschodnim, jak i S.300 w Portyku Południowym (patrz niżej), stanowiące jedno założenie architektoniczne, zostały wzniesione w okresie PH, bądź na przełomie okresów ŚH oraz PH. Choć zachowało się niewiele z ówczesnego wyglądu portyku, niewątpliwie funkcjonował on w okresie znacznie wyprzedzającym dotychczasowe ustalenia zarówno dokonane przez K. Nicolaou (1978a; 1978b), jak i pierwsze analizy badań ekspedycji krakowskiej (Papuci-Władyka, Machowski 2016). Brak jednak jednoznacznych wyznaczników na T.II dla określenia daty powstania portyków. Materiał zabytkowy pozyskany w trakcie badań na Wschodnim Portyku zdaje się wskazywać jako pierwszą fazę użytkowania I w. p.n.e. Jednak jak zostanie to wskazane poniżej, chronologia powstania S.300, czyli krepidomy portyku południowego, oscyluje wokół przełomu II/I w. p.n.e. Warto jednak zwrócić uwagę, iż w przypadku chronologii ustalonej podczas badań na T.III mamy do czynienia z materiałem zabytkowym zdeponowanym w trakcie wznoszenia tej struktury, w przypadku T.II i Portyku Wschodniego raczej z materiałem zdeponowanym po pierwszej fazie jego użytkowania. Dlatego też można zaryzykować postawienie hipotezy, iż Portyk Wschodni został wzniesiony w II w., bądź na przełomie II/I w. p.n.e. i jego pierwsza faza użytkowania przypadła właśnie na I w. p.n.e., prawdopodobnie do wielkiego trzęsienia ziemi w 17/15 r. p.n.e. za czasów Augusta. c) Wykop T.III W okresie PH (bądź na przełomie okresu ŚH/PH) można wyróżnić dwa etapy funkcjonowania tego obszaru. Pierwszy z nich łączyć należy z odkrytą strukturą S.329 w formie niecki wypełnionej przygotowanym półproduktem do produkcji zaprawy wapiennej (x: 1151-1154, y: 1110-1114) (il. 98). 238 Il. 98. S.329 – niecka wypełniona półproduktem do produkcji zaprawy wapiennej - fot. archiwum PAP. Druga faza to zasypanie oraz wyrównanie całego terenu, połączone z wzniesieniem S.300 (krepidomy wewnętrznej ściany Portyku Południowego Agory). Wydaje się, że oba etapy można łączyć ze sobą. Pierwszy etap wiąże się z aktywnością budowlaną i produkcją zaprawy wapiennej. W tym celu została utworzona niecka, wyłożona gliną, którą w czasie eksploracji charakteryzowała się zielonkawą barwą oraz kruchą strukturą, co prawdopodobnie związane było z oddziaływaniem sproszkowanego wapienia. Przed powstaniem tego obiektu teren utwardzono. K.540 stanowiący ślad po tym akcie charakteryzował się jasnobrązową barwą i zbitą strukturą, zawierał materiał charakterystyczny dla okresu WH, w tym monetę Ptolemeusza IV, PAP/FR/64/2014 (Bodzek 2020, 381) i PH w tym, np. lampka efeska (Kajzer 2019, nr kat. 8.11). Zalegał on na poziomie użytkowym Budowli B – ok. 5,20 m n.p.m., miał jednak odmienny charakter zarówno biorąc pod uwagę materiał zabytkowy, jak i strukturę. W momencie odsłonięcia w trakcie badań dół wypełniony był sproszkowanym wapieniem, prawdopodobnie gotowym do zmieszania z piaskiem i wodą w celu wyprodukowania zaprawy123. Można tylko domyślać się, iż zaprawa ta użyta została w czasie budowy Portyku Południowego. Omawiany obiekt w rzucie przyjął kształt owalny o wymiarach ok. 4 x 3m 123 Por. Adam 2008, 75. 239 i prawdopodobnie otoczony był kamieniami ze wszystkich stron, choć jedynie od strony północnej oraz zachodniej zachowała się linia konstrukcyjna tych kamieni. Sam obiekt w okresie rzymskim został przecięty wkopem fundamentowym S.307. Linia kamieni otaczająca dół została zaadaptowana jako fragment wzmiankowanego fundamentu. Zachowana głębokość niecki wynosiła ok. 60 cm. Wypełnisko obiektu stanowiły K.370, K.372, K.467, K.471, K.472, K.473, K.474, K522 oraz K.839. Szczególnie na niższych poziomach konteksty charakteryzowały się dużą zawartością tynków, pochodzących prawdopodobnie ze ścian Budowli B, być może wtórnie reużytych do produkcji zaprawy. Wydaje się, iż pozostałości tej budowli służyły, jako „warsztat” do produkcji zaprawy, choć na pewno w tym czasie jedna ze ścian - S.320 została rozebrana. Częścią zachowanego procesu produkcyjnego jest zauważalne wypiętrzenie terenu przy północnej granicy wykopu (x:1146-1154, y: 1113-1114), które charakteryzuje się odmienną strukturą od miejscowej skały macierzystej. Prawdopodobnie jest to skamieniałe wapno – być może odpad produkcyjny. Czas zakończenia użytkowania dołu do produkcji zaprawy wyznacza kontekst K.452, chronologicznie odpowiadający drugiej fazie PH w tym rejonie. W wypełnisku tego kontekstu uwagę zwracają nieliczne fragmenty naczyń datowanych już na okres WR, co można wiązać z procesem budowy fundamentu S.307. Drugim wydarzeniem związanym z okresem PH jest wzniesienie Portyku Południowego Agory oraz niwelacja terenu do poziomu użytkowego z tego okresu (por. il. 83 – warstwa 4). Chronologia wzniesienia Portyku Południowego oraz Wschodniego oparta jest głównie o obserwacje stratygraficzne poczynione na Wykopie T.II, o czym napisano powyżej. Na opisywanym T.III na uwagę zwracają przede wszystkim konteksty bezpośrednio zakrywające wylewkę fundamentową S.300: K.434, K.435, K.438, K.441, K.493, K.554, oraz przylegający do nich: K.440. Choć nieliczny, materiał zabytkowy z tych kontekstów koresponduje z innymi kontekstami PH w obrębie T.III. Niemal brak zabytków datowanych na okres rzymski poniżej warstwy niwelacyjnej wraz z obserwacją poczynioną powyżej, daje kolejne przesłanki do zbudowania hipotezy o PH datowaniu wzniesienia co najmniej dwóch wspomnianych portyków Agory. Warto przy tym nadmienić, iż PH materiał zabytkowy pozyskany z T.III datuje się ogólnie wcześniej, niż materiał ze studni S.173, co jest kolejnym argumentem mogącym potwierdzać hipotezę o powstaniu Portyku Wschodniego już w II w. p.n.e. W pierwszym przypadku na uwagę zasługuje brak ceramiki typu CS serii hellenistycznej, co potwierdza powyższą chronologię powstania zasypiska niwelującego teren pod funkcjonowanie Agory. W ten sposób uzyskana zostaje przesłanka do określenia terminus post quem wzniesienia głównych założeń architektonicznych placu publicznego Nea Pafos. 240 Chronologia samego procesu niwelacji oparta jest o szeroki horyzont sekwencji kontekstów zalegających bezpośrednio pod poziomem interpretowanym, jako poziom funkcjonowania Agory z okresu wzniesienia portyków. Do tego horyzontu możemy zaliczyć liczne konteksty zalegające do poziomu ok. 6,26 m n.p.m.124 Nawarstwienia te zazwyczaj charakteryzowały się luźną, bądź średnio zbitą strukturą o barwie szarobrązowej i brązowej, zazwyczaj z znaczącą zawartością gruzu kamiennego. Konteksty te zalegały do wysokości szczytu struktur z okresu WH. Nad nimi można wyróżnić również warstwy z materiałem PH przykrywające korony wspomnianych murów, np. K.315 czy K.328, które są pozostałością po PH warstwie stanowiącej bezpośrednie wyrównanie pod powierzchnię użytkową Agory. Konteksty te miały w większym stopniu zbitą strukturę niż konteksty stanowiące zasypisko, co świadczy o ich konstrukcyjnym bądź, co mniej prawdopodobne, użytkowym charakterze. d) Wykop T.IV Na T.IV z łatwością można wyróżnić sekwencje stratygraficzne datowane na okres PH. Pomimo tego, obraz często jest jednak zaburzony, co związane jest z duża aktywnością budowlaną w okresie rzymskim. Budowa ścian S.406, S.401, S.402 oraz S.403 zaburzyła układy PH nawarstwień, głównie poprzez wykonanie w nich rzymskich wkopów fundamentowych. Jeszcze mniej czytelnie sytuacja przedstawia się ze strukturami architektonicznymi – obok linii portyku wewnętrznego S.100, udało się uchwycić fragmentarycznie zachowaną PH podłogę S.405 na poz. ok. 6,70 m n.p.m. (il. 99). Została ona wzniesiona na poziomie o 10 cm niższym, niż szczyt zachowanej linii S.100 (ok. 6,80 m n.p.m.). Co ciekawe jej konstrukcja jest analogiczna to podłóg funkcjonujących w pomieszczeniach R10+R.11, dla których datowanie zostało ustalone na czasy Augusta. Podłogi te zostały skonstruowane z wapiennej wylewki uzupełnionej drobnymi kamieniami tworzącymi powierzchnię użytkową. Sekwencja stratygraficzna zalegająca bezpośrednio nad posadzką (K.1045; K.1080 oraz K.1020) dowodzi wyjścia z użycia tej struktury w okresie PH i wyznacza terminus ante quem dla jej wykonania. Biorąc pod uwagę nie tylko bezpośrednie 124K.330, K.343, K.344, K.353, K.362, K.363 oraz K.376 zalegające między S.301 a S. 302; konteksty K.436, K.437 oraz K.491 w obrębie S.301. S.316 oraz S.302; konteksty K.347, K.357, K.367 oraz K.358 i K.368, w obrębie S.310, S.307, S.302; konteksty: K.430 oraz K.431 w obrębie S.315, S.314 oraz S.300; konteksty: K.356 oraz K.366 w obrębie S.301, S.302 oraz S.304; konteksty: K.332, K.348, K.355, K.365, K.378 oraz K.38 3w obrębie S.303 oraz S.315;, K.369 (tu należy wskazać na mocno zaburzony układ stratygraficzny związany z aktywnością w okresie rzymskim)w obrębie S.310, S.307 oraz S.305; konteksty: K.331, K.346, K.354, K.364, K.377 oraz K.382 w obrębie S.302, S.303, S.305 oraz S.306; konteksty: K.329, K.342, K.352, K.361 w obrębie S.301, S.304, S.311 oraz S.308;, konteksty: K.479 (w którym odnaleziono również monetę Ptolemeusza II Filadelfosa - PAP/FR 60/2014) oraz K.514 w obrębie S.302, S.300, S.315 oraz S.306; konteksty K.807, K.812, K.817, K.818, K.823, K.825, K.837 oraz K.845 w obrębie S.324, S.328, S.327, S.325 oraz nad S.318. 241 otoczenie, ale również całość nawarstwień z terenu Portyku Wschodniego, wydaje się, iż mamy do czynienia z podłogą datowaną na pierwszą fazę jego funkcjonowania. Il. 99. Fragment zachowanej podłogi PH w Wykopie T.IV, pomieszczeniu R.30 – autor Ł.Miszk. Obok sekwencji związanej z funkcjonowaniem posadzki S.405, można wskazać na kolejne dwa układy stratygraficzne, uformowane w okresie PH. Na terenie rzymskiego pomieszczenia R.31, zlokalizowanego po wschodniej stronie badanego obszaru, uchwycono sekwencję, na którą składają się: K.1085; K.1088; K.1089; K.1093; K.1094 oraz K.1099. Na terenie sąsiadującym od zachodniej strony, na obszarze rzymskiego R.30, uchwycono również PH sekwencje stratygraficzną: K.1076; K. 1076; K.1077; K.1078; K. 1079 oraz K.1083 – w centralnej części pomieszczenia oraz K.1097; K.1091; K.1084; K.1041; K.1037 oraz K.1028 w południowej. Być może ostatnią sekwencję stratygraficzną można powiązać z końcem funkcjonowania słabej jakości ściany S.419, wzniesionej na osi N-S. Ma ona niewątpliwie metrykę PH, niestety udało się uchwycić jedynie niewielki fragment o dł. 0,80 m. Fragmentaryczność zachowania oraz brak styków z innymi strukturami uniemożliwia daleko idące interpretacje. Konkludując, nawarstwienia PH uchwycone w T.IV dają kolejne potwierdzenie funkcjonowania Portyku Wschodniego w opisywanej fazie. Niestety większość materii chronologicznie odpowiadającej temu okresowi uległa daleko idącym zaburzeniom w wyniku późniejszej działalności, co zresztą odpowiada procesom zarejestrowanym w innych częściach tego portyku. Niewiele można powiedzieć również na temat funkcji czy rozplanowania przestrzennego Portyku Wschodniego w fazie PH. 242 e) Podsumowanie Okres późnohellenistyczny to czas dużych zmian architektonicznych na Agorze. Potężna Budowla A, o wciąż zagadkowej funkcji, wychodzi z użycia prawdopodobnie w II w. p.n.e. bądź na przełomie II/I w. p.n.e. W tym czasie zostają wzniesione nowe budowle: Budowla C w centrum Agory, częściowo na terenie dawnej Budowli A, Portyk Wschodni oraz Portyk Południowy. Wraz z budową portyku południowego zostaje również wyłączona z użytkowania Budowla B. Agora zyskuje swój kształt oraz formę prostokątną (prawdopodobnie kwadratu) otoczoną portykami tetrastoon-u – czyli założenia perystylowego. Jednocześnie, ponieważ jej obszar pozostawał w użytkowaniu również w okresie rzymskim, nie udało się uchwycić dużej ilości śladów, mogących rzucić jaśniejsze światło na takie aspekty jak: funkcje jaką pełniły pomieszczenia w portyku, układ przestrzenny czy nawet bardziej precyzyjne ustalenia w temacie chronologii poszczególnych struktur czy nawet całych budowli. Podsumowując do najważniejszych ustaleń związanych z omawianą fazą należy zaliczyć: - Rekonstrukcję chronologiczną procesu powstawania założenia perystylowego Agory, na którą składają się: 1. Wyjście z użycia Budowli B i wzniesienie Portyku Południowego (i co za tym idzie, również Wschodniego) – (koniec?) II w. p.n.e. 2. Pierwsza faza funkcjonowania Portyku Wschodniego wyznaczona przez horyzont nawarstwień uchwycony w pomieszczeniach R.10+R.11 oraz w centralnej części portyku, nie poddanej przebudowie w okresie rzymskim wraz z studnią S.173. – koniec II w. p.n.e. – I w. p.n.e. 3. Przebudowa Portyku Wschodniego w części związanej z konstrukcją (bądź rekonstrukcją) wejścia wschodniego na Agorę, oraz w południowej jego części – wyznaczająca koniec PH fazy jego funkcjonowania. - Zaproponowanie interpretacji funkcjonowania terenu położonego w centrum Agory: 1. Wyjście z użycia Budowli A datowane na II w. p.n.e. (prawdopodobnie bliżej przełomu II/I w. p.n.e. – Portyk/Świątynia? 2. Wzniesienie Budowli C – funkcja nieokreślona. 3. Wzniesienie Portyku Wschodniego, który doprowadził do dekonstrukcji części fundamentu Budowli A, zlokalizowanej przy wschodniej granicy placu Agory. 4. Koniec fazy wyznacza wyjście z użytkowania Budowli C oraz cysterny S.50 oraz powstanie słabo uchwyconego założenia architektonicznego funkcjonującego w okresie rzymskim. 243 Jako alternatywną rekonstrukcję, choć na obecnym etapie badań mniej prawdopodobną, można zaproponować interpretację, w której Budowla A oraz Budowla C tworzą jedno założenie architektoniczne (portyk?). Biorąc jednak pod uwagę zarówno obserwacje o charakterze stratygraficznym, jak i architektonicznym taka interpretacja wydaje się być mało prawdopodobna. 4) Faza V - okres WR125 a) Wprowadzenie Najlepiej udokumentowaną fazą funkcjonowania Agory jest okres wczesnorzymski, który najczytelniej reprezentowany jest przez nawarstwienia zlokalizowane wewnątrz Portyku Wschodniego. Dzięki analizie stratygraficzno-ceramologicznej (Papuci-Władyka, Machowski 2016; Papuci-Władyka et al., 2018; Dobosz 2020; Kajzer, Marzec, 2020;) udało się wyróżnić trzy podfazy rozwoju stanowiska, korelowane ze znanymi ze źródeł trzęsieniami ziemi: podfaza augustiańska – WR I, związana z trzęsieniem ziemi w roku 17/15 p.n.e., podfaza flawijska (najsłabiej udokumentowana) - WR II, związana z trzęsieniem w roku 76/77 r. n.e. oraz podfaza przypadająca na okres panowania Antoninów – WRIII, zakończona trzęsieniem ziemi w 126 r. n.e. Jak wykaże to analiza nawarstwień stratygraficznych, ostatnie trzęsienie ziemi spowodowało koniec użytkowania Portyku Wschodniego, który nigdy nie został już odbudowany. Choć najczytelniej zachowały się nawarstwienia z ostatniej podfazy, to jednak największa uwaga została poświęcona analizie kontekstów związanych z okresem Augusta, kiedy to uformowała się główna organizacja przestrzenna Portyku Wschodniego. Układy stratygraficzne T.I oraz T.III niestety są słabo czytelne w tym okresie, co niewątpliwie miało związek ze zmianą aranżacji układu samego placu, ale także wyższym poziomem zalegania pozostałości struktur architektonicznych (co negatywnie wpłynęło na stan ich zachowania). b) Wykop T.I Okres WR na T.I jest trudno rozpoznawalny głównie z powodu niewielkiej liczby homogenicznych kontekstów datowanych na ten okres. Niewątpliwie jednak podczas badań uchwycono struktury, które przecinały PH Budowlę C, co świadczy o ich późniejszej, rzymskiej chronologii. S.2, S.5 oraz S.7 stanowiły fundamenty prawdopodobnie WR założenia 125 Dla T.I i T.III nie było możliwe wydzielenie podokresów, co uczyniono dla T.II oraz T.IV. 244 architektonicznego. Nie udało się jednak odsłonić żadnych posadzek związanych z tymi strukturami mogących określić ich dokładną chronologię. Ściany S.7 oraz S.2 tworzyły narożnik jednej budowli, wewnątrz której funkcjonowała studnia/cysterna S.12 (il. 100) (Kajzer 2018). Il. 100. Lokalizacja S.12 w Wykopie T.I oraz wyeksplorowany obiekt wraz z przekrojami – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik. Na podstawie pośrednich przesłanek zakres chronologiczny tego założenia możemy datować od I poł I w. p.n.e. do pierwszej połowy II w. n.e.. Koniec funkcjonowania budowli może odpowiadać czasowi zasypania studni S.12 – w I poł. II w. n.e. i prawdopodobnie powinien być wiązany z trzęsieniem ziemi za czasów cesarza Hadriana (126 r. n.e., por. niżej). Koresponduje to z czasem zniszczenia Portyku Wschodniego i jest związane z końcem jego funkcjonowania. Na uwagę zasługuje również różnica poziomu posadowienia struktur datowanych na okres WR oraz PH. Niewątpliwie struktury WR posadowione są na wyższym poziomie (ok 6,10 m n.p.m. fundamenty WR oraz ok. 5,70 m n.p.m. fundamenty PH), co potwierdza hipotezę o szerokim planie przebudowy, w tym niwelacji tego terenu, który należy wiązać z okresem Augusta oraz trzęsieniem ziemi 17/15 r p.n.e. Na taką chronologię wskazują również dwie studnie. Opisana wyżej studnia S.50 wyznacza terminus ante quem funkcjonowania Budowli A. Wstępna analiza materiału ruchomego wskazuje na drugą połowę I w. p.n.e., jako czas jej zasypania, co związane musiało być z przebudową tego terenu. Ostatni okres aktywności budowlanej należy datować przed zasypaniem studni S.12, o czym wspomniano powyżej. Warto zwrócić uwagę, iż w górnych nawarstwieniach S.12 dużą część zasypiska stanowiły duże bloki kamienne, stanowiąc prawdopodobnie elementy konstrukcyjne niezidentyfikowanej budowli. Wskazać można również pojedyncze sekwencje stratygraficzne, związane z wzniesieniem fundamentów 245 S.7 oraz S.2, na które składają się konteksty: K.6 i K.8 czy K.7, K.12 oraz K.17. Ich chronologia również potwierdza WR pochodzenie tych struktur. Wyraźnym śladem aktywności na T.I w okresie rzymskim jest również jama wykopana w północno-zachodniej części badanego terenu (x: 1150 – 1152, y:1147 – 1152) (il. 101). Jama ta miała prawdopodobnie charakter rabunkowy, niszcząc PH nawarstwienia, których pozostałości udało się zarejestrować na stykach pionowych w wykopie. Wypełnisku jamy odpowiada zarejestrowana sekwencja stratygraficzna, na którą składają się konteksty: K.688, K.908, K.913, K.940, K.676, K.677, K.687, K.902, K.906, K.907 oraz K.918. O jego rabunkowym charakterze świadczy charakter wypełniska, które stanowiła dość luźna ziemia z dużą zawartością kamieni. Wkop ten zniszczył częściowo mur S.47, datowany prawdopodobnie na okres PH (patrz wyżej). Biorąc pod uwagę chronologię powstania opisywanej jamy, wydaje się, iż mamy do czynienia z próbą pozyskania materiału budowlanego, zalegającego w tym miejscu po trzęsieniu ziemi z okresu Hadriana. Il. 101. Północna część wykopu T.I z uchwyconym wkopem rabunkowym datowanym na II w. n.e. – fot. archiwum PAP. Z okresem rzymskim należy również łączyć fundament S.35, który prawdopodobnie zniszczył linię muru S.15. Fragment zachowanego muru S.15, stanowił ścianę, o którą opierała się konstrukcja ŚH baseniku S.23, ale także być może zachodnią ścianę Budowli A. Bezpośrednio pod warstwą powierzchniową zalegało gruzowisko, które datowane jest na I w. n.e. i być może również stanowiło pozostałości po rzymskiej budowli. Wskazują na to konteksty: K.95, K.605 246 oraz K.606. Z okresem rzymskim należy łączyć również odsłonięty fundament S.48 biegnący równoległe do linii muru S.17 (na osi W-E) na południe od niego. Struktura ta o szerokości co najmniej 1m, zbudowana została z gruzu kamiennego średniej wielkości zalanego zaprawą. Podobnie jak w przypadku innych rzymskich struktur przykryta była zasypiskiem datowanym na II w. n.e., na co wskazuje sekwencja stratygraficzna: K.920, K.929 oraz K.933. Fundament ten został wkopany w PH nawarstwienia powstałe w czasie zasypywania jamy Pit 1 (por. wyżej s. 221 – 222) oraz WH i ŚH nawarstwienia prawdopodobnie związane z użytkowaniem Budowli A. Fundament S.48 odsłonięty został na odcinku zaledwie 2 m, nie udało się również uchwycić całej jego szerokości. Tak fragmentaryczne znalezisko powoduje brak możliwości szerszej interpretacji, choć należy podkreślić jego dużą szerokość dochodząca do 1m. Może to świadczyć o pozostałościach monumentalnego założenia (il. 102). Il. 102. Fundament S.48 widoczny po prawej stronie na południe od Budowli A. Widok od zachodu. Fot. archiwum PAP. Podsumowując, w okresie WR w centrum Agory nastąpiły duże zmiany, które prawdopodobnie należy łączyć z przebudową miasta z czasów Augusta. Z użytkowania prawdopodobnie wyszła Budowla C. Powstał kolejny budynek, którego jednak kształtu ani funkcji na obecnym etapie nie można zrekonstruować. Należy podkreślić, iż poziom użytkowy został prawdopodobnie 247 podniesiony w stosunku do czasów wcześniejszych, ce negatywnie wpłynęło na stan zachowania nawarstwień i struktur datowanych na okres WR. c) Wykop T.II – Portyk Wschodni Wprowadzenie Już po badaniach w latach 2011-2012 w Portyku Wschodnim udało się ustalić wszystkie fazy jego funkcjonowania w okresie wczesnorzymskim (Papuci-Władyka, Machowski 2016). Kolejne etapy prac w dużej części potwierdziły te ustalenia, chociaż należy wskazać, iż dzięki poszerzeniu terenu wykopalisk, wiele szczegółowych ustaleń udało się doprecyzować, bądź nawet zmienić. Ma to swoje źródło przede wszystkim w dokładniejszej analizie materiału ruchomego, ale także poszerzeniu możliwości interpretacji stratygraficznej. Najważniejszą zmianą w stosunku do publikowanych wcześniej ustaleń było udowodnienie PH chronologii portyku (Papuci-Władyka et al. 2018), a także określenie głównych założeń jego organizacji przestrzennej, co zostanie przedstawione poniżej. Udało wyróżnić się trzy fazy funkcjonowania portyku przypadające na okres WR. Pierwsza faza odpowiada okresowi panowania Augusta. Jej początek należy wiązać z wielokrotnie już wspomnianym trzęsieniem ziemi, które nawiedziło Pafos za czasów panowania pierwszego cesarza w 17 bądź 15 r. p.n.e. Drugi etap funkcjonowania portyku należy łączyć z kolejnym dużym trzęsieniem ziemi, które źródła odnotowują za czasów panowania dynastii flawijskiej, a dokładnie za czasów cesarza Wespazjana w roku 76/77 n.e. Wreszcie trzecia faza powinna być łączona z kolejnym trzęsieniem ziemi, choć dla Pafos nie odnotowanym przez pisarzy antycznych, to potwierdzonym przez liczne ślady archeologiczne. Trzęsienie ziemi to miało miejsce prawdopodobnie w trzeciej dekadzie II w. n.e. za panowania cesarza Hadriana, typowany jest rok 126 n.e. (patrz rozdz. V. 9). Po tym wydarzeniu, zniszczonego portyku nigdy już nie odbudowano. Świadczą o tym bardzo bogate znaleziska związane z funkcjonowaniem tego terenu z I poł. II w. n.e., które nie zachowałyby się w przypadku dalszej ingerencji budowlanej. Brak również, pomimo odkrycia licznych późniejszych zabytków ruchomych, przede wszystkim ceramiki, struktur architektonicznych, które mogłyby być datowane na czas po poł. II w. n.e. zlokalizowanych wewnątrz portyku. Wśród odsłanianych zespołów zabytków trzeba podkreślić przede wszystkim w pełni zachowane naczynia szklane, które przechowywane prawdopodobnie w organicznych 248 pojemnikach, upadły na podłogi i w ten sposób zostały odnalezione. Tyczy się to przede wszystkim R.17, czyli tzw. Pokoju Chirurga z Pafos oraz R.16. Organizacja przestrzenna portyku wschodniego w okresie WR – podstawowe informacje W organizacji przestrzennej portyku (il. 103; 104), na poziomie widocznym obecnie należy wskazać na kilka dominant decydujących o odbiorze wyglądu tej budowli. Przede wszystkim są to dwie potężne struktury S.100 oraz S.112 (wraz z S.138 oraz S.140). Struktury te tworzyły główne zachowane linie konstrukcyjne portyku, stanowiące z jednej strony podstawę pod kolumnadę, z drugiej jedną ze ścian. Zgodnie z przyjętym w greckiej architekturze porządkiem, wewnętrzną strukturę uznano za krepidomę portyku, na której miały ustawione być kolumny, zaś zewnętrzną linię za fundament ściany (Papuci-Władyka, Machowski 2016, 68). Obie konstrukcje są wzniesione w podobnym stylu, w postaci dużych bloków kamiennych połączonych zaprawą. Są również jednak istotne różnice. W konstrukcji S.100 można wyróżnić ewidentnie trzy elementy konstrukcyjne. Pierwszy stanowił fundament w postaci gruzu kamiennego zalanego zaprawą. Fundament S.100 odpowiada konstrukcyjnie fundamentowi S.300, zarejestrowanym na T.III. Drugim elementem konstrukcyjnym jest linia płyt kamiennych ustawionych krótszym bokiem - główką (ang. „head”) na licu, stanowiących podstawę konstrukcyjną (dolną część stereobatu?) krepidomy. Płyty kamienne były bardzo precyzyjnie dopasowane, chociaż wykonane z niewygładzonego wapienia. Wreszcie trzecim elementem konstrukcyjnym są wapienne bloki kamienne (o rożnych rozmiarach), również dobrze dopasowane, ale poddane także gładzeniu. Zewnętrzna linia portyku w postaci S.112 ma również trzy elementy konstrukcyjne. Dolny fundament w postaci rumoszu kamiennego, dość luźno związanego zaprawą. Środkowa część stanowiła podstawę (stereobat?) pod konstrukcję ściany (kolumnady?) w postaci przede wszystkim reużytych fragmentów ścian, na co wskazuje duża liczba zachowanych fragmentów tynków na płytach i blokach kamiennych użytych do wzniesienia opisywanej konstrukcji. Trzeci element konstrukcyjny stanowiły bloki kamienne S.138 oraz S.140, które zachowały się jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie wejścia na Agorę, mogące być jego integralną częścią. Sposób budowy fundamentów oraz kolejnych elementów konstrukcyjnych S.100 oraz S.112 (wraz z S.138 oraz S.140) wskazuje, iż zostały wzniesione w odmienny sposób. Może być to wynikiem zarówno różnych funkcji dla nich przewidzianych, bądź rożnej chronologii. 249 Il. 103. Plan architektoniczny północnej częśći Portyku Wschodniego z podziałem na fazy chronologiczne – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik (2020, 209, pl. 64). Drugim istotnym elementem planu Portyku Wschodniego jest potężny kanał odpływowy, kolektor – S.153, który oryginalnie przykryty był kamiennymi płytami. Płyty stanowiły przedłużenie ulicy wchodzącej w portyk i tworzącej wschodnie wejście na teren placu. Resztki płytowania stanowiącego prawdopodobnie również element ulicy i wejścia do agory od strony wschodniej zachowały się na linii zewnętrznego fundamentu konstrukcji portyku, pomiędzy S.138 a S.140.126 Wewnętrzny podział portyku przebiegał na linii muru S.122 na linii N-S, równoległego do S.100 oraz S.112, jego południowy fragment dzieli budowlę niemal na dwie równe części – wschodnią i zachodnią. 126 Badania w 2017 roku potwierdziły, iż kanał kontynuował się na wschód. Niestety wciąż nie jest jasne czy na wschód od S.112 kanał stanowił część ulicy, czy sam portyk się kontynuował. 250 Il. 104. Plan architektoniczny południowej cześći Portyku Wschodniego z podziałem na fazy chronologiczne – autorzy Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik (2020, 209, pl. 64). Podział ten kontynuuje się, aż do narożnika Agory i uchwycony został w T.IV, gdzie S.122 rozdziela zachodni R.30 od wschodniego R.31. Na północ od kanału S.153 portyk dzieliła kontynuacja S.122 w postaci muru S.136. Następnym powtarzającym się elementem są ściany działowe wzniesione na linii W-E, rozdzielające kolejne pomieszczenia. W szczególności na uwagę zasługuje potężny mur S.120 wzniesiony na południe od R.1 oraz R.2. Ściana ta o imponującej szerokości dochodzącej do 1,30 m, przewyższała jakością wykonania inne zarejestrowane równoległe struktury. Oddzielała duże pomieszczenie, które pierwotnie prawdopodobnie składało się z R.1 oraz R.2 stanowiąc jego południową granicę, od innych mniejszych „pokoi” zlokalizowanych w południowej części portyku. Pomieszczenie R.1+R.2 251 zlokalizowane jest na południe od kanału S.153 oraz wejścia i oddzielone od nich trzema niewielkimi pomieszczeniami R.6, R.7 oraz R.8 (il. 105). Il. 105. Ortofotomapa Portyku Wschodniego z zaznaczonymi pomieszczeniami oraz podziałem przestrzennym – autor Ł. Miszk, A. Oleksiak. 252 Warto również zwrócić uwagę na układy komunikacyjne, przede wszystkim układ korytarzy oraz wejść/wyjść z pomieszczeń. Najbardziej widoczne zlokalizowane są od strony wschodniej, co kazało na nowo podejść do tematu sposobu budowy i funkcjonowania całego portyku. Najlepiej zachowane pozostałości możemy obserwować w wspomnianym już pomieszczeniu, na który składają się R.1 oraz R.2 oraz pokój, na który oryginalnie składały się R.10 oraz R.11 (por. wyżej). Rolę korytarzy spełniały R.4 oraz R.12 oraz być może R.5. Takie rozplanowanie przestrzenne świadczyć może, iż portyk otwarty był na wschód, czyli na zewnątrz agory, co choć spotykane w świecie greckim127, do tej pory nie było rejestrowane na Cyprze (Cannavò 2012). Należy również zwrócić uwagę na odkrycia poczynione wewnątrz Agory. Badania prowadzone wzdłuż S.100 od wewnętrznej strony placu doprowadziły również do odsłonięcia istotnych elementów konstrukcyjnych samego portyku, bądź z portykiem związanych. Należy zwrócić uwagę przede wszystkim na dwa elementy. Pierwszym jest instalacja hydrauliczna w postaci syfonu rozdzielającego wodę do trzech niezależnych rur – S.125 (il. 106). Świadczy to o funkcjonowaniu systemu zarządzającego wodą (bądź nieczystościami) w bezpośredniej bliskości portyku, zlokalizowanego prawdopodobnie poniżej poziomu powierzchni użytkowej (na co wskazuje wlew do syfonu, umieszczony na szczycie konstrukcji). Drugim jest wylewka fundamentowa, stanowiąca podstawę pod S.100, analogiczna do tej odsłoniętej na Wykopie T.III bezpośrednio od wewnętrznej strony S.300. Tak rysują się ogólne spostrzeżenia oparte o analizę planu rozplanowania wewnętrznego portyku. Obraz ten nie opiera się jednak o analizę stratygrafii. Biorąc pod uwagę fakt, iż mamy do czynienia z co najmniej z trzema podfazami funkcjonowania portyku w okresie WR, kolejne podfazy (choć będące w zależności między sobą) zostaną opisane osobno oraz zostanie podjętą próba wyróżnienia kolejnych zmian w funkcjonowaniu oraz organizacji przestrzennej opisywanego założenia. 127 Cf. np. Cyrena (Bacchielli 1981); Delos (Karvonis 2008; Coarelli 2012), północny portyk w Smyrnie (Cavalier 2012), południowy portyk Dolnej Agory w Pergamonie (Mathys 2012). 253 Il. 106. Fundament S.100 oraz S.125 – fot. archiwum PAP. Okres Augusta - część południowa portyku: R.3, R.5, R.13, R.14, R.15 Biorąc pod uwagę spostrzeżenia związane z funkcjonowaniem portyku w czasie PH, należy podkreślić, iż zachowało się stosunkowo niewiele nawarstwień związanych bezpośrednio z okresem przełomu er. Jednocześnie bogactwo materiału zabytkowego związanego z tym okresem, świadczy niezbicie, iż portyk w tym okresie był intensywnie użytkowany. Analizując stratygrafię w kolejnych pomieszczeniach możemy wskazać dwa główne obszary, w których udało się z całą pewnością zlokalizować materiał zabytkowy odpowiadający temu zakresowi chronologicznemu (il. 107). Pierwszy z nich zlokalizowany jest w obrębie R.5, gdzie udało się doprowadzić eksplorację, aż do poziomu skały macierzystej na poziomie 5,10 m n.p.m. Zasypisko, zalegające aż do poz. ok. 6,60 – 6,62 m n.p.m., miało charakter homogeniczny o wąskim zakresie chronologicznym przypadającym na okres panowania Augusta. Na poziomie stropu zalegających nawarstwień uchwycono pozostałości podłogi w formie gipsowo-wapiennego klepiska S.163 oraz S.164, prawdopodobnie użytkowanego w okresie augustiańskim. Taki układ stratygraficzny pozwala sądzić, iż fundament ściany S.133, zlokalizowany pod S.112, czyli zachodnią ścianą portyku, należy datować, co najmniej na czasy Augusta. Poziom funkcjonowania powyższych posadzek odpowiada trzem kamiennym strukturom zlokalizowanym w R.5 czyli: S.164, S.163, S.167. 254 Struktury te mają nie do końca jasny charakter. Przylegają one od wschodniej strony do muru S.122 dzielącego portyk na dwie części. S.163 ma formę fragmentu muru z ustawioną na nim obstawą przywodzącą na myśl basenik (wydzielony jako osobna struktura S.164) oraz stopniem prowadzącym do przejścia do R.13. Nie wykluczone jednak, iż forma S.164 jest przypadkowa i tak naprawdę mamy do czynienia z fragmentem muru. Biorąc pod uwagę fragmentaryczność zachowanego fragmentu całego zespołu struktur, na obecnym etapie słusznym wydaje się powstrzymanie od daleko idących interpretacji. Natomiast obiekt S.167 (widoczny w S.122) to fragment progu stanowiącego element przejścia pomiędzy R.13 oraz R.5. Niejasna jest kwestia datowania tych struktur. Mamy tu do czynienia bądź ze strukturami z okresu augustiańskiego odpowiadającymi chronologicznie przylegającymi do nich nawarstwieniom powstałym w wyniku destrukcji słabo zachowanych posadzek, bądź z pozostałością po aranżacji tego fragmentu portyku jeszcze z okresu PH. Biorąc pod uwagę poziom zachowanej studni S.173 oraz opisywanych struktur (S.173 - 6,65 m n.p.m. do S.163 - 6,55 m n.p.m.), o którym mowa była wyżej, nie jest to wykluczone. Ostatnie badania, przeprowadzone na obszarze przylegającym na południe (kontynuacja R.14) udowodniły, iż S.163 stanowił zachowany fragment muru o przebiegu N-S, którego dalszy ciąg zarejestrowano w R.14 oraz wyznaczonym w 2017 roku - R.21 (przylegającym od południowej strony do R.14). Wydaje się, iż S.163 pierwotnie stanowił ścianę dzielącą portyk na dwie części – wschodnią i zachodnią, analogicznie do późniejszej S.122. Przesunięcie S.163 bardziej na wschód w stosunku do S.122 świadczy o tym, iż zachodnie pomieszczenia we wcześniejszej fazie (prawdopodobnie PH) były nieco większe. Podane obserwacje mają jednak charakter wstępny, należy poczekać na wyniki analizy materiału ceramicznego pozyskanego w 2017 roku z R.14 oraz R.21. Stratygrafia w R.5 prezentuje się skomplikowanie, choć wynika to przede wszystkim z faktu, iż badania w jego obrębie były prowadzone w trzech sezonach badawczych (2011-2013). W ten sposób uzyskane zostały trzy sekwencje stratygraficzne odzwierciedlające procesy depozycyjne związane z okresem augustiańskim, na które składają się następujące konteksty: K.243-K.249-K.124, K.248-K.255-K.260-K.267, K.192-K.274-K.274- K.279. 