Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wydział Historyczny Paweł Cembrzyński Miasta górnicze Europy Środkowowschodniej w XIII-XVII wieku Praca doktorska Promotor: prof. dr hab. Jerzy Piekalski Kraków 2014 Spis treści I. Wstęp 7 I.1. Cel pracy 7 I.2. Problem definicji miasta górniczego 8 I.3. Zakres geograficzny 12 I.4. Zakres chronologiczny 14 I.5. Metoda 16 I.6. Krytyka źródeł 23 I.7. Rozwój problematyki badawczej 27 I.8. Struktura pracy 29 I.9. Podziękowania 30 II. Złoża rud metali kopalnych i technologia górnicza na terenach Europy Środkowo-Wschodniej 31 II.1. Formy złóż, ich kształtowanie się i przydatność dla górnictwa 31 II.2 Technologia górnicza w Europie Środkowo-Wschodniej 34 II.2.1. Prospekcja 34 II.2.2. Metody wydobycia 36 Metoda odkrywkowa 36 Metoda podziemna 38 II.2.3. Metody odwadniania 48 II.3. Przerób rud 52 II.3.1. Obróbka wstępna 52 II.3.2. Obróbka termiczna 54 II.3. Organizacja górnictwa 57 II.4. Złoża rud metali w Europie Środkowo-Wschodniej 60 II.4.1. Rudawy 61 II.4.2. Czechy i Morawy 66 II.4.3. Słowacja 70 II.4.4. Dolny Śląsk 71 II.4.5. Śląsko-krakowskie złoża rud cynku i ołowiu 74 II.4.6. Małopolska 77 III. Powstawanie, rozwój i upadek miast górniczych w kontekście przemian społeczno- ekonomicznych 79 III.1. Podstawy społeczno-ekonomiczne pierwszego horyzontu urbanizacji górniczej 79 III.2. Pierwszy horyzont urbanizacji górniczej 84 III.2.1. Saksonia (Rudawy i ich przedgórze) 84 III.2.2. Problem górnictwa „przedkolonizacyjnego” 94 III.2.3. Czechy i Morawy 98 III.2.4. Dolny Śląsk 100 III.2.5. Śląsko-krakowskie złoża cynku i ołowiu oraz obszar Małopolski 103 III.2.6. Słowacja, Siedmiogród i Węgry 108 III.3. Faza rozwoju i kryzysu górnictwa w XIV-XV w. 111 III.3.1. Rudawy 113 III.3.2. Czechy i Morawy 115 III.3.3. Słowacja 118 III.3.4. Dolny Śląsk 121 III.3.5. Złoża śląsko-krakowskie i Małopolska 122 III.4. Drugi horyzont urbanizacji górniczej w XV i XVI w. oraz kryzys przełomu XVI i XVII w. 124 III.4.1. Rudawy 126 III.4.2. Czechy i Morawy 130 III.4.3. Słowacja 134 III.4.4. Dolny Śląsk 135 III.4.5. Złoża śląsko-krakowskie i Małopolska 136 IV. Uwarunkowania lokalizacji miast górniczych 139 IV.1. Złoża 140 IV.2. Sieć hydrograficzna 146 IV.3. Surowce organiczne 149 IV.4. Topografia 153 IV.5. Sieć transportowa 159 IV.6. Infrastruktura przedlokacyjna 162 IV.7. Sieć osadnicza 167 V. Okręgi górnicze 177 V.1. Wielkość okręgu górniczego 180 V.2. Strefy wydobycia 185 V.3. Strefy przerobu 200 V.4. Osiedla górnicze 207 V.5. Fortyfikacje związane z górnictwem 214 V.6. Pozostałe elementy okręgu górniczego 221 VI. Miasto górnicze jako punkt centralny 226 VI.1. Centralne funkcje dla górnictwa i hutnictwa 227 VI.1.1. Administracja i sądownictwo górnicze 227 VI.1.2. Mennice 233 VI.1.3. Zaplecze surowcowo-rzemieślniczo-handlowe 234 VI.2. Funkcje pozagórnicze 236 VI.2.1. Siedziby władzy 236 VI.2.2. Zaplecze targowo-rzemieślnicze oraz handel dalekosiężny 238 VI.2.3. Funkcje militarne 241 VI.2.4. Ośrodki kultu 243 VII. Kształt miasta górniczego 249 VII.1. Układ urbanistyczny 249 VII.1.1. Przedlokacyjne osiedla górnicze 250 VII.1.2. Nieregularne układy urbanistyczne 259 VII.1.3. Układ ulicowy 269 VII.1.4. Układ regularny 271 VII.2. Działka mieszczańska 286 VII.3. Zabudowa mieszkalna 292 VII.3.1. Budynki zagłębione 292 VII.3.2. Budynki murowane 299 VII.3.3. Przemiany domu mieszczańskiego 304 VII.4. Przestrzeń publiczna 307 VII.5. Fortyfikacje 312 VII.6. Ślady górnictwa i procesów metalurgicznych 318 VII.7 Przedmieścia 321 VIII. Relacja człowiek – środowisko a jakość życia w mieście górniczym 326 VIII.1. Wpływ górnictwa na środowisko 327 VIII.1.1. Zapotrzebowanie na drewno 327 VIII.1.2. Wylesienie 330 VIII.1.3. Ochrona lasów 332 VIII.1.4. Degradacja terenu 334 VIII.1.5. Zanieczyszczenie wody, gleby i powietrza 337 VIII.2. Górnictwo a człowiek 341 VIII.2.1. Wpływ szkodliwych substancji na zdrowie mieszkańców regionów górniczych 341 VIII.2.2. Warunki bytowe ludności regionów górniczych 344 VIII.2.3. „Świadomość ekologiczna” mieszkańców regionów górniczych 346 IX. Dynamika przemian miast górniczych. Zakończenie 349 X. Bibliografia 361 XI. Katalog miast górniczych 433 XI.1. Altenberg 435 XI.2. Annaberg 439 XI.3. Banská Belá 446 XI.4. Bańska Bystrzyca 451 XI.5. Bańska Szczawnica 462 XI.6. Bochnia 484 XI.7. Buchholz (St. Katharinenberg im Buchholz) 497 XI.8. Bytom 499 XI.9. Freiberg 522 XI.10. Gelnica 575 XI.11. Gersdorfer Wald bei Etzdorf (Gerschberg) 579 XI.12. Głuchołazy 582 XI.13. Havlíčkův Brod 589 XI.14. Hohenforst bei Kirchberg (Fürstenberg) 601 XI.15. Horní Slavkov 604 XI.16. Igława 608 XI.17. Jáchymov 660 XI.18. Kremnica 665 XI.19. Kutná Hora 675 XI.20. Ľubietová 729 XI.21. Lwówek Śląski 733 XI.22. Marienberg 740 XI.23. Mikołajowice 746 XI.24. Nová Baňa 753 XI.25. Olkusz 758 XI.26. Pelhřimov 784 XI.27. Pukanec 792 XI.28. Rożniawa 797 XI.29. Schneeberg 802 XI.30. Sławków 808 XI.31. Smolnik 822 XI.32. Spiska Nowa Wieś 827 XI.33. Tarnowskie Góry 833 XI.34. Treppenhauer bei Sachsenburg (Bleiberg) 847 XI.35. Ullersberg bei Wolkenburg (Ulrichsberg) 869 XI.36. Wieliczka 872 XI.37. Zlaté Hory 893 XI.38. Złotoryja 902 XI.39. Złoty Stok 911 I. Wstęp Na przełomie XII i XIII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej doszło do znacznych przemian gospodarczych. Na wschód ruszyła fala niemieckojęzycznych osadników niosących ze sobą nowe rozwiązania prawne i organizacyjne. Zyskujący na znaczeniu handel i wprowadzenie renty pieniężnej na wsi spowodowało zwiększone zapotrzebowanie na metale szlachetne. Za kolonistami podążali poszukiwacze rud metali. Zachęcani przez władców penetrowali tereny już znane z bogactw naturalnych oraz te, które jak dotąd porośnięte były lasem. W miejscach gdzie dokonano odkryć powstawały osiedla górnicze. Niektóre z pośród nich przeradzały się z czasem w miasta górnicze stając się ważnymi ośrodkami produkcji metalurgicznej oraz centrami handlu i administracji. Ich specyficzną cechą była duża migracja ludności, zarówno poszukiwanych specjalistów z zakresu techniki górniczej i metalurgii jak i ludzi poszukujących pracy i poprawy warunków bytowych. Miasta te miały więc, ze sobą wiele wspólnego, tworząc poniekąd ponadregionalną strukturę, dzięki czemu uzasadnione jest badanie podjęcie badań nad nimi jako jednolitym zjawiskiem. I.1. Cel pracy Podjęta problematyka badawcza dotyczy genezy miast górniczych, ich funkcji, formy oraz przekształceń. Analizie poddane zostaną miasta górnicze, rozumiane jako ośrodki, dla których górnictwo było impulsem do ich powstania oraz podstawą gospodarczą ich egzystencji. Definicja miasta górniczego jest zagadnieniem złożonym i zostanie przedstawiona poniżej. Wychodzę z założenia, że ośrodki górnicze w Europie Środkowo-Wschodniej w okresie od końca XII w. do XVII w., z racji podobnych warunków geograficznych, społecznych i politycznych, były do siebie podobne pod względem organizacji, struktury społecznej, rozwiązań technologicznych i możliwych przekształceń. Ponadto zakładam, że za rozwój i kryzys w miastach górniczych odpowiedzialna była w pierwszym rzędzie technika górnicza, oraz rytm przemian gospodarczych i społecznych w Europie. Przemianom tym odpowiadają określone struktury kultury materialnej. By uchwycić te wspólne Celem niniejszej dysertacji jest wyjaśnienie szeregu problemów związanych z zagadnieniem miast górniczych. W pierwszej kolejności prześledzę warunki lokalizacji tych ośrodków, w odniesieniu do czynników topograficznych, zasobów środowiska naturalnego i starszej sieci osadniczej. Kolejnym problemem badawczym jest zagadnienie funkcjonowania i struktury rejonu górniczego powiązanego z miastem oraz rola miasta górniczego jako punktu centralnego. Rozważę jego funkcje administracyjne, handlowe, sakralne czy militarne. W dalszej kolejności skupię się na kształcie miasta górniczego rozumianym jako struktura urbanistyczna, typie zabudowy, przestrzeni publicznej i prywatnej czy też sakralnej. Na końcu rozważę kwestie wpływu górnictwa na środowisko naturalne i zdrowie mieszkańców miast górniczych. Powyższe problemy badawcze mają prowadzić do próby odpowiedzi na pytanie o jakość życia w mieście górniczym. I.2. Problem definicji miasta górniczego Pierwszym problemem, istotnym dla niniejszej dysertacji, jest określenie czym właściwie jest miasto górnicze. Pojęcie to może być rozpatrywane zarówno z perspektywy topograficznej, gospodarczej jak i prawnej. Podstawowym warunkiem powstania i funkcjonowania miasta górniczego były złoża rud metali szlachetnych, kolorowych, lub soli kamiennej (rudy żelaza były dostępne w wielu miejscach, więc ich rola miastotwórcza była raczej znikoma). W ujęciu topograficznym istotna jest przestrzenna relacja między osiedlem a górnictwem. Miasto mogło powstać w pewnej odległości od złóż, lub bezpośrednio w miejscu wydobycia i przerobu urobku. Fakt ten wpływa na charakter urbanistyczny miasta, możliwości jego rozwoju przestrzennego, dostępu do wody, warunków komunikacyjnych i jakości życia mieszkańców. Aspekty te istotne są dla badań z zakresu archeologii krajobrazu. Najczęściej taki typ miasta definiowany jest z perspektywy gospodarczej. Według definicji D. Molendy jest to miasto, którego podstawą rozwoju była eksploatacja zasobów mineralnych, a większość mieszkańców czerpała z niej źródła utrzymania częściowo bezpośrednio (produkcja, przetwórstwo i dystrybucja), częściowo pośrednio (zaopatrzenie i usługi niezbędne dla górnictwa) (Molenda 1976: 189). Według H. Ebnera było specjalnym typem miasta, które zawdzięczało swoją lokację, albo inną formę powstania, pośrednio lub bezpośrednio górnictwu. Posiadało ono szczególne przywileje i zamieszkałe było w większości przez ludzi, którzy pracowali w górnictwie, rzemiosłach i przedsięwzięciach związanych z górnictwem lub administracji górniczej (Ebner 1989: 58 za Schwabenicky 2009: 204). Podobnie miasto górnicze definiował Klaus Kratzsch (1974: 2). Żeby osiedle górnicze bądź hutnicze zostało miastem musiały pojawić się także funkcje produkcyjne i usługowe, tak by możliwa była różnorodna struktura gospodarcza osiedla. Powstanie monostruktury stwarzało niebezpieczeństwo dla rozwoju a nawet egzystencji miasta (Kaufhold 2004: VIII). P. Ratkoš podkreślał, że poza złożami rud w mieście górniczym musiała być grupa osób inwestujących w górnictwo oraz realizowano w nim wymianę towarową między rolniczą okolicą a rzemieślnikami i górnikami na miejskim targu (Ratkoš 1974: 33). Definicja ustalona na podstawie cech gospodarczych wydaj się jak dotąd najtrafniej opisywać zjawisko miasta górniczego. Jednak cechą w dużej mierze wyróżniającą miasta górnicze spośród innych ośrodków o charakterze miejskim były kryteria prawne. Baza ekonomiczna, czyli złoża rud, nie była jedyną podstawą powstania osiedla górniczego i jego przekształcenia w miasto, ale była powodem, dla którego otrzymywało ono specyficzne przywileje, których nie posiadały inne ośrodki (Vozár 1980: 312). Podstawą działania górnictwa, zwłaszcza w XII i XIII w. była wolność górnicza, która gwarantowała prawo do swobodnego szukania i wydobywania kruszców oraz swobodnego przemieszczania się górników. Według Jana Kořana miasta górnicze powstawały jako kolonie obcych przybyszów, którzy opanowali technikę górniczą, dzięki czemu miały większą swobodę niż inne miasta. Funkcjonowało w nich prawo dziedziczenia, gwarantowana była swoboda poruszania się, zwolnienie z danin itd. (Kořan 1950: 5). Władca terytorium, na którym odkryto złoża, mógł osiedle zamieszkałe przez górników podnieść do rangi miasta nadając mu prawa, a jego mieszkańcom przywileje (wolność górniczą). Formowała się wtedy struktura będąca połączeniem osiedla miejskiego z przemysłem górniczym. Powstało z jednej strony połączenie górnictwa i miasta jako forma osadnicza, a z drugiej nowa jakość prawna (Kaufhold 2004: VII). Po raz pierwszy połączenie wolności miejskiej z wolnością górniczą skrystalizowało się we Freibergu w Miśni pod koniec XII w. (Blaschke 1980). Miasta takie otrzymywały prawa swobodnego napływu i odpływu obywateli, swobodnego dysponowania majątkiem, zwolnienie z powinności wojennych, zwolnienie z podatków, przywileje o charakterze gospodarczym mające wspomóc zaopatrzenie w produkty żywnościowe i inne (dowóz towarów bez cła, swobodnego osiedlania się rzemieślników, wspierające wyrób słodu, piwa i innych produktów) (Jančárek 1971: 42), a także prawo targowe (Wagenbreth, Wächtler 1990: 108). Wraz z odkrywaniem nowych złóż rud metali nadawano osadom górniczym prawa miast czy miasteczek górniczych, dla podtrzymania poziomu wydobycia i ściągnięcia wystarczającej liczby ludności do pracy. Większość z nich nie mogła jednak pełnić swojej ekonomicznej funkcji, a miastem stawały się często dopiero po upadku górnictwa (Jančárek 1971: 42). Danuta Molenda zauważyła, że prawa miasta górniczego nadawano „na wyrost” osadom, które nigdy się nie rozwinęły. W niektórych przypadkach miasto miało cechy ośrodka górniczego tylko przez pewien okres swej historii. Specjalne prawa nadawano także starszym ośrodkom górniczym w celu nadania nowego impulsu dla górnictwa. D. Molenda uważała, że definiowanie według kryterium formalnego – posiadania uprawnień i statusu miasta górniczego – wydaje się niewystarczające (Molenda 1976: 189). Istotną kwestią wydaje się być zagadnienie pojęcia miasta górniczego w kontekście definicji miasta średniowiecznego. Wydzielić możemy dwie zasadnicze definicje miasta: prawno-topograficzną oraz opartą na kryteriach gospodarczych. Według pierwszej funkcjonowały miasta późnośredniowieczne w zachodniej strefie Europy Środkowej. Cechowały je: gospodarka rzemieślniczo-handlowa, prawa miejskie, obecność gminy miejskiej zarządzanej przez własną radę dysponującą finansami miejskimi, duże rozwarstwienie społeczne i zawodowe, regularną zabudowę z centralnie położonym targiem, fortyfikacje wyznaczające granice miasta, rozwinięte funkcje ideologiczne i sztuka (Piekalski 1999: 25-26). Duża część omawianych miast górniczych spełniała te kryteria. Definicja gospodarcza zakłada, że miasta powinny opierać się na gospodarce produkcyjno-handlowej, stanowić centralne punkty administracyjno-polityczne, pełnić funkcje militarne, realizować cele religijne (Piekalski 1999: 26). Także w tym przypadku miasta górnicze spełniały niezbędne kryteria. Nurtująca jest w tym kontekście kwestia osiedli górniczych w odkrytych w Saksonii, identyfikowanych z opuszczonymi miastami górniczymi. Jedno z takich stanowisk, Treppenhauer w pobliżu miasta Frankenberg, identyfikowane było z wspominanym w źródłach pisanych z XIV w. miastem Bleiberg (Schwabenicky 2009: 167). Osiedle to położone było bezpośrednio w miejscu wydobycia, posiadało zabudowę mieszkalną ułożoną prawdopodobnie wzdłuż osi drogi, fortyfikacje ziemne, a odkryte artefakty świadczą o zamożności mieszkańców, uprawianiu rzemiosł i handlu. Jeżeli uznamy cechy takie jak handel, rzemiosło, fortyfikacje i znaczną wielkość za kryteria niezbędne (osiedla ma ok. 13 ha), to Treppenhauer/Bleiberg może je spełniać (Kenzler 2008: 295-296). Z drugiej strony miejsce to było centralnym punktem dla okolicznych kopalń ale już nie dla terenów rolniczych, dla których taki punkt stanowiło miasto Frankenberg (Schwabenicky 2009: 170-171). Czy zatem miasto górnicze może funkcjonować zupełnie niezależnie od sieci osadniczej i dalej być miastem nie spełniając w rzeczywistości funkcji centralnej? I czy możemy taki mały ośrodek postawić w jednym rzędzie z dużymi miastami górniczymi o rozwiniętych funkcjach centralnych i handlu dalekosiężnym? Średniowieczne i wczesnonowożytne miasta górnicze były bardzo różnorodne i powstawały w różnych warunkach, więc wymykają się jednoznacznej definicji. Podsumowując można stwierdzić, że najważniejszą cechą jaką powinien posiadać omawiany typ miasta jest rozwinięte górnictwo, które było podstawową przyczyną powstania miasta i główną siłą napędową jego rozwoju. Następnie istotnym wyznacznikiem jest obecność praw górniczych i miejskich, bądź instytucji charakterystycznych dla samorządu miejskiego1. Niezwykle istotna wydaje się także kwestia centralnej funkcji, z jednej strony centrum administracyjnego dla górnictwa (władze górnicze, waga górnicza, mennica), a z drugiej punktu centralnego dla 1 Pomimo, iż w okresie poprzedzającym kolonizację na prawie niemieckim w wielu miejscach prowadzono prace górnicze, jak dotąd nie stwierdzono istnienia osiedli górniczych, które mogły by nosić cechy „protomiasta” i rozszerzać definicję miasta górniczego. Stąd istnienie jakiejś formy samorządności wydaje się być trafnym kryterium wyróżniania miasta górniczego. zaplecza rolniczego. Dla statusu miasta nie jest istotna lokalizacja prac górniczych, wpływa ona przede wszystkim na jego materialną formę. W niniejszej pracy przede wszystkim analizowane będą miasta górnicze w sensie topograficznym, bardzo blisko powiązane z górnictwem, a w następnej kolejności ośrodki górnicze powstałe poza złożami. Nie będę jednak poświęcał więcej miejsca miastom, które powstały bez związku z górnictwem, a prawa miasta górniczego miały tylko przez określony czas (jak np. Čáslav i Kolín w Czechach). Miasta takie są dosyć liczne, a badania nad nimi nie wprowadziłyby nic nowego do tematu. I.3. Zakres geograficzny Europa Środkowo-Wschodnia obejmuje znaczne rozmiary sięgając od Bałtyku aż po Bałkany. Dla niniejszych badań istotna jest jej część, na której obszarze występują rudy metali. Należy do niej Górna Saksonia, gdzie powstały takie miasta jak Freiberg, Schneeberg, Annaberg, Marienberg (szczególnie tereny Rudaw były poddane intensywnej kolonizacji górniczej), obszar Czech (Jáchymov, Kutná Hora, Havlíčkův Brod), Morawy (Igława), tereny dzisiejszej Słowacji (Bańska Szczawnica, Bańska Bystrzyca, Kremnica, Gelnica, Smolnik), Dolny Śląsk (Złotoryja, Lwówek Śląski, Złoty Stok), Górny Śląsk (Bytom, Tarnowskie Góry), Małopolska (Olkusz, Sławków, Wieliczka, Bochnia). Do terenów tych zaliczyć także można Siedmiogród, niestety znikoma ilość dostępnych opublikowanych informacji o tamtejszych miastach górniczych nie pozwala na wyciągnięcie wniosków, więc obszar ten nie został ujęty w pracy. Tereny te mają kilka charakterystycznych cech, które skłaniają ku takiemu zakresowi geograficznemu badań nad górnictwem i osadnictwem górniczym. Po pierwsze, obszar ten nie zostały nigdy włączony do Imperium Rzymskiego, a co za tym idzie nie było tu antycznych tradycji urbanistycznych. Miasta, rozumiane jako samorządne gminy miejskie, zaczęły pojawiać się na terenach między Łabą a Odrą dopiero od końca XII w. Obszar ten określony został przez M. Małowista jako sudecko-karpacka strefa gospodarcza (Czechy, Węgry, Słowacja, Siedmiogród, Śląsk, południowa Polska). Charakteryzował się występowaniem złóż surowców (srebro, złoto, miedź, ołów, cyna, sól a także bydło, skóry, wosk, futra). Przebiegały tędy szlaki ze środkowych i południowych Niemiec oraz z Włoch nad Morze Czarne i Azowskie do istniejących tam ośrodków handlu włoskiego. W XIII i XIV w. strefa ta intensywnie się rozwijała (Małowist 2006: 25-26). Pomimo różnic w przydatności dla osadnictwa rolniczego, przynależności politycznej, cechą wspólną tych obszarów były właśnie bogactwa mineralne (Małowist 2006: 141). M. Małowist nie włączał w strefę sudecko-karpacką terenów Saksonii. Niemniej jednak, w niniejszej pracy obszar ten zostanie ujęty. Szczególnie ważne dla tematu jest pasmo Rudaw (Erzgebirge/Krušné Hory) i ich przedgórze. Z terenów tych rekrutowało się wielu górników, którzy powędrowali na wschód, a kontakty między miastami górniczymi w Miśni a tymi w królestwie Czech i innych krajach regionu były bardzo intensywne. Także rytm przemian górnictwa w Miśni był podobny do całej strefy sudecko-karpackiej. Bez wątpienia, nie da się badać miast górniczych na wymienionym obszarze w oderwaniu od pozostałej części Europy. Starsze ośrodki wydobycia rud metali, funkcjonujące już od X w., w Wogezach, Schwarzwaldzie czy górach Harzu miały duży wpływ na rozwój górnictwa na badanym przeze mnie obszarze. Wydaje się, że wiele elementów kultury górniczej (form osadnictwa, kultury materialnej, rozwiązań technologicznych i organizacyjnych) wykazuje cechy wspólne z omawianym terytorium, a ich korzeni możemy szukać w najstarszych ośrodkach górniczych. Rys. I.1. Najważniejsze miasta górnicze Europy Środkwo-Wschodniej wymienione w tekście: 1 – Lwówek Śląski; 2 – Złotoryja; 3 – Mikołajowice; 4 – Złoty Stok; 5 – Głuchołazy; 6 – Zlaté Hory; 7 – Tarnowskie Góry; 8 – Bytom; 9 – Sławków; 10 – Olkusz; 11 – Wieliczka; 12 – Bochnia; 13 – Freiberg; 14 – Treppenhauer; 15 – Ullersberg; 16 – Hochenforst; 17 – Schneeberg; 18 – Annaberg-Buchholz; 19 – Marienberg; 20 – Jáchymov; 21 – Horní Slavkov; 22 – Altenberg; 23 – Gersdorf; 24 – Kutná Hora; 25 – Havlíčkův Brod; 26 – Igława; 27 – Humpolec; 28 – Pelhřimov; 29 – Kremnica; 30 - Nová Baňa; 31 – Pukanec; 32 – Bańska Szczawnica; 33 – Bańska Bystrzyca; 34 – Ľubietová; 35 – Spiska Nowa Wieś; 36 – Gelnica; 37 – Smolnik; 38 – Rożniawa. Ważniejsze miasta w regionie: I – Wrocław; II – Kraków; III – Praga; IV – Wiedeń; V – Budapeszt (mapa z uzupełnieniami autora na podstawie: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c2/Central_Europe_relief_map_with_waterbodies_and_borders.png, dostęp: 1.09.2014). I.4. Zakres chronologiczny Punktem wyjścia niniejszych rozważań będzie koniec wieku XII i początek XIII, gdy kraje w Europie Środkowo-Wschodniej weszły w okres intensywnego rozwoju ekonomicznego i społecznego (Małowist 2006: 9). Proces ten rozpoczął się w XII w. na terenach wcielonych do Cesarstwa Niemieckiego. W 1168 r. w wyniku odkrycia rud srebra zaczął się kształtować Freiberg, a nasilające się kolonizacja i poszukiwania złóż doprowadziły do powstania szeregu osiedli górniczych. Od XII w. w Niemczech i w XIII w. w Polsce, Czechach i na Węgrzech widoczne było dążenie ze strony władców oraz panów świeckich i duchownych do intensyfikacji gospodarki, głównie rolnictwa, opierając się na kolonistach oraz ludności miejscowej (Małowist 2006: 13). Obcy koloniści wprowadzali nowe sposoby organizacji, nowe techniki produkcji i handlu oraz przyciągali kapitał. Zjawiska te w połączeniu z prawem niemieckim były ważnym bodźcem ekonomicznym. XII i XIII w. były także okresem intensywnego rozwoju gospodarczego w Europie Zachodniej. Zapotrzebowanie na metale szlachetne i kolorowe pchnęło wielu niemieckich górników na wschód. Mieli zwykle pełne poparcie miejscowych władców, którzy upatrywali w górnictwie źródła zarobku pozwalającego na import dóbr z krajów wyżej rozwiniętych (Małowist 2006: 23-25). Na fali tego procesu powstały miasta górnicze w Czechach i na Morawach takie jak Igława (1243 r.), Havlíčkův Brod (1278 r.), Kutná Hora (ok. 1300 r.), na Słowacji Bańska Bystrzyca (1255 r.), Bańska Szczawnica (1237/1238 r.), Gelnica (przed 1276 r.) , na Śląsku Złotoryja (1211 r.), Lwówek Śląski (1217-1233 r.), Bytom (1254 r.), w Małopolsce Sławków (1279-1286 r.), Olkusz (przed 1299 r.), Wieliczka (1290 r.), Bochnia (1253 r.). Pierwsza faza urbanizacji górniczej trwała jeszcze w 1 poł. XIV w. W XIV w. odczuwalny stał się kryzys gospodarczy w Europie Zachodniej, który na badanym obszarze objawił się najprawdopodobniej w Miśni. Na pozostałych terenach miasta górnicze zaczynają podupadać zwykle z powodu problemów technicznych górnictwa. Kolejna faza wzrostu i nowych lokacji miast górniczych miała miejsce pod koniec XV w. i w XVI w. Związane było to z kolejną fazą koniunktury w gospodarce europejskiej oraz napływem do Europy Środkowo-Wschodniej zachodniego kapitału inwestującego w górnictwo (Małowist 2006: 329). W tym okresie najliczniejsze ośrodki powstały w Rudawach, na pograniczu czesko-niemieckim (Schneeberg – 1481 r., Annaberg – 1497 r., Jáchymov – 1518 r., Marienberg – 1523 r.), Tarnowskie Góry (1528 r.) na Górnym Śląsku, a wiele starszych ośrodków górniczych przeżywało nową falę rozwoju wydobycia (Freiberg, Kutná Hora, Bańska Szczawnica, Olkusz). Punkt końcowy niniejszej pracy przypada na schyłek XVI w. i 1 poł. XVII w. czyli okres, kiedy ta część Europy zaczęła wykazywać oznaki zahamowania rozwoju ekonomicznego i petryfikacji struktur społecznych (Małowist 2006: 9). W wyniku działania wielu czynników, jak powolny wzrost cen, wyczerpywanie się dostępnych partii złóż, ograniczenie wolności miast, zagrożenie tureckie i wojna trzydziestoletnia (Molenda 1992: 86; Małowist 2006: 338), w większości miast górniczych omawianego obszaru doszło do poważnego kryzysu. Górnictwo w tych ośrodkach zaczęło rozwijać się ponownie w XVIII w., jednak zorganizowane według innych niż dotychczas zasad, w wyniku czego miasta utraciły swój dotychczasowy status (Molenda 1991: 158). Struktury społeczne górnictwa oraz technika produkcji uformowane w XII i XIII w. funkcjonowały bez rewolucyjnych zmian aż po wiek XVII, wraz z nimi rozwijały się osiedla miejskie. Uprawnia to do badania zjawiska miast górniczych w Europie Środkowo-Wschodniej właśnie w takich ramach chronologicznych. I.5. Metoda Przy tworzeniu niniejszej pracy przyświecają mi dwie zasady metodyczne: dopuszczenie długiego trwania wielu istotnych zjawisk kulturowych i holizm geograficzny. Pojęcie długiego trwanie wynikło z badań francuskich historyków skupionych wokół wydawanego od 1929 r. pisma Annales d’histoire, économique et sociale. Metodologia długiego trwania związana była ze zmianą perspektywy badawczej. W przeciwieństwie do historii tradycyjnej, skupionej na krótkim czasie i losach jednostki, nowa historia ekonomiczna i społeczna na pierwszym planie umieszczała oscylację cykliczną i kładła nacisk na jej trwanie – dziesięciolecia, 20-lecia, 50-lecia. Miarą historii stały się stulecia przeciwstawione wydarzeniom (Braudel 1971: 49). Pewne struktury rzeczywistości żyjąc długo stają się elementami stałymi dla nieskończonej liczby pokoleń. Są granicami, których przejście wymaga przełamania ram myślenia. Na trwanie wpływało zwłaszcza środowisko geograficzne, trwałe elementy widoczne są w dziedzinie kultury (Braudel 1971: 55-56). Sprawia to, że przemiany struktur takich jak miasta, technologia, czy społeczeństwo, widoczne są dopiero w szerokich ramach czasowych. Tak właśnie jest w przypadku europejskiego górnictwa. Pojęcie holizmu geograficznego, stosowane przez takich historyków jak I. Wallerstein, F. Braudel czy polska szkoła historii gospodarczej, głosi, iż nie da się zrozumieć dynamiki przemian, państwa, regionu czy społeczności, nie umieszczając ich w kontekście szerszego sytemu oddziaływań i powiązań. Każda część jest zawsze jest elementem większej struktury (Sowa 2011: 30). To założenie jest podstawą tak szerokiego zakresu geograficznego niniejszej pracy. Źródłową podstawą niniejszych badań są materialne pozostałości górnictwa i hutnictwa oraz związanego z nimi osadnictwa, pozyskane w trakcie badań archeologicznych w obrębie ośrodków miejskich oraz w regionach z nimi związanych. Informacje te uzupełnione są przez dane pochodzące z różnego typu badań, czy to architektonicznych czy też specjalistycznych analiz fizyko-chemicznych związanych z badaniem wpływu górnictwa i hutnictwa na środowisko. Wykorzystane zostaną w możliwie najszerszym stopniu dane historyczne. Metody niezbędne do analizy takich źródeł należą do różnorodnych tradycji badawczych w obrębie archeologii. Archeologia miejska zajmuje się badaniem szerokiego zespołu zjawisk związanych z urbanizacją i charakterem zespołów miejskich. Jej podstawą jest metoda stratygraficzna, polegająca na eksploracji kolejnych warstw, co umożliwia odsłonięcie następujących po sobie poziomów użytkowych i ich względną periodyzację. Dostarcza ona bezpośrednich, materialnych reliktów struktur miejskich i pozwala przede wszystkich na rozpoznanie ich przekształceń przestrzennych i chronologicznych. Umożliwia badanie charakteru zabudowy, rozplanowania ulic, przemian fortyfikacji miejskich, organizacji infrastruktury, kształtu i wielkości parcel miejskich. Jej podstawowym ograniczeniem jest niestety duża wybiórczość źródeł i uzależnienie badań od prowadzonych inwestycji, oraz fakt, iż wiele prac ziemnych, zwłaszcza w mniejszych ośrodkach, nie jest poddana nadzorowi archeologa (Piekalski 1999: 8-9). W przypadku miast górniczych badania centrów miast pozwalają przede wszystkim określić relację przestrzenną miasta z górnictwem. Pozwala, co jest niezwykle istotne dla niniejszych studiów, określić czy ośrodek powstawał jako jednorazowe zaplanowane założenie, czy też wzrastał organicznie, w miejscu gdzie prowadzono prace górniczo-hutnicze, z przekształcenia się osady produkcyjnej w miasto górnicze. Pozwala śledzić jego późniejsze przemiany przestrzenne, rozwój zabudowy oraz ewentualne zmiany funkcji. Archeologia górnictwa przede wszystkim skupia się na badaniu pozostałości dawnego górnictwa i hutnictwa. Jej celem jest określenie chronologii, rozmiarów oraz technik używanych przy eksploatacji złóż metali i innych surowców (metody wydobycia, obróbki, wytopu). Zajmuje się także badaniem życia codziennego, pracy i zwyczajów górników i hutników (Stolarczyk 2006: 269). W obrębie zainteresowania archeologii górnictwa znajdują się złoża zasobów kopalnych. Stanowiska archeologiczne związane z górnictwem, znajdujące się na terenach znanych dzięki badaniom geologicznym złóż, identyfikowane są na podstawie starych map, nazw związanych z górnictwem, danych z zakresu historii górnictwa oraz prospekcji terenowej. Badania koncentrują się na inwentaryzacji powierzchniowych pozostałości dawnego górnictwa jak zapadliska szybów (tzw. warpie, pinki z niem. Pinge), wkopów poszukiwawczych, odkrywek, szybów, sztolni, pozostałości urządzeń wodnych (kanały, zbiorniki, młyny wodne), śladów obróbki rudy (tłuczenie, przebieranie, przemywanie) zachowanych zwykle w formie hałd i rozległych warstw, śladów obróbki termicznej (hałdy żużlu) oraz zabudowy związanej z górnictwem. Badania wyrobisk podziemnych, jako bardzo kosztowne i czasochłonne, prowadzone są zwykle w mniejszym zakresie (Goldenberg 1990). Archeologia górnictwa dąży do odkrycia ciągu produkcyjnego, od wydobycia do powstania gotowego do sprzedaży metalu. Dziedzina ta nie może także obyć się bez wielu specjalistycznych analiz, pozwalających ustalić skład rudy, skały, żużlu i określić metody produkcji. Pomimo, iż archeologia górnictwa zajmuje się szerokim spektrum zagadnień (patrz Tabelka 1), w kontekście niniejszej pracy istotna jest przede wszystkim topografia prac górniczych i hutniczych oraz ich relacja z miastem i osiedlami górników położonymi w pobliżu. Nie będę poświęcał zbyt dużo uwagi aspektom technicznym górnictwa, przede wszystkim interesuje mnie jego wpływ na lokalizację miast górniczych, ich formę przestrzenną oraz jakość życia mieszkańców. Tabela 1. Zagadnienia badawcze związane z archeologią górniczą (tłumaczenie autora za: Klappauf 1992: 133). Temat Typ zabytku Dyscyplina Cel pracy Cel Zagadnienia geologiczne Złoża rudy Geologia Mineralogia Chemia Botanika Historia Geofizyka Lokalizacja występowania powierzchniowego, skład złoża Wyznaczenie granic dawnych wyrobisk Struktura zaplecza dostawczego Mielerze Ślady podziału pól Paleoklimat Bagna Jary i parowy Analiza węgli drzewnych Geografia Botanika Leśnictwo Archeologia Chemia Historia Lokalizacja Skład Datowanie Skartowanie Wpływ działań produkcyjnych na środowisko i rozwój rolnictwa i lokalnej infrastruktury Pierwotna produkcja Pozostałości zabudowy Miejsca przetopu rudy Kuźnie Archeologia Chemia Mineralogia Botanika Historia Geografia Geofizyka Lokalizacja Skartowanie Datowanie Identyfikacja złóż i procesów Charakterystyka górnictwa i technologii hutniczej w różnych okresach Wtórna produkcja Huty srebra i infrastruktura służąca do jego pozyskiwania Archeologia Chemia Mineralogia Historia Geografia Geofizyk Lokalizacja Skartowanie Datowanie Identyfikacja złóż i procesów Podział pracy i rozwój specjalistycznych procesów Rynki zbytu i handel Osiedla Zamki Mennice Odlewnie Miasta Pfalze Znaleziska luźne Archeologia Historia Chemia Mineralogia Numizmatyka Geografia Wtórna obróbka przez specjalistów Eksploatacja Przydział złóż Datowanie Obszary zasiedlenia Rozprzestrzenianie surowca i produkt końcowy. Handel dalekiego zasięgu. Zagadnienie struktury władzy i wzajemnych relacji między osiedlem, kościołem a zamkiem Niniejsze studia wchodzą także w zakres archeologii krajobrazu. Tworzy ona ramy dla badań nad postrzeganiem, organizacją i manipulacją środowiskiem i tym jak przestrzeń kształtowała zachowania i tożsamość jej użytkowników. Archeologia krajobrazu zajmuje się zarazem środowiskiem naturalnym i stworzonym przez człowieka oraz czysto symbolicznymi aspektami różnych miejsc. Krajobraz może być traktowany jako jedno gospodarstwo domowe albo całe imperium. Dziedzina ta zajmuje się często wykorzystaniem surowców, zróżnicowaniem społecznym, władzą. Podejście takie przede wszystkim koncentruje się na relacjach przestrzennych. Archeologia krajobrazu traktuje miejsce jako dynamicznego uczestnika przeszłości, a nie tylko jako miejsce wpływające na ludzkie działania, albo jako artefakt, na który wpływają ludzie (Branton 2009: 51). Krajobraz archeologiczny sygnalizuje ślady ludzkich zachowań i pozwala archeologom na interpretację tych zachowań na podstawie ich fizycznych pozostałości. Podejście krajobrazowe odwołuje się zawsze do relacji przestrzennych, jak zróżnicowany dostęp do surowców, widzialność, dystans między różnymi miejscami, a także takich wartości jak piękno, czy kolorystyka. Środowisko stworzone przez człowieka w wielu przypadkach komunikuje się przez takie pojęcia jak właśnie piękno, status władzy, symbolika i często tworzone jest z myślą by takie wartości przekazać (Branton 2009: 52). W niniejszych studiach najwięcej uwagi poświęcę relacjom pomiędzy strefami wydobycia i przerobu a strefami zamieszkania. Szczególnie interesujące wydaje się pytanie o umiejscowienie stref obróbki termicznej wydobytego surowca, co mogło mieć niemałe znaczenie dla zdrowia mieszkańców. Praca zaklasyfikowana może być do dziedziny archeologii historycznej, rozumianej jako archeologia średniowiecza i czasów nowożytnych, gdzie równolegle do kultury materialnej funkcjonują dokumenty pisane (Schreg 2013: 31). Niektórzy badacze zwracają uwagę, że granica pojawienia się dokumentów pisanych jest pozorna, a ilość źródeł, które pozwalają na dalej posunięte analizy pojawia się dopiero w późnym średniowieczu (Mehler 2013: 15). Patrząc z tej perspektywy niniejsze studia lokują się gdzieś na pograniczu. Dla okresu początków środkowo-europejskiego górnictwa i osadnictwa górniczego posiadamy niewiele dokumentów pisanych, a znacznie więcej archeologicznych. Proporcja ta zmienia się z czasem. Czym bliżej naszych czasów tym więcej dokumentów na temat miast górniczych a coraz mniej badań archeologicznych. Nieuniknione jest zatem wykorzystanie wyników badań historyków w niniejszej pracy. Rola źródeł pisanych w archeologii ukazana może być na podstawie zależności zachodzących miedzy artefaktem a tekstem. Pierwszą z nich jest integracja, gdzie tekst powiązany jest z artefaktem (jest jego częścią) i interpretowany być musi także z perspektywy archeologii, ale zarazem jest źródłem pozwalającym na datowanie historyczne i wniknięcie w historię mentalności. Drugą relacją jest identyfikacja, w której tekst pozwala połączyć artefakt z konkretną datą, miejscem, osobą. Jest też najpowszechniej stosowaną metodą połączenia źródeł archeologicznych i pisanych. Kolejna to klasyfikacja, która jest wariantem identyfikacji, jednak dotyczącym nie obiektów czy osób ale całych grup przedmiotów (np. porównywanie grup ceramiki ze źródłami pisanymi i ikonograficznymi). Korelacja polega na porównaniu procesów i struktur przestrzennych z procesami i strukturami znanymi ze źródeł pisanych. Kontrast polega na wynajdywaniu sprzeczności między wymową źródeł archeologicznych a pisanych (Schreg 2007: 14-16; patrz także Andrén 1998 Rozdział 6). Badania archeologiczne nad okresami historycznymi niosą ze sobą ryzyko potwierdzenia faktów już znanych. W celu uniknięcia tautologii stosuje się pięć różnych strategii badawczych tych okresów. Pierwsza zakłada metodologiczną rolę archeologii historycznej dla archeologii pradziejowej i dzięki dostępowi do licznych danych ze źródeł pisanych pozwala na testowanie i rozwijanie teorii archeologii. Druga strategia, najpowszechniejsza, zakłada badanie zagadnień, o których niewiele wiemy ze źródeł pisanych. Trzecia strategia podkreśla rolę artefaktu dla człowieka i ludzkiego świata, gdzie zależność między artefaktem a tekstem nie prowadzi do prostego potwierdzenia, ale nowej interpretacji znanego zjawiska. Czwarta strategia skupia się na tekście jako obiekcie archeologicznym, jego formie i kontekście. Piąta strategia podkreśla kontrast między kulturą materialną a źródłem pisanym i unika wszelkich potwierdzeń dowodów pisanych. Kontrast wytwarza nowy obraz przeszłości, unikalny dla archeologii historycznej (Andrén 1998: 181-182). Z takimi relacjami i strategiami spotykamy się także w badaniach nad miastami górniczymi. Źródła pisane najczęściej stosowane są do identyfikacji (np. lokalizacji szybów wydobywczych) i klasyfikacji materialnych pozostałości. Uzmysłowienie sobie jak złożone mogą być relacje między tekstem i artefaktem oraz jak różnorodne mogą być koncepcje ich interpretacji, może być wielce pomocne w badaniach nad skomplikowanymi organizmami miast górniczych. Przegląd specjalności archeologii, w granicach których znajdują się niniejsze studia, wskazuje jak bardzo są one płynne i de facto pozorne. Nie bez przyczyny toczy się dyskusja na temat interdyscyplinarnego podejścia do badania przeszłości. Jej wyrazem jest powstanie historical cultural sciences (historische Kulturwissenschaften), studiów interdyscyplinarnych łączących, w ujęciu historycznym, zarówno kwestie przestrzeni, komunikacji, zachowań społecznych jak i mentalności, sztuki i filozofii. Pośród nich swoje miejsce znalazła także archeologia historyczna (Schreg 2013: 38). Poza naukami społecznymi i humanistycznymi współczesna archeologia nie może się także obejść bez specjalistycznych analiz z zakresu nauk przyrodniczych i ścisłych, które pozwalają rzucić zupełnie nowe światło na takie zagadnienia jak antropogeniczne przemiany krajobrazu i środowiska, metody produkcji metalurgicznej czy garncarskiej, pochodzenie artefaktów, migracje ludności itp. Charakterystyczne jest, iż archeolog jako badacz mający dostęp do bardzo różnorodnych typów sytuacji archeologicznych, staje się powoli nie tyle autonomicznym badaczem, co koordynatorem w ramach szerszego zespołu. Wydaje mi się, że porzucenie sztywnych ram dyscyplin i próba tworzenia szerokich multidyscyplinarnych badań pozwoliłaby na zmianę perspektywy w często wąskim patrzeniu na przeszłość. Niniejsza dysertacja napisana jest w duchu interdyscyplinarnym. Jako archeolog przede wszystkim skupiłem się na źródłach archeologicznych. Starałem się jednak w największym możliwym stopniu korzystać z dorobku innych dyscyplin nauki w tym przede wszystkim z prac historyków zajmujących się dziejami górnictwa i poszczególnych miast. Ze względu na znaczny zakres chronologiczny i geograficzny tej pracy nie byłem w stanie wykorzystywać źródeł pisanych, ani archeologicznych bezpośrednio. Zmuszony jestem bazować w dużej części na opracowaniach innych badaczy. Mam nadzieję, iż „globalny” oraz akademicki charakter mojej pracy w pełni to usprawiedliwia. Wydaje mi się, że bez użycia tak szerokiego spektrum informacji praca ta byłaby uboga i jednostronna. I.6. Krytyka źródeł Dostępne źródła archeologiczne dla tematu miast górniczych są niestety wybiórcze. Zarówno w Niemczech, Czechach, na Słowacji jak i Polsce zauważyć można kilka wspólnych tendencji. Po pierwsze, badania archeologiczne skupiają się głównie w dużych ośrodkach. Po drugie koncentrują się na najstarszych fazach osadnictwa i górnictwa. Górnictwo późnośredniowieczne oraz nowożytne wymyka się badaniom archeologicznym. W przypadku Górnej Saksonii, na której terenie znajduje się bardzo dużo miast górniczych, zwłaszcza nowożytnych, badania koncentrują się głównie we Freibergu, w obrębie jego średniowiecznej zabudowy (Dallmann, Gühne 1993; Gühne 1982-1991; Niederfeilner 2007; Richter 1992-2011). Przy czym trzeba zaznaczyć, iż badacze zwracają uwagę na górniczy charakter ośrodka. Istotne dla tematu są także badania nad osadnictwem górniczym w Saksonii prowadzone przez W. Schwabenicky’ego (2009 – tam dalsza literatura), oraz w ostatnim czasie H. Kenzlera (2008, 2012). Ostatnimi laty rozpoczęto na terenie Rudaw niemiecko-czeski projekt mający na celu badania śladów najstarszego górnictwa ArcheoMontan (www.archaeomontan.eu oraz publikacje Aufbruch unter Tage 2011; Smolnik 2013). Badania te koncentrują się głównie na aspektach technicznych górnictwa, jednak wprowadzają pewne nowe dane do tematu. Niestety widoczny jest prawie zupełny brak badań archeologicznych nad późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym górnictwem i osadnictwem miejskim. Odnośnie nowożytnych ośrodków górniczych funkcjonuje głównie literatura z zakresu historii górnictwa (Laube 1974; Wagenbreth, Wächtler 1986; 1990) czy też urbanistyki (Kratzsch 1974). Podobnie sytuacja ma się w Czechach. Tutaj znacznie bardziej rozwinięte są badania nad górnictwem (cykl konferencji Stříbrna Jihlava), które jednak koncentrują się na analizie poszczególnych stanowisk górniczych, głównie w aspekcie technologicznym, często w oderwaniu od osadnictwa, a w szczególności miast górniczych. Szczególnie istotne dla niniejszych studiów są badania prowadzone przez igławski oddział Archaia Brno (www.archaiabrno.org) wraz z Muzeum Vysočiny w Igławie. Liczne badania, których wyniki opublikowano, prowadzone były w centrum miasta (Hejhal i inni 2006; Zimola 1998-2002) oraz na stanowisku osadowo-górniczym Jihlava-Staré Hory (Hrubý 2011 tam dalsza literatura). Dzięki prowadzonej na szeroką skalę prospekcji w regionie górniczym między Igławą, Havlíčkův Brod, Humpolcem i Pelhřimovem (Rous 1998, 2004; Hejhal i inni 2005; Hrubý i inni 2012) autorzy badań doszli do momentu, w którym mogą pokusić się o pierwsze analizy osadnictwa i górnictwa w skali regionu (Hrubý, Hejhal 2011). Obecnie jest to najprężniejszy ośrodek archeologii górnictwa w Europie Środkowo-Wschodniej. Miasto doczekało się także bardzo wyczerpującej monografii, w której znalazło się miejsce także na zagadanienia archeologiczne (Pisková, Bartlová 2009). W przypadku Kutnej Hory, drugiego najważniejszego miasta górniczego Czech, sytuacja wygląda mniej korzystnie, gdyż do lat 90-tych XX w. w jego obrębie istniał poważny problem z ochroną konserwatorską, a wiele inwestycji pozbawionych było nadzoru archeologicznego. Sytuacja zmieniła się dopiero po wpisaniu Kutnej Hory na listę Światowego Dziedzctwa Kultury UNESCO (Frolík, Tomášek 1997; 2004). Badania nad górnictwem prowadzono zwykle z perspektywy historycznej. Nie mogły być jednak oderwane od badań tkanki miejskiej, gdyż miasto powstało bezpośrednio w miejscu wydobycia. Zgromadzone dane wydają się być jednak zadowalające. Ponadto na terenie Czech prowadzone są liczne prace archeologiczne przy mniejszych ośrodkach, niestety brakuje ich szczególnie w tak ważnym mieście jak Jáchymov. Na terenie Słowacji właściwie jedynym ośrodkiem górniczym poddanym systematycznym badaniom wykopaliskowym jest Bańska Szczawnica (Labuda 1982-2007; Tóthová 1985, 1990), skupiające się przede wszystkim na najstarszej fazie zagospodarowania terenu miasta. Nie prowadzono jednak na większą skalę badań nad dawnym górnictwem. Także w Bańskiej Bystrzycy prowadzono badania archeologiczne (Mácelová 1996-2003), niestety tylko w niewielkim stopniu rozpoznano dawne prace górnicze. Kremnica była badana głównie z perspektywy historycznej (Lamoš 1969), natomiast na temat miast wschodniosłowackich prawie w ogóle brak informacji, niemniej wielce pomocny jest wydany leksykon średniowiecznych miast na Słowacji (Štefánik, Lukačka 2010). W przypadku Dolnego Śląska badania archeologiczne w miastach górniczych prowadzone były w bardzo małym stopniu i przede wszystkim koncentrowały się na górnictwie, jak w przypadku Złotoryi (Firszt 1997a; Kaźmierczyk 1974), Lwówku Śląskim (Kaźmierczyk 1976; 1977), Głuchołazach (Kaźmierczyk 1979; Kaźmierczyk, Wachowska 1980; Krawczyk 2002) czy Złotego Stoku (Stolarczyk 2011). Z perspektywy historycznej ukazało się kilka prac poświęconych kolejnym miastom (Zlat 1961; Gładkiewicz 1997; Mikoś i inni 2009), a historii górnictwa na Dolnym Śląsku poświęcona jest przede wszystkim praca T. Dziekońskiego (1972). W pewnym stopniu stan badań nad miastami górniczymi oddaje ich raczej znikome znaczenie w średniowiecznym górnictwie europejskim. Najbardziej dotkliwy jest brak badań w obrębie Złotego Stoku, który to ośrodek rozwijał się szczególnie w XV i XVI w. Najobszerniej traktuje o nim praca zespołu T. Mikosia (2009), która niestety nie była pisana przez zawodowych historyków i skupia się w dużej mierze na dziejach górnictwa. Zważywszy na wspomniany marginalny charakter tej strefy wydaje się to być wystarczające dla niniejszych badań. Wspomniane na początku sytuacje występują także w miastach położonych na śląsko-krakowskich złożach rud cynku i ołowiu. W Bytomiu, z racji, że jest to miejsce o tradycji sięgającej wczesnego średniowiecza, badania koncentrowały się w obrębie dawnego grodu oraz miasta lokacyjnego (Andrzejewska 2000-2004a; Podyma 1998-2006; Szydłowski 1966, 1993). Badania pod koniec XX w. i na pocz. XXI przyniosły także ustalenia dotyczące miasta wczesnonowożytnego. Niestety nie prowadzono badań nad górnictwem wokół miasta. W przypadku Tarnowskich Gór, powstałych w XVI w. nie opublikowano jak dotąd wyników żadnych badań archeologicznych. W Sławkowie badania koncentrowały się głównie w obrębie zamku (Pierzak 2002). Natomiast w Olkuszu prace archeologiczne podejmowano w obrębie zabudowy mieszczańskiej, klasztoru i fortyfikacji (Myszka 1980, 1981, 2000; Pierzak, Rozmus 1997; Rozmus, Roś 2004). Przeprowadzone w ostatnich latach badania archeologiczne przy rewitalizacji starówki niestety nie zostały jeszcze opracowane. Najważniejsze informacje dotyczące złóż śląsko-krakowskich przyniosły długoletnie badania Danuty Molendy (1963, 1972, 1978a). Uczona ta koncentrowała się zarówno na zagadnieniach społecznych i ekonomicznych jak i technologicznych oraz przestrzennych. Jej ustalenia są istotną częścią niniejszej pracy. W roku 2014 ukazała się praca Dariusza Rozmusa (2014), będąca podsumowaniem badań nad wczesnośredniowiecznym hutnictwem ołowiu w rejonie omawianych złóż. W Małopolsce znajdowały się także dwa miasta związane z górnictwem soli: Bochnia i Wieliczka. Także tu zainteresowanie archeologów koncentruje się na najstarszych fazach osadnictwa, natomiast historycy obejmują swoimi badaniami całość dziejów górnictwa solnego. Na podstawie dostępnej literatury z Europy Środkowo-Wschodniej nie da się niestety przedstawić relacji człowiek-środowisko w mieście górniczym na przykładzie jednego konkretnego miasta. Badania nad tym zagadnieniem, ze swej natury interdyscyplinarne, nie były nigdy prowadzone na dużą skalę. Jak dotychczas najpełniejsze próby ujęcia tego zagadanienia podejmowano w trakcie badań nad dawnym górnictwem w południowycm Schwarzwaldzie (Goldenberg 1993, 1996). Jednek dostępne informacje z różnych stanowisk, w górach Harzu, w Rudawach, na wyżynie czesko-morawskiej, z terenu Polski czy Słowacji pozwalają na w miarę wyczerpujące przedstwienie problemu, który potraktowany jest tu raczej teoretycznie. Na badanym obszarze dysponujemy znacznie większą ilością informacji ze źródeł pisanych niż ze specjalistycznych analiz, zwłaszcza dotyczących zagadnień zaopatrzenia miast górniczych w drewno. Charakterystyczne jest, że w żadnym z krajów, w których znajdują się opisane miasta nie cieszy się popularnością archeologia nowożytna. O ile z perspektywy źródeł pisanych duże miasta doczekały się mniej lub bardziej rzetelnych monografii o tyle archeolodzy wydają się być skoncentrowani głównie na najstarszych fazach dziejów. Sytuacja ta zresztą nie jest niczym nadzwyczajnym gdyż także poza Europą, na Bliskim Wschodzie, Indiach, Chinach, Japonii czy Ameryce Łacińskiej badacze koncentrują się na wczesnych fazach lokalnej kultury (Andrén 1998: 122). W przypadku badanego obszaru wynika to poniekąd stąd, iż dziedzina ta jest stosunkowo nowym polem badawczym i boryka się z wieloma problemami. Według R. Schreg’a należą do nich przede wszystkim brak teorii, obciążenie związane z historią nauki, ciężar archeologii pradziejowej, brak akceptacji archeologii przez historyków, uzupełniające rozumienie tekstu i artefaktu, problem definicji historii i kultury (Schreg 2013: 43-44). Jednym z problemów, który daje się mocno odczuć jest brak publikacji dotyczących wszystkich badań prowadzonych w miastach górniczych. Wydaje się, że na całym badanym obszarze brakuje ochrony konserwatorskiej w małych ośrodkach. Prawdopodobnie fakt, iż znaczna większość wykopalisk archeologicznych finansowana jest przez prywatnych inwestorów sprawia, że nikomu nie zależy na dokładaniu do ceny kosztów opracowania i upublicznienia wyników (z sytuacją taką spotkałem się w Polsce). Niestety brakuje także rzetelnych publikacji źródłowych przedstawiających pełne spektrum znalezisk. Wiele artykułów ma charakter bliższy komunikatom lub jest wybiórczym przedstawieniem najciekawszych zabytków. Trudno wypowiadać mi się na temat krajów ościennych, ale w Polsce sytuacja ta wydaje się mieć głębokie systemowe i mentalne przyczyny. Mimo, iż dane dotyczące różnych aspektów funkcjonowania miast górniczych są wybiórcze, stanowią moim zdaniem wystarczającą podstawę dla odpowiedzi na zadane pytania badawcze. Pozwalają na rozpoznanie zagadnienia regionu górniczego i centralnej funkcji miasta. Dzięki licznym badaniom nad początkami miast możliwe jest także szersze spojrzenia na to zagadnienie. Także dane dotyczące przemian przestrzeni miejskiej i zabudowy wydają się dobrze rokować. Rzecz jasna, zebrana literatura nie wyczerpuje tematu. Istnieje jeszcze duża ilość publikacji, zwłaszcza z zakresu historii, które z pewnością wniosłyby nowe informacje do tematu. Świadomie zrezygnowałem z literatury przedwojennej, która w przypadku publikacji zagranicznych jest często trudna do zdobycia, w wielu przypadkach przesiąknięta jest nacjonalistyczną ideologią i została zweryfikowana przez późniejszych badaczy. Omijam także wszelkie analizy urbanistyczne i sprawozdania niepublikowane w obiegu naukowym, mające postać maszynopisu w archiwum urzędu konserwatorskiego. O ile użycie takich materiałów w przypadku wąskiej monografii wybranego ośrodka jest zabiegiem logicznym i potrzebnym, o tyle na poziomie studiów interregionalnych wydaje się być mocno nie trafione. I.7. Rozwój problematyki badawczej Problem miasta górniczego należy rozpatrywać przede wszystkim z perspektywy studiów nad dawnym górnictwem. Za najważniejsze dla tego zagadnienia należy uznać prace Danuty Molendy oraz Wolfganga Schwabenicky’ego. W pracy D. Molendy dotyczącej złóż śląsko-krakowskich (Molenda 1963) podkreślona została miastotwórcza rola górnictwa oraz wpływ problemów technologicznych w górnictwie na ich rozwój. Autorka ta poruszyła problematykę miast górniczych w artykule z 1976 r. (oraz 1991 r.) gdzie podjęła dyskusję nad kwestią definicji tego typu ośrodków. Zwróciła uwagę na ponadregionalne, wspólne elementy miast górniczych, czynniki wpływające na ich powstanie, związek między rozwojem miast a rozwojem górnictwa, specyficzną strukturę społeczną, formę przestrzenną i jej uwarunkowania. Uczona analizowała także uwagę na przyczyny upadku miast górniczych, na pierwszym miejscu stawiając problemy techniczne i za wysokie koszty produkcji, oraz czynniki pozagórnicze jak ogólnoeuropejska „rewolucja cenowa” i wojna trzydziestoletnia (Molenda 1992). Istotny wkład w omawianą tematykę miały badania nad osadnictwem górniczym na terenie Saksonii prowadzone przez Wolfganga Schwabenicky’ego. Zwracał on uwagę na odrębność miasta górniczego od otaczających je terenów, ze względu na posiadanie specyficznych przywilejów oraz na jego centralną funkcję w ramach regionu wydobywczego (1992). Swoje badania podsumował w publikacji z 2009 r., gdzie ponownie zwrócił uwagę na wyjęcie górników spod władzy terytorialnej, na obecność górmistrza (Bergmeister) i kościoła parafialnego jako wyznacznik funkcji centralnej, poruszał także problemy zaopatrzenia miasta górniczego i tworzenia się ośrodków górniczo-handlowych. Podkreślał także częstą obecność urządzeń obronnych związanych z osiedlami górniczymi oraz charakterystyczny dla wczesnej fazy kolonizacji górniczej typ zabudowy w postaci półziemianek (Grubenhaus). Schwabenicky upatrywał upadku osad/miast górniczych w XIV w. problemach technicznych (wyczerpywanie się dostępnych rud, problemy organizacyjne i własnościowe), pogorszeniu klimatu, epidemii dżumy i związanym z tym kryzysem ekonomicznym w Zachodniej Europie (Schwabenicky 2009). Kwestią funkcjonowania miast górniczych w średniowieczu w Saksonii zajął się ostatnio Hauke Kenzler (2012). Upatruje on przyczyn ich upadku przede wszystkim w spadku liczby ludności i związanym z tym kryzysem, spadkiem zapotrzebowania na kruszce i w efekcie nieopłacalnością wydobycia. W swojej pracy czyni on także istotne spostrzeżenia na temat powstania najstarszych miast w Saksonii, wśród których znajduje się Freiberg, zwracając uwagę na ich regularne rozłożenie w przestrzeni, związane z funkcjami targowymi. Wskazuje to na pozagórnicze czynniki lokacji jednego z największych miast górniczych badanego obszaru. Zwrócił także uwagę, że osadnictwo górnicze poprzedzone było przez kolonizację rolniczą. František Hoffman na podstawie badań nad urbanizacją Czech i Moraw wydzielił trzy typy miast górniczych: powstałe organicznie w miejscu wydobycia, planową lokację w pobliżu miejsc wydobycia oraz odległe od miejsc wydobycia, ale zamieszkałe przez przedsiębiorców górniczych (Hoffmann 2009). Istotnym problemem funkcjonowania miasta górniczego był także problem zaopatrzenia w surowce produkcyjne, paliwo, konie i żywność w miastach górniczych. Problem ten omawiała D. Molenda (1978; 1991a, 1997), J. Piotrowicz dla żup solnych (1994; 1997), M. Skladaný i J. Vozár dla miast środkowosłowackich (Skladaný 1997; Vozár 1997). I.8. Struktura pracy Niniejsza praca składa się z dwóch elementów: części analitycznej oraz katalogu. W pierwszej przedstawione są w siedmiu rozdziałach najważniejsze zagadnienia związane z miastami górniczymi. Tę część podsumowują wnioski syntetyczne sformułowane w rozdziale IX. Część katalogowa złożona jest z opisów miast wykonanych według schematu uwzględniającego poszczególne zagadnienia. Każdy punkt katalogowy posiada wykaz literatury oraz materiał ilustracyjny, do którego będę odwoływał się w tekście. Numery ilustracji zamieszczonych w części tekstowej składają się z numeru rozdziału oraz numeru ilustracji. W przypadku odwołań do ilustracji z katalogu jest to odpowiednio numer rozdziału, numer podrozdziału i numer ilustracji. I.9. Podziękowania W tym miejscu chciałbym załączyć podziękowania, w szczególności dla Joanny Sudyki, bez której pomocy i wsparcia niniejsza praca doktorska prawdopodobnie nigdy nie ujrzała by światła dziennego. W dalszej kolejności chciałbym podziękować mojemu promotorowi prof. Jerzemu Piekalskiemu, który wykazał daleko idącą cierpliwość i wyrozumiałość w długim okresie moich studiów doktoranckich, oraz moim Rodzicom. Szczególne podziękowania składam także pani dr Marcie Wardas-Lasoń z AGH w Krakowie, prof. Sebastianowi Bratherowi, dr Hubertowi Fehrowi i prof. Heiko Steuerowi z Institut für Archäologische Wissenschaften Albert-Ludwigs-Universität we Fryburgu Bryzgowijskim, Petrze Sedláčkovej, prof. Janowi Klápšté z Uniwersytetu Karola w Pradze, dr Uwe Richterowi oraz prof. Holgerowi Schutkowskiemu, a także wszystkim tym, którzy wsparli mnie wiedzą, swoim czasem, bądź po prostu ze mną wytrzymywali. II. Złoża rud metali kopalnych i technologia górnicza na terenach Europy Środkowo-Wschodniej Jako, że miasta górnicze jak sama nazwa wskazuje, związane były z wydobyciem kruszców, w niniejszym rozdziale przedstawię typy złóż, ich przydatność dla górnictwa oraz problemy jakie stwarzały dla rozwoju eksploatacji. W następnej kolejności omówię technikę górniczą i hutniczą poczynając od metod poszukiwań, sposobów wydobycia rud, wstępnej obróbki oraz przerobu hutniczego. Następnie omówię występujące w Europie Środkowo-Wschodniej złoża rud i ich związki z urbanizacją górniczą. Terminy z zakresu techniki górniczej będą pojawiały się w dalszej części pracy, dlatego postaram się tu je wyjaśnić. II.1. Formy złóż, ich kształtowanie się i przydatność dla górnictwa Możemy wydzielić kilka zasadniczych typów złóż kopalnych: pokładowe, żyłowe, gniazdowe, soczewkowe, wysadowe i rozsypiskowe. Złoża pokładowe rozciągają się w postaci warstw. Są regularne i często zachowują na znacznym obszarze mniej więcej stałą miąższość i równomierną zawartość składników mineralnych. Należą one do złóż osadowych i powstają w wyniku jednoczesnego, lub prawie jednoczesnego osadzania się skał płonnych (nieużytecznych). Mają postać jednego lub kilku pokładów przedzielonych warstwami płonnymi. Często zaburzone są przez uskoki i sfałdowania. W pokładach występują złoża węgla, soli, niektóre rudy żelaza, manganu czy miedzi (Wiśniewska, Radlicz 1988: 373). Złoża żyłowe powstają przez wypełnienie substancją mineralną szczelin skalnych i spękań. Mają zwykle zmienną miąższość i nierównomierną zawartość minerałów użytecznych. Złoża żyłowe przecinają zazwyczaj niezgodnie wiele warstw skał, a minerały tworzące złoże formują się, w powstałych pustych przestrzeniach, najczęściej w skutek krystalizacji składników mineralnych zawartych w roztworach wodnych krążących w skałach (Wiśniewska, Radlicz 1988: 373). Złoża gniazdowe mają postać niewielkich skupień mineralnych o wymiarach kilku do kilkudziesięciu metrów. Zwykle na jednym obszarze występuje wiele gniazd. Powstają w wyniku procesów metamorficznych i charakteryzują się różnorodnymi kształtami i znaczną zmiennością składników użytecznych. Do złóż gniazdowych zalicza się także złoża krasowe, po kształcie poszerzonych od góry „worków”. Spotykane są często w lejach krasowych. Do tego typu należą np. złoża kruszców cynkowo-ołowiowych (Wiśniewska, Radlicz 1988: 375). Złoża soczewkowe mają kształty spłaszczone i wklinowują się we wszystkich kierunkach. Niekiedy posiadają znaczną miąższość. Występują w nich niektóre rudy metali. Powstają na skutek nierównomiernej sedymentacji i ruchów tektonicznych (Wiśniewska, Radlicz 1988: 375). Złoża wysadowe występują w formie pni i słupów. Tworzą je wielkie zwarte masy, wysokie w stosunku do wymiarów złoża w kierunku poziomym. Powstają jako złoża osadowe, które wskutek ruchu mas skalnych ulegają zgniataniu i wyciskaniu ku górze przez sąsiadujące masy cięższych skał (tak powstają wysady solne) (Wiśniewska, Radlicz 1988: 375). Złoża rozsypiskowe (okruchowe, tzw. złoża wtórne) tworzą się najczęściej wskutek koncentracji minerałów ciężkich i odpornych wysegregowanych przez prąd wody. Należą do nich metale szlachetne występujące w piaskach, np. złotonośnych (Wiśniewska, Radlicz 1988: 375). W przypadku złóż żyłowych na skutek działania procesów geochemicznych w złożach dochodzi do migracji niektórych minerałów i ich przekształcenia. W wyniku procesów mechanicznych złoża wietrzeją, co występuje szczególnie wyraźnie na terenach górskich, gdzie materiał skalny wymywany ze stoków gór wraz z minerałami kruszców ulega erozji. W wyniku procesów chemicznych i mechanicznych złoża żyłowe ulegają przemianom tworząc szereg stref mineralizacji o różnych właściwościach i wartości eksploatacyjnej (rys. II.1). W strefie przypowierzchniowej wychodni (strefa oksydacyjna), gdzie zachodziły procesy utleniania i infiltracji wód, tylko niektóre wyjątkowo odporne na utlenianie minerały (złoto rodzime, kasyteryt [dwutlenek cyny]), nie ulegają rozpuszczeniu i pozostają w miejscu okruszcowania. W złożach, w których pierwotne minerały występują w formie siarczków, ulegają one rozpuszczeniu. Główna część wód przenika w głębszą część strefy utleniania, dokonując jej wyługowania i rozpuszczając znajdujące się tam siarczki. W dolnej części tej strefy w pobliżu zwierciadła wód gruntowych tworzą się nowe minerały, jak miedź rodzima, kupryt (tlenek miedzi), siarczany ołowiu, arseniany niklu, kobaltu a w środowisku węglanowym węglany miedzi, ołowiu i cynku. Pod wyługowaną częścią strefy utleniania tworzy się jej część wzbogacona w minerały. Na głębokość strefy utleniania wpływa przede wszystkim poziom wód gruntowych. Znaczna część roztworów, zwłaszcza związków miedzi, przenika poniżej zwierciadła wód gruntowych gdzie w tzw. strefie cementacji tworzy łącznie z pierwotnymi siarczkami nowe minerały jak chalkozyn (siarczek miedzi), bornit, kowelin, argentyt i inne. W tej strefie koncentruje się najbogatsza część mineralizacji. Głębiej znajdują się złoża uboższe (Dziekoński 1972: 62-63). Rys. II.1. Schemat powstawanie różnych złóż wietrzeniowych (wg R. Krajewskiego). Złoża powstałe mechanicznie: 1 – złoże eluwialne; 2 – złoże deluwialne. Złoża powstałe chemicznie: 3 – złoże rezydualne; 4-6 – złoża powstałe przy udziale wód gruntowych (4 – czapa wietrzeniowa; 5 – strefa cementacji; 6 – złoże metatetyczne); 7 – pierwotne złoże żyłowe; 8 – zwierciadło wody gruntowej; 9 – zbiornik wodny; a – obszar wietrzenia i denudacji; b – obszar akumulacji (Dziekoński 1972: 63). Złoża żyłowe zwykle nie były trudne do znalezienia przy pomocy prostych przekopów. Jednak ich dalsza eksploatacja stwarzała wiele niespodzianek związanych z zanikiem bądź rozgałęzieniem się żyły. Ich często stromy spadek powodował konieczność prowadzenia prac na dużych głębokościach. Także ich zanikanie prowadziło do wzrostu kosztów związanych z poszukiwaniem. Natrafienie na soczewki lub gniazda mineralizacji w obrębie żyły było korzystne, jednak mogło doprowadzić do przeszacowania zasobów złoża. Na ogół skupienia minerałów kruszcowych w żyłach były obfitsze niż w złożach pokładowych, ustępowały im natomiast regularnością występowania (Dziekoński 1972: 63-64). Głównym celem średniowiecznego górnictwa było wydobycie metali szlachetnych, przede wszystkim srebra. Występowało ono zwykle w rudach polimetalicznych, w towarzystwie ołowiu bądź miedzi, albo obu na raz. Wydobycie koncentrowało się na strefie utleniania i strefie cementacji. Wydobycie złota miało głównie postać płukania piasków złotonośnych. Występowały także rudy zawierające złoto (na Śląsku, w Siedmiogrodzie, w Taurach, w Westfalii). Średniowieczne górnictwo bazowało tylko na najbogatszych złożach, tam gdzie ich brakowało lub się wyczerpały nie miało podstaw bytu. Od takiego podejścia odchodzono w XVI i XVII w. wydobywając większą ilość rud (Bartels 2001: 236). II.2. Technologia górnicza w Europie Środkowo-Wschodniej Technika górnicza od XII do XVII w. opierała się właściwie na tych samych zasadach, wydobycie różniło się przede wszystkim skalą. W okresie od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych technika ta jednak się rozwijała, co niektórzy badacze nazywają wręcz rewolucją (Weisgerber 1993: 99). Możemy wydzielić trzy zasadnicze etapy rozwoju technologii górniczej, zależne nie tyle od postępu co od potrzeb, zasobności złoża, warunków geologicznych i możliwości finansowych. W pierwszym etapie prowadzono wybierkę odkrywkową, w drugim eksploatację podziemną do poziomu wód gruntowych oraz etap trzeci, gdy eksploatowano złoża poniżej poziomu wodnego. Ostatni etap wymagał, przezwyciężenia podstawowego problemu dawnego górnictwa jakim była napływająca do wyrobisk woda. Związane to było często ze znacznymi nakładami finansowymi. II.2.1. Prospekcja Poszukiwania złóż w średniowieczu prowadzono na dwa sposoby. Pierwszy polegał na obserwacji i poszukiwaniu minerałów na powierzchni ziemi, a drugi, wynikający z pierwszego polegał na kopaniu płytkich wkopów poszukiwawczych, w miejscach gdzie spodziewano się znaleźć złoże (rys. II.2). Poszukiwania prowadzono także przy pomocy różdżki, obserwacji terenu, wyglądu roślinności, nalotów na skałach, znajdujących się na powierzchni minerałów, układu, smaku i zapachu wód powierzchniowych i gruntowych (Dziekoński 1972: 66). Złoża najłatwiej było znaleźć tam gdzie znajdowały się ich wychodnie lub tam gdzie cieki wodne przenosiły drobinki metalu na większe odległości. Szczególnie poszukiwano złóż w terenach górzystych. Poszukiwacze nie byli odrębną grupą i najprawdopodobniej rekrutowali się spośród górników, którzy zdobywali doświadczenie w pracy. Po znalezieniu złoża przystępowali do jego eksploatacji. Dochodziło także do odkryć przypadkowych, dokonanych przez ludzi nie związanych z górnictwem, czego śladem mogą być liczne legendy o odkryciu metalu (Molenda 1963: 96-97). Rys II.2. Prace poszukiwawcze wg Georgiusa Agricoli. A – różdżka; B – wkop poszukiwawczy (Agricola: 43). W przypadku gdy odkryto żyłę rudną, a nie udało się ustalić jej dokładnego przebiegu oraz szerokości, a sama żyła nakryta była płonnym materiałem, wykonywano wkopy sondażowe. Na taką sytuację natrafiono na XIII-wiecznym stanowisku Igława Staré-Hory. W trakcie badań odkryto szereg jam przypominających szyby górnicze. W rzucie poziomym były owalne lub kwadratowe o szerokości 1,0-1,30 m. Ich dno znajdowało się na głębokości od 5 do 10 m (szyby górnicze identyfikowano po braku dna na tej głębokości). Zwykle znajdowały się w pobliżu pasma występowania rud, jednak nigdy do strefy okruszcowania nie sięgały. Można przypuszczać, że porzucono je jako nieudane (Měřínský i inni 2009c: 54; Hrubý 2011: 59). II.2.2. Metody wydobycia Metoda odkrywkowa Jako, że rudy metali znajdywano zwykle w miejscu gdzie ujawniały swoją obecność blisko powierzchni ziemi, można przypuszczać, że pierwsza faza wydobycia wielokrotnie wiązała się z wydobyciem odkrywkowym. Miało to miejsce zarówno na złożach żyłowych jak i przede wszystkim na złożach wtórnych, przy płukaniu piasków złotonośnych. Możliwe jest, iż górnictwo we Freibergu rozpoczęło się w XII w. właśnie od wybierki odkrywkowej. Tam gdzie przy zdejmowaniu wierzchniej warstwy ziemi odsłonięto srebro rodzime, bądź rudę nadającą się do wybierki, kopano coraz głębiej w obrębie żyły. Odkrywkę pogłębiano do poziomu, na który pozwalała wytrzymałość ścian wkopu oraz dopóki nie napłynęła woda gruntowa. Wąska odkrywka, przebiegająca zgodnie z kierunkiem żyły rudnej, mogła dochodzić do głębokości 10-15 m. Wydobytą skałę płonną wrzucano do zamkniętych już wyrobisk. Tam gdzie złoża były coraz głębiej zaczynano kopać szyby przechodząc tym samym do wybierki podziemnej (rys II.6 pkt. 1) (Wagenbreth, Wächtler 1986: 30-31). Podobna technika, jak wykazały badania archeologiczne, stosowana była w okresie rzymskim i w średniowieczu w południowym Schwarzwaldzie (rys. II.3) (Zimmermann 1993; Brunn, Maass 1999). Rys. II.3. Sulzburg (gmina Sulzburg-Laufen). Rekonstrukcja przekształceń terasy na żyle Riestergang: 1 – okres rzymski, prospekcja i odkrycie wychodni żyły; 2 – okres rzymski, powstanie wąskiej odkrywki; 3 – okres rzymski lub wczesnośredniowieczny, eksploatacja szerokiej odkrywki i zasypywanie starszego wyrobiska; 4 – do XI w., ponowne zalesianie oraz zagęszczanie się wypełniska odkrywki; 5 – XI w., powstanie górniczej kuźni. a – humus; b – gnejs; c – żyła rudna; d – zasyp (Zimmermann 1993: 222). Technikę odkrywkową stosowano także w przypadku złóż wtórnych, jak np. na złożach piasków złotonośnych w okolicach Złotoryi i Lwówka Śląskiego. Tam gdzie było to możliwe zakładano szerokie odkrywki, a gdzie złoże położone było głębiej kopano szyby. Jak wynika z badań archeologicznych przeprowadzonych na obszarach na wschód od Lwówka, w rejonie Płakowic odkrywki były zwykle płytkie (do 4 m) i rozległe (do 70 x 25 m). Po zakończeniu eksploatacji zasypywano je materiałem z innych wyrobisk (Kaźmierczyk 1976: 78). W rejonie tym piasek złotonośny zalegał na głębokości 1,5-3,5 m poniżej obecnego poziomu terenu. Metodę odkrywkową stosowano tylko tam gdzie było to opłacalne, czyli w dolinach rzek, gdzie nadkład płonnego materiału był minimalny (Stolarczyk 2009: 43). Podobnie było na złożach w okolicy Głuchołaz, na zboczach Przedniej Kopy. Prace górnicze były prowadzone od początku metodą odkrywkową, a szyby miały charakter sondażowy (Kaźmierczyk 1979: 113). Prace odkrywkowe prowadzono także na złożach cyny w Rudawach. W początkowym okresie rozwinęło się płukanie piasków cynonośnych. Podobnie jak w przypadku terenów złotonośnych na Dolnym Śląsku, w razie gdy piaski z cyną nakryte były warstwą płonną o miąższości ponad 2 m, przechodzono do wybierki szybowej. Prace odkrywkowe w rejonie Rudaw prowadzono także na pierwotnych złożach cyny, gdzie ich głębokość dochodziła do 10-20 m (Wagenbreth, Wächtler 1990: 44-45). Możemy przypuszczać, że wybierka powierzchniowa, w miejscach gdzie były wychodnie rud, prowadzona była od pradziejów w bardzo wielu rejonach, jednak ze względu na często płytkie i nieregularne wkopy jest dziś nieuchwytna metodami archeologicznymi. Ponadto odkrywki były najpewniej często niszczone podczas prowadzenia młodszych prac górniczych. Nie pozwala to na ustalenie intensywności najstarszych prac wydobywczych w wielu dużych ośrodkach górniczych. Czas przejścia od wybierki odkrywkowej do wybierki podziemnej był różny w różnych ośrodkach i zależał od warunków geologicznych i wielkości oraz bogactwa złóż powierzchniowych (Molenda 1963: 98). Metoda podziemna Przejście do prac podziemnych wymagało znajomości technologii górniczej oraz struktury złoża, a także wymuszało wprowadzenie organizacji wydobycia. Prace podziemne prowadzono zasadniczo na dwa sposoby: kopiąc pionowe szyby i poziome sztolnie. Zwykle łączono obie te metody. Podczas badań na stanowisku górniczym z XIII w. w Altenberg koło Müsen w regionie Siegerland (land Nordrhein-Westfalen, Niemcy) udało się prześledzić funkcjonowanie szybu górniczego od jego powstania do zasypania. Najpierw na wcześniej wybranym miejscu usypywano dookolny wał ze zwietrzeliny wydobytej z lejowatego wkopu po środku (służył także zabezpieczeniu wkopu przed zalewaniem wodami deszczowymi). Na dnie wkopu, na powierzchni ok. 1 m2,odsłaniano nienaruszoną skałę. W miejscu tym sprawdzano czy rokuje ono na znalezienie kruszcu. Następnie zaczynano urabiać skałę. Po jakimś czasie konieczne było wykonanie prac zabezpieczających, w celu uniknięcia zsypywania się wydobytego materiału z powrotem do szybu. Wykonywano w tym celu drewnianą cembrowinę. Urobek z głębienia szybu pozostawiano w pobliżu wkopu. Z czasem konieczne było podnoszenie poziomu szalunku. W ten sposób powstawała platforma, na której umieszczano urządzenie wyciągowe, nad którym znajdowała się jakaś forma zadaszenia. Całość konstrukcji podnoszona była wraz z hałdą otaczającą szyb. W szopie składowano liny, narzędzia i lampy górnicze. Po zakończeniu działalności szybu demontowano część cembrowiny oraz szopę. Nieumocniona hałda zaczynała zsypywać się do szybu (rys. II.4) (Weisgerber 1998: 185). W ten sposób powstawało zapadlisko szybu, które jest charakterystycznym widocznym w terenie śladem dawnej działalności górniczej. Rys. II.4. Schematyczna rekonstrukcja funkcjonowania szybu górniczego (Schwabenicky 2009: 224 za Weisgerber 1998: 184). Wydobywano tylko najbardziej zasobne partie złóż. Ilość metalu pozostawiona w kopalniach oraz w hałdach sprawiła, że na złożach śląsko-krakowskich opłacało się w XVI w. przerabiać stare hałdy przy szybach oraz uruchamiać prace podziemne w starych wyrobiskach. Po wyeksploatowaniu dostępnego w szybie surowca wyjmowano obudowę i zasypywano szyb, bądź pozwalano mu się zawalić. W pobliżu powstawał nowy szyb. Eksploatacja taka miała charakter rabunkowy (Molenda 1963: 104). Starano się wydobywać tylko rudę i możliwie jak najmniej skały płonnej, przez co powstawały nieregularne wyrobiska. Przez odcinki nieokruszcowane prowadziły korytarze łączące ze sobą wyrobiska i szyby. W przypadku większych wyrobisk pozostawiano filary lub wspierano strop suchym murem i drewnianymi stemplami. Obudowa wyrobisk i szybów zależała od warunków naturalnych (Bartels 2001: 240). Badania archeologiczne szybów górniczych ze względu na znaczne koszty i trudności technologiczne są rzadkością. Możemy przypuszczać, że wczesne szyby przypominały te znane z badań na stanowisku Treppenhauer w Saksonii. Przebadany szyb (4E/S1), w rzucie poziomym był kwadratowy o boku 2 m a jego ściany zwężały się do wymiarów 1 x 1,5 m. 8 m poniżej poziomu terenu, z którego szyb wykopano, znajdowało się wejście do chodnika o szerokości 0,5 m. Chodnik miał długość 16 m i był owalny w przekroju. Prowadził w kierunku kolejnego szybu. Dzięki temu w podziemnym wyrobisku powstawał obieg powietrza. Kolejny boczny korytarz znajdował się na głębokości 16 m. Szyb miał ponad 20 m głębokości, nie przebadano go do końca (rys. – KAT) (Schwabenicky 1984: 40; 1988: 245; 2009: 27-29). Wąskie korytarze i sztolnie były powszechne we wczesnym etapie górnictwa, jak np. sztolnia na stanowisku St. Ulrich w południowym Schwarzwaldzie (rys. II.5) (Weisgerber 1993: 99). Rys. II.5. Średniowieczna sztolnia w Birkenberg bei Bollschweil – St. Ulrich (Goldenberg, Fröhlich 2006: 39). W przypadku złóż żyłowych na pewnej głębokości zaczynano poszerzać wyrobisko śledząc żyłę w każdą stronę. W rejonie Freibergu w średniowieczu stosowano wybierkę komorową. Początkowo kopano rudę z góry do dołu na kilku poziomach na raz (Strossenbau). Pracę zaczynano w takim przypadku od poziomego chodnika. Dzięki temu więcej górników mogło pracować na raz, stojąc na kolejnych poziomach. Wadą tej metody było duże zapotrzebowanie na drewno, problemy z odwadnianiem i trudne warunki pracy, gdyż płonny materiał wrzucano na szalunki znajdujące się nad wyrobiskiem (tzw. podsadzka). Z czasem zmieniono kierunek wybierki i zaczęto urabiać strop wyrobiska (Firsterbau), płonny materiał magazynowano w miejscu, które już przekopano (rys. II.6) (Wagenbreth, Wächtler 1986: 30-31). W przypadku złóż gniazdowych i soczewkowych, gdzie także starano się wybierać możliwie jak najmniej skały płonnej, powstawały sieci nieregularnie rozłożonych chodników, którym nadawano możliwie jak najmniejsze wymiary (Molenda 1963: 101). Rys. II.6. Schemat sposobów eksploatacji żyły rudnej we freiberskim okręgu górniczym. V – skała płonna wydobyta podczas eksploatacji rudy; 1 – odkrywka; 2 – eksploatacja w dół (Strossenbau); 3 – eksploatacja stropu z podsadzką (Firstenbau); 4 – eksploatacja stropu bez podsadzki; 5 – eksploatacja horyzontalna (stosowana w XVIII-XIX w.) (Wagenbreth, Wächtler 1986: 32). Interesującym przykładem XIII-wiecznej techniki górniczej, są wyrobiska odkryte podczas badań archeologicznych w Dippoldiswalde w Saksonii. Odkryte na terenie miasta szyby górnicze leżały w odległościach 37-50 m od siebie. Ich głębokość dochodziła do 26 m. Z tego poziomu kopano szyby do niższych partii złóż, co być może uwarunkowane było długością dostępnych lin. Szyby połączone były między sobą korytarzami biegnącymi wzdłuż żyły rudnej (Hemker, Hoffmann 2009: 106). Podczas eksploracji wybierano tylko najbogatszą partię rudy. Odkryte szyby miały wymiary w przekroju poziomym 0,6 x 1,0 m (szyb nr 7 pomiędzy Altenbereger Strasse i Schuhgasse) do 0,9-1,20 m (szyb nr 6 na Altenberger Strasse 1). W piwnicy domy Przy Herrengasse 18 był szyb o wymiarach 1,55 x 0,55 m. Odkryte korytarze miały 42-54 m długości i 1,5-1,75 m wysokości oraz 0,6-0,9 m szerokości (rys. II.7) (Scholz 2011: 114). Rys. II.7. Dippoldiswalde (Landkreis Sächsische Schweiz-Osterzgebirge, Saksonia). Plan odkrytych podziemnych wyrobisk z XIII w. S – szyby; Qu – chodniki pomiędzy wyrobiskami (Scholz 2011: 113). W przypadku złóż wtórnych, na Dolnym Śląsku, szyby górnicze służyły dotarciu do złóż piasku złotonośnego położnych pod kilkumetrową warstwą płonnego materiału. Funkcjonowały one bardzo krótko, a wyrobiska były raczej małe, przez co szyby kopano jeden przy drugim. W trakcie badań archeologicznych w 1973 r. w rejonie Złotoryi na terasie Kaczawy odkryto relikty szybów górniczych, które z wyglądu zbliżone były do studzien. W rzucie poziomym były kwadratowe, zabezpieczone drewnianym szalunkiem uszczelnionym gliną. Mogły mieć głębokość dochodzącą do 7-9 m, jednak nie udało się przebadać ich do dna (Kaźmierczyk 1974: 74-75; Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 226). W trakcie badań w 1975 r. kilka takich obiektów zostało odkrytych w Płakowicach w rejonie Lwówka Śląskiego. W rzucie poziomym były okrągłe, owalne lub prostokątne, o średnicy ponad 1 m. Ściany szybu zabezpieczano dranicami, które rozparte były przez pierścienie z młodych drzewek. Głębokość szybów przekraczała 6 m (Kaźmierczyk 1976: 79). W celu ochrony wyrobisk przed zawaleniem, a w niektórych przypadkach przed napływem kurzawki (woda z piaskiem) wykonywano z drewna zabezpieczenia szybów i chodników. Powstanie takich konstrukcji zależało od warunków geologicznych. Tam gdzie skała była twarda zabezpieczenie nie było konieczne, natomiast niezbędne było przy skałach zwietrzałych i kruchych. Prawdopodobnie opróżnione wyrobiska wypełniano skałą płonną w celu uniknięcia jej transportu na powierzchnię (Molenda 1963: 103). Wskazuje na to sytuacja zaobserwowana na wspominanym stanowisku w Altenberg koło Müsen. Szyb nr 2 wykopano do głębokości 22,5 m w łupkach ilastych, przez co cały był obudowany dębową cembrowiną, natomiast szyb nr 1 zgłębiony do poziomu 16 m w twardym kwarcycie, tylko w niektórych miejscach miał szalowanie, podobnie szyb nr 4 (Weisgerber 1993: 100). Rys. II.8. Altenberg koło Müsen. Przekrój przez szyb nr 2 (Weisgerber 1998: 189). Odkryte na stanowisku Altenberg zabezpieczenie szybu składało się z kwadratowych, umieszczonych poziomo dębowych ram, łączonych w narożach na wpust, o wymiarach wewnętrznych 1,35 x 1,35 m. Za ramą znajdowały się pionowe drance, szczelnie przylegające do siebie, o szerokościach od 0,10 do 0,22 m i wysokości 1,90 do 2,05 m. Każda rama zaklinowana była na kolejnym poziomie desek. Konstrukcja ta nie wymagała żadnych gwoździ i czopów (rys. II.8) (Weisgerber 1998: 190-192). Na złożach olkuskich w związku z ryzykiem napływu kurzawki w szybie konieczne było budowanie podwójnej cembrowiny. Od podszybia rozchodziły się boczne chodniki prowadzące do wyrobisk i innych szybów. W związku z napływem wody o wiele trwalsze musiały być szalowania. Szczególnie dużo uwagi poświęcano szybom. Obudowę wykonywano z ram, wieńców z okrąglaków kładzionych jeden na drugim. W przypadku zwięzłych skał kładziono je w odstępach i wspierano w narożnikach słupami (rys. II.9). Chodniki umacniano stemplami i poprzecznymi belkami (stopnicami), tam gdzie było to konieczne (Molenda 1963: 225-226). Rys. II.9. Szyb górniczy wg Georgiusa Agricoli. A – belki położone w odstępach; B – poprzeczne beleczki; C – najdłuższe przyściennice; D – poprzecznice (Agricola: 107). Wraz z rozwojem organizacji górnictwa zmieniała się także struktura kopalń i funkcje szybów. Głęboka eksploracja wymagała łączenia kopalń w celu łatwiejszego przewietrzania i odprowadzania wody. Pojedyncze rodzinne grupy górników tworzyły większe organizacje, gwarectwa, mające zwiększone możliwości inwestycyjne. Doszło do specjalizacji funkcji szybów. Niektóre służyły jako główne szyby transportowe, inne jako odwadniające a jeszcze inne jako szyby wentylacayjne. Zamiast głębić coraz więcej szybów, rozbudowywano podziemne wyrobiska, a istniejące szyby stawały się głównymi drogami transportu. W związku z koniecznością instalacji maszyn odwadniających zaczęto budować specjalne szyby, o znacznie większych rozmiarach. Według Agrycoli miały mieć wymiary 3,8 x 1,3 m, przy czym jedna trzecia przeznaczona była do komunikacji a dwie trzecie na urządzenia wyciągowe. Szyby odwadniające musiały być także głębsze niż pozostałe, by swobodnie spływała do nich woda. Szyb odwadniający w Bańskiej Bystrzycy miał wymiary 4 x 2 m, a szyb olkuski, opisany w 1482 r., 3,9 x 1,5 m i posiadał dwa urządzenia odwadniające (Molenda 1963: 223-224). Nad szybem znajdowała się duża szopa służąca jako skład narzędzi i rudy oraz osłona znajdującego się tam często kieratu. W rejonie Olkusza zwano ją „kletą” lub „kawą” (Molenda 1963: 224). Pozostałości tego typu urządzenia, datowanego na XV w. znaleziono w rejonie Kutnej Hory, na Kaňku. Podstawę pod budynek stanowiła platforma o średnicy 7 m. Na środku w jamie wyłożonej kamieniami znajdowała się oś z pnia świerku, tworząca jądro konstrukcji. Na niej zamontowany był kierat. Prawdopodobnie całość nakryta była dachem (Frolík, Tomášek 2004: 31)(rys. II.10). Rys. II.10. Szopa z kieratem oraz nadszybie, fragment Kancjonału Kutnohorskiego z ok. 1490 r. (http://en.wikipedia.org/wiki/File:Silver_mine,_Kutna_Hora.jpg, dostęp 02.09.2014). Głębokość kopalń uzależniona była od napływu wody i możliwości odwadniania. W Olkuszu przebiegająca na północ od miasta sztolnia Ponikowska, znajdowała się na głębokości 40-60 m (Molenda 1972: 74), zapewne wydobycie nie schodziło wiele głębiej. Jedne z najgłębszych kopalń w Europie Środkowo-Wschodniej znajdowały się w Kutnej Horze. Na przełomie XIV i XV w. na Rejzskim i Grejfskim paśmie rudnym eksploatacja doszła do głębokości 400 m, a na Oselskim do ok. 500 m (Štroblová, Altová 2000: 53). Podstawowymi narzędziami pracy była łopata i graca, która początkowo była symbolem górnictwa. Do kruszenia skały powszechnie używano kilofa oraz młotka i małego kilofa (pyrlika i żelazka). Praca młotkiem i żelazkiem a także oskardem przedstawiona jest na witrażach w katedrze we Fryburgu Bryzgowijskim z ok. 1340 r. (rys. II.11). Praca polegała na uderzaniu młotkiem w żelazko i odkruszaniu tym samym fragmentów skały (Weisgerber 1998: 186-188). Graca górnicza stosowana była tam gdzie skały były luźniejsze (graca znajduje się np. w herbie Olkusza, gdzie skały były mocno zwietrzałe – PC), a w przypadku piasków i drobnych otoczaków używano grabi (także pojawiają się w wielu herbach miast związanych z płuczkarstwem) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 42). W niektórych przypadkach stosowano także kruszenie skały ogniem. W tym celu przy ścianie skalnej rozpalano stos drewna, który palił się powoli przez dzień lub dwa. Czasem stosowano także polewanie ściany wodą. Metoda ta wymagała dużych ilości drewna (Wagenbreth, Wächtler 1990: 44). Rys. II.11. Fryburg Bryzgowijski. Przedstawienia pracy w kopalni na witrażach w katedrze, ok. 1340 r. (Weisgerber 1993: 103). W XIII w. rudę w wyrobiskach transportowano taczkami (potwierdzone dla kopalń koło Trydentu). W Austrii w średniowiecznej kopalni znaleziono szkielety psów, które prawdopodobnie przenosiły torby z rudą. Stąd być może nazwa „pies” dla czterokołowych wózków używanych w kopalniach. Worki z rudą przedstawione były na witrażach z katedry we Freiburgu, a niecki na ilustracjach z Kancjonału Kutnohorskiego (rys. II.11, II.12) (Bartels 2001: 240). Rys. II.12. Praca w kopalni, fragment Kancjonału Kutnohorskiego z ok. 1490 r. (http://en.wikipedia.org/wiki/File:Silver_mine,_Kutna_Hora.jpg, dostęp 02.09.2014). II.2.3. Metody odwadniania W większości ośrodków górniczych dochodziło do momentu, gdy trzeba było sięgnąć do bogatych złóż położonych poniżej poziomu wód gruntowych. Wraz z coraz głębszą wybierką wyrobiska zaczynały być zalewane przez wodę, co prowadziło zwykle do kryzysu górnictwa. Wtedy też pojawiał się konieczność odwadniania. Wyróżnić można dwa sposoby odwadniania: mechaniczny i grawitacyjny. Pierwszy polegał na użyciu różnego typu maszyn, napędzanych siłą mięsni lub wody, służących wypompowaniu wody na powierzchnię. Metoda grawitacyjna polegała na kopaniu tuneli (sztolni) o niewielkim spadku, do których woda wpływała naturalnie i była następnie odprowadzana na zewnątrz. Przy odpowiednio rozwiniętym wydobyciu obie metody łączono, stawiając maszyny odwadniające w podziemnych wyrobiskach, albo budując podziemne chodniki prowadzące do szybów odwadniających. Eksploatacja wyrobisk poniżej poziomu wodnego wiązała się także ze zmianą charakteru pracy i wzrostem kosztów produkcji. Znaczne wydatki ponoszono na instalację urządzeń odwadniających oraz koszty ich obsługi, gdyż odwadnianie musiało odbywać się nieustannie, nocą i w święta. Konieczne było zreorganizowanie pracy oraz współpraca z sąsiednimi kopalniami w celu wspólnego odwadniania i zabezpieczania przed zalaniem (Molenda 1963: 222-223). Do wybierania wody, a także rudy, służył przede wszystkim prosty mechanizm wyciągowy, składający się z pojemnika umieszczonego na linie, która nawijała się na wał. Dążono z jednej strony do zwiększenia jego pojemności a z drugiej do zwiększenia mocy i prędkości wyciągania. Z czasem liny zastępowano łańcuchem, który jednak powiększał wyciągany ciężar. Zwiększano także wielkość wału, na który nawijała się lina. Urządzenia linowe mogły sięgać do 200 m. Pracowały jednak z przerwami, więc zaczęto konstruować maszyny pozwalające na ciągły transport. Używano ich tylko do wyciągania wody. W tym celu umieszczano na łańcuchu liczne pojemniki. Stosowano je jednak dosyć rzadko. Kolejnym etapem rozwoju urządzeń wyciągowych był tzw. Paternosterwerk. Składał się z drewnianej rury umieszczonych końcem w wodzie, w której przesuwał się obracany na wale lub bębnie łańcuch. W pewnych odległościach na łańcuchu znajdowały się skórzane torebki wypełnione końskim włosiem. W wyniku ruchu na powierzchnię transportowane były słupy wody znajdujące się między jedną a drugą zatyczką. Jedno takie urządzenie odwaniało do głębokości 50-60 m. Ustawiano je często jedno nad drugim, dzięki czemu mogły sięgnąć nawet 180 m. Urządzenia te szybko się zużywały i nie były zbyt wydajne. W kopalniach stosowano także pompy z drewnianych rur. Georgius Agricola opisał 7 ich rodzajów. Składały się z jednej rury z tłokiem lub dwóch, tłoczącej i ssącej, które ciągnęły wodę z 7-10 m. Nie były jednak masowo stosowane przed połową XVI w. Urządzenia takie stosowano w rejonie Olkusza przed okresem sztolniowym, już w XV w. (Molenda 1963: 231-234). W rejonie Rudaw pierwsze wzmianki o maszynach odwadniających (kunsztach wodnych) pojawiają się w 2 poł. XV w. (rys. II.13) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 59). Rys. II.13. Urządzenia odwadniające: a – z kubłami na wodę; b – Paternosterwerk; c – odwadnianie za pomocą kubła; d – pompy (Wagenbreth, Wächtler 1986: 50). Istotna kwestią przy odwadnianiu i transporcie urobku był napęd. Początkowo stosowano ręczne kołowroty. By ulepszyć ich pracę zwiększano ilość „jednostek napędowych”, stosowano siłę zwierząt bądź wody. Budowano urządzenia napędzane przez kilka osób oraz tzw. koła deptakowe. Pewnym przełomem było przejście z napędu pionowego na poziomy. Pozwalało to na budowę kieratów, do których zaprzęgano po kilka koni (Molenda 1963: 238-239). Przy urządzeniach napędzanych wodą stosowano koła nasiębierne i podsiębierne. Koła konstruowano w ten sposób, aby możliwe było ich obracanie w obie strony. Stosowane je zwłaszcza tam gdzie był stały dostęp do bieżącej wody, zwłaszcza na terenach górzystych gdzie łatwiej było budować zbiorniki (Molenda 1963: 240-243). W rejonie Rudaw ręczne kołowroty stosowano od XII do XIX w. Sięgały do głębokości 45 m. Kieraty konne stosowane w tym rejonie od XV w. do 1900 r., osiągały głębokość do 250 m. Kieraty napędzane siłą wody użytkowane w górnictwie rudawskim od XVI w. do 1900 r. sięgały do 500 m (rys. II.14) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 46-47). Rys. II.14. Rozwój urządzeń wyciągowych w Rudawach. a – wyciąg ręczny; b – kierat konny; c – koło wodne (Wagenbreth, Wächtler 1990: 48). Sztolnie stosowane były w dwóch wypadkach. W pierwszym miały na celu dotarcie do bogatej części złoża, co zwykle stosowano w terenach górskich. Ich druga funkcja polegała na odwadnianiu grawitacyjnym. Były to inwestycje kosztowne, jednak miały tą przewagę nad odwadnianiem mechanicznym, że osuszały o wiele większy tereny i nie wymagały przy tym więcej pracy niż konserwacja samej konstrukcji. Sztolnie kopano w zboczach dolin lub gór, jako prawie poziome korytarze lekko opadające w kierunku ujścia. Pozwalały zarazem łatwo transportować urobek bez mechanicznego wyciągania go na powierzchnię. Sztolnie najpierw pojawiały się na terenach mocno pofałdowanych, gdzie były znacznie krótsze, a co za tym idzie koszty ich budowy były mniejsze. Pierwsze wzmianki o sztolniach pochodzą z rejonu Alp z 1202 r. W 1213 r. w regionie Trydentu podpisano, pod kierownictwem arcybiskupa Friedricha von Wangen, umowę między budowniczymi sztolni a właścicielami szybów. W 1271 r. wzmiankowana była sztolnia w Goslarze (Rammelsberg) (Bartels 2001: 240). W rejonie Freibergu, gdzie teren wydobycia był raczej płaski, a dolina rzeki była od niego oddalona, sztolnie zaczęto budować na większą skalę dopiero na przełomie XV i XVI w. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 56). Większość sztolni zbudowanych tam od XV do XVII w. miała od ok. 2 do 7 km długości, poza Hauptstolln (później nazywana Alter Tiefe Fürstenstolln), którą zaczęto kopać przed 1384 r. Wraz ze wszystkimi odgałęzieniami miała ona 30 km długości i była najważniejszą sztolnią aż do XIX w. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 47-48). W rejonie Olkusza, gdzie teren także był raczej płaski, sztolnie zaczęto budować w 1549 r., a ostatecznie zakończono w latach 30-tych XVII w. W tym okresie łączna długość zbudowanych sztolni wynosiła 32,5 km, w tym 7,1 km odkrytych kanałów (tzw. roznosów) i ponad 25 km podziemnych chodników (Molenda 1972: 78; 1978: 235). Rys. II.15. Obudowa sztolni wg Georgiusa Agricoli. A – stemple; B – stropnice; C – podkłady; D – drzwi; E – legary; F – kanał odpływowy (Agricola: 108). II.3. Przerób rud II.3.1. Obróbka wstępna Obróbka wstępna polegała na oddzieleniu skały płonnej od rudy przed wysłaniem jej do huty. Składała się z kilku etapów. Najpierw wydobytą rudę płukano w celu oddzielenia zanieczyszczeń i błota. Następnie rudę sortowano i rozdrabniano. Rozdrobnioną rudę także poddawano płukaniu. Dla uzyskania jak najdrobniejszej frakcji rudę poddawano także mieleniu. Dopiero taki produkt trafiał do hut. Rys. II.16. Igława-Staré Hory I i III. Fragmenty kamieni do mielenia rudy znalezione podczas badań archeologicznych w latach 2002-2006 (Hrubý 2011: 97). Wypłukana ruda od początków średniowiecznego górnictwa aż do XX w. sortowana była ręcznie. Następnie ruda była rozdrabniana w młynach rudnych, przypominających w działaniu młyny zbożowe (rys. II.16). W XV w. do rozdrabniania zaczęto używać młynów stępowych, które rozdrabniały rudę uderzeniami ciężkich pali. W XVI w. rozpowszechniły się tzw. mokre młyny stępowe, w których rozdrobniony materiał był dodatkowo przepłukiwany (rys. II.17) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 76). Rys. II.17. Zasada działania młyna stępowego do tłuczenia rudy (na górze) oraz mechanicznej płuczki rudy (Wagenbreth, Wächtler 1986: 73). Forma wstępnej obróbki wydobytego surowca zależała od budowy złoża i zasobności rudy. Galena ze złóż śląsko-małopolskich była bardzo łatwa od oddzielenia od skały płonnej. Jeszcze w XVI w. zdarzały się tak bogate złoża, że po sortowaniu ruda trafiała od razu do wytopu bez płukania (Molenda 1963: 267). Płukanie rudy polegało na wymywaniu gliny oraz zanieczyszczeń i było ostatnim etapem wydobycia. Wypłukana ruda stanowiła dopiero gotowy produkt kopalni, który dzielono między gwarków, sprzedawano i od którego liczono daniny. Płuczki rudy lokalizowano nad naturalnymi ciekami i przy zbiornikach wody. Stosowano także wodę wypompowaną z kopalń. Płuczki stosowane w rejonie Olkusza miały formę pochyłej drewnianej rynny. Woda spływała ze zbiornika u jej szczytu (rys. II.18). Zwykle łączono ze sobą liczne koryta. Rudę wrzucano do koryta i rozgarniano. Cięższa ruda opadała na dno a zanieczyszczenia były zabierane przez wodę. Rudę płukano parokrotnie, przepłukiwano także pozostały z niej szlam w celu znalezienia drobnych cząstek kruszcu. Po przepłukaniu rudę sortowano dzieląc ją w zależności od wielkości ziaren (Molenda 1963: 267-270). Rys. II.18. Płuczka typu polskiego wg Georgiusa Agricoli. A – koryto; B – rowek; C – zgarniarka; D - sito (Agricola: 317). II.3.2. Obróbka termiczna W okresie średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych głównym celem hutnictwa było pozyskanie srebra. Najczęściej występowało ono w rudach siarczkowych w towarzystwie ołowiu i miedzi. Do rud sierczkowych zaliczyć można trzy grupy. Pierwszą tworzyły kompleksowe rudy siarczkowe (galenit, sfaleryt, chalkopiryt, piryt, arsenopiryt, pirotyn). Srebro występuje zwykle w galenicie, sfalerycie, chalkopirycie. Ich przerób był najbardziej pracochłonny i wymagał największej ilości etapów obróbki. Tego typu rudy występowały w rejonie Kutnej Hory. Drugą grupę stanowiły rudy galenitowe, bardzo zasobne w srebro i łatwiejsze do obróbki. Tego typu rudy pozyskiwano np. w Příbramiu. Trzecia grupa to szlachetne rudy srebra, do których należy srebro rodzime, argentyt, proustyt, pyrargyrit, stefanit. Ich obróbka była stosunkowo prosta. Występowały np. w Jáchymovie (Vaněk, Velebil 2007: 191). Obróbka rud siarczkowych może być podzielona na 4 fazy: sortowania i przygotowania koncentratu rudy, utleniania przez prażenie rudy, redukcja do metalicznej postaci srebra (ewentualnie jego stopu z innym metalem), oddzielenia i czyszczenia (rafinacji) srebra (Vaněk, Velebil 2007: 189). Pierwszym etapem obróbki termicznej było prażenie rudy, które miało na celu jej oczyszczenie z siarki. Odbywało się ono w położonych na wolnym powietrzu (naturalny podmuch wiatru) otwartych piecach (rosztach), dzięki czemu możliwe było mieszanie zawartości pieca. W ciągu procesu prażenia do atmosfery ulatniała się siarka oraz arsen i antymon. W XVI w. zaczęto odzyskiwać arsen oraz tlenek siarki. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 85; Vaněk, Velebil 2007: 192). Roszty miały różne rozmiary. W XVI w. w rejonie Olkusza z jednego rosztu dało się uzyskać do kilkudziesięciu cetnarów ołowiu (cetnar ok. 50 kg). Rudę uboższą i resztki z pieców topiono w piecach szybowych (Molenda 1963: 270). Kolejny etap obróbki to redukcja tlenów do postaci czystego metalu. Czynnikiem redukującym był węgiel lub ołów, a do atmosfery dostawał się dwutlenek węgla. W przypadku rudy w postaci tlenku miedzi, stosowano także jego przetapianie z siarczkiem miedzi (chalkozyn – błyszcz miedziana), przez co do atmosfery uwalniał się tlenek siarki a pozostawał czysty metal. Podczas procesu wytopu powstały żużle zawierające różne domieszki, które znajdowały się w rudach (np. żelazo) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 85; Vaněk, Velebil 2007: 192). Proces wytopu odbywał się w piecach szybowych z otwartym lub zamkniętym ujściem (rys. II.19). Wkład piecowy składał się z węgli drzewnych, prażonej rudy albo koncentratu rudy (tlenki, siarczany), zwykle też nieprażonej rudy, glejty, kwarcu (konieczny dla pozbycia się żelaza do żużli), a także żużle z poprzedniego procesu przetopu. Po uzyskaniu odpowiedniej temperatury otwierano piec, a stopiony metal wypływał do tygla. Do żużla trafiało żelazo, część cynku oraz część ołowiu. Proces powtarzano czasem wielokrotnie. Finalnym produktem był ołów zawierający srebro, tzw. czarna miedź oraz miedziany tłuczeń (siarczan miedzi) także z pewną zawartością srebra (Vaněk, Velebil 2007: 193). Rys. II.19. Piec szybowy stosowany od XVI do XVIII w. S – wsad z rudy, wypełniacza i węgli drzewnych; B – wytopiony ołów, nad nim płynny żużel; A – otwór, którym wypływał ołów; V – zbiornik, do którego trafiał ołów i płynne odpady. Po prawej mechaniczny miech (Wagenbreth, Wächtler 1990: 86). Uzyskany ołów zawierający srebro pył poddawany kupelacji (trybowaniu), czyli po raz kolejny utleniany, w wyniku czego uzyskiwano srebro oraz glejtę ołowianą (tlenek ołowiu, używany w produkcji szkła oraz szkliwa do naczyń ceramicznych – PC). Część glejty odparowywała w trakcie procesu. Glejtę można było następnie znowu zredukować uzyskując czysty ołów. Proces ten znany był już od średniowiecza (rys. II.20) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 85; Vaněk, Velebil 2007: 196). Rys. II.20. Proces kupelacji (trybowania). Pod wpływem tlenu od srebra oddziela się tlenek ołowiu, który częściowo wydostaje się z pieca w formie gazu, a częściowo w formie glejty. Finalnie w piecu zostaje srebro (Wagenbreth, Wächtler 1990: 87). Rudy miedzi zawierające srebro, po wyprażeniu i przetopieniu, poddawano w XVI w. procesowi sajgrowania. Polegał na oddzieleniu srebra od miedzi przy pomocy ołowiu. Miedź (tzw. czarną miedź) przetapiano wraz z ołowiem i węglem drzewnym, w wyniku czego powstawał stop miedzi, ołowiu i srebra. Proporcje miedzi do ołowiu były różne (1:3, 3:6, 3:12), jednak zawsze potrzeba było więcej ołowiu. Wkładano go następnie do pieca sajgrowego, gdzie w niskiej temperaturze od miedzi oddzielał się ołów zawierający srebro. Ponadto uzyskiwano stop miedzi z ołowiem. Następnie oddzielano pozostały ołów z miedzi. Proces ten nie przebiegał nigdy idealnie, dlatego też konieczne było powtarzanie go kilka razy. Uzyskany srebronośny ołów trybowano, uzyskując tym samym glejtę oraz srebro. Proces sajgrowania został wynaleziony w XV w. być może w Normymberdze, skąd importowano go do Czech. Wcześniej nie odzyskiwano srebra z miedzi. Być może proces ten znano już wcześniej w Wenecji. Nie jest też wykluczone, że opisywał go w XII w. Teofil Prezbiter (Wagenbreth, Wächtler 1990: 86; Vaněk, Velebil 2007: 194-195). Rudy cyny (np. kasyteryt – tlenek cyny) przetapiano w piecach szybowych wraz z węglem drzewnym, uzyskując czysty metal przez redukcję. Wcześniej jednak ruda musiała być dokładnie oczyszczona z zanieczyszczeń. Często towarzyszyły jej takie minerały jak wolframit, chalkopiryt, arsenopiryt, antymonit. Arsenu i antymonu oraz tlenków siarki pozbywano się podczas utleniania, przez prażenie. Wysoka temperatura redukcji cyny pociągała za sobą redukcję kolejnych zanieczyszczeń. Odpady z tej produkcji były jeszcze wielokrotnie przetapiane (Wagenbreth, Wächtler 1990: 88). II.3. Organizacja górnictwa Średniowieczne górnictwo opierało się na dwóch zasadach – regale górniczym oraz wolności osobistej górników. Regale stanowiło o prawie władcy do wszelkich dóbr naturalnych znajdujących się pod powierzchnią ziemi. Wraz z rozwojem prawa górniczego regale stało się prawem do pobierania określonych świadczeń i wykonywania zwierzchniej władzy. To, kto je posiadał zależne było od ustroju państwa. Mogło ono przejść z rąk króla na możnowładców i instytucje kościelne. Nie miało to jednak wpływu na samą produkcję, gdyż świadczenia były ściśle ustalone i ustabilizowane, podobnie jak kompetencje władzy zwierzchniej (Molenda 1963: 113). We wczesnym średniowieczu na omawianym terenie górnictwem przypuszczalnie zajmowała się ludność zależna w ramach renty odrobkowej. Wraz z rozwojem wydobycia pojawiło się zapotrzebowanie na specjalistów, którzy zaangażowaliby się w pracę ponosząc jej koszty i ryzyko w zamian za regularną daninę na rzecz pana regalnego (Molenda 1963: 118). Wykształciła się w ten sposób grupa wolnych górników i hutników, którzy wędrowali w poszukiwaniu miejsc występowania rud metali. Byli oni grupą odseparowaną od lokalnej ludności, posiadającą własne prawa i zwyczaje (Nef 1987: 713). W ramach umowy z posiadaczem regale, w zamian za daninę z dochodów z wydobycia, górnicy otrzymywali szereg przywilejów. Przede wszystkim posiadali wolność osobistą, swobodę przemieszczania się, zwolnienie ze wszystkich świadczeń oraz odrębność sądową (podlegali tylko posiadaczowi regale lub jego urzędnikowi) (Molenda 1963: 119). Od XIII w. w dużych ośrodkach górniczych dochodziło do kodyfikacji zwyczajowego prawa górniczego (np. prawo igławskie z XIII w., Ius Regale Montanorum z 1300 r. w Kutnej Horze). Wspólną cechą wszystkich statutów górniczych było oparcie produkcji na wolnych samodzielnych producentach, pracujących na własny rachunek w zamian za określone stałe daniny i świadczenia (Molenda 1963: 121). Kwestią istotną dla górników była możliwość swobodnego dysponowania kruszcem, zwłaszcza metalami szlachetnymi. W przypadku metali kolorowych wolny handel dozwolony był zapewne po opłaceniu daniny i podatków. W przypadku srebra i złota często występował przymus sprzedaży w mennicy pana regalnego (jak np. we Freibergu i Kutnej Horze). Sytuacja mogła być jednak odwrotna, jak na Górnym Śląsku i w Małopolsce prawdopodobnie górnicy mieli prawo swobodnie dysponować kruszcem (Molenda 1963: 129). Skomplikowanie pracy w kopalni oraz organizacja zaplecza wymuszała na górnikach konieczność wzajemnej współpracy. W ten sposób powstały spółki górników, gwarectwa, które w statutach występowały już w XIII w. Organizacja taka wspólnie użytkowała kopalnię, dzieląc między członków koszty i zyski. Początkowo być może gwarkowie pracowali na wydzielonym odcinku kopalni. Z czasem jednak przejmowali różne funkcje w ramach organizacji, a udziały stawały się „wirtualne“ i wyobrażały procentowy udział ich posiadacza w kosztach i zyskach. Udziały w spółkach można było sprzedawać i przekazywać w spadku (Molenda 1963: 138-139). Ryzyko związanie z niepowodzeniem prac górniczych (zalewanie, trudne warunki, ubogie złoże) oraz możliwość odniesienie sukcesu (bardzo bogate złoże) prowadziły do zróżnicowania majątkowego pośród górników. Sprzyjało temu także ustawodawstwo, nastawione na intensyfikację wydobycia, które pozbawiało gwarków nie podejmujących pracy, czy nie płacących składek ich udziałów w kopalniach. Gdy jedni gwarkowie ubożeli inni się bogacili i byli w stanie finansować poza własną kopalnią także inne przedsięwzięcia, opłacając czyjąś pracę. Tym samym niektórzy gwarkowie mogli skupić w swoich rękach więcej udziałów niż inni. W wyniku tego procesu doszło do stopniowego przekształcania się spółek równych sobie producentów organizacje finansujące produkcję górniczą. Gwarkowie nie musieli już być bezpośrednio związani z kopalnią, a do reprezentowania swoich interesów mogli kogoś zatrudnić. Proces ten, początkowo powolny, rozprzestrzenił się w okresie, gdy górnictwo zaczęło wymagać znacznych nakładów finansowych (Molenda 1963: 139-141). Przełomowym momentem funkcjonowania wszystkich kopalni było dojście do poziomu napływania wód gruntowych. Powodowało to konieczność stałego odwadniania. To, wraz z rosnącymi rozmiarami kopalń i poszerzaniem zakresu pracy, generowało znaczne koszty, których organizacja oparta na samodzielnych gwarkach i ewentualnie ich podwykonawcach nie była w stanie udźwignąć. W tej sytuacji do górnictwa zaczął napływać kapitał zgromadzony przez kupców oraz wielkie niemieckie przedsiębiorstwa bankierskie. Zewnętrzny kapitał mógł pojawić się, tak jak na złożach śląsko-krakowskich, w formie pożyczek, na pokrycie kosztów produkcji, udzielanych lokalnym gwarkom, zarówno drobnym jak i bogatym. Podobne zjawisko występowało na Dolnym Śląsku, w Złotym Stoku i Zlatych Horach (Molenda 1963: 281-283). Jak wynika z dokumentów umów, pożyczki te były zadatkiem na wyprodukowany metal. Gwarkowie do chwili spłaty popadali w zależność od wierzyciela, gdyż pożyczka udzielona była pod zastaw kopalń i jego majątku. W przypadku niepowodzenia produkcji pożyczkodawca mógł przejąć kopalnię i bezpośrednio wkroczyć do produkcji (Molenda 1963: 286-287). Drugą formą napływu kapitału były bezpośrednie inwestycje, jak zakup udziałów w gwarectwach, budowa nowych kopalń, budowa hut, inwestycje w urządzenia odwadniające. Od 2 poł. XV w. widoczny był napływ kapitału do hutnictwa, co spowodowało unowocześnienie technologii. Szczególnie duże inwestycje nastąpiły w hutnictwie miedzi (Molenda 1963: 292-293). Gwarectwa zaczęły przekształcać się w duże firmy, które organizowały cały proces wydobywczy. Przedstawiciele spółki zawierali umowy z robotnikami i górnikami. Pozwalało to na lepszą i bardziej racjonalną organizację produkcji i wydatków. Doszło także do zupełnego oddzielenia gwarka od produkcji, która przeszła w ręce administracji (Molenda 1963: 305-306). Jako, że władza nad górnictwem pozostawała w rękach gwarków, a praca wykonywana była przez górników i najemnych robotników, dochodziło do powolnego ograniczenia wolności tych ostatnich, poprzez działania ograniczające tworzenie się wolnego rynku siły roboczej (Molenda 1963: 315 i nn). II.4. Złoża rud w Europie Środkowo-Wschodniej Złoża minerałów kopalnych w Europie Środkowo-Wschodniej są stosunkowo liczne. Dla średniowiecznego i nowożytnego górnictwa znaczenie miały przede wszystkim złoża metali szlachetnych, ołowiu, miedzi, cyny, a także soli kamiennej. Z perspektywy niniejszych studiów znaczenie maja przede wszystkim złoża, które przyczyniły się do powstania miast górniczych. Miało to miejsce zwłaszcza tam, gdzie znajdowało się duże zagęszczenie złóż oraz ilości zawartego w nich poszukiwanego surowca były znaczne. Nie sposób wymienić wszystkich złóż na całym badanym obszarze. Wydaje się to także mijać z celem. Dla potrzeb niniejszej pracy pozwolę sobie przedstawić je w ramach większych regionów, tj. Rudaw (na pograniczu Saksonii i Czech), Czech i Moraw, Słowacji, Dolnego Śląska, złóż śląsko-krakowskich oraz Małopolski. II.4.1. Rudawy Jednym z ważniejszych obszarów rudonośnych na badanym obszarze były Rudawy, wraz z tereny ich przedgórza, leżące na pograniczu Górnej Saksonii i Czech. Góry te swoją nazwę zawdzięczają średniowiecznemu i nowożytnemu górnictwu. Do tego czasu porośnięte były lasem i penetrowane w niewielkim zakresie (Kenzler 2012: 3). Na obszarze Rudaw występują złoża rud srebra, cynku i ołowiu, miedzi, bizmutu oraz kobaltowo-niklowe. Z reguły mają one charakter żyłowy. Żyły mają różny przebieg, nachylenie i grubość (od milimetra do kilku metrów) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 11). Celem najstarszego górnictwa były przede wszystkim rudy srebra i to im należy przypisywać najznaczniejszą rolę miastotwórczą. W dalszej kolejności pozyskiwano ołów i miedź. Wydobycie cyny nasiliło się dopiero pod koniec XV w. a jej rola miastotwórcza nie była aż tak znaczna. Rudy bizmutu, kobaltu i niklu występowały w głębszych partiach złóż. Zaczęto je eksploatować dopiero pod koniec XV w. w Annabergu, Marienbergu i Schneebergu. Bizmutu używano do produkcji czcionek drukarskich. Z kobaltu od przełomu XV i XVI w. zaczęto produkować niebieski barwnik. Nikiel zaczęto wykorzystywać dopiero w XIX w. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 12). Nie miały one wpływu na urbanizację w badanym okresie. Rys. II.21. Najważniejsze złoża na terenie Rudaw (kolor szary) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 12). Na terenie Rudaw złoża występują w bardzo wielu miejscach (rys. II.21). Wydzielić można jednak kilka najważniejszych rewirów górniczych. Należą do nich region Freibergu, rejon Annabergu, Schneebergu, Marienbergu i Jáchymova, gdzie rozwinęły się najważniejsze miasta górnicze. W średniowieczu czeska część Rudaw nie była poddana intensywnej kolonizacji. W tym okresie z górnictwem były związane mniejsze osady takie jak Krupka, Nejdek, Jindřichovice a pewne związki z górnictwem miały Luby, Hroznětín, Kraslice, Přísečnice. Uzyskały one prawa miejskie prawdopodobnie w przeciągu XIV w. Nie jest niestety do końca jasne na ile decydujący był czynnik górniczy (Jančárek 1971: 36-37). Punktem zwrotnym dla czeskiej części Rudaw było odkrycie złóż srebra w Jáchymovie w pierwszym dziesięcioleciu XVI w. W przeciągu 50 lat od tego wydarzenia powstał cały szereg miasteczek i miast związanych z górnictwem (rys. II.22) (Jančárek 1971: 41). Rys. II.22. Osadnictwo górnicze na terenie Rudaw w XVI w. Czarne punkty – miasta górnicze; punkty z okręgiem – powstałe jako miasta górnicze lub osiedla górnicze (Wagenbreth, Wächtler 1990: 110). Jednym z najistotniejszych terenów występowania rud metali był freiberski okręg górniczy. Tutejsze złoża miały charakter żyłowy. Występowały w nich minerały takie jak galena, blenda cynkowa (sfaleryt), piryt, arsenopiryt, freibergit (siarczek srebra, miedzi, żelaza i antymonu), prustyt (zawierający srebro), argentyt. Ponadto, oprócz rud metali występują także różne dodatki: kwarc, kalcyt, baryt i fluoryt (Wagenbreth, Wächtler 1986: 11; Kaden, Ladwig 2002: 1). Grubość żył wahała się od milimetra do 6 m, a ich długość od kilkuset metrów do 15 km. Osiągały głębokość do 900 m (Wagenbreth, Wächtler 1986: 14; Freyer 1988: 20). Najstarsze górnictwo, które rozpoczęło się w XII w., w okresie swojego rozkwitu, bazowało na bogatych złożach w strefie oksydacji, położonych do 50 m poniżej powierzchni. W niższych partiach złóż nie zwietrzała żyła rudna oraz skała płonna były bardzo trudne do eksploatacji (Wagenbreth, Wächtler 1986: 13). Na złożach tych powstało najważniejsze miasto górnicze regionu – Freiberg. Kolejne miejsce gdzie występowały w dużych ilościach rudy srebra to tereny wokół Schneebergu. Centralny obszar wydobycia, znajdujący się wokół miasta miał powierzchnię 15 km2. Znajdowało się na nim ok. 150 żył rudy, które były przydatne dla górnictwa. Większość miała mniej niż 10 cm szerokości. W towarzystwie kwarcu i kalcytu występowały rudy kobaltowe, niklowe, bizmutowe i srebrne. Rudy srebra były zwykle w górnej partii złóż. Strefa wietrzenia, w której występowało srebro, miała od 80 do 150 m głębokości. 5 km na północny-zachód od Schneebergu znajdowały się złoża miedzi i srebra w pobliżu Kirchbergu (osiedle Hohenforst) eksploatowane w XIV i XV w. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 207). Znaleziony na stanowisku Hohenforst materiał ceramiczny datowano na przełom XIII i XIV w., co może sugerować nawet wcześniejsze wykorzystanie złóż (Schwabenicky 2009: 196). Największe nasilenie prac górniczych nastąpiło po 1470 r. Znaczny rozwój wydobycia srebra był bezpośrednią przyczyną powstania Schneebergu (Kratzsch 1974: 13-14). Złoża rud srebra w rejonie Annabergu i Buchholz (dziś jedno miasto Annaberg-Buchholz) rozciągły się wzdłuż doliny rzeki Sehma na obszarze 6 km na linii północ-południe i 3 km na linii wschód-zachód. Występowało tam ponad 300 żył zawierających głównie rudy ołowiu, w których najważniejszymi minerałami były chalkopiryt, arsenopiryt i galena. Żyły rudne miały kilka centymetrów szerokości, opadały bardzo stromo i rozciągały się od kilkuset metrów do 2,6 km. Osiągały głębokości dochodzące nawet do 400 m. W okolicy przebiegały również żyły rud cyny, a na południe od Buchholz były także cynonośne piaski (Laube 1974: 21-22; Wagenbreth, Wächtler 1990: 236). Prace górnicze zaczęły się intensywnie rozwijać od XV w., a Annaberg był jednym z najważniejszych miast górniczych. Kolejnym ważnym regionem wydobycia rud srebronośnych, który rozwinął się dopiero w XVI w., był obszar złóż w rejonie Marienbergu. Znajdowało się tam ok. 150 żył rudnych na obszarze rozciągającym się na długości 14 km na linii wschód-zachód oraz 5 km na linii północ-południe. Szerokość żył wynosiła od kilku centymetrów do 0,7 m. Rudy zawierały baryt, fluoryt i kwarc, oraz rudy srebra jak srebro rodzime, galenę, prustyt/pirargiryt, argentyt, rudę kobaltu, nikiel i uran (Laube 1974: 21-22; Wagenbreth, Wächtler 1990: 258). Powstały w związku z odkryciem złóż Marienberg, był jednym z ważniejszych miast górniczych w Saksonii. Rys. II.23. Złoża rud cyny w Rudawach (kropkami zaznaczono piaski cynonośne, krzyżykami teren występowania złóż pierwotnych) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 21). Złoża rud cyny w rejonie Rudaw (rys. II.23) należą do typu złóż wysadowych (Wagenbreth, Wächtler 1990: 19). Wymagały one większych nakładów pracy przy obróbce, w rejonie ich występowania funkcjonowało o wiele więcej młynów stępowych (Wagenbreth, Wächtler 1990: 20). Jako, że rudy cyny (kasyteryt) łatwo poddawały się wietrzeniu, dostawały się w jego wyniku do cieków wodnych i do piasku. W efekcie rozwinęło się w Rudawach płukanie piasków cynonośnych, czego świadectwem są nazwy miejscowe Seiffen w rejonie Marienbergu, oraz Ryžovna (dawniej Seifen) między Horni Blatná a Boži Dar po czeskiej stronie (Wagenbreth, Wächtler 1990: 20). Złoża cyny występują w rejonie Geyer i Ehrenfriedersdorfu. Cyna występuje tu zarówno w złożach wtórnych jak i pierwotnych. Złoża pierwotne mają postać gęstej sieci żył. W okolicy występują także ubogie złoża innych minerałów (piryt, arsenopiryt, galena) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 137). Górnictwo rozpoczęło się tu prawdopodobnie już od XIII w. Największy okres rozkwitu przypada na XIV w. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 142). Powstałe tu osiedla miały charakter małych miast zależnych w dużej mierze od zmian koniunktury w górnictwie. Kolejnym miejscem występowania złóż rud cyny były położone blisko siebie Altenberg, Zinnwald i Sadisdorf. Złoża pierwotne miały tu charakter wysadowy i występowały w formie słupów. Miejscami występowały także złoża żylne rud cyny, a w rejonie Sadisdorfu także rudy miedzio-cynowe. W dolinach strumieni występowały piaski cynonośne (Wagenbreth, Wächtler 1990: 157). Górnictwo rozpoczęło się tu przed połową XV w. od prac płuczkarskich, a największy rozkwit górnictwa miał miejsce w 2 poł. XVI w. Najważniejszą osadą był Altenberg, który mimo uzyskania praw miejskich nie rozwinął się w znaczniejszy ośrodek (Wagenbreth, Wächtler 1990: 159-160). Złoża cyny występowały także w rejonie Seiffen. Znajdowały się tu złoża pierwotne (żyłowe, soczewkowe) jak i wtórne, od których eksploatacji wzięła nazwę miejscowość. W pobliżu Seiffen znajdowało się miasto górnicze St. Katharinaberg (dziś Hora Svaté Kateřiny w Czechach) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 189). Pozyskiwanie piasków cynonośnych rozpoczęło się w tej okolicy już w XIV w., a prace na złożach pierwotnych prawdopodobnie ok. końca XV w. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 191). Ponadto duże skupisko złóż cyny znajdowało się w zachodniej części Rudaw i w Vogtlandzie. Złoża te ciągnęły się aż po teren Slavkovskiego Lasu. Po czeskiej stronie występują złoża wysadowe (granity zawierające cynę), żyłowe oraz wtórne. Złoża cyny w Vogtlandzie mają głównie charakter żyłowy. Duże znaczenie w tym rejonie miało płukanie piasków zawierających cynę (Wagenbreth, Wächtler 1990: 195). Pozyskiwanie cyny z piasków rozpoczęło się prawdopodobnie najwcześniej w rejonie Eibenstock, przed 1378 r. Do 1470 r. nie ma żadnych informacji o wydobyciu na złożach pierwotnych po niemieckiej stronie (Wagenbreth, Wächtler 1990: 199). W okolicach Horní Slavkova prawdopodobnie rudy metali pozyskiwano już w XIII w. (Kuča 2000: 185). Największy rozkwit wydobycia cyny rozpoczął się pod koniec XV w. i trwał w wieku XVI (Wagenbreth, Wächtler 1990: 199). W tym okresie doszło do intensywnej kolonizacji związanej z górnictwem. Powstały takie miasteczka jak Platten (dziś Horní Blatná w Czechach), Abertham (Abertamy). Nie miały one jednak znaczącej pozycji i nigdy, żadne z nich nie rozwinęło się w większy ośrodek. Pewnym wyjątkiem był Horní Slavkov. W niektórych miejscach, szczególnie w rejonie Schwarzenbergu, występowały złoża pokładowe, o miąższości od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów oraz rozciągłości horyzontalnej do kilkuset metrów. Składały się głównie z rud żelaza, pirytu i blendy cynkowej (Wagenbreth, Wächtler 1990: 20-21). Złoża te nie miały jednak większego znaczenia dla powstania miast górniczych w tym rejonie. II.4.2. Czechy i Morawy Na terenie Kotliny Czeskiej oraz na Morawach złoża rud są dosyć bogate (rys. II.24). Występują głównie złoża żyłowe (np. Kutná Hora, Příbram), a także złoża pokładowe (np. złoża rud żelaza Krušná Hora koło Brouna), soczewkowe (rudy żelaza w okolicy Medlowa koło Uničova), a także wysadowe (złoża rud złota w Krásnej Horze). Złoża cynowo-wolframowe mają postać żył albo wysadów, jak w Horním Slavkovie. Obok głównych typów występują także złoża o skomplikowanej strukturze i niejednokrotnie znacznych rozmiarach jak np. złoża rud miedzi w Zlátych Horach (Majer 2004: 8-9). W sumie na terenie Czech zarejestrowano 900 złóż rud i niemal tyle samo wychodni. Większość z nich jest mała, jako średnie i wielkie można określić tylko kilkadziesiąt (Majer 2004: 10). Rys. II.24. Schematyczna mapa tektoniczna Masywu Czeskiego z zaznaczonymi głównymi złożami rud (Majer 2004: 9). Na obszarze Masywu Czeskiego (jednostki geologicznej oraz prowincji fizycznogeograficznej obejmującej tereny Czech) wydzielić można 5 stref. Pierwsza z nich, sasko-turyńska obejmuje tereny Rudaw, Czeskiego i Slavkovskiego Lasu (Majer 2004: 12). Została ona już opisana wraz z terenami Saksonii (patrz wyżej). Kolejna strefa, sudecka, ograniczająca od północy Masyw Czeski, składa się z części zachodniosudeckiej (Góry Łużyckie (Lužické hory), Góry Izerskie (Jizerske Hory), Karkonosze, Góry Orlickie i pogórze Ještědskie), oraz wschodniosudeckiej (Masyw Śnieżnika, Wysoki i Niski Jesenik, Góry Odrzańskie, Wyżyna Drahańska). W części zachodniej znajdują się złoża żyłowe srebro i złotonośnych rud miedzi i ołowiu (Svoboda, Černý důl, Rokytnice, Svatý Petr), w masywie Karkonoszy i ich przedgórzu osadowe złoża miedzi (Horní Kalná, Horní Vernéřovice). We wschodniej części znajdują się złoża żyłowe złotonośnych pirytów, chalkopirytów i galenitów (Zlaté Hory, Jeseník, Vrbno, Andělskiej Hory) oraz galenitów i sfalerytów (Rýmařov, Horní Město, Benešov, Nová Ves, Fulnek) (Kořan 1955: 84; Majer 2004: 12). Najbogatszy teren wydobycia znajdował się w rejonie Zlatych Hor. Obszar występowania rud miał tam powierzchnię 25 km2 (Večeřovi 2010: 6). Złoża występowały w formie soczewek, skupisk i słupów rudnych. Głównymi minerałami były chalkopiryt, sfaleryt, galena i złoto. W dolinach znajdowały się wtórne złoża złota (Večeřovi 2010: 10), które ciągnęły się wzdłuż potoku Oleśnica (Večeřovi 2010: 19) i sięgały aż na polska stronę granicy, gdzie w średniowieczu ich wydobycie prowadzono w Głuchołazach. Można przypuszczać, że Zlaté Hory powstały w związku z pozyskiwaniem złota. Do strefy moldanubickiej należy Szumawa, południowe Czechy, Wyżyna Czesko-Morawska oraz podłudniowo-zachodnie Morawy. Znjdują się tu liczne złoża złota, ołowiu, cynku, srebra, miedzi, żelaza i uranu (Majer 2004: 12). Wydzielić można tu dwie strefy, połudnowie i środkowe Czechy oraz obszar Masywu Czesko-Morawskiego. Do najważniejszych ośrodków wydobywczych na tych terenach zaliczyć można Igławę oraz Kutną Horę. Ponadto powstały liczne miasta związane z wydobyciem rud srebra jak Havlíčkův Brod, Šlapanov, Chotěboř, Křížová (Krucemburk), Přibyslav, Vyskytná, Smrčná, Nový Rychnov, Horní Cerekev, Batelov, Jezdovice, Třešt i byż może Humpolec i Pelhřimov (Hoffmann 2009: 289). Igławski okręg kruszconośny (cz. rudni revir) obejmował obszar około 63 km2. W jego centrum leżała Igława, otoczona przez miejscowości Zborná – Vyskytná – Kostelec – Rančířov – Kosov – Malý Beranov – Bedřichov – Zborná. W szerszym pojęciu jest to obszar 280 km2 w ograniczony miejscowościami Kamenná – Malý Beranov – Komárovice – Třešt – Čeřínek – Ježená – Smrčná – Kamenná. Rudy występują w trzech typach struktur: uskoki (strefy przemieszczenia) o długości kilku kilometrów i szerokości do 100 m, uskoki o długości do 1 km i szerokości kilku metrów , pęknięcia i systemy pęknięć wypełnione rudami, o długości do kilkuset metrów i szerokości do kilku metrów (Hrubý i inni 2006: 175; Malý 1999: 18). W złożach znajdowały się minerały takie jak baryt, chalcedon, kalcyt, ankeryt, sfaleryt, galenit, chalkopiryt, arsenopiryt, piryt, tetraedryt (Hrubý i inni 2007: 22). Strefy występowania rud ciągnęły się także na północ i zachód od Igławy gdzie powstało wiele małych ośrodków górniczych. Główne kutnohorskie złoża rud znajdowały się na obszarze o wymiarach ok. 3 x 9 km. Żyły miały przeważnie przebieg północ-południe. Skała macierzysta złożona z krystalicznych łupków miała liczne spękania, w których utworzyły się żyły rudne. Nad nią znajdowały się pokłady piaskowców i zlepieńców, piasków, żwirów i lessów o miąższości dochodzącej do kilkudziesięciu metrów. Złoża polimetaliczne występowały w żyłach o przebiegu N-S do NE-SW. Długość żył dochodzi do 3 km, a szerokość stref tektonicznych do setek metrów. W regionie występowały pasma rud srebra i rud miedzi. Rudy miedzi miały mniejszą zawartość srebra, występowały w nich głównie siarczki żelaza, cynku, arsenu, miedzi i ewentualnie ołowiu. W żyłach srebrnych występowały przede wszystkim rudy srebra i galena (Bartoš 2004: 160-162). Mniejsze złoża znajdowały się w promieniu 20 km od Kutnej Hory, zwłaszcza na zachód i południe od centralnej strefy (Bílek 2000f). Powstanie Kutnej Hory spowodowane było bezpośrednio pracami górniczymi. Rudy cynkowo-ołowiowe zawierające srebro występowały ponadto w rejonie środkowych Czech w okolicy Příbramia, Stříbrnych Hor, Hor Matky Boží, Velhartic, Velkej u Milevska, Horky u Tábora, w rejonie tzw. Bruzdy Blanickiej oraz w paśmie biegnącym od Czeskiego Brodu ku Budziejowicom ze złożami w Stříbrné Skalice, Malovidzie, Vestce, Ratibořskich Horach i Rudolfovie (Kořan 1955: 83). W strefie malodanubickiej znajdowały się liczne wtórne złoża złota. Średniowieczne prace płuczkarskie prowadzono prawdopodobnie w okolicach Písku, Strakonic, Horaždovic, Sušic, Volyna, Hartmanic, Kašperských Hor, Záblatí, Kasejovic, Nepomuku, Kolínce, Týna nad Vltavou. W środkowych Czechach złoto pozyskiwano w okolicach Bělčic, Mirovic, Březnicí, Novego Knína, Krásnej Hory, Sedlčan, Štěchovic, Slap, Jílovego, Zbraslaví, Libouní-Roudnego, Kamberku (Kořan 1955: 84; Hoffmann 2009: 278). Górnictwo na obszarze południowo-czeskim rozwinęło się zwłaszcza w XVI w. (Ratibořske Hory, kopalnie koło Taboru, Rudolfov, Czeski Krumlov, Stříbrne Hory, Hory Matki Boží)(Kořan 1955: 93). Określenie wpływu górnictwa na postawanie miast w Czechach środkowych i południowych wymagają głębszych studiów zarówno historycznych jak i archeologicznych. W dwóch ostatnich strefach, Barrandiensko-żelaznohorskiej (zajmuję centralną część Masywu Czeskiego), oraz północno-wschodniej części Czech (masyw Karpat), eksploatowano przede wszystkim rudy żelaza (Majer 2004: 12-14). Nie są one, więc istotne z perspektywy niniejszych studiów. Ponadto poza głównymi strefami występowania złóż rud metali znajduje sie Stříbro (południowo-zachodnie Czechy) gdzie występują wychodnie z sfalerytu i galenitu (Kořan 1955: 84). II.4.3. Słowacja Głównymi regionami występowania złóż na Słowacji są Rudawy Słowackie (slovenske Rudohoří) oraz Rudawy Kremnicko-Szczawnickie (Kremnicko-Štiavnicke Rudohoří) (rys. II.25). W Rudawach Słowackich występują złoża żyłowe miedzi, chalkopirytów z tetraedrytem. Zawartość rud miedzi rośnie z od zachodu na wschód. Rudy miedzi oraz rudy arsenowe i niklowo-kobaltowe występują w Dobšunie. Na Spiszu rudy miedzi występują w Gretlu, Rudnanach, Poráči, Slovinkach, Žakarovcach, Gelnicy, Mlýnkach, Vondrišelu, Smolniku, Luciabani, Zlatej Ide. W Smolniku główną rudą jest piryt z małą zawartością miedzi. Dużym skupiskiem złóż jest Špania Dolina i Ľubietová gdzie występują rudy miedzi, chalkopiryty i tetraedryty. W wschodniej części Słowackich Rudaw (między Ročnavou a Koszycami i w Niskich Tatrach) występują złoża rud antymonowych, zawierających czasem złoto i srebro (Magurka, Zlata Ida) (Kořan 1955: 85). Rudawy Kremnicko-Szczawnickie dzieli się na część kremnicką, gdzie występują złoża żyłowe ze złotonośnym kwarcem impregnowanym pirytem. Galenit, sfaleryt i chalkopiryt są tu minerałami drugorzędnymi. W południowej, szczawnickiej części, występują zwłaszcza sfaleryt, galenit, piryt a miejscami chalkopiryt i markasyt, w mniejszym stopniu zawierające rudy srebra. Także w strefie szczawnickiej występują rudy złotonośne, jednak w mniejszym zakresie niż w kremnickiej (Kořan 1955: 85). Za najważniejsze złoża uznać można tereny rudonośne, których centralnym punktem jest Bańska Szczawnica (tzw. region bańsko szczawnicko-hodruszski). Mają ok. 100 km2 powierzchni. Na tym obszarze znajduje się ponad 120 żył rudnych o łącznej długości 360 km. Ich szerokość wynosi zwykle od 1,2-1,4 m a czasem dochodzi do 10 m. Osiągają długość do 10 km i głębokość do 1 km. W żyłach występują rudy miedzi (chalkopiryt), cynku (sfaleryt), ołowiu i srebra (galena), srebra (argentyt, akanty, prustyt, pyrargyrit, stefanit, polibazyt) i w małych ilościach ruda złota (elektrum) (Labuda 1993: 385; Jancsy 2005: 91). Górne partie żył bogate są w srebro i złoto, była ona głównym obszarem eksploatacji w średniowieczu i nowożytności. Pod nią (od 150 do 300 m) występują rudy ołowiowo-cynkowe. Poniżej występują także rudy miedzi (Jancsy 2005: 92). Złoża te były podstawowym czynnikiem powstania Bańskiej Szczawnicy oraz wielu osiedli górniczych w jej okolicy. Rys. II.25. Mapa usytuowania ważniejszych ośrodków górnictwa kruszcu w granicach obecnej Słowacji (Mikoś 2008: 225). II.4.4. Dolny Śląsk Złoża, które były celem dawnego górnictwa na Dolnym Śląsku znajdują się na obszarze Sudetów i Pogórza Sudeckiego. Obszar ciągnie się od głównego grzbietu Sudetów ku północy, po linię biegnącą przez Ząbkowice, Świdnicę, Jawor, Złotoryję i Bolesławiec (rys. II.26) (Dziekoński 1972: 61). Złoża w większości mają postać żył przechodzących czasem w soczewki i gniazda. W wyniku procesów geochemicznych oraz mechanicznych zachodzących w złożach wytwarzały się strefy mineralizacji (Dziekoński 1972: 62). Rys. II.26. Ważniejsze rejony wydobycia rud metali na Dolnym Śląsku od XIII do początku XVII w. I – górnictwo na wtórnych złożach złota: 1 – Lwówek Śląski; 2 – Złotoryja; 3 – Bolesławiec; 4 – Głuchołazy; 5 – Mikołajowice; 6 – Jelenia Góra; 6a – Karpacz; 6b – Szklarska Poręba; 7 – Lubawka; 8 – Lubomierz; II – górnictwo na pierwotnych złożach złota: 9 – Złoty Stok; 10 – Głuchołazy; III – górnictwo srebra i ołowiu: 11 – Boguszów, Jabłów; 12 – Bystrzyca, Lubachów, Modliszków; 13 – Dziećmorowice; 14 – Srebrna Góra; 15 – Rzeczka, Walim; 16 – Miedzianka; IV – górnictwo miedzi: 17 – Miedzianka; 18 – Radzimowice; 19 – Chełmiec, Jerzyków; 20 – Leszczyna, Kondratów; 21 – Jedlina Zdrój; 22 – Jugów; V – górnictwo cyny – Gierczyn (Stolarczyk 2011: 200). Można wydzielić sześć regionów występowania złóż metali: ziemia kłodzka, Góry Sowie z okolicą Wałbrzycha, podnóża Karkonoszy, okolice Lwówka, Złotoryi i Legnicy, tzw. zewnątrz sudecka depresja cechsztyńska (z wychodniami na południe od Lwówka i Złotoryi i koło Grodźca – przynajmniej do XVI w. nie wzbudzała zainteresowania poszukiwaczy ze względu na niską zawartość metalu – Dziekoński 1972: 65) oraz wyodrębniona w 2 poł. XX w. cechsztyńska monoklina przedsudecka na północ od Lubina (złoże odkryte po zastosowaniu głębokich wierceń) (Dziekoński 1972: 59). W obrębie ziemi kłodzkiej złoża znajdują się w okolicach Złotego Stoku, gdzie występują rudy arsenu z pewną zawartością złota. Eksploatowane były najintensywniej od XVI do XX w. Zawartość złota szacowano na 0,5 g na tonę (Dziekoński 1972: 59). Występują one w paśmie Gór Złotych na powierzchni ok. 3 km2. Złoża rud arsenowych mają kształt dużych nieregularnych stojących żył, soczewek i gniazd w obrębie wapieni dolomitycznych, serpentynitów i łupków łyszczykowych, które zostały mineralizowane lelingitem i arsenopirytem. Złoża poprzecinane są licznymi uskokami i przesunięciami. Najbogatsze rudy występowały w obrębie wychodni, zawartość złota stawała się mniejsza wraz z głębokością (Mikoś i inni 2009: 28-33). Najprawdopodobniej Złoty Stok powstał w związku z wydobyciem złota, być może początkowo ze złóż wtórnych. We wschodniej części kotliny kłodzkiej, w okolicach Lutyni i Marcinkowa znajdują się ubogie złoża ołowiu, na których nigdy nie udało się uruchomić większego wydobycia. W zachodniej części kotliny w Jugowie w okolicach Nowej Rudy, na południowych stokach Gór Sowich występują niewielkie złoża pirytów, chalkopirytów i galeny. Także tu nie uruchomiono robót górniczych na większą skalę (Dziekoński 1972: 59). Złoża ołowiu z zawartością srebra występowały także na północ od kotliny w okolicach Srebrnej Góry i Bystrzycy Górnej, a także w rejonie Wałbrzycha (Jabłowo, Boguszów, Dziećmorowice). Złoża te były eksploatowane w XVI i XVIII w. Na północnych podnóżach Karkonoszy znajdują się złoża miedzi i arsenu w okolicach Miedzianki, Ciechanowic, Radzimowic i Czarnowa. Złoża w okolicach Miedzianki, zawierające chalkopiryt, chalkozyn, a także piryt, blendę, galenę, magnetyt i drobne ilości kobaltu. Złoża te mają charakter żyłowy. Występowały w nich gniazda o zawartości miedzi dochodzącej do kilkunastu procent, przeciętnie jednak ilość metalu była niewielka. Na północnych stokach Gór Izerskich, w okolicy Gierczyna, występowały złoża cyny. Eksploatowane były w XVI i XVIII w. (Dziekoński 1972: 60). Miasteczka związane z tymi złożami były raczej niewielkie, a górnictwo nie było najważniejszym z elementów ich gospodarki. W rejonie Lwówka, Złotoryi i Legnicy występują złoża piasków złotonośnych. Eksploatowano je od XII do XIV w. W okolicach Lwówka i Złotoryi występują ponadto złoża rud miedzi o charakterze osadowym (Dziekoński 1972: 60-61). W rejonie Złotoryi ocenia się, iż cały teren złotonośny ma długość ok. 2,5 km i szerokość ok. 1 km szerokości. Przeciętną zawartość wyeksploatowanego już złota określa się na 1-2 g na tonę piasku (Dziekoński 1972: 108). W rejonie miasta złoża występują w dwóch skupieniach: pierwszy obejmuje wschodnią część miasta oraz rejon Kopacza i Kozowa. Złoto znajduje się w polodowcowych żwirach zalegających na Górze Mikołaja i na lewym brzegu Kaczawy, oraz na południe od doliny rzeki, na wysoczyźnie. Warstwa osadów złotonośnych o grubości ok. 1 m zalegała tutaj dość płytko. Drugi obszar na południowy-zachód od Złotoryi obejmuje okolice Jerzmanic, Sępowa, Nowej Ziemi (Maciejak 1997: 16). W rejonie Lwówka Śląskiego żwiry złotonośne koncentrują się w dwóch rejonach. Pierwszy znajduje się na wschód od miasta między Dworkiem, Sobotą, Pieszkowem, Bielanką i Płakowicami. Drugi natomiast znajduje się na północ od miasta między Zbylutowem, Chmielnem, Żerkowicami, Skałą i Ustroniem (Stolarczyk 2009: 37 – za Grodzicki 1979 s. 168). Miąższość warstwy złotonośnej w rejonie Płakowic wynosi ok. 1 m (Kaźmierczyk 1976: 78). Złoża te eksploatowane były jeszcze przed lokacją obu ośrodków i miały prawdopodobnie wpływ na ich powstanie. II.4.5. Śląsko-krakowskie złoża rud cynku i ołowiu Złoża ciągną się w dwóch równoległych pasach o długości około 80 km z północnego zachodu na południowy wschód, od Siewierza przez Trzebiesławice, Wojkowice, Chruszczobród, Ujejście, Ząbkowice, Strzemieszyce, Sławków, Bolesław, Olkusz, Lgotę, Nową Górę aż po Krzeszowice oraz od Bibieli, Miasteczka, Tarnowskich Gór przez Nakło, Bobrowniki, Bytom, Czeladź, Będzin, Szczakowę, Chrzanów, Trzebinię aż pod Alwernię. Na obszarze tym wydziela się trzy rejony wydobywcze: bytomski (Tarnowskie Góry, Bytom, Będzin), olkusko-siewierski (Lgota, Sławków, Olkusz, Nowa Góra) i chrzanowski (Długoszyn, Szczakowa, Trzebinia) (rys. II.27) (Molenda 1963: 34-35). Złoża kruszcowe występujące na tym obszarze mają podobną budowę geologiczną. Pod wierzchnimi warstwami dyluwialnymi, w formacjach triasowych występują pokłady tzw. dolomitu kruszconośnego. W nim jak i w warstwach sąsiednich wapieni występują złoża rud cynku, ołowiu i srebra. Występujące w dolomicie złoża tworzą ławice, nieregularne soczewki i skupienia o miąższości od kilku centymetrów do kilku metrów. Rudy ołowiu występowały przede wszystkim w postaci galeny, która przeważnie zawierała tysięczne bądź setne części procentu srebra. Być może występowało także srebro rodzime. Złożom ołowiu towarzyszyły rudy cynku, w postaci galmanu, nie eksploatowane jednak na dużą skale do XIX w. (Mikoś 2005: 93). Na obszarze złóż występowały liczne zaburzenia tektoniczne, w wyniku których część dolomitów wyniesiona została do głębokości kilkunastu do kilkudziesięciu metrów, miejscami tworząc wychodnie. Dzięki temu możliwe było ich odkrycie i eksploatacja prostymi metodami (Molenda 1963: 37). Najbogatsze złoża galeny znajdowały się w rejonie olkuskim, głównie w okolicach lokacyjnego miasta. Najpłycej złoża występowały w rejonie Starego Olkusza. Rudy ubożały w kierunku północno-zachodnim. Drugie bogate złoże znajdowało się w rejonie Tarnowskich Gór, w okolicach Sowic i Strzybnicy oraz Rept, Suchej Góry i Bobrownik. Najbogatsze złoża bytomskie leżały na północny-wschód od miasta i ubożały w kierunku zachodnim. W południowej części złóż, w rejonie Chrzanowa galena była uboga w srebro i występowała w formie skupień o małej miąższości (Molenda 1963: 38). Złoża eksploatowane były już od wczesnego średniowiecza. Powstało tu kilka ośrodków miejskich jak Bytom, Sławków, Olkusz i Tarnowskie Góry. W wszystkich przypadkach górnictwo grało jakąś rolę przy powstaniu miasta, decydujące było tylko w przypadku powstałego pod koniec XIII w. Olkusza i powstałych w XVI w. Tarnowskich Gór. Rys. II.27. Śląsko-krakowskie złoża rud cynku i ołowiu. Miejsca wydobycia od XIII do XVI w. (Molenda 1963: wkładka). II.4.6. Małopolska W rejonie Małopolski, poza omówionymi już złożami rud cynku i ołowiu, występowały bardzo istotne z gospodarczego punktu widzenia złoża soli kamiennej w Bochni i Wieliczce. W Bochni złoże ma kształt soczewki ciągnącej się od wsi Moszczenica na zachodzie, przez Łapczycę i Bochnię do Łaz na wschodzie. Osiąga długość ok. 10 km, szerokość do 200 m, a głębokość od kilkunastu do 80 m. Wychodnie złoża solnego znajdowały się na dnie potoku Babica w okolicy najstarszych szybów znajdujących się na terenie miasta. Solanki powierzchniowe znajdowały się także nad potokiem Babica u podnóża Uzborni, na zachodzie w dolinie potoków Chodenickiego i Grabowickiego (Chodenice, Łapczyca) (Jodłowski 1981: 8-9). Złoża było trudne do eksploatacji ze względu na specyficzną budowę. Górna część o małej miąższości opada stromo w dół, gdzie pod kątem 30-40o odchyla się ku południowi, jednocześnie zwiększając swą miąższość. W centralnej partii złoża miąższość 8-12 m. Ponad złożem znajdowała się warstwa kurzawki (Piotrowicz 1978: 64). W Wieliczce złoże soli usytuowane było równoleżnikowo i miało charakter pokładowy. Ponad nim znajdowało się złoże bryłowe w postaci luźno rozrzuconych brył soli o średnicy dochodzącej do 15 m, i różnej głębokości zalegania zaczynającej się już od 20 m. Ponad złożem znajdowała się warstwa kurzawki (Piotrowicz 1978: 64; Jodłowski 1981: 8). Złoże miało miąższość ok. 47 m ciągnęło się pasem długości 10 km i szerokości 600-1500 m, z zachodu na wschód, od miejscowości Barycz, przez Wieliczkę do Bodzanowa. Zalegające w dolnej partii złoże pokładowe nie odgrywało roli w najstarszym górnictwie solnym (Jodłowski 1970: 28). W obu miejscach już w trakcie eksploatacji solanki funkcjonowały osady związane z jej pozyskiwaniem, które po rozpoczęciu prac podziemnych przekształciły się w miasta górnicze. Ponadto w historycznych granicach Małopolski złoża rud metali znajdowały się w okolicach Gór Świętokrzyskich. W rejonie Miedzianki i Miedzianej Góry występowały rudy miedzi, a w rejonie Chęcin i Kielc rudy ołowiu. Złoża występowały w znacznym rozproszeniu, w formie warstw i pesudowarstw, żył, gniazd w kieszeniach krasowych oraz nieregularnych skupień impregnacyjnych. Miały charakter polimetaliczny. Zawierały głównie minerały żelaza, miedzi, ołowiu, cynku, oraz mniejszymi ilościami manganu, kobaltu, niklu, arsenu, cyny i srebra (Mikoś 2008: 247-248). Prace górnicze rozpoczęły się już w średniowieczu, na pewno w XIV w. w rejonie Chęcin. Kolejny okres ich rozkwitu można datować na koniec XV i XVI w. (Mikoś 2008: 250-251). Rola miastotwórcza jest trudna do określenia. Złoża te jednak były zbyt ubogie aby rozwinął się tu znaczniejszy ośrodek górniczy. Ponadto na ternie Małopolski w górskich rejonach Tatr i Pienin znajdowały się ubogie złoża rud polimetalicznych. Prace prowadzono tam głównie w okresie nowożytnym. Złoża te nie miały żadnego zauważalnego wpływu na urbanizację. III. Powstawanie, rozwój i upadek miast górniczych w kontekście przemian społeczno- ekonomicznych Każde miasto górnicze było wytworem swoich czasów, efektem potrzeb jego fundatora i mieszkańców. Pomimo wielu lokalnych czynników wpływających na ich powstanie i kształt, rozwój ośrodków górniczych możemy wpisać w kontekst procesów społeczno-ekonomicznych zachodzących w Europie. W niniejszym rozdziale chciałbym prześledzić powstawanie i rozwój miast górniczych w odniesieniu do przemian ekonomicznych Europy, oraz przemian techniki i organizacji górnictwa. Uważam, że zachodzące w gospodarce i strukturze społecznej zmiany miały bezpośrednie odniesienie w strukturach kultury materialnej w miastach górniczych, co postaram się naświetlić w dalszej części dysertacji. Wydaje się, że w badanym okresie w Europie Środkowo-Wschodniej wydzielić można dwa zasadnicze horyzonty powstawania miast górniczych. Pierwszy związany był z XII i XIII- wieczną kolonizacją i zakończył się w wieku XIV. Po nim nastąpił pewien okres regresu, będący przede wszystkim kryzysem górnictwa, podstawy gospodarczej istnienia badanych ośrodków, objawiający się w różnych miejscach w okresie od XIV do XV w. Drugi horyzont urbanizacji górniczej rozpoczął się w wieku XV i trwał przez wiek XVI. Nie da się jednoznacznie wyznaczyć dat granicznych wydzielonych okresów, gdyż na powstawanie i rozwój miast górniczych działały różne czynniki w zależności, w której części strefy sudecko-karpackiej się znajdowały. III.1. Podstawy społeczno-ekonomiczne pierwszego horyzontu urbanizacji górniczej Podstaw dla przemian Europy Środkowo-Wschodniej należy upatrywać w sytuacji zaistniałej w Europie Zachodniej w okresie od X do XIII w., który to okres Jean Gimpel nazwał średniowieczną „rewolucją industrialną”. W okresie tym doszło do rozwoju technologicznego, widocznego zwłaszcza na wsi (Gimpel 1977: VIII-IX). Źródłem przekształceń były zmiany w rolnictwie, które pozwoliły na rozszerzenie areału upraw, wydajności oraz różnorodności produkcji. Pociągnęło to za sobą wzrost zaludnienia. Liczba mieszkańców Europy pomiędzy X a XIV w. mogła się nawet podwoić osiągając ok. 1300 r. ok. 70 mln. Jako, że gospodarka nie pozwalała na tak znaczący wzrost jakościowy produkcji rolniczej, konieczne było karczowanie lasów dla pozyskania nowych terenów uprawnych (Le Goff 2002: 89-90). W wyniku działania różnych bodźców na zachodzie Europy doszło do odrodzenia życia miejskiego. Wpływ na to miały przede wszystkim rozwój handlu oraz przemiany rolnictwa, które było w stanie zaopatrzyć ośrodki miejskie w ludzi i pożywienie (Le Goff 2002: 101-102). Europa została poddana fali intensywnej urbanizacji. Szacuje się, że w latach 1000-1300 liczba miast wzrosła z ok. 100 do ok. 4 000-5 000, z czego połowa mogła być ważnymi ośrodkami produkcji nierolniczej i handlu (Dygo 2006: 142). W XII w. w zachodniej części Europy istniało co najwyżej kilkadziesiąt ośrodków o w pełni miejskim charakterze, do których należały miasta biskupie o rzymskiej genezie (Kolonia, Trewir itd.), młodsze ośrodki handlu dalekosiężnego (Hamburg, Magdeburg), czy miasta w pobliżu królewskich pfalzów (Akwizgran, Dortmund, Ulm, Goslar). W starych ośrodkach, w XII w., przy okazji sporu o inwestyturę, rozpoczęła się walka o samodzielność gminy. Dzięki temu narodziła się instytucja komunalnego samorządu z radą miejską (Gawlas 1996: 27). Miasta, które stały się centrami wymiany i konsumpcji były silnym motorem wprowadzenia gospodarki opartej na pieniądzu kruszcowym. Monetaryzacja Europy weszła w decydującą falę w XIII w. gdy władcy Florencji, Genui, Wenecji, Hiszpanii, Francji, Niemiec czy Anglii zmuszeni byli bić monety srebrne o dużej wartości, a następnie złote, a na wsi stopniowo wprowadzana była renta pieniężna (Le Goff 2002: 108). Przejście do gospodarki pieniężnej wzmagało zapotrzebowanie na kruszec, a co za tym idzie na prace górnicze. Górnictwo zaczęło pojawiać się w źródłach pisanych w Europie Zachodniej od 2 poł. X w. (Bartels 2001: 236). Wzrost wydobycia metali szlachetnych, zbiegł się także ze spadkiem napływu arabskiego srebra od początku XI w. Przy rozwijającej się gospodarce pieniężnej konieczne było podjęcie poszukiwań lokalnych złóż. Jednym z najważniejszych miejsc wydobycia były góry Harzu, zwłaszcza masyw Rammelsbergu koło Goslaru. Miasto mogło powstać już w 922 r., a górnictwo rozwijało się wraz z nim (Steuer 1993: 76). Złoża te były głównym dostarczycielem srebra dla Europy, aż do lat 40-tych XI w. gdy wydobycie zaczęło spadać. W 2 poł. XII w. dotychczas eksploatowane złoża srebra były prawie zupełnie wyczerpane. Ranga Goslaru wciąż jednak była znaczna, skoro w latach 70-tych XII w. w Kolonii płatności obliczano w grzywnach srebra z Goslaru (Spufford 1988: 111). W południowym Schwarzwaldzie średniowieczne górnictwo srebra potwierdzone jest dokumentem cesarza Konrada II z 1028 r. W okresie od X do XII w. prowadzono tu prace na złożach ołowiu i srebra metodą szybową i sztolniową (Steuer 1993: 79). W Styrii i Karyntii (Friesach) górnictwo srebra rozpoczęło się ok. 1072 r. (Spufford 1988: 116). Oprócz srebra rozwijająca się gospodarka potrzebowała metali nieżelaznych, które zwykle występowały razem ze srebrem (miedź wydobywano w górach Harzu, ołów w Schwarzwaldzie). Świadczy o tym szacunkowy wzrost ilości metalu w zachodnioeuropejskim gospodarstwie domowym. Według szacunków pod koniec XII w. znajdowało się w nim ok. 1-2 kg metalu wraz z żelazem, a ok. 3 ćw. XIV w. już 20-100 kg. Nie można zapomnieć o dużych potrzebach budownictwa w tym zakresie (np. ołów do krycia dachów i łączenia konstrukcji kamiennej) (Steuer 1993: 89). Z tego też powodu intensywnie poszukiwano nowych złóż. Sprzyjała temu sytuacja zaistniała na górzystych obszarach Europy Środkowo-Wschodniej. W obrębie Rzeszy, które to tereny są najważniejsze dla rozwoju miast górniczych w Polsce, Czechach i na Węgrzech, w okresie rozwiniętego średniowiecza przemianie uległy podstawy organizacji władzy terytorialnej. Możni, zwłaszcza z obszarów położonych na wschodzie, rozpoczęli proces budowania władztw terytorialnych. Podstawowym czynnikiem ekspansji politycznej stało się zasiedlanie terenów dotychczas zagospodarowanych w niewielkim stopniu. Był to proces tzw. miejsko-wiejskiej kolonizacji, polegający na równoległym zasiedlaniu wsi i organizowaniu osady targowej (później miasta), przewidzianej na centrum lokalnego rynku, a jednocześnie zarządu z ramienia władzy terytorialnej oraz wyższego sądownictwa dla ludności powstającego okręgu (Gawlas 1996: 53). Niemieckie władztwo dostarczało wzorów dalej położonym sąsiadom (Śląsk, Małopolska, Czechy, Morawy). Ich atrakcyjność polegała na kompleksowym zastosowaniu całego zestawu modernizacyjnych rozwiązań, a napływ osadników utrwalał ich przyjęcie (Gawlas 2006: 55). Na terenach Polski, Czech, Węgier i Mołdawii kolonizacja wschodnia pojawiła się najpierw pod postacią osadnictwa walońskiego. Nasiliła się po najazdach i spustoszeniach dokonanych przez Mongołów. Od XII w. i w XIII widoczne było dążenie ze strony władców oraz panów świeckich i duchownych do intensyfikacji gospodarki, głównie rolnictwa, opierając się na kolonistach oraz ludności miejscowej (Małowist 2006: 13). Osadnictwo niemieckie, nie było wbrew pozorom zbyt liczne, jednak dostarczało nowych zasobów siły roboczej na wsi i w mieście, pomnażało szczupłe zasoby kapitału kupieckiego, umożliwiało wprowadzenie nowych bądź słabo znanych technik produkcji i handlu, przyspieszyło wzrost gospodarczy dzięki użyciu prawa niemieckiego, które było ważnym bodźcem ekonomicznym dla przyjezdnych i miejscowych (Małowist 2006: 23). Nowe tereny pod osadnictwo pozyskiwano poprzez karczunek, dzięki czemu możliwe było dotarcie do dotychczas nieznanych złóż. W wielu miejscach pozyskiwano cenne metale już w okresie przedkolonizacyjnym, co mogło być dodatkowym bodźcem dla napływu osadników. W XIII w. możemy mówić o zjawisku „gorączki srebra”. Analogiczne wydarzenia znane są także z nowszej historii i zwykle związane były ze znacznym napływem ludzi (rys. III.1). W Jáchymovie w czeskich Rudawach populacja wzrosła w 10 lat od odkrycia rud srebra (1516-1526) od 1 050 do 14 072 osób, w Potosi w Boliwi, mieście powstałym po odkryciu srebra w 1545 r., według spisu z 1572 r. żyło 120 000 mieszkańców. Natomiast w wyniku gorączki złota w Kalifornii liczba mieszkańców regionu wzrosła z 14 000 w 1848 r. do 224 000 w 1852 r. (Spufford 1988: 112). W średniowieczu rzecz jasna napływ ludności nie był tak znaczny, jednak zważywszy na fakt, iż trzynastowieczni górnicy byli faktycznymi właścicielami swoich kopalń i przy odrobinie szczęścia w poszukiwaniach mogli dojść do fortuny, mechanizm „gorączki” był dokładnie ten sam. Rys. III.1. Górnicy i tragarze przechodzą przez przełęcz Chilkoot Pass (1898-1899) w okresie gorączki złota w Klondike na Alasce (Library and Archives Canada Online MIKAN no. 3192704, dostęp: 02.09.2014). Górnictwo kruszcowe było dla krajów strefy sudecko-karpackiej wyjątkowo ważną gałęzią gospodarki. Pozwalało na rozbudowę istniejącego bądź wprowadzenie własnego systemu monetarnego, przyspieszało a często i powodowało rozwój miast, pośrednio oddziaływało na siły i stosunki wytwórcze na wsi, wprowadzało tereny obfitujące w rudy metali i ich szeroki rejon gospodarczy do istniejącego już międzynarodowego obrotu towarów. Umożliwiało ścisły kontakt z lepiej rozwiniętymi, starszymi ośrodkami (Małowist 2006: 24). Zapotrzebowanie na srebro, złoto, cynę i miedź pchnęło wielu niemieckich górników na wschód. Mieli zwykle pełne poparcie miejscowych władców, którzy upatrywali w górnictwie źródła zarobku pozwalającego na import dóbr z krajów wyżej rozwiniętych. Bez rozkwitu środkowo-wschodnio i południowo-wschodnioeuropejskiego górnictwa reformy monetarne w Genui, Florencji, Wenecji i innych krajach w XIII w. były by niemożliwe (Małowist 2006: 24-25). Rozwój władztw terytorialnych realizowany przez reorganizację istniejącej sieci osadniczej oraz pozyskiwanie nowych terenów, powstanie licznych ośrodków wymiany handlowej, napływ osadników z zachodu dysponujących nowymi rozwiązaniami technicznymi i organizacyjnymi, wolność górnicza, oraz duże zapotrzebowania na metale szlachetne na zachodzie Europy, wytworzyły sprzyjające warunki dla rozwoju górnictwa, a co za tym idzie, także miast górniczych. Zaczęły się one wykształcać na badanym terenie właśnie w XII w. III.2. Pierwszy horyzont urbanizacji górniczej Za początek pierwszego horyzontu urbanizacji górniczej można uznać rok 1168, kiedy to odkryto złoża srebra we wsi Christiansdrof (Herrmann 1953: 13; Doufett, Gühne 1983: 23), w wyniku czego zaczął kształtować się Freiberg. Wiek XIII był natomiast okresem powstawania ważnych miast górniczych na terenie Czech, Moraw, Śląska, Małopolski i Węgier. Część miast górniczych wykształciła się w przeciągu XIV w., które to stulecie można uznać za okres graniczny pierwszego horyzontu. III.2.1. Saksonia (Rudawy i ich przedgórze) Obszarem gdzie po raz pojawiły się miasta górnicze była Górna Saksonia, a dokładniej mówiąc Rudawy i ich przedgórze. Rozwój średniowiecznej kolonizacji na tym obszarze przeanalizował H. Kenzler (2012). Rozpoczęła się ona w 2 poł. XII w. i charakteryzowała się powstaniem kompleksowej hierarchicznej struktury osadniczej. Autor wyznaczył miejsce miast górniczych w relacji do innych form osadniczych (rys.III.2) oraz ich miejsce w chronologicznym rozwoju struktury osadnictwa (rys. III.3). Rzecz jasna schemat obrazuje pewną tendencję, gdyż w różnych miejscach na rozwój osadnictwa działały odmienne czynniki, i nigdzie nie był on taki sam. Rys. III.2. Całkowita struktura osadnictwa w Rudawach w rozwiniętym i późnym średniowieczu. Zadania poszczególnych form osadniczych i ich wzajemne powiązania (tłumaczenie autora na podstawie Kenzler 2012: 181). Rys. III.3. Schemat rozwoju kolonizacji Rudaw. Rejestrowane były pierwsze pojawienia się konkretnej formy osadniczej i inne szczególne wydarzenia jak pojawienie się znaczne ilości zanikłych osad (tłumaczenie autora na podstawie Kenzler 2012: 182). Najstarszym rodzajem aktywności na terenie Rudaw były szlaki handlowe prowadzące przez góry. Być może następnym etapem penetracji było pozyskiwanie węgla drzewnego, żywicy, smoły czy dziegciu, która to działalność mogła prowadzić do powstania stałych osiedli. Hipoteza ta jest trudna do potwierdzenia i wymagałaby szeroko zakrojonych badań nad przemianami lasu oraz uzyskania szeregu potwierdzających to datowań. Najstarsze ślady osadnictwa w z rejonu Rudaw i ich przedgórza pochodzą z początku XII w. (w rejonie Plauen, Zwickau i Chemnitz). Starsze, słowiańskie osiedla występowały sporadycznie (Kenzler 2012: 182). Wczesne osadnictwo kolonizacyjne trzymało się generalnie terenów niżej położonych i prawdopodobnie tylko wyjątkowo wchodziło w wyższe partie gór. Równolegle z rozpoczęciem kolonizacji wiejskiej doszło do pojawienia się struktur władzy zwierzchniej nad tymi terenami, czego świadectwem były powstające od XII w. zamki. Kolonizacja prowadzona była przez cesarza, jak i przez możnych, a konkurencja między nimi wpływała na tempo powstawania zamków, jak i osadnictwa. Najstarsze zamki koncentrowały się na niżej położnych terenach oraz w pobliżu głównych szlaków (Kenzler 2012: 181). W XII w. rozpoczęło się na terenie przedgórza Rudaw lokowanie klasztorów, jednak najstarsze fundacje nie odegrały specjalnej roli w przebiegu kolonizacji, a ich działalność miała dosyć lokalny zasięg. Obiecujące fundacje Wettynów pojawiły się z kolei zbyt późno, by móc wywrzeć znaczący wpływ na kolonizację (Kenzler 2012: 181). W 2 poł. XII w. po niemieckiej stronie Rudaw zaczęły powstawać pierwsze miasta, ewentualnie osady targowe, pełniące funkcje centralne. Po czeskiej stronie funkcje te pełniły duże obwarowane grody. Miasta powstawały głównie na terenach niżej położonych i związane były z kolonizacją inspirowaną prze władców ziemskich (Kenzler 2012: 181). Najstarsze ośrodki (Plauen, Zwickau, Chemnitz, Freiberg, Cheb, Loket) powstały w XII w. Młodsze, XIII-wieczne wypełniały luki między nimi. Stare miasta znajdowały się na głównych szlakach. Ośrodki powstałe w stuleciu XIV i XV wypełniały pozostałe luki, zwłaszcza na terenach górskich (Kenzler 2012: 185). Górnictwo rozpoczęło się na terenie przedgórza Rudaw w 1168 r., od odkrycia rud srebra w rejonie Freibergu. Od ok. 1200 r. zaczęły powstawać kolejne osiedla wyspecjalizowane w górnictwie. Z braku danych archeologicznych trudno powiedzieć kiedy prace wydobywcze weszły na obszary górskie. Rozwój górnictwa nastąpił po kolonizacji i nie było ono podstawą zagospodarowania terenu. Możliwa wydaje się celowa prospekcja górnicza na terenach górskich po ich włączeniu w obręb władztwa (Kenzler 2012: 186). W XIII w., wraz z kolonizacją zaczęły pojawiać się huty szkła. Lokalizowane były tam gdzie miały dostęp do zasobów (drewna), jednak w miejscu gdzie możliwe było korzystanie z zaplecza (miasto) dostarczających niezbędnych środków do życia dla osiedla (Kenzler 2012: 186). Z czasem sieć osadnicza ulegała zagęszczeniu. W przeciągu XIV w. po obu stronach Rudaw powstały małe wiejskie ufortyfikowane siedziby szlacheckie, powstające w niewielkich odległościach od siebie. Kolejna faza powstawania ośrodków miejskich nastąpiła po 1300 r. Powstawały wtedy małe miasta na dotychczas niezagospodarowanych wyżej położonych terenach. Okres rozwoju skończył się fazą kryzysu w XIV w., która objawiała się opuszczaniem wsi i osiedli górniczych (Kenzler 2012: 186). Miasta górnicze powstałe na terenie Saksonii mieszczą się w modelu rozwoju kolonizacji. Pierwszym z nich jest Freiberg. Tereny, gdzie powstało później miasto, należały do margrabiego Miśni Ottona Bogatego (der Reiche) (1125-1190). Dostał je w lenno od cesarza. Otto rozdawał następnie nadania ministeriałom, którzy zajmowali się karczowaniem lasu i organizacją nowych wsi (Richter, Schwabenicky 2007: 312). W 1162 r. margrabia założył, za zgodą cesarza, klasztor cystersów Cella St. Mariae (Altzelle koło Nossen) i nadał mu 800 łanów między rzekami Muldą a Striegis (Herrmann 1953: 10; Doufett, Gühne 1983: 23), które klasztor miał wykarczować i zasiedlić. W rejonie późniejszego miasta powstały trzy wsie leśno-łanowe: Tuttendorf, Christiansdorf i Berthelsdorf (Richter U. 2002: 5-6). Nie jest wykluczone, że wsie powstały jeszcze przed przekazaniem tego terenu w ręce klasztoru. Dokumenty z okresu fundacji klasztoru nie wspominają o srebrze, zapewne go jeszcze nie odkryto, w przeciwnym razie nie nadano by tych terenów klasztorowi (Herrmann 1953: 10). Odkrycie złóż miało mieć miejsce w 1168 r. (Herrmann 1953: 13; Doufett, Gühne 1983: 23). Margrabia, który miał w swych rękach regale górnicze, zawarł z klasztorem umowę i uzyskał 118 łanów z trzema wspomnianymi wsiami (Herrmann 1953: 12; Doufett, Gühne 1983: 23; Richter, Schwabenicky 2007: 323). Dzięki temu skupił władzę nad srebronośnym obszarem w swoich rękach. Najstarsza osada górnicza powstała być może już w 1170 r. w (Gühne 1990: 73; Doufett, Gühne 1983: 37; Richter U. 2002: 6). Osada ta identyfikowana jest ze wzmiankowanym w 1241 r. civitas Saxonum, która to nazwa z kolei łączona jest z napływem osadników z gór Harzu, z Goslaru czyli generalnie z Dolnej Saksonii (Doufett, Gühne 1983: 23; Douffet 1990: 182; Richter 1995: 76). Jak dotąd nie udało się odkryć żadnych śladów najstarszej osady górniczej. Najwcześniejszą fazę kościoła św. Jakuba, przy którym mogła znajdować się najstarsza osada górnicza, na podstawie analizy planów powstałych przed jego wyburzeniem, datowano orientacyjnie na 3 ćw. XII w. (Magirius 2002: 209). Nie ma jednak pewności, że osada związana była z tym kościołem. Odkrycie rud srebra musiało być na tyle znaczne, że w niedługim czasie osada górnicza nabrała dużego znaczenia. Prawdopodobnie pomiędzy rokiem 1171 a 1175 powstał obiekt obronny należący do margrabiego, przy którym powstało osiedle „książęce” (Burglehn) zajmujące prawdopodobnie teren późniejszego Untermarkt (Doufett, Gühne 1983: 23; Douffet 1990: 182; Richter U. 2002: 6). Najstarszy materiał archeologiczny znaleziony na terenie zamku Freudenstein, gdzie prawdopodobnie znajdowała się budowla obronna margrabiego datowano na koniec XII w. (Gühne 1987: 41-42; 1990: 77; Richter 2002: 16; Tepper 2002: 261). Na obszarze wokół Untermarkt, najwcześniejsze ślady zabudowy pochodziły z działek Untergasse 2 oraz Meissner Gasse 1/3. Znaleziono tam zagłębione domy, które na podstawie materiału ceramicznego datowano na ostatnie dziesięciolecia XII w. i 1 ćw. XIII w. (Richter 1995: 10-14, 16-17; 2002: 19-20). Najstarszym reliktem murowanym był budynek na działce Untermarkt 12, który powstał ok. 1200 r. (Richter 2002: 22).W latach 1180-1185 miała miejsce budowa kościoła NMP (późniejsza katedra) w obrębie osiedla „książęcego” (Doufett, Gühne 1983: 23). W 1181 r. na zachodnim brzegu potoku Münzbach powstać miała osada kupców i rzemieślników skupiona wokół kościoła św. Mikołaja (Douffet 1990: 183; Richter U. 2002: 6), co łączone jest z zapisem w kronice klasztoru w Altzelle (Kleinen Altzellaer Annalen) z XIII w. 1181 inicium Freibergenbsis civitatis – początek miasta Freiberg (Doufett, Gühne 1983: 23). Centrum osiedla miał stanowić kościół św. Mikołaja, który według badań architektonicznych mógł powstać już w latach 1170-1175 (Magirius 2002: 210). Brak większej ilości opublikowanych źródeł archeologicznych z tego obszaru nie pozwala na dokładne potwierdzenie daty powstania osiedla. Pewną wskazówką może być drewniany budynek gospodarczy odkryty na zapleczu działki Borngasse 11, w południowo-zachodniej części domniemanego osiedla. Czas jego funkcjonowania datowano na okres od przełomu XII/XIII w. do 2 poł. XIV w. Z pozostałości drewnianej konstrukcji uzyskano datę dendrochronologiczną 1186 r., która może wskazywać na okres jego powstania (Niederfeilner 2007: 61). Osada górnicza, zamek, osiedle „książęce” oraz osada kupiecko-rzemieślnicza tworzyły tzw. Unterstadt. Pomiędzy rokiem 1200 a 1218 lokowano Oberstadt. Dokładna data lokacji nie jest znana. Zakładano, że stało się to ok. 1210/1218 r. (Douffet 1990: 183) lub w 1215 r. (Doufett, Gühne 1983: 37), bezpośrednio po 1200 r. (Richter 1995: 77), lub w połowie lat 80-tych XII w. (Richter 2002: 8). Najstarszym śladem zasiedlenia terenu Oberstadt jest nawierzchnia ulicy odkryta na Weingasse i Heubnerstraße, z której uzyskano daty ścięcia drzewa z roku 1182 i 1183 oraz krótko po 1185 r. Na drewnianej nawierzchni zalegała warstwa zawierająca ceramikę z 1 poł. XIII w. (Eckstein i inni 1994: 121; Richter 1995: 46-49; 2002: 15). Na działce Kaufhausgasse 5, w warstwie nadcalcowej znaleziono ceramikę, która wskazuje na zasiedlenie tego obszaru krótko po 1200 r. Natomiast na Kaufhausgasse 8 w obiekcie wziemnym znajdowało się naczynie pochodzące jeszcze z XII w. (Richter 1995: 33-40), a datę powstania zagłębionego budynku na Kaufkausgasse 4 określona na ok. 1200 r. (Richter 1995: 31-33; 2002: 20-21). Także materiał z działki Enge Gasse 12 pochodził z końca XII w. (Hemker, Weller 1995: 208). Na parceli przy Peterstraße 27 odkryto ceramikę z XIII w. (Hemker, Weller 1995: 208). Znaleziska te wskazują rozpoczęcie działalności osadniczej już pod koniec XII w., jednak brak dokładniejszych danych o układzie najstarszej zabudowy, uniemożliwia dokładne określenie czasu rozmierzenia miasta. Co z drugiej strony także nie może być traktowane równoznacznie z datą lokacji, gdyż proces ten mógł być długotrwały. W efekcie wieloletniego rozwoju powstało miasto o podwójnej funkcji, górniczej i handlowej. Freiberg stanowił centralny punkt dla wielu osiedli górniczych oraz zaplecze targowe dla osadnictwa w jego otoczeniu. Pomiędzy 1296 a 1305 r. ta podwójna funkcja jest dobrze poświadczona w miejskich księgach. Freiberg otrzymał przywilej targowy (1263 r.), zwolnienie z ceł (1291 r.), prawo składu (potwierdzone w 1318 r.) i przymus drożny (Richter 2002: 8-9). W XIII w. miasto przeżywało największy rozkwit, powstawały dzieła sztuki (Golden Pforte, Triumfkreutzgruppe w katedrze), duże domy mieszczańskie, kościoły i klasztory (Richter 2002: 34). Poza Freibergiem na obszarze Rudaw i ich przedgórza przez długi czas nie powstało żadne miasto górnicze. Ośrodki, w których w XIII w. rozwinęło się górnictwo, miały już w tym czasie status miasta (Wagenbreth, Wächtler 1990: 108). Sytuacja ta rysuje się zgoła odmiennie jeżeli za miasta górnicze uznamy opuszczone w XIV w. osiedla górnicze. Należą do nich stanowiska Treppenhauer (identyfikowane z miastem Bleiberg), Ullersbreg bei Wolkenburg (identyfikowane z Ulrichsbergiem), Hochenforst (identyfikowane z Fürstenbergiem) oraz Gersdorfer Wald bei Etzdorf (Gerschberg). Kwestia ich miejskiego charakteru jest bardzo interesująca i będzie wielokrotnie powracała w dalszej części niniejszej dysertacji. Wszystkie te stanowiska mają charakter osad ludności zajmującej się górnictwem położonych bezpośrednio przy miejscu wydobycia i przerobu rudy. Noszą jednak ślady działalności pozagórniczej, a ich miejski charakter ustalony został na podstawie źródeł pisanych. Stanowisko Treppenhauer leży na terytorium, które objęte zostało kolonizacją w XII i XIII w. Obszary te należały częściowo do klasztoru w Hersfeld, a częściowo do ministeriałów z Mildenstein. W 1197 r. wzmiankowany był zamek Sachsenburg, położony niedaleko Treppenhauer, a w 1214 i 1222 r. miasto Frankenberg, położone na południe od stanowiska. Po 1232 r. tereny te przeszły pod władzę margrabiów Miśni (Schwabenicky 1980: 41; 1988: 239-240). Jak wskazują znaleziska ceramiki, osiedle górnicze, zaczęło funkcjonować już pod koniec XII lub na początku XIII w. (Kenzler 2008: 287). Osiedle to pojawia się dwa razy w źródłach pisanych, w roku 1318 oraz 1390, gdzie wymieniane są kopalnie w Bleiberg. W dokumencie z 1390 r. wymienione są jako leżące w pobliżu Frankenbergu, który jest jedynym miastem o tej nazwie w regionie. W 1390 r. kopalnie te były już opuszczone. Także znaleziska ceramiki potwierdzają, że osada funkcjonowała do połowy XIV w. (Schwabenicky 2009: 166-167). W. Schwabenicky uważał, że miejski charakter Treppenhauer/Bleibergu wynika z faktu, iż było to duże osiedle zamieszkałe przez górników i ich rodziny oraz najprawdopodobniej także rzemieślników. Liczne importy świadczą o istniejącym tam handlu (Schwabenicky 2009: 166). Także H. Kenzler podkreślał, że Bleiberg był miastem górniczym, które posiadało szereg cech osiedla miejskiego jak wielkość, fortyfikacje, handel i rzemiosło (Kenzler 2008: 296). Kolejnym tego typu stanowiskiem jest Hohenforst. Osiedle położone bezpośrednio w miejscu wydobycia składało się z obszaru otoczonego wałami oraz obronnego kopca (motte) (Schwabenicky 2009: 192). Na jego terenie znaleziono fragmenty ceramiki datowane na XIII i XIV w. (Schwabenicky 1992b: 167; 2009: 194, 196). Wzmianki źródłach pisanych z 1317 i 1318 r. wymieniają kopalnie w Fürstenberg, która to nazwa identyfikowana jest ze stanowiskiem Hohenforst. Pierwszy z dokumentów dotyczy dziesięciny, szrotu, dochodów z jatek mięsnych, ław chlebowych i szewskich, łaźni i młyna rudnego w Fürstenbergu (Schwabenicky 1993a: 324; 2009: 200; Eckstein i inni 1994: 115). Te typowo miejskie urządzenia miały by świadczyć o miejskim charakterze osiedla. Pogląd ten jest dyskusyjny, a przez niektórych badaczy nazwa identyfikowana była z pobliskim Kirchbergiem (Kenzler 2012: 160). Podobne osiedle znajduje się na stanowisku Ullersberg koło Wolkenburga. Kolonizacja tego obszaru, przynależącego do stworzonego przez Fryderyka I Barbarossę Reichsland Pleissen, rozpoczęła się już w XII w. i prowadzona była przez ministeriałów. Ok. roku 1250-1255 Wolkenburg przeszedł w ręce panów z Colditz. Prawdopodobnie górnictwo w tym rejonie rozpoczęło się za ich rządów na przełomie XIII i XIV w. (Schwabenicky 1990: 88-89). Na stanowisku znaleziono ceramikę datowaną na XIII/XIV w. oraz fragmenty kamionki waldenburskiej z XIV w. Nie stwierdzono natomiast materiału późniejszego niż koniec XIV w. (Schwabenicky 1990: 88). Miejski charakter stanowiska, podobnie jak w przypadku Hochenforst, stwierdzono na podstawie wymienionych w dokumencie z 1352 r. jatek mięsnych, ław chlebowych, kramów oraz urzędu szrotu, które miały znajdować się w miejscowości Ulrichsberg, która identyfikowana jest ze stanowiskiem (Schwabenicky 1990: 90; 1993a: 322; 2009: 190; Eckstein i inni 1994: 115). Ostatnia ze znanych osad górniczych identyfikowanych z miastami górniczymi to stanowisko Gersdorf niedaleko Etzdorf. W lesie znajdują się liczne pozostałości prac górniczych oraz prawdopodobnie zagłębionych domów. Z zachowanymi reliktami związana jest ceramika z XIII/XIV w. (Schwabenicky 2009: 172). Miejski charakter osiedla identyfikowany jest na podstawie tradycyjnych, znanych z XIX w. nazw miejscowych jak Der alte Marktfleck (łąki w okolicy Gersdorfu) czy Krammerbusch (pole w pobliżu prac górniczych) (Schwabenicky 1992: 198; 1992b: 165; 1993a: 322; Eckstein i inni 1994: 115). Osiedle upadło po połowie XIV w. i miało z czasem stać się folwarkiem klasztoru w Altzella (Schwabenicky 2009: 179). Poza osiedlami-miastami górniczymi wyrosłymi w miejscu wydobycia złóż, w wielu miejscach na obszarze przedgórza Rudaw prace górnicze uruchamiano przy już istniejących miastach. Jednym z nich było Dippoldiswalde. Miasto wykształciło się ze wsi leśno-łanowej powstałej na fali kolonizacji w XII w., być może pomiędzy rokiem 1160 a 1170 (Hoffmann 2011a: 391-393). Po raz pierwszy nazwa Dippoldiswalde została wymieniona w dokumencie z 1218 r., a jako miasto występuje w dokumencie z 1266 r. (Hoffmann 2011a: 394). Prace górnicze, odkryte w toku badań archeologicznych, rozpoczęły się prawdopodobnie w okresie gdy po raz pierwszy wzmiankowano nazwę Dippoldiswalde. Szyby górnicze znajdowały się tuż za bramą miejską (Hoffmann 2011a: 396). Daty dendrochronologiczne uzyskane z drewnianych elementów znalezionych w wyrobiskach wskazują, że już ok. 1220 r. rudę wydobywano z głębokości 15-22 m (Hoffmann 2011a: 396-397). Kopalnie te przestały funkcjonować ok. poł. XIII w. (Hoffmann 2011a: 398). Z kopalniami związana była osada górników datowana na 1 poł. XIII w. (Hemker, Hoffmann 2009: 108; Hemker 2011a: 125). Podobnie było w innych miejscowościach powstałych w XII-XIV w., jak Lauenstein, Frauenstein czy Kirchberg, gdzie górnictwo rozwinęło się w trakcie ich funkcjonowania (Douffet 1990: 183; Wagenbreth O., Wächtler 1990: 108). W XIV w. powstało właściwie tylko jedno miasto górnicze. Było to Siebenlehn znajdujące się na północ od Freibergu. Górnictwo było tam wzmiankowane pierwszy raz w 1346 r. W 1370 r. osiedle lokowano na prawie freiberskim. W 1388 r. określono je jako „wolne miasteczko i targ” (Douffet 1990: 184). W okolicach Siebenlehn znaleziono hałdy i zapadliska po szybach oraz ceramikę z XIII/XIV w. (Eckstein i inni 1994: 119-120). W 1590 r. Petrus Albinus (Peter von Weiße; 1543–1598) w swojej kronice górniczej wspominał, że tamtejsze górnictwo było równie stare jak to we Freibergu. Na stare prace górnicze może wskazywać także nazwa miejscowości, związana z nadawaniem 7 pól górniczych każdej kopalni (Wagenbreth, Wächtler 1986: 118). Pierwsza faza urbanizacji górniczej na terenie Saksonii związana była z intensywnym rozwojem wydobycia srebra, oraz rozwojem sieci osadniczej. Freiberg, należący do najstarszych ośrodków miejskich na tym terenie, dzięki górnictwu wyrósł na jedno z najważniejszych miast w regionie. Wydaje się jednak, że duże znaczenie miały tam inne czynniki rozwoju. Zgodnie z modelem zaproponowanym przez H. Kenzlera górnictwo pojawiało się dopiero po stworzeniu podstawowej sieci kolonizacyjnej, czego przykładem jest np. Dippoldiswalde. W następnej fazie powstały osiedla, określane jako miast górnicze, jednak powstałe niezależnie od istniejącej sieci osadniczej. Ośrodki te, mimo, że zamieszkałe przez zamożnych górników i być może rzemieślników, nie mając innych podstaw egzystencji, nie zdołały rozwinąć się w większe miasta i upadły gdy nadszedł kryzys XIV i XV w. Być może tego typu osiedlem było Siebenlehn, które przekształciło się w miasteczko targowe. III.2.2. Problem górnictwa „przedkolonizacyjnego” O ile w przypadku Rudaw i ich przedgórza mieliśmy do czynienia z obszarem dotąd niezbyt intensywnie zasiedlonym, o tyle w przypadku terenów położonych na wschód sytuacja wyglądała nieco inaczej. Bez wątpienia na obszarach Czech i Moraw jak i Śląska i Małopolski w XIII w. wciąż istniały połacie niezasiedlonych terenów, jednak funkcjonowała tu też starsza, rozwinięta sieć osadnicza. W toku przemian kolonizacyjnych uległa ona przemianom. Pytaniem jest czy istniejące na tych terenach złoża rud metali były znane wcześniej, czy były eksploatowane i czy wiedza o nich mogła stać się zachętą dla kolonistów? Nie jest jasne kiedy rozpoczęto pozyskiwanie piasków złotonośnych na Dolnym Śląsku. W przypadku Złotoryi podkreślano, że osada Kopacz mogła być starą osadą służebną, a pozyskiwanie złota rozpoczęło się już w XI-XII w. (Gorzkowski 1997: 29). Według T. Dziekońskiego nazwa wsi była bezsprzecznie polska i potwierdza początki robót górniczych w XII w. (Dziekoński 1972: 108)2. W trakcie badań powierzchniowych na polach wokół wsi Kopacz naleziono materiał ceramiczny z wczesnego średniowiecza, starszy niż X w. oraz z wieku X-XII, a także młodszy (Kaźmierczyk 1974: 76). Nie udało się jednak znaleźć śladów prac górniczych związanych z okresem przedkolonizacyjnym, co zważywszy na trudności datowania tego typu reliktów, nie dziwi. Zważywszy jednak, że pouczenie prawne Magdeburga z 1211 r. wspomina o osadzeniu we włościach księcia niemieckich górników, rzemieślników i kupców (Könighaus 2007: 36), niewykluczone jest, że złoża te były znane w dobie zakładania miasta i stały się zachętą dla przybyszów. 2 Wydaje się jednak, że autor mógł nadmiernie eksponować „polskość” pierwszych górników. Działalność górniczą wokół drugiego wczesnego miasta, Lwówka Śląskiego, datowano na XII-XIII w. (Kaźmieczyk 1977: 74). Jak zauważa T. Stolarczyk (2009: 42), obecność cmentarzyska datowanego na XI-XII w. w Rakowicach Wielkich, oraz wczesnego ośrodka targowego w Sobocie położonej na południowy-wschód od Lwówka, może świadczyć o wczesnej eksploatacji piasków złotonośnych. Ponadto ośrodki kasztelańskie powstałe we Wleniu i Grodźcu, mogły służyć także ochronie terenów złotonośnych. Kwestie te pozostają jednak w sferze przypuszczeń. Być może sytuacja była tu analogiczna jak w Złotoryi. W przypadku śląsko-krakowskich złóż cynku i ołowiu ostatnie badania wskazują, iż w okresie poprzedzającym lokację mógł tu istnieć rozwinięty ośrodek metalurgiczny. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o „kopaczach srebra” dotyczy bliżej nie określonej wsi Zversov w pobliżu Bytomia i pochodzi z bulli papieża Innocentego II z 1136 r. (Drabina 2010: 16; Szydłowski 1966: 59). Badania archeologiczne prowadzone od lat 90-tych XX w. na obszarze między Dąbrową Górniczą-Łośniem, Strzemieszycami Wielkimi, Przeczycami a Siewierzem wskazują na istnienie w tym rejonie pracowni metalurgicznych związanych z eksploatacją rud srebra i ołowiu. Prace badawcze doprowadziły do odkrycia pieców hutniczych, obiektów osadniczych oraz znacznych ilości ceramiki szkliwionej datowanej przez badaczy na koniec XI-XII w. (Boroń 2013; Pierzak 2013). Nie znaleziono jak dotąd śladów prac górniczych, co może być związane z jednej strony z brakiem rozpoznania archeologicznego terenów wydobycia, ich zniszczeniem przez późniejsze prace, bądź ich nietrwałym, słabo uchwytnym charakterem (płytkie odkrywki). Można zatem przypuszczać, że złoża ołowiu i srebra były jednym z czynników przyciągających nowych osadników. Mogło tak być zwłaszcza w przypadku Bytomia i być może Sławkowa. Olkusz stał się miastem w okresie gdy górnictwo było już rozwinięte. Odnośnie Czech i Moraw J. Kořan zwracał uwagę, że, w przypadku srebra, przed XIII w. mogły być eksploatowane jedynie złoża płytko położone posiadające łatwo dostępne wychodnie, a tych było niewiele. Podkreślał także, że w źródłach pisanych nie ma informacji o wydobyciu srebra w X i XI w. (Kořan 1955: 74-75). Możliwe, że srebro pozyskiwano w Bohutíně koło Příbramia już w X i XI w., co według J. Majera miało by być potwierdzone analizami spektroskopowymi monet. Pierwsza pewna wzmianka o wydobyciu srebra pochodzi z 1188 r. i dotyczy kopalń w pobliżu miasta Stříbra w zachodnich Czechach. Prace górnicze prowadzono tam na złożach galeny zawierającej srebro, w dolinie rzeki Mža, nie trwały one jednak długo (Majer 2004: 36). Eksploatacji srebra w rejonie Igławy, Havlíčkův Brodu i Pelhřimova rozpoczęła się dopiero w pod koniec lat 30-tych XIII w. wraz z kolonizacją tych terenów (Hejhal 2012: 35). W przypadku Kutnej Hory, sytuacja wydaje się o tyle interesująca, że w osadzie Malín, położonej niedaleko późniejszego miasta, w 2 poł. X w. znajdowała się mennica Sławnikowiców (Čechura 1979: 157). Wydaje się jednak, że także tutaj górnictwo rozpoczęło się dopiero w XIII w. na fali kolonizacji (Kořan 1950: 3). Inaczej było w przypadku pozyskiwania złota ze złóż wtórnych, które eksploatowane były na terenie Czech już od epoki brązu. Znaleziska z południowych Czech wskazują, iż w średniowieczne płukanie złota mogło rozpocząć się już w XII w. (Kundráč, Michálek 1993: 402-404). Jeszcze przed XIII w. płukanie piasków złotonośnych rozpoczęło się w okolicach Písku, Strakonic, Horaždovic i Sušic. W związku z pozyskiwaniem złota powstał także Putim wzmiankowany po raz pierwszy w 1092 r., a także Volyně (Kořan 1955: 75; Majer 2004: 36). Z XIII w. pochodzi zapis dotyczący roku 1045, który wspominał o długiej tradycji pozyskiwania złota w rejonie Jílovego koło Pragi. Niewykluczone, że złoto pozyskiwano także w Jesenikach (Kořan 1955: 75). Zarówno Písek jak i Jílove stały się w przeciągu XIII w. miastami, nie można więc wykluczyć dużej roli złota jako czynnika przyciągającego kolonistów i wyspecjalizowanych górników. Pozyskiwanie cyny ze złóż wtórnych na terenie Czech, w dolinie rzeki Taplá w Slavkovskim lesie, można być może datować już na X w., a nad Ochrzą oraz nad potokami spływającymi z cynonośnych rejonów Rudaw od przełomu XII i XIII w. Osady Krupka i Krasno (późniejsze miasta) rozwinęły się na przełomie XII i XIII w. i stały się głównymi ośrodkami górnictwa cyny (Majer 2004: 38). Nie jest zatem wykluczone, że i cyna była czynnikiem ściągających nowych osadników. Na terenie obecnej Słowacji nie jest wykluczone, że wydobycie metali kolorowych zaczęło się już w XI w., kiedy to nad Hronem przepłukiwano piaski złotonośne. Dokument z 1156 r. określa tereny gdzie później powstało miasto Bańska Szczawnica jako terra banensium (ziemia górników) (Dvořáková, Tóthová 1995: 6). Zwracano uwagę, że niemiecka nazwa Bańskiej Szczawnicy, Schemnitz, może mieć słowiański rodowód i jest być może nazwą starszej osady przetworzoną przez niemieckojęzycznych osadników (Labuda 2004a: 262). Jak dotąd nie określono czy materiał ceramiczny znaleziony w najstarszej części Bańskiej Szczawnicy, datowany na XII w. (Labuda 2005a: 98) związany jest z napływowymi górnikami czy też z ludnością miejscową. Zagadnienie górnictwa w okresie „przedkolonizacyjnym” jest prawdopodobnie tematem na osobne badania, niemniej jednak dostępne wyrywkowe materiały wskazują, iż przed przybyciem fali niemieckich osadników oraz wyspecjalizowanych górników w okresie wczesnego średniowiecza podejmowano wydobycie metali kolorowych i szlachetnych na terenach Czech, Śląska i Małopolski oraz Węgier. Prace te mogły być sezonowe, podejmowane przez ludność rolniczą, a ich charakter, być może często odkrywkowy, sprawia, że są dziś trudno uchwytne metodami archeologicznymi. Na dodatek prawdopodobnie większość najstarszych śladów wydobycia zostało zniszczonych przez młodsze prace górnicze. Niemniej informacja o ich istnieniu mogła być istotnym czynnikiem zachęcającym grupy osadników do podróży na wschód. III.2.3. Czechy i Morawy Od 2 połowy XII w. na terenie Czech i Moraw nasiliły się procesy oddolnej budowy terytorialnych władztwa kilkunastu rodzin, które polegały na kolonizacji wewnętrznej, rozbudowie klienteli, fundowaniu kościołów, budowie zamków i w końcu ściąganiem grup obcych osadników (Gawlas 1996: 42). Od XII w. nastąpił także wzrost międzynarodowego znaczenia Czech. Najpierw odgrywały znaczną rolę w okresie ekspansji dynastii Przemyślidów, a potem stały się trzonem posiadłości Luksemburgów i odskocznią po koronę cesarską (Małowist 2006: 12). Główna fala rozwoju osadnictwa górniczego miała miejsce w XIII w. i na początku XIV w. za panowania dynastii Przemyślidów. W tym okresie dwoma najważniejszymi ośrodkami produkcji srebra były tereny Igławy i Havlíčkův Brodu (od 1 poł. XIII w.), które z czasem zostały zastąpione na tej pozycji przez Kutną Horę (Janáček 1972: 876). Pierwszy obszar położony był na pograniczu Czech i Moraw i porośnięty był przez puszczę graniczną, przeciętą przez szlaki handlowe (szlak Haberski). Kolonizacja tego terenu zaczęła się po stronie czeskiej od lat 40-tych XII w. Istotną rolę grał zwłaszcza klasztor benedyktynów w Želiviu, założony przed poł. XII w. Do odkrycia złóż srebra doszło prawdopodobnie dopiero w latach 30-tych XIII w. Wtedy też zaczęła się nowa intensywna fala kolonizacji tego regionu (Hejhal 2012: 79-81). Najważniejsze miasto górnicze w tym regionie, Igława, powstało po 1240 r., prawdopodobnie ok. 1243 r. (Hrubý 2011: 38). Jest możliwe, iż najpierw rozwinęło się w pobliżu wydobycie rud srebra. Znaleziony w trakcie badań archeologicznych na stanowisku górniczym Igława-Staré Hory materiał ceramiczny datowano na 2 ćw. XIII w., a najstarszą znalezioną monetą był fenig margrabiego morawskiego Władysława III z lat 1246-1247 (Hrubý 2011: 219). Na terenie lokacyjnego miasta nie znaleziono artefaktów starszych niż XIII w., a wyniki badań potwierdzają lokację w latach 40-tych XIII w. Tereny położone na północ od Igławy należały w XIII w. do panów z Lichtenburka. Początek górnictwa na tym terenie datowany może być na ok. 1250 r. Centrami obwodów górniczych w tym okresie stały się Brod (Smilov Brod/ do 1945 r. Německý Brod/ dziś Havlíčkův Brod), Přibyslav, Šlapanov i Bělá (dziś Česká Bělá) (Rous 2004: 49). Krótko po połowie XIII w. osady te otrzymały prawa miejskie, najprawdopodobniej w związku z intensywnym rozwojem górnictwa (Hejhal i inni 2005: 54). Na zachód od Igławy w XIII w. powstały miasta Humpolec i Pelhřimov, których rozwój w związku z górnictwem nie jest jednak pewny (Hoffmann 2009: 289). W okresie 2 poł. XIII w. i w XIV w. w górnictwo dało być może impuls do powstania w rejonie Pelhřimova i Humpolca małych miasteczkek. Pod koniec XIII w. lokowano Horní Cerekev (Hrubý, Hejhal 2011: 150; Hrubý i inni 2012: 347), a być może dopiero w XIV w. powstał Nový Rychnov (Hrubý, Hejhal 2011: 151) i Rohozná (Hrubý, Hejhal 2011: 153). Także w rejonie Kutnej Hory w XIII w. doszło do odkrycia rud srebra. Dzięki temu miasta Kolín i Čáslav uzyskały prawa miasta górniczego (Kořan 1950: 5). W 1289 r., ze względu na konflikty oba ośrodki zawarły umowę, w której wyznaczono zasięg działalności. Časlaviovi przypadła większa część. Dokument wystawili Sybot – górmistrz z regionu kutnohorskiego, jego brat Markvar i Albert ze Šlapánova (w rejonie Havlíčkův Brodu (Štroblová, Altová 2000: 42). Pierwsza wzmianka o górnictwie w tym rejonie pochodzi z 1276 r. i wymienia obywatela „od Hory”, który był świadkiem przy wystawianiu dokumentu zakładającego wieś Bylany (Kořan 1950: 4; Štroblová, Altová 2000: 41). Na stanowisku identyfikowanym z przedlokacyjną osadą Antiqua Cuthna w trakcie badań archeologicznych znaleziono ceramikę datowaną na XIII w. (Smetánka 1962; Valentová 1993: 62; 1999: 16). Znaczenie zespołu osad musiało wzrosnąć dzięki górnictwu na tyle, że pod koniec XIII w. stworzyły jedno osiedle. Od pocz. XIV w. miasto rządziło się według wydanego w 1300 r. przez Wacława II Ius regale montanorum. Była to synteza prawa górniczego, stworzona głównie na potrzeby osady w Kutnej Horze (Štroblová, Altová 2000: 44). W wyniku reformy monetarnej Wacława II w mieście powstała główna czeska mennica (Štroblová, Altová 2000: 45). W 1327 r. Kutná Hora była już na pewno miastem. W 1329 r. król zezwolił mieszczanom na wybieranie rady i nadał prawo sądownicze. W 1371 r. otrzymali prawo nabywania majątków ziemskich. W 1386 r. otrzymali prawo swobodnego dysponowania ostatnią wolą i prawo dziedziczenia (Kořan 1950: 6). W omawianym okresie w Czechach zaczęło się także formować miasto Přibram, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1116 r., gdy tereny te zakupił biskup praski Ondřej. Górnicy mieli pojawić się niedługo potem (Kořan 1955: 92). W Jílovym koło Pragi, gdzie prace górnicze zaczęły się być może jeszcze we wczesnym średniowieczu, a na pewno trwały ok. poł. XIII w., największy rozkwit wydobycia złota nastąpił w 1 poł. XIV w. Prawdopodobnie dlatego w 1350 r. osada górnicza została przekształcona w miasto królewskie (Majer 2004: 52). Na terenach Rudaw osada górnicza Krupka była ośrodkiem miejskim rządzącym się prawem magdeburskim już być może ok. 1330 r. (Hoffmann 2009: 296). W tym okresie status miasta mogły także posiadać osady położone w Rudawach związane w średniowieczu z górnictwem – Nejdek i Jindřichovice (Jančárek 1971: 37). W Slavkovskim Lesie trzynastowieczna osada górnicza Krasno została ok. połowy XIV w. podwyższona na miasteczko. W 1355 r. uzyskała prawo sądowe i przywileje gospodarcze (Majer 2004: 74). Także Horní Slavkov w 1333 r. miał już status miasta obdarzonego prawem chebskim (Kuča 2000: 183). Zlaté Hory położone w Górach Opawskich przekształciło się z osady związanej z zamkiem w miasto ok. 1300 r. Być może związane było to wydobyciem złota (Novák, Štěpán 1987: 39). Podobnie jak na terenie Saksonii, w przypadku wielu miast na terenie Czech i Moraw rozwinęło się górnictwo już w trakcie ich funkcjonowania i nie miało ono bezpośredniego wpływu na ich powstanie. Taka sytuacja miała miejsce prawdopodobnie w położonym w Jesenikach Horním Benešovie, które to miasto wzmiankowane było w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1253 r. (rok lokacji), a górnictwo wspomniane zostało dopiero w 1271 r. w dokumencie Przemysła Ottokara II potwierdzającym nadania łanów górniczych przedsiębiorcom z Opawy (Novák, Štěpán 1987: 41). Podobnie było właśnie w Opawie, Jeseniku czy Bruntalu (Kořan 1955: 107). III.2.4. Dolny Śląsk Na terenie Polski przemianom XIII wieku sprzyjało kilka czynników. Od 2 połowy XII w. oraz w XIII następował rozkład ustroju monarchii patrymonialnej, osłabła władza księcia, a rycerstwo zaczęło otrzymywać liczne immunitety. Dzięki wprowadzeniu kolonizacji na prawie niemieckim stopniowo likwidacji ulegał ustrój prawa książęcego. Dziedziczne nadania dla rycerstwa i duchowieństwa oraz uzyskanie przez nich statusu pana gruntowego, sprzyjały trwałym inwestycjom we włości (Dzieduszycki 1998: 17-18). Na Dolnym Śląsku intensywną kolonizację niezasiedlonych puszcz rozpoczął na początku swoich rządów, na przełomie 1201 i 1202 r. Henryk Brodaty. Proces zagospodarowania obszarów przebiegał według wzorów kolonizacji wiejsko-miejskiej zaczerpniętych z terenów Niemiec i miał na celu budowę podstaw władzy politycznej księcia (Gawlas 1996: 53). Do miast powstałych w czasach działalności Henryka Brodatego należą Złotoryja i Lwówek Śląski. Kwestia rozpoczęcia prac górniczych w rejonie Złotoryi, jak już wskazywałem, nie jest jasna. Niektórzy historycy uważali, że górników mógł ściągnąć już Bolesław I Wysoki (Gorzkowski 1997a: 32-34). Miasto powstało najprawdopodobniej między rokiem 1211 a 1232. Można przypuszczać, że rozwinęło się w związku z pozyskiwaniem złota. W źródłach występuje jako de Aureo, Aureo Monte, Aurum, in districtu Aurij Montis (Eysymontt 2009: 601). Dokument z 1211 r., który po raz pierwszy wspomina Złotoryję, nie był aktem lokacyjnym tylko pouczeniem prawnym. Po raz pierwszy określenie „miasto” pojawia się dopiero w 1232 r. (Gorzkowski 1997a: 36). W dokumencie z 1211 r. mowa jest o osadzeniu niemieckich górników, rzemieślników i kupców we włościach księcia. Możliwe, iż wcześniej książę osadził własnych ludzi w osadzie Kopacz, najpewniej w celu wydobycia złota. Ściągnął górników z Niemiec ze względu na ich umiejętności. Górnicy nie przybyli sami, na pojawienie się wraz z nimi kupców i rzemieślników może wskazywać wezwanie najstarszego kościoła – św. Mikołaja (Könighaus 2007: 36). W tym rejonie miała też znajdować się najstarsza osada. Materiały archeologiczne zebrane z wykopów budowlanych na Starym Mieście pochodziły głównie z XIII i następnych stuleci, a artefakty zebrane wokół wsi Kopacz datowane były na XIII w. (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 238). Potwierdzeniem istnienia dwóch osiedli miałby być dokument z 1217 r. dotyczący sporu proboszcza kościoła św. Mikołaja w Złotej Górze a proboszcza kaplicy św. Marii. Być może kaplica była zalążkiem kościoła znajdującego się przy rynku. Były zatem dwa kościoły, jeden w starej osadzie, drugi w nowej osadzie miejskiej (Gorzkowski 1997a: 35). Wraz z powstaniem miasta rozpoczęła się kolonizacja okolicznych terenów. Wokół Złotoryi wyrosło najpierw kilkanaście a potem ponad 30 wsi. Powstał okręg sądowo-administracyjny (weichbild) z siedzibą w Złotoryi (Gorzkowski 1997a: 41). Lwówek Śląski prawdopodobnie także powstał w związku z wydobyciem złota. Według XIV-wiecznego odpisu dokumentu lokacyjnego z 1217 r. miasto otrzymało 50 „hub” górniczych na terenie wsi Gorensifen/Gorensyfin (być może Górczyce) oraz wszystkie działki między Płakowicami, Dworkiem, Pieszkowem, Bielanką i Chmielnem wraz z prawem do użytku lasów i łąk. Z 1241 r. pochodzi wzmianka o nadaniu kolejnych działek górniczych w Gorensifen oraz w Pławnie (Dziekoński 1972: 104). Nie wiadomo jednak czy odpis dokumentu z 1217 r. nie jest jednak falsyfikatem. Niektórzy badacze wysnuwali hipotezę, że przed lokacją funkcjonowała tutaj osada targowa, czego potwierdzeniem miał być wydłużony kształt miasta. Pewne jest założenie Lwówka przed 1233 r. (Eysymontt 2009: 392-393). Brak dostępnych danych archeologicznych z terenu lokacyjnego centrum nie pozwala zweryfikować tej teorii. Wzorce zaczerpnięte przez księcia Henryka Brodatego kontynuowane były przez biskupów wrocławskich. W rejonie Gór Opawskich, gdzie występowały pierwotne i wtórne złoża złota doszło do zetknięcia się akcji kolonizacyjnej prowadzonej przez margrabiów morawskich z kolonizacją biskupa wrocławskiego. W 1220 r., gdy Morawianie zajęli osadę Cukmantel (Zlaté Hory), biskup Wawrzyniec zlecił rycerzowi Witigo przeprowadzenie akcji kolonizacyjnej w dolinie Białej Głuchołaskiej. Dla obrony ziemi nyskiej przed dalszymi postępami południowych sąsiadów lokowano miasto Głuchołazy. Miało się to stać pomiędzy rokiem 1220 a 1232 (Chrobak 2002: 36). Pierwsza potwierdzona wzmianka pochodzi jednak z 1249 r. i wymienia wieś Cygnhals. Dokument z 1263 r. wspomina civitas Cigenals. Lokacja nastąpić musiała przed tą datą (Eysymontt 2009: 302-303). W rejonie miasta, nad brzegami Białej Głuchołaskiej prowadzono wydobycie złota na złożach wtórnych. Świadectwem tego są pozostałości odkrywek, hałd po płuczkach oraz szybów górniczych. Dwa szyby badane archeologicznie datowano orientacyjnie na XII-XIII w. (Kaźmierczyk, Wachowska 1980: 99-100). Kolejne miasta górnicze powstały na Dolnym Śląsku w XIV w. Założenie Złotego Stoku w Górach Złotych łączyć można z przywilejem górniczym dla klasztoru cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim z 1273 r. W 1341 r. osada należała do rodu von Haugwitz a prawa miejskie otrzymała w 1344 r. Fazę największego rozwoju miasto przeżywało dopiero w XVI w. (Eysymontt 2009: 607). Można założyć, że górnictwo rozpoczęło się w 2 poł. XIII w. (Stolarczyk 2011: 206). Być może w pierwszym okresie eksploatowano złoża wtórne lub łatwo dostępne zwietrzałe wychodnie złóż pierwotnych. Złoża wtórne znajdowały się wówczas w osadach dennych potoków wypływających ze Złotego Jaru i Wąwozu Kłodzkiego. Wychodnie złóż rud zlokalizowane były na górach Haniak i Krzyżowej, tam też w okresie XIV i XV w. prowadzono prace wydobywcze (Dziekoński 1972: 133, 137; Mikoś i inni 2009: 38). Do odkrycia złóż złota w Mikołajowicach, niedaleko Legnicy, doszło w roku 1335 (Molenda 1963: 89). W związku z odkryciem wybuchła „gorączka złota”, która ściągnęła licznych górników. W krótkim czasie wieś licząca ok. 130 mieszkańców rozrosła się do rozmiarów dużego osiedla górniczego. W 1345 r. książęta legniccy nadali osadzie prawa miejskie. Kopalnie funkcjonowały w Mikołajowicach, Strachowicach i Wądrożu Wielkim. Złoża zaczęły się jednak wyczerpywać już w latach 50-tych XIV w., a po roku 1364 w ogóle zaprzestano prac. W późniejszym okresie podejmowano bezskuteczne próby ich wznowienia (Dziekoński 1972: 112-114; Firszt 1987: 111-112; Firszt 1997: 197-200). Ponadto, tak jak i w innych omawianych regionach na Dolnym Śląsku funkcjonowały miasta, które związane były z górnictwem, jednak trudno określić czy ich powstanie spowodowane było przez wydobycie kruszców. Należała do nich np. Miedzianka gdzie górnictwo wzmiankowane było w roku 1310-1311 (Dziekoński 1972: 206), Boguszów (Dziekoński 1972: 282-283) czy Jelenia Góra (Firszt 1999: 282). III.2.5. Śląsko-krakowskie złoża cynku i ołowiu oraz obszar Małopolski Tereny położone na pograniczu śląsko-małopolskim miały w okresie kolonizacji różnych panów gruntowych. Z jednej strony księcia opolskiego, z drugiej księcia krakowskiego, także biskupa krakowskiego a na południu być może częściowo rozciągały się włości możnych. Tereny te objęte były starszym osadnictwem, które w przeciągu XIII i XIV w. w wyniku działalności możnych górnośląskich i małopolskich uległo reorganizacji i zagęszczeniu (Rajman 1998: 83). Wcześniej niż w Małopolsce akcja kolonizacyjna rozpoczęła się w księstwie opolskim. W przeciągu XIII w. cały obszar w rejonie Bytomia został objęty prawem niemieckim. Brak ewidentnych śladów lokacji na surowym korzeniu wskazuje, że przemiana miała raczej charakter reorganizacji starszej sieci osadniczej (Rajman 1998: 88). Na wschód od Bytomia ukształtowało się skupisko sławkowskie, gdzie osadnictwo rozwijało się w kierunku północnym od miasta. O dużych zamierzeniach akcji kolonizacyjnej, która się jednak nie powiodła, może świadczyć chęć podziału parafii sławkowskiej na dwie niezależne jednostki (w Bytomiu funkcjonowały dwie parafie, ale był miastem o wiele ludniejszym) (Rajman 1998: 91). Być może w południowej część złóż istotnym czynnikiem reorganizacji osadnictwa było górnictwo. Od XIII w. i w XIV intensywnie rozwijała się Trzebinia, Jaworzno i Chrzanów oraz miała miejsce kolonizacja Garbu Tęczyńskiego przez panów Trzebini i Nowej Góry. W 1 poł. XIV w. ośrodek parafialny w Chrzanowie był jednym z najgęściej zaludnionych rejonów pogranicza śląsko-małopolskiego (Rajman 1998: 95). Miasta lokacyjne powstawały w omawianym rejonie z pewnym opóźnieniem w stosunku do osadnictwa wiejskiego. Lokacje Sławkowa i Olkusza można być może wiązać z działalnością Bolesława Wstydliwego (Rajman 1998: 109). Na terenie Małopolski, pierwsze akcje kolonizacyjne, choć na małą skalę, prawdopodobnie inspirowane przez działalność Henryka Brodatego na Śląsku, prowadził Leszek Biały (1194-1227). Także ten książę zapewnił obcym przybyszom wolność górniczą na terenie księstwa Krakowskiego (Krasnowolski 2004a: 74-76). Być może związane było to z napływem niemieckich górników na tereny złóż śląsko-krakowskich. Kolejne nasilenie akcji osadniczej nastąpiło za czasów Bolesława Wstydliwego (1243-1279). W okresie jego działalności w Małopolsce w pełni został wykorzystany model kolonizacji wiejsko-miejskiej zastosowany wcześniej na Śląsku. Powstały wtedy liczne ośrodki miejskie oraz wsie, w tym miasta związana z górnictwem (Bochnia, Olkusz? Sławków?) (Krasnowolski 2004: 76-77). Działalność księcia Bolesława kontynuowana była przez jego następcę Leszka Czarnego (1279-1288). Akcji osadniczej nie zaprzestał także Przemysł II oraz prawdopodobnie Wacław II Czeski (Krasnowolski 2004: 79-80). Najstarszym ośrodkiem w tym rejonie był Bytom, wzmiankowany w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1123 r. Dokument wspomina o dochodach z dwóch karczem w Bytomiu i tutejszym targu (Drabina 2010: 14; Szydłowski 1966: 59). W pobliżu osady znajdował się także gród. Pierwsza wzmianka o kasztelanie bytomskim pochodzi z 1222 r., mógł on jednak rezydować w Bytomiu już od 2 poł. XII w. (Drabina 2010: 26-28). Okres funkcjonowania grodu, na podstawie ceramiki znalezionej w trakcie prac ziemnych, datowano na czasy pomiędzy XI a XIII bądź nawet początkiem XIV w (Szydłowski 1966: 76). Miasto zostało lokowane na prawie niemieckim przez księcia Władysława opolskiego w 1254 r. (Drabina 2010: 34). Prawdopodobnie akt lokacyjny był końcowym etapem wieloletniego procesu formowania się gminy miejskiej (Rajman 1998: 107). Jak już wspomniałem pierwsza wzmianka o górnikach związanych z okolicą Bytomia pochodzi z 1136 r. Związki miasta z górnictwem w okresie polokacyjnym potwierdzone są przez znaleziska archeologiczne3 oraz źródła sfragistyczne i numizmatyczne (Dziewulski 1979: 64). 3 Choć niektóre budzą wątpliwości, o czym w kolejnych rozdziałach. Kolejne miasto górnicze, które powstało na złożach śląsko-krakowskich to Sławków. Pierwsza pewna wzmianka o nim pochodzi z 1220 r. i dotyczy uposażenia krakowskich duchaków dochodami z karczem sławkowskich. Świadczy to zarazem o prawdopodobnym istnieniu w tym miejscu osady targowej (Kiryk 1978: 50; 1978a: 372; 2001: 80). Obecność starszej formy osadniczej potwierdza cmentarzysko datowane na schyłek XII-XIII w. znajdujące się w przy kościele św. Krzyża. Było ono starsze niż najwcześniejsza część kościoła (Pierzak 1990a: 256-257; Pierzak 2002: 16). O randze Sławkowa w okresie przedkolacyjnym może świadczyć fakt, iż w Krakowie jak i istniała już od czasu lokacji ulica o nazwie Sławkowska, która to nazwa najpewniej pochodziła od drogi w kierunku Sławkowa (Kiryk 1978a: 373). Lokacja miasta nastąpiła prawdopodobnie pomiędzy 1279 r. (dokument Bolesława Wstydliwego z tego roku określa Sławków jako wieś), a 1286 r. (w dokumencie Leszka Czarnego mowa jest o mieście). Badacze nie wykluczają, że prawa miejskie Sławków otrzymał jeszcze za rządów Bolesława Wstydliwego (Kiryk 1978a: 373; 2001: 83; Krasnowolski 2004a: 217). J. Pierzak zwracał uwagę, że górniczy charakter miasta nie znajduje potwierdzenia w dokumentach z XIII wieku. Pierwsze odniesienia do górnictwa z tego okresu znajdują się w kronice Długosza (Pierzak 2004a: 96-98). Prace górnicze były jednak prowadzone w dobrach biskupich w kluczu sławkowskim, wskazuje na to choćby istnienie w mieście urzędu żupnego, wzmiankowanego pierwszy raz w 1412 r. (Kiryk 1978a: 385; 2001: 97). Nie jest też wykluczone, że Sławków najmocniej związany był z górnictwem w okresie przedkolacyjnym. Kwestia ta wymaga dalszych badań. Nadanie praw miejskich Olkuszowi miało miejsce najpewniej w XIII w. przed rokiem 1299. Być może prawa miejskie nadał Bolesław Wstydliwy, który lokował także górniczą Bochnię i położoną w pobliżu Olkusza wieś Bolesław (Molenda 1978: 153). Z 1299 r. pochodzi dokument nadający prawo założenia wsi Zimnodół i jej sołectwo mieszczaninowi olkuskiemu, Henrykowi, co traktowane jest jako pierwsza pewna informacja o istnieniu miasta (Molenda 1978: 149). Wiadomo, że olkuskie kopalnie funkcjonowały już w 1257 r. gdy książę Bolesław Wstydliwy wydał przywilej dla klasztoru Klarysek w Zawichoście, w którym zobowiązał się do wypłacanie corocznie dwóch grzywien złota ze swoich dochodów z „ołowiu olkuskiego” (Molenda 1978: 149). B. Krasnowolski zwrócił uwagę, że miasto mogło być także lokowane przez Wacława II, a ścisła symetria planu urbanistycznego Olkusza sugeruje związki z miastami czeskimi lokowanymi przez Przemysła Ottokara II (Krasnowolski 2004: 78). W bliżej nie określonym czasie powstało miasto Chrzanów. Nie znana jest data lokacji, ani osoba, która wydała przywilej. Najstarsza zapiska w księdze wójtowsko-radzieckiej pochodzi z 1408 r. Można wnioskować, że w tym czasie miasto było już rozwinięte (Wojas 1998: 61). Chrzanów wykształcił się ze starszego ośrodka, kasztelanii, która wzmiankowana była po raz pierwszy w 1228 r. (Motyka 1998: 48). Nie wiadomo czy Chrzanów był w jakikolwiek sposób związany z górnictwem w początkowej fazie istnienia. W rozwijającym się górnictwie w XIV w. dopatrywano się jednej z przyczyn lokacji miasta (Rajman 1998: 110). Początki prac wydobywczych są jednak niejasne, a pierwsze wzmianki o górnictwie w księgach miejskich pochodzą dopiero z 1444 r. i 1447 r. (Wojas 1998: 88-89). Brak także źródeł archeologicznych dotyczących górnictwa w tej części złóż śląsko-krakowskich. Być może z górnictwem związane było miasto Nowa Góra, znajdujące się na południe od Olkusza. Dostało ono prawa miejskie z rąk rodu Tęczyńskich w 1422 r. (Rajman 1998: 110). Wydobycie prowadzono tu na pewno w XVI w. (Molenda 1963: 189). Na terenie Małopolski (poza złożami śląsko-krakowskimi) powstały dwa znaczące miasta górnicze, Bochnia i Wieliczka, oba będące miastami związanymi z wydobyciem soli kamiennej. Miasto Bochnia wykształciło się w miejscu, gdzie w średniowieczu pozyskiwano solankę służącą warzelnictwu soli. Według źródeł pisanych osada Bochnia istniała już pod koniec XII w. (Kiryk 1980: 78). Zabytki ruchome datowane na XII-poł. XIII w. odkryto w 8 punktach miasta (Jodłowski 1972: 518). Rejon ten oraz prawo do dochodów z soli było w rękach rodu Gryfitów. Ok. 1248 r., prawdopodobnie w związku z odkryciem soli kamiennej Bochnię przejął książę Bolesław Wstydliwy (Kiryk 1980: 81). Nadał on prawo miejskie w 1253 r. Wtedy też doszło do rozmierzenia miasta w miejscu gdzie prowadzono wydobycie soli (Kiryk 1980: 78). W kotlinie wielickiej od X do XIII w. funkcjonował zespół osadniczy złożony z czterech osad, dwóch kościołów i urządzeń solankowych (Jodłowski 1990: 51). Najważniejsza osada, mieszcząca się w miejscu późniejszego zamku żupnego, funkcjonowała od XI do XIII w. (Jodłowski 1990: 53). Osiedle to łączone jest ze wzmiankowanym w źródłach pisanych od XII w. Magnum Sal (Jodłowski 1990: 56). Osada warzelnicza, mimo znacznych rozmiarów, nie dostała praw miejskich w tym samym czasie co Bochnia, być może przez zepchnięcie w „cień” produkcji solanki w stosunku do soli kamiennej (Dziwik 1989: 20-21). Prawdopodobnie odkrycie i początek eksploatacji soli kamiennej w Wieliczce miał miejsce w latach 80-tych XIII w. Na ten okres datowany jest, uznawany za najstarszy szyb Gieraszowski, który znajdował się na zachód od placu solnego (Rynek Dolny) (Piotrowicz 1990: 76). Prawa miejskie Wieliczka uzyskała w 1290 r. na mocy przywileju lokacyjnego nadanego przez księcia wielkopolskiego Przemysła II (Piotrowicz 1990: 64). Lokacja na prawie frankońskim nastąpiła najprawdopodobniej w przeciągu kilku lat od rozpoczęcia wydobycia soli kamiennej. (Piotrowicz 1990: 62-63). III.2.6. Słowacja, Siedmiogród i Węgry W XII w. zaczęło rosnąć znacznie Węgier. W tym okresie w Siedmiogrodzie pojawili się pierwsi niemieccy koloniści. Pod koniec XIII w. doszło natomiast do spowolnienia gospodarczego. Kolejna faza rozwoju miała miejsce od 1 poł. XIV w. (Małowist 2006: 12). Wydobycie rud metali na terytorium Węgier koncentrowało się przede wszystkim na terenie obecnej Słowacji oraz w Siedmiogrodzie. Na terenie Słowacji miasta koncentrowały się w dwóch skupiskach: środkowo słowackim i wschodnio słowackim. Najważniejszym miastem górniczym Węgier była Bańska Szczawnica. Jak już wspominałem, w ośrodku tym eksploatacja rud srebra rozpoczęła się prawdopodobnie już w XII w. Pierwszą wzmianką, która sugeruje produkcję srebra jest nadanie króla Andrzeja II z 1217 r. dla komesa Aleksandra. Przyznał mu corocznie 300 grzywien srebra z dochodów z de Bana (Ratkoš 1974: 37; Marsina 1990: 16). Nazwę tą identyfikowano z osadą leżącą na wzgórzu Glanzenberg, ponad późniejszym miastem (Marsina 1990: 19). Jeszcze przed XIII wiekiem miały istnieć dwie osady, wspomniana już na Glanzenbergu, nazywana później Stare mesto, oraz druga położona w dolnie (Ratkoš 1974: 37). Osada na szczycie, gdzie ulokowany był także zamek, funkcjonowała aż do XVI w. W obrębie doliny, na terenie właściwego miasta znaleziono ślady działalności górniczo-hutniczej pochodzącej sprzed lokacji, jak np. relikty pieca datowane na okres od 2 poł. XII do początku XIII w. (Tóthová 1985: 128; 1990: 55-57). Ponadto materiał ceramiczny datowany na pocz. XIII w. znaleziono w południowej partii rynku (przed ratuszem). Z górnego dziedzińca Kammerhofu (siedziby komory królewskiej) pochodzi materiał z XIII w. W trakcie różnych prac terenowych w obrębie najstarszej części miasta znaleziono ceramikę ramowo datowaną na XII w., monetę Stefana IV z lat 1162-1163 oraz znalezisko żelazek górniczych z XIII w. (Tóthová 1990: 59). Uważa się, że prawo miejskie osada otrzymała przed objęciem władzy przez Belę IV (1235-1270), który potwierdził przywilej po najeździe tatarskim. O funkcjonowaniu prawa miejskiego w 1 poł. XIII w. może świadczyć używanie go jako wzorca dla innych miast górniczych. W 1255 r. prawo bańskoszczawnickie otrzymała Bańska Bystrzyca (Tóthová 1990: 52-53). Kolejnym miastem górniczym, które powstało w XIII w. jest Bańska Bystrzyca (Neusohl). Miasto powstało prawdopodobnie w miejscu starszej słowiańskiej osady (Ratkoš 1974: 43; Rábik i inni 2013: 8). Rozwinęło się wraz z nadaniem przez Belę IV prawa górniczego dla gminy gości niemieckich przybyłych w 1255 r. Zezwolił on otwierać kopalnie, prowadzić wydobycie i pozyskiwać drewno na potrzeby górnictwa na obszarze przynależnym do miasta (Ratkoš 1974: 43). Największy okres rozwoju wydobycia nastąpił w Bańskiej Bystrzycy dopiero w XVI w. gdy miasto było jednym z najważniejszych producentów miedzi w Europie (Hildebrand 1997: 286). W XIII w. powstały także małe miasta górnicze na terenie Liptowa, związane głównie z płukaniem złota. Były to powstała w 1263 r. Lupča (dziś Partizánska Ľupča) oraz powstałe w 1265 r. Hyby (Kořan 1955: 111). Penetracja górnicza Spiszu rozpoczęła się już w XIII w. W latach 40-tych tego stulecia, za panowania Beli IV, powstała Gelnica, która jako miasto określana jest po raz pierwszy w dokumencie z 1276 r. Była w tym okresie centralnym miastem górniczym wschodniej Słowacji (Kořan 1955: 112). Pod koniec XIII w. powstała także Spiska Nowa Wieś, wokół której wydobywano żelazo i miedź (Ratkoš 1974: 53). Także w tym stuleciu powstała Rożniawa (Skalská 2010: 384). Na początku XIV w. w regionie Bańskiej Szczawnicy powstały dwa miasta górnicze: Nová Baňa, gdzie kopalnie srebra wzmiankowane były już w 1321 r., oraz Pukanec, gdzie kopalnie funkcjonowały w 1337 r. (Kořan 1955: 110). Nie jest wykluczone, że w okolicy Pukanca kopalnie założone przez mieszczan szczawnickich działały już w XIII w. W 1321 r. wzmiankowana była tu osada posiadająca prawo milowe i targowe, która 11 lat wcześniej była jeszcze tylko majątkiem ziemskim. Pukanec w 2 poł. XIV w. został najprawdopodobniej wolnym miastem królewskim. Natomiast Nová Baňa powstała w przeciągu 8 lat od znalezienia złóż w 1337 r. W 1345 r. Osiedle miało radę miejską i wójta (Ratkoš 1974: 47-48). W 1327 r. prawo miejskie uzyskał Smolnik, który wykształcił się z osady górniczej założonej przez mieszczan z Gelnicy (Kořan 1955: 112). Miasto stało się siedzibą komory górniczej oraz mennicy. W jego regonie wydobywano srebro i miedź (Ratkoš 1974: 55). W 1328 r. Karol Robert Andegaweński wydał akt lokacyjny Kremnicy, udzielając gościom takich samych przywilejów jakie obowiązywały w Kutnej Horze (Lamoš 1969: 39). Bogate kremnickie złoża złota pozwoliły na przeprowadzenie reformy monetarnej na Węgrzech i wprowadzenie złotego florena, zamiast srebrnego grosza (Lamoš 1969: 40). Wydobycie zaczęło się prawdopodobnie dużo wcześniej i być może toczyło się już w XII-XIII w. (Hunka 2005: 103). Intensywne poszukiwania kruszców rozpoczęli w XIV w. górnicy z Bańskiej Szczawnicy, kierując się na północ od miasta w stronę Kremnickich Vrchów. Oparciem dla tych poszukiwań stał się zamek Šašov, znajdujący się u ujścia Kremnickiego potoku do Hronu (Lamoš 1969: 16). Ponadto w XIV w. w rejonie Bańskiej Bystrzycy powstały jeszcze dwa miasta związane z górnictwem, Ľubietová w 1370 r. i Brezno w 1380 r. (Kořan 1955: 111). Ľubietová funkcjonowała już przed XIII w. jako osada rolnicza. Osada górnicza wzmiankowana była przed 1378 r., prawa miejskie zyskała w 1379 r. Była ośrodkiem wydobycia miedzi. Brezno istniało już w 1265 r. Praw miejskie oparte o prawo Bańskiej Szczawnicy otrzymała w 1380 r. W okolicy znajdowały się złoża rud żelaza i srebra (Ratkoš 1974: 49). Górnictwo siedmiogrodzkie jest dość słabo poznane. Średniowieczna eksploatacja rozpoczęła się w XII i XIII w., pierwszy punkt szczytowy przeżywała w XIV w. Złoto i srebro wydobywano w Rodna, Zalatna i kilka innych miejscowości w Rumunii Karpatach Zachodnich (Carpati Apuseni). Rodna była jednym z najstarszych ośrodków górniczych w tym rejonie. Na przełomie XIII i XIV w. rozwinęło się miasto Baia Mare (węg. Nagybanya) oraz sąsiednie miejscowości Baia Sprie, Cavnic oraz okręg Szatmar (Małowist 2006: 145). Ponadto na terenie Węgier, na południowym skraju Rudaw Słowackich (w okolicy Miszkolca) funkcjonowały ośrodki wydobycia miedzi i srebronośnej galeny w Rudabanya i Telkibanya, które rozwinęły istniały już w XIII w., a największy okres rozkwitu przeżywały w 1 poł. XIV w. (Podányi 1974). Także na Słowacji, podobnie jak w innych regionach istniał szereg miast, które w trakcie swojej egzystencji otrzymały prawa górnicze. Należały do nich np. Krupina, położona na południe od Zwolenia, wokół której w szeregu osad prowadzono prace górnicze, a także Ružomberok położony w Liptowie, który otrzymał prawa górnicze w XIV w. Tutejsze złoża były jednak dosyć ubogie i górnictwo nie rozwinęło się (Ratkoš 1974: 45). III.3. Faza rozwoju i kryzysu górnictwa w XIV-XV w. Faza powstawania i wzrostu miast górniczych trwała od końca XII w. w głąb wieku XIV a nawet XV. W pewnym momencie w dziejach każdego miasta górniczego dochodziło do kryzysu. Jako kryzys miast górniczych rozumiem tutaj przede wszystkim spadek produkcji górniczej, która była podstawą gospodarki tego typu ośrodków miejskich. Nie było to jednorazowe wydarzenie, a raczej długtrwała tenencja zniżkowa produkcji, trwająca czasem kilkadziesiąt lat. Rzecz jasna w dziejach górnictwa następowały też krótkotrwałe załamania, związane np. z wojnami czy kataklizmami. Wydaje mi się, że kryzys średniowiecznego wydobycia rud metali, a co za tym idzie także i miast górniczych, związany był przede wszystkim z wyczerpaniem się możliwości technologii i organizacji ówczesnego górnictwa. Pytaniem jest czy to zjawisko na omawianym obszarze miało jakieś przyczyny w regresie gospodarki w Europie Zachodniej w XIV i XV w. Kryzys XIV w. miał swoje początki w okresie wcześniejszej koniunktury. Intensywna urbanizacja Europy Zachodniej w XII-XIII w. doprowadziła do koncentracji kapitału pieniężnego w ośrodkach miejskich. Rosła liczba mieszkańców miast oraz ich zamożność. Rósł także popyt na towary rolnicze, a co za tym idzie podnosiła się ich cena. Płace nie wzrastały jednak aż tak szybko jak ceny żywności, więc uboższe grupy mieszkańców znajdowały się w gorszym położeniu. Bogaci konsumenci wymuszali dywersyfikację produkcji, w kierunku wytwarzania tzw. „bogatych“ artykułów żywnościowych (droższe gatunki zbóż, wino). Nie produkowano więc tańszej żywności, więc jej cena nie spadała. Nastąpiła niewątpliwa poprawa standardu życia w mieście i na wsi (obejmująca tylko pewną grupę ludności). W efekcie, w wyniku wzrostu znaczenia „bogatego“ modelu konsumpcji doszło do zmian w strukturze produkcji na wsi (Dygo 2006: 143-144). Według Mariana Dygo w 2 poł. XII w. doszło do komercjalizacji rolnictwa, co pociągnęło za sobą zachwianie równowagi między ilością produkowanej „luksusowej“ żywności a podstawowej. Ograniczone były przez to areały upraw tanich, dostępnych dla uboższych mieszkańców (Dygo 2006: 146). Także rozwój górnictwa miał swój udział w późniejszym kryzysie. Dzięki intensyfikacji wydobycia srebra w rozwiniętym średniowieczu możliwa była monetaryzajca gospodarki. Właściciele ziemscy zaczęli pobierać rentę w pieniądzu a nie jak dotąd w naturze. Niestety rosnący wzrost wymiany towarowej przy jednoczesnym niedoborze kruszców (w XIV-XV w. zasoby kruszcu były już niewystarczające) doprowadził do spadku wartości monety. W efekcie doszło do spadku dochodów z podatków państwowych oraz świadczeń dla właścicieli ziemskich (Małowist 2006: 34-35). Okres koniunktury zaczął się kończyć. Pod koniec XIII w. wzrost demograficzny w Europie Zachodniej wyhamował. Pojawiły się informacje o nieurodzajach, brakach zboża i głodzie. W latach 1315-1317 miał miejsce okres głodu, który zapoczątkował cykliczne nawroty tych katastrof (Dygo 2006: 147). Być może w pewnym stopniu na przemiany gospodarcze oddziaływały zmiany klimatyczne jakie miały miejsce od przełomu XIII i XIV w. (Bradley i inni 2003). Sytuację demograficzną pogorszyła jeszcze epidemia Czarnej Śmierci w latach 1348-1349 oraz jej późniejsze nawroty (Małowist 2006: 35; Dygo 2006: 148). W wyniku splotu wielu czynników w przeciągu XIV i XV w. doszło do przemian gospodarczych. Przez zmniejszenie się liczby ludności spadł popyt na żywność, a finalnie ceny żywności. Wzrosły natomiast płace w miastach i na wsi, dzięki czemu więcej ludzi mogło nabyć droższe produkty. Podupadła także produkcja towarów „luksusowych“, ale w jej miejsce pojawił się większy asortyment produktów dla średniozamożnych (Dygo 2006: 149-152). Zmieniła się także struktura handlu, przejawiająca się w upadku jarmarków szampańskich, a od końca XIII w. także północnowłoskich domów bankierskich. Wzrosło natomiast znaczenie Hanzy oraz jarmarków niemieckich i, co było istotne dla dalszych losów górnictwa w Europie Środkowo-Wschodniej, intensywnie rozwijały się miasta górnoniemieckie (Dygo 2006: 157-158). Na tym tle funkcjonowały miasta górnicze. Najbardziej powiązane z Europą Zachodnią, były prawdopodobnie tereny Miśni. III.3.1. Rudawy W przypadku największego miasta górniczego Miśni, Freibergu, intensywny wzrost wydobycia trwał od końca XII w. i osiągnął punkt szczytowy na przełomie XIII i XIV w. (Langhof 1986: 67; Schirmer 2004: 189). Objawów kryzysu górnictwa dopatrywano się już w połowie XIII w., gdy powstało prawo górnicze, które zmusiło właścicieli ziemskich do zrzeczenia się dochodów z górnictwa. Mogło to mieć na celu obniżenie ciężarów nałożonych na górników (Wagenbreth, Wächtler 1986: 18). Choć wzrost produkcji wyhamował, w 1 poł. XIV w. wciąż utrzymano wysoki poziom produkcji. W 2 poł. XIV w. nastąpiła jednak stagnacja i powolny spadek wydobycia (Schirmer 2004: 189). Za świadectwo problemów w finansowaniu górnictwa można uznać włączenie się margrabiego Miśnie w 1384 r. w finansowanie jednej ze sztolni (późniejsza Fürstenstolln) (Langhof 1986: 69-70; Wagenbreth, Wächtler 1986: 18). Kryzys górnictwa widoczny jest w rachunkach mennicy freiberskiej, której produkcja, pomiędzy ostatnim dziesięcioleciem XIV w. a pierwszym dziesięcioleciem XV w. spadła o mniej więcej połowę (mniej srebra z kopalń) (Schirmer 2004: 192). Pomiędzy rokiem 1444/1445 a 1470 doszło do szybkiego spadku wydobycia, które następnie upadło zupełnie. Kolejny okres rozwoju zaczął się dopiero na początku XVI w. (Schirmer 2004: 189). Kryzys freiberskiego górnictwa związany był z problemami technicznymi przy odwadnianiu, a z drugiej z problemami z finansowymi (o czym świadczy wspomniane już włączenie się margrabiego do finansowania górnictwa). Nie wydaje się, aby samo miasto podupadło w większym stopniu. Od końca XIII w. na drodze jego rozwoju stały lokalne konflikty (Schirmer 2004: 187), jednak po 1317 r. Freiberg stał się ważnym elementem władztwa Wettynów, którzy pomimo podziału rodu utrzymali nad miastem wspólną władzę (Langhof 1986: 60). Miasto miało silną pozycję ekonomiczną w handlu ponadregionalnym i liczne przywileje mające zapewnić mu pomyślność. Kryzys w górnictwie pozbawił go jednak pozycji zwierzchniej wobec okolicznych mniejszych ośrodków, jak Siebenlehn, które stało się miastem w 1370 r., czy Dippoldiswalde, które uwolniło się od freiberskiego prawa mili (Langhof 1986: 83-84). W XV w., gdy górnictwo było w stanie silnej recesji, znacznie rozwinęło się rzemiosło, które dzięki temu nabrało także politycznego znaczenia. Świadectwem tego procesu jest zwiększająca się między XIV a XV w. ilość członków rady miejskiej będących rzemieślnikami (Langhof 1986: 85). Na terenie Saksonii kryzys uwidacznia się jednak w szeregu opuszczonych osiedli górniczych. Pierwsze z nich, Treppenhauer/Bleiberg, było zgodnie z przekazem pisemnym, opuszczone przed 1390 r. Na podstawie ceramiki pozyskane w trakcie badań na tym stanowisku, można uznać, że funkcjonowało do ok. poł. XIV w. (Schwabenicky 2009: 166-167). Ten sam dokument z 1390 r. wymienia Ullersberg/Ulrichsberg jako nieczynną kopalnię. Według rachunków mennicy freiberskiej w latach 1355-1356 były to kopalnie wydajne. Można przypuszczać, że osiedle zostało opuszczone gdzieś pomiędzy tymi datami (Schwabenicky 1990: 90-91). Potwierdzają to także znaleziska ceramiki, którą datowano na okres przed 1390 r. (Schwabenicky 1990: 88). Także stanowiska Hohenforst/Fürstenberg (Schwabenicky 2009: 201) i Gersdorf (Schwabenicky 2009: 179) wydają się być opuszczone w XIV w. Na terenie Saksonii poza osiedlami górniczymi istnieją także liczne wsie opuszczone po 1350 r. Wiązane jest to ze znacznym spadkiem ludności, który spowodowany był być może przez epidemię dżumy, zmiany klimatyczne (choć na terenie Rudaw brak informacji o poważniejszych zmianach pogody), być może także ze zmianami powstałymi w wyniku wycinki lasu i erozji gleb rolniczych (w wymywanych w wyniku nadmiaru deszczu). Wydaje się także, że duże znaczenie miała migracja ludności ze wsi do miast. Znamienne jest, że znanych jest bardzo wiele opuszczonych wsi, natomiast nie ma opuszczonych miast. Związane było to być może z obniżeniem ceny produktów żywnościowych i wzrostem płac dla robotników najemnych, dzięki czemu w mieście łatwiej było się utrzymać (Kenzler 2012: 96-97). W. Schwabenicky podkreśla, że na opuszczenie osad górniczych w Rudawach raczej nikły wpływ miało wyeksploatowanie zasobów leśnych (paliwa), gdyż jak pokazuje przykład Treppenhauer/Bleiberg, osiedle górnicze tego typu mogło sobie radzić bazując na lesie odroślowym4 (Schwabenicky 2009: 234). Autor ten zwrócił także uwagę, na prawdopodobne problemy związane z brakiem 4 Las odroślowy (niskopienny) – gospodarka w tego typu lesie polega na ścinaniu drzewa nisko przy pniu, z którego wyrastają następnie nowe pędy. Drewno wycina się co kilka lat, uzyskując raczej cieńsze pnie nadające się na opał i do budowli plecionkowych. funduszy na inwestycje oraz problemy ze strukturą prawną i własnościową ówczesnego górnictwa (Schwabenicky 2009: 232). III.3.2. Czechy i Morawy Na terenie Czech ok. połowy XIV w. zakończył się proces wzrostu rozpoczęty w XIII w. Zagęściła się sieć osadnicza, skolonizowano niezasiedlone wcześniej tereny, rozwinęło się rzemiosło, rolnictwo oraz handel. Spowolnienie gospodarcze rozpoczęło się w 2 poł. XIV w. Także tutaj odczuwalny był w pewnym stopniu kryzys ekonomiczny. Prawdopodobnie zaczęło brakować siły roboczej, wiele wsi uległo wyludnieniu. Ceny zboża nie zaczęły gwałtownie spadać, jednak wzrosły ceny produktów rzemieślniczych. W wyniku klęsk głodu i epidemii spadło zaludnienie kraju. Kolejny poważny kryzys przyszedł wraz z wojnami husyckimi, które utrudniły znacznie handel, a przez swój „narodowy” charakter pozbawiły dominującej roli w miastach bogaty niemiecki patrycjat (Majer 2004a: 111-114; Dygo 2006: 166-167). Igława w XIII w. była najważniejszym ośrodkiem wydobycia srebra w Czechach i na Morawach. Za pierwszy okres górnictwa w tym mieście trwał od lat 30-tych/40-tych XIII w. do 1436 r. (orientacyjna data związana z zakończeniem wojen husyckich) (Vosáhlo 1999: 58). Intensywne wydobycie prowadzono do początku XIV w. kiedy to bogate partie złóż zaczęły się wyczerpywać (Hoffmann 2009a: 101; 2009b: 143). Prawdopodobnie związane było to z problemami technicznymi górnictwa. Regularne odwadnianie za pomocą kunsztów wodnych miało zacząć się w 1315 r. w Starych Horach (Hrubý i inni 2007: 32). Nie jest pewne kiedy zaczęto budować sztolnie odwadniające. W 1376 r. miała funkcjonować sztolnia w Pístovie lub nad potokiem Koželužskim, a w 1413 r. działała sztolnia w miejscowości Hybralec oraz nad potokiem Koželužskim (Hrubý 2011: 40-41). Nie jest także wykluczone, że wielu specjalistów odeszło do innych ośrodków, zwłaszcza Kutnej Hory (Vosáhlo 1999: 59). W przeciągu XIV w. starano się odbudować górnictwo w Igławie, czego przejawem było np. prawo miasta do kontroli nad złożami w promieniu 4 mil. Mimo problemów produkcja srebra trwała nadal, wysyłano je do mennicy w Kutnej Horze i Brnie (Vosáhlo 1999: 60). Górnictwo załamało się w 1 poł. drugiej dekady XV w., stało się zajęciem finansowanym jedynie przez lokalnych inwestorów, pojawiły się problemy techniczne. W trakcie wojen husyckich działalność górnicza najprawdopodobniej nie była prowadzona (Vosáhlo 1999: 61). Pomimo kryzysu górnictwa w XIV w., miasto za panowania dynastii Luksemburgów rozwijało się prężnie, otrzymując liczne nowe przywileje (Hoffmann i inni 2000). W czasie rewolucji husyckiej Igława poparła króla Zygmunta Luksemburskiego i stała się punktem oporu przeciw husytom. W latach 20-tych XV w. była kilkakrotnie oblegana (Hoffmann i inni 2000). Do kryzysu górnictwa w rejonie Havlíčkův Brodu doszło na przełomie XIII i XIV w. Źródła pisane z pocz. XIV w. wspominają o opuszczonych kopalniach. Świadectwem upadku górnictwa może być zniknięcie symboli górniczych z herbu i pieczęci miasta między 1281 a 1304 r. Opuszczone zostały także osady górnicze w havličobrodskim okręgu górniczym, które przetrwały maksymalnie do 2 poł. XIV w. Nie zakładano nowych osiedli, jednak trwały poszukiwania nowych złóż (Rous 2004: 51). Pod koniec XIII w. w związku z wyczerpaniem się dotychczas eksploatowanych lokalizacji rozpoczęto poszukiwania nowych żył rudnych. W źródłach pisanych pojawiają się informacje o szybach i sztolniach w różnych wisach w tym regionie. Prace górnicze z tego okresu miały charakter małych wyrobisk, nie związanych z centralną osadą górniczą. W tym czasie duże centralne huty zastąpione zostały przez mniejsze, znajdujące się przy złożach, służące przerobowi rudy z konkretnego miejsca (Hejhal i inni 2005: 55). W tym okresie upadło też górnictwo w okolicach miasteczek Přibyslav, Šlapanov i Bělá (dziś Česká Bělá), które było związane z Havlíčkův Brodem, jako najważniejszym ośrodkiem w okolicy. Można przypuszczać, że łatwo dostępne złoża wyeksploatowano w okresie ok. 50 lat. Możliwe, że nie tylko brakowało funduszy na większe prace odwadniające, ale były one wręcz nieopłacalne. Także w rejonie Pelhřimova, gdzie rozkwit górnictwa nastąpił w XIII w. w związku z pracami wydobywczymi w Igławie i Havlíčkův Brodzie, górnictwo podupadło w 2 poł. XIV w. Najpóźniejsze informacje o kopalniach w tym okresie pochodzą z 1370 r. i dotyczą miasteczka Rohozná (Litochleb 1996: 8). Przyczyn upadku górnictwa w tym rejonie należy upatrywać w problemach technicznych i wyczerpaniu się bogatych przypowierzchniowych złóż (Litochleb 1998: 9). Wraz z podupadaniem górnictwa w Igławie i rejonie Havlíčkův Brodu, rolę głównego producenta srebra przejęła Kutná Hora. W XIV w. stała się miastem królewskim, od 1318 r. była nierozłączna z ziemiami korony czeskiej i nie wolno było jej zastawiać. W 1329 r. została podporządkowana bezpośrednio królowi. W przeciągu XIV w. miasto otrzymywało liczne przywileje (Štroblová, Altová 2000: 51-52). W czasie wojen husyckich Kutná Hora stanęła po stronie władcy, co być może związane było z faktem, że większość rządzącego miastem patrycjatu miała niemieckie korzenie. Po defenestracji praskiej miasto stało się siedzibą cesarską. W tym okresie Kutná Hora była drugim najważniejszym po Pradze miastem Czech (Štroblová, Altová 2000: 61). W trakcie działań wojennych w następnych latach wielu mieszczan uciekło do Igławy i innych miast (Štroblová, Altová 2000: 64). Majątki poprzednich mieszkańców zostały przejęte przez nowych mieszczan (Štroblová, Altová 2000: 64-65). W wyniku wojen husyckich doszło do poważnego kryzysu. Górnictwo podniosło się z zapaści dopiero w latach 70-tych XV w. Spadek produkcji srebra widoczny jest w bitych w czasach husyckich monetach, które zawierały coraz mniej srebra (Štroblová, Altová 2000: 69). Głównym problemem, jaki był efektem rewolucji husyckiej, był brak kapitału na finansowanie prac. Dlatego też próbowano ściągnąć starych mieszkańców zwracając im domy, bądź dając możliwość ich wykupienia bądź otrzymania odszkodowania. Do połowy XV w. zaczęto pracować na wszystkich złożach (Kořan 1950: 9). Jako, że złoża kutnohorskie były dosyć zasobne, kryzys technologiczny następował w różnych częściach złóż w różnym okresie. Na paśmie Grejfskim największy rozkwit miał miejsce na przełomie XIV i XV w., a poważny kryzys przyszedł dopiero na pocz. XVI w. (Bílek 2000a: 6-7). Kryzys górnictwa na paśmie Roveňkim nastąpił pod koniec XIV w. Do ostatecznego upadku prac górniczych przyczyniły się wojny husyckie, pożary miasta i odejście niemieckich mieszczan. Nieużytkowane kopalnie szybko zostały zalane przez wodę. Można założyć że górnictwo działało tu od 2 poł. XIII w. do pocz. XV w. (Bílek 2000b: 6). Także na paśmie Kuklickim prace trwały od poł. XIII w. do XV w. (Bílek 2000c: 3). Na paśmie Staročeskim, gdzie prace prowadzono być może od końca XIII w., kryzys nastąpił dopiero w XV w. (Bílek 2000e: 13-14). Pasmo Oselskie, najbogatsze złoże Kutnej Hory, przeżywało rozkwit od XIII do XV w., a ostatecznie górnictwo upadło tutaj dopiero w XVI w. (Bílek 2000g: 14). W Jílové koło Pragi największy rozkwit wydobycia miał miejsce w 1 poł. XIV w. W 2 połowie tego stulecia doszło do kryzysu technologicznego. Wydobycie stało się nieopłacalne. Pod koniec lat 50-tych XIV wieku do wyrobisk, które osiągały już głębokość 200 m, wdarła się woda. Górnictwo ostatecznie upadło w trakcie rewolucji husyckiej, gdyż podobnie jak w Kutnej Horze większość gwarków była niemieckiego pochodzenia i po ich odejściu nie było komu finansować prac (Majer 2004: 52). Prawdopodobnie podupadły także liczne mniejsze prace górnicze położone w pobliżu małych ośrodków jak np. w Horním Benešovie, gdzie górnictwo zaczęło się w 2 poł. XIII w. przetrwało do XIV stulecia, a do jego reaktywacji doszło dopiero pod koniec XV w. (Novák, Štěpán 1987: 41). III.3.3. Słowacja Węgry przechodziły prawdopodobnie w późnym średniowieczu podobną restrukturyzację gospodarki jak Europa Zachodnia. Także tu znaczenia nabierały „bogate” produkty rolne. Mimo braku rozwiniętej sieci miast sensu stricto (było ich ok. 30-35), istniało jednak ok. 800 osad określanych jako oppida, które nie posiadały pełni praw miejskich, jednak rozwijały się szybko w XV w., a ich gospodarka oparta była o rzemiosło, hodowlę, winiarstwo i handel. Gospodarka Węgier rozwijała się między innymi dzięki eksportowi kruszców, szczególnie złota. Kryzys ekonomiczny nie zaznaczył się tu zbyt mocno, także skutki epidemii nie były zbyt widoczne (Dygo 2006: 166-171). Zapaść górnictwa zaznaczyła się na Węgrzech w 2 poł. XV w. i spowodowana był raczej brakiem kapitału, związanym między innymi z narastającym zagrożeniem tureckim. Prawdopodobnie by szybko poprawić sytuację Maciej Korwin nadał Janowi Turzo w połowie lat 70-tych XV w. szerokie przywileje górnicze. Turzo od 1494 r. zaczął działać w spółce z Jakubem Fuggerem. Pozwoliło to zintensyfikować ich inwestycje w węgierskie górnictwo i czerpanie z niego znacznych zysków. Szczytowym osiągnięciem tej spółki była zgoda króla na eksport miedzi i surowego srebra (Małowist 2006: 209). W najstarszym mieście górniczym Węgier, w Bańskiej Szczawnicy, wydaje się, że większy kryzys nie nastąpił aż do końca XV w. Mimo spalenia miasta w 1442 r. i trzęsienia ziemi w 1443 r. (Štefánik 2010a: 59), szybko podjęto jego odbudowę. Kryzys technologiczny górnictwa dał o sobie znać dopiero na przełomie XV i XVI w. W 1513 r. król Władysław II zwolnił miasto (wraz z innymi ośrodkami górniczymi) z płacenia części danin i podatków. W 1516 r. z powodu złej sytuacji w górnictwie Bańska Szczawnica dostało kolejne zwolnienia z podatków na 3 lata. Problemy spowodowane były napływem wody do kopalń. W 1518 r. podpisano umowę o budowie kolejnych odwadniarek, a w 1519 r. wystąpiono do króla o pomoc finansową przy budowie sztolni w Hodrušy (Štefánik 2010a: 62). Bańska Bystrzyca, założona jako miasto górnicze nastawione na wydobycie przede wszystkim rud srebra, stała się w późnym średniowieczu ważnym centrum produkcji miedzi. Już w XIV w. poświadczony był eksport tamtejszej miedzi do Brugii i Wenecji. Wydobywano tam także rtęć. Sztolnia odwadniająca wzmiankowana była już w 1386 r., a pod koniec XIV w. pojawiły się problemy z odwadnianiem w kopalniach rtęci (Skladaný 2010: 39). Kryzys górniczy nie był widoczny w Bańskiej Bystrzycy aż do 2 poł. XV w. W 1427 r. władca przejął dochody z urbury z miedzi dla siebie, co może świadczyć, że zyski w tym okresie były znaczne i warte przejęcia przez króla. W XV w. spadek wydobycia w dotychczasowych kopalniach rekompensowano pozyskiwaniem miedzi w kopalniach w Ľubietovej. Być może za świadectwo kryzysu należy uznać spadek dochodów z urbury z miedzi i srebra z Bańskiej Bystrzycy (Skladaný 2010: 40-41). Górnictwo w regionie miasta mocno podupadło na początku XVI w. Problemy przeżywała w tym czasie także Ľubietová (Štefánik 2010c: 266). W Kremnicy poziom wydobycia zaczął spadać w XV w. prawdopodobnie w związku z wyczerpywaniem się łatwo dostępnych bogatych partii złóż. Konieczne stały się zwiększone inwestycje na odwadnianie głębokich kopalń, które niestety dawały coraz mniej urobku (Čelko 1990: 113). W 1415 r. podniesiono cenę skupu surowca od przedsiębiorców górniczych. Górnictwo podupadło w tym regionie na początku XVI w. Król Władysław II zwolnił wtedy miasto z podatków oraz urbury (Štefánik 2010b: 225). Największy rozkwit górnictwa w Novej Bani nastąpił niedługo po jej założeniu, w poł. XIV w. Miasto przynosiło znaczne dochody i powiązane było silnie z Kremnicą. Pierwszą sztolnia odwadniająca wspominana była w 1383 r. (Štefánik 2010d: 298). Powolny upadek górnictwa rozpoczął się w XV w. W 1427 r. i 1472 r. wspominane były nieczynne młyny górnicze oddane za darmo lub za niewielką opłatą przedsiębiorcom, który mieli je reaktywować. Informacje o odwadnianiu mechanicznym pojawiły się, w latach 70-tych XV w., w dobie gdy zadania ich budowy podjął się Jan Turzo. Pomimo znacznych inwestycji pod koniec XV w. kopalnie nowobańskie przynosiły straty. W XVI w. miasto zwolniono z urbury i podatków, a w 1524 r. król zakazał egzekucji długów od zubożałych mieszczan na okres jednego roku (Štefánik 2010d: 298-299). Podobnie sytuacja kształtowała się w pobliskim Pukancu, który był silnie powiązany z Novą Banią. Take tutaj górnictwo przeżywało poważny kryzys na przełomie XV i XVI w. (Štefánik 2010e: 364). W Gelnicy górnictwo było w złej kondycji ok. poł. XV w. W 1458 r. próby poprawy sytuacji podejmował Maciej Korwin. Miasto wciąż miało jednak duży potencjał i stanęło na czele, powołanego w 1487 r., związku siedmiu miast górniczych Górnych Węgier (wraz ze Smolnikiem, Rudabanyą, Telkibanyą, Jasovem, Rożnawą i Spiską Nową Wsią) (Homza 2010: 155). W niezbyt odległym od Gelnicy Smolniku kryzys górnictwa, związany z wyczerpywaniem się łatwo dostępnych złóż, rozpoczął się w XV w. Konieczne stało się wprowadzenie odwadniania. Z 1421 r. pochodzi informacja o zalanej kopalni, którą miała odwodnić i uruchomić spółka miejscowych i obcych górników (Dvořáková, Štefánik 2010: 441). Spiska Nowa Wieś, która od XIII do XV w. stanowiła ważna źródło miedzi i żelaza, przeżywała w XVI w. głęboki kryzys górnictwa. Według przekazu z tego stulecia górnictwo miało prawie zupełnie upaść w stosunku do czasów króla Zygmunta Luksemburskiego. Miało to być spowodowane przez toczące się wojny i złą administrację (Žifčák 2010: 452). III.3.4. Dolny Śląsk Sytuacja Dolnego Śląska była o tyle specyficzna, że na dobrą sprawę, ze względu na raczej ubogie złoża rud metali, nie rozwinęły się tu w średniowieczu większe miasta górnicze, a eksploatowane intensywnie złoża wtórne po prostu się wyczerpały. W rejonie Złotoryi ciągłość robót górniczych poświadczona jest jeszcze w 1 poł. XIV w. W 1342 r. Wacław i Ludwik, książęta legniccy, wydali nową ordynację górniczą dla robót złotoryjskich, tzw. złote prawo (Dziekoński 1972: 111; Gorzkowski 1997a: 52). Można przypuszczać, że reorganizacja kopalń miała na celu zahamowanie upadku górnictwa, które funkcjonowało już ponad 100 lat. Mimo wprowadzonych zmian złoża i tak zaczęły się wyczerpywać. Pod koniec 1 poł. XIV w. rozpoczął się krótki i intensywny okres robót prowadzonych na południe od Legnicy na terenie Mikołajowic, Wielkiego i Małego Wądroża oraz Strachowic (Dziekoński 1972: 111). Niezależnie od górnictwa Złotoryja rozwijała się raczej pomyślnie jako lokalne centrum handlowo-rzemieślniczo-administracyjne. Podobnie jak w Złotoryi sytuacja wyglądała w Lwówku. Także tam z powodu wyczerpywania się złóż prace górnicze zaczęły podupadać w XIV w. (Dziekoński 1972: 374; Zlat 1961: 16). Miasto było także centrum administracyjnym, a o jego pozycji może świadczyć fakt, że od 1281 do 1286 r. stanowiło stolicę samodzielnego księstwa, które po śmierci księcia Bernarda lwóweckiego, zostało przejęte przez Bolka I Surowego, księcia jaworskiego (Chorowska i inni 2009: 136). Być może z racji podupadania górnictwa miasto przestawiło swoją gospodarkę na produkcję sukna i handel. Sukiennicy z czasem zostali najbogatszym cechem, mieli własny szpital oraz dochody z łaźni i młyna (Zlat 1961: 16; Eysymontt 2009: 393). Wtórne złoża złota w rejonie Głuchołaz zaczęły się wyczerpywać w 2 poł. XIV w. i 1 poł. XV w. Doszło wtedy do zahamowania rozwoju wydobycia. W kolejnej fazie rozwoju górnictwa, ciężar prac wydobywczych przeniósł się na pierwotne złoża w rejonie Zlatych Hor (Krawczyk 2002: 16). Wydaje się, że miasto miało w dużym stopniu charakter centralnego punktu dla okolicznego osadnictwa, a górnictwo mogło nie być najważniejszą częścią jego gospodarki. W przypadku Złotego Stoku, trudno jednoznacznie określić skalę i charakter wydobycia przed końcem XV w. gdy nastąpił największy rozkwit tego ośrodka. Prace górnicze prowadzono na pewno w XIV w., jednak mogły to być prace płuczkarskie. W czasie wojen husyckich miasto jak i kopalnie miały być zniszczone (Dziekoński 1972: 139). Można więc przypuszczać, że mogło to na jakiś czas spowodować zapaść górnictwa i miasta. III.3.5. Złoża śląsko-krakowskie i Małopolska Kryzys technologiczny górnictwa zaznaczył się najpierw w zachodniej części złóż śląsko-krakowskich, być może z powodu wcześniejszego, jeszcze wczesnośredniowiecznego, rozpoczęcia w tym rejonie prac wydobywczych. W rejonie Bytomia problemy technologiczne w górnictwie rozpoczęły się najprawdopodobniej w 2 poł. XIV w. W wyniku zalewania kopalń przez wody podziemne nastąpiło prawie całkowite zahamowanie wydobycia. Był to także okres sporów o podział miasta między księstwo oleśnickie i cieszyńskie, co doprowadziło do nałożenia ekskomuniki na miasto. W efekcie Bytom zaczął się wyludniać, a kontakty gospodarcze z innymi ośrodkami osłabły. Ogólne zubożeni mieszkańców prowadziło do braku środków na kosztowne inwestycje w górnictwie (Molenda 1963: 154). Z XV i początku XVI w. nie ma żadnych danych o górnictwie w rejonie Bytomia (Molenda 1963: 191). W przypadku Sławkowa przypuszczać można, że okres największego nasilenia prac mógł mieć miejsce jeszcze przed lokacją miasta, w 1 poł. XIII w. Sławkowskie górnictwo podupadło w XIV w., według Długosza na rzecz rozwijającego się górnictwa olkuskiego (Kiryk 1978a: 377; 2001: 90). Z pewnością nie bez wpływu na rozwój miasta były działania wojenne prowadzone przez biskupa Jana Muskatę. Na przełomie XIII i XIV w. miasto stanowiło bazę wypadową dla jego najemnych oddziałów, którzy najeżdżali stąd tereny Małopolski. W końcu, w wyniku porozumienia teren miasto przeszło pod zastaw Władysława Łokietka. W 1327 r. zostało z kolei najechane przez króla czeskiego Jana Luksemburskiego (Kiryk 1978a: 376; 2001: 88). Górnictwo próbowano reaktywować w 1412 r. gdy biskup krakowski Piotr Wysz nadał miastu nowe prawo górnicze. W 1433 r. Sławków padł ofiarą husytów. A w 1455 r. został spalony przez nieopłaconych zaciężnych żołnierzy (Kiryk 1978a: 381; 2001: 93-95). Stąd być może znaczny wzrost znaczenia Olkusza od końca XIII w., który wydawał się w tym okresie o wiele stabilniejszym ośrodkiem. W XIV i XV w. w rejonie miasta, w dobrach biskupich wciąż prowadzono prace wydobywcze zmagając się jednak z barkiem środków na pokrycie kosztów inwestycji odwadniających. Przekaz z 1455 r. o zrabowaniu 80 konie z kopalń (Kiryk 1978a: 381), może świadczyć, iż w tym okresie podejmowano większe inwestycje w konne kieraty do odwadniania. Tereny Polski nie zostały w większym stopniu objęte kryzysem późnego średniowiecza. Przyczyną słabości tendencji spadkowej była być może niezbyt rozwinięta sieć miejska oraz niski średni poziom zamożności, a zatem i słaby sektor konsumpcji bogatych artykułów (Dygo 2006: 166-170). Zmiany, które w efekcie prowadziły do kryzysu na Zachodzie, na terenie Polski zachodziły później. Po odrodzeniu Królestwa Polskiego w 1320 r., za rządów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego nastąpił okres politycznej stabilizacji i gospodarczej przebudowy. Doszło do akcji kolonizacyjnej, zagęszczenia dotychczasowej sieci miast oraz reformy już istniejących (Krasnowolski 2004: 80-81). Na te czasy przypada ostatni i decydujący etap kształtowania się w Polsce późnośredniowiecznego krajobrazu kulturowego typowego dla Europy Zachodniej i Środkowej (Kurtyka 2001: 189). Olkusz, który przejął od Sławkowa status centralnego miasta górniczego przeżywał szczególny okres rozwoju za panowania obu wspomnianych władców, którzy przejawiali duże zainteresowanie rozwojem górnictwa (Molenda 1978: 160). Także za panowania Władysława Jagiełły miasto intensywnie się rozwijało, nabywając nowe posiadłości. W samym mieście powstały liczne murowane domy (Molenda 1978: 169). W 1 poł. XV w. Olkusz był jednym z większych producentów ołowiu w Europie Środkowej. Właścicielami kopalń i hut w tym okresie byli głównie mieszczanie olkuscy, dzięki czemu zyski pozostawały w mieście i przyczyniały się do jego rozwoju (Molenda 1978: 184-185). Prace górnicze doszły do poziomu wodnego na przełomie XIV i XV w. i konieczne stało się instalowanie kosztownych urządzeń odwadniających, od prostych ręcznych do dużych kieratów konnych napędzających pompy (Molenda 1978: 178). W 2 połowie XV w. zaczęły się poważne trudności związane z odwadnianiem kopalń, które prowadziły do okresowych przestojów produkcji (Molenda 1978: 221). Pod koniec stulecia nastąpiło prawie zupełne zahamowanie eksploatacji kopalń olkuskich (Molenda 1978: 219). Doprowadziło to do wyludnienia miasta. W tym okresie w mieście miała pozostać tylko ¼ wcześniejszej liczby mieszkańców, a w 1 poł. XVI w. w źródłach pisanych pojawiają się coraz częściej wzmianki o pustych placach i domach, a nawet opustoszałych kamienicach przy rynku (Molenda 1978: 227). Na ciężką sytuację olkuskiego górnictwa usiłowali reagować władcy. Jan Olbracht i Zygmunt Stary zwolnili gwarków olkuskich na pewien okres z płacenia olbory (Molenda 1978: 222). W miastach solnych, Wieliczce i Bochni, sytuacja była korzystna zwłaszcza za czasów Kazimierza Wielkiego, który w 1368 r. zatwierdził nowy statut żup solnych (Kurtyka 2001: 197). Sytuacja zaczęła się pogarszać w XV w., zwłaszcza za czasów Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka, gdy państwo znalazło się w kryzysie finansowym. Brak funduszy na inwestycje i wyciąganie nadmiernych zysków, sprawiał, że kopalnie były w złym stanie a to obniżało poziom produkcji. Sytuację pogarszały liczne asygnaty na dochody z żup wystawiane przez króla (Piotrowicz 1988: 142-143). W Bochni poważny kryzys przyszedł w XVI w. gdy miasto przeżywało zahamowanie rozwoju zabudowy i zaludnienia. W tym czasie zaznaczył się też wyraźny spadek produkcji górniczej (Kiryk 1980: 118). Także Wieliczka przeżywała poważny kryzys górnictwa i miasta w XVI w. (Piotrowicz 1990a: 156). III.4. Drugi horyzont urbanizacji górniczej w XV i XVI w. oraz kryzys przełomu XVI i XVII w. U schyłku XV w. w Europie Zachodniej jak i Środkowej nastąpił wzrost liczby ludności (Małowist 2006: 253). Na Zachodzie udało się wreszcie przezwyciężyć kryzys demograficzny związany z Czarną Śmiercią, a na przełomie XV i XVI w. rozpoczęła się ekspansja zamorska Portugalii i Hiszpanii a potem także Francji i Anglii. Wytworzyło to zwiększone zapotrzebowanie na produkty z Europy Środkowo-Wschodniej (Małowist 2006: 257). Wzrósł popyt na wyroby z miedzi i mosiądzu oraz srebro (złoto przywożono z Afryki). Wszystko to, obok znacznego wzrostu użycia broni palnej, poprawiło koniunkturę w górnictwie rud metali i być może skłoniło bogatych finansistów do wielkich inwestycji w górnictwo i metalurgię. W efekcie nastąpił rozwój górnictwa miedzi, cyny i srebra (Małowist 2006: 329). Wzrosło wydobycie srebra w Górnej Saksonii i w Tyrolu (Mannsfeld, Schwaz) a także miedzi w Karyntii i Tyrolu. Nastąpiło ponowne ożywienie górnictwa na Słowacji i w Siedmiogrodzie (Małowist 2006: 329) oraz na Górnym Śląsku i w Małopolsce. Kryzys XV w. ujawnił wady dotychczasowej organizacji górnictwa i przede wszystkim braki kapitału. Od XV w. nasiliła się tendencja do coraz większej kontroli i centralizacji zarządu górnictwa. W miastach górniczych pojawiły się urzędy górnicze, zatrudniono szereg urzędników sprawujących bezpośrednią kontrolę. W XVI w. prawo górnicze, wywodzące się jeszcze ze średniowiecza, osiągnęło najwyższy punkt rozwoju. We wszystkich krajach Europy Środkowo-Wschodniej posiadacze regale wydawali nowe regulacje prawne. Tendencja do przejmowania kopalń na własność państwa była w tym okresie powszechna w całej Europie (Nef 1987: 747-748). Królowie, książęta i inni panowie regalni, zmuszeni byli jednak korzystać z pomocy finansowej bogatych kupców i finansistów (Nef 1987: 744). Dzięki temu kapitał, który był unieruchomiony i akumulował się w miastach na Zachodzie mógł zostać wykorzystany w górnictwie (Małowist 2006: 39-40). Efektem tych działań było rozłam między kapitałem a pracą. W XIII i XIV w. kopalnie należały do pracujących w nich górników. Wraz z rozwojem wydobycia musieli ponosić oni coraz większe wydatki. Zmuszeni byli pożyczać pieniądze, lub sprzedawać jeszcze nie wydobytą rudę. Pożyczkodawcami byli często kupcy zajmujący się handlem rudą. Gdy gwarkowie nie byli w stanie spłacić długu, kopalnia przechodziła na własność pożyczkodawcy. Ten, jako że nie posiadał wiedzy potrzebnej przy prowadzeniu kopalni, zatrudniał w niej specjalistę, który organizował wydobycie. Jako, że wydatki były coraz większe, zaczęły powstawać przedsiębiorstwa (gwarectwa) posiadające wielu udziałowców, którzy pobierali dywidendę w rudzie bądź gotówce. Wydobycie oddawano w ręce wyspecjalizowanych zarządców, którzy płacili najemnym robotnikom. W efekcie ludność zatrudniona w kopalniach utraciła przywileje przynależne górnikom. Zyskali je za to inwestorzy. W miastach górniczych zaczęły się wytwarzać organizacje pracowników górnictwa, które walczyły o lepsze warunki pracy oraz wspierały swoich członków (Nef 1987: 742-743). W tych warunkach rozpoczął się nowy etap w rozwoju miast górniczych w Europie Środkowo-Wschodniej. W większości przypadków ponowną fazę rozkwitu przeżywały stare miasta górnicze. Poza nimi powstał szereg nowych ośrodków, przede wszystkim na niezasiedlonym wcześniej obszarze Rudaw, zarówno po niemieckiej jak i czeskiej stronie. III.4.1. Rudawy Za pierwszy przejaw nowego ruchu urbanistycznego w górnictwie rudawskim uznać można Altenberg, który związany był z pozyskiwaniem cyny. Prace górnicze rozpoczęły się tam 1436/1440 r. Zapoczątkowali je górnicy z czeskiej Krupki, którzy przenieśli się na drugą stronę gór po zniszczeniu ich miasta przez husytów. Powstała osada, nosząca nazwę Zinner uffm Geussingsberg, która otrzymała prawo miejskie w 1451 r. W 1489 r. po raz pierwszy pojawia się nazwa miasta Altenberg. W 1491 r. otrzymała prawo targowe. Mimo prób, w osadzie nie rozwinęły się podstawy życia miejskiego, a większość zamożnych gwarków, właścicieli hut i kupców wolało mieszkać we Freibergu i stamtąd prowadzić interesy. Górnictwo jednak trwało w regionie a największy okres rozkwitu nastąpił w latach 1550-1600 (Kratzsch 1974: 9-10; Wagenbreth, Wächtler 1990: 159-160). Prace górnicze w rejonie Schneebergu miały się zacząć już w 1453 r. Nadania kopalń w tym rejonie wspomniane były w 1460 r. i 1466 r. (Schwabenicky 2013: 165). Znaczny rozwój osiedla nastąpił jednak dopiero po odkryciu bogatych złóż srebra w 1470 lub 1471 r. Początkowo, być może ze względu na niepewność rentowności produkcji i zabiegi mieszczan Zwickau, którzy traktowali Schneeberg jak własną kolonię, osiedle rozwijało się bardzo chaotycznie, powstawała nieregularna tymczasowa zabudowa, przemieszana z miejscami produkcji. Brak stabilizacji potęgowały ponadto spory o władzę nad tym terenem między księciem a panem Planitz (Kratzsch 1974: 13-14). Schneeberg otrzymał w końcu prawo miejskie w 1481 r. (Kratzsch 1974: 15; Wagenbreth, Wächtler 1990: 209). Górnictwo rządziło się prawem freiberskim. Po podziale włości Wettynów między dwie gałęzie rodu, albertyńską i ernestyńską, miasto pozostało wspólną własnością, co może świadczyć o jego pozycji i dochodach płynących z kopalń (Kratzsch 1974: 14-16). Górnictwo schneeberskie prawdopodobnie od początku nastawione było na eksploatację w poziomie wodnym, pierwsza sztolnia powstała już w 1481 r. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 213). Kolejnym ważnym ośrodkiem wydobycia srebra był Annaberg. Rejon ten znajdował się w strefie wpływów miejscowości Geyer. W okresie średniowiecza eksploatowano tam rudy miedzi zawierające srebro. Około roku 1491/1492 dokonano odkrycia bogatych złóż srebra w miejscowości Schreckenberg. W następnych latach nastąpił intensywny napływ górników i wzrost natężenia prac wydobywczych (Kratzsch 1974: 18; Laube 1974: 31-32; Schwabenicky 2013: 166). W celu uniknięcia chaotycznego rozwoju, jakiego doświadczył Schneeberg, w 1496 r. powołano komisję mającą na celu zaplanowanie budowy nowego miasta. Prace rozpoczęto w 1497 r. W tym też roku miasto otrzymało dokument lokacyjny nadający mu prawa miejskie i górnicze takie jak w innych miastach Miśni. Lokację oparto na wzorach freiberskich (Kratzsch 1974: 19; Laube 1974: 33). W 1501 r. miasto otrzymało od cesarza herb i nazwę St. Annaberg (Laube 1974: 34). Po pierwszym okresie prosperity w górnictwie miasto stało się jednym z największych miast Miśni (po Freibergu, Lipsku i Dreźnie) (Kratzsch 1974: 20; Laube 1974: 34). Spadek produkcji górniczej nastąpił po 1568 r. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 238), a po 1600 r. najbogatsze złoża zaczęły się wyczerpywać. Straty zrekompensowano przejściem na wydobycie wcześniej nie użytkowanych rud kobaltu i niklu (Wagenbreth, Wächtler 1990: 247). Tuż obok Annabergu, bazując na tych samych złożach, tyle że po drugiej stronie granicy między włościami Wettynów linii albertyńskiej a ernestyńskiej, z przyczyn stricte politycznych, powstało miasto Buchholz (Kratzsch 1974: 27; Laube 1974: 35). Prace górnicze rozpoczęły się tam także przed 1496 r. Gmina górnicza powstała w 1501 r. W 1505 r. wzmiankowany był wójt i ławnicy, a prawo targu nadano w 1511 r. (Kratzsch 1974: 29; Laube 1974: 36-37). Miasto nigdy nie rozwinęło się w znaczniejszy ośrodek. Na fali intensywnego rozwoju górnictwa na terenie Rudaw, po czeskiej stronie powstało miasto Jáchymov (Joachimsthal). Mimo wcześniejszych prób górnictwo na dużą skalę rozwinęło się dopiero po odkryciu znaczniejszych złóż w 1516 r. Niemieckich górników ściągnął w to miejsce graf Štěpán Šlik (Jančárek 1971: 47). Rozpoczął inwestycje w górnictwo wraz ze wspólnikami z Annabergu, Buchholz i Schneebergu. Początki miasta nie miały więc żadnych związków ze starymi czeskimi ośrodkami górniczymi w Igławie i Kutnej Horze (Kratzsch 1974: 33). Miasto obdarzone przywilejem górniczym według wzorów saskich, rozwijało się bardzo żywiołowo. Prawa miejskie otrzymało w 1520 r. Szacuje się, że w 1518 r. miało ok. 3 000 mieszkańców, w 1520 r. ok. 5 000, w 1525 r. ok. 13 000, a w 1533 r., w momencie szczytowej produkcji górniczej, ok. 18 000 mieszkańców (Kořan 1955: 100). Okres intensywnego wzrostu trwał do 1533 r. po tej dacie poziom wydobycia zaczął spadać. Gdy w 1545 r. Jáchymov został przejęty przez króla, większość najbogatszych złóż była już wyczerpana (Majer 1994: 95). Miasto podupadło na początku XVII w. (Kořan 1955: 101). Jednym ze znaczniejszych ośrodków górniczych stał się Marienberg. Nie jest pewne czy w okresie średniowiecza prowadzono prace górnicze w rejonie późniejszego miasta. Do odkrycia rud srebra doszło w 1519 r. we wsi Wüstenschletta. Po tej dacie zaczęli napływać górnicy z rejonu Annabergu i zakładać nowe kopalnie (Kratzsch 1974: 43; Laube 1974: 37; Schwabenicky 2013: 169). Ziemia należała do księcia Heinricha der Fromme (1473-1541), brata księcia Georga, założyciela Annabergu, który posiadał w tym rejonie regale górnicze. Z tego też powodu marienberskie górnictwo podlegało annaberskiemu urzędowi górniczemu (Kratzsch 1974: 43; Wagenbreth, Wächtler 1990: 262). W 1521 r. książę nadał przywilej górniczy wzorowany na prawie annaberskim, nadał także górnikom prawo do drewna, wody i ziem uprawnych (Kratzsch 1974: 43). W 1523 r. książę nadał prawo miejskie oraz szereg przywilejów, jak prawo targu, pobierania cła, prawo wyszynku, przywilej browarniczy itd. (Kratzsch 1974: 45; Wagenbreth, Wächtler 1990: 260). Problemy z napływającą do wyrobisk wodą odnotowano w marienberskich kopalniach w latach 1565-1585. Doszło do kryzysu związanego ze wzrostem kosztów prowadzenia prac wydobywczych. Część kopalń upadła pod koniec stulecia. Rozwinęło się jednak górnictwo cyny (Wagenbreth, Wächtler 1990: 260, 265). Problemy nasilały się z powodu prowadzenia rabunkowej gospodarki, w wyniku czego Marienberg znacznie zubożał. Pożar pod koniec XVI w. strawił większość zabudowy, a części działek nie zabudowano aż do XIX w. (Kratzsch 1974: 50). W 1632 r. miasto zostało splądrowane przez wojska Wallensteina, górnictwo podupadło, kopalnie i huty zostały zniszczone (Wagenbreth, Wächtler 1990: 260). Jako, że poszukiwania górnicze były w XVI w. w znacznie większym stopniu kontrolowane przez władcę i panujących, w miejscu gdzie odkrywano nowe złoża, dla lepszej organizacji zaplecza i ściągnięcia osadników, lokowane były małe miasta górnicze. Na terenie Rudaw ośrodki takie powstawały niezwykle licznie. W 1522 r. w zachodniej części Rudaw, w dobrach rodu von Schönburg, w związku odkryciem rud srebra, powstała osada Scheibenberg, która otrzymała prawa miejskie w 1530 r. W 1527 r. powstało Neustadt im Wiesenthal (od XVII w. zwane Oberwiesenthal) (Kratzsch 1974: 52). Na terytorium ernestyńskiej linii Wettynów w 1521 r. postało Platten (dziś Horní Blatná) oraz Gottesgab (Boží Dar) (Kratzsch 1974: 52). Pomiędzy rokiem 1523 a 1535 powstały Bleistadt (Oloví), Bärringen (Pernink), oraz założone przez ród Šlik Abertham (Abertamy). Jako prywatne lokacje powstały Katharinenberg oraz w 1558 r. Sebastiansberg (Hora Svatého Šebestiána) (Jančárek 1971: 44; Kratzsch 1974: 53). W 1543 r. panowie z Lobkowitz założyli Sonnenberg (Výsluní), a w 1572 r. Niklasberg (Mikulov v Krušných horách) (Kratzsch 1974: 53). Małe miasta szybko weszły w fazę kryzysu. Přísečnice podupadły już w 1556 r., w tym samym roku ciężką sytuacja panowała w Abertamy. W 1563 r. stwierdzono upadek górnictwa w Horní Blatna. W 1552 r. upadło Oloví. Podobny los spotkał inne małe ośrodki górnicze w Rudawach (Jančárek 1971: 59-60). Habsburgowie, w ramach przeciwdziałania kryzysowej tendencji oraz reorganizacji górnictwa, podnosili miasta do rangi królewskich miast górniczych. Wiązało się to z „pakietem pomocowym” przywilejów i zwolnień podatkowych. W czeskiej części Rudaw i w Slavkovskim lesie do 1620 r. podniesiono do tej rangi w sumie 11 miast. Niestety bezskutecznie (Jančárek 1971: 61). Poza zakładaniem nowych miast, nastąpił ogólny wzrost produkcji górniczej także w starszych ośrodkach. We Freibergu kryzys górnictwa wciąż trwał na początku XVI w., jednak górnictwo powoli podnosiło się z upadku. Inwestycje w odwadnianie pozwoliły na wybieranie znacznie głębszych złóż. Okres rozwoju trwał do 1580 r., względnie do 1600 r. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 19). W 1529 r. książę wydał dla miasta nowy przywilej górniczy, opierający się na prawie annaberskim z 1509 r. (Schellhas 1986: 95). W 1542 r. Freiberg stał się siedzibą Oberbergamt, który sprawował zwierzchność nad urzędami górniczymi w Rudawach, a podlegał bezpośrednio radcy dworu w Dreźnie (Schellhas 1986: 109). Zwraca uwagę coraz większa rola księcia w kontroli i inwestowaniu w górnictwo. Wspomniany powyżej Oberbergamt, nie był powiązany z miastem, tylko bezpośrednio z administracją książęcą, co było zmianą w stosunku do okresu średniowiecza, gdy władze miejskie były bezpośrednio połączone z władzami górniczymi. Prowadziło to do stopniowego oderwania gminy miejskiej od górnictwa. III.4.2. Czechy i Morawy Pod koniec XV w. górnictwo czeskie wymagało znacznych inwestycji. Odpowiedzią na tą potrzebę był napływ niemieckiego kapitału. W ciągu XVI w. miasta traciły swoją siłą polityczną i gospodarczą, co nasiliło się zwłaszcza po buncie przeciw Ferdynandowi I w 1547 r. Mocarstwowa polityka tego władcy wymagała znacznych nakładów finansowych realizowanych przez liczne pożyczki, co sprzyjało oddawaniu kontroli nad górnictwem w obce ręce. Już pod koniec XV w. podupadła instytucja regale królewskiego. Zostało ono przejęte przez szlachtę. Wielcy magnaci ograniczali rolę miast w górnictwie, przejmując dochody z wydobycia. Powoli zmieniło się także prawo górnicze. Mimo zachowania swobody poszukiwania rud, ograniczano prawo swobodnego odchodzenia z kopalni. Stare prawo igławsko-kutnohorskie zostało zastąpione przez saskie prawo górnicze. Miasta miały ograniczone prawa sądownictwa górniczego, ale otrzymały udział w zyskach z górnictwa, który miał być przeznaczony na utrzymanie kościoła, szkoły i szpitala (Kořan 1955: 185-187). W Kutnej Horze okres kryzysu po wojnach husyckich zakończył się jeszcze w XV w. Jerzy z Podiebradów, którego miasto wspierało w jego dążeniu do władzy, odnowił przywileje Kutnej Hory, a górnikom nadał nowe. Prace górnicze wznowiono od lat 50 i 60-tych XV w., jednak duża część starych kopalń była zalana, a brakowało kapitału na duże inwestycje (Štroblová, Altová 2000: 75). W czasie wojny z Węgrami, pod koniec panowania Jerzego z Podiebradów, Kutná Hora stałą się na jakiś czas siedzibą króla (Štroblová, Altová 2000: 76). Przez cały okres panowania Jagiellonów gospodarka, w tym górnictwo, Kutnej Hory rozwijała się bez większych zakłóceń. Doszło do zmian organizacyjnych, gdyż stare prawo górnicze wyczerpało już swoje możliwości w obliczu rozwoju górnictwa (Štroblová, Altová 2000: 92). Rozpoczęto eksploatację złóż w Kaňku, gdzie rudy zawierały znaczne ilości miedzi. W krótkim czasie stała się ona ważny towarem eksportowym. Pod koniec XV w. wprowadzono proces sajgrowania miedzi (Štroblová, Altová 2000: 93-94). W XVI w. prace górnicze rozszerzono, na większą niż dotychczas skalę, na tereny w większej odległości od Kutnej Hory (Bílek 2000f: 6) W przeciągu XVI w. Kutná Hora zaczęła przekształcać się z miasta nastawionego na górnictwo w aglomerację o szerokich podstawach gospodarczych. Przedsiębiorcy górniczy zaczęli poszukiwać nowych form inwestycji (Štroblová, Altová 2000: 101). W XVI w. podobnie jak inne miasta także znacznie polityczne Kutnej Hory znacznie się zmniejszyło. Władzę nad górnictwem sprawowała komora królewska, obniżając tym samym status mincmistrza związanego tradycyjnie z miastem (Štroblová, Altová 2000: 102). Odtąd główny mincmistrz, kiedyś najwyższy urzędnik królewski, stał się pośrednikiem między miastem a komorą królewską (Štroblová, Altová 2000: 103) Od lat 30-tych XVI w. obniżała się jakość wydobywanych rud oraz ich ilość przy wzroście kosztów wydobycia (Štroblová, Altová 2000: 110). W 1561 r. Kaňk został podniesiony do rangi miasta królewskiego (Štroblová, Altová 2000: 112). Królewska komora finansowała kopalnie do czasu, aż zyski były mniejsze niż włożone przez nią pieniądze. W 2 poł. XVI w. mieszczanie, nadal tytułujący się „górnikami”, nie uczestniczyli już w górnictwie i inwestowali w inne gałęzie gospodarki (Štroblová, Altová 2000: 113). Na początku XVII w. król, za sprawą raportów mówiących o złym stanie górnictwa, postanowił całkowicie opuścić kopalnie i przekazać je pod administrację miasta. Początek końca kutnohorskiego górnictwa nastąpił w 1615 r. ewentualnie w 1625 r. (Štroblová, Altová 2000: 114). Igława, powoli tracąca status sądu odwoławczego dla miast górniczych, rozwijała się w XVI w. bardzo intensywnie. Bogactwo czerpała z rozwiniętego rzemiosła, głównie sukiennictwa, którego była ważnym ośrodkiem. Doszło także do ponownego rozwoju górnictwa (Hoffmann i inni 2000). Za drugi okres górniczy w Igławie uważać można czas pomiędzy 1436 r. a latami 60-tymi XVII w. Rozpoczęte w 2 poł. XV w. prace górnicze nie przyniosły jednak spektakularnych rezultatów. Znaczniejsze ożywienie nastąpiło dopiero w 2 dekadzie XVI w. i trwało do pocz. XVII w. (Vosáhlo 1999: 61). Prace prowadzone były przez mieszczan Igławy, drobnych przedsiębiorców górniczych, obywateli innych miast czeskich i drobną szlachtę. Pomoc władcy ograniczała się do zmian administracyjnych (Svěrák 2009: 286). Problemy ekonomiczne oraz początek wojny trzydziestoletniej doprowadziły do kolejnego kryzysu górnictwa i miasta (Vosáhlo 1999: 66). Także w rejonie Havlíčkův Brodu w przeciągu XVI w. próbowano na nowo uruchomić wydobycie srebra. Prace trwały tam aż do 1 poł. XVII w. Powstawały nowe kopalnie, otwierano także stare. W okolicy powstało osiedle górnicze Stříbrné Hory (Stribrne Horky, Silberberg), które w 1654 r. określane było jako miasteczko (Rous 2004: 54; Hejhal i inni 2005: 56). W XVI w. prace górnicze prowadzono pomiędzy Pelhřimovem a Novým Rychnovem, w okolicy Křemešníku, Rohoznej, Pavlova. Kopalnie nie były jednak zbyt duże, a wydobywane w nich rudy były raczej ubogie. Przeważnie przerabiano je w małych hutach położonych w pobliżu kopalń. Odrodzenie górnictwa na tym terenie było z tych powodów raczej krótkotrwałe (Litochleb 1996: 8-9). W XVI w. rozwinęło się górnictwo w rejonie Jeseników. Największy lokalny ośrodek w Zlátych Horach przeżywał ponowny rozkwit górnictwa na przełomie XV i XVI w. gdy dostał się pod władanie biskupa wrocławskiego (Večeřovi 2010: 28). W XVI w. zaczęto także intensywnie eksploatować metodą podziemną, dotychczas niewybrane złoża wtórne (Večeřovi 2010: 29). Sytuacja miasta w tym okresie była dosyć specyficzna. Biskupowi zależało przede wszystkim na jak największych zyskach z górnictwa, ograniczył przy tym niezależność miasta. Nie miało ono prawa sądowego, a władzę sprawował burmistrz i trzej rajcy wyznaczeni przez biskupa. Mieszczanie widzieli w gminie górniczej największe zagrożenie dla gminy miejskiej (Novák, Štěpán 1987: 39). Największy rozkwit górnictwa nastąpił między rokiem 1477 a 1530 (Obšusta 2000). Prace wydobywcze kontynuowano na niewielką skalę aż do wojny trzydziestoletniej (Večeřovi 2010: 30-31). W XVI w. prawa miasta górniczego otrzymał także Jesenik (Kořan 1955: 107). Szczególny rozwój odnotowały miasta związane z górnictwem cyny. Horní Slavkov, który prawa miejskie miał już od XIV w., uzyskał odnowienie przywileju w 1489 r. z rąk Arnošt z Gleichenu pan na Bečově. W 1507 r. Jan Pluh z Rabštejna, kolejny właściciel miasta, ogłosił prawo górnicze dla kopalń srebra w rejonie Horní Slavkova, a w 1507 r. ogłosił prawo górnicze dla kopalń cyny. W 1529 r. Ferdynand I nadał prawo targu, a w 1547 r., po konfiskacie ośrodka na rzecz komory królewskiej, podniósł je do rangi królewskiego miasta górniczego (Kuča 2000: 183). Górnictwo cyny rozwijało się najbardziej za panowania rodu Pluhów z Rabštejna, w latach 1494-1547 (Kuča 2000: 187). Zainwestowali w nie bogaci finansiści z Norymbergi, Augsburga i Lipska (Majer 2004: 74). Dzięki zyskom z handlu metalami znacznie rozwinęło się także samo miasto, przeżywając okres intensywnej rozbudowy (Kuča 2000: 187). Górnictwo cyny podupadło na pocz. XVII w. Prace wznowiono dopiero po wojnie trzydziestoletniej (Kuča 2000: 185). Ożywienie górnictwa cyny nastąpiło także w Krupce, która odrodziła się po zniszczeniach dokonanych przez husytów. W 1487 r. otrzymała prawa miasta górniczego i stała się punktem centralnym dla klucza wsi. Górnictwo podupadło jednak już w pierwszych dziesięcioleciach XVI w. Na krótko ponownie odżyło na przełomie lat 40-tych i 50-tych, by następnie załamać się zupełnie (Majer 2004: 73; Hoffmann 2009: 296-297). Podobnie sytuacja miała się w miejscowości Cínovec (Majer 2004: 73). W 1 poł. XVI w. rozwinęło się szczególnie górnictwo na dużą skalę w Přibramiu. Podupadło jednak w drugiej połowie stulecia, i mimo przywileju Rudolfa II z 1580 r. przeżywało znaczne trudności. Mieszczanie podtrzymywali wydobycie głównie, by utrzymać przywileje miasta górniczego (Kořan 1955: 92). Nasiliły się prace górnicze w rejonie południowo-czeskim. W latach 30-tych i 40-tych XVI w. nastąpił największy rozwój górnictwa srebra w Rudolfovie (Majer 2004: 108). Czeski Krumlov otrzymał w tym okresie prawa miasta górniczego. W przeciągu XVI w. rozwijały się także Kašperské Hory (Kořan 1955: 94-96). III.4.3. Słowacja Rozwój górnictwa na Słowacji w XVI w. związany był przede wszystkim z działalnością spółki Turzonów i Fuggerów. Intensywny popyt na miedź sprawił, że inwestycje w kopalnie i huty były bardzo opłacalne. Spółka otrzymała znaczne przywileje od Władysława Jagiellończyka, dzięki czemu jej działalność była jeszcze bardziej zyskowna (Małowist 2006: 335). W XVI w. Węgierskie miasta górnicze były prawdopodobnie głównym dostarczycielem miedzi na rynek europejski. Fuggerowie usiłowali też przejąć kopalnie w Siedmiogrodzie, jednak bez powodzenia z powodu konkurencji weneckiej firmy Grittich (Małowist 2006: 336). Trudności w górnictwie węgierskim pojawiły się ok. 1535 r. Objawiły się spadkiem wydobycia, przerobem strych hałd i nasilającymi się buntami robotników. Na to nakładały się trudności związane z zagrożeniem tureckim oraz traktowaniem obszarów Słowacji przez Habsburgów jako zaplecza dla zaopatrzenia armii. Wzrost cen oraz problemy z zaopatrzeniem w drewno sprawiały, że rosły koszty produkcji. Jednocześnie zaczęły wyczerpywać się zdatne do eksploatacji złoża (Małowist 2006: 337-338). Bańska Szczawnica, która przeżywała kryzys gospodarczy na przełomie XV i XVI w., zdołała się podnieść z upadku. Świadectwem zmian i zamożności mieszkańców jest rozbudowa miasta. W 1 poł. XVI w. w jego północnej części powstał plac Św. Trójcy, a wokół niego, w miejscu gdzie dawniej prowadzono wydobycie, powstały okazałe późnogotyckie i renesansowe kamienice (Vallašek, Tóthová 1980; Tóthová 1990: 63; Dvořáková, Tóthová 1995: 20-26). W połowie XVI w. przebudowano siedzibę komory królewskiej (Dvořáková, Tóthová 1995: 16-17). W związku z zagrożeniem tureckim miasto zaczęło wznosić fortyfikacje po 1541 r. Prace fortyfikacyjne trwały aż do 1578 r. (Dvořáková, Tóthová 1995: 18-19). W latach 1564-1571 jako dodatkowe wzmocnienie obrony wzniesiono Nowy Zamek (Dvořáková, Tóthová 1995: 15). Można przypuszczać, że tak prace zakrojone na szeroką skalę, możliwe były dzięki rozwijającemu się w tym okresie górnictwu. W XVI w. Bańska Bystrzyca była jednym z wiodących regionów górniczych w Europie. Wydobycie zaczęło spadać dopiero pod koniec XVI w. W tym okresie ponad 90% produkcji przeznaczano na eksport. Większość trafiała przez Odrę i Wisłę, następnie Bałtyk do Antwerpii (potem Hamburga), na półwysep Iberyjski a nawet do Azji. Mniejsze ilości do Austrii i Niemiec (Hildebrand 1997: 286). W związku z zagrożeniem tureckim zaczęto wznosić fortyfikacje, które ukończono ostatecznie w latach 70-tych XVI w. (Graus 1990: 179). Pytaniem jest w jakim stopniu koniunktura górnictwa przyczyniała się do rozwoju miasta, a na ile zyski wyprowadzane były poza terytorium miasta przeze bogate spółki zagranicznych przedsiębiorców. III.4.4. Dolny Śląsk Na Dolnym Śląsku najważniejszym miastem górniczym w XVI w. był Złoty Stok. Po wojnach husyckich ośrodek ten przeszedł w ręce syna Jerzego z Podiebradów, Henryka Starszego. W 1483 r. nadał on prawa miasta górniczego oraz ordynację górniczą wzorowaną na prawie igławskim i kutnohorskim. Powołał do istnienia własny urząd górniczy, który zarazem był urzędem miejskim (Dziekoński 1972: 139-140). Skuszeni reorganizacją górnictwa i dogodnymi warunkami do miasta napłynęli gwarkowie z Wrocławia, Śląska i Krakowa. Rozwijające się wydobycie złota zachęciło także niemieckich inwestorów. W 1510 r. jedną z hut nabyli przedstawiciele Welsów i Imhoffów, a w 1513 r. działalność w Złotym Stoku rozpoczęła spółka Turzonów i Fuggerów (Dziekoński 1972: 141-142). Z przyczyn technicznych górnictwo zaczęło podupadać ok. połowy XVI w. W 1565 r. z inwestycji w mieście wycofali się Fuggerowie (Dziekoński 1972: 143). W późniejszym okresie miasto przeszło w prywatne ręce. Mimo wydawania kolejnych przywilejów nie udało się przywrócić poprzedniego poziomu wydobycia. Górnictwo podupadło ostatecznie w czasie wojny trzydziestoletniej gdy miasto zostało zniszczone (Dziekońśki 1972: 148-149). W innych rejonach Dolnego Śląska także rozpoczęto bądź reaktywowano roboty górnicze. W Miedziance zaczęły się być może na początku XVI w. gdy jej właścicielem był Diepold, górmistrz i starosta książęcy w Złotym Stoku. Następnie miasto z kopalniami nabył Ludwik Decjusz, który w 1539 r. wydał ordynację górniczą. Sprzedał miasto już po 4 latach, być może w związku z niepowodzeniem prowadzonych prac górniczych (Dziekoński 1972: 209-210). Ostatecznie górnictwo upadło w Miedziance w 2 poł. XVI w. (Dziekoński 1972: 213). Pierwsze wzmianki o wydobyciu miedzi w Złotoryi pochodzą z 1429 r. W 1506 r. roboty górnicze prowadzono w Nowym Kościele, a w 1596 r. w Prusicach. W 1541 r. pozyskiwano miedź w Kondratowie (Maciejak 1997: 17). 1 poł. XVI w. Złotoryja przeżywała okres rozkwitu gospodarczego, nie związany jednak z górnictwem. W tym czasie w mieście funkcjonowało ok. 40 rzemiosł, w tym silne sukiennictwo i browarnictwo (późniejsza podstawa stałego rozwoju) (Bogacz 1997: 67). Na Dolnym Śląsku w celu wzmocnienia pozycji górnictwa także nadawano status miasta górniczego starszym ośrodkom. Prawo wolnego miasta górniczego w 1499 r. otrzymał Boguszów, a w 1536 r. Kowary i Srebrna Góra (Dziekoński 1972: 20). III.4.5. Złoża śląsko-krakowskie i Małopolska W XVI w. na terenie złóż śląsko-małopolskich powstało nowe miasto górnicze, Tarnowskie Góry. Znajdowało się ono na północ od Bytomia, na terenie objętym być może już średniowieczną penetracją górniczą. Do odkrycia złóż doszło w latach 20-tych XVI w. Doprowadziło to do znacznego napływu górników z Bytomia, Olkusza, Krakowa, Czech i Niemiec (Molenda 1969a: 93). W 1526 r. przybysze otrzymali od księcia opolskiego Jana Dobrego wolność osobistą i prawa górnicze. Miasto lokowano najprawdopodobniej w 1529 r. (Szlachcic-Dudzicz 2000: 51; 2006: 43-45). Książę nadał mieszkańcom nowego ośrodka cały pakiet przywilejów i zwolnień podatkowych mający stymulować górnictwo (Szlachcic-Dudzicz 2000: 55-58). Najintensywniejsze prace górnicze prowadzono w 1 poł. XVI w. Poziom wydobycia zaczął spadać pod koniec XVI w. W związku z tym doszło do zmiany charakteru gospodarki miasta na rzemieślniczo-handlowy. Wciąż jednak prowadzono prace górnicze, jednak głównie po to by utrzymać przywileje z tym związane (Molenda 1969a: 108-109). Pod władzą księcia Jana Dobrego rozwijał się także Bytom. W 1528 r. książę wydał Ordunek Gorny, statut kodyfikujący prawo górnicze Górnego Śląska (Drabina 2010: 105). W związku z odkryciem złóż w Tarnowskich Górach, także w Bytomiu nastąpił okres ożywienia prac górniczych. W okolicznych wsiach zakładano kopalnie (Majorczyk 1985: 77), a w 2 poł. XVI w. podjęto nawet budowę sztolni odwadniających (Molenda 1972: 90-91). W Olkuszu, gdzie w 1 poł. XVI w. doszło do znacznego spadku produkcji, w 1549 r. przystąpiono do budowy pierwszej sztolni odwadniającej. Prace przy rozbudowie systemu odwadniającego trwały od tego momentu aż do XVII w. Pierwsza sztolnia zaczęła działać w 1558 r. (Molenda 1972: 79). Poczynione inwestycje oraz zmiana organizacji wydobyci, sprzyjająca dużym kopalniom doprowadziło do znacznego wzrostu wydobycia rud ołowiu. W okresie od połowy XVI w. do połowy XVII w. miasto przeżywało okres rozkwitu i stało się największym producentem ołowiu na złożach śląsko-krakowskich (Molenda 1978: 242). Stopniowy upadek Olkusza zaczął się w 2 poł. XVII w. i związany był zarówno z kryzysem górnictwa, jak i zmianami społeczno-politycznymi w Rzeczpospolitej, wiążącymi się z ograniczeniem władzy centralnej oraz niezależności miast. Do zubożenia miasta przyczynił się „potop” szwedzki. Ostatecznie do ruiny Olkusz został doprowadzony w okresie wojny północnej w latach 1702-1721. Zaczęły się także wyczerpywać dostępne, odwodnione złoża, a sięganie do głębszych pokładów było nieopłacalne. Stopniowo ograniczano się do przerobu rudy ze starych hałd (Molenda 1978: 308-315). Zaniechano dużych inwestycji, a eksploatacja nabrała charakteru rabunkowego. Wzrost cen produktów spożywczych także przyczynił się do upadku górnictwa (Molenda 1972: 352). W XVI w. w Sławkowie, którego gospodarka nastawiona była przede wszystkim na rolnictwo i hodowlę (Kiryk 1978a: 382; 2001: 96), nastąpiło ożywienie prac górniczych. Wydano w tym okresie liczne pozwolenia na otwarcie kopalń (Molenda 1972: 25). Działania te nasiliły się w 2 poł. XVI w. gdy w Olkuszu zaczęto budować sztolnie (Molenda 1972: 273). Wydaje się, że prace te nie przyniosły jednak spodziewanych rezultatów i nie miały większego wpływu na losy miasta. Bochnia w XVI w. przeżywała okres zahamowania rozwoju zabudowy i zaludnienia (Kiryk 1980: 118). Już w XV w. stała się ważnym centrum produkcji rzemieślniczej, niezależnym od Krakowa (Kiryk 1980: 100). W XVI w. zaznaczyło się pewne zahamowanie produkcji soli, związane prawdopodobnie z zwiększonymi kosztami i problemami technicznymi przy wybierce soli z coraz głębszych poziomów (Piotrowicz 1988: 149). Wieliczka stopniowo podupadała w XVI w. Miasto przeżyło kilka katastrof naturalnych, a rabunkowe wydobycie soli spowodowało pojawienie się powierzchniowych zapadlisk (Piotrowicz 1990a: 156). IV. Uwarunkowania lokalizacji miast górniczych Na lokalizację każdego miasta wpływ ma wiele czynników. W przypadku miast górniczych najważniejszym z nich jest rzecz jasna obecność surowców mineralnych (w tym przypadku rud metali oraz soli kamiennej) i ona jest de facto decydująca dla powstania miasta. Jednak dla zrozumienia podstaw rozwoju, różnych funkcji ośrodka, jakości życia w nim oraz przyczyn jego powstania konieczne jest przeanalizowanie także innych czynników lokalizacji. W pierwszej kolejności zaliczają się do nich czynniki przyrodnicze: rzeźba terenu, sieć hydrograficzna, surowce organiczne jak gleby orne i użytkowe oraz kompleksy leśne. Mają one znaczenie przede wszystkim dla lokalizacji w konkretnym punkcie terenu. Druga grupa to czynniki społeczno-ekonomiczne, do których zaliczyć można przebieg sieci drogowej i ważnych szlaków komunikacyjnych, obecność ośrodków administracyjnych czy religijnych, czy też przyczyny militarne. W przypadku lokalizacji średniowiecznych miast istotna jest obecność starszego osadnictwa, oraz pozycja nowych osiedli względem innych ośrodków miejskich w regionie, co może mieć związek z budowaniem regularnej sieci osadniczej. Nie wszystkie te czynniki da się zrekonstruować w pełni. Szczególnie tam, gdzie górnictwo rozwijało się aż do XX w. pierwotna rzeźba terenu i sieć hydrograficzna została niejednokrotnie zniszczona bądź w znacznym stopniu przekształcona. Podobnie jest z zasobami leśnymi, których pełne oszacowanie dla okresu od XIII do XVII w. wydaje się być bardzo trudne. Aspekty przyrodnicze mogą być rzecz jasna badane specjalistycznymi metodami, jednak jak dotąd nie podjęto próby kompleksowej rekonstrukcji historycznych przemian środowiska naturalnego w żadnym z omawianych miast. Problematyczne może być w wielu przypadkach określenie przebiegu sieci komunikacyjnej, która musi być rekonstruowana na podstawie późniejszych źródeł, lub domysłów. Starsza, wczesnośredniowieczna sieć osadnicza znana jest głównie z badań archeologicznych, co za tym idzie dane te są wybiórcze. Wydaje się jednak, że w skali całego badanego obszaru możliwe jest uchwycenie uwarunkowań rządzących lokalizacją miast górniczych. Analiza czynników lokalizacji pozwoli przybliżyć kwestię funkcji miasta oraz rozróżnić miasta zależne tylko od górnictwa od tych, które lokowano z myślą nadania im statusu ośrodka administracyjnego i handlowego. Pozwoli także na poznanie możliwości rozwojowych miasta, a co za tym idzie ewentualnych zarzewi późniejszego kryzysu. IV.1. Złoża Pierwszym, podstawowym, czynnikiem lokalizacji miast górniczych była obecność złóż kopalnych, czy to w postaci pierwotnych lub wtórnych złóż rud metali nieżelaznych (złoto, srebro, miedź, ołów, cyna) czy też złóż soli. Złoża rud żelaza występowały dosyć powszechnie na badanym obszarze, więc trudno uchwycić ich rolę miastotwórczą, natomiast złoża innych metali (np. kobaltu, niklu) czy węgla nabrały znaczenia w późniejszym okresie nie objętym niniejszą pracą. By ustalić, na ile ważnym czynnikiem lokalizacji były złoża, konieczne jest określenie ich pozycji względem miasta. Umiejscowienie miasta wynikać mogło ze sposobu jego powstania. Te, które rozwinęły się z osady górniczej mogły znajdować się bezpośrednio w miejscu wydobycia, a infrastruktura górnicza znajdowała się bezpośrednio pomiędzy zabudową, determinując późniejszy rozwój przestrzenny miasta. Najlepszym przykładem jest Kutná Hora, która wyewoluowała z kilku osad górniczych powstałych bezpośrednio w na złożach. Miasto znajdowało się mniej więcej w centralnej części obszaru rudonośnego o wymiarach ok. 3 x 9 km. Bezpośrednio przez teren miasta przebiegały pasma żylne Oselskie oraz Roveňskie (rys. XI.19.3). Podobna sytuacja miała miejsce w Bańskiej Szczawnicy. Cały okręg rudonośny zajmował ok. 100 km2. Samo miasto położone było w dolinie przeciętej przez żyły rudne. Jako, że wykształciło się z osady górniczej położonej w miejscu wydobycia, pozostałości prac górniczych znajdują się bezpośrednio pomiędzy zabudową (rys. XI.5.1). Także Freiberg można uznać za ośrodek położony bezpośrednio w miejscu wydobycia. Główne złoża w rejonie Freibergu ciągnęły się od rejonu Brand-Erbisdorf w kierunku północno-północno-wschodnim ku wsi Tuttendorf. Miasto znajdowało się częściowo na złożach, na ich zachodnim skraju (rys. XI.9.3). Przez teren Unterstadt, w miejscu gdzie być może mieściła się wieś Christiansdorf przebiegała główna żyła rudna złóż freiberskich (Hauptstollgang). Jej przebieg potwierdzony jest przez późniejsze szyby funkcjonujące w obrębie zabudowy miejskiej (Wagenbreth, Wächtler 1986: 111). Kolejna żyła znajdowała się w północnej części miasta, na której być może mieścił się szyb znaleziony na działce przy Untermarkt 12 (Richter 1992: 40). Małe osiedla z terenów Saksonii, identyfikowane jako miasta górnicze, położone były z reguły bezpośrednio w miejscu występowania złóż. Treppenhauer znajdowało się bezpośrednio w miejscu wydobycia (rys. XI.34.3.). Było zarazem centralnym punktem dla złóż rozlokowanych między Mittweidą a Frankenbergiem (na długości ok. 9 km). Analogicznie położone było osiedle w Ullersberg, Hochenforst (rys. XI.14.2) i Gersdorf. Także Bochnia położona była w miejscu gdzie, przy potoku Babica wypływały źródła solanki. Prawdopodobnie wokół nich ukształtowały się najstarsze osiedla. Po odkryciu złóż soli kamiennej lokowano miasto bezpośrednio w miejscu gdzie znajdowały się wychodnie soli kamiennej (rys. XI.6.2). Podobnie powstała Wieliczka. Kopalnie soli znajdowały się w północnej części miasta (rys. XI.36.5). Za miasta położone bezpośrednio na złożach można, być może, uznać Gelnicę, która lokowana była w centralnej części obszaru wydobywczego. Rudy występowały w promieniu ok. 10 km, koncentrując się zasadniczo na północ, zachód i południe od miasta. Pozostałości prac górniczych znajdują się w bezpośredniej bliskości miasta (rys. XI.10.2). Podobnie sytuacja wyglądała w Smolniku (rys. XI.31.1) i Novej Bani (rys. XI.24.1). W Kremnicy, złoża ciągnęły się dwoma pasami na linii północ-południe od Turčeka do Horní Vsi, na długości ponad 8 km. Miasto umiejscowione było w ich centralnej części, choć wydaje się, że prace górnicze nie weszły bezpośrednio na teren miasta, które było jednak dosyć małe (rys. XI.18.2). W drugim horyzoncie urbanizacji górniczej do miast położonych bezpośrednio na złożach należy Altenberg w Rudawach, położony na eksploatowanych od XV w. złożach cyny. Świadectwem tego jest położone po wschodniej stronie miasta olbrzymie odkrywkowe wyrobisko tzw. Pinge w miejscu, którego mieściły wymienione w 1449-1450 r. kopalnie (Wagenbreth, Wächtler 1990: 159). Podobnie ulokowany był Schneeberg, gdzie złoża ciągnął się pasem z północy na południe, od Niederschlema do Zchorlau. Miasto powstało na północnym skraju złóż, w miejscu ich występowania (rys. XI.29.1). Wychodnie żył, na których prowadzono prace jeszcze przed powstaniem Schneebergu znajdowały się prawdopodobnie w miejscu gdzie stanął kościół parafialny św. Wolfganga (rys. XI.29.3) (Schwabenicky 2013: 166). Podobnie położony był także Jáchymov. Na Górnym Śląsku takie położenie miały Tarnowskie Góry, co wynikało z ich dynamicznego rozwoju w miejscu wydobycia. Złoża otaczały miasto ze wszystkich stron, ciągnąc się szczególnie w kierunku południowym, ku Bytomiowi (rys. XI.33.2). Charakterystyczne jest, iż do miast położonych na złożach należą największe ośrodki górnicze (Kutná Hora, Bańska Szczawnica, Freiberg), które wyewoluowały z osady górniczej. Taką osadę/miasto reprezentują też osiedla z terenów Miśni (Treppenhauer), które być może należy uznać za formę przejściową między osadą górniczą, a miastem komunalnym. Wydaje się, że na złożach położone były przede wszystkim ośrodki, które w początkowej fazie istnienia przeżywały żywiołowy, niezorganizowany wzrost. Doprowadzał on do momentu, w którym być może przenoszenie osady nie miało sensu i o wiele korzystniej było ukonstytuować istniejący stan. Drugą grupę stanowiły miasta położone w pobliżu złóż, w niewielkiej od nich odległości. W takim przypadku, górnictwo nie wpływało bezpośrednio na kształt miasta, jednak prowadzone w pobliżu prace mogły być uciążliwe dla mieszkańców ze względu na zniszczenie terenu prowadzące do uwalniania się pyłów i piasków, zanieczyszczenie wody w procesie płukania, obniżenie poziomu wód gruntowych, zniszczenie pól i ogrodów wokół miasta. Do tej grupy należy zaliczyć miasta, które leżą w obszarze złóż, jednak w momencie ich lokacji powstały w miejscu, które uważano za położone poza strefą wydobycia. Przykładem miasta, które powstało w pewnej odległości od złóż jest Igława. Żyły rudne wokół miasta występują na obszarze, którego powierzchnia szacowana jest w zależności od przyjętej granicy na 63 km2 lub nawet 280 km2 (Hrubý i inni 2006: 175; Malý 1999: 18). Najważniejsze złoża, w Starych Horach, znajdowały się ok. 2 km na północny-zachód i zachód od lokacyjnego centrum. Samo miasto zostało położone na terenie gdzie nie przebiegały żadne żyły (rys. XI.16.1). Podobnie kształtowała się sytuacja w rejonie Havlíčkův Brodu. Miasto ulokowane było w centrum obszaru występowania złóż o promieniu ok. 12 km. Wydaje się, że sam Havlíčkův Brod powstał poza miejscami gdzie dostępne były rudy. Złoża w okolicy Bytomia ciągnęły się na północ od miasta (Repty, Sucha Góra, Strzybnica, Miechów, Bobrek, Borbowniki, Piekary Rudne), a granica ich występowania przebiegała przez jego teren. Kwestia lokowania miasta w miejscu wydobycia wydaje mi się być sporna. Na terenie średniowiecznego centrum znaleziono szereg obiektów identyfikowanych jako szyby górnicze datowane na 2 poł. XII w. (Szydłowski 1966: 82-85), oraz na XIV w. (Pawliński 2007: 148-149). Studnie czerpalne, odkryte w 2009 r. na obszarze gdzie wcześniej natrafiono na analogicznie skonstruowane obiekty określane jako szyby górnicze, wskazuje, że te ostatnie mogły zostać błędnie zinterpretowane (Drabina 2010: 16-17). Niestety w większości przypadków nie udało się ustalić jaką głębokość miały te konstrukcje (udało się w przypadku studni). Ponadto w siatce lokacyjnej brakuje typowych dla miast powstałych na złożach zaburzeń (Patrz rozdział VII). Wydaje mi się, że Bytom należy uznać za miasto leżące na złożach, jednak w pewnym oddaleniu od miejsc wydobycia. Wychodnie złóż w rejonie Olkusza koncentrowały się prawdopodobnie ok. 2,5 km na zachód od lokacyjnego miasta w rejonie Starego Olkusza. Złoża zapadały się w kierunku wschodnim. Wydobycie z czasem przesuwało się w stronę miasta by pod koniec XVI w. wejść bezpośrednio pod zabudowę (rys. XI.25.2-5). Specyfika wydobycia złóż wtórnych, polegająca na przekopywaniu ciągłych pokładów piasków złotonośnych, sprawiała, że nie możliwe było postawienie jakiejkolwiek trwałej zabudowy w miejscu wydobycia. Stąd miasta związane z tym typem górnictwa znajdują się w bezpośredniej bliskości prac górniczych. W rejonie Lwówka Śląskiego żwiry złotonośne koncentrowały się w dwóch strefach. Pierwsza mieściła się na wschód od miasta i ciągnęła się na ok. 6 km, a druga na północ od miasta ciągnęła się w kierunku Bolesławca. Ze względu na zniszczenie dużej części pozostałości prac górniczych, nie wiadomo jak blisko miasta znajdowały się kopalnie i płuczki (rys. XI.21.1). W rejonie Złotoryi piaski złotonośne występują na wschód od miasta, na Górze Mikołaja, skąd ciągnęły się na wschód przez Kopacz aż do Kozowa i Rokitek. Zalegały głównie na lewym brzegu rzeki oraz na wysoczyźnie położonej na południe od niej. Drugi obszar występowania złota znajdował się na południowy-zachód od miasta, w rejonie Jerzmanic Zdroju, Sępowa i Nowej Ziemi (Kaźmieczyk, Grodzicki 1976: 208; Maciejak 1997: 16). Łatwo dostępne wychodnie piasków złotonośnych położone są w na wschód od miasta w dolinie Złotego Potoku, na północnych i zachodnich krańcach wsi Kopacz, oraz na równinie na lewym brzegu Kaczawy, na północ od wsi Kopacz (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 213). Cały teren złotonośny miał minimum 2,5 km długości i 1 km szerokości (Dziekoński 1972: 108; Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 217). Także w tym przypadku nie wiadomo jak blisko miasta koncentrowały się prace górnicze (rys. XI.38.1). Analogicznie wyglądała sytuacja w Głuchołazach, gdzie złoża piasków złotonośnych położone były w bezpośredniej bliskości miasta, ok. 1 km na południe w dolinie rzeki Białej Głuchołaskiej (rys. XI.12.1). W bezpośrednim sąsiedztwie złóż leżał Pukanec. Żyły zawierające rudy położone były tuż na zachód od miasta na zboczach okolicznych szczytów. W tamtym rejonie zachowane też są ślady prac górniczych (rys. XI.27.1). Podobnie położona była Rożniawa, która znajdowała się na skraju Kotliny Rożniawskiej. Złoża występowały w górach otaczających kotlinę od północy. Ciągnęły się pasem z zachodu na wschód. Miasto leżało na ich skraju (rys. XI.28.1). W Ľubietovej, mieście, które było mocno związane z Bańską Bystrzycą, najbliższe złoża położone były ok. 1 km na wschód od miasteczka w miejscowości Podlipie. Kolejne miejsca występowania i eksploatacji rud miedzi były 5 km na wschód w Svatodušnej dolinie, oraz 6,5 km na wschód na górze Kolba i w dolinie Peklo (rys. XI.20.1). Analogicznie ulokowany był Horní Slavkov. Złoża cyny w tym rejonie znajdowały się w znacznej mierze na południe od miasta, stosunkowo jednak blisko (Kuča 2000: 184). Także w Zlatych Horach, główna część złóż pierwotnych ciągnęła się na ok. 8 km na południe od miasta. Najbliżej były złoża wtórne ulokowane ok. 1 km na południe i zachód od centrum (rys. XI.37.1). Podobnie położony był także Złoty Stok, który znajdował się na równinie u stóp gór Złotych, na których stokach występowały złoża rud (rys. XI.39.1). Spośród miast powstałych w czasie drugiej fali rozwoju górnictwa w strefie występowania żył rudnych leżał Annaberg (rys. XI.2.1). W założeniu jednak miasto zostało wymierzone w miejscu położonym z dala od stref wydobycia (Kratzsch 1974: 19). Natomiast złoża w rejonie Marienbergu mieściły się były bezpośrednio na północ od miasta i ciągnęły się na linii wschód - zachód na długości ok. 14 km oraz ok. 5 km w kierunku północnym od miasta. Samo miasto znajdowało się mniej więcej po środku pasa złóż, poza strefą ich występowania (rys. XI.22.1). Wydaje się, że w wielu wypadkach, miasta położone w pobliżu złóż, miały charakter planowych akcji lokacyjnych. Takie ośrodki mogły mieć także inne funkcje niż centrum prac górniczych (np. Lwówek, Złotoryja, Igława, Bytom), lub były miastami powstałymi po odkryciu złóż, jako zaplecze dla rozwoju prac górniczych. Trzecią grupę miast górniczych stanowiły ośrodki położone w dużej odległości od złóż. Za takie uznaję te, w których prace górnicze (wydobycie i wstępna obróbka), były na tyle oddalone, że w żadnym stopniu nie ingerowały w kształt miasta i jakość życia mieszkańców. Do takich ośrodków należy Bańska Bystrzyca. Główne strefy wydobycia surowca znajdowały się na północ od miasta w rejonie Španiej Doliny (8 km w linii prostej) i Starych Hor (12 km). Z Bańską Bystrzycą powiązane były także złoża w Ľubietovej, położone 17 km (w linii prostej) na wschód od miasta, oraz złoża rtęci w Ortútach w pobliżu Malachova, na południowy zachód od centrum (rys. XI.4.2). Z dala od złóż położony był Pelhřimov. Najbliższe kopalnie znajdowały się 5,4 km na wschód od miasta. W rejonie złóż powstały mniejsze miasteczka górnicze, położone prawdopodobnie także w pewnej odległości od miejsc wydobycia: Horní Cerekiev, Nový Rychnov, Rohozná (Hrubý i inni 2012: 410) (rys. XI.26.1). Na Słowacji podobna sytuacja była w Spiskiej Nowej Wsi, gdzie złoża położone były 5-6 km na południe od miasta (rys. XI.32.1). Złoża ołowiu w rejonie Sławkowa znajdowały się na północ i zachód od miasta. Najbliższe miejsca wydobycia położone było ok. 3 km na północny-zachód, za miejscowością Kozioł. Złoża ciągnęły się na północ aż w rejon Siewierza (rys. XI.30.2). W przypadku Chrzanowa, który stał się z czasem centrum południowej części złóż śląsko-krakowskich, nie da się na obecną chwilę stwierdzić gdzie mieściła się osada przedkolacyjna związana z grodem kasztelańskim oraz czy w tym okresie prowadzono w rejonie jakiekolwiek prace górnicze. Miasto lokowano poza miejscami występowania złóż. Najbliższe były w Kościelcu (ok. 2 km na południe), a także w Balinie (4 km na północ), w Trzebini (5 km na wschód), oraz w Lubiążu (ok. 6 km na zachód) (rys. II.27). Miasta położone w dużej odległości od złóż, pełniły najprawdopodobniej rolę centrum administracyjnego i zaopatrzeniowego. Wydobycie i obróbka rudy mogły znajdować się w znacznej odległości, jednak kontrolowane były przez mieszkających w mieście przedsiębiorców. Taka lokalizacja mogła sprawiać, że samo miasto miało raczej wygląd i charakter typowy dla ośrodków o funkcji handlowo-rzemieślniczej posiadających zaplecze rolnicze. IV.2. Sieć hydrograficzna Truizmem jest stwierdzenie, że woda była niezbędna dla osadnictwa. Niezbędna była także dla górnictwa, które wykorzystywało cieki wodne jako źródło napędu dla urządzeń odwadniających, młynów rudnych i stępowych czy wreszcie hut. Woda była także niezbędna w procesie oczyszczania rudy. W przypadku braku jej źródeł konieczne było budowanie sztucznych kanałów. Można przypuszczać, że znaczne cieki wodne sprzyjały powstawaniu miast górniczych. Nie bez znaczenia jest także fakt, że to dzięki rzekom i strumieniom w wielu miejscach możliwe było odkrycie złóż. Tam gdzie w korytach rzek tworzyły się złoża wtórne, górnicy kierowali się w górę nurtu w poszukiwaniu nowych źródeł bogactw naturalnych. Dzięki erozji spowodowanej przez płynące wody w wielu przypadkach dochodziło do odsłonięcia wychodni złóż pierwotnych. Pytaniem jest, czy mogły funkcjonować miasta górnicze oddalone od stałych cieków wodnych lub wręcz ich pozbawione. W przypadku miast położonych w górskich dolinach regułą było, że leżały one nad mniejszymi lub większymi ciekami wodnymi. Było tak w Rudawach (Annaberg, Jáchymov, Krupka, Schneeberg, Geyer), w rejonie środkowo-słowackim (Bańska Bela, Bańska Szczawnica, Gelnica, Kremnica, Ľubietova, Nová Baňa, Pukanec), jak i rejonie wschodniosłowackim (Gelnica, Rożniawa, Smolnik). Podobnie zlokalizowane były Zláte Hory, Złoty Stok i Horní Slavkov. W tym ostatnim przypadku w XV w. potok płynący doliną przestał wystarczać, przez co w XVI w. wybudowano sztuczny kanał doprowadzający wodę dla kopalń, hut i miasta (Kuča 2000: 187). W większości wymienionych ośrodków ciek wodny przepływał bezpośrednio koło osiedla lub w niewielkiej odległości. Jedynie w przypadku Pukanca, Siekenica, w której dolinie znajdowało się miasto, przepływała ok. 1,5 km od niego. Można jednak przypuszczać, że było to rekompensowane mniejszymi strumieniami wypływającymi z dolin na zachód od centrum (rys. XI.27.1). Rejony górskie miały zwykle dobrze rozwiniętą sieć hydrograficzną, a doliny pozwalały na łatwe spiętrzanie wody. Dodatkowym jej źródłem mogły być, liczne na terenach górskich, sztolnie odwadniające. W przypadku miast położonych poza górzystymi obszarami, bezpośrednio nad rzekami znajdowały się ośrodki, które często były także oddalone od złóż. Należała Bańska Bystrzyca leżąca w widłach Hronu i potoku Bystrica (rys. XI.4.1), oraz Spiska Nowa Wieś zlokalizowana w widłach Hronádu i potoku Brusnik (rys. XI.32.2). Igława położona była w pobliżu rzeki Jihlavy, tuż nad potokiem Jihlavka. Ważną rolę w życiu miasta odgrywał jednak Koželužský potok po południowej stronie Igławy (rys. XI.16.15). Także Havlíčkův Brod położony był bezpośrednio nad Sazawą, w miejscu gdzie wpadał do niej Chilářský potok (rys. XI.13.2). Na złożach śląsko-krakowskich bezpośrednio nad rzekami leżały Bytom (rys. XI.8.3) i Sławków (rys. XI.30.1). Na Dolnym Śląsku bezpośrednio nad rzeką lokowano Złotoryję (rys. XI.38.1), Lwówek Śląski (rys. XI.21.1) i Głuchołazy (rys. XI.12.1). Charakterystyczne jest, iż wymienione miasta często pełniły także inne poza-górnicze funkcje i być może górnictwo nie było najważniejszym czynnikiem ich lokalizacji. Rzecz jasna także miasta powstałe na złożach lokalizowane były nad rzekami. W Miśni Freiberg położony był bezpośrednio nad rzeczką Münzbach, która przepływała przez najstarszą część miasta. Większe znaczenie gospodarcze miała jednak rzeka Freiberger Mulde przepływająca na wschód od miasta. Znajdowały się przy niej ujścia sztolni oraz liczne huty (rys. XI.9.5). Także Marienberg, powstały krótko po odkryciu złóż, zlokalizowany został bezpośrednio nad potokiem Schlettenbach (rys. XI.22.4). Lokalizacja miast solnych Bochni i Wieliczki (rys. XI.36.6) nad ciekami wodnymi wynikała poniekąd z ich początków, sięgających pozyskiwania solanki w dolinach tychże potoków. W przypadku Bochni, najbliższa większa rzeka, Raba, będąca szlakiem komunikacyjnym, znajdowała się 2 km od miasta (rys. XI.6.1). Bezpośrednio nad potokiem Vrchlica powstało jedno z największych miast górniczych Kutná Hora. Być może to dzięki działalności tego cieku możliwe było odkrycie rud srebra. Potok oraz jego dopływy zapewniały napęd dla kutnohorskich hut (rys. XI.19.1). Opuszczone osiedla górnicze na terenie Saksonii, umiejscowione bezpośrednio na złożach, znajdowały się z reguły w pobliżu większych cieków wodnych. Gersdorf położony był nad Freiberger Mulde (rys. XI.11.1), Treppenhauer nad Zschopau (rys. XI.34.1), a Ullersberg w pobliżu Zwickauer Mulde (patrz: XI.35.3.a). Tylko Hochenforst leżał na wzgórzu tworzącym dział wodny, przez co najbliższe zdatne dla górnictwa cieki wodne mogły być oddalone (patrz: XI.13.3.a). Położone na Dolnym Śląsku, funkcjonujące krótko, miasto Mikołajowice, znajdowało się w pobliżu potoku Wierzbniak, co jest zrozumiałe, zważywszy na charakter prowadzonych tam prac górniczo-płuczkarskich (rys. XI.23.1). Prace górnicze wymagały zwykle dużych ilości wody, logiczne jest więc, że miasta leżące w bezpośredniej bliskości złóż umieszczano niejednokrotnie nad rzekami i potokami. Istotną kwestią mógł być także dostęp do transportu wodnego. Konieczny on był jednak zwykle dopiero po jakimś czasie funkcjonowania miasta, zwykle w momencie wyczerpania się zasobów drewna. Pytaniem jest czy w momencie zakładania miast (zwłaszcza w przeciągu XIII i XIV w.) myślano tej kwestii. Szczególnie w XVI w. w dobie intensyfikacji prac górniczych, budowano liczne kanały służące spławianiu drewna. Pewnym wyjątkiem przy lokalizacji miasta górniczego może być Olkusz. Tereny wokół niego były dosyć ubogie w cieki wodne. Na wschód, w kierunku Skały prawie ich nie ma. Najbliższym była rzeka Baba mająca swe źródła we wsi Sieniczno i opływająca miasto głęboką doliną od południa. Z powodu budowy geologicznej regionu rzeka ta w pewnym momencie zanikała i płynęła pod ziemią. Nie wiadomo zatem czy była w okresie funkcjonowania miasta stabilnym źródłem wody (Nowak 1978: 6-8). Liczniejsze cieki wodne zaopatrujące płuczki i huty znajdowały się na zachód od Olkusza, w rejonie Starego Olkusza, Pomorzan i w Hutkach (Pierzak, Rozmus 1997a: 191) (rys. XI.25.2). Także w Tarnowskich Górach większe potoki, wykorzystywane przy budowie sztolni i hut znajdowały się w pewnym oddaleniu od centrum. W jego bezpośredniej bliskości znajdowały się drobne cieki wodne, które mogły zaopatrywać miasto w wodę. Intensywne prace odwadniające przyniosły jednak problemy w tej kwestii (rys. XI.33.2). Woda była niezbędnym surowcem zarówno dla gospodarki miasta, jego mieszkańców, jak i górnictwa. Bez wątpienia miasta i osady górnicze starano się zakładać możliwie jak najbliżej cieków wodnych, co znacznie ograniczało koszty produkcji. Jako, że wiele złóż odkryto dzięki działalności wody, naturalnym jest, że osiedlano się najpierw w miejscu odkrycia. Również ośrodki powstałe pod wpływem innych czynników, niż tylko górnictwo, lokalizowano nad wodą, dając naturalną ochronę i energię. Dopiero w późniejszej fazie rozwoju górnictwa, gdy lokalne źródła wody były niewystarczające, konieczne stało się budowani e systemów kanałów służących do napędzania urządzeń wodnych jak i spławiania drewna. IV.3. Surowce organiczne Dostęp do surowców organicznych, takich jak drewno i ziemie uprawne, miał duże znaczenie dla funkcjonowania ośrodków miejskich, a w szczególności miasta górniczego5. Pytaniem jest, czy w procesie ich zakładania zważano na kwestie dostępu tych surowców, oraz czy kwestia ta miała jakiś wpływ na lokalizację. 