255 Il. 107. Pomieszczenia R.3, R.5, R.13, R.15 – u góry ortofotmapa, u dołu rzut architektoniczny – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik. 256 Nawarstwienia związane z funkcjonowaniem portyku w okresie Augusta udało się odkryć również w dwóch pomieszczeniach sąsiadujących z R.5. W R.14 udało się uchwycić sekwencję stratygraficzną odpowiadającą opisywanemu horyzontowi czasowemu. Nie udało się jednak uchwycić żadnego poziomu posadzki, co sugeruje, iż późniejsze przebudowy doprowadziły do jej destrukcji. Poziom nawarstwień z tego okresu zamyka się na poziomach między 6,67 m n.p.m. a 6,41 m n.p.m. i obejmuje tylko dwa konteksty: K.250 oraz K.256. Trzeba jednak podkreślić, iż fragmenty naczyń z K.250 kleją się z fragmentami naczyń z R.15 z K.248, co może świadczyć, iż zasypisko które tworzą, uformowane było intencjonalnie, bądź w tym okresie oba pomieszczenia stanowiły jedność (problem ten zostanie poruszony w dalszej części rozdziału). W R.13, stanowiącym prawdopodobnie w opisywanym okresie jedno pomieszczenie z R.3, już na poziomie horyzontalnym, poniżej warstw z II wieku AD, sytuacja zdaje się być mocno skomplikowana. Na poziomie ok. 6,65 m n.p.m. zachowane mamy zarówno warstwy datowane na okres PH wraz z wylotem studni S.173, jak i datowane na czasy panowania Augusta. Szczególnie interesująca jest północna część R.3, gdzie udało się wyróżnić na jednym poziomie stropy nawarstwień z trzech różnych faz: PH, I w. n.e. oraz I poł. II w. n.e. Odsłonięto tutaj pozostałości po PH posadzce, strop wkopu augustiańskiego oraz warstwę niwelacji pod posadzkę z I poł. II w. n.e. Warto podkreślić, iż poziom, na którym zaobserwowano powyższe zróżnicowania nawarstwień, kształtujący się na ok. 6,68 – 6,80 m n.p.m., odpowiada poziomowi zachowania wylotu studni S.173 czy fragmentowi zachowanej posadzki z okresu augustiańskiego w R.5 (il. 108). Il. 108. Pozostałości po trzech fazach użytkowania pomieszczenia R.3 – autor Ł. Miszk. 257 Brak jednak zachowanej posadzki w R.3 z okresu augustiańskiego, podobnie jak w przypadku R.14, może sugerować, iż albo została ona zniszczona przez późniejszą aktywność budowlaną, bądź posadzki z tego okresu zostały zaadoptowane do użytku w późniejszym okresie. Wspomniana warstwa niwelacji datowana na pierwszą połowę II w. n.e., związana jest z faktem przebudowy samego portyku, co zostało już zasygnalizowane powyżej. Jest to doskonale widoczne zarówno w przebiegu konstrukcji pierwszego stopnia S.100, jak i różnicy nawarstwień zalegających na poziomie użytkowym z ostatniej fazy funkcjonowania portyku. Jednocześnie we wschodniej części pomieszczenia R.13 zarejestrowano wspomniane nawarstwienie datowane na czasy Augusta, co prawdopodobnie należy łączyć ze wzniesieniem S.122. W pomieszczeniu R.15 sąsiadującym z R.3 oraz R.13 również udało się uchwycić nawarstwienia związane z okresem augustiańskim. Zalegały one poniżej poziomu posadzki z późniejszego okresu (I poł. II w. n.e.), która pierwotnie na etapie eksploracji niestety nie została uchwycona, jednak widoczna była w profilu. W 2016 roku udało się odsłonić jej dalszy ciąg. Nawarstwienia te zachowały się na poziomie między 6,43 a 6,30 m n.p.m. Stanowiły je konteksty: K.254, K.259 oraz K.253 zalegające nad kanałem S.161-S.170-S.171. Wspomniana struktura stanowi fragment zachowanego „kanału” zbudowanego z dwóch linii płyt kamiennych ułożonych równolegle na osi W-E, pomiędzy S.100 a S.122 oraz zaprawy hydraulicznej wypełniającej dno pomiędzy nimi. Przeznaczenie tego kanału nie jest niestety czytelne. Wydaje się, iż stanowił on element współfunkcjonujący jeszcze w okresie PH wraz z pobliską studnią S.173. Północna część konstrukcji kanału S.171 była częścią większej konstrukcji o dł. 3,8 m, na którą składała się również odsłonięta w R.5 konstrukcja murowana S.164 (częściowo opisana powyżej) oraz ściana S.163. Południową granicę kanału stanowiła ściana działowa S.161, która mogła funkcjonować jeszcze w okresie PH, choć nie można w tej chwili tego potwierdzić. Przestrzeń między konstrukcją S.171 a ścianą S.161 została wypełniona zaprawą hydrauliczną. Być może, biorąc pod uwagę fakt, iż jak się wydaje struktura ta mogła nie mieć charakteru liniowego, należy ja interpretować, jako „korytko”, służące do magazynowania np. wody. Jeśli przyjąć, iż stanowiła ona część infrastruktury funkcjonującej wraz z studnią (np. dla odprowadzania wody, która mogła się zbierać podczas korzystania ze studni) to samą konstrukcję należałoby datować na okres PH. Biorąc jednak pod uwagę zarejestrowane nawarstwienia, pewną dolną granicę dla tej struktury należy określić na podfazę augustiańską. 258 Całość odkrytych nawarstwień z południowej części portyku datowanych na podfazę augustiańską, o których była mowa powyżej, powinna być łączona z powstaniem muru S.122, a w szczególności jego dolną partią, wzniesioną z regularnych dobrze obrobionych kamieni. Ponadto do tego horyzontu chronologicznego należy zaliczyć również: 1. S.133 czyli pierwszą fazę funkcjonowania wschodniej ściany portyku; 2. S.120 - potężną ścianę oddzielającą pomieszczenia R.1, R.2 oraz R.5; 3. wodociąg S.131 (o którym niżej) odchodzący od S.100 oraz dochodzący niemal do S.112; 4. wreszcie w okresie augustiańskim użytkowany był również fundament oraz pierwszy stopień S.100 powstały jeszcze w okresie PH. Podsumowując południowy obszar przebadanego portyku w okresie augustiańskim przedstawia się następująco: na południe od. S.120 zlokalizowane były dwa pomieszczenia – zachodnie o pow. 10,22 m kw., na które składają się R.3 oraz R.13 (w obrębie S.100, S.122, S.120 oraz 161)128 oraz wschodnie R.5 z przyległościami o pow. ok. 10,12 m kw. (w obrębie S.122, S.133, S.120 oraz S.157). Powierzchnie użytkowe w większości nie zachowały się, bądź zostały zaadaptowane w późniejszym okresie, przez co brak jest możliwości ich wskazania. Okres Augusta – część centralna portyku: R.1, R.2, R.4, R.6, R.7, R.8 oraz R. 9 W okresie augustiańskim pomieszczenia R.1 oraz R.2 funkcjonowały jako jedno pomieszczenie, które w późniejszym okresie czasu zostało przedzielone S.135 na niemal dwie równe części połączone ze sobą wąskim przejściem przy zachodniej ścianie. Pomieszczenie to zajmowało powierzchnię 22,50 m kw. (ok. 8 m w linii W-E oraz 10 m w linii N-S), wejście zlokalizowane było od wschodniej strony. Drzwi o szerokości ok. 1,54 m łączyły pomieszczenie z korytarzem R.4. Nie było to jedyne wyjście z pomieszczenia, w północnej ścianie znajdowało się prawdopodobnie zejście do niewielkiej piwnicy. Wejście prowadziło po stopniu w dół do R.6 i stamtąd przez drzwi do piwniczki zajmującej R.7 (patrz niżej). Nie wiemy jednak, czy te pomieszczenia zostały w ten sposób zaaranżowane dopiero w czasach Augusta, czy też może już w okresie hellenistycznym. W okresie późniejszym drzwi pomiędzy R.6 a R.7 zostały zablokowane, a sam układ i funkcja pomieszczeń prawdopodobnie uległa zmianie, głównie ze względu na zbudowanie kanału S.153 (oznaczonego pierwotnie jako R.9). 128 Tu musielibyśmy założyć, iż S.161 stanowiła jednocześnie część kanału, jak i południową ścianę pomieszczenia. 259 Budowa kanału zaburzyła całkowicie układ pomieszczeń R.6 oraz R.7, znacząco ograniczając ich powierzchnię (il. 109; 110). Il. 109. Ortofotomapa pomieszczeń R.1, R.2, R.4, R.6, R.7, R.9., R.9 (kanał S.153) – autor Ł. Miszk. 260 Il. 110 – Plan architektoniczny pomieszczeń R.1, R.2, R.4, R.6, R.7, R.9., R.9 (kanał) – autor K. Rosińska-Balik. Pomieszczenie R1+R2 wyznaczone było poprzez S.101, S.114, S.120 oraz S.100. Struktury te stanowiące ściany, zbudowane były z dobrze opracowanych bloków kamiennych świadczących o wysokiej jakości wykonania. Zachowana posadzka S.225 została wykonana z wylewki gipsowo-wapiennej, jednak brak jest pewności, co do chronologii jej powstania. Pomieszczenie to pozostawało w użytkowaniu do I poł. II w. n.e.. Poniżej podłogi w R.1 przy S.100 wykonano niewielki wykop sondażowy, który odsłonił nawarstwienia zarówno PH, jak i augustiańskie. Sekwencja stratygraficzna K.750, K.756. K.760, K.759, K.757, K.763, K.768 oraz K.769 związana jest z odbudową tego fragmentu portyku prawdopodobnie po trzęsieniu ziemi w 17/15 r. p.n.e. W pomieszczeniu w podłodze zainstalowany był również wodociąg S.131, o którym 261 wspomniano już powyżej. Jednak w późniejszym okresie, przy przebudowie S.100 oraz S.112 został on częściowo zdemontowany, zaś jego funkcje przejął nowy w postaci S.119. Rurociągi te prawdopodobnie przykryte były drewnianym, bądź innym przykryciem z materiałów organicznych, które nie zachowało się do dnia dzisiejszego (il. 111). Il. 111. Pomieszczenie R.1+R.2 od strony wschodniej z zaznaczonymi przebiegami rurociągów – autor Ł. Miszk. Jak wspomniano z pomieszczenia R.1+R.2 można było dostać się do pomieszczenia R.6. W korytarzu tym na poziomie ok. 6,80 m n.p.m. udało się odsłonić fragmentarycznie zachowaną podłogę S.145 w postaci wapienno-gipsowej posadzki datowanej na opisywany okres. Jest to pozostałość po funkcjonującym przejściu do R.7 z tego okresu. W wschodniej ścianie S.102 oddzielającej R.6 od R.7, udało się odsłonić przejście z zachowanym progiem, które w późniejszym okresie zostało zablokowane przy pomocy blokażu z ziemi, kamieni oraz zaprawy. Sekwencja stratygraficzna odpowiadająca opisywanemu okresowi to K.173, K.187, K.195 oraz K.200 (il. 112). W R.4, czyli korytarzu prowadzącym do R.1 oraz R.2, udało się odsłonić zaledwie fragment posadzki gipsowo-wapiennej S.143 na poziomie odpowiadającym poziomowi użytkowemu we wspomnianych pomieszczeniach. Reszta posadzki została zniszczona prawdopodobnie podczas trzęsienia ziemi w I poł II w. n.e. Niestety nie udało się uchwycić żadnych homogenicznych nawarstwień odpowiadających temu okresowi użytkowania opisywanego pomieszczenia. W R.4 udało się uchwycić dalszy przebieg S.131, wodociągu biegnącego z R.2 w stronę S.112. Jak już wspomniano powyżej, został on w późniejszym okresie rozebrany, co było wynikiem 262 przebudowy S.112 (patrz niżej). Zarówno w R.7 jak i R.8 również nie udało się uchwycić nawarstwień datowanych na okres augustiański. O ile udało się dokonać interpretacji pomieszczenia R.7 jako piwnicy, o tyle w przypadku R.8 można jedynie domyślać się, iż w okresie Augusta funkcjonował tam korytarz o przebiegu północ-południe. Il. 112. Zablokowane przejście między R.6 a R.7, widziane od zachodniej strony – fot. archiwum PAP. Cały kompleks pomieszczeń R.6, R.7 oraz R.8 został zaburzony w późniejszym okresie związanym z budową kanału S.153. Przestrzeń między R.1+R.2 a kompleksem pomieszczeń R10, R.11 oraz R.12, może być rekonstruowana jedynie na podstawie nielicznych pozostałości. Należy jednak podkreślić, iż fakt funkcjonowania w tym miejscu wschodniego wejścia na Agorę w okresie poprzedzającym wzniesienie S.153 pozostaje na obecnym etapie badań jedynie na poziomie hipotezy. Okres Augusta – część północna portyku R.10, R.11 oraz R.12 Niezwykle zaskakującym był fakt, iż podczas eksploracji R.10, R.11 oraz R.12 nie natrafiono na żadne nawarstwienia, które mogłyby odpowiadałyby augustiańskiemu horyzontowi czasowemu (il. 113). Jednak biorąc pod uwagę analogie z innych części badanego portyku, wydaje się, iż mamy do czynienia z sytuacją, w której udało się uchwycić fragment 263 portyku nie zniszczonego podczas trzęsienia ziemi datowanego na czasy Augusta. Świadczyć o tym mogą nawarstwienia PH zachowane do poziomu ponad 7 m n.p.m. oraz odkryte posadzki o innym charakterze konstrukcji niż powierzchnie odsłonięte w południowych częściach portyku. Pomieszczenie R10+R.11, które prawdopodobnie wzniesione zostało pierwotnie jako jedna przestrzeń (podobnie jak opisywane powyżej), zajmowało powierzchnię niemal 26,65 m kw. (4,42 m szer. oraz 5,87 m dł.) czyli odpowiadające wielkością R.1+R.2. Pokój ograniczony był ścianami S.100, S.175, S.142 oraz S.105. Wejście znajdowało się w wschodniej ścianie i prowadziło na korytarz R.12 (który pierwotnie był przedłużeniem R.4). W centrum pomieszczenia odkryto niemal całkowicie zachowaną posadzkę S.177 oraz S.176 (por. il. 94). Jednak przy ścianie północnej uległa ona zniszczeniu, prawdopodobnie w wyniku trzęsienia ziemi, zaś przy ścianie południowej rozebrano ją w trakcie eksploracji. Posadzka zbudowana była z zaprawy wapienno-gipsowej wyłożonej na powierzchni niewielkimi kamieniami. Il. 113. Plan architektoniczny pomieszczeń R.10, R.11, R.12 – autor K. Rosińska- Balik. 264 Okres Augusta podsumowanie Biorąc pod uwagę wyniki analizy architektoniczno-stratygraficznej należy podkreślić, iż do dzisiaj widoczny, zachowany układ portyku, swój wygląd zyskał w okresie panowania cesarza Augusta. Prawdopodobnie tę aktywność budowlaną należy łączyć z trzęsieniem ziemi, jakie dotknęło Nea Pafos w 17 bądź 15 r. p.n.e. Na uwagę zasługuje charakter materiału zabytkowego pozyskanego z nawarstwień o chronologii augustiańskiej, w szczególności w pomieszczeniach zlokalizowanych przy południowej części wykopu. Odkryty materiał ceramiczny cechuje się niskim stopniem rozdrobnienia oraz zachowaniem się w wielu przypadkach niemal całych form naczyń. Może to świadczyć, iż został on zniszczony oraz zdeponowany w wyniku pojedynczego zdarzenia o charakterze katastrofalnym. Jednocześnie należy podkreślić, iż niewątpliwie w wyniku tego zdarzenia, destrukcji uległa przede wszystkim centralna część portyku, choć zniszczenia dotknęły również części południowej. Wskazuje na to zróżnicowanie w zachowanych nawarstwieniach PH oraz brak nawarstwień z czasów augustiańskich w północnej części opisywanego obszaru. Nie jest obecnie znana relacja pomiędzy tą obserwacją a faktem odnotowania przebudowy zarówno podstawy Portyku Wschodniego, jak całego Portyku Zachodniego (patrz wyżej o T. II w okresie PH, rozdz. IX.3.b.). Wydaje się jednak, iż można potraktować to jako mocną przesłankę do zbudowania hipotezy o dużej przebudowie całości założenia perystylowego Agory w okresie augustiańskim, jednocześnie z podkreśleniem, iż zachowywała ona elementy zabudowy późnohellenistycznej. Osobną kwestią pozostaje zrozumienie relacji pomiędzy południowym murem Budowli A - S.17 odkrytym w T.I oraz T.VI, (patrz wyżej), którego koniec, w postaci S.123, prawdopodobnie został uchwycony w T.II od wewnętrznej strony placu Agory. Jak wykazała przedstawiona wyżej analiza stratygraficzna prawdopodobny kres funkcjonowania tej struktury należy datować przypuszczalnie na przełom II/I w. p.n.e. Z tym okresem należy prawdopodobnie również wiązać powstanie S.100 oraz S.300. Wzniesienie pierwszej fazy S.100 odpowiadałoby zatem za zniszczenie S.17 jeszcze w okresie PH. Na okres Augusta przypadłby czas reorganizacji przestrzennej tego obszaru, związanej z budową systemu kanalizacyjnego (w kolejnym okresie, znowu przebudowywanego – o czym niżej). Podsumowując należy podkreślić wagę przemian, jakim uległ Portyk Wschodni w okresie augustiańskim, który zyskał nową tkankę w postaci wystroju wnętrz pomieszczeń. Nie wiadomo czy sam układ pomieszczeń powstał w tym okresie, czy może powtarzał tylko układ z okresu PH, niewątpliwe jednak plan sytuacyjny, który możemy obserwować dzisiaj, 265 funkcjonował już za panowania Augusta. Na uwagę zasługą relatywnie duże pomieszczenia oraz fakt, iż portyk (lub jego część przy wejściu) skierowany był prawdopodobnie na zewnątrz agory. Niestety na obecnym etapie badań niewiele można powiedzieć na temat funkcji poszczególnych pomieszczeń. Proste odniesienia z późniejszego okresu muszą być traktowane z ostrożnością, w szczególności w kontekście poważnych zmian w organizacji przestrzennej portyku, jakie zostały przeprowadzone w I lub na początku II w. n.e. Najważniejsze ustalenia dla podfazy augustiańskiej to: 1. Uformowanie się podstawowego układu przestrzennego Portyku Wschodniego, na który składały się dwa duże pomieszczenia w postaci R.1+R.2 oraz R.9+R.10. Pomieszczenia te być może flankowały wschodnie wejście na Agorę. 2. Drugim elementem składowym organizacji przestrzennej portyku, był podział przestrzeni użytkowej południowego fragmentu portyku na dwie części, poprzez wzniesienie ściany R.122. 3. Ustalenie funkcjonowania pomieszczeń pomocniczych w ramach portyku. Miały one charakter piwnicy magazynowej dla pomieszczeń R.7 oraz być może R.3 oraz R.13. Okres flawijski Okres ten w przeciwieństwie do wstępnych ustaleń dokonanych po dwóch pierwszych sezonach badań (Papuci-Władyka, Machowski 2016, 542) reprezentowany jest przez ubogi horyzont kontekstów zarejestrowanych w R.14 oraz R.2. Należą do nich K.244 oraz K.118. Pierwszy z nich dostarczył m.in. całkowicie zachowanych naczyń z grupy UC, które oryginalnie mogły być wkopane w podłogę (il. 114). Il. 114. Pomieszczenie R. 14 – przykład zachowanego naczynia – fot. archiwum PAP. 266 W wyniku prawdopodobnie trzęsienia ziemi część R.14 została zniszczona i zasypana. Pomieszczenie to jednak zostało odbudowane i nadal użytkowane. Prawdopodobnie w wyniku tego samego zdarzenia, doszło do zaburzenia powierzchni podłogowej w R.2. Podłoga tam została odbudowana w późniejszym okresie, jednak nawarstwienia powstałe w wyniku trzęsienia udało się uchwycić. Niestety są to jedyne materiały, które udało się jednoznacznie połączyć z tym okresem. Postulowany we wcześniejszych analizach okres większej przebudowy portyku za panowania cesarza Wespazjana nie znajduje potwierdzenia w stratygrafii stanowiska, choć nie można wykluczyć, że część późniejszej przebudowy, datowanej na pierwszą poł. II wieku n.e. została już wtedy rozpoczęta. Jedynym wyjątkiem jest być może powstanie kanału S.153, który prawdopodobnie zostały zbudowany jeszcze przed II w. n.e. – prawdopodobnie w okresie flawijskim (patrz niżej). Ostatni okres funkcjonowania Portyku Wschodniego – do panowania cesarza Hadriana Najlepiej zachowaną, a także dającą nam najwięcej informacji, jest ostatnia faza funkcjonowania Portyku Wschodniego. Kres jego użytkowania należy łączyć z wspominanym już trzęsieniem ziemi za cesarza Hadriana, prawdopodobnie w 126 r n.e. Jest wiele przesłanek świadczących o takiej chronologii uchwyconych nawarstwień związanych z końcem użytkowania tej budowli. Na uwagę zasługują przede wszystkim nawarstwienia uchwycone bezpośrednio na ostatnich fazach użytkowanych podłóg, które cechują się bardzo precyzyjnym datowaniem, głównie na podstawie ceramiki stołowej oraz monet.129 Charakter tego materiału świadczy zarówno o tym, że został on zdeponowany w czasie wydarzenia o charakterze katastroficznym, ale również, biorąc pod uwagę, iż wielu przypadkach mamy do czynienia z świetnie zachowanymi zabytkami, o fakcie, iż teren ten nigdy nie został później odbudowany i użytkowany. Wysoka wartość niektórych z nich np. złoty wisiorek, ołowiany ciężarek z inskrypcja o charakterze administracyjnym, brązowe naczynia, miecz itd. (Papuci-Władyka, Machowski 2016, 76) świadczy o tym, iż w późniejszym okresie nigdy nie starano się poszukiwać w ruinach cennych przedmiotów, zaś w wielu przypadkach świetny stan zachowania, w tym całych szklanych naczyń, świadczy o fakcie, iż na powstałych gruzach nigdy więcej nie prowadzono działalności budowlanej (choć prawdopodobnie prowadzono rabunek materiału kamiennego). 129 Mocnym potwierdzeniem tego są również znaleziska z roku 2016 w pomieszczeniach R. 16-17 z odkrytym na poziomie podłogi skarbem monet z okresu Trajana, ale z kontramarkami z czasów Hadriana, por. http://www.paphos-agora.archeo.uj.edu.pl/odkrycia http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93?OpenDocument 267 Teren Portyku Wschodniego między okresem Augusta a I poł. II w. n.e. uległ częściowo zmianom. Najbardziej znaczące było wzniesienie dużego kanału o charakterze odpływowym, na który składają się boczne ściany S.103, S.104 oraz jego wnętrze S.153 (il. 115). Dotychczasowe ustalenia wskazywały, iż struktura ta została wzniesiona prawdopodobnie w okresie flawijskim (Papuci-Władyka, Machowski 2016, 173). Kanał ten prawdopodobnie był głównym ciekiem odprowadzającym nadmiar wody z terenu Agory, który musiał zdarzać się podczas zimowych opadów deszczy, bądź też służył do odprowadzania nieczystości. Być może zastąpił on jakąś mniejszą konstrukcję z okresu wcześniejszego, na co może wskazywać odmienna konstrukcja przepustów kanału od strony wschodniej i zachodniej w liniach portyku. Konstrukcja kanału naruszyła organizację pomieszczeń R.6, R.7 oraz R.8, kiedy to przejście pomiędzy pierwszymi dwoma pomieszczeniami zostało zablokowane (por. wyżej). Il. 115. Kanał przecinający Portyk Wschodni – pomieszczenie R.10 – fot. archiwum PAP. Zarówno R.6 jak i R.7 stały się niezależnymi „komórkami”, do których dostęp możliwy był z R.1. W obrębie R.6 odkryto niemal całą potłuczoną amforę (K.146; por. Dobosz 2020, 341 przypis 333). Po zablokowaniu przejścia od R.6, wejście po stopniu do R.7 prowadziło bezpośrednio od R.1. Nową aranżacją otrzymało pomieszczenie R.8. Przestrzeń ta podzieliła korytarz biegnący wzdłuż zachodniej linii portyku na dwie części według osi, którą stanowił kanał S.153. Południowy korytarz zakończony został od północnej strony R.8. Zbudowano 268 w nim niewielki basenik S.146, do którego prowadził wodociąg „schowany” w podstawie wschodniej ściany portyku (il. 116). Il. 116. Basenik (odstojnik?) S.146 oraz wlot do cysterny S.144 – fot. archiwum PAP. Basenik wykonany został z wapiennej zaprawy hydraulicznej, główną konstrukcję stanowiła podstawa zbudowana z niewielkich kamieni połączonych zaprawą. Struktura ta zapewne pełniła rolę odstojnika dla wpływającej tu wody, która następnie napełniała zbudowaną obok studnię/cysternę (S.144) obiekt nie poddany eksploracji). Nad kanałem S.153 w tym okresie zlokalizowane było wejście na Agorę w postaci drogi zbudowanej z potężnych kamiennych płyt. Na sam plac prowadziło wyjście w postaci trzech stopni widocznych do dzisiaj w krepidomie portyku. Płyty stanowiące posadzkę wejścia zachowały się jedynie przy zachodniej linii portyku. Reszta z nich prawdopodobnie została wyrabowana jeszcze w ok. III – IV w. n.e., na co wskazuje materiał zabytkowy odkryty w wypełnisku kanału. Jest to jedyne miejsce w granicach portyku, gdzie w potencjalnie „czystych” nawarstwieniach odkryto materiał późnorzymski. Nawarstwienia te, na które składają się K.141, K.154, K.165, K.194 oraz K.210, powstały prawdopodobnie w III lub IV w. n.e. kiedy odsłonięto częściowo ruiny portyku, w celu pozyskania płyt kamiennych stanowiących przedłużenie ulicy. Wydaje się, iż ofiarą tego samego procederu rabunkowego padły górne partie struktur S.112, S.138 oraz S.140. Struktury te stanowiły nadbudowę nad wcześniejszą fazę fundamentu pod zachodnią 269 część portyku. Analiza materiałów, z którego zostały wzniesione wskazują, iż do ich budowy użyto prawdopodobnie destruktów pochodzących m.in. z pomieszczeń wewnątrz portyku. Wskazują na to zauważalne elementy ścian wmurowanych w tę strukturę, czy też innych elementów konstrukcyjnych pomieszczeń (np. otworów na ościeżnicę drzwi). Na obecnym etapie badań niemożliwe jest jednoznaczne określenie, czy wschodnia linia Portyku również w tym okresie została przebudowana. Można jednak wskazać na dwie przesłanki mogące sugerować taką interpretację. Pierwszą jest fakt, iż do wzniesienia zachodniej linii portyku również wykorzystano re-użyte elementy architektoniczne, przede wszystkim fragmenty wapiennych kolumn. Biorąc pod uwagę, iż w ostatnim okresie funkcjonowania portyku, miał on prawdopodobnie kolumnadę granitową (Nicolaou 1977a, 41 – 43; 1978b, 534 – 535; Williams-Thorpe, Webb 2012), to może wskazywać, iż wcześniejszy wapienny budulec został wykorzystany jako elementy konstrukcyjne. Drugą przesłanką jest stan infrastruktury wodociągowej. Jak już wspomniano powyżej, wodociąg S.131, datowany na okres Augusta, został częściowo rozebrany, wraz z przebudową wschodniej i zachodniej krepidomy portyku. Brak przepustu w linii zachodniej podstawy pod portyk, może sugerować, iż ta część budowli została wzniesiona w ostatnim etapie jej funkcjonowania, kiedy wodociąg wyszedł już z użycia. Pierwotnie rura ta łączyła się prawdopodobnie z kamiennym syfonem S.125 zlokalizowanym wewnątrz placu Agory (Papuci-Władyka, Machowski 2016, 77). Ostatni okres funkcjonowania portyku jest również czasem obniżenia jakości jego wykończenia. Wskazują na to przebudowy głównych linii ścian wyznaczających organizację przestrzenną całej budowli. Ściana dzieląca powierzchnię użytkową portyku na dwie części S.122 oraz S.136 została przebudowana. Z oryginalnej konstrukcji wzniesionej z regularnie obrobionych kamieni pozostały tylko podstawy. Pozostałe partie ścian zostały odbudowane z słabo obrobionego materiału kamiennego. Również ściany działowe zostały przebudowane, tracąc jednocześnie na jakości wykonania, należy wskazać tu jako przykłady S.101, oddzielającą pomieszczenia R.6, R.7 oraz R.8 od R.1 oraz S.110 oddzielającą R.2 od R.3. Obok samych przebudów, zmieniono również organizację przestrzenną pomieszczeń R.1 oraz R.2, które pierwotnie stanowiły jedno pomieszczenie. Wzniesiono lichy murek S.135, który podzielił całą przestrzeń na dwa niemal osobne pomieszczenia. Zawalone ściany S.101 oraz S.135 udało się częściowo uchwycić podczas eksploracji, wraz z bogatym materiałem zabytkowym, który został pogrzebany przez te konstrukcje, w wyniku ich zawalenia się podczas trzęsienia ziemi. 270 Pomimo przebudów, nie zmieniła się generalna organizacja przestrzenna portyku. Nadal funkcjonowały pomieszczenia wyznaczone jeszcze w okresie Augusta, choć niektóre w nieco zmienionej formie. Pomieszczenie po północnej stronie wejścia R.10+R.11 na Agorę niemal nie uległo zmianie choć prawdopodobnie, dekoracja ścienna została zmieniona. Pomieszczenie podzielone było na dwie części, przez biegnącą na linii N-S strukturę S.136. Wejście znajdowało się przy południowej części pomieszczenia, które prowadziło na korytarz R.12. Do tego pomieszczenia być może dostęp był od strony wejścia biegnącego przez portyk, które od północy prawdopodobnie flankowane było przez kolumny i pilastry. Pomieszczenie R.1 oraz R.2 choć oddzielone od siebie nowo wybudowaną ścianką działową, prawdopodobnie połączone były ze sobą przejściem od strony zachodniej. Ponadto pomieszczenia te połączone były niezależnie z R.6 oraz R.7, które mogły stanowić formę schowku czy piwnicy. Chronologię ostatniej fazy opisywanych struktur stanowią zachowane nawarstwienia o dość precyzyjnie zakreślonej granicy chronologicznej na pierwszą połowę II w. n.e. 130 Próba określenia funkcji pomieszczeń w Portyku Wschodnim (T.II) Próba analizy funkcji pomieszczeń w Portyku Wschodnim, która może się opierać o ruchomy materiał zabytkowy, czy analizę architektoniczną, może zostać dokonana tylko dla ostatniego okresu funkcjonowania budowli. Jak już wspomniano powyżej, w większości przypadków pogrzebane wyposażenie pomieszczeń w wyniku hadrianowskiego trzęsienia ziemi, pozostało in situ (il. 117). Należy jednak dokonać zastrzeżenia, iż część tego obszaru została poddana badaniom archeologicznym w latach 70-tych, podczas których niektóre homogeniczne nawarstwienia zostały naruszone, w szczególności w bezpośredniej bliskości zachodniej podstawy portyku. 130 Stanowią ją konteksty: W. R.1 na poziomie od 7,44 m n.p.m. do 6,78m n.p.m., sekwencja K.142, K.152, K.167, K.193 oraz K.743, w R.2, na poziomie ok. 7,36 – 7,21 m n.p.m. (w tym pomieszczeniu początkowo eksploracja była prowadzona warstwami o zbyt dużej miąższości) sekwencja K.127 oraz K.145130, w R.3(+13) na poziomie 7,16 m n.p.m. do ok. 6,97 m n.p.m., sekwencja K.126-K.183, K.186, K.183-K.186-K.226, K.240 wraz z wkopem K.245, K.251, K.257, w R.???, na poziomie ok. 7,10 m n.p.m. sekwencja K.159, K.197, w R.5 na poziomie 7,39 – 6,79 n.p.m. sekwencja K.151-K.227, K.231, K.156 oraz K.157, w R.6 K.146, K.153 oraz K.158, w R.7 na poziomie 7,28 do 6,91 m n.p.m., sekwencja K.166, K.177, K.191-K.213, w R.8 oraz R.9 nie udało się wyróżnić się homogenicznych nawarstwień z tego okresu, w R.10 na poziomie 7,13 m n.p.m. do 6,79 m n.p.m., sekwencja K.150, K.160-K.161-K.720, w R.11 na poziomie 7,47 – 7,12 m n.p.m. sekwencja K. 139, K.148 oraz K.709 i w R.12 prawdopodobnie udało się uchwycić nawarstwienia z tego okresu tylko we fragmencie pomieszczenia na poziomie 7,01 m n.p.m. w postaci K.701, w R.14 na poziomie 7,04 do 6,94 m n.p.m. K.232 oraz w R.15 na poziomie 7,07 do 6,58 m n.p.m., sekwencja K.231, K.234, K.247. W przypadku R.15 należy jednak podkreślić, iż zdecydowanie dominującym materiałem wśród fragmentów ceramiki naczyniowej jest materiał datowany na I w. n.e. Niewykluczone, iż procesy post- i depozycyjne były tak intensywne, iż warstwy wcześniejsze zostały w późniejszym okresie zaburzone przez materiały datowane na I w. n.e. Dalsze badania w R.15 niewątpliwie dostarczą bardziej precyzyjnych danych. 271 Niewątpliwie najbardziej charakterystycznego materiału zabytkowego dostarczyły nawarstwienia związane z zawaleniem się ścian pomieszczeń R.1 oraz R.2 czyli S.101, S.135 oraz S.110. Udało się wyróżnić materiał, który stanowił wyposażenie tych dwóch pomieszczeń stanowiących prawdopodobnie jedną przestrzeń użytkową. Na uwagę zasługują przedmioty wskazujące na aspekty związane ze sprawowaniem władzy: ołowiany ciężarek z inskrypcją wspominającą agoranomosa Seleukosa (Twardecki 2020), miecz żelazny typu Ringknaufschwerter (Biborski 2020) czy waga brązowa (bezmian) z odważnikiem w kształcie żołędzia (Papuci-Władyka, Wacławik 2016; Wacławik 2020) oraz inne przedmioty wskazujące na relatywnie wysoki status majątkowy: złoty wisiorek (Papuci-Władyka, Machowski 2016), dwa brązowe naczynia, 48 monet (Bodzek 2020), fragment marmurowej rzeźby i inne. Il. 117. Zawalona ściana w pomieszczeniu R.1 – fot. archiwum PAP. Atrybuty władzy, zarówno administracyjnej, jak i o charakterze aparatu przymusu, pozwalają zaproponować hipotezę, iż pomieszczenie to pełniło funkcję siedziby administracji kontrolującej organizację aktywności na Agorze. Poświadczenie istnienia agoranomosa na inskrypcji odlanej na ciężarku ołowianym, potwierdza tę interpretację. W sferze pytań pozostaje kwestia, czy była to siedziba jednego urzędnika, który obok kontroli życia na Agorze pełnił również np. rolę metronoma, czy też może pomieszczenie to było użytkowane przez 272 różnych urzędników. Lokalizacja siedziby miejscowej administracji zdaje się dobrze odpowiadać jej zadaniom. Niewątpliwie urzędnicy mieli kontrolę nad jednym z wejść na Agorę. Do R.1 oraz R.2 przylegały niewielkie pomieszczenia od północnej strony o charakterze pomocniczym. Niestety w przypadku innych pomieszczeń nie udało się uchwycić tak bogatego i jednoznacznego zespołu zabytków131. W szczególności rozczarowujące były wyniki badań sezonu 2015 na obszarze pomieszczeń R.10, R.11 oraz R.12. Pomimo uchwycenia poziomu podłóg zachowanych w bardzo dobrym stanie, nie udało się pozyskać materiału zabytkowego mogącego dać przesłanki do interpretacji funkcji tych pomieszczeń. Odkryty depozyt pokrywek naczyń typu Plain Ware niestety niewiele wnosi w tym aspekcie. Niestety taki stan zachowania związany jest z prowadzonymi w latach 70-tych badaniami przy zachodniej ścianie Portyku Wschodniego. Należy w tym miejscu wyrazić nadzieję, iż w przyszłości uda się opracować materiały pozyskane w tamtym czasie. Choć wyniki badań z lat 2016 oraz 2017 wciąż są na etapie opracowywania, to już wiadomo, iż wniosą one nową wiedzę na temat funkcji kolejnych odsłanianych pomieszczeń. W R.17, pomieszczeniu zlokalizowanym po zachodniej stronie portyku, odnaleziono zespół zabytków (Wacławik 2018), zalegających na podłodze, należących do wyposażenia gabinetu lekarskiego: zestaw sześciu narzędzi - pięć brązowych oraz jedno żelazne o przeznaczeniu chirurgicznookulistycznym, kamienna płytka służąca do przygotowywania medykamentów, pozostałości po skrzynce, wykonanej z materiałów organicznych (w tym kości słoniowej), zestaw naczyń szklanych (zachowanych w całości) oraz dwa skarby monet posegregowanych wg nominałów (sestercje i dupondiusy). Między pomieszczeniem R.17 a R.3+R.13 zlokalizowane było pomieszczenie R.16, w którym odnaleziono pozostałości po co najmniej pięciu butach. W tym przypadku trudno jest jednak stwierdzić, czy mamy do czynienia z pozostałościami po pomieszczeniu, w którym oferowano usługi szewskie, czy może buty były tam po prostu składowane. Badania konserwatorskie prowadzone nad tym wyjątkowym znaleziskiem, powinny pozwolić odpowiedź na to pytanie. Biorąc pod uwagę administracyjno-usługowy charakter pomieszczeń, których funkcję udało się określić, a także odniesień do charakterystyki agor w świecie greckim, wydaje się, iż inne pomieszczenia również mogły pełnić funkcje handlowo-usługowe (sklepiki, warsztaty, lokale 131 Przynajmniej do sezonu 2016, kiedy udało się zidentyfikować pomieszczenia R.16 oraz R.17, gdzie wykonywano usługi chirurgiczno-okulistyczne, por. http://www.paphos-agora.archeo.uj.edu.pl/odkrycia http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93?OpenDocument – dostęp 21.07.2018. 273 usługowe). Hipoteza ta, podnoszona już we wcześniejszych, wstępnych analizach danych wykopaliskowych, systematycznie znajduje potwierdzenie. d) Wykop T.III Okres rzymski na Wykopie T.III reprezentowany jest głównie poprzez uchwycone fundamenty trzech równoległych murów S.301, S303 (i jego przedłużenie S.315) oraz S.307 (wraz z jego prawdopodobnych przedłużeniem S.324). Niestety nie udało uchwycić się wkopów fundamentowych, które mogłyby uściślić chronologię wzniesienia powyższych struktur. Ma to związek w wyjątkowo trudnymi warunkami prowadzenia badań, związanymi z charakterem nawarstwień oraz bardzo ograniczoną powierzchnią, na której możliwe było prowadzenia eksploracji. Wyjątkiem może być fundament S.307, dla którego udało wyróżnić się wkop w postaci K.349, datowany na okres WR. Biorąc pod uwagę samą konstrukcję wspomnianych struktur niewątpliwie mamy do czynienia z fundamentami. Wydaje się, iż S.301 można intepretować, jako pozostałość po konstrukcji monumentalnego wejścia na Agorę, które częściowo odsłonięte było jeszcze przez K. Nicolaou (il. 118). Il. 118. Hipotetyczne relikty południowego wejścia na Agorę – autor Ł. Miszk. 274 Dowodzić mogą tego odsłonięte płyty kamienne analogiczne do tych odsłoniętych na linii portyku jeszcze w latach 70-tych. S.301 zachowała się na dł. 48,85 m, zaś płyt kamiennych zachowało się pięć, przy bezpośredniej bliskości z stylobatem. Interpretacja pozostałych fundamentów pozostaje czysto teoretyczna. Obecność w rzymskim zasypisku kapitelu korynckiego datowanego wstępnie na pierwszą połowę II w. n.e. daje przesłankę, by uważać opisywane struktury, również jako elementy budowli związanej z wejściem na Agorę. Być może w okresie rzymskim przybrał on postać ozdobnych propylejów w stylu korynckim. Il. 119. Rekonstrukcja korynckiego kapitelu z Wykopu T.III – autor W. Ostrowski. Nawarstwienia z opisywanego horyzontu chronologicznego mają charakter warstwy niwelacyjnej, w dodatku niewątpliwie mocno zaburzonej procesami postdepozycyjnymi. Datowanie omawianych struktur opiera się o wiedzę o procesach zachodzących w innych obszarach stanowiska. Konteksty młodsze, niż PH mają mocno wymieszany charakter z materiałem zabytkowym sięgającym nawet okresu bizantyjskiego. Wyjątkiem są tutaj pojedyncze konteksty o WR chronologii tj. K.302, K.803, K.804, których homogeniczność wydaje się być dziełem przypadku. Datowanie tych nawarstwień oparte jest o nieliczny materiał zabytkowy. Ponadto konteksty te, o charakterze powierzchniowym, zalegały nad mieszanymi kontekstami o bardzo szerokim horyzoncie chronologicznym sięgającym czasów bizantyjskich. Warto zwrócić uwagę na K.325 oraz K.340 (x: 1148– 1149, y: 1111-1114), które zalegały na poziomie poniżej 6 m n.p.m. o WR chronologii. Zasięg tych kontekstów rozciągał się przy N i W części wykopu i wyznacza on obszar głębszej ingerencji w nawarstwienia hellenistyczne, niż na pozostałym terenie T.III. Na obecnym etapie badań wydaje się, iż należy łączyć ten fakt 275 z procesem przebudowywania terenu Agory za czasów prawdopodobnie Hadriana, bądź z działalnością rabunkową po trzęsieniu ziemi w 126 r. n.e. Podobna sytuacja została uchwycona w przypadku S.303, S.315 oraz S.306, które w tym okresie zostały wybrane na gł. ok. 50 cm w porównaniu do ich pierwotnej głębokości (np. K.429). O rabunkowym charakterze formowania się powyższej warstwy może świadczyć specyficzny typ wypełniska o luźnej strukturze, szarej barwie i obecności destruktu kamiennego tworzącego pierwotnie konstrukcję muru. Podsumowując wyniki badań na T.III, należy wskazać na wzniesienie dużej budowli wejściowej, prawdopodobnie kolumnowej. Niestety z istniejących w okresie WR założeń architektonicznych zachowały się jedynie fundamenty. Intrygującym jest jednak fakt, przesunięcia na zachód „wejścia” względem głównych osi podziału Agory o ok. 6m, jednak brak jest na obecnym etapie możliwości wytłumaczenia tego faktu (por. rozdz. VII.4.e.). Być może oznacza to, iż interpretacja zaproponowana przez. K. Nicolaou powinna zostać powtórnie przemyślana. Zarejestrowane fundamenty mogą być pozostałościami po osobnej budowli, niekoniecznie mającej charakter wejścia na Agorę. Może to jednak być również efekt wbudowania Agory we wcześniej istniejącą siatkę ulic (patrz rozdz. VII.4.e) W celu zweryfikowania takiej interpretacji, należałoby jednak przeprowadzić badania we wnętrzu południowego portyku, co obecnie niestety nie jest możliwe ze względu na funkcjonowanie tam drogi technicznej. e) Wykop T.IV W obrębie T.IV zlokalizowany był południowo-wschodni narożnik perystylu otaczającego Agorę (il. 120). T.IV stanowi więc przedłużenie Portyku Wschodniego badanego na obszarze T.II, na S-E przecięciu S.100 oraz S.300. W ramach obu omawianych wykopów udało się skorelować zarejestrowane nawarstwienia z dwoma podfazami datowanymi na czasy Augusta oraz I poł. II w. n.e. Odsłonięty obszar stanowił powierzchnię dwóch pomieszczeń: R.30 (pomieszczenie zachodnie o pow. ok. 10,71 m kw.) oraz R.31 (pomieszczenie wschodnie o uchwyconej pow. 7,89 m kw.). Pomieszczenia te przedzielone zostały murem S.401 na linii NS, który jest przedłużeniem analogicznego muru S.122 odsłoniętego na T.II. Między pomieszczeniami znajdowały się drzwi (S.406), które w trakcie użytkowania zostały zablokowane blokażem w postaci gruzu kamiennego związanego zaprawą. T.IV zamyka się w obrębie: murów-ścian działowych S.403 oraz S.402 od północy (przy czym należy zwrócić uwagę, iż te ściany nie zostały wzniesione w jednej linii); od południa ściany działowej 276 S.411132. Od strony zachodniej granicę T.IV stanowiła linia portyku w postaci S.100 wraz z otwartym przejściem na plac Agory, którego ściany zostały dodatkowo wyróżnione jako S.407 oraz S.408.133 Od strony wschodniej pomieszczenia zamykała wschodnia - zewnętrzna linia portyku wschodniego w postaci krepidomy S.112. Udało się jednak odsłonić tylko niewielką cześć wspomnianej struktury, przy północnej części pomieszczenia R.31. W tym miejscu przeszkodą do poszerzenia terenu badań jest droga techniczna wytyczona przez służby opiekujące się Parkiem Archeologicznym. Warto zwrócić uwagę jeszcze na dwa elementy konstrukcyjne: dwa pilastry (S.404) zalegające ponad zarejestrowanym ostatnim poziomem podłogowym (S.405). Niestety ich kontekst okazał się trudny do interpretacji, gdyż obiekty te nie zachowały się in situ. Il. 120. Ortofotomapa Wykopu T.IV – autor Ł. Miszk. 132 Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż dalej na południe prawdopodobnie znajduje się kontynuacja ciągu pomieszczeń. 133 Są to elementy ścian stanowiące przejście między R.30 a placem Agory. 277 Okres Augusta W pierwszej podfazie WR na T.IV możemy mówić o funkcjonowaniu dwóch pomieszczeń R.30 oraz R.31. Pomieszczenie R.31 (wschodnie) w tym czasie miało prawdopodobnie powierzchnię podłogową położoną niżej niż w R.30 (zachodnie), na co może wskazywać zachowany stopień przy przejściu od wschodniej strony. Pomieszczenia te użytkowane były wspólnie, na co może wskazywać m.in. materiał zabytkowy w postaci ceramiki, który „klei” się w obrębie obu z nich. W pomieszczeniu R.31 zarejestrowano pozostałości postprodukcyjne związane z produkcją przedmiotów metalowych. W obrębie pomieszczenia wykopano dół, który następnie wyłożono mocno schudzoną żółtą glinką. Zarejestrowana gł. jamy osiągnęła ok. 1,7 m od poziomu zasypania do dna. W dole umieszczono gliniany piec, którego pozostałości, po użytkowaniu, pozostawiano in situ. Konstrukcja samego pieca oparta była o fundament wschodniej ściany portyku S.112, na której zachowały się ślady wspomnianej glinki. Obok pozostałości samego pieca, odnaleziono dużą ilość odpadów postprodukcyjnych w postaci żużli oraz form do odlewania metalu. Niewątpliwie w omawianym okresie pomieszczenie to funkcjonowało, jako warsztat brązowniczy (na co wskazuje dominacja tego surowca w znalezionych odpadach po produkcyjnych – patrz rozdz. VII.2.b). Ostatni okres funkcjonowania do panowania cesarza Hadriana Ostatnią fazę funkcjonowania R.30+R.31 wyznacza wyjście z użycia pieca, o którym mowa była powyżej, a także zablokowanie przejścia łączącego pierwotnie oba pomieszczenia. Podobnie, jak to miało miejsce w przypadku południowej i północnej części T.II, przebudowie uległy zarówno ściany działowe, a także mur S.401 dzielący powierzchnię portyku na część wschodnią oraz zachodnią. Obok przebudowy S.401 oraz S.406 wzniesiono również nowe ścianki S.403 oraz S.411 ograniczającą pomieszczenie R.30 kolejno od północy i od południa. Analogicznie do procesów zarejestrowanych w T.II, obniżyła się jakość przebudowanych struktur. Dół w którym pozostawiono resztki pieca i odpady produkcyjne, służył prawdopodobnie jako jama na odpady. W luźnym zasypisku znaleziono dużą ilość ceramiki użytkowej (w tym kompletną amforę z Hiszpanii bądź Portugali typu Dressel 14, cf. Dobosz 2020, 345) oraz kuchennej. W zasypisku datowanym na ostatni okres funkcjonowania R.31, znaleziono również pozostałości uprzęży końskiej (z elementami m.in. brązowymi) oraz miseczkę brązową. Niestety nie sposób wyciągać z faktu odnalezienia tych przedmiotów daleko idących wniosków. Zaskakujące jest zablokowanie przejścia między R.31 oraz R.30, jednak badany teren na obecnym etapie jest zbyt mały, żeby móc określić, jak funkcjonowały one w szerszym kontekście. Niewątpliwie fakt, iż portyk od strony południowej prawdopodobnie 278 był znacznie większy, niż do tej pory można było się spodziewać134, powoduje, iż współzależność omawianych pomieszczeń, powinna być rozważana w oparciu o szerszą perspektywę. Podsumowując wyniki badań na T.IV należy podkreślić ewidentną funkcję gospodarczą odsłoniętych pomieszczeń. Niewątpliwie na uwagę zasługuje fakt zarejestrowania pozostałości po warsztacie brązowniczym. Pozwala to na określenie funkcji pomieszczenia R.31 oraz potwierdza usługowy charakter Portyku Wschodniego. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, iż część materiału zabytkowego czeka na opracowanie. Przykładem niech będzie zestaw pokrywek do naczyń użytkowych odsłonięty w R.30. f) Okres WR – podsumowanie W ogólnym obrazie jaki rysuje się podczas analizy pozostałości z okresu WR, uwagę zwraca przede wszystkim podział na bogate i zróżnicowane funkcjonowanie przestrzeni wewnątrz Portyku Wschodniego oraz dużo trudniejszy w interpretacji obszar wnętrza Agory. Portyk wschodni reprezentuje bardzo żywą tkankę architektoniczną, która ulegała wielu zmianom na przestrzeni lat, co głównie związane było z katastrofalnymi wydarzeniami o charakterze trzęsień ziemi. Te wydarzenia stanowią charakterystyczne punkty czasowe w funkcjonowaniu portyku, które dają solidne oparcie podczas interpretacji chronologii zmian architektonicznych. W okresie panowania Augusta portyk funkcjonował jako przestronne założenie o dużych pomieszczeniach, których wyjścia skierowane były na wschód, na ulicę łączącą główny port miasta z jego północnymi rejonami. W późniejszym okresie daje się zauważyć stopniowy spadek jakości wykonania poszczególnych pomieszczeń, choć ruchomy materiał zabytkowy wskazuje na wciąż wysoki status materialny użytkowników poszczególnych przestrzeni. Na wyjątkową uwagę zasługuje możliwość uchwycenia funkcjonowania administracji odpowiedzialnej za organizację życia na Agorze oraz potwierdzenia policyjnego charakteru urzędu agoranomosa. Jednak najbardziej zaskakującą konstatacją jest określenie końca użytkowania Portyku Wschodniego. W pierwszej połowie II w. n.e. ok. 126 r. doszło do trzęsienia ziemi, które zniszczyło Portyk Wschodni oraz prawdopodobnie południowe wejście na Agorę. Odnaleziony na Wykopie T.III świetnie zachowany marmurowy kapitel, wykonany w stylu charakterystycznym dla II wieku n.e. może wskazywać, iż budowla wejściowa, wzniesiona niewątpliwie sporym wysiłkiem finansowym, 134 Patrz rozdz. VII.4.d 279 została zniszczona niemal natychmiast po zbudowaniu. Jednocześnie po tym wydarzeniu, w południowej części miasta na obszarze Maloutena, rozpoczęto budowę wielkiej budowli perystylowej o charakterze publiczno-prywatnym, która stała się siedzibą prokonsula władającego wyspą (tzw. Willa Tezeusza) (Daszewski 1977, 9 - 20; Daszewski, Sztetyłło 1988; Medeksza 1992135). Niewykluczone, iż zdecydowano zrezygnować z odbudowy Agory, zaś część aktywności administracyjnej przenieść do nowo wybudowanej Willi Tezeusza. Niewątpliwie relacja między tymi dwoma wydarzeniami, czyli końcem funkcjonowania Agory i wzniesieniem Willi Tezeusza zasługuje na dalsze badania. Na podstawie przedstawionych obserwacji możemy mówić o trzech strefach w ramach portyku wschodniego, dla których można określić ich funkcję. Pierwszą, wspomnianą powyżej, była funkcja administracyjna pomieszczeń R.1+R.2. Druga, obejmująca pomieszczenia R.16 (oraz być może R.15) miała funkcję usługową o charakterze medycznym. Wreszcie trzecia strefa, zlokalizowana w obrębie R.30+R.31 pełniła funkcję gospodarczo-wytwórczą. Nieokreślona pozostaje funkcja pozostałych pomieszczeń, w tym przede wszystkim R10+R.11, które choć najlepiej zachowane z punktu widzenia architektonicznego, jednocześnie nie dostarczyły materiałów mogących określić, jaka działalność była tam prowadzona. Obszar wewnątrz Agory na obecnym etapie badań zdaje się być o wiele bardziej zagadkowy. Sama powierzchnia użytkowa pokryta była prawdopodobnie wylewką oraz wykończona osadzonymi w zaprawie niewielkimi kamieniami.136 W centrum placu, w miejscu, gdzie w okresie hellenistycznym funkcjonowały duże budowle publiczne, niewątpliwie w okresie rzymskim również istniały jakieś założenia architektoniczne. Niestety ponieważ były one posadowione na wyższym poziomie, uległy w większym stopniu zniszczeniu. Na zbadanym do tej pory obszarze zachowały się jedynie niektóre fundamenty, które nie pozwalają na głębsze analizy. Reasumując do najważniejszych ustaleń związanych z omawianą fazą należy zaliczyć:  Potwierdzenie podziału chronologicznego fazy WR na trzy podfazy korelowane z trzęsieniami ziemi w latach 17/15 r. p.n.e., 76/77 r. n.e. oraz 126 n.e. 135 Autor niniejszego opracowania przychyla się do teorii W.A. Daszewskiego, że Willa Tezeusza to duży budynek publiczny contra Mavrojannis 2016, który uważa, że do IV wieku n.e. budowla ta pełniła rolę praetorium. 136 Bardzo niewielki fragment prawdopodobnie rzymskiej nawierzchni Agory udało się uchwycić w T.VI w 2016 r. 280  Rozpoznanie układu przestrzennego portyku, na który składają się pomieszczenia R10+R.11, R.1+R.2, R.3+R.13(?), R.15, R.16, R.14, R.5.  Rozpoznanie funkcjonowania pomieszczeń o charakterze pomocniczym (magazyn?, piwniczka?) – R.6, R.7.  Rozpoznanie układu komunikacyjnego, który w centralnej części portyku zlokalizowany był od wschodniej, zewnętrznej strony budowli.  Sformułowanie hipotezy o zamknięciu portyku, w obrębie badanej części budowli, na plac Agory (z wyjątkiem południowo-wschodniego narożnika) i otwarciu jej na wschód.  Rozpoznanie zróżnicowanej funkcji niektórych pomieszczeń: administracyjna (R.1+R.2) , usługowa o charakterze medycznym (R.15+R.16) oraz gospodarczowytwórcza (R.30+R.31).  Rozpoznanie zmiany jakościowej w wykończeniu funkcjonujących pomieszczeń, ze wskazaniem na obniżenie poziomu jakościowego w ostatniej fazie.  Rozpoznanie i wskazanie przebudowy linii krepidomy zachodniej ściany portyku.  Określenia końcowej chronologii funkcjonowania badanego założenia na pierwszą połowę II w. n.e. ze wskazaniem najbardziej prawdopodobnej daty – 126 r. n.e.  Wskazanie na korelację zachodzącą między wyjściem z użycia Portyku Wschodniego Agory z datą powstania tzw. Willi Tezeusza.  Wskazanie na słabe zachowanie pozostałości architektonicznych mogących funkcjonować we wspomnianej fazie w okresie rzymskim na placu Agory. 5) Faza VI – okres PR a) Wykop T.I Uchwycono kilka warstw datowanych na okres późnorzymski o mocno przemieszanym charakterze na terenie Wykopu T.I. Konteksty: K.16, K.27, K.30, K.42, K.678 oraz K.903 w większości zalegały zaraz poniżej powierzchni. Nie udało się powiązać żadnej struktury architektonicznej z tym okresem. 137 137 Wbrew temu co sądzono uprzednio, por. Papuci-Władyka, Machowski 2016, 69–70. 281 b) Wykop T.II T.II jest jedynym miejscem, gdzie prawdopodobnie udało się uchwycić aktywność budowlaną na terenie Agory datowaną na okres późnorzymski. Po zawaleniu się Portyku Wschodniego w I poł. II w., jego obszar już nigdy nie stał się obiektem działalności budowlanej, aczkolwiek niewątpliwie był źródłem pozyskiwania materiału budowlanego. Jednocześnie sam plac Agory, stał się prawdopodobnie obszarem, gdzie w okresie PR powstawały zabudowania o charakterze prywatnym. W 2011 r. podjęto eksplorację kwadratu (area 2, x:1190 – 1194, y:1145 – 1149, il. 121; cf. Papuci-Władyka, Machowski 2016, 72 - 73) zlokalizowanego na przedłużeniu w kierunku zachodnim osi kanału S.153 wewnątrz placu Agory, spodziewając się uchwycenia dalszego ciągu ulicy prowadzącej do centrum placu. W trakcie badań odsłonięto kilka struktur tworzących prawdopodobnie ściany „działowe” w założeniu o charakterze prawdopodobnie mieszkalnym: S.115, S.125 oraz S.126. Il. 121. Tzw. area 2 (wg nazewnictwa z 2011 r.) na zachód od wschodniego wejścia na Agorę – widok od zachodu – fot. archiwum PAP. Odsłonięto również wlot do zbiornika na wodę, cysterny bądź studni. Przestrzeń ta została zaaranżowana przy użyciu pozostałości architektonicznych z budowli monumentalnych, które posłużyły do wzniesienia ścian (np. fragment wapiennego bębna kolumny w murze S.115). Oczyszczono ponadto ten obszar z gruzu oraz dachówek, które zalegały w tym miejscu po zawaleniu się portyku, co można zaobserwować w wschodnim profilu badanego kwadratu. Być może częściowo wykorzystano jeszcze zabudowę z okresu PH w postaci S.127, muru 282 zbudowanego z dużych bloków kamiennych, który oryginalnie prawdopodobnie tworzył narożnik z S.123 odsłonięty w wąskim wykopie na S-E od omawianego obszaru. Kontekst K.119 eksplorowany poniżej prawdopodobnego poziomu użytkowego z okresu późnorzymskiego, datowany jest na okres PH. Konteksty K.123, K.116 oraz K.121 datowane są na okres późnorzymski, bez późniejszych wtrętów, co pozwala je interpretować, jako ślady po działalności z omawianego w tym podrozdziale okresu. Interesującym znaleziskiem jest fragment kamiennej „wanienki” służącej do rozcierania muszli, prawdopodobnie w celu pozyskania z nich barwnika. Formę tę odsłonięto w K.121. Te ustalenia stoją jednak w sprzeczności z wynikami badań z 2017 roku, kiedy to eksploracji poddano studnię/cysternę S.117. Wstępne wyniki badań wskazują, iż została ona zasypana w I poł. II w. n.e. Niewykluczone więc, iż zbiornik ten współfunckjonował w jakiś sposób wraz z kanałem S.153 zlokalizowanym wewnątrz portyku. Jednak do tej pory nie udało się uchwycić relacji pomiędzy tymi dwoma instalacjami. W związku z niewielką powierzchnią, która została przebadana, trudno jest wskazywać na jednoznaczne interpretację. Wydaje się jednak, iż został uchwycony proces, rozpowszechniony we wschodnim basenie Morza Śródziemnego, związany z zabudową placów publicznych przez prywatną zabudowę (Coqueugniot 2011, 304 – 305). Jednak badania na omawianym odcinku powinny być kontynuowane celem wyjaśnienia chronologii i funkcji odkrytych tu obiektów. c) Wykop T.III Uchwycono kilka homogenicznych warstw późnorzymskich. Są to konteksty: K. 326, K. 594 oraz K. 810. Jednak biorąc pod uwagę ich lokalizację między warstwami przemieszanymi datowanymi aż do okresu bizantyjskiego, a także brak powiązania z odsłoniętymi strukturami mamy prawdopodobnie do czynienia z warstwami również o charakterze powierzchniowym i przemieszanym. d) Wykop T.IV Podobnie, jak to ma miejsce w innych częściach badanej Agory, pozostałości po okresie późniejszym niż I poł. II w. n.e. na T.IV również są nieliczne. Nie udało się uchwycić żadnej struktury, którą można datować na okres PR. 283 6) Podsumowanie Analiza architektoniczno-stratygraficzna doprowadziła do próby rekonstrukcji procesów zachodzących na stanowisku Agora w Nea Pafos, na badanym obszarze. Udowodniono, iż teren ten był objęty aktywnością budowlaną już od czasu odpowiadającego najwcześniejszemu okresowi funkcjonowania miasta. Można wyróżnić trze główne etapy rozwoju urbanistycznego tego rejonu. Pierwszy to czas funkcjonowania dużych budowli publicznych: Budowli A oraz Budowli B. Pierwsza budowla wzniesiona została co najmniej w II w. p.n.e., jej funkcja do dzisiaj nie została jasno określona (świątynia ? bądź portyk ?). Druga budowla, funkcjonująca w dwóch fazach, wzniesiona została prawdopodobnie na przełomie IV/III w. p.n.e. Jej charakterystyczne rozplanowanie pozwala sądzić, iż Budowla B mogła pełnić funkcję magazynową. W obu jednak przypadkach konieczne są dalsze badania w celu lepszego zrozumienia ich funkcji i przeznaczenia. Warto jednak podkreślić, iż te wczesnohellenistyczne budowle wpisywały się w generalny układ miasta. Drugi etap nastąpił na przełomie II/I w. p.n.e.. Był to okres, kiedy Agora zyskała swoją formę w postaci założenia perystylowego. W tym czasie wychodzą z użytku budowle WH oraz wzniesione zostają portyki. W centralnej części Agory, zostaje wzniesione nowe założenie architektoniczne Budowla C( tzw. Budowla Wielopomieszczeniowa), której jednak funkcja pozostaje nieznana. Na Wykopie T.II badania studni S.173 dostarczyły nie tylko fantastycznych zabytków ruchomych, ale również istotnych danych dla określenia chronologii Portyku Wschodniego. Pomimo tego okres PH pozostaje stosunkowo słabo poznany, co związane jest przede wszystkim z późniejszymi przebudowami z czasów WR. Czasy rzymskie są przede wszystkim reprezentowane przez dynamicznie zmieniające się procesy związane z użytkowaniem Portyku Wschodniego. Portyk w ostatnim okresie funkcjonowania otwarty był na ulicę biegnącą wzdłuż wschodniej ściany Agory i niewątpliwie aktywność tocząca się w jego obrębie była otwarta na życie miasta. Chociaż udało się przypuszczalnie zidentyfikować siedzibę administracji publicznej (pomieszczenia R1+R2 przy wschodnim wejściu na agorę) odpowiedzialnej za organizację funkcjonowania Agory, nadal niewiele wiemy o funkcjonowaniu samego placu w okresie rzymskim. Niestety budowle stojące na placu zachowały się w bardzo złym stanie. Jest to kolejny kierunek badań, który należy kontynuować, niewykluczone, iż wraz z dekonstrukcją oraz przemyśleniem na nowo funkcji potężnych budowli publicznych sąsiadujących od zachodu z Agorą, czyli Odeonem 284 i Asklepiejonem. Choć zostało to już podkreślone powyżej, należy raz jeszcze zwrócić uwagę na zadziwiający fakt, iż - jak się wydaje w świetle dotychczasowych badań - główny plac publiczny wyszedł z użycia już w pierwszej połowie II w. n.e., podczas gdy inne rejony miasta wciąż się rozwijały. Jakie znaczenie miało tutaj wybudowanie Willi Tezeusza? Czy przejęła ona częściowo funkcje Agory? To pytanie czeka na odpowiedź. Sama Agora stała się od tego czasu rezerwuarem materiału budowlanego. Ślady materiałów architektonicznych (np. kolumny, kapitele) oryginalnie funkcjonujących na Agorze, możemy znaleźć w wielu późnorzymskich, bizantyjskich i późniejszych budowlach w całej Nea Pafos. Dodatkowym dowodem na ten proceder mogą być odkrywane na całym stanowisku ślady po wkopach rabunkowych, datowanych już od okresu WR. Ostatni okres funkcjonowania terenu Agory związany jest z wznoszeniem tutaj prywatnej zabudowy. Proceder ten, znany z innych stanowisk, jest łatwo zrozumiały. Duży pusty plac w centrum miasta idealnie nadawał się pod zabudowę. Szczęśliwie z punktu widzenia archeologii, tereny zniszczonych portyków pozostały nie zabudowane, co umożliwiło przetrwanie ważnych i licznych śladów wczesnorzymskiej aktywności. Obok wielu nowych ustaleń, analiza przeprowadzona na potrzeby tej dysertacji pokazała jeszcze, jak wiele kwestii wymaga wyjaśnienia. Nadal niejasna pozostaje kwestia, czy badany teren od początku funkcjonował jako Agora. Wiele pytań o charakterze szczegółowym pozostaje do odpowiedzi w kontekście Portyku Wschodniego, choć szczególnie interesujące mogą się okazać badania nad funkcją kolejnych pomieszczeń. Osobną kwestią pozostają Portyki: Zachodni, Północny oraz Południowy, choć w tej materii trudno liczyć na postęp prac, co związane jest z brakiem dostępu do ich pozostałości ze względu na współczesne drogi przebiegające na nich oraz w ich pobliżu. X Dyskusja wyników W ramach prowadzonych badań oraz prezentowanej w pracy narracji naukowej niniejsza dysertacja miała na celu próbę odpowiedzi na pięć pytań badawczych postawionych we wstępie, które zostaną tutaj poddane dyskusji stanowiącej próbę odpowiedzi na nie: 1. Jak kształtował się krajobraz archeologiczny stanowiska Agora w okresie hellenistyczno-rzymskim? 285 Obraz krajobrazu archeologicznego w punkcie wyjściowym dla badań został zaproponowany w wyniku ustaleń K. Nicolaou (1966) oraz poddany krytycznej ewaluacji przez dwoje badaczy: J. Młynarczyk (1990) oraz G. Vörösa (2005) (por. rozdz. V). J. Młynarczyk wskazywała, iż Agora o rzymskiej chronologii prawdopodobnie ulokowana była w tym samym miejscu co hellenistyczna, jednak jej pozostałości zostały całkowicie usunięte (Młynarczyk 1990, 211). Wynikać to miało z obserwacji, iż pozostałości architektoniczne odsłonięte przez K. Nicolaou, osadzone były bezpośrednio na skale macierzystej, których chronologia została określona na okres rzymski (II – IV w. n.e.). Badania wykopaliskowe prowadzone w ramach Paphos Agora Project w bardziej metodyczny sposób, niż te przeprowadzone przez cypryjskiego archeologia, pokazały, iż częściowo zachowała się hellenistyczna zabudowa Agory, która została zaadaptowana do placu funkcjonującego w czasach rzymskich. Inne obiekty związane z Agorą czyli Odeon oraz tzw. „Asklepiejon” nie były przedmiotem pogłębionej refleksji, co biorąc pod uwagę brak materiałów źródłowych z badań nad nimi nie jest zaskoczeniem. Dla G. Vörösa rozważania na temat Agory były niejako tłem dla analizy pozostałości świątyni na wzgórzu Fanari. Jednak najbardziej kontrowersyjną tezą węgierskiego badacza, było stwierdzenie, iż granitowe kolumny, których nieliczne pozostałości można do dzisiaj podziwiać na placu Agory, miały być jego zdaniem pozostałościami po kolumnadzie świątyni stojącej na wzgórzu Fanari, która została zniszczona na przełomie er. Kolumny te miały być użyte do postawienia portyku Agory w okresie rzymskim (Vörös 2005, 296). Przedstawiona interpretacja węgierskiego badacza nie jest jednak na obecnym etapie badań przekonująca (por. rozdz.V.5). Sama Agora od momentu założenia miała formę zamkniętego z czterech stron tetrastoon-u.138 Taka forma zabudowania Agory, jest charakterystyczna dla nowo zakładanych miast okresu hellenistycznego. Pierwsze w pełni zamknięte agory możemy datować na IV w. p.n.e., co stoi w sprzeczności z często funkcjonującym przeświadczeniem, iż takie rozwiązania architektoniczne były dziełem wpływów rzymskich (Dickenson 2012, 508 – 509). Agory w świecie greckim rzadko jednak były całkowicie zamkniętymi założeniami architektonicznymi, z kontrolowanymi wejściami. Był to efekt przede wszystkim systematycznego zabudowywania wolno stojących placów, które służyły za agory w miastach o rodowodzie klasycznym bądź archaicznym. Z symbolicznego punktu widzenia, otwarta Agora, która między innymi stanowiła centrum życia politycznego miasta, była manifestacją otwartego dostępu dla wszystkich jego obywateli (por. niżej). Wpisanie placów publicznych 138 Dyskusja na temat stopnia tego zamknięcia poniżej. 286 w ortogonalną siatkę ulic pozwoliło również nadawać placom bardziej regularny charakter, a także rozplanowywać stojącą na nich zabudowę. Rekonstruowany plan Agory pafijskiej z okresu rzymskiego może kształtować się tak jak zaproponowano na il. 122: Il. 122. Propozycja rekonstrukcji Agory Nea Pafos. Autorzy: Ł. Miszk, W. Ostrowski. Linia ciągła to potwierdzone relikty ścian i murów oraz rozplanowania architektonicznego Agory, szrafurą oznaczono proponowaną rekonstrukcję. Na planie nie zostały zaznaczone wejścia. Propozycja oparta o ostatnią fazę funkcjonowania Portyku Wschodniego oraz badania geofizyczne. 287 Całość założenia architektonicznego Agory, wraz z Odeonem oraz „Asklepiejonem”, otoczonego ulicami, miało kształt zbliżony do kwadratu o wymiarach ok. 150 m. na linii N-S oraz ok. 160 m. na linii W-E. 139 Portyk Wschodni mógł mieć do 27m szerokości, z linią co najmniej dwóch rzędów pomieszczeń. Pomieszczenia te miały ok. 6m szerokości, i zlokalizowane były od strony placu, co łącznie daje szerokość ok. 12 m. Zasięg budowli na wschód nie został jednoznacznie potwierdzony. Do tej pory odsłonięto trzy linie fundamentów, tworzących podstawę pod konstrukcję tego portyku (S.100, S.112, S.244).140 Pomieszczenia w ostatnim okresie użytkowania mogły być zamknięte na teren placu, na co wskazują zachowane wyloty drzwi pomieszczeń bezpośrednio przy nim zlokalizowanych (por. rozdz. IX.3.b), czyli były otwarte na zewnątrz Agory. Portyk Południowy można rekonstruować na podstawie przede wszystkim badań K. Nicolaou oraz badań geofizycznych i sondażu TT.V z r. 2018, który pozytywnie zweryfikował te wyniki, przeprowadzonych w ramach PAP. Miał on szerokość ok. 35 m oraz co najmniej dwa rzędy pomieszczeń zlokalizowanych od strony ulicy flankującej Agorę od południa (prawdopodobnie odpowiadającej ulicy Ł wg. J. Młynarczyk, por. il. 2). Pierwsza, południowa linia pomieszczeń, odsłonięta w południowo-zachodnim narożniku Agory, otwarta była na flankującą Portyk od południa ulicę Ł, druga, równoległa, skomunikowana była pomieszczeniami wewnątrz Portyku. Portyk Zachodni mógł sięgać 43 m szer. Centralną część Portyku stanowiła zadaszona budowla sceniczna, intepretowana przez Nicolaou jako Odeon (por. rozdz. V.2.). Od południowej strony tej budowli zachowały się fragmenty organizacji przestrzennej pozostałej części perystylu. W zachodniej części tego fragmentu portyku można zauważyć pozostałości po trzech pomieszczeniach: większym - północnym o wymiarach ok. 17,27 m x 8,38 m oraz dwóch mniejszych południowych: od zachodu o wymiarach ok. 6,30 m x 2,95 m oraz 4,10 m x 6,30 m. Kolejne 17 m wnętrza portyku, jest trudne do zrekonstruowania. W tym miejscu budowniczy musieli zniwelować skałę macierzystą, być może konstrukcje się nie zachowały, bądź funkcjonował tutaj jakiś dziedziniec o nieznanym przeznaczeniu. Wreszcie przy wschodniej granicy Portyku Zachodniego wydaje się, iż mamy do czynienia z co najmniej jednym rzędem pomieszczeń, otwartym na plac o wymiarach ok. 4,5 m x 4,5 m. Portyk Zachodni oraz Odeon 139 Co mogłoby wpisywać się w podwójny wymiar insuli pierwotnie zaproponowanej przez J. Młynarczyk. 140 Negatyw i fundament trzeciej linii portyku, zlokalizowanego równolegle do. S.100 oraz S.112, zostały odsłonięte w 2018 roku, por. strona projektu: http://www.paphos-agora.archeo.uj.edu.pl/odkrycia oraz strona departamentu: http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93?OpenDocument 288 od wschodu miał być flankowany brukowaną ulicą, chociaż nie jest wykluczone, iż K. Nicolaou, odsłaniając płyty kamienne na wprost Odeonu, odsłonił część Portyku Zachodniego, być może jego otwarty fragment zawierający kolumnadę (kolumny odsłonięte w gruzowisku Odeonu, por. il 11). Sam Odeon miał wymiary ok. 37m na linii W-E oraz niemal 48 m na osi N-S. Na uwagę zasługuje również eksedra o szer. 4,65 m i dł. ok. 10,5 m, odsłonięta w narożniku Portyków Zachodniego oraz Południowego, która zlokalizowana była na piętrze tych budowli, na co wskazują prowadzące do niej schody (il. 123). Il. 123. Lokalizacja klatki schodowej w obrębie pomieszczenia z apsydą w „Asklepiejonie” – autor Ł. Miszk. Otwarta była w kierunku wschodnim. Cały ten opisany powyżej teren przylegający do Odeonu od południa, odsłonięty przez K. Nicolaou, był przez niego intepretowany, jako Asklepiejon (por. rozdz. V.2.). Jednak w kontekście nowych ustaleń dotyczących przebiegu i rozplanowania opisywanych portyków, w tej chwili taka interpretacja wydaje się być wątpliwa. Wspomniana 289 eksedra mogła służyć, jako miejsce na pomnik, na co może wskazywać fakt, iż była ona wzniesiona powyżej poziomu użytkowego, być może w celu lepszej jego prezentacji. O Portyku Północnym, nie można zbyt wiele powiedzieć. Mógł on mieć max. 37m szer., aczkolwiek należy podkreślić, iż nieznana jest jego północna granica.141 Sam plac Agory był niemal kwadratem o 90 m szer. i 94 m dł. Nic też nie wiadomo na temat, tego w jaki sposób był zaaranżowany. Jak wspomniano powyżej, niewątpliwie w okresie rzymskim, stała tam jakaś zabudowa, o czym świadczą pozostałości fundamentów odsłoniętych w wykopach T.I oraz T.III (por. rozdz. 