5 Kwestie dotyczące zapotrzebowania na drewno w górnictwie, zaopatrzenia, produkcji węgla i skutków tej działalności zostaną poruszone w rozdziale 8. Najważniejszym surowcem dla górnictwa było drewno, które wykorzystywano do zabezpieczenia kopalń, budowy różnego typu infrastruktury (płuczki, kanały, młyny, urządzenia wyciągowe itd.) oraz wytwarzania węgla drzewnego. Mieszczanie potrzebowali go do wznoszenia budynków mieszkalnych i gospodarczych, ogrzewania czy dla różnych rzemiosł. Jako, że transport drewna na większe odległości, w przypadku braku dróg wodnych był kosztowny, można spodziewać się, że prace górnicze prowadzono na terenach zasobnych w ten surowiec. Niestety, w źródłach pisanych informacje o lasach i ich rozmieszczeniu pojawiają się dość późno, a badania nad pokrywą leśną w średniowieczu oparte o źródła palinologiczne są prowadzone bardzo rzadko. Można założyć, że problemów z dostępem do drewna nie było tam, gdzie sieć osadnicza nie była jeszcze silnie rozwinięta. Ziemie, na których powstał Freiberg, klasztor w Altzella otrzymał od margrabiego Miśni w 1162 r., osadnictwo wiejskie mogło rozpocząć się już przed tą datą. Teren ten porośnięty był lasem, który osadnicy klasztorni mieli wykarczować (Herrmann 1953: 10; Doufett, Gühne 1983: 23). Można zatem założyć, że w okresie formowania się miasta w okolicy znajdował się jeszcze znaczny areał lasów. Podobna sytuacja miała miejsce w trakcie kolejnej fazy rozwoju górnictwa. W Rudawach na przełomie XV i XVI w. poszukiwania rud rozpoczęto na terenach wyżej położonych wciąż porośniętych lasem pierwotnym (Majer 1997: 222). Zatem i tutaj w momencie lokacji zasoby leśne wydawały się wystarczające, co jednak miało się zmienić wraz z intensyfikacją wydobycia. Podobna sytuacja mogła mieć miejsce w rejonie Igławy, który jeszcze w XII w. stanowił teren granicznej puszczy (Hrubý i inni 2006: 242). Można przypuszczać, że także na obszarach dzisiejszej Słowacji gdzie większość ośrodków powstała w górach nie było większych problemów z zaopatrzeniem w drewno. Dobrym przykładem jest Smolnik, którego nazwa najprawdopodobniej pochodzi od funkcjonującej tam, położonej najpewniej w lesie, osady smolarzy (Dvořáková, Štefánik 2010: 436). W większości, węgierskie miasta górnicze w momencie lokacji otrzymywały przydział ziemi, na którym swobodnie można było pozyskiwać wszelkie surowce. Nie wiadomo dokładnie jak kwestia dostępu do lasów wyglądała w wielu ośrodkach w Czechach, na Morawach, Śląsku i w Małopolsce. Problemy z dostawami drewna pojawiały się dopiero po jakimś czasie funkcjonowania górnictwa. W swojej początkowej fazie korzystało ono przede wszystkim z najbogatszych przypowierzchniowych złóż, przez co prawdopodobnie mniej drewna potrzeba było na budowę zabezpieczeń i infrastruktury. Także wytop bogatej rudy wymagał mniejszych nakładów paliwa. Dopiero przejście do wybierki uboższych złóż na większych głębokościach powodowało zwiększone zapotrzebowanie na drewno, a co za tym idzie masową, wręcz rabunkową, wycinkę lasów i spowodowane tym problemy z aprowizacją i degradacją terenu. Wydaje się zatem, że dostęp do lasów dla miast górniczych powstałych w XIII i XIV w. nie stanowił większego problemu, nie był zatem istotnym czynnikiem ich lokalizacji. W przypadku miast powstałych pod koniec XV i w XVI w., których najwięcej powstało w Rudawach, początkowo także zaopatrzenie w drewno nie przysparzało trudności, a jednocześnie zmiana sposobu zarządzania górnictwem, jego większa centralizacja dawała możliwości dostarczania drewna z większych odległości. Kolejnym istotnym zagadnieniem jest istnienie zaplecza rolniczego. Jako, że każde ludzkie osiedle potrzebowało pożywienia, gospodarka średniowiecznych miast zawsze w pewnym stopniu opierała się na rolnictwie i hodowli. W przypadku miast górniczych, podporządkowanych lokalizacji surowców, wydaje się, że kwestia dostępu do terenów uprawnych mogła w niektórych sytuacjach schodzić na dalszy plan. Najtrudniejsza sytuacja panowała z pewnością na terenach górskich. W Rudawach niskie temperatury i duże opady sprawiały, że nie udawały się zbiory zbóż, z tego też powodu obszar ten nazywano Hungerland (Majer 1997: 222). Powstałe w górach, w przeciągu XVI w. miasta nie miały zatem szans na bycie przynajmniej w pewnym stopniu samowystarczalnymi, a zapasy musiały być dowożone ze znacznej odległości, co podnosiło ich cenę (Jančárek 1971: 15). Jak wynika z dokumentów w okolicy większości miasteczek górniczych w Rudawach nie było pól uprawnych (np. Hora Svatého Šebestiána, Vysluní, Místo, Hora sv. Kateřiny), znajdowały się tam łąki. Natomiast w rejonie Přebuza, Perninka, Horní Blatnej, Abertamy i Boží Daru nie było żadnych ziem ornych (Jančárek 1971: 90). Gdy skończyły się dochody z wydobycia, musiało zabraknąć pieniędzy na zaopatrzenie. Przykładem, choć skrajnym, takiej sytuacji jest średniowieczne osiedle górnicze Brandes-en-Oisanes położone w Alpach 40 km na wschód od Grenoble, na wysokości 1800 m. W tym rejonie możliwy był co najwyżej wypas owiec i krów, o czym mogą świadczyć znalezione w trakcie badań osady narzędzia związane z obróbką skóry. Inne rodzaje pożywienia trzeba było dowozić z dolin. Gdy prowadzono prace górnicze osiedle funkcjonowało całorocznie, jednak po ich upadku opustoszało na dobre, gdyż koszty życia tak dużej wspólnoty bez dochodów z górnictwa były zapewne zbyt wysokie (Bailly-Maître, Dupraz 1990). Także na terenie Słowacji niektóre ośrodki pozbawione były ziem uprawnych. Taka sytuacja miała miejsce na przykład w Smolniku, który leżał w wąskiej i głębokiej dolinie, a głównymi formami działalności gospodarczej w jego rejonie było pasterstwo, górnictwo i rzemiosła związane z lasem (Dvořáková, Štefánik 2010: 436). Nie jest wykluczone, iż niektóre miasta górnicze lokalizowano z dala od miejsc wydobycia, by możliwe było stworzenie stabilnego i zasobnego zaplecza dla kopalń będących pod władzą miasta. Być może taki czynnik (nie jedyny rzecz jasna) zdecydował o lokalizacji Bańskiej Bystrzycy. Miasto powstało w dolinie Hronu, gdzie na prawym brzegu rzeki i wzdłuż jej dopływów znajdowały się urodzajne czarnoziemy (Skladaný 2010: 31). Pod bezpośrednią władzą tego ośrodka znajdowały się liczne położone wokół niego wsie (Skladaný 2010: 30; Rábik 2012: 26). Prace górnicze koncentrowały się w górach na północ od miasta, gdzie najprawdopodobniej panowały o wiele gorsze warunki dla rolnictwa niż w żyznej dolinie. Wiele miast górniczych już w momencie lokacji otrzymywało uposażenie w ziemi, co było stałym elementem procesu lokacji na prawie niemieckim (Bogucka, Samsonowicz 1986: 51). Bochnia otrzymała przy lokacji 60 łanów frankońskich (Kiryk 1980: 78), Bytom 140 łanów flamandzkich (Drabina 2010: 34) a Złotoryja 100 łanów frankońskich (Gorzkowski 1997a: 53). Wiadomo, iż w rejonie miast górniczych funkcjonowały osady rolnicze, jak w rejonie Igławy gdzie niektóre z nich należały do miasta już od czasu jego lokacji (patrz: XI.16.3.g). Niektóre z miast górniczych, zwłaszcza te, które powstały głównie w związku z wydobyciem, nie dostawały uposażenia rolniczego, jak na przykład Olkusz (Molenda 1978: 189). Niewykluczone, że także Kutná Hora nie posiadała uposażenia. Jednak jak wskazują dane ze źródeł pisanych i znaleziska archeologiczne struktura osadnicza przed powstaniem miasta była znacznie rozwinięta (Bartoš i inni 2010: 2-3), a brak uposażenia mógł być związany z faktem, że ziemie na których powstało miasto należały do klasztoru sedleckiego i częściowo kapituły praskiej (Kořan 1950: 5). W obu przypadkach wokół miasta znajdowały się tereny rolnicze, czy to klasztorne folwarki wokół Kuntej Hory (Charvátová 1993), czy ziemie wokół Olkusza, które w XIV w. zmieniono w miejskie folwarki (Molenda 1978: 189). Wydaje się, że istotne znaczenie dla istnienia uposażenia rolniczego może mieć pozycja miasta górniczego w sieci osadniczej. W momencie kiedy dokonywano odkrycia złóż w regionie już zasiedlonym, górnicy mieli prawo prowadzić prace wydobywcze na każdym terenie gdyż regale górnicze należało do pana terytorialnego, jednak obszar, na którym leżały rudy mógł należeć do pana gruntowego, przez co wydzielenie uposażenia było po prostu niemożliwe. Z tego też powodu Margrabia Miśni Otto odebrał od klasztoru w Altzella nadane mu wcześniej tereny z wsiami Christiansdrof, Berthelsdorf i Tuttendorf gdzie dokonano odkrycia złóż srebra (Herrmann 1953: 12). Dzięki temu zgromadził całą władzę w swoich rękach i mógł swobodnie przystąpić do rozbudowy osiedla. Przykład Kutnej Hory, która znajdowała się na terenach klasztornych pokazuje, że takie rozdzielenie władzy prowadziło do konfliktów miasta i urzędników królewskich z panem gruntowym, w tym przypadku opatem klasztoru siedleckiego (Čechura 1979: 160). Wnioskując z dostępnych danych, można stwierdzić, że tam gdzie było to możliwe z pewnością rozwijało się rolnictwo. Sieć osad rolniczych często była starsza niż samo miasto górnicze (jak np. we Freibergu, gdzie miasto powstało w miejscu wsi leśno-łanowej). Miasta, które nie miały własnych terenów uprawnych, lub znajdowały się w niedogodnym terenie musiały prawdopodobnie sprowadzać żywność z większych odległości, co było możliwe dzięki znacznym zyskom z prac górniczych. Podobnie jak w przypadku dostępu do surowców leśnych, relacja przestrzenna z ziemiami uprawnymi wydaje się być dla lokalizacji miast górniczych sprawą drugorzędną. IV.4. Topografia Miejsce, w którym powstało miasto, było niezwykle istotne dla jego dalszego rozwoju oraz ze względu na czynniki obronne. Dobór lokalizacji świadczyć może o tym jak rozwijało się osiedle miejskie, czy był to proces dynamiczny rozpoczęty przez „gorączkę złota“, czy też planowy, dążący do zbudowania silnego i bezpiecznego ośrodka. W tym przypadku znaczenie mają także wymienione wyżej czynniki: położenie względem złóż i sieci hydrograficznej. W niniejszym podrozdziale przyjrzę się także walorom obronnym miejsc, w których powstawały omawiane miasta. Jako, że na terenach silnie pofałdowanych złoża rud metali były stosunkowo łatwe do znalezienia i eksploracji, wiele miast górniczych położonych było w górskich dolinach. Sytuacja ta widoczna jest szczególnie na terenie Słowacji. Najważniejsze z tamtejszych miast, Bańska Szczawnica, położone było w miejscu styku dwóch dolin. Obszar ten, gdzie łączyły się dwa potoki, był najzdatniejszy dla komunikacji. Zasiedlony teren mógł mieć ok. 500 m długości, a różnica wysokości między jego końcami wynosiła ok. 60 m (Tóthová 1990: 53). Dolina otwarta była w kierunku wschodnim. Od północy, południa i zachodu otoczona była przez góry o stromych zboczach. Różnica wysokości między doliną a okolicznymi szczytami wynosiła ponad 100 m, a najwyższy szczyt, położony na zachodzie Paradajs, miał 938,9 m n.p.m. (rys. XI.5.4). Dolina nie była z pewnością dogodna dla zabudowy mieszkalnej. Jednak takie położenie można pod pewnymi względami uznać za z natury obronne. W tym celu wykorzystywany był w szczególności szczyt Glanzenberg (Stare mesto), gdzie od XII do XV w. znajdował się zamek (Labuda 1982; 1990; 1997a), a w XVI w. fortyfikacje ziemne wzniesione w związku z zagrożeniem tureckim (Labuda 1990: 70). Także w głębokiej dolinie, na północny wschód od Bańskiej Szczawnicy położona była Bańska Bela (rys. XI.3.2). W głębokich górskich dolinach leżały Gelnica (rys. XI.10.1) i Smolnik (rys. XI.31.2). W raczej niesprzyjającym górskim terenie leżały także Nová Baňa (rys. XI.24.2) oraz Ľubietova (rys. XI.20.2). Pukanec leżał w dosyć szerokiej dolinie, co być może dawało miasteczku większe możliwości rozbudowy. Kremnica, mimo położenia w dolinie, lokowana została w dogodnym miejscu u zbiegu dwóch potoków. Ewentualny rozwój zabudowy możliwy był najbardziej w kierunku południowym (rys. XI.18.1). Na terenie Czech w głębokiej dolinie położone były także Horní Slavkov (rys. XI.15.1), Jáchymov (rys. XI.17.1) czy Krupka. Miasta położone w dolinach zwykle leżały blisko złóż. Mógł to być zatem czynnik decydujący o ich lokalizacji. Trudny teren nie pozwalał na rozwinięcie planowego układu urbanistycznego. Musiał on być dostosowany do ukształtowania powierzchni. Charakterystyczne jest, że poza Bańską Szczawnicą, miasta położone w głębokich dolinach nie były ufortyfikowane. Na terenie północnych stoków Rudaw, w wyżej położonych partiach, miasta zaczęły się pojawiać dopiero w drugiej fazie rozwoju górnictwa. Zazwyczaj ulokowane były w pobliżu miejsc występowania złóż. Pierwsze powstałe w tym okresie osiedle to Altenberg. Leżał na wysokości prawie 800 m n.p.m. na obszarze pomiędzy dwoma dolinami oraz szczytami. Teren ten był z natury niedogodny dla osadnictwa. Nie dawał także możliwości swobodnego rozwoju (rys. XI.1.1). Schneeberg położony był na cyplu otoczonym dolinami potoków. Tylko od północnego-zachodu znajdował się obszar zdatny dla dalszego rozwoju miasta (rys. XI.29.4). W przypadku Annabegu, mimo górzystego terenu udało się znaleźć miejsce na łagodnym zboczu Pöhlbergu, nad doliną rzeki Sehma, gdzie możliwe było wytyczenie regularnego układu urbanistycznego. Rozwój miasta możliwy był jednak tylko w kierunku południowym i północnym (rys. XI.2.3). Konkurencję dla Annabegu miało stanowić Buchholz, założone po drugiej stronie doliny na stromym niedogodnym dla osadnictwa zboczu. Lokalizacja była tak niekorzystna, że brakowało dogodnego miejsca na plac targowy (Kratzsch 1974: 27-28). Miasta te znajdowały się jednak w niższej partii gór, bliżej starszych struktur osadniczych. Być może dzięki temu stały się ważnymi ośrodkami miejskimi. Rudawy po czeskiej stronie mają strome stoki i głębokie doliny przechodzące w łagodne szczyty, między którymi są szerokie kotliny i doliny o niewielkich różnicach wysokości. Teren opadał w kierunku Saksonii i przedgórza Rudaw. Dzięki temu możliwe były lokacje miast o regularnych układach urbanistycznych, nawet w wysoko położonych miejscach. Do takich miast należała Scheibenberg, Neustadt im Wiesenthal (Oberwiesenthal), Platten (Horní Blatná), Gottesgab (Boží Dar), Bärringen (Pernink), Abertham (Abertamy), Sebastiansberg (Hora Svatého Šebestiána), Sonnenberg (Výsluní). W trochę mniej korzystnym położeniu były ulokowane na zboczach dolin Bleistadt (Oloví) i Sonnenberg (Výsluní). Charakterystyczne jest, że mimo zakrojonej na szeroką skalę akcji kolonizacyjnej i korzystania z rozwiniętego modelu prawnego kolonizacji miejskiej, żadne z tych miast nie stało się ważnym ośrodkiem. W większości nie udało się wypełnić ich zabudową i pozostały tylko dużymi rynkami z budynkami dookoła (Kratzsch 1974: 51). XVI-wieczne miasta w Rudawach, poza Annabergiem, nie były zwykle ufortyfikowane. Może to wskazywać z jednej strony na ich niewielkie możliwości inwestycyjne, a z drugiej na małe znaczenie militarne. Wydaje się, że głównym czynnikiem lokalizacji tych miast były złoża rud metali. Tam gdzie złoża występowały na terenach górskich, prawdopodobnie w miarę możliwości starano się lokować osiedla miejskie w miejscu jak najbardziej dogodnym dla osadnictwa. Do tej kategorii zaliczyć można Zlaté Hory w Górach Opawskich, które położone były na płaskim terenie nad Zlatym Potokiem, na północ od terenów górniczych (rys. XI.37.1), czy w Złotym Stoku w Górach Złotych na Dolnym Śląsku, gdzie miasto lokacyjne umieszczone było u wylotu Złotego Jaru (rys. XI.39.1). Podobnie zlokalizowana była także Rożniawa znajdująca się w północnej części Kotliny Rożniawskiej, u stóp gór, na których stokach prowadzono prace górnicze (rys. XI.28.2). Taka lokalizacja znacznie pozwalała na założenie regularnego miasta z rozwiniętą siatką urbanistyczną, a także dawała miastu dalsze możliwości rozwoju przestrzennego. W przypadku kilku ośrodków położonych poza terenami górskimi, w miejscu wydobycia, wydaje się że najważniejszym czynnikiem lokalizacji były złoża. Było tak w Kutnej Horze. Na północ od miasta znajduje się łańcuch Kaňkovskich Vrchów, których zbocza opadają w kierunku doliny Vrchlicy, z wysokości 355 m n.p.m. do 248 m n.p.m. w rejonie miasta. Samo miasto powstało na szczycie stromej terasy rzeki. Teren od zachodu ograniczony był przez potok Bylanka. Wschodnia część miasta leżała na zboczu opadającym w kierunku równiny wokół Sedlec. Na całym obszarze znajdowały się złoża. Wznoszący się teren, na północ i zachód od miasta, nie był z pewnością walorem obronnym (rys. XI.19.1). Analogiczna sytuacja miała miejsce w Bochni, gdzie miasto znalazło się na cyplu na dnie kotliny w miejscu gdzie rozpoczęto wydobycie soli kamiennej (rys. XI.6.2). Lwówek Śląski ulokowany był w wąskiej dolinie lewego dopływu Bobru. Między stromymi wzniesieniami (Eysymontt 2009: 392)(rys. XI.21.1). Należało by się zastanowić, czy pozycja taka była korzystna z perspektywy militarnej (wysokie wzgórza ograniczają widoczność i niwelują przewagę wysokości). Tarnowskie Góry, które rozwinęły się w sposób żywiołowy, zlokalizowane były na terenie o niewielkim spadku, z dala od większych cieków wodnych. Fakt iż nigdy nie wzniesiono w nich fortyfikacji może świadczyć o ich nikłej wartości militarnej (rys. XI.33.1). W niektórych przypadkach położenie miast zlokalizowanych bezpośrednio na, lub przy, złożach mogło być jak najbardziej korzystne. Średniowieczny Freiberg znajdował się na płaskowyżu pomiędzy rzekami Freiberger Mulde na zachodzie i Große Striegis na zachodzie. Najstarsza część miasta ulokowana była bezpośrednio nad potokiem Münzbach (Loßnitz). Lokacyjne miasto rozwinęło się na pochyłości na zachodnim brzegu. Teren wznosił się nieznacznie, od 390 m n.p.m. na północ od miasta do 401 m n.p.m. w rejonie górnego rynku (Obermarkt). Warunki obronne tego miejsca były dosyć dobre, gdyż w XIV w. stał się ważnym elementem militarnym władztwa Wettynów (Langhof 1986: 60). W Wieliczce lokacyjne miasto znalazło się na cyplu opadającym w kierunku północnym, który położony był w kotlinie, gdzie swe źródła miał potok Serafa (Srawa). Szyby górnicze znajdowały się na północnym skraju miasta wpływający tylko nieznacznie na jego układ. Dzięki temu miasto z trzech stron osłonięte było naturalnymi przeszkodami (rys. XI.36.6). Dogodnie położona była także Złotoryja, która znajdowała się na płaskowyżu wzgórza położonego nad głęboką doliną Kaczawy na jej prawym brzegu (Eysymontt 2009: 602). Z kolei Marienberg lokowano nad potokiem, w płytkiej kotlinie pomiędzy okolicznymi wzgórzami. Teren pozwalał na rozwinięcie regularnego układu urbanistycznego. Jako, że Marienberg był próbą realizacji idei miasta idealnego, należało by zastanowić się nad funkcjonującymi w XVI w. zasadami lokalizacji miast. Opisana powyżej forma pozycji miasta z jednej strony zapewniała kontrolę nad rejonem wydobycia, a z drugiej strony pozwalała miastu swobodnie funkcjonować, bez wpływu górnictwa na jego strukturę. Dużą grupę stanowią miasta górnicze położone w pewnej odległości od złóż, w z góry zaplanowanym dogodnym miejscu. Związane było to najpewniej z innymi poza-górniczymi czynnikami lokalizacji. Na terenie śląsko-krakowskich złóż rud ołowiu do takich miast należały Bytom, Sławków i Olkusz. Bytom powstał na północ od przedkolacyjnego grodu na wzgórzu Św. Małgorzatki (Drabina 2010: 26). Położony był na naturalnym wzniesieniu o stromych zboczach od strony południowej, wschodniej i północnej (Andrzejewska 2000: 141), w miejscu z natury obronnym, co podkreślała budowa fortyfikacji pod koniec XIII w. (Pierzak 2004: 188), niedługo po tym jak miasto stało się stolicą księstwa (1281 r.) (Wójcik-Kühnel 2004a: 37). Sławków znajdował się na zachodnim brzegu Białej Przemszy, centrum osadnicze zlokalizowane było na cyplu opadającym z trzech stron ku dolinie rzeki (rys. XI.30.1). Można przypuszczać, że miasto powstało w miejscu dogodnym do przeprawy przez rzekę. Także tutaj w okresie przedlokacyjnym znajdował się ośrodek władzy, w tym przypadku biskupiej (Kiryk 1978: 50; 1978a: 372; 2001: 80). Olkusz położony był na płaskim, z natury obronnym wzniesieniu, którego zachodni, północy i wschodni stok opadał dosyć łagodnie, a stok południowy był stromy i opadał w kierunku rzeki Baby (rys. XI.25.1, XI.25.6). Nie jest wykluczone, że miasto rozwijało się pierwotnie jako osada górnicza i powstało w wyniku translokacji (Molenda 1978: 153-154). W ten sposób rozwinął się ośrodek, który miał pełnić funkcje centrum okręgu górniczego i stanowić, być może, książęcą konkurencję dla biskupiego Sławkowa. Na Dolnym Śląsku w przypadku Głuchołazów mamy do czynienia z miastem o dwóch funkcjach. Z jednej strony można przypuszczać, że stanowiło zaplecze dla pobliskich miejsc wydobycia złota, a z drugiej strony powstało na zlecenie biskupa wrocławskiego w celu powstrzymania ekspansji osadnictwa morawskiego (Chrobak 2002: 36). Być może właśnie dlatego zostało zlokalizowane u północnych krańców Gór Opawskich, na wysokim brzegu rzeki, w jej zakolu, w terenie raczej płaskim (rys. XI.12.1). Na terenie Królestwa Czeskiego najlepszym przykładem tego typu miast jest Igława. Miasto posadowiono na pagórku ograniczonym od wschodu doliną Jihlavki a od południa potoku Koželužskiego. Od zachodu teren był otwarty, a od północy opadał w kierunku rzeki Jihlavy (Měřínský i inni 2009: 65) (rys. XI.16.15). Osada przedlokacyjna, Stara Igława, znajdowała się po drugiej stronie rzeki (Měřínský, Charouz 2009: 42), prawdopodobnie przy przeprawie. Nowe miasto znalazło się w miejscu z natury obronnym. Wykorzystano to już w średniowieczu, a także w okresie nowożytnym gdy miasto zmieniono w twierdzę budując pas umocnień ziemnych. W regionie Igławy podobnie ulokowany był także Havlíčkův Brod, który leżał na stoku nad Sazawą (rys. XI.13.2), a także mniejsze miasteczka górnicze jak Česká Bělá, Horní Cerekev, Šlapanov i Přibyslav (rys. XI.13.1). Na terenie dzisiejszej Słowacji do tego typu miast możemy zaliczyć Bańską Bystrzycę i Spiską Nową Wieś. Pierwsza z nich zlokalizowana była w widłach Hronu i potoku Bystrzyca, na nieznacznie wznoszącym się terenie, na dnie doliny. Obszar miasta znajdował się na terenie dogodnym komunikacyjnie, z dwóch stron ochranianym przez wodę (rys. XI.4.3). Można uznać, że był to teren bardzo dogodny dla osadnictwa. Spiska Nowa Wieś znajdowała się w dolinie Hornádu, na podłużnym cyplu pomiędzy Hornádem od południa a potokiem Brusník od północy. Teren ten był dogodny dla osadnictwa, komunikacji i obrony (rys. XI.32.2). Można założyć, że miasta położone z dala od złóż miały większe możliwości rozwoju. Zakładano je w miejscach gdzie osadnictwo istniało już wcześniej i było „ulepszane” przez lokację na prawie niemieckim. Miasta wzniesione w dogodnym, pod względem topograficznym, miejscu miały większe możliwości rozwoju, dostępu do szlaków komunikacyjnych, handlu, zasobów naturalnych, czy produkcji żywności. Miasta, które powstawały w trudnym terenie, zlokalizowane były tam ze względu na brak innego miejsca, lub powstawały w wyniku gwałtownego rozwoju związanego z intensywnym górnictwem. W takiej sytuacji zatwierdzenie istniejącego stanu i nadanie gminie górniczej praw miejskich było wygodniejszym procesem niż próby uformowania nowej osady miejskiej. IV.5. Sieć transportowa Jednym z istotnych czynników jaki mógł mieć wpływ na lokalizację miasta był szlak handlowy. Mam tu na myśli nie drogi o znaczeniu lokalnym tylko główne arterie będące częścią szlaków międzynarodowych, bądź łączące najważniejsze ośrodki miejskie. Podstawowym jednak dylematem, trudnym do rozwiązania, jest pytanie co było pierwsze, miasto czy droga. Jeżeli miasto powstało w ścisłym związku z górnictwem, można założyć, że często stawało się to na obszarach wybranych poniekąd losowo, niezależnych od przebiegu głównych szlaków handlowych. Czy jednak było to regułą, czy może dostosowywano lokalizację miasta względem szlaku? Bardzo możliwe, że po powstaniu miasta to szlak był przenoszony, co mogło być także uregulowane prawnie przez przymus drożny. Do miast górniczych, które powstały w ścisłym związku ze szlakiem handlowym należy Igława. Główną drogą biegnącą przez ten rejon był szlak Haberski (Haberska stezka) wiodący z Połabia i Posazawia na zachodnie Morawy. Po raz pierwszy wzmiankowany był przez Kosmasa w 1101 r. Następnie pojawia się w źródłach w latach 1204-1214. Nie jest pewne czy w XII w. przebiegała dokładnie przez rejon Igławy. Wydaje się, że ten teren jest jednak dogodny dla przebiegu drogi. W okolicy miasta miała ona łączyć się ze szlakiem biegnącym z Humpolca. Pierwsza wzmianka o tym mieście pochodzi z 1219 r. Trakt mógł być prawdopodobnie starszy. Możliwe jest zatem, że oba szlaki odegrały jakąś rolę w formowaniu się miasta (Hrubý i inni 2006: 242; Měřínský 2009: 34-35; Hrubý 2011: 37-38). Prawdopodobnie ze szlakiem Haberskim związany jest także Havlíčkův Brod, o czym świadczy jego nazwa (pierwotna nazwa to Smilov Brod, od właściciela Smila z Lichtenburka). Oba miasta zlokalizowane były w miejscach dogodnej przeprawy, w pewnej odległości od kopalń, dzięki czemu możliwa była budowa regularnego założenia. Nie jest wykluczone, że ważnym czynnikiem miastotwórczym na śląsko-krakowskich złożach rud ołowiu był szlak łączący Kraków z Wrocławiem. Najstarszy na tym terenie ośrodek Bytom, mógł powstać w miejscu krzyżowania się traktu z Krakowa z drogą biegnącą z południa, z Bramy Morawskiej na północ. W miejscu tego skrzyżowania powstał najpierw gród, osada targowa, kasztelania a w końcu miasto lokacyjne (Szydłowski 1966: 58). Nie jest do końca jasne czy Sławków powstał bezpośrednio na tym samym szlaku czy też szlak ten przeniesiono. Jan Długosz wspominał o moście, który miał znajdować się w miejscu brodu na Przemszy (Kiryk 1978a: 375). Ściągano na nim cło mostowe (Kiryk 1978a: 378). Komora celna w Sławkowie jest poświadczona źródłowo dopiero od lat 20-tych XV w. (Kiryk 1978a: 392; 2001: 98). Droga ta wiodła także przez Olkusz, można jednak przypuszczać, że została tędy poprowadzona dopiero po lokacji (Kiryk 1978: 45; Molenda 1978: 263). Ze szlakiem wiodącym z Moraw i Ołomuńca do Nysy przez Bruntal i Zlaté Hory, tzw. Drogą Morawską, mogła być związana lokacja miasta Głuchołazy. Stąd mógł pochodzić „łódkowaty” zarys siatki lokacyjnej (Eysymontt 2009: 303). Także Zlaté Hory uznać można z powstałe na istniejącym już szlaku, co sugeruje ich ulicowy układ urbanistyczny. Przez Złotoryję i Lwówek Śląski biegła w średniowieczu południowa odnoga szlaku z Wrocławia do Lipska, tzw. „górna droga” (Nowakowa 1951: 79-82). W przypadku Złotoryi dopatrywano się związków między powstaniem miasta a tym szlakiem (Gorzkowski 1997a: 35). Także w przypadku Lwówka sugerowano, że powstał on na tym szlaku handlowy, a lokacja była tylko uporządkowaniem istniejącej osady targowej (Zlat 1961: 10). Nie jest jednak pewne kiedy odgałęzienie to zaczęło funkcjonować. Być może ruch tranzytowy skierowano na nie dopiero po powstaniu obu miast. Za położoną na ważnym szlaku uznać można z pewnością Bańską Bystrzycę. Znajdowała się ona w dolinie Hronu, która z racji górzystego terenu stawała się naturalnie najdogodniejszą arterią komunikacyjną. W pobliżu miasta miały łączyć się dwie drogi. Główny szlak (via magna) biegł ze Zvolenia do Slovenskej Ľupčy. Odgałęział się od niego trakt biegnący w kierunku Liptova (Skladaný 2010: 29). Sam układ urbanistyczny ma formę wrzecionowatego rynku powstałego na osi głównej drogi, otoczonego działkami mieszczańskimi. Podobną sytuację zaobserwować można w Spiskiej Nowej Wsi, która także ma długi wrzecionowaty rynek położony najprawdopodobniej na trakcie biegnącym wzdłuż Hornádu. Nie jest jednak wykluczone, że układ ten związany jest z istniejącymi tu dwoma przedlokacyjnymi osadami (Žifčák 2010: 449). Charakterystyczne jest, że niektóre z wymienionych miast położone są poza złożami, w dogodnym dla osadnictwa miejscu. Może to sugerować, że w ich przypadku położenie na szlaku było istotnym czynnikiem lokalizacji. W miastach położonych bezpośrednio na złożach, bądź w ich bezpośredniej bliskości wraz z ich rozwojem szlak mógł być przeniesiony. Było tak w przypadku Freibergu. Pierwotnie stara droga do Czech przebiegała na zachód od miasta (Richter 2002: 8). Prawdopodobnie została ona przeniesiona do miasta i w 1185 r. łączyła Frieberg z Mostem, a określona była jako antiqua Bohemie semita. Jej dalszy przebieg ustalono na podstawie znalezisk archeologicznych w postaci ceramiki datowanej na koniec XII i pocz. XIII w. (Kenzler 2012: 47). Natomiast w Kutnej Horze trakt z Kolína do Čáslavi biegnący przez Malín, został przesunięty dopiero w 1394 r. na mocy decyzji króla Wacława IV (Kuča 1998: 285). Wydaje się, że szlak handlowy był czynnikiem wpływającym na lokalizację miast, tylko w nielicznych ośrodkach, pełniących od początku funkcje inne niż tylko centrum dystryktu wydobywczego. Większość ośrodków znajdowała się jednak poza głównymi szlakami, a te dopiero były do nich doprowadzane lub z nimi łączone. Na pewno poza głównymi szlakami znajdowały się też małe miasta/osady górnicze jak Treppenhauer czy Ullersberg oraz zapewne większość miast powstałych w XVI w. w Rudawach. Badanie przebiegu dróg handlowych, a zwłaszcza ich chronologii, nastręcza wiele problemów, związanych przede wszystkim z brakiem źródeł pisanych zwłaszcza dla wcześniejszych okresów. Jednocześnie nie da się jednoznacznie potwierdzić czy fakt przebiegu przez dany ośrodek szlaku handlowego oznacza, że szlak ten funkcjonował tak samo we wcześniejszych okresach. Takie bezrefleksyjne rozciągnięcie czasowe może prowadzić niestety do błędów i przekłamań. IV.6. Infrastruktura przedlokacyjna Pod pojęciem infrastruktury przedlokacyjnej rozumiem wszelkie istniejące przed lokacją elementy osadnictwa, administracji czy handlu, które nie były bezpośrednio związane z górnictwem, a ich obecność mogła wpłynąć na lokalizację miasta górniczego. Mogły to być ośrodki władzy książęcej, osady targowe, miejsca kultu itd. Zwrócę także uwagę na to, które miasto wyewoluowało z osady górniczej. Przypadki gdy na powstanie miasta miała wpływ infrastruktura nie związana z górnictwem nie były częste. Było tak prawdopodobnie w Bytomiu. Pierwsza wzmianka źródłowa o tej osadzie pochodzi z 1123 r. Dokument wspomina o dochodach z dwóch karczem i targu. Nie udało się jednak ustalić lokalizacji najwcześniejszej osady, być może związana była z grodem na wzgórzu Św. Małgorzatki (Szydłowski 1966: 59; Drabina 2010: 14). Gród był być może rezydencją kasztelana, który po raz pierwszy wymieniany był w źródłach pisanych w 1222 r. (Drabina 2010: 26-28). Najprawdopodobniej kościół funkcjonował w osadzie lub w grodzie już pomiędzy 1166 a 1173 r. (Szydłowski 1966: 61; Drabina 2010: 18). Jako, że pierwsza wzmianka o górnictwie z okolicy pochodzi z 1136 r., a XII w. górnictwo potwierdzone jest w północnej części złóż śląsko-krakowskich pośrednio przez źródła archeologiczne (Boroń 2013), możliwy jest także związek bytomskiego kompleksu osadniczego z górnictwem srebra i ołowiu. Być może podobna sytuacja miała miejsce w Sławkowie. W XII w. mogła tu pierwotnie funkcjonować osada książęca, która została nadana biskupstwu krakowskiemu wraz z przyległym obszarem, w wyniku czego rozwinęła się tzw. biskupia kasztelania sławkowska. Pierwsza wzmianka o Sławkowie, z 1220 r., wymienia dochody z karczem sławkowskich, co może sugerować istnienie w tym miejscu osady targowej (Kiryk 1978: 50; 1978a: 372; 2001: 80). Lokacyjna Igława wzięła swoją nazwę od osady położonej po drugiej stronie rzeki Jihlavy, wokół kościoła św. Jana Chrzciciela. Osada po raz pierwszy wymieniona była w źródłach w 1233 r. (Hrubý, Malý 2005: 67; Měřínský, Charouz 2009: 38; Hrubý 2011: 37-38). W trakcie badań w rejonie Starej Igławy jak dotąd nie znaleziono ceramiki starszej niż XIII w. Brakuje niestety danych dotyczących chronologii osadnictwa w tym rejonie (Hrubý i inni 2006: 239). Podstawę gospodarczą dla wczesnego osiedla stanowiła eksploracja rolnicza okolicznych terenów oraz, jak można przypuszczać, kontrola nad krzyżującymi się w okolicy szlakami – habrskim i humpoleckim (Hrubý i inni 2007: 22). Lokacyjne miasto, dla którego impulsem do powstania było przede wszystkim górnictwo, mogło przejąć funkcje starszej osady. W Lwówku Śląskim z pewnością przed lokacją rozwinęła się jakaś osada posiadająca kościół parafialny, gdyż świadkiem wystawienia dokumentu był wymieniony w nim proboszcz Arnold. Nie jest jednak pewne czy była to rozwijająca się osada górnicza czy też osada targowa (Zlat 1961: 8). Na terenach Słowacji miasta powstawały w miejscach gdzie funkcjonowały już słowiańskie wsie. Impulsem do przemian był napływ niemieckich gości, często górników, którzy otrzymywali z czasem nadanie praw miejskich. W taki sposób, z połączenia autochtonicznej osady Iglov i osady gości (Villa Nova, Neudorf, Nova Ves) powstała Spiska Nowa Wieś (Žifčák 2010: 446). Było tak też w Bańskiej Bystrzycy, gdzie o funkcjonowaniu starszej wsi sugeruje nazwa gminy niemieckiej nova villa Bystricia (Rábik i inni 2013: 8). Podobnie było w Ľubietovej (Štefánik 2010c: 263) i Novej Bani (Štefánik 2010d: 296). Interesującym przypadkiem jest także miasto Zlaté Hory. Górnictwo złota wzmiankowane było w tym rejonie po raz pierwszy na początku XIII w. Być może chodziło o piaski złotonośne w okolicach Głuchołaz. W 1256 r. Przemysł II Ottokar wymierzył w tym rejonie granicę między Morawami a Śląskiem. Wtedy być może zaczęły taż powstawać zamki graniczne. Zlaté Hory (Cucmantel) po raz pierwszy w źródłach pojawiły się w 1263 r. W 1281 r. występują jako podgrodzie zamku Edelstajn (Večeřovi 2010: 24). Podgrodzie zyskało prawa miejskie dopiero ok. 1300 r. (Novák, Štěpán 1987: 39). Wydaje się, że górnictwo podziemne mogło się tu rozwinąć dopiero od XIV w. o czym świadczy znaleziony na terenie Starohoří (Altenberg) w masywie Příčné Hory materiał ceramiczny (Večeřovi 2006). Nie jest zatem wykluczone, że pierwotna osada nie miała wiele wspólnego z górnictwem. Być może część miast górniczych można uznać za ośrodki uformowane na „surowym korzeniu”. W takim przypadku, przed ich powstaniem nie istniały żadne trwalsze struktury mające wpływ na ich lokalizację i późniejszą lokację. Do takich ośrodków zaliczyć można Głuchołazy, które powstały w celu przeciwstawienia się naporowi osadnictwa morawskiego. Choć nie jest także wykluczone, że funkcjonowało tu już płukanie złota, które sprawiało, że walka o te tereny była warta wysiłku (Krawczyk 2002: 16). Do takich ośrodków zaliczyłbym także miasta powstające w Rudawach w XVI w., które powstawały w terenie dotychczas niezasiedlonym, krótko po odkryciu rud. Powstawały one jako kompleksowe inwestycje prawno-przestrzenne mające na celu podtrzymanie i wspomożenie górnictwa oraz zatrzymanie osadników (Jančárek 1971: 42). Za lokację na surowym korzeniu uznać można także Marienberg. Pomimo możliwości istnienia w tym rejonie starszego kompleksu osadniczego (Schwabenicky 2013: 168-169), wydaje się, że najważniejszym wydarzeniem było odkrycie rud srebra w 1519 r. Znaczna część miast górniczych wykształciła się z osad wolnych górników. Można przypuszczać, że w ciągu XIII i XIV wieku, w miejscach gdzie złoża były bogate rozwijały się osady górnicze, które z czasem przyciągały coraz więcej nowych osadników nie związanych bezpośrednio z górnictwem, rzemieślników i kupców. Bogacący się właściciele kopalń chcieli także poprawić swój status, stając się mieszczanami. W efekcie książę bądź król, upatrując w przedsięwzięciu znacznych zysków, nadawał gminie górniczej prawa miejskie. Proces ten mógł być długotrwały jak i błyskawiczny. Ta druga sytuacja wydaje się mieć miejsce szczególnie w okresie XV i XVI wieku, gdy formy prawa górniczego i wzorce kolonizacji były znacznie już rozwinięte, a zapotrzebowanie na metale bardzo duże. Powolny proces powstawania miasta z gminy górniczej ilustruje przykład Bańskiej Szczawnicy. Osada górnicza znajdowała się na szczycie Glanzenbergu, ponad doliną, w której powstało późniejsze miasto. Funkcjonowała od XII w. (Labuda 2005a: 98), choć znalezioną tam ceramikę datowano nawet na przełom XI i XII w. (Labuda 1998: 12), podobnie jak odkrytą na stanowisku bizantyjską monetę (Hunka 2005: 104). Miasto uzyskało prawo miejskie dopiero po 1235 r. a przed 1255 r. (Tóthová 1990: 52-53). Długotrwały był także proces powstawania Freibergu. Po odkryciu złóż we wsi Christiansdorf w 1168 r. (Herrmann 1953: 13), powstała osada napływowych górników (Richter 2002: 6). Niedługo potem powstał warowny obiekt należący do margrabiego, wraz z przyległym do niego osiedlem przygrodowym (Doufett, Gühne 1983: 23; Douffet 1990: 182; Richter 2002: 6). W 1181 r. powstać miała osada kupców i rzemieślników (Douffet 1990: 183; Richter 2002: 6). Elementy te stworzyły z czasem tzw. Unterstadt. Proces powstawania miasta zakończył się lokacją Oberstadt co mogło mieć miejsce ok. 1210/1218 r. (Douffet 1990: 183), lub w 1215 r. (Doufett, Gühne 1983: 37), bezpośrednio po 1200 r. (Richter 1995: 77), lub w połowie lat 80-tych XII w. (Richter 2002: 8). Kutná Hora, najważniejsze czeskie miasto górnicze, rozwinęła się z szeregu osad górniczych położonych w pobliżu kopalń. Być może najważniejszą z nich była Antiqua Cuthna, od której późniejsze miasto wzięło swoją nazwę. Po raz pierwszy pojawiła się w źródłach w 1276 r. (Štroblová, Altová 2000: 41). Najstarsza ceramika znaleziono w trakcie badań tejże osady pochodziła z XIII w. (Valentová 1993; 1999). Wydaje się, że leżący niedaleko klasztor siedlecki nie miał większego wpływu na lokalizację ośrodka. Pełnoprawnym miastem Kutná Hora stała się około przełomu XIII i XIV w. (Štroblová, Altová 2000: 45). Także najprawdopodobniej Olkusz powstał w wyniku translokacji dobrze rozwiniętej osady górniczej. Dwunastowiecznych korzeni miasta dopatrywano się na podstawie zapisu w dziele Jana Długosza z XV w. Liber beneficiorum, które pod datą 1184 wymienia dochody z parafii olkuskiej, które należały do krakowskiej kolegiaty św. Floriana. Źródła z XIV i XV w. poświadczają także, że od „najdawniejszych czasów” proboszczami olkuskimi byli kantorowie kolegiaty św. Floriana w Krakowie (Kiryk 1978: 50-51). Pierwsza bezpośrednia informacja o Olkuszu pochodzi z roku 1257 z dokumentu, w którym książę krakowski Bolesław Wstydliwy zobowiązał się do wypłacania pewnej sumy ze swoich dochodów z „ołowiu olkuskiego” (Molenda 1978: 149). W 1299 r., w toku rokowań z Wacławem Czeskim, Władysław Łokietek zażądał 4000 grzywien srebra i 8 lat dochodów z olkuskiego górnictwa. Z tego samego roku pochodzi dokument nadający prawo założenia wsi Zimnodół i jej sołectwo mieszczaninowi olkuskiemu, Henrykowi (Molenda 1978: 149). Wzmianka ta traktowana jest jako terminus ante quem lokacji. Skoro dochody były kartą przetargową i źródłem poważnych zysków, można wnosić, że górnictwo było już wtedy rozwinięte, a co za tym idzie mogło w tym rejonie funkcjonować osiedle górnicze. Niewykluczone, iż funkcjonowało ono w rejonie zwanym Stary Olkusz (Molenda 1978: 153-154). Na terenie Małopolski z osad solowarskich wykształciły się Bochnia (Krasnowolski 2004a: 28) i Wieliczka (Jodłowski 1990: 51). Na Dolnym Śląsku z osad górniczych rozwinęły się Złoty Stok i być może Złotoryja (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 238), na Słowacji Kremnica (Štefánik 2010b: 218), Gelnica (Homza 2010: 151), Bańska Belá (Surovec 1990: 133-134), Smolnik (Dvořáková, Štefánik 2010: 437) i być może Rożniawa (Skalská 2010: 384), a w Czechach Havlíčkův Brod (Hejhal i inni 2005: 54), Horní Slavkov (Kuča 2000: 186) i Krupka (Hoffmann 2009: 296). Średniowieczne osiedle górnicze w Saksonii, Treppenhauer, Ullersberg, Hochenforst i Gersdrof, właściwie nigdy nie wyszły poza fazę „przedlokacyjną”. Proces powstawania miast przebiegał w niektórych przypadkach szybciej. O ile w Schneebergu, W. Schwabenicky uważa, że w miejscu powstania XV-wiecznego miasta funkcjonowała starsza struktura z XIV w. (Schwabenicky 2013: 166), o tyle Annaberg powstał w wyniku szybkiego, acz planowego rozwoju po odkryciu złóż w 1492 r. (Kratzsch 1974: 18; Laube 1974: 31-32; Schwabenicky 2013: 166). Bardzo szybko powstał także Jáchymov (Jančárek 1971: 47). W rejonie Tarnowskich Gór do XVI w. rozwijało się osadnictwo wiejskie. Na początku lat 20-tych XVI w. doszło w okolicy do odkrycia złóż rud ołowiu. Przyciągnęło to licznych górników, którzy osiedlali się najprawdopodobniej w bezpośredniej bliskości prac górniczych w Tarnowicach, Sowicach i Lasowicach (Molenda 1969a: 93). Książę opolski nadał im wolność górniczą w 1526 r., a miasto ostatecznie uzyskało swój status w 1529 r. (Szlachcic-Dudzicz 2000: 51; 2006: 43-45). Zaczątkiem znacznej części miast górniczych była gmina wolnych górników i to rozwój osiedla i wydobycia dawał impuls do ustanowienia nowego organizmu miejskiego. Nie można zapominać, iż brak źródeł pisanych i materialnych dotyczących najstarszego górnictwa sprawia, iż niektóre fakty związane z przedlokacyjną fazą miast umyka uwadze badaczy. Wydaje się, że skoro istnienie przedlokacyjnej infrastruktury nie-górniczej rzadko decydowało o położeniu miasta, czynnikiem, który mógł mieć na nie wpływ było położenie względem sieci osadniczej. IV.7. Sieć osadnicza Istotnych informacji o czynnikach lokalizacji miasta górniczego może przynieść prześledzenie relacji tegoż ośrodka do otaczającej je sieci miejskiej. Dotyczy to przede wszystkim osiedli miejskich powstałych w średniowieczu, w trakcie pierwszej fazy urbanizacji górniczej. Wychodzę z założenia, że lokacje miast w Europie Środkowo-Wschodniej były elementem budowy władztwa terytorialnego. Dla zapewnienia ośrodkom miejskim odpowiedniej centralnej pozycji i możliwości swobodnego rozwoju, lokowano je w miejscach od siebie oddalonych, tworząc tym samym centralne punkty regularnej hierarchicznej sieci osadniczej. Prowadzona w ten sposób kolonizacja wiejsko-miejska miała na celu planową organizację kompleksów majątkowych z centrum handlowym, sądowym i administracyjnym. Tworzono tym samym z góry uporządkowany i kontrolowany rynek zbytu produktów lokalnych (Gawlas 2003: 41). Logiczne zatem wydaje się rozmieszczenie miast w takich odległościach by ich strefy wpływów nie kolidowały ze sobą. Zakładam hipotetycznie, że jeżeli miasto lokacyjne znajdowało się w regularnych odstępach od innych równorzędnych mu ośrodków, mogło być ono założone jako centrum klucza dóbr. Jeżeli natomiast zaburza sieć miejską, jego lokacja mogła być związana przede wszystkim z górnictwem lub innymi poza-górniczymi czynnikami. Rzecz jasna na kształt sieci miejskiej wpływ może mieć wiele elementów, począwszy od przyrodniczych czynników lokalizacji aż po polityczne związane z przebiegiem granic i konkurencyjnymi lokacjami. Najważniejszą kwestią jest zatem ustalenie jakie musiały być odległości pomiędzy miastami, żeby zapewnić im zrównoważony rozwój. Przyjąć można, że najważniejszą kwestią są w tym przypadku możliwości transportowe, czyli odległość jaką można przebyć w ciągu jednego dnia tam i z powrotem. Za umowną granicę takiego oddziaływania targu uznaje się odległość 15 km. Przy czym w największych ośrodkach, za granicę regionu miejskiego uznaje się odległość jaką można przebyć w jeden dzień – 30 km (Goliński 2005: 60). Każde miasto miało swój obszar oddziaływania składający się z części bezpośrednio powiązanej z miastem, której rozmiar dla terenów Niemiec określono jako 1-3 mil (7,5-22,5 km), oraz zaplecze, luźniej powiązane z miastem rozciągające się w promieniu od 4 do 6 mil (30-45 km). Rozmiar tej strefy zależał od poziomu centralności miasta (Müller 2012: 59). Być może pewną wskazówką w określeniu odległości między miastami jest prawo mili. Mogło być ono związane zarówno z zamkiem, targiem, miastem jak i jurysdykcją sądową. Prawo mili miało służyć przede wszystkim gospodarce miasta i chronić jego rzemiosło przed konkurencją. Mogło także służyć określaniu odległości między targami (Scheyhing 2003). Trudno jednoznacznie stwierdzić kiedy prawo to zaczęło funkcjonować w Europie Środkowo-Wschodniej i czy było wykorzystywane przy lokalizowaniu miasta. Jego genezy dopatrywano się w Europie Zachodniej, gdzie w IX-X w. zarówno we Francji jak i północnej Italii wokół miast znajdował się okręg podmiejski tzw. kwinta o promieniu ok. 11 km. Stąd być może wzięło się prawo mili stosowane w średniowiecznych miastach północnej Francji i Flandrii (Lalik 1965: 648-649). Nie jest zatem wykluczone, że prawo to mogło dotrzeć na tereny Europy Środkowej wraz z rozwojem kolonizacji wschodniej. Podobny zasięg jak kwinta miał być może weichbild (10-12 km) i stosowana na terenie królestwa Czeskiego mila (11,225 km) (Goliński 2005: 60). Problemów nastręcza także długość mili, gdyż tak jak i wiele innych średniowiecznych miar, była ona różna w zależności od regionu i trudno nie raz zorientować się, która miara była aktualnie stosowana i do czego. Można uznać, że ośrodek zaburzający sieć osadniczą, to taki który znajduje się wewnątrz strefy przynależnej do miasta, bądź na jej skraju. Interesujących danych dostarczyły badania H. Kenzlera nad rozwojem kolonizacji terenów Rudaw i ich przedgórza. Zwrócił on uwagę, że najstarsze ośrodki targowo-rzemieślnicze powstałe po niemieckiej stronie w 2 poł. XII w. (Plauen, Zwickau, Chemnitz, Freiberg) leżą w mniej więcej równych odległościach od siebie wynoszących ok. 30 km w linii prostej. Miasta powstałe w późniejszym okresie, które pełniły rolę małych regionalnych centrów, częściowo uzupełniały luki między dużymi miastami. Odstępy między mniejszymi miastami z XIII w. wynosiły ok. 12,5 km i w większości nigdy nie uzyskały statusu starszych ośrodków (rys. IV.1) (Kenzler 2012: 185). Znamienne jest, iż pośród najstarszych miast znajduje się Freiberg. Nie jest przypadkiem, że miasto, dla którego impulsem do rozwoju było górnictwo, stało się też jednym z najważniejszych. Była to ewidentnie planowa działalność margrabiego Ottona, dzięki której stworzył on, i jego następcy, duży ośrodek mający bogactwo pochodzące z kopalń i jednocześnie możliwości rozwoju jako ponadregionalne centrum handlu i rzemiosła. Rys. IV.1. Rozmieszczenie miast w Rudawach. Średnica obszaru zakreślonego wokół miasta wynosi dla lokacji z XII/XIII w. 27,5 km, dla XIII w. 12,5 km, dla XIV w. i poł. XV w. 10 km (Kenzler 2012: 185). Na terenie złóż śląsko-krakowskich lokacje miast rozpoczęły się w XIII w. Akcja kolonizacyjne szybciej rozpoczęła się po stronie śląskiej, gdzie najstarszym miastem był biskupi Ujazd, który powstał prawdopodobnie w 1223 r. Bytom lokowany był w 1254 r., co było być może uwieńczeniem dłuższego procesu. Sławków lokowano w latach 1276-1287, a Olkusz być może w czasach Bolesława Wstydliwego. Ponadto w 2 poł. XIII w. powstały jeszcze lokacyjne miasta w Siewierzu, Mikołowie, Gliwicach i Skale (Rajman 1998: 106-110). Wzdłuż głównego traktu ulokowane były Toszek, gdzie w 1222 r. wzmiankowana była kasztelania, a miasto dopiero w 1321 r. (Nowakowa 1951: 66), Bytom, Sławków i Olkusz. Odległości między Toszkiem a Bytomiem i Bytomiem a Sławkowem wynoszą nieco ponad 30 km 6. Bytom położony jest także w dosyć regularnych odstępach od miast poza szlakiem, wynoszących od 18 do 26 km. Podobnie Sławków. Wydaje się, że w XIII-wiecznej sieci osadniczej pewnym zaburzeniem jest Olkusz, który leży raptem 6 Wszystkie odległości podane w linii prostej. 12 km od Sławkowa (rys. IV.2). Jeżeli przedlokacyjna osada znajdowała się w Starym Olkuszu, znaczy to, że była jeszcze bliżej. Logiczna więc wydaje się decyzja o przeniesieniu miasta możliwie jak najdalej na wschód. Wydaje się, że omawiane miasta już od wczesnego średniowiecza tworzyły regularną sieć osadniczą (Bytom, Toszek, Siewierz, Sławków). Dodane elementy, jak Gliwice, Mikołów czy Skała, być może się w nią wpasowały. Zaburzona pozycja Olkusza może wskazywać, iż głównym czynnikiem lokalizacji tego miasta było górnictwo. Rys. IV.2. Orientacyjne odległości w linii prostej między miastami na złożach śląsko-krakowskich w XIII w. Pod nazwą miasta podano datę lokacji. Podobnie jak w omówionym powyżej przypadku przedgórza Rudaw, także w rejonie złóż śląsko-krakowskich doszło do zagęszczenia sieci osadniczej. W ciągu XIV w. na głównym szlaku handlowym lokowano Pyskowice, Czeladź i Będzin. Zarówno Czeladź jak i Będzin miały metrykę o wiele starszą niż lokacja. Poza głównym szlakiem powstały Mysłowice, Wolbrom i Chrzanów (także wywodzący się ze starszego ośrodka), oraz mniejsze ośrodki jak Pilica Nowa, Ogrodzieniec, Nowa Góra czy nieudana inwestycja w Bydlinie koło Wolbromia (Rajman 1998: 109-111). Sieć miejsca uległa wtedy zagęszczeniu zwłaszcza na wschód od Bytomia w rejonie Sławkowa i Olkusza. Chrzanów, który nabrał z czasem cech miasta górniczego, ulokowany był w sieci miast bardzo regularnie, w odległości 17-19 km od innych ośrodków (rys. IV.3). Rys. IV.3. Orientacyjne odległości w linii prostej między miastami na złożach śląsko-krakowskich w XIV w. Pod nazwą miasta podano datę lokacji. W przypadku miast związanych z pozyskiwaniem złota na Dolnym Śląsku, sytuacja w XIII w. przedstawia się analogicznie jak w Saksonii i na pograniczu Śląska i Małopolski. Najstarsze ośrodki na tym terenie, Legnica, Złotoryja, Lwówek i Lubań ułożone były wzdłuż tzw. „górnej drogi”, południowego odcinka traktu Wrocław-Lipsk (Nowakowa 1951: 81-82). Odcinki drogi między kolejnymi miastami w linii prostej wynoszą 19-23 km, w rzeczywistości były oczywiście dłuższe (rys. IV.4). Najprawdopodobniej dało się je pokonać w przeciągu jednego dnia, przez co miasta te stawały się punktami etapowymi na trasie. Złotoryja za czasów Henryka Brodatego była centrum weichbildu (Gorzkowski 1997a: 41), który jak już wspominałem miał jurysdykcję w promieniu 10-12 km. Okręgi takie mieszczą się nie zachodząc na siebie wzajemnie w zbyt dużym stopniu. Trochę bliższe położenie Nowogrodźca względem Lwówka może wynikać z jego roli jako grodu granicznego (Eysymontt 2009: 436). Miasta lokacyjne powstałe w następnej kolejności były rozlokowane w mniejszych odległościach. Być może przynależny im obszar wymierzano według innej miary, którą mogła być mila polska wynosząca 8,5 km bądź mila wrocławska wynosząca 6,48 km (Goliński 2005: 58). Lokalizacja Lwówka i Złotoryi względem innych ośrodków w ich otoczeniu sugeruje, że miasta te stanowiły centralne punkty w rozwoju kolonizacji, a ich pozycja względem prac górniczych mogła mieć drugorzędne znaczenie. Spośród pozostałych miast górniczych na Dolnym Śląsku, Złoty Stok znajdował się stosunkowo blisko Paczkowa jak i Barda (ok. 10 km w linii prostej), co może wskazywać jednak na jego przede wszystkim górniczą funkcję. Głuchołazy natomiast znajdowały się ok. 14 km od Prudnika i 17,5 km od Nysy, co wydaje się być korzystniejszą lokalizacją dla rozwoju lokalnego targu. Rys. IV.4. Przybliżone odległości w linii prostej pomiędzy miastami w rejonie Lwówka i Złotoryi. Interesującym przypadkiem jest Igława. Miasto to położone było na granicy Moraw i Czech, na obszarach stanowiących puszczę graniczną. Okres jego lokacji przypada na czasy budowania na tym obszarze nowej sieci osadniczej. Jeżeli założymy, że na terenie Królestwa Czeskiego w średniowieczu do wyznaczenia obszaru przynależnego do miasta stosowano długość jednej mili równą ok. 11 km (Richter, Velímský 1993: 86, Abb. 2), to w przypadku Igławy odległość od najbliższego miasta wynosiła dwukrotność tej wartości (w linii prostej rzecz jasna). Najbliższy był Humpolec, który znajdował się ponad 23 km od Igławy, oraz położony w tej samej odległości Havlíčkův Brod, który był kolejnym przystankiem na szlaku haberskim. Regularność rozłożenia najstarszych miast sugeruje, że także tutaj kolonizacja przebiegała w sposób planowy. Na rudonośnych terenach obecnej Słowacji relacje przestrzenne między miastami są o wiele trudniejsze do ocenienia. Czym trudniejszy teren tym trudniejsza była do budowania sieć hierarchicznych osad. Tym bardziej będzie ona zatem zaburzona. Trudne warunki mogły prowadzić także do mniejszej gęstości zaludnienia. O ile w terenie otwartym, gdzie warunki komunikacyjne są generalnie dobre i nie ma wielu naturalnych przeszkód, ocenianie odległości między miastami na podstawie linii prostej wydaje się być pod pewnymi względami dopuszczalne, o tyle w terenie górzystym nie ma ono większego sensu, gdyż rzeczywista droga z jednego punktu do drugiego może być parokrotnie dłuższa. Pomimo braku szczegółowych danych topograficznych możliwe jest poczynienie pewnych wstępnych uwag. Prawdopodobnie najzdatniejsze tereny do zasiedlenia i budowy miast znajdowały się w dolinach rzek, jak Hron i Hornád. Były one zarazem miejscem zasobnym w gleby uprawne, wodę jak i wygodne szlaki komunikacyjne. Zwraca uwagę dogodne położenie Bańskiej Szczawnicy, ok. 18 km na północ od Zwolenia, co wydaje się być świadomym działaniem zmierzającym do zapewnienia obu miastom wystarczającej przestrzeni dla ich zaplecza. W strefie wschodnio-słowackiej interesująca jest lokalizacja Spiskiej Nowej Wsi względem Lewoczy, które są od siebie oddalone zaledwie o niecałe 10 km. Przy czym oba miasta formowały się w tym samym okresie. Skomplikowana sytuacja kształtowania się kolonizacji na terenach górskich nie pozwala jednak na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Pewna grupa miast górniczych mogła być zatem w rzeczywistości normalnym elementem kolonizacji miejsko-wiejskiej, a z górnictwem były związane w następnej kolejności. Jak już wskazałem na przykładzie Olkusza, niektóre miasta, powstałe w wyniku rozwoju osady górniczej mogły zaburzać sieć osadniczą. Ilustracją takiej sytuacji jest Kutná Hora. Miasto górnicze wyrosło w połowie drogi między Kolínem a Čáslaviem, przez co obszar prowadzonych prac górniczych znalazły się w strefach wpływów obu ośrodków (rys. IV.5). Świadectwem tego była umowa między nimi zawarta w 1289 r. z powodu licznych konfliktów o władzę i dochody. Umowa precyzowała przebieg granicy między strefami działalności górniczej Kolína i Čáslavi (Štroblová, Altová 2000: 42). Oba miasta, które powstały jako ośrodki targowo-administracyjne uzyskały dzięki odkryciu rud srebra status miast górniczych. Z tego też powodu proces kształtowania się Kutnej Hory trwał dosyć długo, być może także ze względu na bliskość obu ośrodków, które nie miały interesu w powstaniu konkurencyjnego miasta (Kořan 1950: 5). Rys. IV.5. Lokalizacja Kutnej Hory względem Kolína i Čáslavi. Odległość podana w km (mapa z uzupełnieniami autora za http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec warstwa Základní mapy ČR, dostęp 8.05.2014). Podobną sytuację zaobserwować możemy w przypadku małych osiedli górniczych na terenach Miśni. Stanowisko Treppenhauer znajduje się zaledwie 3 km od małego miasta Frankenberg, które było ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym dla okolicznych wsi (Schwabenicky 2009: 166). Podobnie położone było stanowisko Hochenforst, zaledwie 3 km od miasteczka Kirchberg, które miejskie funkcje pełniło już w XIII w. (Kenzler 2012: 167). Takie małe osiedla wydają się zatem być niezależne od sieci osadniczej związanej z kolonizacją wiejsko-miejską, co może wynikać z ich odmiennych funkcji centralnych (Patrz rozdział VI). Miasta powstałe w Rudawach w XVI w. jak zauważył H. Kenzler zlokalizowane były przede wszystkim względem złóż surowców. Większość luk w sieci osadniczej wypełniono w ciągu XIV i XV w. (Kenzler 2012: 185). Wskazują na to także bardzo czasem niewielkie odległości w jakich powstały miasta, dochodzące do 3 km (np. Pernink i Abertamy). Wydaje się słuszne twierdzenie, że model kolonizacji miejsko-wiejskiej nie miał w ich przypadku zastosowania. Niniejszy podrozdział jest tylko zaznaczeniem problemu badawczego jakim jest geografia osadnictwa. Żeby w pełni zrozumieć proces kolonizacyjny należałoby go ująć w szerokim kontekście chronologicznych i porównać nową sieć miast ze starszym osadnictwem. Nie bez znaczenia jest także analiza ukształtowania terenu i rzeczywistych odległości pomiędzy ośrodkami miejskimi. V. Okręgi górnicze Nie sposób omawiać średniowieczne i nowożytne miasto bez wspomnienia o otaczających go terenach, które były nieodłączną jego częścią. W przypadku miast górniczych jest to przede wszystkim obszar prowadzenia prac górniczych powiązanych z miastem, jako centralnym punktem okręgu. Poza infrastrukturą górniczą i hutniczą w skład rejonu kontrolowanego przez miasto wchodziły także elementy z górnictwem nie związane. Celem niniejszego rozdziału jest określenie jak duży był okręg górniczy, z jakich elementów się składał i jak te elementy wyglądały, oraz jak zmieniała się struktura tego obszaru w ciągu stuleci. Jako, że stan badań okręgów górniczych nie jest za nadto rozwinięty, omówię powyższe zagadnienia na wybranych przykładach. W przypadku młodszych faz funkcjonowania okręgów górniczych, dotyczące ich dane są niestety jeszcze bardziej wybiórcze i pochodzą głównie z badań historyków. Rys. V.1. Schemat struktury przestrzennej wczesnych obszarów górniczych i ich wewnętrznych połączeń funkcjonalnych (Stöllner 2014: 138). Za okręg górniczy uznaję za T. Stöllnerem (2014: 138)7 obszar lokalnej koncentracji intensywnej eksploatacji i przerobu złóż, który można rozumieć jako dużą stabilną jednostkę produkcyjną. Jest on zwykle częścią regionu górniczego, 7 Autor ten używa określenia „dystrykt”, które jednak pozwoliłem sobie przetłumaczyć na słowo „okręg”. Dosłowne tłumaczenie, mimo, iż słowo „dystrykt” funkcjonuje w języku polskim, wydaje mi się być nietrafną kalką językową. który gromadzi różne jednostki produkcyjne i funkcjonuje w większej skali. Za region uznać można obszar np. Gór Harzu (rys. V.1). Najważniejszym elementem okręgu górniczego, z punktu widzenia niniejszej pracy, jest miasto górnicze, które pełni rolę punktu centralnego dla otaczających terenów. Jest zarazem siedzibą władz górniczych, targiem, miejscem produkcji rzemieślniczej, miejscem kultu itd. (patrz Rozdział VI). Wokół miasta (oraz czasem w jego obrębie) roztaczały się tereny, na których prowadzono prace górnicze i przetwórcze. Na podstawie badań prowadzonych w rejonie Igławy, P. Hrubý uznał, iż do elementów XIII-wiecznym okręgu górniczego, poza miastem, należą pozostałości prac górniczych (szyby, hałdy płonnego materiału), rozdrabniania rudy (hałdy odpadków, pozostałości kamieni młyńskich), jej płukania (kanały, odstojniki), prac metalurgicznych (hałdy żużla, pozostałości pieców), osiedla górnicze (zabudowa mieszkalna i gospodarcza) oraz fortyfikacje związane z górnictwem (zamki drewniano-ziemne) (rys. V.2) (Hrubý 2013: 264-268). Poza tymi elementami, na terenach górniczych znajdowały się osady rolnicze, niezbędne dla zapewnienia zaopatrzenia dla górnictwa, oraz osadnictwo związane z produkcją drewna i węgla drzewnego dla potrzeb hut i kopalń (rys. V.3) (Hrubý, Hejhal 2011: 160). Rys. V.2. Schemat struktury średniowiecznego regionu górniczego i okręgu górniczego (Hrubý 2013: 263, tłumaczenie PC). Rys. V.3. Hipotetyczny schemat nieagrarnych obszarów w średniowiecznym regionie górniczym, na podstawie badań w regionie Igławy (Hrubý, Hejhal 2011: 164, tłumaczenie PC). Na obszarach górniczych dochodziło do specyficznej sytuacji nakładania się „warstw krajobrazu kulturowego”. Jak już wspomniałem w poprzednim rozdziale górnicy mieli prawo prowadzić prospekcję i prace górnicze na wszystkich obszarach podlegających regale panującego. Właściciel terenu, na którym kopano rudę był zobowiązany do udostępnienia górnikom i hutnikom ziemi oraz dostarczenia im drewna. W zamian miał prawo do udziałów w wydobytej rudzie. Jednocześnie górnicy i hutnicy nie byli jego poddanymi (Kořan 1950: 4-5). Udziały te były także odszkodowaniem za zniszczenie ziemi uprawnej i lasu oraz zanieczyszczenie wody. Zadośćuczynienie należało się także chłopom. Zasadniczo w pierwszej fazie rozwoju górnictwa, zarówno według prawa alpejskiego, freiberskiego jak i czeskiego opłata ta obciążała królewski urząd (Molenda 1963: 134-135). Dla przykładu w Kutnej Horze każde gwarectwo musiało w zamian za wspomniane przywileje, uiścić stosowne opłaty. Na terenach będących bezpośrednio pod władzą króla, poza zwyczajową urburą (1/8 wydobytej surowej rudy) należało wypłacić panującemu jeszcze 1/16 rudy. W przypadku gdy właścicielem ziemi był kto innym należała mu się 1/32 urobku (Bílek 1982: 77-78). Powstała w ten sposób sytuacja wskazuje na pewną nadrzędność górnictwa w stosunku do innych struktur osadniczych