9.IV.b oraz 9.IV.d), ale jej charakter obecnie jest kwestią otwartą. Agora miała co najmniej dwa wejścia, których pozostałości widać do dzisiaj. Pierwsze w ciągu ulicy N, w centrum Agory od wschodu, oraz drugie w ciągu nieznanej do tej pory ulicy, przebiegającej na osi N-S między ulicami 1a oraz 2a (por. rozdz. VII.4.e.). To drugie wejście zarejestrowane zostało od południowej strony placu. Niewykluczone, iż na Agorę prowadziły dwa kolejne wejścia związane z ulicą 1a, od północy oraz południa, a także dwa kolejne od wschodu, gdzie w linii wewnętrznej Poryku Wschodniego (w części północnej oraz południowej) zachowały się schody analogiczne do wejścia w części centralnej. Na chwilę obecną jednak brak dowodów, aby te wejścia faktycznie istniały, sam fakt funkcjonowania ulic dochodzących do placu nie oznacza jednocześnie, iż były tam zlokalizowane wejścia. Biorąc pod uwagę rozmiary całego założenia architektonicznego należy podkreślić, iż mamy do czynienia z Agorą, którą możemy zaliczyć do grupy jednych z większych założeń tego typu w świecie greckim: Miasto Rozmiary agory Źródło Obszar w m2 Milet - okres archaiczny 290 m × 340 m Sielhorst 2015, 254; 98 600 Aleksandria 310 m x 277 m Grimm 1996, 56 85 870 Hierapolis - Agora Płn. 282 m x 194 m Andreotti et al. 2018, Fig. 1 54 708 Palairos 300 m × 175 m Sielhorst 2015,328 52 500 Pella 200,15 m x 181,76 m Αkamatis 1999, 24 36 443 Elis 217 m × 167 m Sielhorst 2015, 293 36 239 Smyrna 200 m x 165 m Taşlialan, Drew-Bear 2005, 378 33 000 141 Podjęta w roku 2019 próba uchwycenia jego północnej linii nie dała rezultatu, por. http://www.mcw.gov.cy/mcw/DA/DA.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93?OpenDocument 290 Miasto Rozmiary agory Źródło Obszar w m2 Rodos 222 m × 118 m Sielhorst 2015, 333 26 196 Dura-Europos 170 m x 154 m Coqueugniot 2011, 296 26 180 Sikion 194, 40 m × 127, 80 m Sielhorst 2015, 334 24 844 Pafos 160 m x 155 m Miszk142 24 800 Megalopolis 225 m × 105 m Sielhorst 2015, 247 23 625 Efez Tetragonos Agora 95 m × 125 m Sielhorst 2015, 227 22 500 Efez Tetragonos Agora - rzym 150 m × 150 m Sielhorst 2015, 227 22 500 Argos 200 m × 112, 50 m Sielhorst 2015, 287 22 500 Messene 186 m × 113,51 m Themelis2010; Sielhorst 251; 21 112 Ateny 160 m × 130 m Sielhorst 2015, 219 20 800 Milet -Okres Hellenistyczny Agora Południowa 161, 50 m × 127, 68m Sielhorst 2015, 254 20 620 Magnezja nad Meandrem 65-99 m x 188 m Sielhorst 2015, 242 18 270 Milet -Okres Hellenistyczny Agora Północna 130 m × 140 m, Sielhorst 2015, 254; 18 200 Amatus 100 m x 72 m Aupert 2000, 39 17 200 Kos 200 m × 80 m Sielhorst 2015, 311 16 000 Thelphusa 130 m × 120 m Sielhorst 2015, 341 15 600 Kyrene 137,5 m x 112,5 m Purcaro 2001, 12, fig. 1 15 469 Milet - Zachodni Rynek 78,85 m × 191,37 m Sielhorst 2015, 318 15 090 Aphrodisias 202, 82 m × 73, 20 Sielhorst 2015, 284 14 846 Troia 120 m × 120 m Sielhorst 2015, 345 14 400 Aspendos 128 m × 112 m Sielhorst 2015, 289 14 336 Olint 103, 85 m × 134, 62 m Sielhorst 2015, 325 13 980 Demetrias 137 m x 97 m Martozlf 1994; Batziou-Efsthathiou 2002 13 289 Tesaloniki 133 m × 93 m Vikers 1972, 156 – 165; Adam – Veleni 2003 12 369 Stratonikeia 160 m × 72 m Sielhorst 2015, 336 11 520 142 Ustalenia tu przedstawione zostały częściowo opublikowane przez autora, por. Miszk 2020. 291 Miasto Rozmiary agory Źródło Obszar w m2 Efez 164 m × 68 m Sielhorst 2015, 224 11 152 Korynt 65 m × 165 m Sielhorst 2015, 236 10 725 Gerasa 103 m x 103 m Lichtenberg et al. 2019 10 609 Knidos 157 m × 65 m Sielhorst 2015, 307 10 205 Morgantina 100 m x 100 m Wilson 2012, 249 – 250 10 000 Filippolis 140 m x 70 m Segal 1997, 56 9 800 Iasos 107 m × 87 m Sielhorst 2015, 298 9 309 Sebaste 128 m x 72,5 m Segal 1997, 58 9 280 Mantineia 132, 81 m × 68, 75 m Sielhorst 2015, 316 9 131 Nysa 102 m × 88,50 m Sielhorst 2015, 322 9 027 Notion 121, 50 m × 71, 50 m Sielhorst 2015, 321 8 687 Side 94 m x 90,8 m Öztekin 2017, 37 8 535 Kastro Kallithea 100 m × 84 m Sielhorst 2015, 303 8 400 Alabanda 115 m × 72 m Sielhorst 2015, 280 8 280 Delos - Agora Italów Trümper 2008 8 150 Xanthos (Ksantos) 96 m × 80 m Sielhorst 2015, 347 7 680 Filadelfia 100 m x 50 (100/40) m Hadidi 1978, 214 7 620 Tanagra 104 m × 70 m Sielhorst 2015, 339 7 280 Herakleia am Latmos 60 m × 120 m Sielhorst 2015, 231 7 200 Termessos 110 m × 60 m Sielhorst 2015, 340 6 600 Kurion 110 m × 60 m Christou 1985, 268, fig. 2 6 600 Kyaneai 90 m × 70 m Sielhorst 2015, 313 6 300 Tazos 96 m × 65 m Sielhorst 2015, 271 6 240 Palmyra 82 m x 70 m Seyrig 1940, 237 5 740 Kamiros 63, 64 m × 81, 82 m Sielhorst 2015, 301 5 207 Segesta 36,50 m x 82 m Wilson 2012, 255 – 256 5 150 Filipi 100 m x 50 m Sève, Weber 2012 5 000 Pergamon Agora Dolna 55 m × 88 m Sielhorst 2015, 264 4 840 Assos 134 m × 30–40 Sielhorst 2015, 216 4 690 Stratos 80 m × 55 m Sielhorst 2015, 338 4 400 Kassope 70 m × 60 Sielhorst 2015, 233 4 200 Tera 35 m × 110 m Sielhorst 2015, 276 3 850 292 Miasto Rozmiary Agory Źródło Obszar w m2 Priene 76,60 m × 47,14 m Sielhorst 2015, 266 3 611 Neu-Pleuron 43, 90 m × 80, 80 m Sielhorst 2015, 319 3 547 Euromos 50 m × 70 m Sielhorst 2015, 296 3 500 Pergamon Agora Górna 52 m x 33 m / 47 m x 35 m (W) Sielhorst 2015, 260 3 361 Eretria 57, 14 m × 57, 14 m Sielhorst 2015, 295 3 265 Oinoanda 80,25 m ×40,32 m Sielhorst 2015, 324 3 236 Ajgaj 80 m × 40 m Sielhorst 2015, 279 3 200 Gytheum 52 m x 61 m Kanellopoulos, Zavvou 2014, 357 3 172 Alinda 100 m × 30 m Sielhorst 2015, 281 3 000 Segesta 36,5 m x 82 m Wilson 2012, 256 2 993 Delos 62, 50 m × 41, 25 m Sielhorst 2015, 290 2 578 Orchomenos 50 m × 50 m Sielhorst 2015, 327 2 500 Kolophon 60 m × 40 m Sielhorst 2015, 308 2 400 Phellos 50 m × 45, 45 m Sielhorst 2015, 331 2 273 Metropolis 68, 57 m × 31, 43 m Sielhorst 2015, 317 2 155 Antipatris 40 m x 50 m Segal 1997, 30 2 000 Soluntum 27 m x 64 m Wilson 2012, 248 1 728 Antiphellos 60 m × (20) 50 m Sielhorst 2015, 282 1 300 Tyberissos 32 m × 30 m Sielhorst 2015, 346 960 Dreros 23 m × 40 m Sielhorst 2015, 292 920 Lato 26 m × 34 m Sielhorst 2015, 314 884 Korba 30 m × 25 m Sielhorst 2015, 310 750 Ikarion 34, 80 m × 20, 10 m Sielhorst 2015, 300 700 Rhamnus 26, 10 m × 23, 90 m Sielhorst 2015 332 624 Taormina 30 m x 20 m Wilson 2012, 248 600 Thorikos 14 m × 30 m Sielhorst 2015 343 420 Il. 124. Porównanie wielkości agor w miastach greckich – wybór autora. Chociaż największe place publiczne w miastach, takich jak Aleksandria czy Hierapolis, osiągały znacząco większe rozmiary nawet niemal do 100 tys. m2, to jednak założenie architektoniczne w Pafos porównywalne jest z najważniejszymi miastami świata greckiego np. Efezem, Sykionem, Messene, Miletem czy Rodos. Powierzchnia całego założenia 293 architektonicznego Agory (czyli plac, portyki wraz z Odeonem) to 24 800 m2. Jak wynika z powyższej tabeli, największą znaną Agorę miał Milet w czasach archaicznych o pow. 98 600 m2 i wymiarach 290 m × 340 m oraz Aleksandria o pow. 85 870 m2 i wymiarach 310 m x 277 m. Oba przypadki jednak są w tym kontekście nieporównywalne. Agory miast, które rozwijały się w czasach archaicznych, w rzeczywistości stanowiły puste przestrzenie w ich obrębie. Przestrzenie te powstawały w wyniku procesów tworzenia się miast – synojkizmu, gdzie mniejsze osady łączyły się większy organizm. Teren, który je oddzielał, często właśnie służył, jako przyszły plac agory. Dlatego też, wielkość agory warunkowana była raczej czynnikami geograficznymi, niż rzeczywistymi potrzebami i programem urbanistycznym. Z podobną sytuacją mamy zresztą do czynienia w przypadku słabo rozpoznanej agory w Palairos w Epirze (pow. 52 500 m2). Co do Agory Aleksandrii, to nie ma do dzisiaj jednoznacznej zgody co do wielkości tego placu, zresztą mówimy tutaj o największym mieście okresu hellenistycznego i jednym z największych z miast okresu rzymskiego, należącym do grupy kilku miast tzw. megalopoleis. W naszym wypadku niewątpliwe mamy do czynienia z jedną z największych agor świata grecko-rzymskiego, stawiającą Nea Pafos obok najważniejszych miast okresu hellenistycznego oraz rzymskiego. Sama konstrukcja portyków, w postaci zamkniętego tetrastoonu-u stanowi szczytowy rozwój w aranżacji tego typu założeń. Rozwój portyku, którego obecność jest jedną z dystynktywnych cech dla agory, opisany został przez J. Coultona (1976) dla czasów archaicznych i klasycznych. Pierwotnie mamy do czynienia z pojedynczą, podstawową konstrukcją składającą się ze ściany, kolumnady i dachu wspierającym się na nich. Systematycznie konstrukcje te rozwijały się, dodawano piętra, czy też kolejne rzędy pomieszczeń zarówno od frontu budowli, jak i z jego tyłu. Ważnym etapem było rozszerzenie linii budowli, tak aby tworzyła ona na planie literę L, następnie U (Coulton 1976, 80 – 112). Wreszcie nastąpił rozwój tzw. agory pi-kształtnej z ulicą przecinającą plac, flankowaną przez dodatkowy portyk, tak aby tworzył on zamknięty plan. Najlepsze przykłady to agory w Priene, Magnezji nad Meandrem czy w Milecie (Rynek Południowy). Takie założenia określane były pojęciem tzw. agory jońskiej, która miała odpowiadać realizacji idealnego miasta w układzie hippodamejskim – łatwo dostępna dla obywateli poprzez przecinającą ją ulicę oraz wpisana w układ ortogonalny. Przeciwieństwem ideologicznym takiego planowania głównego placu publicznego była również forma całkowicie otoczona portykami, jednak z kontrolowanymi wejściami (Wycherley 1942). Pojęcie „agory jońskiej” zostało zarzucone w dyskursie dotyczącym rozwoju zabudowań portykowych, co związane jest przede wszystkim z zwróceniem uwagi na fakt zrozumienia 294 różnic panujących między konkretnymi miastami i przyjmowanie rozwiązań zgodnych z ich zróżnicowanymi potrzebami. Niewątpliwie jednak złożoność zabudowy agory związana była zarówno z planem politycznym oraz, w wielu przypadkach, również religijnym, fundatora takiej budowli (Dickenson 2012, 133 – 135), ale także spełnieniem planowanych dla niego funkcji oraz wpływem przemian społeczno-politycznych (por. niżej). Wykształcenie się tej ostatecznej formy zabudowy Agory przypada na IV w. p.n.e. Od tego czasu, sam układ architektoniczny nie ulegał większym zmianom. Okres rzymski to raczej symboliczny rozwój, przede wszystkim skierowany na wzmocnienie pierwiastka sakralnego, w postaci świątyń kultu cesarskiego oraz - przede wszystkich - wprowadzenie bem wzorowanych na rzymskiej Rostrze. Ten drugi element miał wprowadzić w świat grecki rzymską tradycję przemawiania oraz ogłaszania wyroków sądowych, co wg niektórych autorów jest dowodem na żywotność politycznego życia miejskiego na agorze (Dickenson 2012, 393 – 410). Układ zabudowy portykowej Agory Nea Pafos nie przedstawia się jednoznacznie w świetle dotychczasowych badań. Nie jest bowiem pewne, czy ulica 1a prowadząc do Agory napotykała bramy wejściowe w Portykach Południowym i Północnym tworząc tym samym zamknięty układ uniemożliwiając niekontrolowany przepływ ludności, czy też może przecinała plac swobodnie, tworząc modelowy przykład agory pi-kształtnej. Nie ułatwiają rozwiązania tego problemu ustalenia K. Nicolaou, który z jednej strony pisał o ulicy oddzielającej Odeon od placu Agory, z drugiej strony w ostatnich raportach opisywał Agorę jako zamknięty plac (por. rozdz. V.2). Biorąc jednak pod uwagę zachowaną linię pomieszczeń w Portyku Południowym, które nachodzą na hipotetyczną linię ulicy 1a, wydaje się, że musimy mówić o całkowicie zamkniętym układzie. Najbardziej charakterystycznym przykładem takiej aranżacji agory jest wzniesiony w IV w. p.n.e. tetrastoon w Pelli, jednak przykładów (o porównywalnej wielkości) jest znacznie więcej np. Milet (Rynek Północny), Herakleia, Efez, Pergamon (Dolna Agora), Iasos, Delos (Agora Italczyków), Nysa, Tesaloniki czy Palmyra. 143 Warto jednak zaznaczyć, iż rozbudowane w planie portyki, o dwóch rzędach pomieszczeń, otwartych bądź na plac, bądź na otaczające je ulice, są ponownie porównywalne z najbardziej zaawansowanymi rozwiązaniami: np. w Efezie, Milecie, Pelli, Tesalonikach czy miastach Lewantu. Istotnym elementem charakterystycznym dla Agory Nea Pafos jest istnienie w zabudowie Portyku Zachodniego zadaszonej budowli scenicznej, interpretowanej jako Odeon. Była to wkomponowana w strukturę Agory zabudowa, niewątpliwie mająca szersze zastosowanie, niż 143 Odwołania do planów agory w tych miastach – patrz tabela il. 124. 295 tylko przedstawienia muzyczne. W swoim pierwotnym znaczeniu agory były miejscem wykorzystywanym na cele zebrań religijnych oraz festiwalowych. Tę funkcję z czasem przejmowały teatry oraz odeony, stąd ich częsta lokalizacja w pobliżu agory. Kiedy jednak miasta były z góry planowane, taka zależność nie była obligatoryjna. Analogiczne założenia, w których budowla sceniczna pełniła integralną część portyków otaczających agorę możemy zaobserwować w Tesalonikach (odeon), Mantinei, Iasos, Afrodyzjas (buleuterion), Kassope (buleuterion), Tazos (buleuterion), Górnej Agorze w Efezie, Gerasie (Teatr) czy Filadelfii (teatr, odeon). Podsumowując, Agora Nea Pafos, jako założenie architektoniczne przedstawia przykład eklektycznej architektury hellenistycznej, charakterystycznej dla tego okresu dla dużych miast regionu wschodniego basenu Morza Śródziemnego. Pozostaje w zgodzie z teoretyczną myślą urbanistyczną Hippodamosa z Miletu, a także Dejnokratesa z Rodos, który tak energicznie wprowadzał postulaty idealnego miasta w życie. Budowla sceniczna, intepretowana przez K. Nicolaou, jako Odeon, powinna być raczej traktowana jako budynek wielofunkcyjny. Niewykluczone, iż służył on na spotkania rady miasta – boule oraz przedstawicieli Koinon Kyprion, co sugerowała już J. Młynarczyk (1990, 210). Z architektonicznego punktu widzenia, nie ma żadnych dowodów na to, żeby południowa część Portyku Zachodniego, mogła być interpretowana, jako Askplepiejon. Istnienie eksedr w ramach portyków otaczających agory są dobrze poświadczone i rzadko były dystynktywne dla takiego typu budowli. Jaką rolę pełniła w przypadku Agory Nea Pafos? Ta kwestia pozostaje otwarta czy mogło to być miejsce na pomnik, nimfejon (na co może wskazywać wykończenie eksedry zaprawą hydrauliczną) czy też może od południa przy Agorze funkcjonowała bazylika (jak to miało miejsce w przypadku np. Amatus). Niestety rozplanowanie przestrzenne zarówno Portyku Zachodniego, jak i Południowego jest na aktualnym etapie badań zbyt słabo rozpoznane, żeby móc kusić się na stawianie wiarygodnych hipotez. 144 2. Jak kształtowała się podstawowa chronologia powstania, funkcjonowania oraz przemian zachodzących na Agorze miasta? Badania stratygraficzne wykopów prowadzonych w ramach PAP pokazały, iż krajobraz archeologiczny stanowiska Agora ulegał licznym przeobrażeniom, które można podzielić na trzy główne etapy: 144 Brak dostępu do materiału zabytkowego z badań wykopaliskowych K. Nicolaou również nie pomaga. 296 Pierwszy – datowany od IV/III w. p.n.e. do II w. p.n.e. to okres funkcjonowania dwóch budowli o nie do końca wyjaśnionym charakterze – Budowli A oraz Budowli B. Z tego okresu mamy również poświadczony przebieg jednej z ulic, która nie odpowiada żadnej z ulic rekonstruowanych przez J. Młynarczyk. Ulica ta, biegnąca na osi N-S między ulicą 1a oraz 2a, równolegle do nich, prawdopodobnie funkcjonowała już w tym samym okresie, co wspomniane budowle. Nie jest wykluczone, iż stanowiła ona pierwotną granicę wyznaczenia insuli od zachodu w tej części miasta w związku z systematycznie wznoszącym się terenem wzgórza Fanari. Mogłoby to świadczyć o zmianach w układzie ulic zachodzących w Nea Pafos, co stałoby w opozycji do dotychczasowej hipotezy o funkcjonowaniu stałej siatki ulic od momentu powstania miasta, zarówno w czasach hellenistycznych jak i rzymskich, choć wówczas z pewnymi modyfikacjami (Młynarczyk 1990). Dopuszczano co prawda możliwość, iż ulice zmieniały się ze względu na duże inwestycje budowlane, jak np. wzniesienie Willi Tezeusza, jednak uważano, iż główna sieć ulic pozostawała w jednym układzie (por. niżej). Adaptacja obszaru, który od II w. p.n.e. służył, jako Agora wymagała niewątpliwie dużych nakładów pracy i środków, co związane było z nierównością skalistego terenu u stóp wzgórza (por. rozdz. IX.2.b.). Aranżację tę można podzielić na dwa etapy. Pierwszy związany z wzniesieniem Budowli A, pod której fundament wylano wylewkę niwelacyjną. Druga, związana była z adaptacją wschodniego zbocza wzgórza Fanari, w celu wzniesienia Portyku Zachodniego, być może wraz z Odeonem. Z punktu widzenia historii miasta niewątpliwie najbardziej znaczące są pozostałości po pierwszej fazie funkcjonowania Budowli B, której elementy architektoniczne ściśle odpowiadają cypryjskiej tradycji architektonicznej (przede wszystkim w sposobie konstrukcji ścian – por. rozdz. IX.2.a), zaś powiązane z nią nawarstwienia datowane są na przełom okresu klasycznego oraz hellenistycznego. Wczesna chronologia oraz lokalny charakter zabudowy jest kolejnym mocnym argumentem, wskazującym na cypryjski rodowód pierwszej fazy zabudowy Nea Pafos oraz wskazującym na Nikoklesa, jako inicjatora budowy miasta (por. wyżej rozdz. VI.5. odnośnie założenia miasta). W drugim okresie datowanym na II w. p.n.e. do 1 poł. II w. n.e. to czas budowy i funkcjonowania tetrastoon-u. Integralną częścią kształtującego się wtedy krajobrazu miejskiego jest cały kompleks założeń architektonicznych, na który składa się świątynia na szczycie wzgórza, zespół Agory z portykami i Odeonem od zachodu (kompleksu), reprezentacyjne ulice 1 i 1a oraz 2 i 2a na osi N-S oraz ulica P na osi W-E oraz, być może, tzw. Pałac Ptolemejski (cf. Młynarczyk 1996). Istnienie takiego kompleksu może świadczyć o realizacji dużego projektu urbanistyczno-architektonicznego, związanego z działalnością 297 władzy centralnej. W takim przypadku można zastanawiać się, kiedy zaszły odpowiednie warunki do tego, aby taki program zrealizować oraz kto mógł być jego pomysłodawcą i sponsorem. Biorąc pod uwagę wyniki badań wykopaliskowych, wydaje się, iż bardziej prawdopodobnym okresem powstania Agory jest 2 poł. II wieku p.n.e. Taka chronologia zgadzałaby się również z wstępnymi ustaleniami J. Młynarczyk (1996, 198) na temat powstania tzw. Pałacu Ptolemejskiego, na twórcę, którego wskazała Ptolemeusza VIII Euergetę II, bądź któregoś z późniejszych władców. Jak wspomniano w rozdz. VI.6. władca ten kilkukrotnie panował samodzielnie na Cyprze, jednak co istotne, to za jego panowania zaczęła się utrwalać niezależność wyspy, jako osobnego bytu politycznego. Co prawda pierwszy tytuł króla Cypru dzierżył Ptolemeusz VI Eupator, jednak rządził on zbyt krótko, aby móc zrealizować taką inwestycję.145 Ostatecznie nowa rola wyspy usankcjonowała się za panowania Ptolemeusza IX Sotera, który panował na wyspie jako samodzielny król Cypru (w latach 107 – 88 p.n.e.). Chociaż brak na to jednoznacznych dowodów można przypuszczać, iż to panowanie jednego z dwóch króli, czyli Ptolemeusza VIII bądź IX, wydaje się z politycznego punktu widzenia najbardziej korzystnym czasem do dużych inwestycji budowlanych, które wykraczają poza ściśle utylitarny charakter. Nea Pafos zyskało na znaczeniu od przełomu III/II w. p.n.e. kiedy to stało się siedzibą stratega wyspy (por. rozdz. VI.8). Ten ruch polityczny stanowił impuls do rozwoju miasta, jednak nie musiał oznaczać jednocześnie rozwoju architektonicznego budowli związanych z samorządnością miejską. Mogłyby popierać takie stanowisko dowody epigraficzne (por. rozdz. VII.3.b.), które potwierdzają funkcjonowanie urzędów związanych z polis na koniec II w. p.n.e. Równie istotnym może być fakt, iż uważa się, że Koinon Kyprion, organizacja zrzeszająca miasta cypryjskie pod ptolemejskim panowaniem, powstała za panowania Ptolemeusza IX, a jego inicjatorem miał być kapłan Onesandros (Maier, Karaeorghis 1984, 233; Hussein 2014, 268). Siedzibą tego stowarzyszenia miało być Pafos (nie jest jasne czy Nea Pafos czy Palaepafos), zaś jednym z miejsc typowanych na miejsca zgromadzeń była właśnie Agora. Podobnie należy oceniać rozwój urbanistyczny miasta w szerszej perspektywie, także zmieniających się warunków geograficznych (patrz niżej oraz podsumowanie rozdziału). Władcy panujący niezależnie na Cyprze, niewątpliwie potrzebowali wizualnej, architektonicznej reprezentacji swojej władzy. W świecie hellenistycznym taką reprezentację stanowiły rozbudowane kompleksy, na które składały się świątynie, pałace królewskie, ale także monumentalne agory, które z jednej strony pokazywały przywiązanie do 145 Istnieje również hipoteza sformułowana przez T. Mavrojannisa, iż jeden z grobowców (nr 8) znajdujący się na nekropoli Grobowców Królewskich (Tombs of the Kings), był cenotafem z zachowaną świątynią tego króla (Mavrojannis 2016b). 298 greckiej tradycji polis miejskich, z drugich dawały świetną okazję na prezentację możliwości ekonomicznych i politycznych ich budowniczych. Trzecia faza funkcjonowania stanowiska jest najsłabiej rozpoznana. Przede wszystkim zwraca uwagę zasadniczy dysonans między ustaleniami chronologicznymi badań w Portyku Wschodnim oraz badań prowadzonych w latach 60-tych i 70-tych w obrębie Portyku Zachodniego. Według K. Nicolaou Agora pozostawała w użyciu co najmniej do IV w. n.e., co pośrednio miało potwierdzać znalezienie podstawy pod pomnik cesarza Septymiusza Sewera, który miał rzekomo stać w obrębie Odeonu (por. rozdz.V.2). Z drugiej jednak strony pomimo przebadania ok. 400 m2 obszaru wewnątrz Portyku Wschodniego146, nie odnaleziono żadnych nawarstwień o charakterze homogenicznym, datowanych na czasy późniejsze niż 1 poł. II wieku n.e., ani żadnych reliktów architektury, które można łączyć z późniejszym okresem. Dlatego też wydaje się, iż zniszczenie zabudowania portykowego Agory, prawdopodobnie w 126 r. n.e., zakończyło jej funkcjonowanie, przynajmniej we wschodniej części. Chociaż miasto nadal funkcjonowało, to jednak straciło jeden ze swoich najważniejszych komponentów urbanistycznych, co jest o tyle zaskakujące, że z punktu widzenia mieszkańców, odbudowa głównego placu miasta, zazwyczaj była w centrum ich zainteresowania. Wskazują na to petycje mieszkańców do cesarzy, z prośbą o odbudowę miast po trzęsieniach ziemi.147 Nawet jeśli cześć Agory, np. Portyk Zachodni, gdzie znajdował się Odeon, nadal funkcjonowała, to jednak badania przeprowadzone w innych częściach placu świadczą raczej o degradacji znaczenia tego miejsca. 3. Jakie fazy funkcjonowania możemy wyróżnić w obrębie zabudowań na stanowisku Agora? Zabudowania przebadane w obrębie Agory można podzielić na trzy grupy. Pierwsza grupa, to budowle funkcjonujące przed wzniesieniem tetrastooon-u – czyli Budowla A oraz Budowla B. Drugą grupę tworzą zabudowania portykowe i pomieszczenia tam zlokalizowane. Trzecią grupę, najmniej rozpoznaną, stanowią zabudowania stojące na placu Agory w czasie jej funkcjonowania. Fazy funkcjonowania tych budowli z podstawowymi odniesieniami do materiału zabytkowego można prześledzić w poniższej tabeli (il. 125; cf. Papuci-Władyka 2020, Table 1). 146 Stan na 2019 rok. 147 Dickenson (2012, 493 – 499) analizuje przypadek Smyrny, która ustami Arystydesa prosi cesarza Marka Aureliusza o środki na odbudowę miasta po trzęsieniu ziemi, kładąc nacisk właśnie na konieczność odbudowy Agory. 299 Il. 125. Rozpoznane fazy użytkowania terenu stanowiska Agora – cf. Papuci-Władyka 2020, Table 1. Jak wspomniano, do pierwszej grupy zabudowań możemy zaliczyć Budowlę A oraz Budowlę B. Obie funkcjonowały już w okresie WH, być może również w okresie ŚH. Budowla A wyszła z użycia prawdopodobnie w okresie PH, o czym może świadczyć m.in. jej zniszczenie przez linię Portyku Wschodniego (por. rozdz. IX.3.a.). Podobnie wzniesienie Portyku Południowego oznaczało koniec użytkowania Budowli B. Budowla ta funkcjonowała w dwóch fazach (B1 i B2). Pierwsza faza (tzw. faza przejściowa), o czym była już mowa powyżej, jest chronologicznie najwcześniejszą zarejestrowaną na Agorze, datowaną na przełom IV/III w. p.n.e. Faza druga, związana z przebudową tego założenia (co znalazło swój wyraz 300 w odmiennym charakterze budowy wątku murów) datowana jest na III w. p.n.e. Wydaje się, iż obie budowle wyszły z użycia w związku z re-aranżacją tego terenu i budową Portyku Południowego, aczkolwiek nie można wykluczyć, iż stało się to wcześniej. Portyk Wschodni użytkowany był w co najmniej czterech fazach, które możliwe są do wyróżnienia na podstawie analizy architektoniczno-stratygraficznej. Pierwsza obejmuje okres PH i początek WR, prawdopodobnie od 2 poł. II w. p.n.e. do końca I w. p.n.e. Faza ta najlepiej uchwytna jest w obrębie pomieszczeń R.3+R.13 oraz R10+R.11+R.12. Są to te fragmenty Portyku, które najmniej ucierpiały podczas trzęsienia ziemi w 17/15 r. p.n.e. i zachowały się bez większej ingerencji w fazach późniejszych. Drugą fazę rozpoczyna gruntowna odbudowa budowli, która wymagała wymiany dużej części substancji architektonicznej. Nie jest wykluczone, iż podczas rekonstrukcji portyku, część zniszczonych materiałów zdeponowano w studni S.173, której depozyt ma ewidentnie homogeniczny chronologicznie charakter. Kolejną fazę, datowaną na I w. n.e., prawdopodobnie łączyć należy z przebudową związaną z trzęsieniem ziemi z lat 76/77 n.e., aczkolwiek ta korelacja jest najmniej jednoznaczna. Najważniejszą zmianą była budowa wielkiego kanału (kolektora, por. rozdz. IX.4.c.), który prawdopodobnie stanowił podstawę pod stworzenie nowego wejścia do Agory od wschodniej strony. Takie wejście wcześniej w tym miejscu nie mogło funkcjonować, gdyż rozciągały się tam pomieszczenia R.7, R.8 oraz R.9. Wreszcie czwartą, ostatnią fazę wyznacza finalny okres funkcjonowania Portyku Wschodniego zamknięty jego zniszczeniem, prawdopodobnie w 126 r. n.e. Niewątpliwe bardzo istotnym było uchwycenie różnego rodzaju aktywności, jaka była prowadzona w części pomieszczeń: przede wszystkim działalność administracyjna, ponadto produkcyjna przedmiotów metalowych oraz medyczna o charakterze leczniczym (tzw. Gabinet Chirurga z Pafos cf. Wacławik 2018). Przemianom ulegała również zabudowa na samym placu. Odsłonięte relikty Budowli C (początkowo określanej jako tzw. Budowla Wielopomieszczeniowa), bardzo wstępnie datowane są na okres PH, co mogłoby świadczyć, iż funkcjonowała ona w pierwszej fazie istnienia Agory. Inne relikty, odkryte zarówno na Wykopie T.I, jak i T.III datowane są na okres rzymski, niestety stan ich zachowania oraz odsłonięcie ich w małym stopniu, nie pozwalają na ich identyfikację, chociaż niewątpliwie można stwierdzić, że plac Agory w pewnej części był zabudowany. 301 4. Jaką rolę pełniła Agora w kontekście przemian zachodzących w Nea Pafos w ujęciu przemian społecznych, ekonomicznych oraz urbanistycznych? Wzniesienie Agory, jako zamkniętego tetrastoon-u ma swoje symboliczne znaczenie co najmniej w dwóch aspektach: społecznym oraz urbanistycznym. Taka forma zabudowania Agory, świadczy o jej dość późnym rodowodzie. Agory w świecie greckim rzadko były całkowicie zamkniętymi założeniami architektonicznymi, z kontrolowanymi wejściami. Jest to efekt przede wszystkim systematycznego zabudowywania wolno stojących placów w sercu miasta. Z symbolicznego punktu widzenia, otwarta Agora, która między innymi, stanowiła centrum życia politycznego miasta, była manifestacją otwartego dostępu dla wszystkich jego obywateli. Proces zamykania architektonicznego placu, związany był z jednej strony z wprowadzaniem na szeroką skalę założeń planu hippodamejskiego, co znalazło swój szczególny wydźwięk w nowo zakładanych miastach epoki hellenistycznej. Z drugiej strony, postępująca oligarchizacja demokracji poleis, podporządkowanych następcom Aleksandra, znajdowała swój oddźwięk w kontroli miejsc związanych z samorządnością wspólnot miejskich. W świetle naszej wiedzy na temat organizacji życia politycznego na Cyprze, wydaje się, iż system oligarchiczny był systemem obowiązującym, czego przejawem było wzniesienie Agory w formie zamkniętej, o kontrolowanym przepływie mieszkańców. Szczególny wyraz znajduje to w konstrukcji Odeonu, który niewątpliwie musiał służyć również, jako miejsce spotkań o politycznym charakterze, zaś w związku z faktem, iż był on otwarty tylko od strony placu, dostęp do niego również był ograniczony. Nowe dane odnośnie układu urbanistycznego Nea Pafos pozyskane zarówno w trakcie badań nieinwazyjnych, jak i wykopaliskowych, pozwoliły na dyskusję dotychczasowego stanu wiedzy. To co szczególnie zwraca uwagę, to kwestia układu insuli miasta, w które musiała zostać wpisana Agora. Wyniki badań potwierdzają ustaloną przez J. Młynarczyk szerokość (N-S) insuli, którą można rekonstruować między 35 a 40 m. Agora została wpisana w pięć szerokości insuli, zawierających się w ulicach Ł, M, N, O, P (il. 125). Ulica Ł mogła flankować Agorę od południa, aczkolwiek należy podkreślić, iż badania w wykopie sondażowym TT.V, które pozytywnie zweryfikowały przewidywany przebieg Portyku Południowego (por. rozdz. VII.4.d.), nie ujawniły jej reliktów. Jednak badany teren był zbyt mały, aby móc jednoznacznie wykluczyć jej istnienie w tym obszarze. Ulica M pokrywała się prawdopodobnie 302 z zachowanym płytowaniem kanału w linii Portyku Wschodniego (w jego nieeksplorowanej części - Il. 125; 126). Il. 126. Plan Agory z wykopami wpisany w siatkę ulic – autor Ł. Miszk, W. Ostrowski, E. Papuci-Władyka. Il. 127. Lokalizacja kanału odpowiadającego potencjalnej ulicy M – autor Ł. Miszk. Ulica N pokrywała się z W-E osią Agory i w ostatniej fazie przechodziła w wejście na plac. Bardzo prawdopodobne, że odnalezione relikty kanału, biegnącego wzdłuż południowego muru Budowli A, to pozostałość po ulicy N w czasie poprzedzającym wzniesienie tetrastoon-u. Przebieg ulicy O nie został w żaden sposób potwierdzony. Wreszcie Ulica P, czyli ulica łącząca 303 wschodnią bramę miasta oraz Teatr z Agorą, która flankowała plac od północy, została uchwycona w 2019 roku w wykopach TT.VII oraz TT.VIII oraz na obrazie interferencji geomagnetycznych. Inaczej sytuacja kształtuje się w układzie ulic biegnących na osi N-S związanych z samą Agorą. Jak już wspomniano do placu dochodziły dwie ulice, oznaczone jako 1a oraz 2a. Relikty obu ulic zostały odsłonięte w wykopach TT.VI oraz TT.VII. Odległość między nimi wynosi ok. 120 m – co mogłoby odpowiadać rekonstrukcji szerokości insuli, dokonanej na podstawie badań prowadzonych na Maloutenie (por. wyżej).148 Obraz komplikuje ulica odsłonięta na placu Agory i widoczna również na obrazie interferencji geomagnetycznej oraz w odbiciach georadarowych, w odległości 40 m na wschód od ulicy 1a oraz 80 ma zachód od ulicy 2a.149 Ulica ta funkcjonowała w okresie poprzedzającym powstanie tetrastoon-u, czyli należy sądzić, iż była ona elementem oryginalnego układu ulic dla miasta. Biorąc pod uwagę istnienie wejścia na Agorę od strony południowej na linii tej ulicy, należy sądzić, iż pomimo nowej aranżacji tego terenu w II w. p.n.e. funkcjonowała ona nadal. Z punktu widzenia układu urbanistycznego Nea Pafos, ustalenia te pozwalają na zaproponowanie podważenia dotychczasowej hipotezy o regularnej siatce ulic, o jednakowych rozmiarach, z wyjątkiem tzw. insuli reprezentacyjnej rozciągającej się wg. J. Młynarczyk między ulicami 1, 1a a 2 i 2a. Można założyć, iż przynajmniej w centralnej części miasta, insule mogły mieć różne szerokości – ok. 35 - 40 m; 70 - 80 m; 105 – 120 m (odpowiednik 100, 200 oraz 300 stóp greckich). Zróżnicowane wymiary insuli, jako rozwiązanie urbanistyczne znane jest z wielu miast greckich, jak np. Priene (Sielhorst 2015, 108), Miletu (Sielhorst 2015, 125), Pergamonu (Sielhorst 2015, 137), Afrodyzjas (Sielhorst 2015, 285), Pleuron (Sielhorst 2015, 319) czy Rodos (Sielhorst 2015, 333). Interesującym aspektem urbanistycznym jest możliwe istnienie ulic kolumnowych przecinających miasto. Jak już wspomniano powyżej (patrz rozdz. VII.4.d.), badania ekspedycji australijskiej sugerowały jej istnienie w ciągu ulicy P, co częściowo potwierdziły wyniki badań geofizycznych. J. Młynarczyk sugerowała istnienie dwóch reprezentacyjnych ulic biegnących od głównego portu miasta na północ, czyli ulice 1, 1a oraz 2, 2a, które miały flankować tzw. 148 Różnica w szerokości insuli, czyli 120 m na Agorze oraz 105 m na Malutenie, może przede wszystkim wynikać z kwestii metody pomiaru i przyjętej szerokości samych ulic. W przypadku wyników badań sondażowych na Agorze, pomiar insuli dokonany został na fragmentach odsłoniętych ulic, co przede wszystkim w kontekście ulicy 2a, może wpływać na wspomniane powyżej różnice. Ulica 2a mogła mieć nawet 20 m szerokości (cf. Młynarczyk 1990). 