i produkcyjnych. Okręg górniczy był zatem niezależny od granic administracyjnych. Jego granice mogły być także odmienne od obszarów rolniczego zaplecza miasta, które dostosowane być musiały do struktury własności ziemi w okolicy. Mamy tu do czynienia zatem z dualistyczną naturą miasta górniczego, jako centrum górnictwa a zarazem centrum miejskiej własności ziemskiej. V.1. Wielkość okręgu górniczego Nie jest łatwo oszacować wielkość okręgu górniczego. Jeżeli miasto górnicze było centrum zaopatrzeniowym i administracyjnym, wydaje się, że związane z nim kopalnie, huty i osady górnicze znajdowały się w odległości pozwalającej na swobodną komunikację. Można zatem założyć, że wielkością okręgu górniczego rządziły podobne zasady jak wielkością rejonów przynależnych do miasta o funkcji handlowo-rzemieślniczej. W badaniach nad strefą miejską wydzielano trzy elementy przestrzeni wokół miasta: bezpośrednią okolicę, powiązane z miastem zaplecze oraz obszar wpływów powiązany z miastem w niewielkim stopniu lub związany z innym centrum. Pierwsza strefa miałaby znajdować się w najbliższej okolicy, a druga w promieniu 5-10 km (Irsigler 1983: 19). Inna koncepcja, wynikająca z badań nad miastami w północnej strefie Europy Środkowej, wskazuje, że w średniowieczu teren bezpośrednio powiązany z miastem rozciągał się w promieniu 7,5-22,5 km (1-3 mil). Za nim znajdowało się dalsze zaplecze, luźniej powiązane z centrum, za które można uznać obszar w odległości 30-45 km od miasta (4-6 mil). Rozmiar tej strefy zależał od poziomu „centralności” miasta (Müller 2012: 59-60). Jak już wspominałem przy okazji analizy sieci miejskiej w jakiej znajdowały się miasta górnicze, szacunkowa odległość pozwalająca dotrzeć do miasta i z powrotem wynosiła ok. 15 km. Natomiast podróż całodzienna ok. 30 km (patrz Goliński 2005). O wielkości okręgu górniczego świadczy koncentracja elementów infrastruktury górniczej skupionej wokół miasta. Także tutaj należy zwrócić uwagę na obecność innych ośrodków górniczych, pełniących centralne funkcje. Czym gęstsza ich sieć tym mniejsze okręgi górnicze. Wielkość okręgu rzecz jasna w pierwszej kolejności zależała od rozmiaru powierzchni złóż. Wpływ na wielkość okręgu górniczego mógł mieć także przebieg granic z terenami, gdzie kto inny dzierżył regale górnicze. Największe okręgi górnicze wyrosły wokół najstarszych i największych ośrodków. We Freibergu prace górnicze powiązane z miastem znajdowały się w odległości do 14 km od lokacyjnego centrum (rys. XI.9.2). Igławski okręg górniczy, w zależności od przyjętej koncepcji miał 63 km2 i rozciągał się od 4 do 8 km od centrum, lub 280 km2 i rozciągał się 10 km na północ i 14 km na południe od miasta (rys. XI.16.2) (Hrubý i inni 2006: 175; Malý 1999: 18). W Bańskiej Szczawnicy okręg górniczy sięgał ponad 11 km na zachód za Vyhne i Hodrušę, tam gdzie skupiała się większość złóż. W kierunku południowym sięgał prawdopodobnie do osady Ilie położonej 3 km od centrum (rys. XI.5.1-2). Spośród miast słowackich znaczny okręg górniczy mogła mieć Gelnica, która kontrolowała tereny odległe aż o 23 km, w rejonie Nálepkova. Od północy, wschodu i południa do miasta należał jednak obszar rozciągający się tylko na 6 km (Homza 2010: 151) (rys. XI.10.2). Na złożach śląsko-krakowskich duże okręgi górnicze miały Bytom (do 12 km na północ i ok. 6 km na wschód i zachód) (rys. XI.8.1) i Sławków. W tym drugim przypadku złoża były oddalone od miasta, i jeżeli uznać prace górnicze w rejonie Chruszczobrodu za związane ze Sławkowem, to okręg ten rozciągał się ok. 16 km na północ i ok. 10 km na południe. Od wschodu i zachodu sięgał na ok. 6 km od centrum miasta, przy czym od wschodu ograniczony był przez tereny będące w strefie wpływów Olkusza (rys. XI.30.2-4). Na duży obszar okręgu górniczego, tak jak w Sławkowie mogła mieć wpływ lokalizacja w odległym miejscu. Było tak w Bańskiej Bystrzycy gdzie główne złoża w rejonie Starych Hor i Španiej Doliny znajdowały się w odległości do 12 km na północ od miasta, a jeżeli w strefę tą włączymy także prace górnicze w Ľubietovej, to okręg górniczy rozciągnie się do 18 km w linii prostej (rys. XI.4.2). Analogiczna sytuacja mogła mieć miejsce w Spiskiej Nowej Wsi, gdzie południowa granica okręgu górniczego była na rzece Hnilec odległej o 15 km od miasta (rys. XI.32.1). Specyficzną sytuację stanowi Kutná Hora, w której większość prac skupiało się w promieniu 3 km od centrum miasta (rys. XI.19.4). Mniejsze stanowiska zlokalizowane były poza głównymi pasmami rudnymi, w odległości 4-5 km i dalej. Najodleglejszym miejscem wydobycia, który w XVI w. znajdował się pod zwierzchnictwem urzędu górniczego w Kutnej Horze, były kopalnie w okolicy miasta Kouřim, odległe o ponad 20 km (Bílek 2000f: 38). Nie jest wykluczone, że okręg górniczy tego ośrodka już w średniowieczu był znaczny, jednak stan badań nie pozwala na dokładne określenie jego granic (rys. XI.19.16). Spośród wymienionych miast Frieberg, Bańska Szczawnica, Bytom i Sławków mają XII-wieczną metrykę, a pozostałe powstały w XIII w. Być może silna pozycja najstarszych miast sprawiała, że przez dłuższy czas nie wyrastała w ich pobliżu konkurencja mogąca ograniczyć ich strefy wpływów. Obszar o opisanym zakresie pokrywa się z teoretyczną odległością całodziennej podróży tam i z powrotem, choć należy zwrócić uwagę, że w górskim terenie transport np. ciężkiej rudy mógł być o wiele trudniejszy i bardziej czasochłonny. Nie bez znaczenia dla rozległości najstarszych okręgów mógł mieć także sposób prowadzenia prac górniczych. Wydobywano tylko najbogatsze części złóż, a po ich wyczerpaniu bądź napływie wód podziemnych, przenoszono się na nowe miejsce, których było jeszcze dużo w nieeksploatowanym terenie. Przeciętny okręg górniczy rozciągał się w promieniu 5-10 km od miasta. W Czechach dobrym przykładem jest rejon Havlíčkův Brodu. Obszar występowania rud rozciąga się na ok. 12 km od miasta. W XIII w. na tym terenie powstały cztery ośrodki górnicze. Najważniejszym z nich był Brod. W odległości ok. 9 km powstały Šlapanov i Česká Bělá, a w odległości 12 km Přibyslav. Można uznać zatem, że obszar, dla którego każde z (rys. XI.13.1). Podobną wielkość miało terytorium kontrolowane przez jáchymovski Oberbergamt (200 km2, czyli teoretycznie okręg o promieniu niecałych 5 km) (Majer 1997: 225). W przypadku położonych w Górach Opawskich Zlatych Hor, okręg górniczy był większy i rozciągał się 7 km na południe od miasta. W kierunku północnym sięgał prawie po Głuchołazy, gdzie znajdowały się ujścia sztolni (ok. 5 km, rys. XI.37.1). To drugie miasto związane z górnictwem złota, początkowo samo posiadało okręg górniczy rozciągający się na 7 km od niego (rys. XI.12.1). Nie jest jasne gdzie przebiegała granica ze Zlatymi Horami, które w czasie funkcjonowania głuchołaskiego górnictwa miały innego właściciela. W pozostałych śląskich miastach górniczych okręgi górnicze rozciągały się na ok. 8 km w Lwówku (rys. XI.21.1), ok. 5 km w Złotoryi (rys. XI.38.1) i prawdopodobnie 5-6 km w Złotym Stoku (patrz rozdział XI.39.3.f). Na złożach śląsko-krakowskich Chrzanów, który stał się miastem górniczym wtórnie, pełnił centralne funkcje dla obszaru rozciągającego się w promieniu prawie 10 km aż po rejon Ciężkowic. Olkusz kontrolował obszar w promieniu 6-7 km od miasta, ograniczony przez strefę wpływów Sławkowa (rys. XI.25.3-5). Natomiast okręg górniczy Tarnowskich Gór rozciągał się w promieniu 8 km (rys. XI.33.2). Spośród miast górno-węgierskich okręg górniczy rozciągający się do 10 km od miasta miała Rożniawa (rys. XI.28.1), Smolnik, który miał prawo użytkować tereny w promieniu 2 mil (Dvořáková, Štefánik 2010: 437) (rys. XI.31.1) i częściowo Ľubietová (rys. XI.20.1). Do Novej Bani w XIV w. należały wsie położone w odległości 7 km, złoża jednak były bliżej miasta, można więc przypuszczać, że cały okręg górniczy nie przekraczał tej granicy. Pukanec miał prawo użytkować okręg o promieniu jednej mili (Štefánik 2010e: 362), a w Kremnicy tereny wydobywcze były rozciągnięte południkowo, 6,5 km na północ i 4 km na południe od miasta (rys. XI.18.2). Na terenie Miśni okręgi mieszczące się w niniejszej kategorii miały być może Altenberg, gdzie poza głównymi złożami położonymi koło miasta, cynonośne piaski wydobywano w odległym o ok. 6 km Lauenstein (rys. XI.1.3) i być może Marienberg, którego złoża sięgały ok. 5 km od miasta (rys. XI.22.2). Większość wymienionych miast powstała w ciągu pierwszego horyzontu urbanizacji górniczej i należała przeważnie do mniejszych i mniej znaczących ośrodków miejskich. Obszar dochodzący do 10 km pokrywa się ze wspomnianymi wyżej hipotetycznymi wyliczeniami wielkości zaplecza miejskiego. W przypadku miast z terenów Słowacji okręgi górnicze wyznaczane były przez prawo milowe. Ostatnią grupę tworzą miasta posiadające mały okręg górniczy dochodzący do 5 km, lub nie posiadające go wcale. Spośród ośrodków powstałych w średniowieczu interesujący jest przypadek stanowiska Treppenhauer. W promieniu ok. 4 km od stanowiska, na obu brzegach rzeki Zschopau, znajdują się pozostałości średniowiecznych prac górniczych. Największym z nich jest jednak Treppenhauer, którego pozycja wydaje się być podkreślona przez otoczenie osady wałem i fosą. Mogło ono zatem pełnić centralną funkcję dla okolicznych mniejszych kopalń (Schwabenicky 2009: 170). Nie jest wykluczone, że także inne stanowiska tego typu stanowiły lokalne centra. Prawdopodobnie były one elementem pewnej hierarchii osadniczej, na której szczycie było miasto górnicze. Taka sytuacja miała miejsce w okręgu pelhřimovskim. Miasto znajdowało się dosyć daleko od terenów wydobycia, więc na skraju okręgu, w odległości 10-14 km, powstały mniejsze miasta górnicze Horní Cerekev, Nový Rychov i Vyskytná. Prace górnicze znajdowały się w niewielkiej odległości (od 1 -3 km) od nich (Hrubý , Hejhal 2011: 160; Hrubý i inni 2012: 410). Poza wspomnianymi przykładami, wydaje się, że mniejsze okręgi górnicze związane były z drugim horyzontem urbanizacji górniczej, jaki miał miejsce w Rudawach od XV do XVI w. Należały do nich na przykład największe z miast, które powstały po północnej stronie pasma górskiego: Annaberg, gdzie okręg rozciągał się w promieniu ok. 3,4 km (rys. XI.2.1) czy Schneeberg gdzie odległość ta wynosiła prawdopodobnie 4 km (rys. XI.29.2). Nie jest jednak wykluczone, że miasta te kontrolowały większe tereny. Natomiast z pewnością małe okręgi górnicze musiały mieć ośrodki powstałe w XVI w. w wyższych partiach gór. Sugerują to niewielkie odległości między nimi. Do takich ośrodków można też zaliczyć, położoną koło Bańskiej Szczawnicy, Bańską Belę, która zdołała uniezależnić się od centralnego ośrodka w XV w. Wydaje się, że miasteczko to kontrolowało tylko tereny w promieniu ok. 1,5 km (rys. XI.3.1). Małe okręgi w XVI w. związane są być może ze zmianami w sposobie produkcji. Przejście do wybierki często uboższych rud zmuszały do jej intensyfikacji i optymalizacji, polegającej np. na ograniczeniu zbędnego transportu surowców. Wieliczka i Bochnia, miasta związane z górnictwem soli kamiennej nie posiadały okręgu górniczego. Specyfika wybierki złóż sprawiała, że w każdym z miast było tylko po kilka szybów górniczych, które funkcjonowały bardzo długo. Infrastruktura związana z warzelnictwem solanki wydobytej z kopalni także znajdowała się w bezpośredniej bliskości każdego z miast. Oba ośrodki dysponowały terenami wokół, jednak były to obszary rolnicze, nie związane bezpośrednio z funkcjonowaniem kopalni. V.2. Strefy wydobycia Elementem najbardziej charakterystycznym i oddziaływującym na krajobraz okręgów górniczych były kopalnie. Omówię je w niniejszym rozdziale wraz ze infrastrukturą służącą wstępnej obróbce rudy. W strefach wydobycia odbywał się proces rozpoczynający się poszukiwaniem rudy, przez jej eksploatację, segregację, rozdrobnienie, płukania aż do uzyskania gotowego produktu kopalń, czyli koncentratu rudy nadającego się do przerobu w hucie. Zwrócę uwagę na wygląd kopalni, funkcjonującą w niej infrastrukturę, przemiany stref wydobycia w ciągu badanego okresu, ich wielkość, okres funkcjonowania i wpływ na krajobraz. Dane dotyczące wyglądu i lokalizacji kopalń niestety są wybiórcze. Zwłaszcza w regionach gdzie górnictwo funkcjonowało na tych samych złożach po rewolucji industrialnej, doszło do znacznych przekształceń krajobrazu i zniszczenia starszych śladów prac wydobywczych i przetwórczych, a rekonstrukcja stref wydobycia możliwa jest głównie na podstawie źródeł pisanych, które niestety dla najstarszych okresów są znikome. Niemniej zgromadzone informacje pozwalają na wyciągnięcie wniosków co do formy i dynamiki przemian kopalń i stref wstępnej obróbki. Forma kopalni zależna była w pierwszej kolejności od charakteru złóż, od stosowanej techniki wydobycia i od formy organizacji produkcji. W pierwszym okresie górniczym, wybierano głównie najbardziej zasobne części złoża. Dzięki istnieniu znacznych ilości dostępnych miejsc występowania rudy, możliwe było przenoszenie działalności po wyczerpaniu się surowca. Można przypuszczać, że jeżeli dotarcie do złóż wymagało większych inwestycji, starano się by produkcja była bardziej stabilna, a kopalnia funkcjonowała dłużej. W bezpośredniej bliskości prac wydobywczych umieszczano urządzenia związane ze wstępnym przerobem rudy, dzięki czemu oszczędzano czas zużyty na transport. Prawdopodobnie często z kopalniami związane były osady górników. W wyniku tego połączenia powstawały samodzielne jednostki produkcyjno-mieszkalne. Badania prowadzone w rejonie igławskim wskazały na istnienie w XIII i XIV w. dwóch typów stanowisk górniczych, długotrwałych (cz. velkoprovoz) i krótkotrwałych (cz. maloprovoz). Pierwsze z nich charakteryzowało się istnieniem stabilnych prac górniczych, mających w perspektywie bogate złoża lub ich większą ilość. Stanowiska takie posiadały wszystkie elementy, od wydobycia po finalny proces hutniczy oraz osadę górniczą, która funkcjonowała przez dłuższy czas. Drugi typ stanowisk reprezentuje działalność krótkotrwałą działającą na mniejszych lub uboższych złożach. W takim przypadku mogło brakować któregoś z elementów (huty, osiedla) (Hrubý 2013: 268). Wydaje się, że najstarsze kopalnie mogły mieć charakter odkrywkowy. Być może taką metodę stosowano we Freibergu (Wagenbreth, Wächtler 1986: 30), jednak nie udało się tego jak dotąd potwierdzić archeologicznie. Jedyne znane ślady z rejonu miasta górniczego pochodzą z Bańskiej Szczawnicy. Wyrobiska po górnictwie odkrywkowym widoczne są nad miastem na zboczach Glanzenbergu. Zachowały się w formie skalnej ściany (Dvořáková, Tóthová 1995: 11; Labuda 1997: 110). Na złożach o charakterze żyłowym stosowano przede wszystkim technikę szybową. Szyby umieszczone były jeden za drugim. Dla uporządkowania sytuacji w zapisach prawnych wprowadzono pole górnicze, nadawane indywidualnemu gwarkowi, będące podłużnym pasem ziemi ułożonym zgodnie z przebiegiem złoża. Podstawową jednostką stosowaną zarówno w Igławie jak i Freibergu był łan (niem. Lehen, cz. lan) o długości 7 łatrów czyli ok. 14 m (Molenda 1963: 109; Hoffmann 2009a: 98). We Freibergu początkowo pole górnicze miało 7 łanów, położonych jeden za drugim (Wagenbreth, Wächtler 1986: 24). W Igławie miało wymiary 4,5 x 3,5 łana (ok. 98 x 64 m) (Hoffmann 2009a: 98). Podobnie było w Kutnej Horze. Miały znajdować się na nim 3 szyby. Każde nadane pole powiększane było o łany należne do króla, miasta górniczego i pana gruntowego, dochodząc do wymiarów 180 x 64 m. Małe działki miały zmusić do kopania w głąb, a zarazem pomieszczenia większej ilości pól górniczych (Kořan 1950: 27). Takie zasady stosowano także na Dolnym Śląsku. Nie jest jednak pewne, jak sytuacja wyglądała na złożach śląsko-krakowskich, które miały zupełnie inny charakter. Z pewnością stosowano tam jakieś miary pola górniczego, które pojawiają się w dokumentach dotyczących Bytomia (z 1369 r.) i w źródłach z XVI w. (Molenda 1963: 109). Nie wiadomo jednak jak sytuacja ta wyglądała w praktyce, gdyż ustalenie granic działek i chronologii powstawania szybów jest bardzo trudne a często i niemożliwe. Jednym z lepiej przebadanych archeologicznie przykładów średniowiecznych prac górniczych jest stanowisko Igława-Staré Hory I-III, położone w obecnych granicach administracyjnych miasta Igława (rys. XI.16.3). Najstarsza ceramika znaleziona na teranie stanowisk w Starych Horach pochodzi z 2 ćw. XIII w., a najstarszą monetą był mały fenig margrabiego morawskiego Władysława III (1246-47). Występowały także materiały młodsze datowane na okres od XIII w. do rewolucji husyckiej (Hrubý 2011: 219-221). Jako, że górnictwo igławskie największy rozkwit przeżywało w średniowieczu, zachowane tu ślady prac górniczych zostały tylko w niewielkim stopniu zniszczone przez górnictwo nowożytne z XVI w. Stanowisko położone było na najważniejszym złożu w rejonie miasta. Strefa mineralizacji przebiegała z północy na południe od osady Staré Hory w kierunku Pístova i dawała się uchwycić na długości 8,4 km (Hrubý 2011: 34). Nad złożami znajdował się nadkład piasków o miąższości 4-5 m co powodowało konieczność prowadzenie wydobycia podziemnego (Hejhal i inni 2011: 189). Podczas badań archeologicznych udało się uchwycić 88 obiektów identyfikowanych jako szyb poszukiwawcze bądź wydobywcze. Jamy poszukiwawcze były płytkie i mniejsze. Za szyby górnicze uznano obiekty, w których nie uchwycono dna. Wokół szybów uchwycono pozostałości hałd materiału płonnego, których miąższość wahała się od 0,30 m do nawet 1,60 m (rys. XI.16.4-5) (Hrubý 2011: 91). Szerokość średniowiecznych szybów w rzucie poziomym wahała się od ok. 3,5 m do 0,90 m przy czym dominowały mniejsze, poniżej 2 m (rys. XI.16.6). Szyby górnicze położone były mniej więcej wzdłuż żyły. Na stanowisku Stare Hory I odległość między szybami wynosiła mniej więcej 28 m, co może zgadzać się z wymiarami pola górniczego w Igławie w XIII w. (98 m = 3 szyby = szyb co 33 m) (Hrubý 2011: 94). W bezpośredniej bliskości szybów górniczych w Starych Horach odbywał się proces wstępnego przerobu surowca. Nie udało się uchwycić miejsc, gdzie rudę sortowano i wstępnie rozdrabniano, proces ten mógł się odbywać w bliskości szybów przy hałdach. Znaleziono natomiast szereg fragmentów kamieni młyńskich służących do mielenia rudy. Wszystkie znajdowały się budynkach półziemiankowych znajdujących się w na stanowisku (Hejhal i inni 2006a: 267; Hrubý 2011: 96). Zachowały się także pozostałości po wzmiemnych kanałach i płuczkach rudy (rys. XI.16.8). Główny kanał miał 65-82 cm szerokości u góry i 45-55 cm u dna. Jego głębokość wahała się od 55 do 70 cm. Wpadał do prostokątnej jamy o ukośnym dnie i ścianach wyłożonych kołkami. Całkowita długość zagłębionej części wynosiła ok. 18,5 m. 16 m dalej znajdowało się podobne urządzenie. Kanały uchodziły do małego cieku. Prawdopodobnie woda służąca do płukania rudy pochodziła z szybów. Na stanowisku Stare Hory III znajdował się system kanałów bezpośrednio związany z ciągiem szybów górniczych. Kanały wpadały do zbiorników gdzie osadzał się koncentrat rudy (Hrubý 2011: 121-122; Hrubý i inni 2007: 34, 38; Hejhal, Hrubý 2006: 246-247 Hrubý 2004: 6-7; Hrubý i inni 2006: 199-204). Stanowisko to, połączone z osadą, funkcjonowało być może nieprzerwanie, przez dłuższy czas. Przykładem krótko funkcjonującego stanowiska jest Cvilínek koło Černova znajdujący się w okręgu przynależnym do miasteczka Horní Cerekev (rys. XI.26.2). Badania archeologiczne wykazały, że stanowisko funkcjonowało tam od 2 poł. XIII w. do roku ok. 1300. Stanowisko składało się z osady i strefy wstępnego przerobu, położonych w bezpośredniej bliskości żyły rudnej. Wydobytą w kopalniach rudę przewożono nad pobliski potok (ok. 150-600 m) gdzie znaleziono ślady jej segregowania. Następnie ruda przetwarzana była w młynie, który prawdopodobnie znajdował się w pobliżu. Tak przetworzoną przenoszono do płuczek oddalonych o 20 m od miejsca sortowania. Tam poddawano ją płukaniu we wkopanych w ziemię korytach i jamach (rys. XI.26.3) (Hrubý i inni 2012). W pierwszym okresie górniczym na złożach żyłowych prawdopodobnie funkcjonowało sporo stanowisk o charakterze podobnym do Igławy-Starych Hor i Cvilínka. Stanowiska takie zachowane są w terenie zwykle w postaci pozostałości po szybach górniczych i hałd płonnego materiału. Problemy nastręcza przede wszystkim datowanie takich stanowisk. W rejonie Igławy takie stanowiska znajdują się w Komárovicach (10 km na pd.-wsch. od miasta), które datowano na podstawie ceramiki na okres 2 poł. XIII – 1 poł. XIV w. (Hrazdil i inni 2012), w miejscowości Bílý Kámen, także datowane na ten okres (Malý i inni 2007: 127). Ślady dawnych prac górniczych znajdują się także koło Pávova, Hybrálca, na zboczach szczytu U sv. Antonína, na Pekelským Vrchu kolo Rantířova, na zachod od miasta kolo Helenina, na południe koło Rančírova czy na Popovickim Vrchu (rys. XI.16.2) (Hrubý, Hejhal 2011: 133 – mapa). Analigiczna sytuacja miała miejsce w rejonie Havlíčkův Brodu. W pobliżu Českej Běli odkryto relikty szybów górniczych, ślady wstępnej obróbki oraz zabudowania (XI.13 rys. 1206, 1207) (Hrubý, Hejhal 2011: 142). Pozostałości prac górniczych z pierwszego okresu górniczego znajdowały się także w okolicach miejscowości Termesivy, 3,3 km od Havlíčkův Brodu, koło Ovčína, Přibyslavia, czy Stříbrnych Hor (rys. XI.13.1, rys. XI.13.4-13) (Rous 1998; 2004). Taka sytuacja była powszechna wszędzie tam gdzie złoża żyłowe były rozrzucone na większym obszarze. Na terenie Saksonii wyglądał tak okręg górniczy wokół Treppenhauer. Stanowiska koncentrowały się pomiędzy Frankebergiem a Mittweidą. Na północ od Treppenhauer znajdowały się pozostałości prac górniczych w Hengsbusch, które datowano na średniowiecze i czasy nowożytne. Kolejne było w Schönborn-Dreiweiden, Küchenwald, Kurbach i Merzdorf, a także w rejonie Mittweidy, Lauenhain oraz Neudörfchen (rys. XI.34.1) (Schwabenicky 2009: 19-20). Największa koncentracja pozostałości szybów znajdowała się w samym Treppenhauer (rys. XI.34.3). Przebadane szyby miały średnicę dochodzącą do dwóch metrów (Schwabenicky 2009: 28), a niektóre były czworokątne i miały szerokość ok. 1 m (Kenzler 2008: 272). Na żadnym stanowisku nie udało się jednak wyjaśnić jaki był sposób organizacji pola górniczego. Możliwe, że każdy szyb należał do jednego górnika i jego rodziny (Schwabenicky 2009: 169). Także w Treppenhauer strefa wstępnej obróbki rudy znajdowała się w pobliżu szybów. W trakcie badań odkryto blok kamienny z nieckowatym zagłębieniem powstałym w wyniku uderzania. Analogiczne kamienie znane są z terenu Alp z kopalń z epoki brązu, a taka metoda rozdrabniana została wyobrażona na ołtarzu annaberskim z XVI w. (rys. V.4) (Schwabenicky 2009: 78). Jeden z odkrytych budynków zidentyfikowano jako młyn rudy. Obiekt (6D/O1) miał postać sztucznie stworzonej terasy o wymiarach 14 x 7 m, ograniczonej murem o grubości 0,8-0,9 m, która stanowiła podstawę dużej budowli. We wschodnim narożniku znajdował się potężny fundament konstrukcji naziemnej, obok którego znajdowały się pozostałości zniszczonych kamieni młyńskich, które pierwotnie miały 1 m średnicy i napędzane były być może przez kierat (rys. XI.34.22) (Schwabenicky 2009: 79-84). Rys. V.4. Ręczne rozdrabnianie rudy. Fragment Annaberskiego ołtarza górniczego z kościoła św. Anny, 1522 r. (http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Annaberger-Bergaltar2.jpg, dostęp 4.09.2014). Nie jest jasne jak wyglądały kopalnie na złożach śląsko-krakowskich. Ich gniazdowa budowa sprawiała, że konieczne było prawdopodobnie kopanie licznych szybów sondażowych, a same szyby wydobywcze mogły być rozłożone dosyć nieregularnie. W rejonie Olkusza ówczesne szyby miały być małe i płytkie oraz funkcjonować krótko (Molenda 1978: 177). W Bytomiu w trakcie różnego typu prac badawczych w obrębie miasta lokacyjnego odkryto szereg obiektów identyfikowanych jako szyby górnicze. Miały formę czworokątnych studzienek szalowanych przez konstrukcję drewnianą. Obiekt odkryty w pierzei rynku miał wymiar 1,20 x 1,20 m. W rejonie ul. Rycerskiej odkryto obiekt o wymiarach 1,10 x 1,20 m, nad którym znajdowała się konstrukcja drewnianego budynku interpretowana jako urządzenie wyciągowe. Obiekt znaleziony między ul. Rycerską a Krakowską miał natomiast szerokość ok. 0,80 m (rys. XI.8.10) (Szydłowski 1966: 82-85, 97; Drabina 2010: 16-17). Ponadto w rejonie rynku odkryto jeszcze 4 obiekty identyfikowane jako szyby. Miały w rzucie poziomym kształt kwadratu o boku do 1 m. Szalowane były pionowymi dranicami które rozparto poziomymi ramami. Wokół cembrowiny znajdowała się glina stanowiąca izolację. Szybiki te datowane były przeważnie na XIII w. (Szydłowski 1966: 125-127). Brak niestety dokładnych informacji co do kontekstu znalezisk i ich głębokości. Nie jest jednak wykluczone, że obiekty te były w rzeczywistości studniami czerpalnymi co sugerują liczne znaleziska takowych z badań na terenie placu Kościuszki (Drabina 2010: 16-17). Można przypuszczać, że w początkowej fazie górnictwa kopalnie były raczej niewielkie, posiadały liczne małe i płytkie szyby górnicze, w ich pobliżu powstawały strefy przerobu surowca oraz osady górnicze. Sytuacja ta możliwa jest do obserwacji archeologicznej właściwie głównie tam gdzie złoża były uboższe i nie rozwinęła się intensywna eksploatacja poniżej poziomu wodnego. Najprawdopodobniej takie stanowiska występowały w pobliżu Friebergu, Bańskiej Szczawnicy i Bańskiej Bystrzycy oraz w wielu innych regionach górniczych. Ich ślady mogły jednak zostać zatarte przez późniejsze prace górnicze. Wraz z przejściem do coraz głębszych złóż zmieniała się struktura kopalń. Konieczne było stałe odwadnianie, pokonywanie większych głębokości przy transporcie czy zapewnienie wentylacji coraz rozleglejszym wyrobiskom. Jako, że pojedynczy górnik nie był w stanie sprostać tym wymaganiom, zaczęły powstawać gwarectwa skupiające większe grupy górników, pracujących wspólnie. Doszło do specjalizacji poszczególnych szybów, wydzielono szyby odwadniające, wentylacyjne i transportowe. Musiały one zatem być trwalsze i większe. Zwiększano także wielkość pola górniczego, jak np. w rejonie Olkusza gdzie powiększono teren przynależny do kopalni z 24 do 48 m wokół centralnego szybu, niekiedy łącząc kilka takich pól w jedną kopalnię (Molenda 1978: 181). Intensywną gospodarkę górniczą prowadzono od początku tam gdzie złoża były skupione na niewielkim obszarze jak np. w Kutnej Horze. Złoża miały tu charakter pasm rudnych, w obrębie których występowały ciągi żył (rys. XI.19.4). Być może najwcześniej eksploatowanym złożem było pasmo Oselskie, które miało szerokość dochodzącą do kilkuset metrów i ciągnęło się na długości ok. 3 km. Przebiegało przez zachodnią część średniowiecznego miasta (Bílek 2000g: 6). Ślady po szybach zatarły się w wyniku późniejszej zabudowy tego terenu, jednak wiadomo, iż wyrobiska osiągały znaczne głębokości. W 1967 r. podczas prac hydrogeologicznych natrafiono na podziemny kompleks złożony ze sztolni, chodników i wyrobisk należących do kopalń położonych właśnie na paśmie Oselskim (Cílek 1994). Na paśmie Grejfskim w okresie największego rozkwitu górnictwa (XIV-XV w.) było 100-120 kopalń, które mogły zajmować ok. 30 ha. Znajdowały się na obszarze ok. 1800 m długości i 200 m szerokości (Bílek 2000a: 37). Na paśmie Roveňskim, biegnącym częściowo przez wschodnią część miasta, w średniowieczu działało ok. 100-150 kopalń. Pasmo to miało długość ok. 2 km (Bílek 2000b: 6). Na paśmie Kuklickim, położonym ok. 2 km na północny zachód od miasta zachowane są do dziś pozostałości po pracach górniczych. Występują na długości 2 km i szerokości 200 do 500 m. Pochodzą z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych (Bílek 2000c: 3). W sumie mogło tam powstać ok. 200 samodzielnych kopalni (Bílek 2000c: 6). Intensywne prace prowadzono także na paśmie Staročeskim, które miało długość ok. 1,5 km i szerokość ok. 200 m. Zajmuje cały zachodnią stronę Kaňku (Bílek 2000e: 54). Nie jest wykluczone, że już w średniowieczu prowadzono prace na terenie pasma Hlušeckiego (Bílek 2000d: 5). O intensywności prac górniczych w pierwszym okresie świadczą pozostałości hałd płonnego materiału wydobytego z kopalni, na których stoi zabudowa miasta. W rejonie Havlíčkovo náměstí miąższość hałdy wynosiła od 2 do 8 m, a na Anenskim náměstí ok. 4,5-5 m (Frolík, Tomášek 2002: 99-101). Warstwy materiału płonnego znaleziono także w okolicach kościoła św. Bartłomieja (Velímský 2007: 92-93) i na ul. U Jelena (Kozák 1999). Na Bartolomějskim náměstí hałdy miały 4,2 m miąższości, na Smíškova náměstí 2,5 m (Kuča 1998: 301), na Palackého náměstí miały 4 m (Kuča 1998: 289), a w rejonie Kościoła Panny Marii na Náměti miały 2 m miąższości (Bartoš 2004: 171). Hałdy ciągną się prawdopodobnie między tymi punktami, tworząc podstawę pod znaczną część miasta. W rejonie miasta złoża znajdował się pod 25 m warstwą nadkładu, który trzeba było wybrać przy okazji głębienia każdego szybu (Bílek 2000g: 43). Do tego w tym rejonie miasta prace były prowadzone na dużych głębokościach co także sprzyjało odkładaniu się dużych ilości odpadków. W Kutnej Horze początkowo na polach górniczym znajdowały się płytkie szyby, oddalone od siebie o 20-30 m. Wraz z osiąganiem większych głębokości budowano szyby transportowe z kieratami, położone w większych odległościach od siebie. Ich głębokość dochodziła do 100 m (Štroblová, Altová 2000: 53). Pole górnicze w okresie średniowiecza mogło pomieścić od 9 do 13 szybów oddalony o 14 m od siebie. Prawdopodobnie obok nich istniał szereg szybów poszukiwawczych. Zachowanym przykładem starych robót górniczych są szyby przy tzw. Wielkim zapadlisku (Velka propadlina) na paśmie Turkaňskim. Szyby miały 15 i 25 m głębokości. W rzucie poziomym szyby poszukiwawcze były okrągłe, bez szalunku (Bartoš 2004: 185). Ich kontynuacja w skale rudonośnej była prostokątna. Szyby wydobywcze były już od powierzchni czworokątne i zaopatrzone w szalowanie (Bartoš 2004: 187). Nad głównymi szybami transportowymi ustawiano urządzenia wyciągowe. Pozostałości takiej konstrukcji odkryto na Kaňku. Budynek postawiony był na platformie o średnicy 7 m. Na środku w jamie wyłożonej kamieniami znajdowała się oś z pnia świerku, tworząca jądro konstrukcji. Na niej zamontowany był kierat. Prawdopodobnie całość nakryta była dachem. Znaleziska ceramiki pozwalają datować obiekt na XV w. (rys. XI.19.5) (Frolík, Tomášek 2004: 31). Budowa infrastruktury i prace prowadzone na większych głębokościach sprawiały, że produkcja stawała się o wiele bardziej stabilna. Przekształcenia terenu prawdopodobnie polegały już nie na drążeniu licznych nowych szybów, tylko na usypywaniu coraz większych hałd płonnego materiału. Dobrym przykładem stabilnej infrastruktury górniczej są kopalnie soli w Wieliczce i Bochni. W Wieliczce prawdopodobnie jeszcze przed lokacją istniały szyby górnicze związane z najstarszą fazą eksploatacji soli kamiennej. Być może najstarszym jest obiekt znaleziony na terenie Zamku Żupnego. Zbudowany był z belek łączonych na zrąb i rozpartych w narożnikach dodatkowymi pionowymi słupami. W rzucie poziomym miał wymiary 3,40 x 4,00 m (Jodłowski 1988a: 98). Zasypano go prawdopodobnie na początku 2 poł. XIII w. (Jodłowski 1968a: 45). Za najstarszy szyb uważany jest także szyb Gieraszowski, ok. 1338 r. na zachód od niego zgłębiono szyb Świątkowski (Piotrowicz 1990: 81). Przed 1334 r. powstał szyb Świętosławski oraz Wodna Góra. W obrębie murów miejskich, w północno-wschodnim narożniku miasta, na pocz. 2 poł. XIV w., zgłębiono szyb Regis (rys. XI.36.6) (Piotrowicz 1990: 81). W XIV w. wielickie szyby miały głębokość dochodzącą do 40 m (Piotrowicz 1988: 125). W XV w., w 1442 r., powstał szyb Seraf (Piotrowicz 1988: 149). Szyby te wciąż były stosowane w XVI w., a kopalnie rozbudowywano głównie pod ziemią (Piotrowicz 1988: 150). Analogicznie sytuacja wyglądała w Bochni, gdzie na początku XVI w. funkcjonowało 7 szybów (rys. XI.6.2) (Piotrowicz 1988: 149). Poważną zmianą jakościową w kopalniach w Europie Środkowo-Wschodniej było wprowadzenie odwadniania grawitacyjnego w postaci sztolni. Inwestycja taka, pomimo, że bardzo kosztowna i wymagająca wspólnego wysiłku, pozwalała na odwodnienie znacznych obszarów. Najłatwiej było wydrążyć sztolnię na terenach górzystych, gdzie były one zwykle krótsze i służyły czasem jako metoda dotarcia do złoża. Budowa tego typu urządzeń była szczególnie kosztowna i pracochłonna na terenach o mniejszym zróżnicowaniu wysokościowym. Sztolnie zaczęły powstawać już w pierwszym okresie rozwoju górnictwa, jednak największe nasilenie tego typu inwestycji nastąpiło w drugim okresie, gdy zmieniła się struktura organizacyjna, a miejsce pojedynczych gwarków prowadzących własną kopalnię, zajęły duże spółki ze znacznym kupieckim kapitałem. Początkowo sztolnie były zapewne niewielkimi inwestycjami ograniczonymi do małego obszaru, jak np. sztolnia w Treppenhauer. Wykuta była w skale za pomocą żelazka i młotka, miała długość 100 m oraz 2 m wysokości. Powstała w XIV w. i w tymże stuleciu zakończyła swoje funkcjonowanie (Schwabenicky 1984: 42; 1988: 247; 2009: 31-32). We Freibergu prace nad pierwszą sztolnią rozpoczęto w 1384 r. z inicjatywy margrabiego Miśni. Powodem były poważne problemy z napływającą do wyrobisk wodą, które groziły wstrzymaniem prac (Langhof 1986: 69-70; Wagenbreth, Wächtler 1986: 18). Sztolnia ta, nazywana później Fürstenstolle, okno miała nad Muldą w rejonie Tuttendorfu i wiodła w kierunku kopalni Reichen Zeche, która znajdowała się w południowej części miasta (rys. XI.9.4)(Wagenbreth, Wächtler 1986: 45; Dallmann, Gühne 1993: 347). Funkcjonowała aż do XIX w. i w sumie wraz z odgałęzieniami miała 30 km długości (Wagenbreth, Wächtler 1986: 47). W pierwszym okresie wydrążono także mniejsze sztolnie w rejonie Freibergu. Wszystkie powstałe wtedy urządzenia miały wraz z odgałęzieniami ok. 32 km długości (Wagenbreth, Wächtler 1986: 50). Rozbudowano je w XVI w. Wydrążono wtedy także kilka nowych (Wagenbreth, Wächtler 1986: 48). W Igławie sztolnie w Starych Horach, prowadzące do rzeki Jihlavy, wzmiankowane były już w 1315 r. (Měřínský i inni 2009c: 52-53). W Kutnej Horze sztolnia na paśmie Roveňskim funkcjonowała już na pocz. XIV w. (Bílek 2000b: 17), a w 1305 r. wzmiankowana była sztolnia na paśmie Kuklickim, która była największym tego typu urządzeniem w rejonie miasta i miała 2 km długości (Bílek 2000c: 7-8). W Bańskiej Szczawnicy regulacje dotyczące sztolni znajdowały się w prawie górniczym od początku funkcjonowania miasta. Najstarsza sztolnia, Glanzenberg, przechodziła pod centrum miasta i odwadniała żyłę Spitaler. Być może powstała już w XIII-XIV w. Kolejne sztolnie powstawały pod koniec XV i w XVI w. (Štefánik 2010a: 61). Interesujący jest szczególnie przypadek Olkusza, gdzie prace nad odwadnianiem sztolniowym rozpoczęły się na dużą skalę dopiero w 2 poł. XVI w. Ich wyloty znajdowały się na zachód od miasta i prowadziły do Białej Przemszy oraz Sztoły (która była dopływem Przemszy) (Molenda 1972: 69-70). W 1549 r. rozpoczęto budowę sztolni Starczynowskiej, w 1563 r. Ponikowskiej, w 1564 r. Czajowskiej, w 1566 r. Ostowickiej, a w 1576 r. Pileckiej (Molenda 1972: 70-78; 1978: 235). Łączna długość sztolni wynosiła 32,5 km, w tym 7,1 km odkrytych kanałów (tzw. roznosów) i ponad 25 km podziemnych chodników (rys. XI.25.5) (Molenda 1972: 78; 1978: 235). Do lat 80-tych XVI w. osuszono całą zachodnią część złóż, gdzie przeniosło się wydobycie. Do końca XVI w. osuszono teren od Starego Olkusza przez Ponik aż do miasta (Molenda 1972: 263). W 2 poł. XVI w. szyby górnicze znajdowały się na polach i łąkach oraz bezpośrednio wśród zabudowy miejskiej (Molenda 1978: 264). Wraz z wyczerpywaniem się odwodnionych złóż prace przenosiły się coraz bardziej w kierunku Olkusza. Sztolnia Ponikowska mijała miasto od północy, a sztolnia Pilecka od południa. W 1 poł. XVII w. główny ciężar prac przeniesiono w stronę miasta i na wschód od niego. Prace górnicze weszły w tym okresie pod zabudowę miejską zagrażając jej stabilności. Eksploatacja przy sztolni Pileckiej w XVII w. koncentrowała się na wschód i południe od miasta, dochodząc nawet na lewy brzeg Baby w stronę Witeradowa (Molenda 1972: 264-265; 1978: 241). Można przypuszczać, szyby górnicze, z racji charakteru złóż, rozłożone były nieregularnie tworząc rozległe pola górnicze na odwodnionym terenie. Świadectwem tego są do dziś zachowane zapadliska po szybach w rejonie Starego Olkusza i wylotu sztolni Ponikowskiej. Podobnie sytuacja musiała wyglądać w Tarnowskich Górach gdzie prace koncentrowały się wokół miasta. Od 1526 r., w okresie rozkwitu górnictwa, zgłębiano po kilkadziesiąt szybów rocznie. W latach 1533-1536 ich ilość wzrosła 10-krotnie dochodząc do tysiąca rocznie. Natężenie prac doszło do szczytu w latach 1556-1559, kiedy rocznie powstawało ponad 2500 szybów. Później liczba ta spadła i ustabilizowała się na poziomie kilkuset szybów (Molenda 1969: 76). Po pierwszym intensywnym okresie wzrostu gdy eksploatowano złoża suche, bądź odwadniane za pomocą urządzeń mechanicznych, nastąpiła spadek wydobycia. W celu zmiany koniunktury rozpoczęto drążenie sztolni odwadniających. Nie były one jednak aż tak rozbudowane jak w rejonie Olkusza. Pierwsza, sztolnia św. Jakuba w Sowicach, zaczęła powstawać w 1563 r. (Molenda 1972: 81-84; Hadaś 2000: 718). Nad brzegiem Sztoły, na północ od miasta powstały dwie krótkie sztolnie, Boży Dar po 1566 r. i Pomaga Bóg po 1568 r. Ponadto powstała jeszcze sztolnia Krakowska, osuszająca złoża w Liszczu i Reptach (Molenda 1972: 85; Hadaś 2000: 719) oraz sztolnia Od Szarlejki (rys. XI.33.3) (Molenda 1972: 89; Hadaś 2000: 716). Liczne sztolnie odwadniające drążono w miastach powstałych w Rudawach w drugim horyzoncie urbanizacji górniczej. W Annabergu dolina Sehmy stwarzała bardzo dogodne warunki do budowy tego typu urządzeń już od początku istnienia miasta (Wagenbreth, Wächtler 1990: 242). Problemy z odwadnianiem spowodowały, że już w początkowej fazie funkcjonowania górnictwa schneeberskiego konieczna była budowa sztolni (rys. XI.29.2) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 213). W Marienbergu drążenie rozpoczęto już w 1525 r. Ok. 1556 r. miał miejsce kolejny okres rozkwity górnictwa, znacznie rozszerzono wtedy prace wydobywcze. Powstała sztolnia Ullrichstolln w Elisabether Gangzug, która miała 11 km i była najdłuższą sztolnią okolicy (rys. XI.22.2-3) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 260, 265). Jak wskazałem wcześniej, strefy wstępnego przerobu rudy w XIII i XIV w. znajdowały się w bezpośredniej bliskości kopalń. Nie jest jednak wykluczone, że intensyfikacja wydobycia prowadziła do problemów z możliwościami przerobu surowca. Można przypuszczać, że segregowanie rudy odbywało się w sąsiedztwie kopalni, być może także jej wstępne rozdrabnianie. We Freibergu w czasach eksploatacji strefy oksydacji rudę roztłukiwano na mniejsze kawałki i łatwo oddzielano skałę płonną. Przerabiać trzeba było głębsze partie złóż, które zaczęto eksploatować w XV w. W wydobytym materiale było bardzo mało rudy, dlatego cały materiał z większego obszaru transportowano do sortowni gdzie pracowały dzieci w wieku 8-16 lat oraz inwalidzi. Dalej rudę rozdrabniano w mechanicznych młynach, płukano i przewożono do huty (Wagenbreth, Wächtler 1986: 72). W przypadku rozdrabniania rudy za pomocą młynów, najdogodniejszym napędem dla nich była woda. W Kremnicy, według spisu z 1442 r. w dolinie Colner miało znajdować się 31, a w dolinie Soler 9 młynów rudnych (Lamoš 1969: 72). Istnienie młynów w dolinach potwierdziła prospekcja przeprowadzona przez J. Fröhlich. W Starej dolinie (Colner) znalazł on 10 miejsc gdzie występowały fragmenty kamieni młyńskich, w Novej Dolinie 5 stanowisk, nad Kremnickim potokiem 12, a w dolinie Soler nad potokiem Bystrzyca w 2 miejscach (rys. XI.18.3) (Fröhlich 2007). Do rozdrabniania rudy w XV i w. zaczęto używać młynów stępowych najpierw pracujących na sucho, a potem na mokro (ruda była płukana w trakcie tłuczenia). Także płuczki potrzebowały znacznych ilości wody. W opisywanych stanowiskach w Igławie-Starych Horach i w Cvilínku płuczki były zasilane przez płynące przez oba stanowiska cieki wodne. W przypadku Olkusza, gdzie było mało naturalnych strumieni w rejonie miasta, nie jest wykluczone, że rudę musiano wozić w bardziej odległe miejsca. Wraz z rozwojem eksploatacji w zachodniej części obszaru liczne płuczki zaczęły funkcjonować w Ujkowie przy stawie. Nazwa pobliskiej wsi Tłukienki pochodziła prawdopodobnie od rozdrabniania rudy (Molenda 1978: 181). W trakcie badań archeologicznych w kopalni piasku w miejscowości Hutki, odkryto drewniane koryto płuczki, które mogło pochodzić z XV-XVI w. (Pierzak, Rozmus 1997a; Pierzak i inni 2004:87-89 84-85). Kolejną drewnianą płuczkę odkryto 500 m dalej przy stawie, w pobliżu drewnianych konstrukcji. Uzyskane daty dendrochronologiczne wskazały, że drewno ścięto ok. 1319-1328 r. Także ceramika związana z tym obiektem pochodziła z XIV w. (Pierzak i inni 2004). Brak większej ilości znalezisk nie pozwala na stwierdzenie gdzie znajdowały się strefy wstępnej obróbki rudy w większości miast górniczych. Można jednak przypuszczać, że wraz z intensyfikacją prac górniczych i powstawaniem większych przedsiębiorstw następowała też specjalizacja różnych elementów produkcji. Możliwe zatem jest, że rudę zaczęto wozić w bardziej dogodne miejsce, gdzie przerób odbywał się na większą skalę. Pewną odmiennością od omówionych kopalń reprezentują stanowiska położone na złożach wtórnych. W pierwszej kolejności stosowano na nich technikę odkrywkową. Takie kopalnie miały znajdować się na złożach w rejonie Lwówka Śląskiego, tam gdzie warstwa piasków złotonośnych znajdowała się płytko. Miały mieć do 4 m głębokości i wymiary ok. 70 x 25 m (Kaźmierczyk 1976: 78-79). Odkrywki zarejestrowano także w Głuchołazach, na północnym stoku Przedniej Kopy, w dolnej partii zbocza. Miały szerokość 9 do 12 m (rys. XI.12.3). W wyższej partii ponad nimi znajdowały się szyby górnicze (Krawczyk 2002: 17-18), co sugeruje, że przy tej głębokości zalegania złóż nie opłacała się już eksploatacja odkrywkowa. Można przypuszczać, że taka metoda stosowana była wszędzie tam gdzie występowały złoża wtórne złota i cyny. Najprawdopodobniej wyeksploatowane odkrywki były zasypywane w miarę rozwoju prac górniczych, przez co są dziś bardzo trudno uchwytne. Metoda taka w przypadku złóż wtórnych doprowadzała do znacznych zmian w krajobrazie, uwolnienia luźnych piasków i zapewne wzmożenia erozji rzecznej. Z czasem, gdy prace przesuwały się dalej od rzeki, gdzie nad złotonośnymi piaskami zalegała warstwa gliny, konieczne stało się kopanie szybów (Dziekoński 1972: 123). W trakcie badań archeologicznych w 1973 r. na terasie Kaczawy w rejonie Złotoryi odkryto relikty szybów górniczych, które z wyglądu zbliżone były do studzien. W rzucie poziomym były kwadratowe, zabezpieczone drewnianym szalunkiem uszczelnionym gliną. Mogły mieć głębokość dochodzącą do 7-9 m, jednak nie udało się przebadać ich do dna. Ze względu na brak zabytków ruchomych nie udało się także ustalić ich chronologii (Kaźmierczyk 1974: 74-75; Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 226). W późnym średniowieczu szyby górnicze miały być większe (Gorzkowski 1997a: 50-51). Złotonośny piasek transportowano najpewniej do płuczek położonych nad rzeką. Ich pozostałości odkryto w trakcie badań w 1973 r. nad Kaczawą. Miały postać koryt sporządzonych z pni i nakrytych dranicą. Połączone były z nieckowatymi zagłębieniami wyłożonymi gliną. Nie znana jest ich pierwotna wielkość. Największa miała 12 m2 powierzchni i głębokość ok. 0,60 m. Prawdopodobnie odprowadzały także wodę z szybów. Relikty płuczek datowano na XIII-XIV w. (Kaźmierczyk 1974: 75; Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 231). Podobne urządzenia odkryto w trakcie nadzoru w 1995 r. przeprowadzonego na północ od zabudowań Kopacza (Firszt 1997a: 473-474). Podczas badań powierzchniowych na polu górniczych na południowy-zachód od miasta odkryto liczne pozostałości hałd materiału płonnego i szyby, identyfikowane jako wkopy poszukiwawcze (Stolarczyk 2009: 74-75). Szacuje się, iż w ciągu 200 lat funkcjonowania kopalń, od pocz. XIII w., wykonano ok. 150 tys. odkrywek i szybów (Gorzkowski 1997a: 50-51). Podobnie sytuacja miała miejsce w okolicy Lwówka Śląskiego. Modele terenu wykonane metodą skaningu lotniczego (LIDAR) wskazały na istnienie znacznych połaci zajętych przez zapadliska szybów, ze średnią 35 widocznych obiektów na hektar (rys. V.5) (Cembrzyński, Legut-Pintal w druku). Prawdopodobnie znaczna część szybów została zniszczona. Rys. V.5. Relikty prac górniczych między miejscowościami Dworek a Sobota, na wschód od Lwówka Śląskiego. Laserowy model terenu oparty o skan LIDAR (opr. M. Legut-Pintal). W przypadku eksploatacji szybowo-odkrywkowej na złożach wtórnych dochodziło do degradacji dużej połaci terenu. Określenie jej tempa i zakresu niestety jest jak dotąd niemożliwe. Przede wszystkim bardzo trudna do określenia jest chronologia szybów. Prawdopodobnie były one krótkotrwałe, nie wiadomo jednak czy występował tu jakaś regularność w ich lokalizacji i czy wydobycie było planowe, oraz w jakim tempie rozprzestrzeniała się kopalnia. Krajobraz wokół Lwówka i Złotoryi mógł być, tak jak w przypadku wielu miast górniczych, księżycowy. V.3. Strefy przerobu Po wydobyciu, rozdrobnieniu i płukaniu koncentrat rudy poddawany był obróbce termicznej mającej na celu pozyskanie czystego metalu. Proces ten uzależniony był od rodzaju złóż oraz składu rudy. W przypadku rud bogatych starczały zapewne proste metody wytopu, jednak uboższe złoża wymagały bardziej wyrafinowanych technik produkcji oraz rozbudowy koniecznej infrastruktury. Podstawowym pytaniem jest gdzie ulokowane były huty i od czego ich lokalizacja zależała. Dla dalszej części niniejszej dysertacji interesująca jest także kwestia relacji przestrzennej hut do osadnictwa, zarówno osad górniczych jak i samego miasta. Do procesów termicznego przerobu rudy zaliczyć można prażenie w rosztach, wytop metalu w piecu hutniczym, procesy probiercze, oraz późniejszy przetop gotowego metalu. Huty wymagały dwóch rzeczy, paliwa, na które wykorzystywano węgiel drzewny, oraz powietrza, które wprowadzano do paleniska naturalnym podmuchem, bądź miechem napędzanym siłą mięśni lub wody. Identyfikacja lokalizacji hut możliwa jest dzięki wzmiankom w źródłach pisanych oraz przede wszystkim zachowanym hałdom żużli i pozostałościom pieców. Wydaje się, że w pierwszej fazie górnictwa gdy wydobywano rudy bardzo bogate, urządzenia hutnicze mogły być bardzo proste. Było tak być może we Freibergu, gdzie proces przetwórczy mógł odbywać się bezpośrednio w pobliżu kopalń (Wagenbreth, Wächtler 1986: 75; Schirmer 2003: 19), oraz w Olkuszu. Niewykluczone, że najbogatsze rudy poddawano tam jedynie prażeniu w rosztach ustawionych na wzniesieniach gdzie zapewniony był naturalny podmuch wiatru (Molenda 1978: 182). W pierwszym okresie górnictwa huty znajdowały się zwykle dosyć blisko kopalń i osad górniczych. W Bańskiej Szczawnicy przedlokacyjny kompleks hutniczy, datowany na okres od poł. XII do pocz. XIII w. znajdował się w dolinie po południowej stronie Glanzenbergu, w miejscu gdzie rozwinęło się miasto. Na parceli przy ul. Andreja Kmeťa 20 odkryto fragment murowanego obiektu o okrągłym, ewentualnie owalnym zarysie i średnicy 2 m. Wkopany był na 1,70-2,30 m w skalne podłoże. Mur obwodowy zbudowany był z kamienia łamanego łączonego gliną. Miał szerokość 0,70 m. Od zewnątrz otoczony był dodatkowo osłoną o grubości 0,30 m. Od wschodniej strony miał lejkowate ujście i zakończone 0,40 m przegłębieniem. Ściany nosiły ślady przepalenia. W wypełnisku znajdowały się liczne węgle drzewne, fragmenty polepy, popiół, przepalone kamienie oraz żużle. Ich analiza wykazała, że zawierają, miedź, cynk, srebro, rtęć i kobalt. Pochodziły z przerobu galeny, pirytu i chalkopirytu. Obiekt ten był pozostałością po większym kompleksie hutniczym znajdującym się między główną osią komunikacyjną na oraz potokiem (Tóthová 1985: 128; 1990: 55-57). W rejonie Havlíčkův Brodu stwierdzono istnienie stanowisk hutniczych w pobliżu osad górniczych Mittelberg, Buchberg i w osadzie koło Termesivy. W sondażu przeprowadzonych koło zanikłej osady Buchberg znaleziono hałdy żużla o wysokości 0,7-0,9 m. Drugie stanowisko hutnicze znajdowało się nad brzegiem Sazawy. Zachowały się dwie hałdy żużla o miąższości 0,5 m i długości 35 i 21 m (Hejhal i inni 2005: 55). Ślady hutnictwa rud srebra znaleziono także w rejonie osady Simtany 7 km od Havlíčkův Brodu. W okolicy występowały też relikty prac górniczych (Stránský i inni 2002: 22-23). Podobnie było na stanowisku Hohenforst na terenie Saksonii, gdzie ślady przerobu rudy natknięto się na południowy-wschód od osiedla (Schwabenicky 1991: 8; 1993a: 323-324). W Kutnej Horze w pierwszej fazie górnictwa, trwającej aż do zniesienia prywatnego handlu rudą w poł. XVI w., surowiec przetapiano w małych hutach, prawdopodobnie należących do kupców rudnych (Kořan 1950: 40-41). Najstarsze hałdy zachowały się na przedmieściu Karlov, w miejscu gdzie huty funkcjonowały od XIV do XVI w. Znajdowały się między obecną szosą do Sedlec a szosą do Neškaredc na obszarze ok. 400 x 800 m. Ilość odpadów można szacować na 500 000 ton. Warstwy szlaki są nakryte gliną i częściowo zniszczone (Bílek 2001: 58). Huty te napędzane były przez kieraty konne (Kořan 1950: 42). Można przypuszczać, że obsługiwały głównie kopalnie pasma Roveňskiego, leżące najbliżej. Duża ilość hałd szlaki zachowała się także na północny-zachód od Kutnej Hory w okolicach wsi Grunta. Hałdy te pochodzą z XIV-XVI w. Znajdują się na południowy-zachód od wsi, przy drodze na Kolín. Tutejsza huta przetapiała rudę z pasma Kuklickiego oraz Staročeskiego. Napędzana była konnym kieratem, oraz być może wodą ze sztolni (Bílek 2001: 59). Później, dla zapewnienia dostępu do energii wodnej, budowano je nad Bylanką i Vrchlicą (rys. XI.19.4) (Bílek 2001: 52). W Olkuszu z powodu braku powierzchniowych cieków wodnych w bezpośredniej bliskości miasta pomiędzy nim a Starym Olkuszem w XIV i XV w. znajdowały się huty z miechami napędzanymi kieratem. Prawdopodobnie istniały już wtedy huty z napędem wodnym, jedna w Starczynowie nad Czartorią a druga na Brodku w Starym Olkuszu (rys. XI.25.3-5) (Molenda 1978: 182). Większość hut koncentrowała się przede wszystkim nad ciekami wodnymi, które dawały możliwość napędzania miechów w hutach. We Freibergu najstarsza wzmianka w źródłach pisanych dotycząca huty pochodzi z 1318 r. i mówi o hucie przy moście w Hilbersdorf w rejonie Muldenhütten (Freyer 1988: 26). W 1352 r. wzmiankowana była huta na Lößnitz k. Freibergu, którą margrabia oddał opatowi klasztoru w Altzelle. W 1353 r. w źródłach pojawiła się huta na Muldzie zaopatrzona w cztery miechy (Schirmer 2003: 190). Być może zatem dotychczasowa technologia nie wystarczała i jako napęd hut zaczęto wykorzystywać płynące w okolicy rzeki, przede wszystkim Muldę, która także nie była zbyt odległa od miast i złóż. Nie było więc problemu z transportem rudy (rys. XI.9.5). Także w Kremnicy huty znajdowały się w dolinach nad potokami, cały ich szereg miał znajdować się na południe od miasta, poniżej połączenia się dwóch potoków (Lamoš 1969: 84). W Treppenhauer huty znajdowały się prawdopodobnie w miejscu znanym jako Kohlung, w zakolu rzeki Zschopau, ok. 2 km na północ w linii prostej od osiedla (rys. XI.34.7). Stanowisko położone było na płaskim terenie o szerokości ok. 200 m. Wzdłuż stoku doliny biegł sztuczny kanał. Znaleziono tam hałdy szlaki ołowianej, datowane na XIII/XIV w. Nie udało się niestety zlokalizować pieców. Znaleziono natomiast narzędzie związane z hutnictwem, rodzaj gracy (Schwabenicky 1992a: 544; 2009: 87-90). W Kutnej Horze wraz z rozwojem wydobycia zaczęto budować huty nad rzekami. Najstarsza wzmianka o takich urządzeniach w rejonie Bylan pochodzi z 1371 r. (Kořan 1950: 42). Mniejsze hałdy szlaki występowały w okolicach wsi Bylanka nad potokiem o tej samej nazwie oraz koło tzw. Markoviček. W tej okolicy miało znajdować się 5 hut (Bílek 2001: 59). Obsługiwały prawdopodobnie kopalnie pasma Oselskiego i Grejfskiego. Hałdy szlaki znaleziono także na południe od miasta w okolicach Vrchlicy. Zalegały wzdłuż rzeki od mostu we Vrchlicy do młyna Vrbův (Bílek 2001: 59). W Igławie, gdzie złoża były rozproszone na większym obszarze, nie udało się jak dotąd znaleźć większych koncentracji hut. W trakcie badań archeologicznych na złożach starohorskich nie natrafiono na żadne ślady hutnictwa. Jednak możliwe jest, iż huta znajdowała się kilkaset metrów na północny-zachód od stanowiska, w zakolu rzeki, na jej przeciwległym brzegu. Znana jest ona z nowożytnych przekazów, nie jest jednak pewne czy funkcjonowała przed XVI w. (Vosáhlo 2012). Nie jest to jednak niemożliwe, zważywszy na jej dogodną lokalizację. Kolejny obszar w okręgu igławskim gdzie działały huty udało się zlokalizować w dolinie potoku Bělokamenskiego, na zachód od wsi Plandry (Šamalová 2007: 229). Na lewym brzegu potoku znaleziono koncentracje żużli pochodzących z wytopu rud polimetalicznych zawierających srebro. W kontekście stanowiska znaleziono nieliczne fragmetny ceramiki z 2 poł. XIII w. i 1 poł. XIV w. (rys. XI.16.14) (Šamalová 2007: 235). W promieniu 3-4 km od stanowiska występowały liczne prace górnicze, z którymi mogła być związana tamtejsza huta. Kolejne miejsce gdzie występowały odpady hutnicze zlokalizowano nad potokiem na południowy-wschód od miejscowości Bílý Kámen (rys. XI.16.13) (Malý i inni 2007: 128). Huty te umiejscowione były nad mniejszymi ciekami wodnymi. Być może w zupełności starczało to dla ich potrzeb. Mimo braku danych można przypuszczać, że w większości ośrodków, gdzie znajdowały się dogodne cieki wodne znajdowały się na nich huty. Zwłaszcza na terenach górzystych, gdzie w okolicy miasta wciąż było dużo lasów, a dno doliny zapewniało wodę i naturalne ciąg transportowy. Było tak np. w Złotym Stoku, gdzie źródło energii stanowił Złoty Potok, płynący doliną między Górą Krzyżową a Górą Sołtysią. Na planie z 1779 r. uwidocznione były na nim hałdy żużli i pozostałości spiętrzeń. Urządzenia służące do przerobu rudy znajdowały się w obrębie doliny i na równinie u jej wylotu (Dziekoński 1972: 134, 157). Sytuacja zaczęła się zmieniać w drugim okresie rozwoju górnictwa. Wydobycie głębiej położonych uboższych złóż wymagało dopracowania techniki hutniczej. Wprowadzono także takie wynalazki jak sajgrowanie. Zmiany technologiczne i intensyfikacja wydobycia pociągnęły za sobą zwiększone zapotrzebowanie na paliwo. Zmiany w organizacji górnictwa sprawiły, że w miejsce wielu małych zaczęły powstawać mniej liczne ale większe zakłady. Sytuacja taka miała miejsce w Kutnej Horze. W XV w. nad Vrchlicą zaczęły powstawać duże huty królewskie. W XV w. funkcjonowały: na Vrchlicy, w Bylanach i huta nifelska znajdująca się na południe od Kaňku. Pierwszy raz huta królewska wzmiankowana była w 1426 r. i 1432 r. W latach 60 i 70-tych zaczęto dążyć do budowy dużej huty koło Starego Kolína (24 piece, sajgrownia, kuźnia, probiernia i inne zabudowania), zbudowano ją jednak dopiero w 1572 r. ale miała tylko 8 pieców (Kořan 1950: 42). Oddalona była o 6,5 km w linii prostej od miasta. Jednak nie jest wykluczone, że znajdowała się tam ze względu na dostęp do drewna spławianego z okolic Trutnova, które przerabiano na miejscu na węgiel drzewny (Kořan 1950: 94). W latach 80-tych rozbudowano huty na Vrchlicy, o tzw. górną hutę. Do króla należały także młyny rudne znajdujące się w miejscu Novomestskeho młyna. Powstały w miejscu młynów zakupionych na potrzeby górnictwa w 1559 i 1580 r. (Kořan 1950: 42). Hałdy żużla z hut królewskich czytelne są do dziś w górnym biegu Vrchlicy (Bílek 2001: 59). Podobna sytuacja miała miejsce we Freibergu w XVI w. Także tam liczne małe huty zastąpiono dużymi. Huty dla rejonu wokół miasta znajdowały się na Muldzie, dla żyły Hohe Birker koło Zug na Münzbach w Langenrinne, dla rud z Brand koło Linda na Striegis (Wagenbreth, Wächtler 1986: 75). W poł. XVI w. miało działać 46 hut. Wzmiankowane były huty w nad Muldą (Górna i Dolna), w Halsbach, huty w dolinie Münzbach, poniżej Weißenborn, poniżej Berthelsdorfu, oraz koło Brand (Freyer 1988: 26). W Annabergu w 1575 r. na wschód od miasta nad potokiem Pöhlbach powstał cały kompleks przetwórstwa rudy, zawierający płuczki, młyny stępowe, roszty i cztery piece do wytopu (Wagenbreth, Wächtler 1990: 239). Nie jest wykluczone, że huty znajdowały się także w dolinie rzeki Sehma. Natomiast w Schneebergu już w 1481 r. miało być ok. 13 hut, część w dolnie poniżej miasta, część w rejonie Lindenau na zachód od miasta a część na Huttengrund koło Neustadtel (Wagenbreth, Wächtler 1990: 216). Wszystkie te huty znajdowały się w bezpośredniej bliskości złóż, w dogodnych miejscach nad ciekami wodnymi. W rejonie Olkusza w XVI w. nastąpił rozwój hut z miechami napędzanymi siłą wody. Takie urządzenia znajdowały się nad rzeką Białą w Pomorzanach, w miejscu dzisiejszych Hutek (potok Ponik albo Brodek ?), w Starczynowie nad Czartorią, w Starym Olkuszu na potoku Brodek. Łącznie w tym okresie wzmiankowanych było 12 hut o napędzie wodnym (Molenda 1978: 221). Huty zaczęły się rozwijać szczególnie po rozpoczęciu działalności sztolni. W źródłach pisanych w tym okresie występowało ich ponad 30, choć nie jest pewne czy tyle działało ich na raz. Część rudy wożono poza okręg olkuski. Wciąż wiele hut napędzanych kieratami działało wokół miasta (rys. XI.25.5) (Molenda 1979: 121). Pozostałości huty z 2 połowy XVI w. udało się odkryć w okolicy Sławkowa. Znajdowała się na lewym brzegu rzeki, naprzeciw miasta. Piec składał się z kamiennego cokołu, o planie kwadratu o boku 7 m. Wzniesiono go z kamienia wapiennego na zaprawie gliniasto-wapiennej. W północnej partii obiektu znajdował się wąski kamienny kanał o szerokości 50 cm, którym spływał roztopiony ołów. W centralnej partii konstrukcji widoczne były ślady działania ognia. W warstwie dochodzącej do pieca było sporo żużla oraz ceramika datująca obiekt na XVI w. Tego typu piece, szybowe, służyły do wytopu ołowiu z rud uboższych oraz hałd powstałych z przerobu bogatszych złóż (Pierzak 2004a). Rudę przetapiano także w hucie na Czartorii na terenie