149 Ponownie może to odpowiadać rekonstrukcji szerokości insuli, którą pierwotnie zakładała J. Młynarczyk dla Nea Pafos, zanim odsłonięto relikty ulicy 10 na terenie Willi Tezeusza, por. rozdz. VII.4.b. 304 insulę reprezentacyjną. Przedstawione powyżej rozważania pozwalają jednak sądzić, iż reprezentacyjny charakter mogły mieć ulice 2-2a, flankujące Agorę od E i od W (oraz zlokalizowany na południe od niej niezidentyfikowany plac publiczny, por. rozdz. VII.4.c.). Organizacja przestrzenna Portyku Wschodniego może również sugerować, iż kolumnada tej budowli zwrócona była w stronę ulicy 2a, co znaczyłoby, iż również ona mogła mieć charakter ulicy kolumnowej. W ten sposób głównymi kanałami komunikacyjnymi miasta stałyby się ulice cardo i decumanus, przy przecięciu których zlokalizowana byłaby Agora. Obraz ten może dopełnić interpretacja półowalnego obiektu (prawdopodobnie placu otoczonego zabudową) zlokalizowanego przy północnym murze miasta, do którego prowadziła ulica 2a, co można zaobserwować w obrazie interferencji geomagnetycznych (por. rozdz. VII.4.c.). Jaką rolę mógłby pełnić tego typu obiekt, przy założeniu, że funkcjonował w tym samym okresie, co Agora i hipotetyczna ulica kolumnowa? Odpowiedzi można szukać w podobnych obiektach tego typu wznoszonych w dużych miastach Lewantu: np. Bosra czy Gerasa, gdzie takie założenia funkcjonowały, jako rozwiązanie problemu z ulicami w regularnym układzie, których nie można było prostopadle poprowadzić do bramy miasta (co warunkowane było rzeźbą terenu a przez to nieregularnym przebiegiem murów miejskich)150. W przypadku Nea Pafos taka sytuacja miała miejsce z północno-zachodnią bramą miasta. Sam fakt funkcjonowania ulicy kolumnowej lokowałby Nea Pafos w tradycji rzymskiej myśli urbanistycznej realizowanej na terenach Lewantu, przede wszystkim Syrii, Palestyny i Arabii. Pierwsze tego typu ulice kolumnowe w postaci brukowanych ciągów komunikacyjnych cardo i decumanus znane są z końca I w. n.e. (Segal 1997, 5) i zapewne podobnie należałoby datować taką aranżację w Nea Pafos. Niewykluczone, że rozwiązanie urbanistyczne w postaci dwóch głównych przecinających się ulic zostało wprowadzone podczas odbudowy miasta po trzęsieniu ziemi za Augusta, a jego realizatorami mogli być ci sami inżynierowie, którzy odpowiadali za odbudowę głównego portu w Nea Pafos. R.L. Hohfelder (1996) uważał, że port w Pafos został odbudowany przez tę samą grupę specjalistów, która pracowała przy porcie Cezarei Nadmorskiej w Sebastos. Czy te nawiązania do miasta Heroda były znacznie szerzej zakrojone i dotyczyły również oparcia sieci ulic Nea Pafos o cardo i decumanus, jak to miało miejsce w przypadku stolicy Judei (Patrich 2011, 8; fig. 8)? Odpowiedź na to pytanie pozostanie w sferze spekulacji, podobnie jak kwestia czy jedno z trzęsień ziemi, które zniszczyło Portyk Wschodni w I w. p.n.e. bądź w I w. n.e., stało się tylko impulsem do rozwoju tego typu 150 Chociaż przykład Bosry nie jest tutaj jednoznaczny, gdyż zdaje się, że zarówno wchodząca, jak i wychodząca ulica są na tej samej osi jak można wnosic z planu (Segal 1997, 24 fig. 20), jednak obecność tego obiektu nie jest poddana do tej pory dyskusji. 305 rozwiązania urbanistycznego w Pafos, co mogło znaleźć wyraz w wyłączeniu z użytku „tylnej” części Portyku Wschodniego i pozostawienie w użytku, tylko tej, przylegającej do ulicy 2a? Aby rozwiązać te wątpliwości potrzeba dalszych badań. Wzniesienie Agory w postaci monumentalnego założenia o zamkniętym charakterze, było odbiciem stosunków społecznych panujących w mieście. Przede wszystkim było to jednoznaczne nawiązanie do greckiej tradycji urbanistycznej, ale również organizacji życia miast pod panowaniem władców hellenistycznych. Wraz z rozwojem charakterystycznej dla polis organizacji politycznej, następował rozwój wszystkich elementów związanych z funkcjonowaniem hellenistycznego miasta – teatru, zabudowań świątynnych, murów czy zabudowań służących władzy centralnej. Wydaje się, iż nie można tutaj mówić o oddolnych procesach organizacji, a raczej narzucanej z góry przez Ptolemeuszy, szczególnie tych, dla których Nea Pafos stała się czasową, bądź stałą siedzibą. Monumentalna zabudowa Agory stanowiącej część większej całości centralnego kompleksu architektonicznego o charakterze świątynnym i politycznym była centralnym punktem miasta, niewątpliwie stanowiącym główny punkt odniesienia dla mieszkańców. J. Młynarczyk (1990) widziała w całym kompleksie obejmującym pałac ptolemejski, świątynię na Fanari, Odeon oraz Agorę151 przykład tarasowej aranżacji wzgórza będący realizacją z góry założonego programu urbanistycznego. Ideą stojącą za tym programem musiała być chęć prezentacji władzy nad miastem oraz potęgi ekonomicznej jego władcy. Dlatego też, chociaż możemy obserwować rozwój samorządności miejskiej, zarówno na Cyprze, jak i w Nea Pafos, realizacja budowy Agory musi być postrzegana nie tylko jako efekt tego rozwoju, ale również z punktu widzenia czynników politycznych. Idea ta częściowo straciła swoje znaczenie w okresie rzymskim, na co wskazuje porzucenie pałacu ptolemejskiego oraz wzniesienie nowego centrum administracyjnego dla prokonsula wyspy, Willi Tezeusza, w dzielnicy położonej bliżej portu – Maloutenie.152 Kryzys samorządności miejskiej we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego związany jest z kryzysem zjawiska euergetyzmu, co powiązane było z pogorszającą się sytuacją ekonomiczną elit miejskich (Sartre 1997, 182; Millar 2004, 336). Czy ten proces mógł nastąpić wcześniej na Cyprze? Ponownie brak materiałów źródłowych nie pozwala jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Rozwój dzielnicy rezydencjonalnej, która mogła być podawana jako przykład rozwoju Nea Pafos, nie musiał oznaczać, iż wszystkie grupy społeczne jednakowo korzystały z jego owoców. Uderzająca przy tym jest korelacja 151 Jak już wiadomo dwa ostatnie komponenty, czyli Odeon i Agora, stanowiły jedność. 152 Należy tu podkreślić, że nie wszyscy badacze zgadzają się z taka interpretacją Willi Tezeusza, por. rozdz. III.1.b. 306 czasowa pomiędzy zaprzestaniem użytkowania Portyku Wschodniego a wzniesieniem Willi Tezeusza (przyjmując chronologię jej powstania na okres po trzęsieniu ziemi w 126 r. n.e.). Czy możliwe jest, że część funkcji, przede wszystkim o charakterze publicznym, zostało przeniesionych z Agory do Willy Tezeusza?153 W tym przypadku należy jednak podkreślić, iż warszawscy badacze sugerują obecnie późniejszą chronologię powstania tej budowli,154 chociaż pytanie wciąż mogłoby pozostać otwarte w kontekście funkcjonującego tu wcześniej Domu ‘Hellenistycznego’, być może pełniącego podobną rolę, co później Willa Tezeusza. Być może koniec użytkowania Agory można łączyć ze zmierzchem funkcjonowania Koinon Kyprion, co można obserwować w jej aktywności menniczej. Ostatnie serie związek wybija co prawda za czasów dynastii Sewerów, jednak wcześniej następuje długa przerwa po monetach Trajana (Amandry 2015). Ta przerwa koreluje się z podobnym zjawiskiem braku znanych tekstów honoryfikacyjnych na rzecz cesarzy rzymskich odpowiadająca temu samemu okresowi (por. rozdz. VII.3.c.). Niestety przy obecnym stanie wiedzy, nie można tego problemu rozwiązać w sposób ostateczny. Jak wspomniano w rozdziale zarysowującym problematykę przemian ekonomicznych, agora w modelach ekonomicznych mających odwzorowywać system przepływów dóbr w obrębie badanego miasta, stanowiła miejsce kluczowe. Nea Pafos, jako główne (ang. primary) miejsce w układzie gospodarczym, stanowiło niewątpliwie platformę pod przepływ dóbr o charakterze międzyregionalnym, regionalnym oraz lokalnym. Patrząc na organizację miasta należy zastanowić się, jaką rzeczywiście rolę pełniła Agora w tym przepływie. Interpretacja funkcjonalna pomieszczeń poddanych badaniom, pokazała jednoznacznie, iż mamy do czynienia z aktywnością produkcyjną, a przez to również handlową, która była skierowana do szerokiego grona odbiorców. Chociaż, jak wskazano, materiał zabytkowy ma bardzo zróżnicowany charakter, o pochodzeniu lokalnym i importowanym, to nie udało się wykazać, by obrót nim (może za wyjątkiem przedmiotów metalowych) był elementem aktywności osób zajmujących pomieszczenia w Portyku Wschodnim. Pomieszczenia te, funkcjonalnie związane z zewnętrzną ulicą kolumnową, miały charakter otwarty i szeroko dostępny i nie reprezentowały elitarnego charakteru, na co wskazuje również niskiej jakości sposób ich architektonicznej aranżacji w ostatniej fazie użytkowania (por. rozdz. IX.4.c. oraz Rosińska- Balik 2020) Wydaje się, iż w przypadku prób analizowania materiału zabytkowego związanego z użytkowaniem Portyku Wschodniego w jego ostatniej fazie, możemy mówić, iż był on 153 T. Mavrojannis (2016) sugerował, jakoby w pierwszej fazie funkcjonowania Willi Tezeusza, pełniła ona rolę forum. 154 Papuci-Władyka, Miszk 2020a, 95. 307 miejscem finalnym dla ich przepływu, a nie był np. obszarem dalszej redystrybucji. Potrzeba w tym miejscu dalszych analiz statystycznych, jednak w obecnym stanie badań nie można stwierdzić, iż Agora Nea Pafos pełniła rolę centralną w układzie gospodarczym miasta w rozumieniu, jakie zostało przedstawione przez J. Davisa (1998, 243 – 245 por. wyż. il. 18). Niewątpliwie jednak samo zbudowanie takiego kompleksu architektonicznego trzeba postrzegać, jako przejaw redystrybucji bogactwa, gromadzonego poprzez władanie wyspą, a powracającego do mieszkańców w formie budowli publicznych. 5. Jaki wpływ na funkcjonowanie Agory w kontekście urbanistycznym miasta miały czynniki geograficzne? Czynniki geograficzne warunkują funkcjonowanie społeczności ludzkich. Jest to oczywiste dla każdego archeologia, bez względu na to, czy patrzy on tę kwestię intuicyjnie, czy podchodzi do tej materii w zgodzie z przyjętą przez siebie metodologią. W przypadku Nea Pafos większość czynników krajobrazowych, które zostały przedstawione w rozdz. VIII była w jakimś stopniu poddawana przez badaczy starożytnego Cypru dyskusji, szczególnie biorąc pod uwagę wpływ trzęsień ziemi na historię miasta (por. rozdz. VIII). W tym miejscu jednak należy poruszyć kwestię zależności rozwoju urbanistycznego Nea Pafos w okresie hellenistycznym i rzymskim od zmieniających się warunków geograficznych w ich szerszym kontekście, niż same zdarzenia sejsmiczne. W pewnym sensie o powodzeniu rozwoju konkretnych portowych ośrodków miejskich na Cyprze decydowały właśnie czynniki geograficzne. To one warunkowały, czy dane miasto mogło swobodnie korzystać z tego kanału transportowego, koniecznego do prowadzenia działań politycznych i gospodarczych. Z punktu widzenia dzisiejszej geografii jeden rzut oka na krajobraz otaczający Nea Pafos, pozwala zapytać, dlaczego tak późno rozwinął się tam duży ośrodek portowy. Dogodna zatoka, łatwa do przekształcenia w zamknięty port, druga mniejsza zatoka, mogąca służyć za przystań zapasową, cypel z dwoma wzgórzami stanowiącymi naturalne punkty obronne, teren łatwy do obrony, z położonymi w niedalekiej odległości lasami i pokładami miedzi (Skouriotissa). Takiego położenia mogłoby pozazdrościć niemal każde inne miasto na Cyprze (Raban 1995, 140). I to takie położenie również było jednym z powodów, dla których miasto stało się jednym z najważniejszych ośrodków na wyspie okresu hellenistycznego oraz rzymskiego. Jednak nie jest wykluczone, że takie warunki, jakie rekonstruujemy dla Nea Pafos dla czasów istnienia miasta, nie panowały przez cały okres starożytny. Jak wspomniano ośrodek ten położony jest w zachodniej części wyspy, a o jego powodzeniu jako portu decydowały przede 308 wszystkim dwa warunki: zapewnienie możliwości funkcjonowania przy wysokiej fali oraz przy zmiennym wietrze, które są charakterystyczne dla tego regionu Cypru (por. rozdz. VIII.4.). To były warunki koniecznie, by Ptolemeusze byli zainteresowani inwestycją w miasto portowe spełniające ich wymagania w tworzeniu sieci takich ośrodków (por. rozdz. VII.3.b). Wydaje się, iż znaczący wpływ na zmianę możliwości adaptacji cypla oraz jego zatok miały zmieniające się warunki klimatyczne, które mogły doprowadzić do systematycznego podnoszenia się poziomu morza w tym rejonie oraz wydarzenia sejsmiczne, które mogły wpływać na kształtowanie się linii brzegowej (por. s. XX). To co wpłynęło negatywnie na możliwości korzystania z portu w Palaepafos, przyczyniło się do sukcesu nowego miasta (por. rozdz. VIII.8.b.). Dodatkowo inne porty cypryjskie w tym okresie cierpiały również ze względu na narastające problemy z oddziaływaniem morza, przede wszystkim zakłóceniem naturalnego obiegu wody w sztucznych basenach portowych czego ofiarą padła zarówno Salamina, jak i np. Amatus (por. rozdz. VIII.3). W ramach dyskusji wpływu czynników geograficznych na rozwój miasta można również próbować interpretować sytuację związaną z północno-zachodnią zatoką Nea Pafos. Przez niektórych badawczy była ona interpretowana jako możliwa lokalizacja jednego z trzech portów, które miasto mogło posiadać. Taka hipoteza była oparta, błędnie155, o fragment Stadiasmosa (Periplus Maris Magni), starożytnego atlasu dla żeglarzy, który w 297 paragrafie tak opisuje port w Pafos: (Stadiasmos 297) Autorzy TOPOStext tłumaczą ten fragment w następujacym brzmieniu: “From cape Akamas, keeping the island of Cyprus on the left, to Paphos 300 stades, the city is sited toward the south. It has a triple harbor for every wind, and a sanctuary of Aphrodite.”156 Zarówno J. Młynarczyk, jak i W.A. Daszewski zastanawiali się czy określenia potrójny port nie należy rozumieć, jako stwierdzenie, iż Nea Pafos miało mieć trzy porty (albo potrójny port a do tego dwa pomocnicze – cf. Daszewski 1981; Młynarczyk 1990). O ile istnienie portu głównego przy południowej zatoce nie jest poddawane w wątpliwość, to istnienie dwóch kolejnych jest kwestią sporną. J. Młynarczyk oraz W.A. Daszewski typowali, iż dodatkowy port (lokalny?) mógł 155 Jak wytłumaczył mi to Pascal Arnaud, specjalista od archeologii morskiej, zajmujący się zawodowo tekstem Periplusa, znaczenie tego tekstu w jęz. greckim jest jasne: mowa jest o potrójnym porcie a nie trzech portach. 156 Cf. https://topostext.org/work.php?work_id=217 309 funkcjonować na wschód od portu głównego, zaś trzeci port zlokalizowany był właśnie przy zatoce północno-zachodniej. Taką interpretację przyjęła również francuska ekspedycja (por. rozdz. VII.4.g). Interpretacji tego fragmentu Periplusa nie ułatwia fakt, iż słowo oznaczające multiplikację zostało użyte tylko dla opisu Nea Pafos, a nie znajdziemy jego odpowiednika np. dla opisu portu w Kartaginie, która miała dwa porty, w tym jeden podwójny (Kruschen 1978, 20).157 Pomimo, iż tekst ten nie może być brany pod uwagę jako argument za użytkowaniem zatoki północno-zachodniej jako przystani bądź portu, to jednak inne argumenty stoją za taką argumentacją. Jak wspomniano powyżej już dwukrotnie, celem Ptolemeuszy było stworzenie sieci miast portowych, które byłyby dogodne do żeglugi w każdych warunkach. Zmienne kierunki wiatrów, pomimo dominujących z kierunku zachodniego oraz relatywnie wysoka fala powodowały, że główny port nie był w stanie spełniać tych warunków (ani jakikolwiek inny port ulokowany od południa czy od wschodu). Dlatego też użytkowanie przystani zlokalizowanej przy zatoce północno-zachodniej mogło wypełniać tę lukę, nawet jeśli służyłaby tylko jako dogodne miejsce do wyciągnięcia statków na brzeg (jak sugerował to T. Kalicki [et al. 2018]). Podobnie, jak to miało miejsce w przypadku portu głównego, aby móc korzystać z tej zatoki, musiał tam być odpowiedni poziom lustra wody. Dlatego też, zmiana klimatu między okresem hellenistycznym a rzymskim, która spowodowała podniesienie się poziomu morza, mogła wpłynąć na możliwości korzystania z tej zatoki, przynajmniej w okresie rzymskiego optimum klimatycznego (por rozdz. VIII.6). Potwierdzać zdają się to decyzje, które zapadały w kwestii organizacji komunikacji wewnątrz miasta. Gdyby hipoteza o charakterze ulicy 2 oraz 2a, jako cardo (ulica kolumnowa na osi N-S), biegnącej od portu głównego, przez duży plac publiczny (zlokalizowany na południe od Agory), Agorę, do opisanego wyżej półowalnego założenia budowlanego i tam odbijająca do bramy północno-zachodniej, byłaby prawdziwa, połączenie między dwoma zatokami oraz miejscami cumowania statków mogłoby stanowić główny ciąg komunikacyjny w mieście. Oczywiście jest to bardzo atrakcyjna hipoteza, która jednak wymaga gruntownego przemyślenia oraz dalszych badań. To co stało za sukcesem Nea Pafos, stało się również przyczyną jej porażki. Te same procesy, które na dłuższy czas wyeliminowały Salaminę z roli głównego portu wyspy (ale nie największego miasta), spowodowały prawdopodobnie degradację Nea Pafos. Seria trzęsień ziemi była dla miasta niszcząca, ale wydaje się, że również procesy zamulania zatok mocno odbijały się na możliwościach jego funkcjonowania. Duża część zatoki południowej przeszła 157 Opis Kartaginy (tłum. TOPOStext): “From Galabras to Carthage 120 stades; it is a great city with a harbor, in the city there is a tower; anchor on the right beneath the mole” (Stadiasmos 194). 310 przez proces zalądowiania, co było wynikiem nanoszenia materiałów sedymentacyjnych przez ciek wodny wpadający do zatoki, widoczny jeszcze w XX w. Do dzisiaj teren antycznego portu skurczył się o połowę, zaś jego reszta przed wspomnianą wyżej współczesną akcją pogłębiania, nie nadawała się do użytkowania przez większe jednostki, niż łodzie rybackie (Daszewski 1981). Zatoka północno-zachodnia uległa gwałtownym przeobrażeniom, które całkowicie zmieniły jej wygląd i ukształtowanie (por. rozdz. VII.4.g.). Fenomen ten niemal całkowicie wymyka się naszym możliwościom poznawczym. Opisane powyżej procesy prawdopodobnie zaczęły się w już w IV w. n.e., i miały bezpośredni wpływ na przeniesienie centrum administracyjnego wyspy do Konstancji-Salaminy w 346 r. n.e. (Mitford 1980b, 1321). I to w nich, obok przemian politycznych, należy widzieć powód, dla którego przeniesiono środek ciężkości życia politycznego i gospodarczego wyspy. Wskazywane przez innych badaczy trzęsienia ziemi mogły wzmocnić ten proces, ale nie były one prawdopodobnie jego głównym powodem. Pomimo ich Nea Pafos funkcjonowało dalej, zaś największe zniszczenia miało przynieść trzęsienie ziemi w 365 r. n.e. czyli już po stracie przez to miasto stołecznego statusu. Salamina była dotykana tymi samymi katastrofami sejsmicznymi w IV w. n.e. z co najmniej taką samą częstotliwością (w latach między 293 a 306, 332, 341, 375 cf. Ambraseys 2009, 139; 141; 142; 157), nie wpłynęło to jednak na kierunek jej rozwoju. 6. Podsumowanie Wyniki przedstawionych badań pokazują możliwości, jakie daje zastosowanie metodologii badawczej opartej o pojęcie krótkiego-średniego-długiego trwania w kontekście interpretowania wyników badań archeologicznych. W pierwszym wymiarze, możemy zrekonstruować historię badanego miejsca, z jednej strony w kontekście wydarzeń politycznych, z drugiej wydarzeń rejestrowanych w stratygrafii stanowiska w postaci kontekstów archeologicznych oraz powiązanych z nimi struktur architektonicznych i innych przejawów działalności człowieka. Jednak zarówno działania polityczne, jak i kształtowanie się stanowiska archeologicznego, nie dzieje się w oderwaniu od szerszego kontekstu. W przypadku miasta starożytnego, ten kontekst kształtuje się w perspektywie średniego trwania, a przede wszystkim procesów społecznych, urbanistycznych oraz ekonomicznych, a także długiego trwania, czyli przemian geograficznych i środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie. Oczywiście nie da się tych perspektyw traktować całkowicie oddzielnie. Wynikiem procesów długotrwałych, związanych z kontekstem geograficzno-środowiskowym danego stanowiska, może być wydarzenie o charakterze jednoczasowym, o skutkach 311 niejednokrotnie poważniejszych nawet, niż wydarzenia polityczne. Umiejętność analizowania badanego stanowiska z tych trzech, wzajemnie przenikających się perspektyw, jest kluczem do zbudowania narracji o nim. Z jednej strony pozwala ona na zbudowanie mikrohistorii, np. miasta, które jest przedmiotem zainteresowania, z drugiej, daje pole do poszukiwania analogii oraz spojrzenia na zależności kulturowe i geograficzne w szerszym kontekście. Niestety implikuje to również szereg problemów, na czele z wzrastającą złożonością prowadzenia badań archeologicznych, dążeniem do ich maksymalnego unaukowienia i jednoczesną koniecznością zachowania pierwiastka humanizmu. Agora Nea Pafos z jednej strony jest stanowiskiem wyjątkowym. Jest jedynym do tej pory znanym przykładem zamkniętej zabudowy portykowej, tetrastoon-u, nawiązującej do tradycji placów publicznych polis greckich badanych na Cyprze. Ma ona zdecydowanie inny charakter od najlepiej przebadanej na Cyprze agory w Amatus. Agora w Nea Pafos łączy ze sobą charakter polityczny oraz gospodarczy w dużo bardziej przenikający się sposób. Z drugiej jest charakterystycznym przedstawicielem swoich czasów. Z punktu widzenia ostatnich prób systematyzacji wiedzy na temat funkcjonowania agory w świecie grecko-rzymskim, szczególnie w czasach hellenistycznych i rzymskich, należy wskazać, iż plac w Nea Pafos spełnia co najmniej pięć z sześciu stawianych warunków, aby zostać uznanym, jako główna agora miasta (Sielhorst 2015, 4): 1. Multifunkcjonalność. 2. Obecność budowli administracyjnych i/lub o charakterze politycznym. 3. Lokalizacja w przestrzeni miejskiej. 4. Połączenie z infrastrukturą miejską. 5. Ograniczenie przestrzeni portykami. 6. Obecność pomników. Obecnie tylko ostatni punkt nie jest potwierdzony, chociaż należy przypomnieć w tym kontekście, kilkukrotnie przywoływane w tej pracy znalezisko, czyli bazę pod posąg Septymiusza Sewera, znalezioną w Odeonie przez K. Nicolaou (por. rozdz. V.2.). Powstanie Agory w Nea Pafos było prawdopodobnie efektem złożonego procesu, który wpływał na całe miasto. W kontekście długiego trwania, trzeba podkreślić znaczenie lokalizacji, która wraz ze zmianą warunków klimatycznych, zyskiwała na atrakcyjności w kontekście m.in. transportu morskiego. Wraz z wyczerpywaniem się źródeł drewna we wschodniej części wyspy, cześć zachodnia mogła zacząć eksploatować swoje, nienaruszone 312 niemal do tej pory, zasoby. Wraz z dostępem do części złóż miedzi na wyspie, które były pod kontrolą królów z Palaepafos, oraz uniemożliwieniem korzystania z portu w tym mieście, kontekst geograficzny sprzyjał nowemu miastu. Nałożyły się na to pozytywne z punktu widzenia miasta procesy w perspektywie średniego trwania. Przede wszystkim zmiana środka ciężkości sytuacji politycznej w okresie hellenistycznym z terenów Mezopotamii na wschodnią część basenu Morza Śródziemnego oraz Morze Egejskie, gwałtowny rozwój handlu między Grecją a wschodem i Egiptem, a przede wszystkim na linii Rodos-Aleksandria, gdzie Nea Pafos pełniła rolę pośrednika-bezpiecznej przystani, czy wreszcie ograniczenie władztwa Ptolemeuszów do Egiptu, Cyrenajki i Cypru, co znacząco zwiększyło znaczenie strategiczne wyspy. Wzrastająca rola Cypru oraz skierowanie uwagi na zachód spowodowało przesunięcie również środka ciężkości na samej wyspie. To stało się kluczową przyczyną, obok znakomitej lokalizacji z dobrym portem, dla której Lagidzi stworzyli swój główny przyczółek w Nea Pafos. Z punktu widzenia Rzymian, perspektywa zachodnia, przez dłuższy czas również atrakcyjna, spowodowała, iż nie zdecydowali się oni na znaczącą ingerencję w zastany układ społecznourbanistyczny. Na sytuację wpłynęły dopiero zmieniające się warunki geograficzne, a także polityczne. Proces rozpadu państwa rzymskiego na cześć wschodnią i zachodnią, zapoczątkowany przez Dioklecjana, spowodował, iż obie części Imperium zaczęły skupiać się na własnych centrach, co naturalnie spowodowało odwrócenie biegunów na Cyprze z zachodniego na wschodni. Za tym szła polityka względem miast, która skupiona była od ok. połowy IV w. n.e. na Salaminie, chociaż trzeba pamiętać, iż Nea Pafos nadal była znaczącym ośrodkiem miejskim. W zachodzących w czasach hellenistycznych i rzymskich procesach historycznych możemy wyróżnić okres, w którym samorządność miejska miasta uzyskała swoją architektoniczną reprezentację, chociaż jednocześnie wskazywała ona na pełne uzależnienie od rzeczywistych władców miasta. Dla przebywających w Nea Pafos Ptolemeuszy, zazwyczaj na wygnaniu, pozbawionych swojego głównego celu, jakim była Aleksandria, Cypr był namiastką królestwa. Wszystko wskazuje na to, że wzniesienie monumentalnej Agory, nie tylko jak na warunki cypryjskie, ale w ogóle świat grecki, wraz z całym kompleksem architektonicznym, było realizacją programu urbanistycznego, charakterystycznego dla władców hellenistycznych. Tarasowa zabudowa, szereg budowli publicznych (pałac, świątynia, Agora z Odeonem) w jednym układzie stanowiły element polityki identyfikacji dla królewskiego rodu z Egiptu. Rzymianie z jednej strony ograniczyli się jedynie do eliminacji elementów związanych z poprzednią władzą, zachowując typowe dla greckich polis rozwiązania, z drugiej wprowadzili 313 rozwiązania, charakterystyczne dla wielkich miast Lewantu. Wpływy wschodnie, zawsze mocne na Cyprze, dostały swoją mocną reprezentację urbanistyczną, nawiązującą do takich miast jak Gerasa, Antiochia, Bosra i inne, w postaci ulic kolumnowych. Niewykluczone, iż rozwiązania wprowadzone przez macedońskich Ptolemeuszów, tj. samorządność miejska i jej reprezentacja w formie Agory, ostatecznie nie przyjęła się w Nea Pafos, chociaż podobne rozwiązania funkcjonowały co najmniej do IV w. n.e. np. w Kurion czy Amatus. Na żadne z pytań zadanych w niniejszej dysertacji nie udało się odpowiedzieć wyczerpująco. Badania prowadzone na tak skomplikowanym stanowisku, często prowadzą do sformułowania większej ilości pytań, niż odpowiedzi. Jednak głównym celem tej pracy, obok odpowiedzi na postawione pytania, było wprowadzenie w obieg naukowy Agory w Nea Pafos, a za tym tematyki funkcjonowania agor na Cyprze w okresie hellenistycznym i rzymskim, ponieważ do tej chwili problem ten niemal nie funkcjonuje w dyskursie naukowym dotyczącym tej problematyki. Cel ten został osiągnięty, dysertacja wypełnia częściowo ogromną lukę badawczą, i pozostaje nadzieja, że dalsze badania pozwolą dogłębnie odpowiedzieć na postawione w niej oraz inne pytania badawcze. 314 XI Bibliografia Adam J.P. 2008, Roman Building. Materials and techniques, tłum. A. Mathews, Londyn-Nowy Jork. Adam – Veleni P. 2003, Thessaloniki: History and town planning, w: E.V. Grammenos (red.) Roman Thessaloniki, Tessaloniki, 121 – 176. Agapiou A. (et al.), Lysandrou V., Themistocleous K., Nisantzi A., Lasaponarab R., Masinic R., Kraussd T., Cerrad D., Gessnerd U., Schreierd G., Hadjimits D. 2016, w: K. Themistocleous, D. G. Hadjimitsis, S. Michaelides, G. Papadavid (red.), Fourth International Conference on Remote Sensing and Geoinformation of the Environment (RSCy2016), 4-8 April 2016. Akamatis I.M. 1999, “Αγορά Πέλλας· 15 χρόνια αρχαιολογικής ερεύνας.”, w: J. Vokotopoulou (red.), Ancient Macedonia— Sixth International Symposium held in Thessaloniki, October 15– 19, 1996., Vol. 1., Thessaloniki Institute for Balkan Studies, 23–43. Akamatis Ι. 2003, Η Αγορά της Πέλλας, w: Lilimpaki–Akamati, Μ. and Akamatis, Ι. (eds.), Πέλλα και η περιοχή της, Thessaloniki, 41–51. Alcock S.E. 1993, Graecia Capta—the Landscapes of Roman Greece, Cambridge University Press, Cambridge. Allison P. M. 2004, Pompeian Households: An Analysis of Material Culture, (Cotson Institute of Archaeology Monograph 42), Los Angeles. Amandry M. 2015, Cypriote coinage under Roman rule (30 p.n.e. – 3rd century AD)” in the website: Kyprios Character. History, Archaeology & Numismatics of Ancient Cyprus: kyprioscharacter.eie.gr/en/t/AT Ambraseys N. 2009, Earthquakes in the Mediterranean and Middle East :. a multidisciplinary study of seismicity up to 1900, Cambridge – Nowy Jork. Ampolo C. (red.) 2012, Agora greca e agorai di Sicilia I, Piza. Ampolo C., Parra M.C. 2012, L’agora di Segesta: uno sguardo d’assieme tra iscrizioni e monumenti, w: Ampolo C. (red.), Agora greca e agorai di Sicilia I, Piza, 271 – 286. Anastassiades A. 2003, Egypt in Cyprus: The Ptolemaic royal cult, Κυπριακαι Σπουαδι, 2001 – 2002, 41 – 52. Anastassiades A. 2013, The strategos as high priest and the royal cult in Ptolemaic Cyprus: some observations: w: D. Michaelides (red.), Epigraphy, Numismatics, Prosopography of Ancient Cyprus. Papers in honour of Ino Nicolaou, Uppsala, 227 – 234. Anderson R.C. 2016, Notes and thoughts about the current work on the publication of “Peter’s Castle”, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012., Bordeaux, 163 – 176. 315 Andreotti A. (et al.), Baronib S., Bonaducea I., Bozzac S., Cantisanid E., Ismaellic T., Vettorie S. 2018, Ancient restorations at Hierapolis of Phrygia (Denizli, Turkey): Interdisciplinary research on materials and technologies, Journal of Archaeological Science: Reports, 862 – 871. Ankersmith F. 1983, Narrative logic. A semantic analysis of the historian's language, Haga. Aperghis G.G. 2011, Jewish Subjects and Seleukid Kings: A Case Study of Economic Interaction, w: Z.H. Archibald, J.K. Davies , V. Gabrielsen (red.), The economies of Hellenistic Societies, Third to First Centuries BC, Oxford, 19 – 42. Archibald Z. 2011, Mobility and innovation in Hellenistic economies, w: Archibald, Davies 2011, 42 – 66. Archibald Z., Davies J.K. 2011, Introduction, w: Z.H. Archibald, J.K. Davies , V. Gabrielsen (red.), The economies of Hellenistic Societies, Third to First Centuries p.n.e., Oxford, 1 – 18. Argout G. (et al.), Callot O., Helly B., Larribeau A. M. 1975, Le temple de Zeus à Salimine, RDAC, 122 – 141. Arnaud P. 2005, Les routes de la navigation antique. Itinéraires en Méditerranée. Paryż. Aupert P. 2000, Guide to Amathus, Nikozja. Avraamides A.C. 1971, Studies in the history of Hellenistic Cyprus, 323-80 B.C., niepublikowana praca doktorska, Minnesota. Bacchielli L. 1981, L’Agorà di Cirene II, 1. L’area settentrionale del late ovest della platea inferiore. Rzym. Badian E. 1965, M. Porcius Cato and the annexation and early administration of Cyprus, JRS 55, 110 – 121. Bagnall R.S., 1976, The administration of the Ptolemaic possessions outside Egypt, Lejda. Baird J.A. 2007, The bizarre Bazaar. Early excavations in the Roman East and problems of nomenclature, w: B. Croxford , N. Ray, R. Roth, N. White, TRAC 2006. Proceedings of the Sixteenth Annual Theoretical Roman Archaeology Conference, The University of Cambridge 24-25 May 2006, s. 34 – 42. Bakiritzis Ch. 1995, The Role of Cyprus in the Grain Supply of Constantinople in the Early Christian Period, w: V. Karageorghis and D. Michaelides (red.), Cyprus and the Sea. Proceedings of the International Symposium organized by the Archaeological Research Unit of the University of Cyprus and the Cyprus Ports Authority, Nicosia 25-26 September, 1993. Nicosia: University of Cyprus and Cyprus Ports Authority, 247 – 252. Balandier C. 2002, The defensive network of Cyprus at the Hellenistic period and during the first centuries of the Roman Empire (3rd century BC .–3rd century AD), RDAC, s. 323–338. Balandier C. 2003, The defensive works of Cyprus during the Late Roman and Early Byzantine periods (4th–7th century AD), RDAC, 261–273. 316 Balandier C. 2008, Murs à casemates ou à caissons? Le problème des murs compartimentés à Chypre et sure la côte levanitne de l’époque archaïque à la période hellénistique, w: A. Bouet (red.), D’Orient et d’Occident: Mélanges offerts à Pierre Aupert, Mémoires 19, Ausonius Éditions, Bordeaux, 101–112. Balandier C. 2011, Le défense de Chypre et l’importance stratégique de l’ile das la politique lagide, w: A. Demetriou (red.), Procceedings of the IV International Cyprological Congress, Lefkosia 29 April – 3 May 2008, Nikozja, 367–376. Balandier C. 2014, Des anciennes capitales de royaumes aux nouvelles villes portuaires: réflexions sur l’évolution du réseau urbain de Chypre à l’époque hellénistique, w: C. Balandier, C. Chandezon (red.), Institutions, sociétés et cultes de la Méditerranée antique. Mélanges d’histoire ancienne rassemblés en l’honneur de Claude Vial (Scripta Antiqua 58), Ausonius Éditions, Bordeaux, 179–209. Balandier C. (red.) 2016a, Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012, Bordeaux. Ballandier C. avec la collaboration de Matthieu Guintrand 2016b, Fabrika, un quartier résidentiel à Paphos? Résultats archéologiques et réflexion historique ser l'évolution urbaine de secteur Nord-Est de la ville antique, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30,31 octobre et 1er novembre 2012., Bordeaux, 121 - 145. Balandier C. 2017, Nea Paphos (Chypre). De la fondation hellénistique au développement de la ville romaine: derniers résultats de la Mission archéologique française à Paphos (MafaP) 2014-2017), Dialogues d'Histoire ancienne, 43/2, 217 – 274. Balandier C. (avec la collaboration de M. Guintrand, É. Morvillez, S. de Pontbriand et Y. Vernet) 2018, Découverte d’un bâtiment romain à caractére résidentiel au Nord de la colline de Fabrika. Résultats des travaux de la Mission archéologique française à Paphos en 2010 (chantier A), RDAC, 571 – 630. Barker C. 2015a, From Performance to Quarry: The evidence of architectural change in the theatre precinct of Nea Paphos in Cyprus over seven centuries, w: A. Kouremenos, S. Chandrasekaran (red.), Continuity and Destruction in the Greek East: The Transformation of Monumental Space from the Hellenistic Period to Late Antiquity, BAR-IS 2765, British Archaeological Reports, Oxford, 33–48. Barker C. 2015b, Some Initial Observations on a Building Excavated on Fabrika in Nea Paphos in Cyprus by the Australian Archaeological Mission, SAAC, 19, 169–201. Barker C. 2016, The Theatre Precint of Nea Paphos (Fabrika): Recent Excavations by the Australian Mission, in C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30,31 octobre et 1er novembre 2012., Bordeaux, 91–105. 317 Barker G. (red.) 1999, Companion Encyclopedia of Archaeology, vol. 1 i 2, Londyn-Nowy Jork. Batziou-Efsthathiou A. 2002, Demetrias, Athens. Bekker-Nielsen T. 2000, The foundation of Nea Paphos, Proceedings of the Danish Institute at Athens, 3, 195–207. Bekker-Nielsen T. 2004, The Roads of Ancient Cyprus, Kopenhaga. Beresford J. 2013, The Ancient Sailing Season, Mnemosyne Supplements, vol. 351, Brill, Lejda-Boston. Bessac J.-C. 2016, Les aspects techniques des aménagements rupestres de Paphos. w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30,31 octobre et 1er novembre 2012., Bordeaux, 105–120. Biborski M. 2020, The Ringknaufschwert Type Sword of a Beneficiarius, w: Papuci-Władyka E. (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków, 411 – 419. Bicho N. F., Haws J. A., Davis L. G. 2011, Trekking the Shore. Changing Coastlines and the Antiquity of Coastal Settlement, Nowy Jork-Dordrecht-Heidelberg-Londyn. Binford L. 1962, Archaeology as Anthropology, American Antiquity, 28/2 (Oct.), 217-225. Bintliff J. 1991, The contribution of an Annaliste/structural history approach to archaeology, w: red. J. Bintliff (red.), The Annales, School and Archaeology, Leicester – Londyn, 1 – 33. Bintliff J. 2008, History and continental approach, w: R. A. Bentley, H. D. G. Maschner, and C. Chippindale (red.), Handbook of Archaeological Theories, Edynburg, 147-164. Bintliff J. 2010, The Annales, events, and the fate of cities, in D.J. Bolender (red.), Eventful Archaeologies: New Approaches to Social Transformation in the Archaeological Record, Albany NY, 117–131. Bintliff J. 2011, The death of archaeological theory?, w: J. Bintliff, M. Pearce (red.), The death of archaeological theory?, Oksford, 7 – 22. Bintliff J. 2014, Intra-site Artefact Surveys, w: C. Corsi, B. Slapšak and F. Vermeulen (red.), Good Practice in Archaeological Diagnostics, Natural Science in Archaeology, Springer, Heidelberg, 193–207. Blackman D.J. 1973, Evidence of sea level change in ancient harbours and coastal installations. w: D.J. Blackman (red.), Marine Archaeology. Butterworths, Londyn, 115–139. Blackman D.J. 1982a. Ancient harbours in the Mediterranean, part 1, International Journal of Nautical Archaeology, 11, 79–104. 318 Blackman D.J. 1982b. Ancient harbours in the Mediterranean, part 2, International Journal of Nautical Archaeology 11, 185 - 211. Blackman D.J. 2005, Archaeological evidence for sea level changes, Stuttgart. Blake E. 2014, Social Networks and Regional Identity in Bronze Age Italy, Cambridge. Bodzek J. 2017a, Byzantine Coins from the Jagiellonian University Excavations at the Roman Agora of Nea Paphos (2011–2014), w: M. Bogucki, W. Garbaczewski i G. Śnieżko (red.), Nummi et Humanitas. Studia ofiarowane profesorowi Stanisławowi Suchodolskiemu w 80 rocznicę urodzin, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa, 39–52. Bodzek J. 2017b, New Finds of Moulds for Casting Coin Flans at the Paphos Agora, w: Caccamo Caltabiano M., Carroccio B., Castrizio D., Puglisi M. and Salamone G. (red.), XV International Numismatic Congress Taormina 2015, Proceedings I. Arbor Sapientiae, Roma– Messina, 463 – 466. Bodzek J. 2020, Coin Finds, E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 377 – 400. Borowicz S. 2009, System ekonomiczny Cypru w okresie późnoklasycznym i wczesnohellenistycznym w świetle produkcji i dystrybucji ceramiki, niepublikowana praca doktorska, Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Borowicz S. 2010, The Cypriot Economic System in the Late Classical and Early Hellenistic Periods. An Analysis based on the Ceramic Evidence, Recherches Archeologiques. Nouvelle Serie 2, 33-41 Borowicz S. 2014a, Cypr w okresie klasycznym, w: M. Borowska, P. Kordos, D. Maliszewski (red.), Cypr. Dzieje, literatura, kultura, tom 1, Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, Warszawa, 81-132. Borowicz S. 2014b, Cypr w okresie hellenistycznym, w: M. Borowska, P. Kordos, D. Maliszewski (red.), Cypr. Dzieje, literatura, kultura, tom 1, Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, Warszawa, 133-186. Bowman A. Wilson A. 2009, Quantifying the Roman Economy: Integration, Growth, Decline? w: A. Bowman, A. Wilson, Quantifying the Roman Economy Methods and Problems, Oksford, 3 – 87. Braudel F. 1949, La Mediterranée et le monde mediterranéen à l’époque de Philippe II, Paryż. Braudel F. 2004, Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, tłum. T. Mrówczyński, S. Meller, M. Ochab, t. 1–2, Książka i Wiedza, Warszawa. Bravo B., Wipszycka E. 1992, Historia starożytnych Greków. T. 3, Okres hellenistyczny, Warszawa. Bringmann K. 2001, Grain, timber and money. Hellenistic kings, finance, buildings and foundations in Greek cities, w: Z. H. Archibald, J. Davies, V. Gabrielsen i G.J. Oliver (red.), Hellenistic Economies, Londyn-Nowy Jork, 155 – 163. 319 Browning I. 1979, Palmyra, Londyn. Brughmans T. 2010, Connecting the dots: towards archaeological network analysis, Oxford Journal of Archaeology., 29/3, 277 – 303. Brughmans T. Poblome J. 2016a, Roman bazaar or market economy? Explaining tableware distributions through computational modelling, Antiquity 90: 393–408. Brughmans, T. Poblome J. 2016b, MERCURY: an agent-based model of tableware trade in the Roman East. Journal of Artificial Societies and Social Simulation, 19/1, 1 – 3. Brzozowska-Jawornicka A. 2016a, Reconstruction of a Façade of the House of Aion, Nea Paphos, Cyprus, SAAC, 20, 151 – 172. Brzozowska-Jawornicka A. 2016b, A Pseudo-Ionic Blocked-out Capital at Nea Paphos, Études et Travaux, 19, 43 – 65. Buraselis K. 2013, Ptolemaic grain, seaways and powet, w: K. Buraselis, M. Stefanou, D.J. Thompson (red.), The Ptolemies, the sea and the Nile, Cambridge – Nowy Jork, 97 – 108. Burkhard E. 2013, Peristyl und Polis. Entwicklung und Funktionen öffentlicher griechischer Hofanlagen, Berlin-Boston. Burnet J.E. 1997, Sowing the four winds: Targeting the Cypriot forest resource in Antiquity, w: S. Swiny R.L. Hohfelder i H. Wylde-Swiny (red.), Res Maritimae, Cyprus and the eastern Mediterranean from prehistoric Late Antiquity, Atlanta, 59 – 69. Burns A. 1976, Hippodamus and the planned city, Historia, 25, 414 – 428. Butzer K.W., Harris S.E. 2007, Geoarchaeological approaches to the environmental history of Cyprus: explication and critical evaluation, Journal of Archaeological Science, 34, 1932-1952. Burrell B. 1996, Palace to Praetorium: The romanization of Caesarea, w: A. Raban and K. G. Holum (red.), Caesarea Maritima. A retrospective after two millennia, Lejda-Nowy Jork- Kolonia, 228 – 247. Cahill N. 2002, Household and city organization at Olynthus, New Haven- Londyn. Camp J.M. 1986, The Athenian Agora, Excavations in the heart of classical Athens, Londyn. Cannavò A. 2012, Il problema dell’agora a Cipro: fisionomia dei centri ciproti fra polis e qārt, w: C. Ampolo (red.), Agora greca e agorai di Sicilia I, Piza, 347 – 358. Carpenter J. R. 1970, The Propylon in Greek and Hellenistic Architecture, Ann Arbor. Cascio E.L. 2009, Urbanization as a Proxy of Demographic and Economic Growth, w: A. Bowman and A. Wilson (red.), Quantifying the Roman Economy: Methods and Problems, Oksford, 87 – 106. CASP 2016, Cyprus Ancient Shoreline Project, G.M. Andreou, D.A. Sewell (red.), Honor Frost Foundation, Nikozja. 320 Cavalier L. 2012, Portiques en bordure des agoras d'Asie Mineure à l'époque hellénistique et a l'époque impériale w: (red.) L. Cavalier, R. Descat, J.D. Courtils, Basiliques et Agoras de Grece et Asie Mineure, Bordeaux, 241 – 256. Chankowski V., Karvonis P. (red.) 2012, Tout vendre, tout acheter: structures et équipements des marchés antiques: actes du colloque d’Athènes, 16–19 juin 2009, Scripta antiqua 42, Ausonius, Paryż. Chovanecc Z. 2016, Making Sense of Ancient Scents: Documenting the Use of Perfumed Substances in Ancient Cyprus, w: Conference Proceedings: Ancient Cyprus today: Museum Collections and new Research Approaches to the Archaeology of Cyprus. Stockholm, Sweden, April 2015. Studies in Mediterranean Archaeology, 207 – 217. Christou D. 1983, Excavations at Kourion. First preliminary report, 1975 – 1982, RDAC 1983, 266 – 280. Christou D. 1985, Recent archaeological discoveries at Kourion, w: T. Papadopoulos, S.A. Chatzestyles (red.) Praktika tou Deuterou Diethnous Kypriologikou Synedriou, 1, 20-25 Apriliou 1982, Nikozja, 349 – 356. Chwałek S. (et al.), Krupa J. Kalicki T. 2016, Results of ground-penetrating radar (GPR) survey of Agora, w: E. Papuci-Władyka, A. Dobosz (red.), W Sercu Starożytnego Miasta. Pięć lat badań krakowskich archeologów na Agorze w Pafos Na Cyprze (2011–2015), Międzynarodowe Sympozjum oraz Wystawa Fotografii Roberta Słabońskiego / In the Heart of the Ancient City. Five Years of Krakow Archaeologists’ Research at the Paphos Agora on Cyprus (2011–2015), International Symposium and Exhibition of Photographs by Robert Slabonski, 21–22 January 2016, Jagiellonian University Institute of Archaeology, Alter, Krakow, 63 – 65. Coarelli F. 2005, L’Agora dea Italiens’ lo statarion di Delo?, JRA,18, 196-213. Cohen G. M. 1995, The Hellenistic settlements in Europe, Islands, and Asia Minor, Berkeley- Los Angeles-Oksford. Collombier A-M. 1987, Modifications des lignes de rivage et ports antiues de chypre etat de la questions, w: M. Euzennat, R.Paskoff, P. Trousset (red.), Déplacements des lignes de ravage en Méditerranée. D’Après les Données de l’Archéologie. Aix-en-Provence 5-7 Septembre 1985. Paryż, 160 – 172. Collombier A.M. 1993, La fin des royaumes chypriotes: ruptures et continuités, Transeuphratène, 6, 119–147. Coqueugniot G. 2011, The oriental agora: the case of Seleucid Europos-Dura, Syria, w: E. Giannikouri (red.), The Agora in the Mediterranean: from Homeric to Roman times, Proceedings of an International Conference Kos, 14–17th April 2011, Archaeological Institute for Aegean Studies, Athens, 295–309. Coqueugniot G. 2014, The Agora of Europos-Doura (Syria): an archival and archaeological reappraisal, Pegasus, 57, 27 – 35. 321 Cora P. 2020, Glass Vessels and Objects, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Kraków, 441 – 452. Cornett A. (et al.), Durand N., Serreri M., 2010, 3-D Modelling and Assessment of Tidal Current Resources in the Bay of Fundy, Canada, Conference Papers. Conference: International Conference on Ocean Energy, 2010, At Bilbao, Spain, 1 – 6. Coulton J. J. 1976, The Architectural Development of the Greek Stoa, Oxford Monographs on Classical Archaeology, Oksford. Criscuolo L. 2013, Ptolemies and piracy, w: K. Buraselis, M. Stefanou, D.J. Thompson (red.), The Ptolemies, the sea and the Nile, Cambridge – Nowy Jork, 160 – 171. Croft P. 2020, Animal Bones, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 453 – 464. Daszewski W.A. 1977, Nea Paphos II. La mosaique de Thésée: études sur les mosaiques avec représentations du labyrinthe, de Thésée et du Minotaure, Warszawa. Daszewski W.A. 1981, Port główny i przystanie pomocnicze w Nea Paphos w świetle obserwacji podwodnych, Meander, 6, 327 – 336. Daszewski W.A. 1985a, Researches at Nea Paphos 1965-1984, w: V. Karageorghis (red.), Archaeology in Cyprus 1960–1985, A.G. Leventis Foundation, Nikozja, 277–291. Daszewski W.A. 1985b, Dionysos die Erlöser: Griechische Mythen im spätantiken Zypern, Phillip von Zabern, Mainz am Rhein. Daszewski W.A. 1988a, Figural Mosaics from Paphos. Subjects, Style and Significance, w: W.A. Daszewski, D. Michaelides (red.), Mosaic floors in Cyprus, Biblioteca di “Felix Ravenna” 3, Mario Lapucci, Edizioni del Girasole, Rawenna, 13 – 77. Daszewski W.A. 1988b, The beginnings of Nea Paphos, w: E. Κυπραίου (red.), Πρακτικά ΧΙΙ Διευνούς Συνεδρἰου Κλασικής Αρχαιολογίας, Αθήνα, 4–10 Σεπτ. 1983, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Ateny, 49 – 53. Daszewski W.A. 1994, Nea Paphos 1993, PAM Reports 5, 101–110. Daszewski W.A. 2016, Une maison romaine construite à Nea Paphos (Maloutena) après le treblement de terre de 15/14 a.C. w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30,b31 octobre et 1er novembre 2012, Bordeaux, 151 – 163. Daszewski W.A., Sztetyłło Z. 1988, La région de Maloutena avant la construction de la Villade Thésée, RDAC, 195 – 203. Daszewski W.A., Meyza H. (red.) 1998, Cypr w badaniach polskich, Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Centrum Archeologii Środziemnomorskiej UW im. prof. K. Michałowskiego, Warszawa 24–25 luty 1995, Warszawa. 322 Davies J.K. 1998, Ancient economies: models and muddles w: Parkins H., Smith C. (red.), Trade, Traders and the ancient city, Londyn – Nowy Jork, 225 – 256. Davies J.K. 2001, Hellenistic economies in the post-Finley era, w: Z. H. Archibald, J. Davies, V. Gabrielsen, G.J. Oliver (red.), Hellenistic Economies, Londyn-Nowy Jork, 7 – 45. Davies J.K. 2011, The well-balanced Polis: Ephesos, w: Z.H. Archibald, J.K. Davies , V. Gabrielsen (red.), The economies of Hellenistic Societies, Third to First Centuries BC, Oxford, 177 – 207. Demesticha S., Michaelides D. 2001, The excavation of a Late Roman 1 amphora kiln in Paphos, Cyprus, in E. Villeneuve, P.M. Watson (red.), La céramique byzantine et proto islamique en Syrie- Jordanie (IV–VIII siècles apr. J.C.). Actes du colloque tenu à Amman les 3, 4, et 5 décembre 1994, Institut français d’archéologie du Proche-Orient, Bejrut, 289–296. Di Vita A., Rizza M.A. 2011, Gortina Agorà. Scavi 1996-1997. Studi di Arceologia Cretese. Padwa. Dickenson C.P. 2011, The Agora as Political Centre in the Roman Period, w: A. Giannikouri (red.), The Agora in the Mediterranean: from Homeric to Roman times, Proceedings of an International Conference Kos, 14–17th April 2011, Archaeological Institute for Aegean Studies, Athens, 47–60. Dickenson C.P. 2012, On the Agora – Power and public space in Hellenistic and Roman Greece, Groningen. Dickenson C. P. 2013, Kings, Cities and Marketplaces – Negotiating Power through Public Space in the Hellenistic world, w: C. P. Dickenson, O. Van Nijf (red.), Public Space in the Post- Classical City, Kolloquium Fransum 23. Juli 2007, Leuven 2013, 37–75. Dickenson C. P. 2017, On the agora : the evolution of a public space in Hellenistic and Roman Greece (c. 323 BC – 267 AD), Brill, Boston. Dobosz A. 2013, Kontakty handlowe Cypru w okresie hellenistycznym w świetle odkryć amfor, niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Dobosz A. 2020, Hellenistic and Roman Transport Amphorae, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków, 323 – 363. Donati J. C. 2010a, Marks of State Ownership and the Greek Agora at Corinth, AJA, 114, 2010, 3–26. Donati J. C. 2010b, Towards an Agora: The Spatial and Architectural Development of Greek Commercial and Civic Space in the Peloponnese, niepublikowana praca doktorska, New York University. Donati, J. C. 2015., The Greek Agora in its Peloponnesian Context(s), w: D. Haggis and C.M. Antonaccio (red.), Classical Archaeology in Context: Theory and Practice in Excavation in the Greek World, De Gruyter, Boston, 77–218. 323 Droste M. 2020, Terracottas, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 363 – 376. Empereuer J.Y., Kožejl T. 2017, The Hellenistic harbor of Amathus. Underwater excavations, 1984 – 1986. Volume 1. Architecture and History. Études Chypriotes XIX. Ateny. Errington R.M. 2010, Historia świata hellenistycznego: 323-20 p.n.e., tł. Anna Gąsior- Niemiec. Kraków. Evangelidis V. 2007, Η Αγορά των ελληνικών πόλεων από τη ρωμαική κατάκτηση ως τον 30 αι. μΧ, niepublikowana praca doktorska, Saloniki. Evangelidis V. 2008, The Architecture of the Imperial Cult in the Agoras of the Greek cities, Egnatia, 12, 125–144. Evangelidis V. 2014, Agoras and Fora: Developments in the Central Public Space of the Cities of Greece During the Roman Period, BSA, 109, 335–356. Fairbridge R.W. 1961, Eustatic changes in sea level, Physics and Chemistry of the Earth, 4, 99 – 185. Febvre L. 1973, A New Kind of History, w: P. Burke (red.), A New Kind of History: From the Writings of Lucien Febvre, Londyn, 27-43. Fischer-Bovet C. 2014, Army and Society in Ptolemaic Egypt, Cambridge-Nowy Jork. Flemming N.C. 1978, Holocene Eustatic Changes and Coastal Tectonics in the Northeast Mediterranean: Implications for Models of Crustal Consumption, Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences, 289/1362, 405- 458. Florek M. 2020, Stone Objects, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 425 – 440. Ford B. 2011, Coastal Archaeology w: A. Catsambis, B. Ford i D.L. Hamilton (red.), Maritime Archaeology. The Oxford Handbook., Oksford, 763 – 785. Fotiadou C. 2001, A mint in the ancient agora in Thessaloniki, Αρχαία αγορά Θεσσαλονίκης: Πρακτικά διημερίδας για τις εργασίες των ετών 1989-1999, Θεσσαλονίκη, 183 – 194, eng. summary, 332 – 333. Gagniers J. des 1975, Excavations in Soloi, : N. Robertson (red.),The Archaeology of Cyprus :. recent developments, Nowy Jork. Gauthier P. 1985, Les cités grecques et leurs bienfaiteurs, BCH Suppl. 12, Paryż, Giannikouri, A. (red.) 2011, The Agora in the Mediterranean. From Homeric to Roman times. Proceedings of an International Conference Held at Kos 14–17 April 2011, Υπουρεγείο Πολιτισμού και Τουρισμού, Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών. Ateny. 324 Gibbins D. 2001, Shipwrecks and Hellenistic trade, w: Z. H. Archibald, J. Davies, V. Gabrielsen i G.J. Oliver (red.), Hellenistic Economies, Londyn-Nowy Jork, 273-312. Gill D.W.J. 2006, Hippodamus and the Pireus, Historia, 55, 1 – 15. Ginouvés R. 1989, Soloi: dix campagnes de fouilles (1964 – 1974). Volume II, la “ville basse”, Sainte-Foy. Giudice F. 2016, Gli scavi della missione italiana a Nea Paphos 1988–2013, in C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012., Bordeaux, 79–91. Giudice F. (et al.) Giudice E., Giudice G. 2010. Paphos, Garrison’s Camp. Xia Campagna (1998), RDAC, 437 – 495. Gjerstad E. 1979, The Pheonician colonization and expansion in Cyprus, RDAC, 230 – 254. Gjerstad E., Westholm A. 1937, Swedish Cyprus Expedition: Finds And Results Of The Excavations In Cyprus 1927-1931 Vol.3 (text), Szkokhlom. Gordon J.M. 2012, Between Alexandria and Rome: A Postcolonial Archaeology of Cultural Identity in Hellenistic and Roman Cyprus, Niepublikowana praca doktorska, University of Cincinnati. Gordon J.M. 2018a, Transforming Culture on an Insula Portunalis: Port Cities as Central Places in Early Roman Cyprus, Land, 7/4(155). Gordon J.M. 2018b, Insularity and Identity in Roman Cyprus: Connectivity, Complexity, and Cultural Change, w: A. Kouremenos (red.), Insularity and Identity in the Roman Mediterranean, Oxbow Books, Oksford, 4 – 40. Grabowski T. 2005, Ptolemeusze i Rzym : przyjaźń czy zależność : stosunki polityczne w latach 273-43 p.n.e. Kraków. Grainger J.D. 1990, The City of Seleukid Syria, Oxford. Grainger J.D. 2009, The Cities of Pamphylia, Oxford – Oakville. Grainger J.D. 2010, The Syrian Wars, Mnemosyne Supplements, vol. 320, Lejda – Boston. Grainger J.D. 2011, Hellenistic and Roman naval wars 336 – 31 BC, Barsnley. Grandjean Y. (et al.), Garlan Y., Des Courtils J., Jacquemin A., Kozelj T., Maffre J.-J., Muller A., Salviat F., Holtzmann B. 1980, Thasos, BCH. 104/2, 716-741. Green J.R. (et al.), Barker C., Stennett G. 2015, The Hellenistic Phases of the Theatre at Nea Paphos in Cyprus: The Evidence from the Australian Excavations”, w. R. Frederiksen, E. R. Gebhard, A. Sokolicek (red.), The Architecture of the Ancient Greek Theatre, Acts of an International Conference at the Danish Institute at Athens 27-30 January 2012, Aarhus, 319- 334. 325 Green P. 1990, Alexander to Actium: the historical evolution of the Hellenistic age, Berkeley. Grishin A.D. 1996, A pilgrim’s account of Cyprus: Bars’kyj’s travels in Cyprus (Sources for the history of Cyprus 3), Greece & Cyprus Research Center, Nowy Jork. Gruen E.S. 1984, The Hellenistic world and the coming of Rome, vol. 2, Berkeley - Los Angeles. Guidoboni E. 1994, with the collaboration of Alberto Comastri and Giusto Traina, Catalogue of ancient earthquakes in the Mediterranean area up to the 10th century, translated from the Italian by Brian Phillips, Rzym. Habicht C. 2000, Athènes héllénistique. Histoire de la cité d’Alexandre le Grand à Marc Antoine, Paryż. Hadjisavvas S. 1982, A unique Roman built tomb in Paphos, RDAC, 202 – 206. Hadjisavvas S. 1985, New evidence from recent excavations at the “Tombs of the Kings” w: T. Papadopoulos and S. A. Chatzestyles (red.) Praktika tou Deuterou Diethnous Kypriologikou Synedriou, 1, 20-25 Apriliou 1982, Nikozja, 343-347. Hadjisavvas S. 2011, Digging up the tombs of the Kings: A World Heritage Site, Nikozja. Hadjisavvas S., Chaniotis A. 2012, Wine and olive oil in Crete and Cyprus:socio-economic aspects, w: G. Cadogan, M. Iacovou, K. Kopaka, J. Whitley (red.), Parallel Lives: Ancient Island Societies in Crete and Cyprus, Londyn, 157–173. Hannestad L. 2011, Koile-Syria: An Archaeological contribution, w: Z.H. Archibald, J.K. Davies i V. Gabrielsen, The economies of Hellenistic Societies, Third to First Centuries p.n.e., Oxford, 251 – 279. Harris E. C. 1989, Zasady stratygrafii archeologicznej, tłum. Zbigniew Kobyliński. Warszawa. Harrison M. (et al.), Keay S., Earl G. 2013, Grammar Modelling and the Visualization of an Uncertain Past: The Case of Building V at Portus, w: E. Graeme, T. Sly, A. Chrysanthi (red.) Archaeology in the Digital Era. Proceedings of the 40th Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology Conference (CAA 2012). Southampton, UK, 895-909. Hauben H. 1987, Cyprus and the Ptolemaic navy, RDAC, 213 – 223. Hayes J.W. 1991, Paphos III: The Hellenistic and Roman Pottery. Nikozja. Hermary A. 2001, Naucratis et la sculpture égyptisante à Chypre, w: U. Höckmann, D. Kreikenbom (red.), Naukratis: Die Beziehungen zu Ostgriecheland, Ägypten und Zypern in archaischer Zeit. Akten der Table Ronde in Mainz, 25 – 27 November 1999. Bibliopolis, 27 – 38. Hernandez D. R. 2010, Excavations of the Roman Forum at Butrint (2004-2007). The archaeology of a Hellenistic and Roman port in Epirus, niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet w Cincinnati. Hill G. 1940, A History of Cyprus. Vol. I To the conquest by Richard Lion Heart, Cambridge. 326 Hodder I. 1995, Czytanie przeszłości : współczesne podejścia do interpretacji w archeologii; tł. [z ang.] E. Wilczyńska, Poznań. Hoepfner W. 2006, Die griechischie Agora im Überlick, w: W. Hoepfner, L. Lehmann, (red.), 2006, Die Griechische Agora—Bericht Über ein Kolloquium am 16 März 2003 in Berlin. Mainz am Rhein: Philipp von Zabern, 1 – 28. Hoepfner W., Lehmann L. (red.), 2006, Die Griechische Agora—Bericht Über ein Kolloquium am 16 März 2003 in Berlin. Mainz am Rhein: Philipp von Zabern. Hogarth D.G. 1889, Devia Cypria. Notes of an Archaeological Journey in Cyprus in 1888, Londyn. Hohlfelder R. L. 1995, Ancient Paphos beneath the Sea: A survey of the submerged structures, w: V. Karageorghis. D. Michaelides (red.), Cyprus and the Sea. Proceedings of the International Symposium organized by the Archaeological Research Unit of the University of Cyprus and the Cyprus Ports Authority, Nicosia 25-26 September, 1993. Nicosia: University of Cyprus and Cyprus Ports Authority, 191 – 210. Hohfelder R.L. 1996, Caesarea’s master harbor builders: Lessons learned, lessons applied? w: A. Raban, K.G. Holum (red.), Caesarea Maritima. A retrospective after two millennia, Lejda- Nowy Jork-Kolonia, 105 – 120. Hohlfelder R. L., Leonard J. R. 1994, Underwater explorations at Paphos, Cyprus: The 1991 Preliminary Survey, ASOR 51, 45–62. Hölbl G. 2001, A history of the Ptolemaic empire / by Günther Hölbl; translated by Tina Saavedra, Routledge, Londyn-Nowy Jork. Hölscher T. 1988, Tradition und Geschichte. Zwei Typen der Vergangenheit am Beispiel der griechischen Kunst, w: J. Assmann (red..), Kultur und Gedächtnis, Frankfurt nad Menem, 1988, 115–149 Hölscher T. 2007, Urban Spaces and Central Places—the Greek World, w: S.E. Alcock and R. Osborne (red.), Classical Archaeology, Oxford: Blackwell, 164–181. Holum K.G. (et al.) 1988, Hohfelder R.L., Bull R.J., Raban A., King’s Herod dream. Caesarea on the sea, New York – London. Horden P., Purcell N. 2000, The Corrupting Sea: A Study of Mediterranean History, Oksford. Humphrey J.W. 2006, Ancient Technology, Westport, Connecticut – Londyn. Humphries M. 1998, Trading gods in northern Italy, w: H. Parkins, C. Smith (red.), Trade, Traders and the ancient city, Londyn – Nowy Jork, 203 – 224. Hussein E. 2014, Power and Identity in Roman Cyprus, dysertacja doktorska, The University of Warwick, Department of Classics and Ancient History, Warwick. Iacovou M. 2008, “The Palaepaphos Urban Landscape Project”: Theoretical Background and Preliminary Report 2006-2007, RDAC, 263 – 290. 327 Iacovou M. 2012, From regional gateway to Cypriot kingdom: copper deposits and copper routes in the chora of Paphos, w: V. Kassianidou, G. Papasavvas (red.), Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium p.n.e.. A Conference in Honour of James D. Muhly, Nicosia 10th–11th October 2009, Oxford - Oakville, 58–69. Iacovou M. 2013a, Paphos before Palaepaphos. New approaches to the history of the Paphian kingdom, w: D. Michaelides (red.), Epigraphy, Numismatics, Prosopography of Ancient Cyprus. Papers in honour of Ino Nicolaou, Uppsala, 275 – 293. Iacovou M. 2013b, The Cypriot Syllabary as a Royal Signature: The Political Context of the Syllabic Script in the Iron Age, w: P. Steele (red.) Syllabic Writing on Cyprus and its Context, Cambridge, 133-152. Iacovou M. 2017, Ο τύμβος της Λαόνας στην Παλαίπαφο. Από την αναγνώριση στη μέθοδο διερεύνησης, w: V. Vlachou, A. Gadolou (red.), ΤΕΡΨΙΣ. Studies in Mediterranean Archaeology in Honour of Nota Kourou, (Études d’Archéologie 10), CReA-Patrimoine, Brussels, 317–329. Jansen H. 2001, System Theory and Urban Historiography, tłum. F. de Jong, Oksford – Nowy Jork. Jeffery G. 1936, The Ruins of Salamis. A guide to the locality, Nikozja. Jones A.H.M., 1998, Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford University Press, Oksford. Kajzer M. 2018, Early Roman fine wares from the pottery assemblage found in a cistern in the Agora of Nea Paphos, Cyprus, Acta Rei Cretaria Romanae Fautorum 45, 685–690. Kajzer M. 2019, Produkcja i dystrybucja hellenistyczno-rzymskich lampek oliwnych we wschodnim Basenie Morza Śródziemnego w oparciu o znaleziska z rejonu Nea Pafos na Cyprze, niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Kajzer M. 2020, Hellenistic and Roman Lamps, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, s. 283 – 297. Kajzer M., Marzec E. 2020, Roman Table Ware Pottery (ca. 30 BCE to the 7th century CE), w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011– 2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 249 – 278. Kaldeli A. 2009, Trade and the transmission of Roman values to Cyprus, as evidenced by the amphorae, CCEC, 39, 365–386. Kalicki T. (et al.), Krupa J., Chwałek S. 2015, Geoarchaeological studies in Paphos – first results, SAAC, 19, 233 – 254. Kalicki T. (et al.), Chwałek S., Frączek M., Kusztal P., Przepióra P. 2018, Geoarcheologia (Geoarchaeology), w: Papuci-Władyka E. (red.), Pafos — misterium miasta Afrodyty. Dziedzictwo archeologiczne a nowe technologie / Paphos — Mystery of the City of Aphrodite. 328 Archaeological Heritage versus New Technologies, Archaeologica Foundation, Krakow, 162 – 171. Kalicki T. (et al.), Chwałek S., Frączek M. 2020, First Results of Geoarchaeological Studies on Site and off Site in Nea Paphos, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 587 – 504. Kallet-Marx R.M. 1995, Hegemony to Empire. The development of the Roman Imperium in the East from 148 to 62 B.C., Berkeley - Los Angeles. Kanellopoulos C., Zavvou E. 2014, The Agora of Gytheum, BSA, 109, 357-378. Kapera Z.J. 1968, Les origines de Nea Paphos, Études et Travaux 2, 130–141. Kapera Z. J. 2014, Cypr w okresie rzymskim (30 p.n.e.–330 n.e), w: M. Borowska, D. Maliszewski, P. Kordos (red.), Cypr: dzieje, literatura, kultura, t. 1, Warszawa, 187–226. Kaplan J.O. (et al.), Krumhardt K.M., Zimmermann N. 2009, The prehistoric and preindustrial deforestation of Europe, Quaternary Science Reviews, 28, 3016–3034. Karageorghis V. 1966, Chronique des fouilles et des découvertes archéologiques à Chypre en 1965, BCH, 90/1, 297 – 389. Karageorghis V. 1969, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1968 BCH, 93/2, 431–569. Karageorghis V. 1970, Chronique des fouilles et des découvertes archéologiques à Chypre en 1969, BCH, 94/1, 282 – 285. Karageorghis V. 1971, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1970, BCH, 95/1, 335 – 432. Karageorghis V. 1972, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1971, BCH, 96/2, 1005 – 1088. Karageorghis V. 1973, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1972, BCH, 97/2, 601 – 689. Karageorghis V. 1974, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1973, BCH, 98/2, 821 – 896. Karageorghis V. 1975, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1974, BCH, 99/2, 9, 801 – 851. Karageorghis V. 1976, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1975, BCH, 100/2, 839 – 906. Karageorghis V. 1977, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1976, BCH, 101/2, 707 – 779. 329 Karageorghis V. 1978, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1977, BCH, 102/2, 879 – 938. Karageorghis V. 1979, Chroniques de fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1978, BCH, 103/2, 671 – 724. Karageorghis V. 1980, Introduction, w: M. Yon (red.) Salamine de Chypre, histoire et archéologie: état des recherches : Lyon, 13-17 mars 1978, Paryż, 13 – 14. Karageorghis V. 1983a, ARDAC for the year 1982, Nicosia Karageorghis V. 1983b, Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1982, BCH, 107/2, 905 – 953. Karageorghis V. 1984, Chronique des fouilles et découvertes archéologiques à Chypre en 1982, BCH, 109/2, 897-967. Karageorghis V. 1999, Excavating at Salamis in Cyprus, 1952 – 1974, Ateny. Karvonis P. 2008, Les installations commerciales dans la ville de Délos à l'époque hellénistique, BCH, 132 :1, 153 – 219. Kassianidou V. 2011, The prodution of copper in Cyprus during Roman period, w: A. Demetriou (red.), Proceedings of the IV. International Cyprological Congress. Lefkosia 29 April – 3 May 2008, Nikozja, 339 – 347. Kassianidou V., Papasavvas G. (red.), 2012, Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC. A Conference in Honour of James D. Muhly, Nicosia 10th–11th October 2009, Oksford – Oakville. Kastanas I. (et al.), Georgiou A., Zavros P., Akylas E. 2014, An integrated GIS-based method for wind-power estimation: application to western Cyprus, Central European Journal of Geosciences, 6/1, 79 – 87. Keen P.W. 2012, Land of experiment: the Ptolemies and the development of Hellenistic Cyprus, 312-58 BC, niepublikowana praca doktorska, University of Chicago. Keen P.W. 2016, Political Power and the Decline of Epichoric Languages and Writing Systems in Hellenistic Cyprus, Ancient History Bulletin, 30, Numbers 3-4, 87 – 102. Kehrberg (- Ostrasz) I. 2004, A Late Hellenistic Link Between Jordan and Cyprus: A View From Gerasa, w: L. Beaumont, C. Barker, E. Bollen (red.), Festschrift in Honour of J. Richard Green, Special Issue, Mediterranean Archaeology 17, 299 – 306. Kenzler U. 1999, Studien zur Entwicklung und Struktur der griechischen Agora in archaischer und klassicher Zeit, Europäische Hochschulschriften—Rehe XXXVIII Archäologie, Frankfurt am Main: Peter Lang. Kenzler U. 2013, Agorai in Asia Minor. Public Space and Romanization in Augustan Times, w: C.P. Dickenson and O.M. van Nijf (red.), Public Space in the Post-Classical City: Proceedings of a One Day Colloquium Held at Fransum, 23rd July 2007. Caeculus 7, Leuven: Peeters, 113–147. 330 Kilian K.L. 2008, Hellenistic, Roman, and Medieval Phlamoudhi, w: J. S. Smith (red.) Views From Phlamoudhi, ASOR, 63, 87-97. Kloner A. 2001, The economy of Hellenistic Maresha, w: Z.H. Archibald, J. Davies, V. Gabrielsen, G.J. Oliver (red.), Hellenistic economies, Londyn – Nowy Jork, 103 – 132. Knappett C. 2016, Networks in Archaeology: Between Scientific Method and Humanistic Metaphor, w: T. Brughmans, A. Collar i F. Coward (red.), The Connected Past, Challenges to Network Studies in Archaeology and History, Oksford, 21 – 35. Kockel V. 1995, Bouleuteria. Architektonische Form und urbanistischer Kontext, w: M. Worrle – P. Zanker (red.), Stadtbild und Burgerbild im Hellenismus, Kolloquium Munchen 24.–26. Juni 1993, Monachium 1995, 29–40. Kolb F. 1981, Agora und Theater. Volks- und Festversammlung, Berlin. Kordos P. 2014, Geografia, klimat i przyroda Cypru, w: M. Borowska, P. Kordos, D. Maliszewski (red.), Cypr. Dzieje, Literatura, Kultura, t. 1, Warszawa, 19 – 33. Kruschen K. H. 1978, The Harbours of Carthage and a Graphic Reconstruction of 2nd Century A.D. Buildings at the Ilot de L’Amiraute" Theses and Dissertations (Comprehensive), Waterloo (Kanada). Kuhn G. 1985, Untersuchungen zur Funktion der Saulenhalle in archaischer und klassischer Zeit, Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts, 100, 169–317. Lambers K. 2018, Airborne and Spaceborne Remote Sensing and Digital Image Analysis in Archaeology, w: C. Siart, M. Forbriger, O. Bubenzer (red.), Digital Geoarchaeology New Techniques for Interdisciplinary Human-Environmental Research, Natural Science in Archaeology, Springer, 109 – 122. Lauter H. 1986, Die Architektur des Hellenismus, Darmstadt. Lawall M.J. 2005, Amphoras and Hellenistic economies, w: Z.H. Archibald, J.K. Davies i V. Gabrielsen (red.), Making, moving and managing. The new world of ancient economies, 323 – 31 BC, Oxford, 188 – 232. Lawton C. 2006, Marbleworkers in the Athenian Agora, American School of Classical Studies at Athens, Ateny. Leidwanger J. (et al.), Knappett C., Arnaud P., Arthur P., Blake E., Broodbank C., Brughmans T., Evans T., Graham S., S. Greene E.S., Kowalzig B., Mills B., Rivers R., F. Tartaron T.F. & Van de Noort R. 2014, A manifesto for the study of ancient Mediterranean maritime networks, Antiquity Journal, 342/88, December, 1-8. Leonard J.R. 1995, Evidence for Roman ports, harbours and anchorages in Cyprus, w: V. Karageorghis. D. Michaelides (red.), Cyprus and the Sea. Proceedings of the International Symposium organized by the Archaeological Research Unit of the University of Cyprus and the Cyprus Ports Authority, Nicosia 25-26 September, 1993. Nicosia: University of Cyprus and Cyprus Ports Authority, 227–245. 331 Leonard J.R. 2005, Roman Cyprus: Harbors, hinterlands, and „hidden powers”, niepublikowana praca doktorska, State University of New York at Buffalo. Leonard J. R., Hohlfelder R. L. 1993, Paphos Harbour, Past and Present: The 1991 – 1992 underwater survey, RDAC, 365–379. Leonard J.R. (et al.), S. L. Tuck – R.L. Hohlfelder 1995, Evidence for a lighthouse at Nea Paphos?, RDAC, 237–248 Leonard J.R. (et al.), Hohlfelder R.L. and Dunn R. K. 1998. Geoarchaeological investigations in Paphos Harbour 1996, RDAC, 141 – 157. Lichocka B., Meyza H. 2001, Seismic Events and the Evidence of Coins and Pottery. The Caseof Destruction of the House of Aion in Paphos, Études et Travaux, 19, 145–208. Lichtenberger A. (et al.), Raja R., Stott D. 2019, Mapping Gerasa: a new and open data map of the site, Antiquity, 93 367, e7, 1–7. Lund J. 2005, On the circulation of goods in Hellenistic and Early Roman Cyprus: the ceramic evidence, w: L.W. Sørensen, K. W. Jacobsen (red.), Panayia Ematousa II Political, cultural, ethnic and social relations in Cyprus. Approaches to regional studies, Ateny, 31 – 50. Lund J. 2011, Rhodian transport amphorae as a source for economic ebbs and flows in the Mediterranean in the Second Century p.n.e., Z.H. Archibald, J.K. Davies , V. Gabrielsen (red.), The economies of Hellenistic Societies, Third to First Centuries p.n.e., Oxford, 280 – 295. Lund J. 2013, Connections between Rough Cilicia and Northwestern Cyprus between about 200 BC and AD 200: the ceramic evidence, w: M.C. Hoff, R.F. Townsend (red.) Rough Cilicia: New Historical and Archaeological Approaches, Oxford, 189-198. Lund J. 2015, On the circulation of goods in Hellenistic and Early Roman Cyprus: the ceramic evidence w: L. W. Sørensen, K. W. Jacobsen (red.), Panayia Ematousa II. Political, cultural, ethnic and social relations in Cyprus. Approaches to regional studies, Monographs of the Danish Institute at Athens, Ateny, 31 – 50. Luterbacher J. (et al.), García-Herrera R., Akcer-On S., Allan R., Alvarez-Castro M.-C., Benito G., Booth J., Büntgen U., Cagatay N., Colombaroli D., Davis B., Esper J., Felis T., Fleitmann D., Frank D., Gallego D., Garcia-Bustamante E., Glaser R., Gonzalez-Rouco F. J., Goosse H., Kiefer T., Macklin M. G., Manning S. W., Montagna P., Newman L., Power M. J., - Rath V., Ribera P., Riemann D., Roberts N., Sicre M.-A., Silenzi S., Tinner W., Tzedakis P. C., Valero-Garcés B., van der Schrier G., Vannière B., Vogt S., Wanner H., Werner J. P., Willett G., Williams M. H., Xoplaki E., Zerefos Ch. S., Zorita E. 2012, A Review of 2000 Years of Paleoclimatic Evidence in the Mediterranean, w: P. Lionello (red.), The Climate of the Mediterranean Region From the Past to the Future, Amsterdam – Boston – Heidelberg – Londyn – Nowy Jork – Oxford – Paryż - San Diego - San Francisco – Singapur – Sydney – Tokio, 87–185. Maier F.G., Karageorghis V. 1984, Paphos. History and Archaeology, Nikozja. Malkin I., (et al.), Christy C. and Panagopoulou K. 2009, Introduction, w: I. Malkin, C. Christy and K. Panagopoulou (red.), Greek and Roman Networks in the Mediterranean, Routledge, Londyn, 1–12. 332 Marc J.-Y. 1998. Les agoras grecques d’après les recherches récentes, Architecture et décor 42/43, 3–15. Markou E. 2013, Menelaos, King of Salamis, w: D. Michaelides (red.), Epigraphy, Numismatics, Prosopography of Ancient Cyprus. Papers in honour of Ino Nicolaou, Uppsala, 3 – 9. Marriner N., Morhange C. 2007, Geoscience of ancient Mediterranean harbours, Earth- Science Reviews, 80, 137–194. Martin R. 1951., Recherches sur l’agora Grecque—études d’histoire et d’architecture urbaines, De Boccard, Paryż. Martin R. 1959, L’agora. Études Thasiennes 5. De Boccard, Paryż. Martin R. 1972, Agora et Forum, Mélage de l’Ecole Française de Rome, Antiquité, 84, 903– 933. Marzec E. 2017, Provenance and Technology of Colour-coated Ware Pottery from Nea Paphos on Cyprus (from the late 4th to the 1st century BCE), niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Marzec E. (et. al), Kiriatzi E., Müller N.S., Hein A. 2018, The provenance and technology of a group of Hellenistic colour-coated ware pottery from the excavations at Nea Paphos on Cyprus, Journal of Archaeological Science: Reports, 21, October, 1035 – 1043. Marzec E., Kajzer M. 2020, Hellenistic Table Wares (from the 4th to the 1st century p.n.e.E), w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011– 2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 223 – 249. Marzolff P. 1994, Developpement urbanistique de Demetrias, w: R. Misdrahi-Kapon (red.), Θεσσαλία: δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975 - 1990 : πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Λυών, 17 - 22 Απριλίου 1990 : αποτελέσματα και προοπτικές, Ateny, 57 – 70. Mathys M. 2012, The Agorai of Pergamon: Urban Space and Civic Stage w: L. Cavalier, R. Descat, J.D. Courtils, Basiliques et Agoras de Grece et Asie Mineure, Bordeaux, 257-271. Matusch C.C. 1982, Bronzeworkers in the Athenian Agora, Ateny. Mavrojannis T. 2016a, La “Maison de Thésée” à Nea Paphos: le praetorium de l’époque de Constantin, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30,31 octobre et 1er novembre 2012., Bordeaux, 323–347. Mavrojannis T. 2016b, The Mausoleum of Ptolemy Eupator and the «Tombs of the Kings» at Nea Paphos in the Light of the Portraiture of the Ptolemaic Strategoi from Voni - Kythrea', Ostraka, 25, 119-162. McCormick M. (et al.), Büntgen U., Cane M. A., Cook E. R., Harper K., Huybers P., Litt T., Manning S. W., Mayewski P. A., More A. F. M., Nicolussi K., Tegel W. 2012, Climate Change 333 during and after the Roman Empire: Reconstructing the Past from Scientific and Historical Evidence, Journal of Interdisciplinary History, 43/2, (Autumn), 169–220. McCredie J.R. 1971, Hippodamos of Miletos, w: D.G Mitten, J. G. Pedley, J.A. Scott (red.) Studies presented to Gerorge M.A. Hanfmann, Cambridge - Massachusetts, 95 – 100. Medeksza S. 1992, Willa Tezeusza w Nea Pafos. Rezydencja antyczna, Wroclaw. Medeksza S. 1998, Willa Tezeusza w Nea Pafos na Cyprze: powstanie i fazy rozwoju, w: W.A. Daszewski, H. Meyza (red.), Cypr w badaniach polskich, Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Centrum Archeologii Środziemnomorskiej UW im. prof. K. Michałowskiego, Warszawa 24–25 luty 1995, Warszawa, 25–50. Mee C. 2011, Greek archaeology: a thematic approach, Wiley-Blackwell. Megaw A.H.M. 1988, Reflections on Byzantine Paphos. W: J. Chrysostomides (red.), Kathegetria, Essays presented to Joan Hussey for her 80th birthday, Ateny, 135-152. Mehl A. 1995, Zypern und die großen Mächte im Hellenismus, Ancient Society, 26 , 93-132. Mehl A. 2000, Ellenistikh Kypros, w: T. Papadopoullos (red.), ISTORIA THS KYPROU, 2, Nikozja, 619-761. Mehl A. 2016, Nea Paphos et l'administration ptolémaïque de Chypre, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012., Bordeaux, 249 – 260. Meiggs R. 1983, Trees and Timber in the Ancient Mediterranean World, Oxford. Meyza H. 2007, Nea Paphos V. Cypriot red slip ware: studies on a late Roman Levantine fine ware, Warszawa. Meyza H. 2011 with W. A. Daszewski, M. Zarzycka, J. Michalska-Bartoszek, E. Papuci- Władyka, O. Wasilewska, M. Więch, Nea Paphos, Season 2008, PAM, 20, 283 – 294. Meyza H. 2012, in cooperation with W. A. Daszewski, A. Brzozowska, J. Michalska, J.K. Rądkowska, M. Więch, Nea Paphos, Season 2009, PAM, 21, 407–422. Meyza H., Bagińska D. 2013, Roman amphorae from the Polish excavations at Paphos, Maloutena: an overview, in: M. L. Lawall M. L., J. Lund J. (red.), The Transport Amphorae and Trade of Cyprus (Gösta Enbom Monographs 3), Aarhus, s. 133 – 154. Michaelides D. 1984, A Roman Surgeon’s Tomb from Nea Paphos, RDAC, 315 – 332. Michaelides D. 1987, Cypriot mosaics, Nikozja. Michaelides D. 1995, Cyprus and the Persian Gulf in the Hellenistic and Roman Periods The case of Pinctada margaritifera, w: V. Karageorghis. D. Michaelides (red.), Cyprus and the Sea. Proceedings of the International Symposium organized by the Archaeological Research Unit of the University of Cyprus and the Cyprus Ports Authority, Nicosia 25-26 September, 1993. Nicosia: University of Cyprus and Cyprus Ports Authority, 211 – 226. 334 Michaelides D. 1996, The economy of Cyprus during the Hellenistic and Roman periods, w: V. Karagegorghis, D. Michaelides (red.) The development of the Cypriot economy. From the prehistoric period to the present day, Nikozja, 139 – 152. Michaelides D. 2009, Medicine in ancient Cyprus, w: M. Rossetto, M. Tsianikas, G. Couvalis, M. Palaktsoglou (red.) Greek Research in Australia: Proceedings of the Eighth Biennial International Conference of Greek Studies, Flinders University June 2009, Flinders University Department of Languages - Modern Greek: Adelaide, 93 – 106. Michaelides D. (et al.), V. Kassianidou, R.S. Merrillees (red.) 2009, Proceedings of the International Conference, Egypt and Cyprus in Antiquity, Nicosia 3-6 April 2003, Oxford- Oakville. Michaelidou-Nicolaou I. 2000, Evidence for an Unknown Earthquake in Paphos, w: T. Papadopoulos, S.A. Chatzestyles (red.) Praktika tou Deuterou Diethnous Kypriologikou Synedriou, 1, 20-25 Apriliou 1982, Nikozja, 357 – 362. Millar F. 2004, Rome, the GreekWorld, and the East vol. 2 Government, Society, and Culture in the Roman Empire, Chapel Hill, Londyn. Miller S. G. 1978, The Prytaneion. Its Function and Architectural Form, Berkeley, 1978. Mikocka J. 2016, Architektura mieszkalna w Ptolemais (Libia) i Nea Pafos (Cypr): wyniki wstępnej analizy porównawczej (Residential architecture in Ptolemais (Libya) and Nea Paphos (Cyprus): preliminary results of a comparative analysis), w: Papuci-Władyka, E. and Dobosz A. (red.), W Sercu Starożytnego Miasta. Pięć Lat Badań Krakowskich Archeologów Na Agorze W Pafos Na Cyprze (2011–2015), Międzynarodowe Sympozjum oraz Wystawa Fotografii Roberta Słabońskiego. In the Heart of the Ancient City. Five Years of Krakow Archaeologists’ Research at the Paphos Agora on Cyprus (2011–2015), International Symposium and Exhibition of Photographs by Robert Słaboński, Kraków, 80 – 83. Mikocka J. 2018, The Late Roman Insula in Nea Paphos in the Light of New Research, Athens Journal of History, 4/2, 117-134. Miszk Ł. 2012, The Interpretation of loomweights in various archaeological contexts, SAAC, 16, 119 – 129. Miszk Ł. 2020, Stratigraphy and Architecture of the Agora, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 127 – 184. Miszk Ł., Papuci-Władyka E. 2016, Nea Paphos and its harbours-gates to the Mediterranean in the light of the Jagiellonian University research, in M. Seifert and L. Ziemer (red.), North Meets East 3. Aktuelle Forschungen zu antiken Häfen. Ein Workshop an der Universität Hamburg veranstaltet von Julia Daum und Martina Seifert, Hamburg vom 15. bis 17. März 2016, Shaker, Aachen, 1–19. Mitford T.B. 1954, The character of Ptolemaic rule in Cyprus, Aegyptus, 33, 80 – 90. Mitford T.B. 1960, Unpublished syllabic inscriptions of the Cyprus Museum, Opuscula Athenisnium III, 177 – 213. 335 Mitford T.B. 1961, The Hellenistic inscriptions of Old Paphos, BSA, 56, 1 – 41. Mitford T.B. 1980a, Roman rough Cilicia, w: H. Temporini (red.), Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Principat, II, 7.2, Berlin – Nowy Jork, 1230 – 1261. Mitford T.B. 1980b, Roman Cyprus, w: H. Temporini (red.), Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Principat, II, 7.2, Berlin – Nowy Jork, 1285 – 1384. Młynarczyk J. 1985a, Remarks on the classical settlement on the site of Nea Paphos, Aarchaeologia Cypria, 1, 69 – 78. Młynarczyk J. 1985b, Remarks on the town plan of hellenistic nea Paphos, w: T. Papadopoulos, S.A. Chatzestyles (red.) Praktika tou Deuterou Diethnous Kypriologikou Synedriou, 1, 20-25 Apriliou 1982, Nikozja, 317 – 325. Młynarczyk J. 1985c, Remarks on the temple of Aphrodite Paphia in Nea Paphos in the Hellenistic Period, RDAC, 286 – 292. Młynarczyk J. 1990, Nea Paphos III. Nea Paphos in the Hellenistic period, Warszawa. Młynarczyk J. 1991, Harbours of Cyprus in the Hellenistic Period, The sea as a link for human relations, a. commerce, b. Politics, c. History & Cutlure, The International Scientific Symposium of The Aegean Foundation & The Polish Academy of Science, Marriot Hotel – Warsaw, Poland, Ateny, 106 – 111. Młynarczyk J. 1996, Palaces of strategoi and the Ptolemies in Nea Paphos: topographical remarks, w: W. Hoepfner, W., L. Lehmann (red.), Basileia. Die Paläste der Hellenistischen Könige, Internationales Symposion in Berlin vom 16.12.1992 bis 20.12.1992, Mainz am Rhein, 193 – 202. Młynarczyk J. 2016, Walking around the Site of Nea Paphos and through the decades of its exploration, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012, Bordeaux, 33–46. Morhange C. (et al.), Goiran J.-P., Bourcier M., Carbonel P., Le Campion J., Rouchy J.-M., Yon M. 2000, Recent Holocene paleoenvironmental evolution and coastline changes of Kition, Larnaca, Cyprus, Mediterranean Sea, Marine Geology, 26, 205–230. Mouller K. 2006, Settlement of the Ptolemies. City foundations and new settlement in the Hellenistic world, Leuven – Paris – Dudley. Munro J. A. R., Tubbs H. A. 1981, Excavation in Cyprus 1890, Third Season’s Work, Salamis, JHS 12, 59-198. Müller P. (et al.), Vereenooghe, T. Ulmer A., Van Gool. L. 2005. Automatic Reconstruction of Roman Housing Architecture , w: M. Baltsavias, A. Gruen, L. Van Gool, M. Pateraki (red.), Recording, Modeling and Visualization of Cultural Heritage. Proceedings of a Conference held in Ascona, Switzerland, May 22-27 2005, 287–297. 336 Murray W.M. 1995, Ancient sailing wind in the Eastern Mediterranean, w: V. Karageorghis. D. Michaelides (red.), Cyprus and the Sea. Proceedings of the International Symposium organized by the Archaeological Research Unit of the University of Cyprus and the Cyprus Ports Authority, Nicosia 25-26 September, 1993. Nicosia: University of Cyprus and Cyprus Ports Authority, 33 – 44. Nerantzis N. (et al.), Sanidas G., Jagou B., Kozelj T., Panoussi K. 2018, An Archaic metallurgical workshop in Thasos(Greece): the case of Charitopoulos plot, STAR: Science & Technology of Archaeological Research, 3/2, 148-160. Neubauer W. 2001, Magnetische Prospektion in der Archäologie (Mitteilungen der Prähistorischen Kommission der Österreichischen Akademie der Wissenschaften 44), Österreichische Akademie der Wissenschaften, Vienna. Neubauer W. (et al.), Doneus M., Trinks I., Verhoeven G., Hinterleitner A, Seren S., Löcker K. 2012, Long-term Integrated Archaeological Prospection at the Roman Town of Carnuntum/Austria, w: P. Johnson, M. Millett (red.), Archaeological survey and the city. Oxbow Books: Oksford, 202–221. Nicolaou I. 1976, Paphos 1. A Ptolemaic coin hoard, Nikozja. Nicolaou I. 1990, Paphos 2. The coins from the House of Dionysos. Nikozja. Nicolaou I. 2005, Paphos 5. The Stamped Amphora Handles from the House of Dionysos, Nikozja. Nicolaou K. 1966, The topography of Nea Paphos, w: M.L. Bernhard (red.), Mélanges Offerts à Kazimierz Michałowski, Warszawa, 561 – 602. Nicolaou K. 1967, Excavations at Nea Paphos. The House od Dionysos. Outline of campaigns 1964 – 1965, RDAC, 14 – 28. Nicolaou K. 1970a, Excavations at Kato Paphos, ARDAC, 16 – 17. Nicolaou K. 1970b, Archaeological news from Cyprus 1968, 1969, AJA, 74, 71 – 78; 391 – 400. Nicolaou K. 1972a, Archaeological news from Cyprus 1970, AJA, 76, 311 – 320. Nicolaou K. 1972b, Discovery of a Ptolemaic Mint at Nea Paphos. w: Πρακτικά του Α‘ Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου I, Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών/ Society of Cypriot Studies, Nicosia, 121–124. Nicolaou K. 1973, Archaeological news from Cyprus 1971, 1972, AJA, 77, 51 – 60; 425 – 433. Nicolaou K. 1975a, Excavations at Kato Paphos, ARDAC, 21 – 23, 27, 29 – 30. Nicolaou K. 1975b, Archaeological news from Cyprus 1973, AJA, 79, 125 – 134. Nicolaou K. 1976a, Excavations at Kato Paphos, ARDAC, 32 – 33. Nicolaou K. 1976b, Archaeological news from Cyprus 1974, AJA, 80, 361 – 375. 337 Nicolaou K. 1977a, Excavations at Kato Paphos, ARDAC, 41 – 43. Nicolaou K. 1977b, Archaeological news from Cyprus 1975, AJA, 81, 528 – 532. Nicolaou K. 1978a, Excavations at Kato Paphos, ARDAC, 36 – 37. Nicolaou K. 1978b, Archaeological news from Cyprus 1976, AJA, 82, 521 – 535. Nicolaou K. 1979, Excavations at Kato Paphos, ARDAC, 36 – 37. Nicolaou K. 1980, Archaeological news from Cyprus 1977 – 1978 , AJA, 84, 63 – 73. Nocoń K. 2020a, Hellenistic and Roman Kitchen and Cooking Pottery, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 297 – 322. Nocoń K. 2020b, Zmiany społeczne, kulturowe i ekonomiczne w Nea Pafos na Cyprze w okresie hellenistycznym i rzymskim w świetle badań nad ceramiką kuchenną ze stanowiska Agora, niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Oliver G. 2013, Regions and micro-regions: grain for Rhamnous, w: Z.H. Archibald, J.K. Davies V. Gabrielsen, G.J. Oliver (red.), The economies of Hellenistic Societies, Third to First Centuries BC. Hellenistic economies, Londyn – Nowy Jork, 133 – 200. Oliver J., Keen P. 2016, Nea Paphos as Ptolemaic Mint and Administrative Center, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012, Bordeaux, 261 – 275. Orth W. 1977, Koniglicher Machtanspruch und stadtische Freiheit. Untersuchungen zu den politischen Beziehungen zwischen den ersten Seleukidenherrschen (Seleukos I., Antiochos I., Antiochos II.) und den Stadten des westlichen Kleinasien, Munchener Beitrage zur Papyrusforschung und antiken Rechtsgeschichte 71, Monachium. Ostrowski W. (et al.), Miszk Ł., Winiarska W. 2018, Three-dimensional stratigraphy reconstruction and GIS — postprocessing issues in archaeological field 3D documentation, SAAC, 22, 219–240. Owens E.J. 1991, The City in the Greek and Roman world, Londyn- Nowy Jork. Öztekin V. 2017, Side Agora-Tiyatro Kompleksi, Praca Magisterska, Anadolu Üniversitesi, Heziran. Paliou E., Corsi C. 2012, “The whole is more than the sum of its parts”- Geospatial data integration, visualisation and analysis at the Roman site of Ammaia (Marvão, Portugal). Gandawa. Papantoniou G. 2012, Religion and social transformations in Cyprus: from the Cypriot basileis to the Hellenistic strategos, Mnemosyne Supplement, 347, Lejda. 338 Papantoniou G. 2013, Cypriot Autonomous Polities at the Crossroads of Empire: The Imprint of a Transformed Islandscape in the Classical and Hellenistic Periods, Bulletin of the American Schools of Oriental Studies, 370, 169 – 205. Papazachos B.C., Papaioannou Ch.A. 1998, Lithospheric boundaries and plate motions in the Cyprus area, Tectonophysics, 308, 193–204. Papuci-Władyka E. 1995, Nea Pafos: studia nad ceramika hellenistyczna z polskich wykopalisk, Kraków. Papuci-Władyka E. (red.) 2018, Pafos — misterium miasta Afrodyty. Dziedzictwo archeologiczne a nowe technologie / Paphos — Mystery of the City of Aphrodite. Archaeological Heritage versus New Technologies, Archaeologica Foundation, Krakow. Papuci-Władyka E. 2019, Hellenistic Pottery and the daily life of Nea Paphos-Maloutena inhabitants: some reflections on historical and social changes, w: A. Peignard-Giros (red.), International Association for Research on Pottery of the Hellenistic Period 2, Proceedings of conference Daily Life in the Cosmopolitan World: Pottery and Culture during the Hellenistic period, Lyon 5th–8th November 2015, Phoibos Verlag, Wiedeń, 529–538. Papuci-Władyka E. (red.) 2020, Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011– 2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków. Papuci-Władyka E. 2020, Paphos Agora Project (PAP): its aims, stages of development, methodology and chronology, w: Papuci-Władyka E. (red.) 2020, Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków, 73 – 90. Papuci-Władyka E., Machowski W. 2016, Paphos Agora Project. Preliminary Results of the 2011–2012 Seasons of the Jagiellonian University (Krakow, Poland) Excavations, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012, Bordeaux, 67–77. Papuci-Władyka E., Wacławik M. 2016, A bronze Roman steelyard with an acorn-shaped weight from the Jagiellonian University excavations at Paphos Agora, SAAC, 137–147. Papuci-Władyka E., Wacławik M. 2020, Bronze Steelyard with an Acorn-shaped Counterweight , w: Papuci-Władyka E. (red.) 2020, Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków, 407 – 411. Papuci-Władyka E. (et al.), Machowski W., Miszk Ł. in collaboration with Ł. Bąk, M. Biborski, J. Bodzek, A. Dobosz, M. Droste, M. Kajzer, E. Marzec, K. Nocoń, A. Rejowicz, K. Rosińska-Balik, M. Wacławik 2018, ‘Paphos Agora Project’ 2011–2014: First Preliminary Report on Excavations by Jagiellonian University in Krakow, Poland, RDAC, New Series 1, 533–569. Papuci-Władyka E. , Miszk Ł., 2020a, A brief history of research on Nea Paphos (without the Agora), w: Papuci-Władyka E. (red.) 2020, Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. 339 Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków, 91 – 110. Papuci-Władyka E. , Miszk Ł., 2020b, Summary of the Results, w: Papuci-Władyka E. (red.) 2020, Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków, 505 – 526. Parrish D. 2001, Introduction. The urban plan and its constituent elements, w: D. Parrish (red.) Urbanism in Western Asia Minor. New Studies on Aphrodisias, Ephesos, Hierapolis, Pergamon, Perge and Xantos, Portsmouth, 8 – 42. Parnicki-Pudełko S. 1957, Agora : geneza i rozwój rynku greckiego, Warszawa – Wrocław. Parker A.J. 2001, Maritime Landscapes, Landscapes, 2/1, 22-41. Parkins H. 1998, Time for change? Shaping the future of the ancient economy, w: Parkins H., Smith C. (red.), Trade, Traders and the ancient city, Londyn – Nowy Jork, 1 – 16. Påsse T., Daniels J. 2015, Past shore-level and sea-level displacements, Rapporter och meddelanden 137, Sveriges geologiska undersökning. Paterson J. 1998, Trade and traders in the Roman world, w: Parkins H., Smith C. (red.), Trade, Traders and the ancient city, Londyn – Nowy Jork, 149 – 168. Patrich J. 2011, Studies in Archaeology and History if Caesarea Maritima. Caput Judaeae, Metropolis Palestinae, Lejda, Boston. Pearce M. 2011, Have rumors of the 'Death of Theory' been exaggerated?, w: J. Bintliff, M. Pearce (red.), The death of archaeological theory?, Oksford, 80 – 89. Peel M. C. (et al.), Finlayson B. L., McMahon T.A. 2007, Updated world map of the Köppen- Geiger climate classification, Hydrology and Earth System Sciences, 11, 1633–1644. Peristianis I.K. 1910. Περιστιάνης, Ι. Κ., Γενική ιστορία της νήσου Κύπρου, από των αρχαιοτάτων, Nikozja. Peristianis I.K. 1927. Περιστιάνης, Ι. Κ., Χε Νέα Πάφος. Διάλεξης γενομένη επί τον ερειπίων της Νέας Πάφου 4.11.1926, Kypriaka Chronica, 5, 24 – 43. Philippa-Touchais A. (et al.), Touchais G. Piérart M., Marchetti P., Marchetti-Lakaki M., Rizakis Y. 2000, Argos, BCH,124(2), 489 – 498. Piccoli C. 2014, 3D reconstruction techniques as research tools in archaeology: the case study of Koroneia, Greece, Tijdschrift voor Mediterrane Archeologie, 52, 1 – 7. Piccoli C. 2018, Visualizing cityscapes of Classical antiquity: from early modern reconstruction drawings to digital 3D models. Access Archaeology Series, Archaeopress, Oksford. Pinar – Erdem N., Ilhan E. 1977, Outlines of the stratigraphy and tectonics of Turkey, with notes on the geology of Cyprus, w: A.E.M. Nairn, W.H. Kanes i F.G.Stehli (red.), The ocean 340 basins and margins, 4A, The Eastern Mediterranean, Plenum Press, Nowy Jork-Londyn, 277 – 318. Pirazzoli, P.A. (et al.), Ausseil-Badie J., Giresse P., Hadjidaki E., Arnold M. 1992. Historical environmental changes at Phalasarna Harbor, west Crete, Geoarcheology 7, 371–392. Piro S. 2009, Introduction to geophysics for archaeology, w: S. Campana, S. Piro, Seeing the Unseen, Lejda, 27 – 67. Pluciennik M., 2011, Theory, Fasion, Culture, w: J. Bintliff, M. Pearce (red.), The death of archaeological theory?, Oksford, 31 – 47. Prête J-P. 2007, Topographie du centre monumental d’Amathonte à l’époque hellénistique, w: P. Flourentzos (red.), Proceedings of the International Archaeological Conference: From Evagoras I to the Ptolemies: The Transition from the Classical to the Hellenistic Period in Cyprus, Nicosia 29-30 November 2002, Department of Antiquities, Cyprus, Nikozja, 115-129. Prȇte J.P., Tassignon I. 2001, L’agora d’Amathonte, CCEC, 31, 59 – 67. Prête J.-P. (et al.), Tassignon I., Kozelj T., Wurch-Kozelj M., Blandin B., Fourrier S. 2002, Rapport sur les travaux de l’École française à Amathonte en 2001. BCH, 126.2, 551-576. Prête J.-P. (et al.), Tassignon I., Kozelj T., Wurch-Kozelj M. 2003, Amathonte. L’Agora, BCH, 127.2, 526 – 537. Prête J.-P. (et al.), Tassignon I., Kozelj T., Wurch-Kozelj M. 2004, Amathonte. L’Agora, BCH, 128-129.2.1, 1034 – 1040. Prontera F. 2013, Timosthenes and Erastothenes, w: H. Parkins, C. Smith (red.), Trade, Traders and the ancient city, Londyn – Nowy Jork, 207 – 217. Purcaro V. 2001, L’Agora di Cirene II.3, L’area meridionale del lato ovest dell’agora, Rzym. Raban A. 1995, The heritage of ancient harbour engineering in Cyprus and the Levant. w: V. Karageorghis,V., D. Michaelides, D. (red.), Cyprus and the Sea. Proceedings of the International Symposium organized by the Archaeological Research Unit of the University of Cyprus and the Cyprus Ports Authority, Nicosia 25-26 September, 1993. Nicosia: University of Cyprus and Cyprus Ports Authority, 139-189. Raban A., Holum K.G. 1996, Introduction, w: A. Raban, K.G. Holum (red.), Caesarea Maritima. A retrospective after two millennia, Lejda-Nowy Jork-Kolonia, xxvi – xliv. Raptou E. 1996, Contribution to the study of the economy of ancient Cyprus: copper – timber, w: V. Karagegorghis, D. Michaelides (red.) The development of the Cypriot economy. From the prehistoric period to the present day, Nikozja, 249 – 260. Raptou E. 2009, Nouvelles pratiques funéraires à Paphos hellénistique et romaine, w: A.M. Guimier- Sorbets, D. Michaelides (red.), Actes du colloque: Chypre à l’époque hellénistiques et imperial. Recherches récents et nouvelles découverts, Paris 25–26 septembre 2009 (CCEC 39), De Boccard, Paryż, 89–112. 341 Raptou E. 2016, La périphérie de Nea Paphos aux périodes hellénistique et romaine, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012, Bordeaux, 47 – 63. Reynolds J. M. 1996, Honouring Benefactors at Aphrodisias: A New Inscription, w: Ch. Ratté, R.R.R. Smith (red.), Aphrodisias Papers 3, The Setting and Quarries, Mythological and other Sculptural Decoration, Architectural Development, Portico of Tiberius, and Tetrapylon, JRA Suppl. 20 Ann Arbour, 121–126 Robinson H.S. 1965, The urban development of ancient Corinth, Ateny. Rogge S., Ioannou Ch., Mavrojannis T. (red.) 2019, Salamis of Cyprus. History and Archaeology from the Earliest Times to Late Antiquity, Conference in Nicosia, 21 – 23 May 2015, Nikozja. Roland M. 1972, Agora et Forum, Mélanges de l'Ecole française de Rome. Antiquité, 84/2, 903-933. Romaniuk M. 2016, A circular pool in the main courtyard of the “Hellenistic” House in Nea Paphos. Preliminary remarks, PAM, 26/1, 427–438. Romanowska I. (et al.) Brughmans, T., Lichtenberger, A., Raja, R. 2018, Urban networks seen through ceramics: Formal modelling approaches to pottery distribution in Jerash, w: R. Raja, S. M. Sindbæk (red.), Urban network evolutions. Towards a high definition archaeology, Aarhus, 131–137. Rosińska-Balik K. 2020, An Overview of the Architectural Features of the Agora, w: w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 185 – 213. Rostovtzeff M.I. (et al.), A. R. Bellinger, F. E. Brown, C. B. Welles (red.) 1944, The Excavations at Dura-Europos Conducted by Yale University and the French Academy of Inscriptions and Letters: Preliminary Report of the Ninth Season of Work, 1935–1936. Part I, The Agora and Bazaar, New Heaven. Safadi C. 2016, Wind and wavemodelling for the evaluation of the maritime accessibility and protection afforded by ancient harbours, Journal of Archaeological Science: Reports, 5, 348– 360. Sakellarios A. 1890, Σακελλάριος Α., Τα Κυπριακά 1, Ateny. Sartre M. 1997, Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e. – 235 r. n.e.), tłum. S. Rościcki, Wrocław-Warszawa-Kraków. Screnton R.L. 1951, Monuments in the lower agora and north of the archaic temple, Corinth 1.III, New Jersey. 342 Segal A. 1988, Town planning and architecture in Provincia Arabia. The cities along the Via Traiana Nova in the 1st – 3rd centuries C.E., BAR IS 419, Oksford. Segal A. 1997, From function to monument. Urban Landscapes of Roman Palestine, Syria and Provincia Arabia. Oksford. Seifert M., (et al.) Antonakis A., Babucic N. 2020, Non-invasive Magnetic Research in 2015 and its Results, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków, 465 – 474. Seyrig H. 1940, Rapport sommaire sur le fouilles de l’agora de Palmyre, Comptes rendus/Académie des inscriptions et belles-lettres, 84, 237–249. Sève M., Weber P 2012, Guide du forum de Phillipes, Paryż. Shear T.L. 1975, The Athenian Agora: excavations of 1973-1974, Hesperia 44(4), 331 – 374. Shipley G. 2001, The Greek World after Alexander 320-30 B.C., Londyn. Shipley G. 2005, Little Boxes on the Hillside: Greek Town Planning, Hippodamos, and Polis Ideology’, w: M.H. Hansen (red.), The Imaginary Polis, Symposium, January 7-10, 2004, Acts of the Copenhagen Polis Centre 7, Kopenhaga, 335-403. Sielhorst B. 2011, Hellenistic Agorai. Formation, Reception and Semantics of an Urban Space, in: A. Giannikouri (red.), The Agora in the Mediterranean from Homeric to Roman Times, Conference Kos 14.–17. April 2011, Ateny, 31–46. Sielhorst B. 2014, Gestalt und Wahrnehmung hellenistischer Agorai. Wege durch den “Statuenwald”, w: U. Wulf-Rheidt (red.), Die Architektur des Weges. Gestaltete Bewegung im gebauten Raum, Kolloquium Berlin 8.–11. Februar 2012, DiskAB 11, Regensburg 2014, 197– 210. Sielhorst B. 2015. Hellenistische Agorai—Gestaltung, Rezeption und Semantik eines urbanen Raumes, Urban Spaces. Walter de Gruyter, Berlin. Smith M.E. 2011, Empirical Urban Theory for Archaeologists. Journal of Archaeological Method Theory, 18, 167 - 192. Sørensen L.W. 2001, Archaic Greek Painted Pottery from Cyprus, Naukratis and Tell Deffeneh, w: U. Höckmann D. Kreikenbom (red.), Naukratis: Die Beziehungen zu Ostgriecheland, Ägypten und Zypern in archaischer Zeit. Akten der Table Ronde in Mainz, 25 – 27 November 1999. Bibliopolis, 151 – 162. Stark B.L., Garraty C.P. 2010, Detecting Marketplace Exchange in Archaeology: A Methodological Review, w: C.P. Garraty, B. L. Stark (red.), Archaeological Approaches to Market Exchange in Ancient Societies, University Press of Colorado, 33 – 58. Storå N. 1988, Över Kvarkens isar, w: L. Holstein (red.) Det maritima kulturlandskapet kring Bottenviken. Artiklar och studier från, Bottenviksprojektet. Umei Universitet, Umeå. 343 Straud R.S. 1998, The Athenian grain-tax law of 374/3 B.C., Hesperia supplement, 29, New Jersey. Strootman R. 2019, The Ptolemaic sea empire, w: R. Strootman, F. van den Eijnde, R. van Wijk (red.), Empires of the Sea: Maritime Power Networks in World History, Lejda - Boston s. 113–152. Stucchi S. 1965, L’Agora di Cirene I, Rzym. Stucchi S., Bacchielli L. 1983, L’Agora di Cirene II, Rzym. Swain H., Davies M.E., 2010, Aspects of Roman History, 82 BC – AD 14. A source-based approach, Londyn- Nowy Jork. Sztetyłło Z. 1976, Nea Paphos 1. Les timbres céramiques (1965-1973), Warszawa. Sztetyłło Z. 1991, Nea Paphos 4. Pottery stamps, 1975-1989, Warszawa. Sztetyłło Z. 2010, Nea Paphos 6. Pottery stamps from Nea Paphos: excavations in 1990 – 2006, Warszawa. Śliwa J. 2013, Magical amulet from Paphos with the ιαεω — palindrome, w: J. Bodzek (red.), Special Volume Dedicated to Professor Ewdoksia Papuci‑Władyka with the occasion of her 35- years of academic carrier, SAAC 17, Uniwersytet Jagielloński and Księgarnia Akademicka, Kraków, 293 – 301. Śliwa J. 2020, Amulet with ιαεω–palindrome, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 423 – 424. Taşlialan M., Drew-Bear T. et. al. 2005, Fouilles de L’Agora de Smyrne Rapport sur la Campagne de 2004, Anatolia Antiqua XIII, 371 – 434. Themelis P. 2010, Die Agora von Messene, Neue Forschungen ze griechischen Stadten und Heiligtumern, w: H. Frielinghaus, J. Stroszeck, Festschrift fur Burkhardt Wessenberg zum 65. Geburtstag. Beitrage zur Archaologie Griechenlands 1, Bibliopolis – Möhnessee, 105 – 126. Thompson, H.A, Wycherley R.E. 1972. The Agora of Athens: the History, Shape, and Uses of an Ancient City Center. The Athenian Agora. Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens 14, American School of Classical Studies at Athens, Princeton Tiverios M.A. 1997, Topography and art in Hellenistic and Roman Thessaloniki, w: I. K., Hassiotis (red.), Queen of worthy – Thessaloniki – history and culture. Vol. II. Art and archaeology, education and culture, Saloniki. Tomlinson R.A. 1996, Alexandria: The Hellenistic arrangement, Lugano. Townsend R. F. 1995, The East Side of the Agora the Remains beneath the Stoa of Attalos, Athenian Agora vol. XXVII, Princeton-New Jersey. 344 Tritsch F. J. 1932 , Die Agora von Elis und die altgriechische Agora, Die Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien, 27, 64–105. Trümper M. 2008, Die ‚Agora des Italiens‘ in Delos. Baugeschichte, Architektur, Ausstattung und Funktioneiner späthellenistischen Porticus-Anlage, Rahden. Twardecki A. 2020, Lead Weight with an Inscription by Seleukos, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results. Historia Iagiellonica. Kraków, 419 – 422. Tylecote R.F. 2002, History of metallurgy, Londyn. Vandorpe K. 2010, The Ptolemaic Period, w: A.B Lloyd (red.), A Companion to Ancient Egypt, 159 – 180. Vaughan C.J. 1986, Ground-penetrating radar surveys used in archaeological investigations. Geophysics, 51, 595–604. Veleni G., Adam-Veleni P. 1997, Αδάμ - Βελένη Π., Βελένη Γ., Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκης. Verhoeven G.J. 2009, Providing an archaeological bird’seye view — an overall picture of ground— based means to execute low— altitude aerial photography (LAAP) in archaeology, Archaeological Prospection 16/4, 233–249. Vermeulen K. 2016, Towards a Holistic Archaeological Survey Approach for Ancient Cityscapes, w: M. Forte, S. Campana (red.) Digital Methods and Remote Sensing in Archaeology: Archaeology in the Age of Sensing, Cham, 91–112. Vernant J.P. 1983, Myth and Thought Among the Greeks, Londyn. Vickers M. 1968, Towards a reconstruction of the town planning of Roman Thessaloniki, w: B. Laourdas, Ch. Makaronas, Ancient Macedonia – papers read at the first international symposium held in Thessaloniki, 26 – 29 August 1968, Saloniki, 239 – 251. Vickers M. 1972, Hellenistic Thessaloniki, JHS 91, 156 – 170. Villing A. 2013, Egypt as a “market” for Greek pottery, w: A. Tsingarida, D. Vivers (red.), Pottery markets in the ancient Greek world (8th – 1st centuries B.C.), Études d’archéologie 5, Bruksela, 73 – 103. Vita-Finzi C. 1993, Evaluating Late Quaternary uplift in Greece and Cyprus, w: H. M., Prichard, T. Alabaster, N.B.W. Harris, C.R. Neary (red.), Magmatic Processes and Plate Tectonics, Geological Society Special Publication No. 76, 417-424. Vitas D. 2015, In search of the Gymnasium of Nea Paphos, w: A. Jacobs, P. Cosyns (red.), POCA 2008: Cypriot Material Culture Studies from Picrolite Carving to Proskynitria Analysis. Proceedings of the 8th Annual Postgraduate Cypriot Archaeology Conference Held in Honour of the Memory of Paul Åström at the Vrije Universiteit Brussel (Belgium), 27th 29th November 2008, Vubpress Brussels University Press, Bruksela, 211–222. 345 Vitas D. 2016, The foundation of Nea Paphos: A new Cypriot City or a Ptolemaic katoikia, w: C. Balandier (red.), Nea Paphos. Fondation et développement urbanistique d'une ville chypriote de l'antiquité à nos jours. Ètudes archéologiques, historiques et patrimoniales. Actes du 1er colloque international sur Paphos. Avignon 30, 31 octobre et 1er novembre 2012, Bordeaux, s. 241 – 248. Vörös G. 2006, The lighthouse hill temple of Nea Paphos, RDAC, 295 – 312. Vrachas F. P. 1984, Βραχάς, Φ. Π., Ελληνιστική Κύπρος, Ateny. Wacławik M. 2018, Wie Man Sich In Paphos Dem Allmächtigen Tod Widersetzte. Chirurgische Instrumente aus Nea Paphos auf Zypern, Antike Welt, 1/18, 60 – 65. Wacławik M. 2020, Metal Objects and Production Wastes: functional, macroscopic and spacetime distribution analysis of findings, w: E. Papuci-Władyka (red.), Paphos Agora Project (PAP) - volume 1. Interdisciplinary research of the Jagiellonian University in Nea Paphos UNESCO World Heritage Site (2011–2015) — First Results, Historia Iagiellonica, Kraków, 401 – 406. Walbank M.B.H. 1997, The foundation and planning of early Roman Corinth, JRA, 10, 95 – 130. Walker S. 1997, Athens under Augustus, w: M. C. Hoff , S. I. Rotroff (red.), The Romanization of Athens, Conference in Lincoln (Nebraska) April 1996, Oksford, 68–80. Wallace P.W., Orphanides A.G. 1990, Greek and Latin texts to the third century A.D., Nikozja. Watts A. 1975, Wind Pilot, Lymington. Westerdahl C. 1992, The maritime cultural landscape, The International Journal of Nautical Archaeology 21/1, 5-14. White H. 1975, Metahistory. The Historical Imagination In Nineteenth-Century Europe, Baltimore, Londyn. Wilburn A.T. 2012, Materia Magica. The Archaeology of Magic in Roman Egypt, Cyprus, and Spain. Ann Arbor. Williams-Thorpe O., Webb P.C. 2002, Provenancing of Roman granite columns in Cyprus, RDAC, 339 – 363. Willson R.J.A. 2012, Agorai and fora in Hellenistic and Roman Sicily: an overview of the current status quaestionis, w: Ampolo C. (red.), Agora greca e agorai di Sicilia I, Piza, 245 – 270. Wolf M. 2013, Die Agora von Solunt. Öffentliche Gebäude und öffentliche Räume des Hellenismus im griechischen Westen, SDAIR 16, Wiesbaden 2013. Wright G.R.H. 1992, Ancient Buidling in Cyprus, Lejda-Nowy Jork-Kolonia. Wycherley R. E. 1942, The Ionian agora, JHS, 62, 21 – 31. 346 Wycherley, R.E. 1962, How the Greeks Built Cities, Londyn. Wycherley R. E. 1966, Archaia Agora, Phoenix, 20, 285–293. Wymer J. E. 1916, Markplatz-Anlagen der Griechen und Romer. Mit besonderer Berucksichtigung des romischen Forumbaues in den Provinzen. Mit einer Rekonstruktion des Forum Cambodunum, Monachium Yon M. 2014, Salamine 1964 – 2014: un bilan, CCEC, 44, 29 – 44. Zachariou-Kaila E. 2012, Aspects of personal styling and adornment, w: D. Pilides, Papadimitriou N. (red.), ANCIENT CYPRUS: cultures in dialogue, Exhibition organized by the Department of Antiquities, Cyprus, on the occasion of Cyprus’ Presidency of the Council of the European Union 2012, 104 – 109. Zomeni Z. 2012, Quaternary Marine Terraces on Cyprus: Constraints on Uplift and Pedogenesis and the Geoarchaeology of Palaipafos (A dissertation submitted to Oregon State University, manuscript), niepublikowana praca doktorska, Oregon State University. Źródła antyczne: Ammianus Marcellinus, Dzieje Rzymskie, tom. 1, przeł. I. Lewandowski, Prószyński i s-ka, Warszawa, 2002. Arrian. Anabasis of Alexander, Volume I: Books 1-4. Translated by P. A. Brunt. Loeb Classical Library 236. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1976. Arystoteles. Polityka, tłum. L. Piotrowicz, w: Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. I, Warszawa 2003. Diodorus Siculus. Library of History, Volume IX: Books 18-19.65. Translated by Russel M. Geer. Loeb Classical Library 377. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1947. Livy, Julius Obsequens. History of Rome, Volume XIV: Summaries. Fragments. Julius Obsequens. General Index. Translated by Alfred C. Schlesinger. Index by Russel M. Geer. Loeb Classical Library 404. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1959. Pausanias, Description of Greece, Volume IV: Books 8.22-10 (Arcadia, Boeotia, Phocis and Ozolian Locri) Platon, Prawa, tłum. M. Majkowska, Warszawa, 1997. Pliny. Natural History, Volume II: Books 3-7. Translated by H. Rackham. Loeb Classical Library 352. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1942. Pliny. Natural History, Volume IX: Books 33-35. Translated by H. Rackham. Loeb Classical Library 394. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1952. 347 Polybius. The Histories, Volume V: Books 16-27. Translated by W. R. Paton. Revised by F. W. Walbank, Christian Habicht. Loeb Classical Library 160. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2012. Stadiasmos. Periplus Maris Magni. https://topostext.org/work.php?work_id=217 dostęp 26.09.2017 Strabo. Geography, Volume VI: Books 13-14. Translated by Horace Leonard Jones. Loeb Classical Library 223. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1929. Valerius Maximus. Memorable Doings and Sayings, Volume I: Books 1-5. Edited and translated by D. R. Shackleton Bailey. Loeb Classical Library 492. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2000 Valerius Maximus. Memorable Doings and Sayings, Volume II: Books 6-9. Edited and translated by D. R. Shackleton Bailey. Loeb Classical Library 493. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2000. Materiały online: https://pcma.uw.edu.pl/2017/11/17/nea-pafos/ - data dostępu: 26-03-2019 https://www.weatheronline.pl/weather/maps/city?LANG=pl&WMO=17600&ART=WDR&C ONT=euro&R=0&LEVEL=150®ION=0005&LAND=CY&NOREGION=1&MOD=&T MX=&TMN=&SON=&PRE=&MONAT=&OFFS=&SORT= dostęp 27.03.2016 https://www.tide-forecast.com/locations/Larnaca/tides/latest - data dostępu 17.07.2018 https://www.myweather2.com/Marine/Global-Ports/Cyprus/Kato-Paphos/wind-wavechart. aspx - data dostępu 17.07.2018 http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/maps/europe/zoomify139402.html dostęp 05-05- 2018 http://eservices.dls.moi.gov.cy/#/national/geoportalmapviewer - dostęp 29-05-2016 http://www.moa.gov.cy/moa/ms/ms.nsf/DMLindex_en/DMLindex_en?OpenDocument – data dostępu 17.07.2018 348 http://www.moa.gov.cy/moa/ms/ms.nsf/DMLcyclimate_en/DMLcyclimate_en?OpenDocume nt – data dostępu 17.07.2018 http://www.paphos-agora.archeo.uj.edu.pl/odkrycia http://www.mcw.gov.cy/mcw/da/da.nsf/All/F2EFC7E2CB1001A0422579C2003DCC93?Ope nDocument http://www.paphostheatre.org/ http://www.romanaqueducts.info/aquasite/kourion/foto22.html - data dostępu 1.02.2019 http://turningpointsoftheancientworld.com/index.php/2018/06/10/wars-diadochi-gaza/ dostęp – 1.07.2019 349 XII Spis Ilustracji 1. Lokalizacja Stanowiska Archeologicznego Kato Pafos wraz z Grobami Królewskimi na północy, na zobrazowaniu satelitarnym World-view 3, z zaznaczoną granicą objętą ochroną UNESCO cf. Papuci-Władyka 2018, 8 – autor W. Ostrowski – s. 8. 2. Plan Stanowiska Archeologicznego Kato Pafos z naniesiona propozycją rekonstrukcji siatki ulic za J. Młynarczyk (1990, 162, Fig. 12) z modyfikacjami PAP oraz naniesionymi zabytkami architektonicznymi - aut. W. Ostrowski, E. Papuci-Władyka i Ł. Miszk (Papuci- Władyka 2020, 83, Pl. 5) – s. 12. 3. Model czasu historycznego według Braudela w ujęciu J. Bintliff’a (1991, 6, Fig. 1.2) – s. 17. 4. Agora w Amatus – plan (Empereur, Kozejl, 2017, 142, Fig. 15) – s. 34. 5. Tzw. Forum w Kurion u góry zobrazowanie satelitarne, u dołu - plan – s. 35. 6. Z lewej plan części miasta Soloi, z prawej zdjęcie archiwalne S-E narożnika Agory w Soloi (Gagnier 1975, 217, fig. 1; 221, fig. 3) – s. 36. 7. Archiwalne zdjęcie lotnicze centralnej części późniejszego Parku Archeologicznego z widocznymi pozostałościami Odeonu – ze zbiorów NCAP (National Collection of Aerial Photography – NCAP) – s. 39. 8. Zdjęcie z BSL terenu Agory i wzgórza Fanari – od wschodu. Aut. W. Ostrowski – s. 40. 9. Ortofotoplan stanowiska Agora z zaznaczonym terenem objętym badaniami przez K. Nicolaou – aut. W. Ostrowski, M. Michalik – s. 40. 10. Archiwalne zdjęcia badań prowadzonych przy Portyku Południowym. Źródło Departament Starożytności Cypru. Widoczna jest głębokość wykopów – s. 42. 11. Archiwalne zdjęcia odsłoniętych pozostałości Odeonu z badań prowadzonych przez K. Nicolaou. Źródło Departament Starożytności Cypru – s. 42. 12. Plan architektoniczny Agory, Odeonu i Asklepiejonu wykonany po badaniach K. Nicolaou. Aut. K. Rosińska-Balik na podstawie tablicy informacyjnej zlokalizowanej w Parku Archeologicznym – s. 44. 13. Portyk Wschodni w stanie sprzed badań PAP fot. E. Papuci-Władyka – s. 46. 14. Ortofotoplan „Asklepiejonu” aut. W. Ostrowski, Ł. Miszk – s. 49. 15. Obraz Johna Skippe - Baffo – ancient Papho in the Island of Cyprus - http://www.hellenicaworld.com/Cyprus/Drawings/en/CyprusDrawings0008.html (dostęp 17.07.2019) - s. 53. 16. Podział polityczny wschodniego basenu Morza Śródziemnego w okresie wojen diadochów cf. Hughes 2018 - http://turningpointsoftheancientworld.com/index.php/2018/06/10/wars-diadochi-gaza/ dostęp – 1.07.2019 – s. 65. 17. Rzymskie Imperium w okresie Augusta po reformie administracyjnej (Swain, Davies 2010 s. xv Fig 2) – s. 81. 18. Diagram przedstawiający kierunki przepływu dóbr w układzie państwowym zaproponowany przez J.K. Daviesa (1998, 245, fig. 11.3) – s. 88. 19. Mapa regionów związanych z tradycjami ceramicznymi za J. Lundem (2015, 157, fig. 236) – s. 89. 350 20. Pozostałości poprodukcyjne z R.31. Po lewej fragment przedmiotu żelaznego zachowanego w obudowie pieca; w środku pozostałość po formie glinianej; po prawej fragment konstrukcji pieca – fot. S. Jellonek – s. 98. 21. Przedstawienie pieca do wypału metali (a - cf. Humphrey 2006, 110, fig. 20.) oraz rekonstrukcja rysunkowa procesu wypału (b – cf. Mee 2011, 151, fig. 6.17 ) i model pieca częściowo zagłębione w ziemi (c - Tylecote 2002, 64, il. 42). – s. 98. 22. Po lewej fragment odsłoniętego warsztatu metalurgicznego w Tazos cf. Grandjean et al. 1980, 728, il. 13; po prawej T.II, R. 22 i pozostałość po kanale i być może części warsztatu autor Ł. Miszk – s. 99. 23. Rekonstrukcja sieci połączeń morskich w okresie hellenistycznym – cf. Arnaud 2005, 212 s. 104. 24. Cypr w okresie rzymskim cf. Gordon 2018 fig. 2 – s. 111. 25. Rekonstrukcja sieci ulic i insuli J. Młynarczyk (1990, 163, fig. 16) s. 116. 26. Układ ulic poniżej Willi Tezeusza w hipotetycznym układzie J. Młynarczyk (1990, 169, fig. 21) s. 117. 27. Układ ulic poniżej Willi Tezeusza na podstawie badań archeologicznych (Daszewski 1994, 104, Fig. 1 – il. 117. 28. Pokrycie badaniami geomagnetycznymi terenu Parku Archeologicznego (stan na 2018 r.) – aut. N. Babucic s. 118. 29. Model Numeryczny Terenu na podstawie zdjęć pozyskanych z BSL – aut. W. Ostrowski – s. 120. 30. Archiwalne zdjęcia lotnicze Kato Pafos – 1. 1965; 2. 1968; 3. 1993; 4. 1963 – źródło: NCAP – s. 121. 31. Po lewej – a) interpretacja interferencji geomagnetycznej w Południowym Portyku, po prawej b) uchwycona kontynuacja fundamentu Portyku Południowego oraz fundamentu S.112 Portyku Wschodniego – s. 122. 32. Interpretacja sygnałów georadarowych z badań na Agorze (za S. Adlung i N. Babucic). Na uwagę szczególnie zasługuje podłużna linia biegnąca na linii N-S na zachód od Budowli A i B – s. 124. 33. Centralna część Portyku Południowego z zaznaczonymi reliktami wejścia na Agorę – autor Ł. Miszk – s. 125. 34. Relikty płytowania ulicy 2a (po lewej) oraz ulicy P (po prawej) odsłonięte w wykopach T.VI oraz T.VIII– autor Ł. Miszk – s. 126. 35. Interferencje geomagnetyczne intepretowane przez N. Babucica (kolor żółty), jako pozostałości ulic wraz z zaznaczonymi prawdopodobnymi pozostałościami po bazach kolumn (kolor pomarańczowy) na tle planu rekonstrukcji insuli J. Młynarczyk – autor W.Ostrowski, Ł. Miszk – s. 127 36. Relikty ulic 1a oraz P uchwycone w wykopie TT.VII – autor Ł. Miszk – s. 128. 37. Część północna Agory oraz tereny przyległe z zaznaczeniem siatki ulic: zaproponowanej przez Młynarczyk (czerwona kropkowana linia), zaproponowanej w wyniku analizy wyników badań nieinwazyjnych dla okresu późnohellenistycznego i wczesnorzymskiego (żółta linia) oraz dla późnorzymskiego (niebieska linia) – s. 129. 351 38. Możliwe pozostałości kanałów (kolor niebieski) biegnących wzdłuż ulic w południowo zachodniej części miasta, na tle rekonstrukcji sieci ulic J. Młynarczyk (kolor czerwony) – autor W. Ostrowski (na bazie wstepnych wyników geomagnetycznych N. Babucic) – s. 130. 39. Interpretacja interferencji magnetycznych, jako pozostałości po budowli portykowej z lokalizacją w ramach Parku Archeologicznego – autor N. Babucic – s. 131. 40. Lokalizacja widocznych w terenie pozostałości, mogących świadczyć o istnieniu prostokątnej budowli zlokalizowanej na południe od Agory – aut. W. Ostrowski – s. 132 41. Zinterpretowane wyznaczniki topograficzne na NMT, jako pozostałości po półowalnej budowli przy północnych murach miasta. Dodatkowo trzy prostokątne obiekty, również mogące stanowić pozostałości po budowlach – autor W. Ostrowski – s. 134. 42. Zdjęcie lotnicze z 1968 r. (po lewej) oraz 1993 r. (po prawej) pokazujące różnice w terenie zatoki północno-zachodniej. Na uwagę zasługuje odsłonięta północna cześć depresji terenowej przylegającej do północno-zachodnich murów miasta – ze zbiorów NCAP. 43. Wstępna interpretacja wyników badań geomagnetycznych oraz teledetekcyjnych w rejonie zatoki północno-zachodniej oraz wykopy sondażowe (TT) – autor W. Ostrowski – s. 137, 44. TT.I – po lewej widok od strony wschodniej na odsłonięte arkosolium grobu zachodniego (widok od zachodu). Po prawej profil północny wykopu – autor Ł. Miszk, W. Ostrowski s. 138. 45. TT.II - odsłonięta powierzchnia wykopu wraz z widoczną po prawej skałą macierzystą i fragmentem uformowanego kanału. U dołu profil wschodni wykopu z widocznymi trzema nawarstwieniami pełnymi materiału ceramicznego datowanego na I poł. II w. n.e. autor W. Ostrowski – s. 140. 46. TT.III – profil wschodni wykopu w trakcie eksploracji, 2,80 m poniżej poziomu gruntu – autor Ł. Miszk – s. 141. 47. Lokalizacja stanowiska Glyky Nero w stosunku do wykopów TT.I oraz TT.II. – autor Ł. Miszk – s. 143. 48. Aktywność sejsmiczna Cypru w latach 1896-2010 - Cypryjski Departament Geologiczny – s. 154. 49. Próba rekonstrukcji procesów morfogenetycznych dla Palaepafos cf. Zomeni 2012, table 4-5. 50. Porównanie przebiegu linii brzegowej na podstawie zdjęcia z 1968 roku (czerwona linia) oraz zobrazowania satelitarnego z 2012 roku (żółta linia) – autor W. Ostrowski – s. 158. 51. Wykaz kierunków wiatrów na przestrzeni 25 lat od 1982 do 2017 roku - https://www.weatheronline.pl/weather/maps/city?LANG=pl&WMO=17600&ART=WDR &CONT=euro&R=0&LEVEL=150®ION=0005&LAND=CY&NOREGION=1&MO D=&TMX=&TMN=&SON=&PRE=&MONAT=&OFFS=&SORT= data dostępu 27.03.2016) – s. 160. 52. Kierunki podmuchów wiatrów dla jesieni (góra) oraz dla wiosny (dół) z podziałem na pory dnia cf. Safadi 2016, fig. 5 i 6 – s. 161. 352 53. Wykresy przedstawiające (Pafos na czerwono): uśrednioną prędkość wiatru dla różnych miast na Cyprze po lewej oraz prędkość wiatru ze względu na porę dnia cf. Kastanas et al. 2014, 83, fig. 6 s. 162. 54. Kierunki prądów morskich na Morzu Śródziemnym w lipcu cf. Beresford 2013, fig. 2.15b. – s. 163. 55. Maksymalne (poranne – po lewej) oraz minimalne (wieczorne – po prawej) poziomy przypływu i odpływu dla wschodniego Basenu Morza Śródziemnego. Symulacja 3D wykonana przez MITgcm dla Climate Modelling and Impacts Laboratory oraz Włoską Narodową Agencję Nowych Technologii, Energii i Zrównoważonego Rozwoju.- https://www.youtube.com/watch?v=y4mpoi3TEMc – data dostępu 17.07.2018. – s. 163. 56. Przykładowe poziomy pływów w ciągu dnia dla Larnaki - https://www.tideforecast. com/locations/Larnaca/tides/latest - data dostępu 17.07.2018 - s. 164. 57. Przykładowa prognoza prędkości wiatru i wysokości fal dla Pafos. https://www.myweather2.com/Marine/Global-Ports/Cyprus/Kato-Paphos/wind-wavechart. aspx data dostępu 17.07.2018 – s. 165. 58. Plan Cypru z 1955 sporządzony na potrzeby amerykańskiej armii (fragment). Skala 1:25000. http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/maps/europe/zoomify139402.html dostęp 05-05-2018 s. 167. 59. Zaproponowana przez zespół T. Kalickiego (2020, 501, pl. 157) rekonstrukcja procesu zalądawiania się zatoki N-W s. 170. 60. Hipotetyczna rekonstrukcja relatywnego poziomu morza w zależności od przyjętej wartości różnicy w stosunku do dnia dzisiejszego (od góry od lewej w metrach: +1,2, +2,2, +3,2. +4,2). Autor W. Ostrowski s. 171. 61. Wykaz średnich temperatur oraz opadów dla regionu Pafos http://www.moa.gov.cy/moa/ms/ms.nsf/DMLindex_en/DMLindex_en?OpenDocument – data dostępu 17.07.2018 – s. 172. 62. Proces deforestacji krajów wschodniego basenu Morza Śródziemnego cf. Kaplan et al. 2009, 3023, tab. 3; z zaznaczoną fazą omawianą w tym rozdziale - s. 175. 63. Ortofotomapa Parku Archeologicznego z zaznaczoną siatką geodezyjną w lokalnym układzie współrzędnych – autor W. Ostrowski – s. 181. 64. Lokalizacja wykopów T.I – T.VI w południowo-wschodniej części Agory – autor W. Ostrowski – s. 183. 65. Ortofotomapa Wykopu T.I autor – Ł. Miszk – s. 186. 66. Rzut architektoniczny wykopu T.I z stratyfikacją chronologiczną (kolor jasnoniebieski – okres WH, kolor ciemnozielony – okres MH, kolor fioletowy – okres PH, kolor zielony – okres rzymski. Podział chronologiczny na podstawie analizy ceramiki za autorem oraz E. Marzec, M. Kajzer, A. Dobosz, K. Nocoń) – autor K. Rosińska Balik (2020, 207, pl. 62). – s. 187. 67. Ortofotomapa Wykopu T.II – Portyku Wschodniego – autor Ł. Miszk, W. Ostrowski – s. 189. 68. Rzut architektoniczny Wykopu T.II – Portyku Wschodniego (w zasięgu eksplorowanym do 2015 roku, będącym przedmiotem analizy) z rozwarstwieniem chronologicznym (kolor niebieski – okres EH, kolor żółty okres ŚH, jasnozielony – okres ER I, zielony ER II, ciemnozielony ER III) – autor Ł. Miszk. K. Rosińska-Balik – s. 190. 353 69. Ortofotomapa Wykopu T.III – autor Ł. Miszk, W. Ostrowski – s. 191. 70. Rzut architektoniczny Wykopu T.III z rozwarstwieniem chronologicznym. Kolor żółty – okres PK/WH, niebieski – okres WH, fioletowy – PH, zielony WR – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik (2020, 211, pl. 66) – s. 192. 71. Ortofotomapa Wykopu T.IV autor – Ł. Miszk – s. 193. 72. S.16 i 17 w trakcie eksploracji – fot. PAP archiwum s. 195. 73. Zasięg przebiegu S. 16+ S.17 – autor Ł. Miszk s. 195. 74. Wylewka niwelacyjna pod Budowlę A. Widok od wschodu – autor. M. Wacławik, Ł. Miszk – s. 196. 75. Lokalizacja muru S.47 w stosunku do S.24 – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik s. 199. 76. Ortofotomapa zachodniej części Wykopu T.I z zaznaczonymi odsłoniętymi płytowaniami, stanowiącymi prawdopodobne pozostałości po ulicy z okres ŚH – autor Ł. Miszk – s. 200. 77. WH mur S. 155 zlokalizowany poniżej pozostałości Portyku Wschodniego – fot. Ł Miszk – s. 202. 78. Relikty Budowli B na wykopie T.III w pierwszej fazie jej użytkowania – autor Ł. Miszk. 79. Przekrój przez wykop T.III – autor W. Ostrowski, Ł. Miszk – s. 205. 80. Plan architektoniczny oraz ortofotomapa Budowli B – autor Ł. Miszk s. 208. 81. Plan architektoniczny Wykopu T.III z zaznaczonymi pomieszczeniami Budowli B w drugiej fazie – autor K. Rosińska- Balik (2020, 199, pl. 54) s. 209. 82. Ściana murowana S. 302, po lewej od zachodniej stronie, po prawe cześć północna – fot archiwum PAP s. 210. 83. Profil wschodni Wykopu T.III – autor W. Ostrowski, Ł. Miszk – układ sekwencji stratygraficznych w układzie chronologicznym – 1. Warstwa przemieszana; 2. Warstwa odpowiadająca wyjściu z użytkowania Budowli B2 w okresie PH; 3. Warstwa użytkowa związana z użytkowaniem Budowli B2?; 4 Warstwa zasypiskowa po wyjściu z użytkowania Budowli B1; 5. Warstwa użytkowa związana z funkcjonowaniem Budowli B1 - s. 213. 84. Sposób budowy muru magazynu Pałacu w Vouni, datowany na ok. 450 p.n.e. (Wright 1992, 129, fig. 255 – 257) – s. 214. 85. Relacja muru S.17/S.123 i fundamentu Portyku Wschodniego - fot. archiwum PAP – s. 216. 86. Wlot cysterny S.50, niszczącej S.17 – fot. archiwum PAP – s. 218. 87. Plan architektoniczny Wykopu T.I z zaznaczonymi pomieszczeniami południowymi Budowli C („Budowli Wielopomieszczeniowej”) oraz hipotetycznymi pomieszczeniami od strony północnej – autor K. Rosińska-Balik. 88. Strop jamy Pit 1 – autor Ł. Miszk – s. 222. 89. Zniszczony basenik S. 23 przylegająca do S.16 od zachodu – fot. archiwum PAP – s. 223. 90. S. 51 (Wlot do studni?) – autor Ł. Miszk s. 225. 91. Centralna cześć Portyku Wschodniego widoczna od zachodu, ze strony placu, z zaznaczonymi schodami i możliwym wejściem na Agorę od strony wschodniej – fot. archiwum PAP – s. 228. 354 92. Ortofotomapa centralnej części Portyku Wschodniego z zaznaczonymi wejściami do pomieszczeń R.1+R.2 oraz R.10+R.11 oraz widocznym przesunięciem w linii budowli – autor Ł. Miszk – s. 229. 93. Przebieg wschodniej linii Portyku Zachodniego oraz kamienny „narożnik” w jego centrum – autor Ł. Miszk – s. 230. 94. Pomieszczenie S.10 z widoczną posadzką S.177 położoną na nawarstwieniach PH (widok od wschodu) – fot. archiwum PAP - s. 231. 95. Północno-zachodni fragment pomieszczenia R.10 z zachowanym PH strukturą S.180 – s. 233. 96. Lokalizacja studni S.173 w Portyku Wschodnim i rzut z góry w trakcie eksploracji - autor Ł. Miszk – s. 233. 97. Przekrój N-S przez studnię S.173 z zaznaczonymi zabytkami wydzielonymi – autor W. Winiarska – s. 234. 98. S.329 – niecka wypełniona półproduktem do produkcji zaprawy wapiennej – fot. archiwum PAP – s. 238. 99. Fragment zachowanej podłogi PH w Wykopie T.IV, pomieszczeniu R.30 – autor Ł. Miszk – s. 241. 100. Lokalizacja S.12 w Wykopie T.I oraz wyeksplorowany obiekt wraz z przekrojami – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik – s. 244. 101. Północna część wykopu T.I z uchwyconym wkopem rabunkowym datowanym na II w. n.e. – fot. archiwum PAP – s. 245. 102. Fundament S.48 widoczny po prawej stronie na południe od Budowli A. Widok od zachodu – fot. archiwum PAP – s. 246. 103. Plan architektoniczny północnej części Portyku Wschodniego z podziałem na fazy chronologiczne – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik (2020, 209, pl. 64) - s. 249. 104. Plan architektoniczny południowej części Portyku Wschodniego z podziałem na fazy chronologiczne – autor Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik (2020, 209, pl. 64) – s. 250. 105. Ortofotomapa Portyku Wschodniego z zaznaczonymi pomieszczeniami oraz podziałem przestrzennym – autor Ł. Miszk, A. Oleksiak - s. 251. 106. Fundament S.100 oraz S.125 – fot. archiwum PAP – s. 253 107. Pomieszczenia R.3, R.5, R.13, R.15 – u góry ortofotmapa, u dołu rzut architektoniczny – autorzy Ł. Miszk, K. Rosińska-Balik - s. 255. 108. Pozostałości po trzech fazach użytkowania pomieszczenia R.3 – autor Ł. Miszk – s. 256. 109. Ortofotomapa pomieszczeń R.1, R.2, R.4, R.6, R.7, R.9., R.9 (kanał) – autor Ł. Miszk – s. 259. 110. Plan architektoniczny pomieszczeń R.1, R.2, R.4, R.6, R.7, R.9., R.9 (kanał) – autor K. Rosińska-Balik – s. 260. 111. Pomieszczenie R.1+R.2 od strony wschodniej z zaznaczonymi przebiegami rurociągów – autor Ł. Miszk – s. 261. 112. Zablokowane przejście między R.6 a R.7, widziane od zachodniej strony – fot. archiwum PAP – s. 262. 113. Plan architektoniczny pomieszczeń R.10, R.11, R.12 – autor K. Rosińska- Balik – s. 263. 114. Pomieszczenie R. 14 – przykład zachowanego naczynia – fot. archiwum PAP – s. 265. 355 115. Kanał przecinający Portyk Wschodni – pomieszczenie R.10 – fot. archiwum PAP – s. 267. 116. Basenik (odstojnik?) S.146 oraz wlot do cysterny S.144 – fot. archiwum PAP – s. 268. 117. Zawalona ściana w pomieszczeniu R.1 – fot. archiwum PAP – s. 271. 118. Hipotetyczne relikty południowego wejścia na Agorę – autor Ł. Miszk – s. 273. 119. Rekonstrukcja korynckiego kapitelu z Wykopu T.III – autor W. Ostrowski – s. 274. 120. Ortofotomapa Wykopu T.IV – autor Ł. Miszk – s. 276. 121. Tzw. area 2 (wg nzewnictwa z 2011 r.) na zachód od wschodniego wejścia na Agorę – widok od zachodu – fot. archiwum PAP – s. 281. 122. Propozycja rekonstrukcji Agory Nea Pafos. Autorzy: Ł. Miszk, W. Ostrowski. Linia ciągła to potwierdzone relikty rozplanowania architektonicznego Agory, szrafurą oznaczono proponowaną rekonstrukcję. Na planie nie zostały zaznaczone wejścia. Propozycja oparta o ostatnią fazę funkcjonowania Portyku Wschodniego oraz badania geofizyczne – s. 286. 123. Lokalizacja klatki schodowej w obrębie pomieszczenia z apsydą w „Asklepiejonie” – autor Ł. Miszk – s. 288. 124. Porównanie wielkości agor w miastach greckich – wybór autora – s. 290 – 292. 125. Rozpoznane fazy użytkowania terenu stanowiska Agora – cf. Papuci-Władyka 2020, Table 1 – s. 299. 126. Plan Agory z wykopami wpisany w siatkę ulic – autor Ł. Miszk, W. Ostrowski, E. Papuci-Władyka - s. 302. 127. Lokalizacja kanału odpowiadającego potencjalnej ulicy M – autor Ł. Miszk – s. 302. 356 XIII Wykaz skrótów AJA – American Journal of Archaeology ARDAC – Annual Reports of Department of Antiquities of Cyprus ASOR – The Annual of the American Schools of Oriental Research B. – Budowla BCH – Bulletin de Correspondance Hellénique BG – Black Gloss BSA – The Annual of the British School in Athens BSL – Bezzałogowy statek latający CASP - The Cyprus Ancient Shoreline Project CCEC - Cahiers du Centre d'Études Chypriotes CCW – Colour Coated Ware CS – Cypriot Sigillata ESA - Eastern Sigillata A FR – Finds Register GIS – System Informacji Geograficznych GW - Grey Ware JHS – The Journal of Hellenistic Studies JRA – The Journal of Roman Studies KW – Kitchen Ware MafaP – Mission Archéologique Française à Paphos NCAP – National Collection of Aerial Photography NMT – Numeryczny Model Terenu PAM – Polish Archaeology in Mediterranean PAP – Paphos Agora Project PK/WH – późnoklasyczna/wczesnohellenistyczna PH - późnohellenistyczna PR - późnorzymska R. – Room RDAC – Reports of the Department of Antiquities of Cyprus S. – Structure SAAC – Studies of Ancient Art and Civilisation ŚH - środkowohellenistyczna T. – Trench ThW - Thin-walled Ware UC – Utility ceramics UTM - The Universal Transverse Mercator WH – wczesnohellenistyczna WR – wczesnorzymska