Bukowna, oraz w kilku małych hutach w Ząbkowicach i Strzemieszycach. W 1 poł. XVII w. zbudowano pod Sławkowem na Przemszy drugą hutę z kołem wodnym. Miała dwa piece do wytopu ołowiu i jeden trybowy do odciągania srebra. Jej powstanie było związane raczej z przetopem rudy olkuskiej (Molenda 1972: 273-274). W 2 poł. XVII w. funkcjonowała już tylko jedna huta nad Przemszą. Ograniczano się do przerabiania starych hałd (Molenda 1972: 358). W Tarnowskich Górach na podstawie źródeł archiwalnych udało się zidentyfikować 23 huty w okręgu górniczym. Trudno określić, które i w jakich latach były czynne (Szlachcic-Dudzicz 2006: 162). D. Molenda podaje, że latach 1568-1602 (czyli w okresie sztolniowym) w źródłach występuje 14 hut, ale tylko o kilku wiadomo, że były czynne. Znajdowały się nad Lasowicką Wodą, w Sowicach, Lasowicach, Rybnej, Opatowicach, Tarnowicach i Miasteczku (rys. XI.33.3) (Molenda 1972: 277). Pojawia się tu problem kosztów transportu. Czy bardziej opłacalne było transportowanie węgla na dłuższych odcinkach czy też transportowanie rudy do bardziej oddalonej huty? Badania przeprowadzone w górach Harzu wskazują, że w wyniku wycinki drzew prowadzonej od X w. pojawiły się braki w paliwie. Miejsca produkcji węgla zaczęły oddalać się od miejsc produkcji metalu, co znacznie podnosiło koszty produkcji (Hillebrecht 1985: 275). Wydaje się, że tańszy mógł być transport rudy na większe odległości. Dla przykładu w południowym Schwarzwaldzie w Oberried, 10 km na południowy-wschód od Fryburga Bryzgowijskiego w 1551/1552 r. założono hutę, w której przerabiano rudę z kopalni w Lebertal położonej w Wogezach, miejsca odległego o 65 km. W rejonie kopalń nie było wystarczających ilości drewna, a być może z przyczyn politycznych (była to enklawa należąca do Habsburgów), nie można go było sprowadzić z okolicznych terenów (Goldenberg 1996: 243). Można przypuszczać, że transport na taką odległość był wciąż opłacalny. Nie jest to przypadek odosobniony. W XVI w. w Złotym Stoku przetapiano czasami rudę z odległej o 40 km Srebrnej Góry (Dziekoński 1972: 143). Wydaje się zatem, że logicznym posunięciem było przeniesienie huty w miejsce gdzie znajdowało się paliwo i zarazem dogodne warunki dla budowy hut. Być może taka sytuacja miała miejsce w Bańskiej Bystrzycy. W średniowieczu jedna huta na pewno znajdowała się na potoku Bystrica w rejonie miasta (Ratkoš 1974: 44). Być może w okolicy było ich więcej. Tym niemniej pod koniec XV w. spółka Turzonów i Fuggerów postawiła nową hutę miedzi w Moštenicy (Skladaný 2010: 42). Miejscowość ta położona była kilkanaście kilometrów na wschód od miasta, w górskiej dolinie. Być może decydujący był tu dostęp do paliwa. Choć należy też zwrócić uwagę, iż bliżej było stamtąd do Ľubietovej, w której w tym okresie intensywnie rozwijało się górnictwo. Kolejna huta Turzonów powstała w 1500 r. w Tajovie, położonym na północny-zachód od miasta (Skladaný 2010: 36). Miejsce to znajdowało się w odległości ponad 8 km w linii prostej od najbliższych kopalń w Španiej Dolinie i było w podobnej odległości od Bańskiej Bystrzycy. Podobna sytuacja mogła mieć miejsce w Bańskiej Szczawnicy. Badania potwierdziły, iż w odległych o ponad 10 km w linii prostej od miasta, Sklenych Teplicach znajdowała się w średniowieczu huta. Znaleziono tam warstwy żużla oraz fragmenty ceramiki technicznej. Miejsce było dogodnie położone nad ciekiem wodnym i nie jest wykluczone, że zasobne w lasy (Labuda 1997: 120). Najstarsze huty, nie wymagające rozbudowanej infrastruktury technicznej, lokalizowano najpewniej w pobliżu miejsc wydobycia, i niezbyt daleko od osad górniczych. Wraz z rozwojem technologii hutniczej i wprowadzeniem miechów napędzanych kołem wodnym, huty zaczęto lokalizować nad ciekami wodnymi, lub w miejscach gdzie możliwe było spiętrzenie i budowa stawu zapewniającego wystarczający spadek dla wody. Wraz z rozwojem wydobycia, przemianami organizacji górnictwa i rozwojem technologii, małe huty zaczęły przeradzać się w duże kompleksy. W niektórych wypadkach widoczne jest stopniowe oddalanie hut od miejsc wydobycia w celu zapewnienia dostępu do paliwa, którego transport był droższy niż przewożenie rudy. Nie wydaje się aby specjalnie dbano o usunięcie hut z bezpośredniej bliskości osiedli górniczych i miast. Świadczą o tym choćby huty położone wokół Olkusza. Liczne ślady działalności metalurgicznej pochodzą także z centrów miast górniczych (patrz rozdział VII). V.4. Osiedla górnicze Następnym ważnym elementem okręgu górniczego były osady zamieszkałe przez ludność pracującą w hutach i kopalniach. Osiedla górnicze zaobserwowano przede wszystkim w pierwszej, średniowiecznej fazie rozwoju górnictwa. Pytaniem jest jak wyglądały takie osady, jaki był charakter ich zabudowy, czy miały jakiś regularny układ, czy też były grupą luźno rozrzuconych budynków, czy były to osady stałe czy sezonowe, jaka była ich relacja względem złóż, miejsc przerobu i miasta górniczego. Dane na temat osad górniczych są dość ograniczone. Niestety większość z nich umykało źródłom pisanych, a badania archeologiczne prowadzono tylko na nielicznych stanowiskach. Przy założeniu, że w średniowieczu górnicy wywodzili się z tych samych tradycji, możliwe jest prześledzenie pewnych ponadregionalnych trendów i zjawisk. Interesującym przykładem osady górniczej jest stanowisko Igława-Stare Hory. W toku badań archeologicznych odkryto kilka obiektów będących reliktami drewniano-glinianych półziemianek (cz. zahlubena stavba, niem. Grubenhaus). Budynki te służyły częściowo jako obiekty gospodarcze, a niektóre z nich mogły mieć przede wszystkich funkcję mieszkalną (Hrubý 2011: 148). Budynki były czworokątne z szyją zejściową ze schodami w dłuższej lub krótszej ścianie. Ich rozmiary wahały się od 2,5 x 5,1 m do przeważnie 4,2 x 4,0 do 3,0 x 3,3 m (rys. XI.16.10-11). Na dnie obiektów znaleziono ślady podłóg bądź warstw komunikacyjnych. W narożnikach budynków oraz w połowie długości ścian znajdowały się dołki posłupowe, między którymi znajdowały się poziome belki tworzące ramę. Słupy mogły mieć od 18-20, 22, 28 do 40-46 cm średnicy. W niektórych przypadkach udało się uchwycić drewniane, pionowe deski, tworzące zewnętrzną ścianę pomieszczenia, a w zasypiskach obiektów występowały fragmenty polepy z odbiciami plecionki oraz dranic, pochodzące najpewniej ze spalonej ściany (Hejhal, Hrubý 2005: 133-135; Hrubý i inni 2006: 187-188; Hrubý 2011: 169-178). Ściany zagłębionych części były prawie pionowe. Głębokość odkrytych obiektów wynosiła 1,0-1,3 m (w nielicznych przypadkach dochodziła do 1,8 m) (Hrubý i inni 2006: 187). W jednym przypadku natrafiono na zagłębiony budynek o kamiennych ścianach zachowanych do wysokość 1,70 m oraz grubość 0,55-0,60 m. Ściany zbudowano w technice suchego muru. W niektórych przypadkach kamienie służyły jako podstawa pod nośne słupy konstrukcji drewnianej (Hrubý 2011: 180). Ponadto odkryto 3 obiekty identyfikowane jako domy naziemne, niezagłębione (Hrubý 2011: 168). Budynki według autora opracowania występowały w kilku skupiskach (rys. XI.16.9). Skupisko 1 (Stare Hory I) obejmowało 9 budynków wraz z innymi obiektami (w tym szyby górnicze), duże skupiska ceramiki i kości, oraz odpadków z przetwarzania rudy. Występowały tam ślady czynności metalurgicznych oraz relikty pieców i palenisk. W obiektach i ich okolicy znaleziono liczne przedmioty z metali kolorowych, monety i fragmenty szkła (Hrubý 2011: 243). Skupisko 2 (Stare Hory III) złożone z 2 budynków, znajdowało się na skraju badanego obszaru. Występowały tam odpady bytowe. Budynki oddalone były od szybów o 26 m (Hrubý 2011: 243-244). Skupisko 3 (Stare Hory III) składało się z dwóch budynków, jednego drewnianego i jednego o konstrukcji kamiennej. Oddalone były od siebie o 15 m. W ich sąsiedztwie znajdowało się sporo odpadków bytowych. W drewnianym budynku znaleziono fragmenty kamienia żarnowego, z młyna rudnego, a w okolicznych obiektach ślady mielenia i płukania rudy (Hrubý 2011: 244). Skupisko 4 (Stare Hory III) złożone było 5 budynków. Występowała tam największa ilość odpadów bytowych na całym stanowisku. Domy znajdowały się w bezpośredniej bliskości strefy wydobycia oraz wstępnej obróbki rud. Budynki ułożone były mniej więcej w linii prostej, a odległość między nimi wynosiła od 3 do 11 m (Hrubý 2011: 244). Skupisko 5 (Stare Hory III) znajdowało się bezpośrednio przy terenie występowania rud. Zlokalizowane były tam trzy budynki, w tym jeden niezagłębiony. Najprawdopodobniej były to obiekty mieszkalne (Hrubý 2011: 244). Nie udało się ustalić niestety relacji chronologicznej między szybami a zabudową. Sytuacja przestrzenna osiedla zdawała się być dynamiczna o obiekty zaczynały i przestawały funkcjonować niezależnie od siebie. Stwierdzono także brak w okolicy budynków mieszkalnych obiektów zwykle im towarzyszących jak jamy odpadkowe czy studnie (Hrubý 2011: 245). Natrafiono natomiast na ślady produkcji kowalskiej w postaci żużli oraz żelaznych odpadów produkcyjnych (Hrubý 2004: 8; 2011: 144). Osiedla funkcjonowało prawdopodobnie, najpóźniej od lat 40-tych XIII w. aż do lat 70-tych XIII w. gdy obiekty zaczęły być opuszczane, a prace górnicze przeniosły się w inną strefę (Hrubý 2004: 8-9). Sporny może być mieszkalny charakter budynków znajdujących się na stanowisku. Kwestia ta zostanie dokładnie poruszona w rozdziale VII. Drugim przykładem częściowo przebadanego osiedla w rejonie Igławy jest wspominany już Cvilínek koło Černova. Obok strefy przerobu surowca znajdowała się część mieszkalna, którą tworzyły 4 półziemianki (rys. XI.26.4-5). Dwie z nich miały we wnętrzu piec. Do budynków prowadziły szyje zejściowe ze schodami. Budynki znajdowały się w odległości 55-166 m od urządzeń metalurgicznych z wyjątkiem kilku pieców, które były bliżej (6, 19, 25, 32 m). Być może reszta osady znajdowała się na wschód od odkrytych reliktów. Domy zamieszkane były prawdopodobnie przez górników i ich rodziny. W pewnym momencie zmieniła się forma użytkowania terenu – część terenu otoczono rowem powodując zniszczenie dwóch domów. Być może miał to być w zamierzeniu obiekt typu motte (rys. XI.26.4). Przestał funkcjonować prawdopodobnie wraz z górnictwem (Hrubý i inni 2012: 407). Osada, powstała w 2 poł. XIII w. i nie funkcjonowała na pewno dłużej niż 50 lat (Hrubý i inni 2012: 340). Podobne stanowiska znaleziono także w rejonie Havlíčkův Brodu. Pierwsze z nich znajdowało się koło miejscowości Teremsivy, 3,3 km na wschód od Havlíčkův Brodu, na lewym brzegu Sazawy. Znajdowały się tam zapadliska szybów górniczych i hałdy. W trakcie nadzoru archeologicznego w wykopie instalacyjnym natknięto się na zagłębiony obiekt o pochyłych ścianach i równym dnie na poz. 1,80 m poniżej poziomu terenu. Miał długość 4,50 m i wysokość 1,40 m. Przy północnym skraju obiektu, przy dnie, znajdował się fragment kamiennej ściany. W jego kontekście znaleziono odpadki produkcji kowalskiej. Obiekt znajdował się pierwotnie w pobliżu szybów górniczych. Funkcjonował w późnej fazie użytkowania osiedla. Można go być może interpretować jako półziemiankę, w typie tych znalezionych w Starych Horach i Cvilínku. W pewnej odległości odkryto wyloty dwóch szybów górniczych oraz jamy o bliżej nie określonej funkcji (Rous 1998: 103-104). Obszar stanowiska zajmował niecałe 4 ha, z czego uchwycona mieszkalna część stanowiła tylko 0,4 ha. Pozyskany materiał ceramiczny pozwalał datować okres funkcjonowania osiedla na koniec XIII w. do ok. połowy XIV w. Nad Sazawą, 600 m na wschód od osiedla, znajdowały się pozostałości, prawdopodobnie, wieży otoczonej wałem i rowem. Znaleziony w jej kontekście materiał ceramiczny datowano od pocz. XIV w. aż do poł. XV w. (Rous 1998: 105; 2004: 50). Kolejne stanowisko, identyfikowana z zanikłą osadą górniczą Mittelberg, znajdowało się 4 km na południe od centrum Havlíčkův Brodu, koło osady Ovčín. Cały obszar z pozostałościami górnictwa miał 9 ha, z czego na 3 ha występowały pozostałości osadnictwa. Wtoku badań zlokalizowano dwa zagłębione obiekty (półziemianki ?) oraz hałdę żużli. Ceramika ze stanowiska datowana była na 2 poł. XIII do 1 poł. XIV w. Osada wzmiankowana była już w 1256 r., a w 1303 r. miał być wspominany wójt Mittelbergu. Być może już w XIII w. rozwinęła się tam gmina górnicza (Rous 1998: 106; 2004: 50). 3 km na zachód od Přibyslavia koło miejscowości Útín, na lewym brzegu Sazawy znajdowało się stanowisko identyfikowane z osadą Buchberg (rys. XI.13.9). Zajmowało 12 ha, z czego obszar osiedla szacowano na 3-3,5 ha. Z badań powierzchniowych pozyskano ceramikę datowaną na 2 poł. XIII do 1 poł. XIV w., oraz formy odlewnicze, żużle i przedmioty metalowe. W XIX w. w okolicy miano odkryć stare sztolnie i pozostałości wyrobisk. Osada wzmiankowana była już w XIII w. (Rous 1998: 107; 2004: 50). Kolejne stanowisko z tego okresu znajdowało się w pobliżu kościoła św. Katarzyny koło Stříbrnych Hor (3,5 km od Přibyslavia) (rys. XI.13.10). Zlokalizowano dwa obszary ze śladami osadniczymi, w sumie o powierzchni ok. 3 ha. Prace górnicze miały znajdować się na południe i północ od osiedla. Sam kościół ma średniowieczną metrykę i według lokalnej tradycji wiązany był z górnikami (Rous 1998: 108). Nad potokiem położonym 300 m na zachód od kościoła znaleziono w fragmenty kamieni żarnowych z młynów rudnych oraz klin ołowiu wycięty z dużego bochna (Rous 2004: 51). Możliwe, że w rejonie igławsko-havlíčobrodskim taka forma osadnictwa przyszła z terenów Niemiec, z Miśni. W okręgu górniczym Freibergu znaleziono prawdopodobnie dwa stanowiska, które można identyfikować jako pozostałości osadnictwa górniczego. Pierwsze znajduje się w Neuhilbersdorf, nad Muldą. Znajduje się tam obszar pokryty pozostałościami górnictwa. W trakcie przeprowadzonych na stanowisku badań archeologicznych odsłonięto U-kształtny piec (analogiczny jak na stanowisku w Treppenhauer), który znajdował się w najprawdopodobniej w obrębie naziemnego budynku. Obok odkryto relikty półziemianki. W jej wypełnisku znajdowały się odpady bytowe oraz artefakty wskazujące na górniczo-hutnicze zajęcie mieszkańców. Kilka metrów dalej zalegała hałda żużla związanego z obróbką żelaza . Na podstawie ceramik obiekty datowane były na XIII/XIV w. (rys. XI.9.13) (Eckstein i inni 1994: 119-120; Richter 1995: 57-58). Drugie stanowisko znajdowało się w miejscu zwanym Rammelsberg, gdzie górnictwo wzmiankowane było dopiero w 1477 r. Odsłonięto tam relikty półziemianki zagłębionej w gnejsowe podłoże na ok. 0,90 m. W jej wypełnisku znaleziono ceramikę, węgle drzewne i fragmenty rudy. Także ten budynek datowano na XIII/XIV w. (rys. XI.9.14) (Eckstein i inni 1994: 120; Richter 1995: 58-59). Relikty XIII wiecznej osady górniczej, położonej bezpośrednio w pobliżu szybów wydobywczych znaleziono także w Dippoldiswalde (Hemker, Hoffmann 2009: 108; Hemker 2011: 125). Zabudowa półziemiankowa położona w bezpośrednim sąsiedztwie strefy wydobycia oraz wstępnego przerobu znajdowała się także na osadach górniczych, na stanowiskach w Treppenahuer, Ullersberg i Hochenforst. Osady te miały być może znaczniejszą pozycję więc i ich rozwój zaszedł dalej niż przeciętnej osady górniczej, więc ich strukturę opiszę bliżej w rozdziale VII. Na terenie Słowacji istnienie osiedla górniczego stwierdzono w Bańskiej Szczawnicy, na Glanzenbergu. Była to osada powstała jeszcze przed lokacją w XII w. W północnej partii szczytu znajdowały się zabudowania zamku, osada znajdowała się prawdopodobnie bardziej po południowej stronie. Przebiegały tędy żyły rudne, Spitaler i Bieber. Podczas badań znajdywano przedmioty codziennego użytku, narzędzia górnicze, ceramikę techniczną i odpady z produkcji metalurgicznej Osada funkcjonowała prawdopodobnie do XVI w. (Labuda 1998; 2005a). Osady górnicze w XIII i XIV w. były prawdopodobnie otwartymi osiedlami, które powstawały samorzutnie w pobliżu miejsc wydobycia. Zabudowa była niezorganizowana i położona w bezpośredniej bliskości kopalń, płuczek, sortownie i innych urządzeń. Powszechnie występująca zabudowa półziemiankowa mogła pełnić także funkcje gospodarcze. Budynki nie były trwałe i prawdopodobnie co jakiś czas je opuszczano i przenoszono się do nowych położonych w innym miejscu. Wydaje się, że często osady górnicze związane były z jakąś formą fortyfikacji (Patrz niżej). Osady te były miejscem zamieszkania, nie jest jednak pewne czy permanentnym czy też okresowym. Brak urządzeń grzewczych czy jam zasobowych, może świadczyć o sezonowym wykorzystaniu budynków. O ile w osadzie takiej jak Treppenhauer, dużym osiedlu, z liczną zabudową, linią obronną, i licznymi importowanymi przedmiotami luksusowymi, mieszkali prawdopodobnie gwarkowie będący właścicielami kopalń wraz ze swymi rodzinami, o tyle w otwartych osadach rozrzuconych wokół miast górniczych mogli mieszkać przede wszystkim robotnicy. Być może bogacący się gwarkowie przenosili się do miast górniczych. Nie jest jasna sytuacja osad w okresie przemian górnictwa, tworzenia się dużych gwarectw i napływu zewnętrznego kapitału. Wraz z rozbudową infrastruktury kopalni dochodziło do specjalizacji różnych gałęzi produkcji, przy których zatrudniano zapewne coraz więcej robotników. Nie jest pewne czy wciąż istniały osiedla położone w pobliżu kopalń. Znamienne jest, iż większość opisanych osiedli górniczych funkcjonowała w XIII i XIV w. w pierwszym okresie rozwoju górnictwa. Przepisy z XVI w. stosowane w Saksonii miały nakazywać oddzielenie strefy mieszkalnej od produkcyjnej w celu uniknięcia kradzieży rudy i metalu (Kratzsch 1974: 59). Jako, że okręgi górnicze powstałe w XVI w. były relatywnie mniejsze niż te z czasów średniowiecza, możliwe jest, że więcej osób mieszkało w mieście oraz w na jego przedmieściach. D. Molenda zwróciła uwagę na bardzo szybki rozwój demograficzny miast z drugiego horyzontu urbanizacji. Według źródeł pisanych w krótkim czasie powstawały bardzo liczne budynki mieszkalne. Ci, których było na to stać budowali domy znacznej wielkości z przeznaczeniem na wynajem dla robotników przybywających zwykle bez rodziny (Molenda 1978a: 18). Stan badań niestety nie pozwala na jednoznaczne rozwiązanie kwestii wyglądu, lokalizacji i rozwoju późnośredniowiecznych i wczesno-nowożytnych osad górniczych. Kwestia określenia relacji osad względem miasta jest trudna do zbadania ze względu na znikomą ilość źródeł. W przypadku Spiskiej Nowej Wsi znanych jest kilka XIII-wiecznych miejscowości, w których miały znajdować się osady górników i hutników. Kilka z nich znajdowało się wzdłuż rzeki Hnilec (Palcmanská Maša, Mlynky, Havrania Dolina, Biele Vody, Prostredný Hámor, Rakovec, Sykavka, Hnilec). Jeżeli uznać, że średniowieczne osady znajdowały się mniej więcej w tym miejscu gdzie współczesne, to oddalone były one od siebie o 2-3 km. Podobne odległości były między osadami położonymi na północo od nich, Horny Hnilčík, Roztoky, Dolny Hnilčík, Novoveská Huta (rys. XI.32.1). W przypadku Bańskiej Szczawnicy odległości między osadami związanymi z górnictwem (Vychne, Stiavnicke Bane, Horná Resla, Horná Roveň, Hodrusza, Bańska Bela) były większe i wahały się od 3,5 do 5 km (rys. XI.5.2). Nie jest zatem wykluczone, że sieć osad górniczych jest tu niepełna i wymaga dalszych badań. W okręgu olkuskim z górnictwem i hutnictwem w średniowieczu związane były osady Stary Olkusz, Hutki, Ujków, Tłukienka. Były one położone 2-3 km od siebie (rys. XI.25.3). Nie było to jednak z pewnością regułą. W rejonie Přibyslavia osada w rejonie kościoła św. Katarzyny koło Stříbrnych Hor znajdowała się ok. 1 km na północ od osady w rejonie Utína (rys. XI.13.1), rozdzielała je Sazawa. Nie wiadomo czy przy wszystkich miejscach wydobycia znajdowała się zabudowa, czy też istniała sieć osad, w których mieszkali pracownicy kopalń rozlokowanych w promieniu 1-2 km. Istnienie hierarchicznej struktury miasto – osada górnicza – kopalnia byłoby zgodne z teorią punktów centralnych. Być może niektóre z osad miały wyższą pozycję ze względu na funkcjonowanie tam urzędnika górniczego zarządzającego okolicznymi kopalniami, a będącego pod zwierzchnością władz górniczych rezydujących w mieście. Być może wyznacznikiem takiej sytuacji jest istnienie na niektórych stanowiskach ufortyfikowanych punktów. V.5. Fortyfikacje związane z górnictwem W okręgach górniczych w średniowieczu poza umocnieniami miejskimi funkcjonowały dwa typy fortyfikacji, małe obiekty obronne związane z osadami i pracami górniczo-hutniczymi oraz zamki stanowiące ochronę obszaru wydobywczego. Za osobną kategorię uważam zamki i fortyfikacje związane bezpośrednio z miastem (znajdujące się na jego najbliższym zapleczu). Zostaną one omówione w rozdziale VII. Małe fortyfikacje związane z pracami górniczymi mogły mieć formę zamku typu motte lub przestrzeni wydzielonej przez wał lub rów. Przykłady takich obiektów znane są z terenu niemieckiej części przedgórza Rudaw, ze stanowisk Hochenforst i Ullersberg. Osady te interpretowane są jako miasta i ich dokładne omówienie znajdzie się w dalszej części pracy. Niemniej jednak odkryte na nich obiekty obronne warte są wzmianki w kontekście innych tego typu fortyfikacji na badanym obszarze. Na stanowisku w Hochenforst obiekt obronny oddalony był od osiedla o niecałe 30 m. Miał postać kopca o średnicy 22 m i wysokości sięgającej ok. 2 m powyżej otaczającej go fosy i zewnętrznego wału (rys. XI.14.2) (Thuß, Coblenz 1965: 100). Na jego szczycie znajdowały się dwa krzyżujące się rowkowate zagłębienia (jedno z nich okazało się być cysterną). Z kopca pozyskano ceramikę datowaną na XIV w. (Schwabenicky 2009: 191-192). Być może założenie można identyfikować z zamkiem należącym do margrabiego, który w 1329 r. miał zniszczyć kasztelan Plauen. W latach 1316-1337 Fürstenberg (Hochenforst) znajdował się w centrum sporu pomiędzy margrabią a kasztelanem (Wagenbreth, Wächtler 1990: 211). Na stanowisku Ullersberg, w obrębie osiedla, wznosił się kopiec o średnicy 40 m, otoczony fosą, której wewnętrzna strona wzmocniona była murem o wysokości 2 m. Na jego szczycie nie znaleziono śladów zabudowy. Obiekt został niestety znacznie zniszczony przez prace rolnicze. W nasypie kopca znajdowała się ceramika datowana na XIV w. Został on postawiony na starszym szybie górniczym, w którego kontekście występowała ceramika z przełomu XIII/XIV w. Najprawdopodobniej obiekt powstał w trakcie funkcjonowania kopalń (Schwabenicky 1990: 86-88; 1991: 15; 1992b: 168; 2009: 182-185). Podobne urządzenia obronne pochodzą z terenu Czech. Na wspominanym już stanowisku hutniczym w dolinie potoku Bělokamenskiego koło Igławy, na prawym brzegu cieku wodnego, w pobliżu największej na stanowisku koncentracji żużli znajdował się kopiec (rys. XI.16.14). Miał 24 m średnicy, a na jego szczycie znajdował się płaska przestrzeń o średnicy 11 m. Wysokość kopca dochodziła do 4 m. Otoczony był fosą i wałem, który czytelny był tylko od strony potoku. Fosa miała głębokość od 1 do 1,5 m i szerokość 2 do 4 m. Ze względu na użytkowanie kopca w XIX w. nie jest możliwe stwierdzenie czy na szczycie znajdowała się zabudowa (Šamalová 2007: 232). Z centralnej partii kopca pozyskano materiał ceramiczny datowany na 2 poł. XIII i 1 poł. XIV w. (Šamalová 2007: 235). Obiekty obronne występowały także na terenie osad górniczych w rejonie Havlíčkův Brodu. Gródek w okolicy miejscowości Termesivy, zlokalizowany był nad Sazawą, ok. 600 m na wschód od osiedla górniczego. Najprawdopodobniej składał się z wieży otoczonej wałem i rowem. Materiał ceramiczny znaleziony w jego kontekście datowano na okres od początku XIV w. aż po XV w. (Rous 1998: 105; 2004: 50). Kolejny umocniony obiekt znajdował się obok wsi Kamenná w okręgu šlapanovskim. Był to gródek z centralnym okrągłym placem o średnicy ok. 21 m. Otoczony był wałem oraz rowem o szerokości 10 m i głębokości maksymalnej 3 m. W centralnej części widoczne były ślady bliżej nie określonej budowli. Starsza nazwa tego miejsca, Amper Stadel, mogła powstać z nazwy Am Bergstadel, co można tłumaczyć jako Na składzie górniczym. Kolejny obiekt obronny związany z górnictwem mieścił się w pobliżu miejscowości Vysoká na południowo-wschodnim stoku szczytu o tej samej nazwie. W pobliżu znajdowały się pozostałości prac górniczych. Obiekt miał postać cypla otoczonego wodą. Na cyplu zarejestrowano pozostałości konstrukcji o wymiarach 8 x 14 x 6 x 14 m. Z sondażu wykonanego na ostrówku, uzyskano ceramikę datowaną na XIV-XV w. W okolicy nie znaleziono żadnych śladów osadnictwa górniczego (Rous 2004: 52). Specyficznym rodzajem umocnień jest obiekt ze stanowiska Cvilínek. W miejscu gdzie znajdywały się zabudowania mieszkalne w pewnym momencie użytkowania osiedla część terenu otoczono rowem niszcząc przy tym dwie półziemianki. Ogrodzony teren miał powierzchnię 410 m2. Szerokość rowu wynosiła 3,1-4,5 m a głębokość 1,3-1,8 m. We wnętrzu obiektu nie stwierdzono żadnych śladów innych fortyfikacji (palisada, płot) (rys. XI.26.4) (Hrubý i inni 2012: 381). Obiekt przestał funkcjonować prawdopodobnie wraz z całym stanowiskiem (Hrubý i inni 2012: 407). Na terenie złóż śląsko-krakowskich prawdopodobnie z pracami górniczymi wiązać można gródek w Starym Olkuszu. Usytuowany był na wzniesieniu, którego wierzchołek otoczony był podwójnym wałem. Majdan miał kształt elipsy o wymiarach 44 x 26 m. Zewnętrzne wymiary wynosiły 80 x 60 m. W obrębie gródka znaleziono warstwę spalenizny z ceramiką datowaną dosyć ramowo na XIII-XIV w. Na zewnątrz gródka odkryto dwa pochówki, z których jeden wyposażony był w dwa kabłączki skroniowe. Prawdopodobnie na tej podstawie J. Pierzak uznał, że obiekt funkcjonował od 2 poł. XII w. do początku XIV w. Po jego zniszczeniu na majdanie powstał kościół św. Jana Chrzciciela (IA 1979: 257). Nie jest wykluczone, że obiekt mógł być związany z potencjalnie najstarszymi kopalniami w Starym Olkuszu i domniemaną osadą górniczą. H. Steuer wyszczególnił kryteria jakie spełniały zamki górnicze: leżały na terenie gdzie prowadzono prace wydobywcze lub w jego bezpośredniej bliskości, znajdowały się często poza terenem zasiedlonym, były siedzibą administracji górniczej, służyły jako magazyny rudy/metalu i chroniły go, ochraniały infrastrukturę kopalń i hut, osiedla oraz ludzi, ochraniały szlaki komunikacyjne oraz transport rudy lub metalu, zwykle były małe i nie miały reprezentacyjnych funkcji typowych dla siedzib szlacheckich oraz z reguły zachowało się niewiele (albo wcale) źródeł pisanych dotyczących takiego zamku (Steuer 2012: 307). Analogiczne obiekty jak opisane wyżej występowały także w innych rejonach Europy. Zamek w typie motte znajdował się na stanowisku Brandes-en-Oisanes w Alpach francuskich. Położony był na szczycie powyżej osiedla dzięki czemu kontrolował cały obszar plateau, na którym znajdowały się kopalnie. Składał się z okrągłej wieży otoczonej fosą (Bailly-Maître, Duprez 1990: 128). Podobny obiekt zajmował najwyżej położoną część osiedla Altenberg koło Müsen. Kopiec usypany był z płonnego urobku, a na jego szczycie wzniesione były fundamenty pod drewniany obiekt (Lobbedey 1993: 316). W miejscu wydobycia powstał zamek Birchiberg na stanowisku Birkenberg w St. Ulrich-Bollschweil. Początkowo miał on postać kamiennej wieży połączonej prawdopodobnie z jakąś formą drewnianej zabudowy. Z czasem został rozbudowany i nabrał charakteru siedziby szlacheckiej (rys. V.6) (Steuer 2012: 10). W literaturze przedmiotu wymienia się także, powstały w X w., zamek położony w centralnej najwyższej partii osiedla górniczego Rocca San Silvestro w pobliżu Campiglia Marittima (Schwabenicky 2007: 140; Steuer 2012: 310). Obiekty te były przeważnie małe i nie stanowiły z pewnością dużej wartości militarnej w przypadku znaczniejszych konfliktów zbrojnych. Mogły jednak w zupełności wystarczyć w razie mniejszych zagrożeń jak zbrojne napady czy próby rabunku. Wiązać je należy w pierwszej kolejności ze znaczniejszymi osiedlami górniczymi, które pełniły funkcje centralne dla okolicznych terenów górniczych. Rys. V.6. Średniowieczne stanowisko górnicze na Birkenbergu w St. Ulrich-Bollschweil z położonym centralnie zamkiem Birchiberg, otoczony szybami, hałdami sztolniami (1 i 2) (Steuer 2012: 298). Poza małymi zamkami bezpośrednio związanymi z miejscami wydobycia i przerobu, władza i kontrola nad górnictwem mogła być sprawowana także z większych zamków położonych bliżej lub trochę dalej od złóż. Do takiej formy zaliczyć można z późniejsze fazy wspomnianego zamku Birchiberg, gdy miał on postać rozbudowanej szlacheckiej siedziby (Steuer 2012: 326). W tej grupie umieścić można także część zamków związanych bezpośrednio z miastami górniczymi jak np. zamek na Glanzenbergu w Bańskiej Szczawnicy czy zamek we Freibergu. Rejon wydobycia mógł być także chroniony przez zamki oddalone od niego. Taką funkcję mógł pełnić Sachsenburg, położony kilkaset metrów na południe od Treppenhauer. Istniał już być może pod koniec XII w. i mógł powstać równolegle z osiedlem górniczym (Kenzler 2008: 299). Taką sytuację przedstawia także zamek Rabsztyn położony ok. 3 km na północny-wschód od Olkusza. Powstał być może jeszcze przed rządami Kazimierza Wielkiego, na pewno jednak w okresie funkcjonowania miasta. Niewykluczone, że po upadku grodu w Starym Olkuszu przejął funkcje obrony obszarów górniczych (Kajzer i inni 2004: 410-412). W niektórych przypadkach możliwe jest, iż odległe zamki tworzyły sieć obrony terytorialnej wokół ośrodka górniczego. Taka sytuacja miała miejsce w rejonie Bańskiej Szczawnicy (rys. XI.5.3). Od południa dostępu do miasta bronił zamek na szczycie Sitno niedaleko wsi Ilija. Zamek powstał w połowie XIII w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 53), lub na przełomie XII i XIII w. Aż do XV w. pełnił funkcję posterunku królewskich wojsk i refugium dla okolicznej ludności (Labuda 2002: 273). Na północ od miasta powstał królewski zamek Žakýlsky hrad w miejscowości Podhorie, który po powstaniu kremnickiej mennicy zaczął ochraniać także trakt do tego miasta (Labuda 2002: 273). W większej odległości znajdowały się zamki zbudowane z inicjatywy biskupa ostrzyhomskiego. Także na północ znajdował się zamek Pustý hrad w Sklenych Teplicach. Pierwsze wzmianka o nim w źródłach pisanych pochodzi dopiero z 1456 r., być może początkowo miał strzec drogi do Bańskiej Szczawnicy (Labuda 2002: 274). Nie jest także wykluczony jego związek ze znajdującą się w tej samej miejscowości hutą. J. Labuda do elementów związanych z systemem obronnym zaliczał także zamki położone nad Hronem a mające ochraniać ważne szlaki. Należał do nich zamek w Rudnie nad Hronem. Nie jest pewne kiedy dokładnie powstał i z czyjej inicjatywy. W trakcie badań archeologicznych na terenie zamku odkryto ceramikę datowaną na XII-XIII w. Zlokalizowany był niedaleko Novej Bani (Labuda 2002: 273). Bardziej na południe w miejscowości Tekovská Breznica stał zamek Breznica. Zbudowany był w XIII w. z inicjatywy arcybiskupa ostrzyhomskiego i prawdopodobnie był granicznym zamkiem we włościach arcybiskupstwa (Labuda 2002: 275). Na północy w Šášivskim Podhradie mieścił się zamek Šášov. Powstał w 1 poł. XIII w. z inicjatywy braci arcybiskupa ostrzyhomskiego. Miał zapewne ochraniać drogę w kierunku Szczawnicy, a od XIV w. także w kierunku Kremnicy (Labuda 2002: 274). Najdalej na północny-wschód wysunięty był zamek Pusty Hrad położony obok Zwolenia (Labuda 2002: 275). J. Labuda zwrócił uwagę, iż w centralnej części okręgu znajdowały się zamki królewskiej. Obiekty położone nad Hronem powstały po najeździe tatarskim w celu ochrony dróg lądowych i wodnych (Labuda 2002: 276). Wydaje się, że wszystkie zamki razem wzięte tworzyły system obrony skupiony zapewne przy najważniejszych drogach prowadzących do centralnej części rejonu. Nie wiadomo natomiast czy funkcjonowały jakieś zamki od strony wschodniej. Być może jednak, przebiegające od tej strony pasmo górskie było wystarczającą barierą ochronną. Interesująca wydaje się być także sytuacja w okolicy Zlatych Hor. Nad miastem, w rejonie występowania złóż ok. 3 ćw. XIII . powstał zamek Edelštejn. Być może zbudowano go za panowania Przemysła II Ottokara. Był to zamek bergfriedowy, jeden z największych na Śląsku (rys. XI.37.5). Być może także w XIII w. powstał położony na wschód od miasta, na zboczach Biskupiej Kopy zamek Leuchtenštejn. Także reprezentował typ zamku bergfriedowego (rys. XI.37.6). Kolejny znajdował się w Pokrzywnie. Nie jest do końca jasna funkcja zamków. Pełniły prawdopodobnie rolę ochrony szlaku przez Jeseniki, być może służyły stabilizacji spornej granicy w rejonie Zlatych Hor, a także mogły służyć jako ochrona rejonów wydobycia złota (rys. XI.37.1) (Kouřil i inni 1998: 113-115). Fortyfikacje położone w obrębie okręgu górniczego powstawały głównie w pierwszej fazie rozwoju górnictwa. Być może małe obiekty obronne związane z osiedlami są odzwierciedleniem specyficznej struktury społecznej, w której na czele gminy górniczej stał górmistrz (Bergmeister), będący zarazem urzędnikiem pana regalnego. W takim przypadku obiekty te mogły pełnić rolę urzędu, bezpiecznego składu a zarazem podkreślać szczególny status administracji przez wzniesienie budowli wieżowej. Drugą kategorią były zamki królewskie bądź możnowładcze będące obiektami militarnymi i manifestacją władzy. W wielu przypadkach najważniejszym obiektem obronnym w okręgu górniczym stawało się ufortyfikowane miasto. Omówione małe obiekty przestały funkcjonować jeszcze w średniowieczu. Podobnie jak większe zamki. Nie jest wykluczone, że zmiany w organizacji górnictwa sprawiały, że w kolejnej fazie jego rozwoju niepotrzebne były już ufortyfikowane siedziby administracji górniczej. Zarazem przemiany w sztuce wojennej, wzrost roli miast-twierdz sprawiał, że sieć obrony terytorialnej nie była już tak potrzebna jak kiedyś. V.6. Pozostałe elementy okręgu górniczego Poza strefami wydobycia, przerobu i zamieszkania, na obszarze okręgu górniczego znajdowały się jeszcze inne elementy związane lub nie związane z górnictwem. Zaliczają się do nich kanały doprowadzające wodę do różnego typu urządzeń mechanicznych oraz służące spławianiu drewna, spiętrzenia wodne, mielerze, młyny zbożowe, tartaki, kamieniołomy, cegielnie, osady rolnicze, folwarki itp. Część z nich była istotna dla funkcjonowania górnictwa, a część niezwykle ważna dla gospodarki miejskiej. Nieodzownym elementem prowadzenia prac hutniczych była produkcja węgla drzewnego. Producenci węgla, ze względu na znaczenie ich pracy, cieszyli się wolnością osobistą i licznymi przywilejami. W 1327 r. Jan Luksemburski potwierdził przywileje Wacława II dla kutnohorskich węglarzy. Nakazywał, aby nie utrudniano im przewozu węgla oraz zakupu żywności w mieście. Mieli prawo do płacenia za drewno dopiero po sprzedaniu wytworzonego z niego węgla. Byli także zwolnieni z podatków i danin królewskich (Kuča 1998: 285). Węgiel produkowano w mielerzach, które zachowały się w albo w formie płaskich przestrzeni o średnicy przekraczającej 10 m, na których zachowała się kilkunastocentymetrowa warstwa węgli drzewnych, lub w formie mniejszej średnicy jam wypełnionych pozostałościami węgli drzewnych (Hillebrecht 1982: 21-23; Nelle i inni 2003). Wyrób węgla w dołach był starszą metodą i pozwalał na przerób gorszej jakości fragmentów drewna (np. korzeni). Płaskie naziemne mielerze wymagały dużych ilości dobrej jakości drewna (Hillebrecht 1985: 273-274). Nie udało mi się niestety znaleźć żadnych opublikowanych znalezisk mielerzy z omawianego obszaru. Stanowiska takie są trudno uchwytne, zwykle znajdują się z dala od innych elementów krajobrazu kulturowego. Miejsca produkcji węgla drzewnego znajdowały się zapewne w obrębie wszystkich okręgów górniczych, wszędzie tam gdzie las był w dogodnej odległości od hut. Jak wskazywałem wcześniej, możliwe jest, że huty przemieszczały się „za lasem”. Problemy z dostawami węgla nasiliły się zwłaszcza w drugim okresie rozwoju górnictwa. Dla przykładu w Kutnej Horze w 1550 r. przywożono węgiel z odległości 2-3 mil, w 1565 r. już z obszaru 3-4 mil a do jego przywiezienia używano 150 koni. W końcu zaczęto sprowadzać drewno Łabą z lasów w okolicach Trutnova, a węgiel wyrabiać w okolicy Starego Kolína, nad Łabą właśnie, gdzie znajdowała się także huta (Kořan 1950: 94). Prawdopodobnie dopiero szczegółowe badania terenowe pozwoliły by na ujawnienie pozostałości mielerzy w okręgach górniczych. Jednym z istotnych elementów krajobrazu okręgów górniczych były różnego typu kanały i spiętrzenia wodne. Od samego początku istnienia młynów rudnych i hut napędzanych siłą wody budowano małe sztuczne spiętrzenie i kanały doprowadzające wodę do kół napędowych. W tym przypadku istotne są jednak budowle o większej skali prowadzące wodę przez często wiele kilometrów. Obiekty takie powstawały już w średniowieczu. Przykładem jest, częściowo zachowany do dziś, kanał biegnący od Rantířova do Starych Hor koło Igławy. Kanał znajdował się na lewym brzegu rzeki Jihlavy. Biegł wzdłuż stoku, który wykorzystano jako część koryta u tworzonego między nim a sztucznie usypanym wałem. Miejscami jego szerokość dochodziła do 2 m. Jego całkowita długość wynosiła ok. 6400 m. Powstał prawdopodobnie w XIV w., a jego początek wiąże się być może z dokumentem Jana Luksemburskiego z 1315 r. zezwalającym na budowę infrastruktury górniczej w tym rejonie (Šamalová 2007: 233; Hoffmann 2009b: 143). Nasilenie budowy kanałów nastąpiło szczególnie w drugiej fazie rozwoju górnictwa wraz z intensyfikacją prac i zwiększonym zapotrzebowaniem na energię i drewno. W Kutnej Horze w XVI w. powstało kilka takich urządzeń, które w większości się nie zachowały. Ok. 1570 r. powstał kanał prowadzący ze Starego Kolína w rejon Kaňku, o długości ok. 5 km. Służył do transportu drewna. Kolejny wiódł z miejscowości Hořany w kierunku wsi Grunta, gdzie przejmował wodę ze sztolni. Służył do napędzania urządzeń w kopalniach. Pod koniec XVI w. powstała tzw. Cesarska struga (Císařská strouha), młynówka, która zaczynała się w rejonie miasta, przebiegała przez przedmieścia i prowadziła swe wody aż do urządzeń w rejonie pasma Turkaňskiego i Staročeskiego. W sumie miała 7 km długości. Jej fragment odkryto w Sedlcu. W przekroju miała 4,5 m szerokości i 1,7 m głębokości. W rejonie miasta dwie młynówki napędzające miejskie młyny biegły po obu stronach Vrchlicy. Kanały doprowadzające wodę znajdowały się także w Bylanach i w rejonie Krasňovic (rys. XI.19.17-18) (Bartoš 2004a: 18-21). Liczne kanały do spławiania drewna powstawały w XVI w. na terenie Rudaw. Jako, że drewno ściągano z coraz odleglejszych rejonów szukano nowych możliwości transportu, a spławianie drewna kanałami przynosiło znaczne oszczędności. Kanały miały zwykle 1-2 m szerokości i mogły mieć wiele kilometrów długości. Pierwszy powstał w rejonie Slavkovskiego Lasu w 1525 r. na bazie starszej konstrukcji z XIV w. Poszerzono go i wydłużono, aż osiągnął w sumie 30 km długości i był jednym z największych kanałów w Europe zbudowanych w celach górniczych. W rejonie Horní Blatná i Boží Daru w 1540 r. zbudowano kanał, tzw. Plattner Graben, o długości 20 km i szerokości 2 m. Prowadził z torfowisk w pobliżu Boží Daru w kierunku Horní Blatná gdzie napędzał miechy przy piecach hutniczych. W razie potrzeby wykorzystywano go także do spławiania drewna. Zachowany jest do dziś (Majer 1997: 235-236). W Schneebergu kanał do spławiania drewna zbudowano w latach 1556-1559. Biegł z Albernau przez Aue do Oberschlema (Wagenbreth, Wächtler 1990: 210). Miał 15,3 km długości (rys. XI.29.2) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 215). Z kolei w Annabergu, w latach 1564-1566, zbudowano kanał do spławiania drewna o długości 10 km, który wiódł z Barenstein, zachodnim stokiem Pöhlbahtal powyżej Kuhberg i Kleinruckerswalde w pobliże Annabergu. Służył także zaopatrzeniu w wodę miasta (Wagenbreth, Wächtler 1990: 247). System kanałów i spiętrzeń zbudowano także w XVI w. w rejonie Freibergu. Służył głównie dostarczaniu energii dla różnych urządzeń górniczych (Wagenbreth, Wächtler 1986: 63-65). Wokół miast górniczych znajdował się szereg elementów infrastruktury związanej z pozagórniczymi funkcjami miasta. Najpowszechniejsze były prawdopodobnie młyny zbożowe. W Bochni dwa młyny znajdowały się na Rabie w XIV i XV w. (Kiryk 1980: 85). W Bytomiu młyny nad Bytomką wzmiankowane były już w 1253 r. (Szydłowski 1966: 120-121). W 1290 r. wspomniane były dochody z młynów znajdujących się na terenie Kutnej Hory (Štroblová 1993: 24). W Tarnowskich Górach znajdowały się na rzeczce Stole (Molenda 1969: 68), a w Wieliczce młyny miejskie stały nad Wilgą w rejonie Marcinkowic (Piotrowicz 1990: 102). Liczne elementy infrastruktury działały w rejonie Tarnowskich Gór. Nad rzekami w Porębie i w rejonie miasta znajdowały się tartaki. W XVI w. nad Stołą wybudowano papiernię (Molenda 1969: 69; Szlachcic-Dudzicz 2006: 146). W XVII w. istniały folusze w Brzozowicach na Brynicy (książęcy) i w Lasowicach na Stole (miejski) (Molenda 1969: 69), a w 1545 r. poza miastem miały być wzniesione cegielnia i wapienniki (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64). Stawy rybne istniały na Blechówce, w Stroszku, Szarleju, dwa w Radzionkowie, w Dąbrówce Wielkiej i Kamieniu. Duży staw znajdował się także w Chechle, a 3 w Bibieli, oraz liczne na Stole w Lasowicach, Sowicach, Rybnej, Pniowcu, Boruszowicach, aż do krańca wsi Żyglin (Molenda 1969: 68). W Olkuszu natomiast w latach 20-tych XVI w. w Starczynowie funkcjonował zakład produkujący blachę i drut z żelaza i mosiądzu (Molenda 1978: 221). W 1565 r. na rzece Czartorii założono papiernię i młyn papierniczy (Molenda 1978: 269). Najprawdopodobniej czym bardziej rozwinięte miasto i czym bardziej była zdywersyfikowana jego gospodarka, tym więcej różnorodnych elementów znajdowało się w obrębie jego okręgu górniczego. Nie należy zapominać, że miasta górnicze leżały zwykle w terenach objętych przez osadnictwo wiejskie, a prace górnicze prowadzono często wśród pól uprawnych. Można przypuszczać, że w wielu przypadkach krajobraz rolniczy był dominujący. Zazwyczaj osadnictwo wiejskie powstawało wcześniej niż moment odkrycia złóż. Było tak na przykład we Freibergu gdzie miasto powstało w miejscu gdzie znajdowała się wieś leśno-łanowa Christiansdrof. Bez wątpienia podobna sytuacja była tam gdzie wcześniej znajdowały się przedlokacyjne ośrodki targowe (np. Bytom, Sławków). Jak już wspominałem, niektóre miasta już w momencie lokacji otrzymywały nadania terenów, które mogły być wykorzystane pod uprawę. W wielu przypadkach władze miejskie i zamożni mieszczanie kupowali sąsiadujące z miastem majątki ziemskie lub nawet sami je zakładali. Świadectwem tej drugiej sytuacji jest dokument z 1299 r. nadający prawo założenia wsi Zimnodół mieszczaninowi olkuskiemu Henrykowi (Molenda 1978: 149). W rejonie Olkusza ponadto w XIV w. utworzono trzy miejskie folwarki: w Parczach, Żuradzie i Witeradowie. W Parczach znajdowały się ponadto dwa folwarki i kilka ogrodów należących do klasztoru i probostwa. W połowie XV w. w okolicy funkcjonował także folwark królewski (Molenda 1978: 189). Z kolei w Kremnicy na północny-zachód od miasta znajdowały się majątki będące uposażeniem komory królewskiej. Do tych włości należały wsie Kunešov, Lúčky, Horná Ves i Šváb, a do 1382 r. także Veterník, nadany szpitalowi miejskiemu (Lamoš 1969: 93). Miasto wykupiło te wsie w 1429 r. (Lamoš 1969: 196). Rozbudowane zaplecze rolnicze znajdowało się także w rejonie Bańskiej Bystrzycy (Skladaný 2010: 38). W rejonie Igławy już w średniowieczu istniały wsie, nastawione na produkcję rolną, należące do miasta bądź mieszczan, jak Vysoká u Jihlavy, Hosov czy Pístov (Hrubý 2011: 187). Od końca XV w. miasto zaczęło skupować dobra w okolicy. W XV w. było właścicielem 13 wsi w pobliżu miasta, a na początku XVII w. już dwóch miasteczek i 50 wsi, po obu stronach granicy Czech i Moraw, zajmujących w sumie 28 000 ha (Svěrák 2009: 282). Z pewnością inaczej przedstawiała się sytuacja w rejonach górskich, gdzie w wąskich dolinach, lub na większych wysokościach trudniej było uprawiać zboża. W grę wchodziła ewentualnie hodowla. Bez wątpienia terenów uprawnych nie było w wyżej położonych partiach Rudaw, a XVI-wieczne miasteczka górnicze skazane były na dostawy z odleglejszych ośrodków położonych na przedgórzu. Bez wątpienia w rejonach gdzie prowadzono prace górnicze zapotrzebowanie na żywność znacznie rosło, naturalnym więc jest, że wiele terenów zajętych było przez pola uprawne. Miasta dzięki posiadaniu własnych wsi i folwarków mogły zapewnić sobie niezależność i obniżyć koszty dostaw, a bogaci mieszczanie wzbogaceni na górnictwie, inwestowali w dobra ziemskie, by zdywersyfikować swe dochody i podnieść swój status społeczny przez posiadanie ziemi. Nie jest wykluczone, że także szeregowi pracownicy kopalń i zajmowali się rolnictwem na mniejszą lub większą skalę. Mogło ulec to zmianie wraz z przemianami organizacyjnymi górnictwa i tworzeniem się coraz większych przedsiębiorstw kopalnianych. W miejsce wszechstronnych górników pojawiła się duża grupa niewykwalifikowanych robotników, którzy być może nie posiadali nawet własnych domów i ziemi. Miejscowe źródła zaopatrzenia mogły już nie wystarczać, a przedsiębiorstwa górnicze zobowiązane do zaopatrzenia swoich pracowników bazowały na zewnętrznych, odległych terenach rolniczych. VI. Miasto górnicze jako punkt centralny Teoria punktów centralnych została stworzona przez niemieckiego badacza Waltera Christallera w latach 30-tych XX w. i miała na celu wyjaśnić hierarchię struktur osadniczych w hipotetycznie homogenicznej przestrzeni. Według tej teorii centralne miejsce zawiera centralne instytucje i pełni pewne nadrzędne funkcje wobec otaczającej przestrzeni. Otoczenie ukierunkowane jest na zapewnienie dóbr i usług centralnemu punktowi (Müller 2012: 57). Mimo, iż teoria ta okazała się być w wielu przypadkach nietrafna, wyrosły z niej badania nad historycznymi punktami centralnymi. Podstawowym pytaniem w badaniach nad funkcją centralną była kwestia kryteriów centralności, czy są one zależne od czasu i miejsca czy też są grupą uniwersalnych koncepcji i reguł. Dla wczesnośredniowiecznych ośrodków w Europie Środkowej zwrócono uwagę, że najważniejsze kryteria to władza, handel, surowce i rzemiosło oraz kult (Gringmuth-Dallmer 1999: 10). Nie każdy punkt centralny musiał jednak spełniać wszystkie te kryteria. W archeologii historycznej zagadnienie miejsc centralnych łączy się z kwestią struktur miejskich, ich funkcją i procesem urbanizacji. W literaturze przedmiotu podkreślano przede wszystkim administracyjną oraz ekonomiczną funkcję miast, lub kombinację tych elementów. W niektórych przypadkach mogło jednak dojść do dywersyfikacji funkcji centralnych pomiędzy różne punkty (Müller 2010: 59-61 – tam pełna dyskusja). W przypadku miast górniczych istnieje szereg elementów świadczących o centralnej funkcji tych ośrodków. W pierwszej kolejności są to elementy związane z górnictwem, hutnictwem i handlem surowcem, a mianowicie obecność władz górniczych różnego szczebla oraz infrastruktury takiej jak waga górnicza czy mennica. Dla okręgu górniczego istotne jest także istnienie w mieście zaplecza dostarczającego środki produkcji, czyli rzemieślników, głównie rzemiosł drzewnych i metalowych oraz targu pozwalającego nabyć surowce, a także sprzedać gotowy produkt, w tym przypadku metal. W mieście mógł także znajdować się kościół należący do gminy górniczej. Nie każde miasto górnicze było nastawione tylko i wyłącznie na wydobycie i przerób rudy. Jako, że było ono połączeniem gminy górniczej z miastem komunalnym, mogło posiadać szereg innych funkcji centralnych. Było przede wszystkim siedzibą władz miejskich mających jurysdykcję w dobrach wokół ośrodka. Mogło być siedzibą swojego właściciela bądź jego przedstawiciela. Wraz z powstaniem miasta komunalnego często powstawał także targ, który obsługiwał nie tylko kopalnię, ale także okoliczne tereny rolnicze. Przy odpowiednim poziomie rozwoju miasto mogło przerodzić się w ośrodek handlowy o ponadregionalnym znaczeniu. Ponadto, zwłaszcza znaczniejsze miasta górnicze, ufortyfikowane, pełniły rolę twierdz w ważnych strategicznie rejonach oraz ochraniały okoliczne tereny. Miasto górnicze mogło być także ośrodkiem kultu i siedzibą instytucji kościelnych, jak parafie i klasztory. Tak jak różne były miasta górnicze tak różne były zestawy funkcji centralnych, które te miasta posiadały. Zmieniały się one w czasie i ewoluowały wraz z przemianami górnictwa. Nie każdy ośrodek rzecz jasna pełnił wszystkie centralne funkcje. Mogły być one ograniczone tylko do siedziby władz górniczych. Wydaje się, że pomiędzy miastami górniczymi zachodziła pewna hierarchizacja. Uzyskanie statusu centralnego miejsca nie tylko ze względu na górnictwo było niezwykle ważne dla dalszego rozwoju miasta, które tylko w taki sposób mogło uniezależnić się od monogospodarki. VI.1. Centralne funkcje dla górnictwa i hutnictwa VI.1.1. Administracja i sądownictwo górnicze Wraz z odkryciem rud i rozpoczęciem stałej eksploatacji powstawała gmina górnicza, na której czele stał górmistrz (niem. Bergmeister, łac. magister montis). Był on przedstawicielem pana regalnego. Jedna z najstarszych wzmianek o tym urzędzie pochodzi z 1185 r. z klasztoru Admont w Styrii. Urząd ten wzmiankowany był w rejonie Goslaru, a także w prawie freiberskim z XIV w. (Schwabenicky 1992: 197; 1993: 92). Jego kompetencje ograniczone były ściśle do spraw górniczych i powiązane były z konkretnym terenem (Schwabenicky 2009: 205). Można przypuszczać, że rezydował on tam gdzie zamieszkiwała większość górników, początkowo w dużej osadzie górniczej, która z czasem przekształcała się w miasto. Jak już wspomniałem, wcześniej, małe budowle obronne związane z osiedlami górniczymi były identyfikowane z siedzibą górmistrza. Taka sytuacja miała miejsce w Ullersberg, gdzie w obrębie osady znajdował się kopiec otoczony fosą (rys. XI.35.1) (Schwabenicky 1990: 86-88; 1991: 15) i w Hochenforst, gdzie kopiec znajdował się poza osadą. W tym drugim przypadku nie jest wykluczone, że siedziba władz górniczych mogła znajdować się w obrębie otoczonego wałami osiedla. W północno-wschodnim narożniku znajdował się oddzielony rowem teren o wymiarach 20 x 20 m (rys. XI.14.2). W trakcie badań sondażowych odkryto tam struktury interpretowane jako pozostałości umocnionego budynku wieżowego (Schwabenicky 2009: 192). W Treppenhauer nie było żadnego wyróżniającego się punktu obronnego, który można by interpretować jako siedzibę górmistrza, niemniej jednak w trakcie badań archeologicznych w centralnej partii osiedla natrafiono na duży zagłębiony budynek mieszkalny, wzniesiony częściowo w technice suchego muru, w którego kontekście znajdowały się liczne odpady bytowe, w tym ceramika importowana, fragmenty wyrobów szklanych i fragmenty mosiądzu. Interpretowany był jako dom jakiejś znaczniejszej osoby, być może właśnie górmistrza (Schwabenicky 2009: 65-71 – patrz rozdział: XI.34.4.c dom 6E/O1, rys. XI.34.18). Nie jest wykluczone, że podobna sytuacja miała miejsce w Bańskiej Szczawnicy na Glanzenbergu, gdzie znajdowała się przedlokacyjna osada górnicza. W północnej części szczytu mieścił się zamek, którego najstarszą część, złożoną z dwóch budynków o charakterze obronnym, datowano na koniec XII w. (rys. XI.5.6) (Labuda 1982; 1990: 67; 1997a: 195). Nie jest wykluczone, że był on początkowo siedzibą władz górniczych. Z czasem w powiązaniu z osadami górniczymi zaczęły powstawać miasta lokacyjne. Początkowo gmina górnicza rządziła się samodzielnie, a na jej czele stał dalej górmistrz (urburarz w Królestwie Czeskim i na Węgrzech). Z czasem jednak jego uprawnienia przechodziły na radę miasta (Hoffmann 2009a: 98). Prawdopodobne jest, że gwarkowie zamieszkujący przedlokacyjne osady górnicze stawali się w chwili lokacji mieszczanami, stąd też zależało im zapewne na przejęciu kontroli nad górnictwem, od którego w końcu zależała pomyślność miasta. Proces kodyfikacji prawa miejskiego i górniczego rozpoczął się prawdopodobnie w Igławie. Pierwsza zachowana kopia prawa igławskiego pochodziła z lat 60-70-tych XIII w. Druga, z 1290 r. była już pełną kodyfikacją prawa miejskiego i górniczego. Ustanowiony został także sąd prawa igławskiego (Hrubý 2011: 39-40). Prawo to szerzyło się wraz z przenoszącymi się z miejsca na miejsce górnikami. Stosowane było w Havlíčkův Brodzie, Kolínie czy Čáslavi i wiele innych miejscowości. Stało się także podstawą dla prawa freiberskiego. Igławski sąd górniczy utrzymał swoją pozycję jako sąd odwoławczy prawa górniczego aż do XVI w., pomimo, iż miasto przestało być ośrodkiem górniczym (rys. VI.1) (Hoffmann 2009a: 99-100). Rozszerzone i przeredagowane prawo igławskie zostało w 1300 r. nadane kopalniom w Kutnej Horze przez Wacława II jako Ius Regale Montanorum, stając się z czasem najpełniejszą kodyfikacją prawa górniczego w Europie Środkowej (Dziekoński 1972: 24). Rys. VI.1. Ekspansja igławskiego prawa górniczego w XIII-XVI w. Rekonstrukcja Z. Jaroša (Hoffmann i inni 2000: mapa 25). Z terenów Czech i Moraw prawo górnicze przeniesiono w rejon złóż śląsko-krakowskich. W Olkuszu początkowo pełnię władzy nad górnictwem sprawował królewski urzędnik, żupnik. Z czasem górnictwo było coraz mocniej związane z miastem. Zasady tej relacji zostały ostatecznie doprecyzowane w przywilejach Władysława Jagiełły z 1426 r. Władze górnicze składały się z żupnika, lub w jego zastępstwie podżupka oraz siedmiu ławników żupnych czyli górniczych. Ławników mianowali rajcy olkuscy, którzy stanowili też instancję apelacyjną od sądu górniczego żupnika. Sąd rajców zwany był najwyższym sądem górniczym (nad nim był tylko sąd królewski) składał się z czterech rajców i siedmiu ławników górniczych. Władze miejskie dzięki temu miały faktyczną zwierzchność nad górnictwem. Związki władzy górniczej z miejską podkreśla także fakt, że funkcję ławników miejskich i żupnych pełniły na zmianę te same osoby. Z czasem rajcy uzyskali znaczny wpływ na kontrolę kopalń i hut oraz handel rudą (Molenda 1978: 211-212). Łączenie władzy górniczej z administracją miejską trwało aż do XV w. W 1483 r. Henryk Starszy, książę ziębicko-ząbkowicki, syn Jerzego z Podiebradów, nadał Złotemu Stokowi prawa miasta górniczego oraz ordynację opartą o prawo igławskie i kutnohorskie. Powołał do istnienia urząd górniczy będący zarazem urzędem miejskim (Dziekoński 1972: 139-140). Miasta skupiały w ten sposób władzę nad okręgiem górniczym, dzięki czemu chroniły najpewniej interesy bogatych mieszczan inwestujących w górnictwo i hutnictwo. Poziom centralności miasta górniczego zależny był od statusu znajdującego się w nim urzędu. Bergmeister zasiadający we Freibergu był według tamtejszego prawa najwyższym urzędnikiem księcia w sprawach górniczych. Stąd też miasto domagało się uprawnień sądowniczych nad całym górnictwem w Marchii Miśnieńskiej. Dzięki rozszerzeniu w XV w. prawa freiberskiego na wszystkie prace górnicze, mieszczanie freiberscy mieli ułatwioną ingerencję w sprawy innych ośrodków (Langhof 1986: 67). Dzięki temu możliwa była dominacja miasta i być może powstrzymanie rozwoju konkurencji. Na terenie Węgier cała działalność górnicza podlegała regale królewskiemu aż do ustanowienia swobody górniczej dla szlachty w 1327 r. W głównych okręgach górniczych znajdowały się tzw. królewskie domy, z których wyłoniły się komory górnicze. Na czele komory stał opłacany przez króla urzędnik comes, którego zadaniem była kontrola nad górnictwem i pobieranie urbury (królewskiej daniny) (Labuda 1997: 95). Ważną funkcję pełniła Bańska Szczawnica, gdzie od XIII w. znajdowała się jedna z trzech komór królewskich. Jej siedziba mieściła się być może w zamku na szczycie Glanzenbergu, a w XV w. po jego zniszczeniu przeniosła się do doliny w miejsce gdzie później powstał Kammerhof (Dvořáková, Tóthová 1995: 16). Szczawnica była także wzorem prawa górniczego dla Bańskiej Bystrzycy (Tóthová 1990: 53) oraz Gelnicy (Marsina 1990: 13). Dom królewski znajdował się także w Novej Bani (Štefánik 2010d: 298), Pukancu (Štefánik 2010e: 363), czy Smolniku (Dvořáková, Štefánik 2010: 437). Najprawdopodobniej urzędnicy górniczy działali też w mniejszych miastach, które jak Chrzanów nie były związane od początku swojego istnienia z górnictwem. Urzędnicy niższego szczebla działali także w miejscowościach, w których prowadzono prace górnicze, a które nie były miastami jak np. w XV w. w położonych niedaleko Chrzanowa Kościelcu i Balinie (Molenda 1963: 188; Wojas 1998: 88-89), czy Trzebini (Molenda 1963: 187). Istnienie urzędu górmistrza (żupnika, urburarza) nie było zatem zależne od posiadania praw miejskich. Poziom centralności niektórych ośrodków podnosił się wraz z przemianami prawnymi górnictwa i centralizacją władzy. Do zmian doszło gdy w Ius Regale Montanorum król nakazał sprzedaż całego pozyskanego srebra do centralnej mennicy królewskiej, która mieściła się w Kutnej Horze (Štroblová, Altová 2000: 45). Wcześniej istniały liczne mennice, które w wyniku reformy połączono w jedną. Zlikwidowano także istniejącą wcześnie wolność handlu srebrem (Janáček 1972: 892). W okresie przedhusyckim w Kutnej Horze urząd górniczy składał się częściowo z urzędników władcy, a częściowo z przedstawicieli górników (czyli de facto mieszczan). Na czele urzędu stał królewski urburarz, który zasiadał w Kutnej Horze. W innych miastach górniczych zasiadali jego zastępcy. Jeszcze w XIV w. część uprawnień urburarza przejął górmistrz, a pod koniec XIV w. oddzielił się także urząd mincmistrza (Štroblová, Altová 2000: 54-55). Przymus sprzedaży srebra mennicy wprowadzono także we Freibergu być może w XV w. (Langhof 1986: 67). W XIV w. po powstaniu Kremnicy, znalazła się w niej siedziba głównej komory górniczej i menniczej, dzięki czemu stało się ono najważniejszym miastem górniczym środkowej Słowacji (Ratkoš 1974: 47). Do przemian w zarządzaniu górnictwem doszło w drugim okresie rozwoju górnictwa. Na skutek przejmowania górnictwa przez duże przedsiębiorstwa (jak np. Turzonów i Fuggerów) oraz działalności władców zmierzających do pełnej kontroli nad górnictwem następowało stopniowe coraz silniejsze oddzielenie administracji górniczej od administracji miejskiej. W Kutnej Horze, za panowania Ferdynanda I Habsburga (1522-1564), władza miasta została ograniczona, a nadzór nad kopalniami przeszedł w ręce królewskich urzędników (Kořan 1950: 11). We Freibergu najpoważniejsze zmiany nastąpiły w 1542 r. wraz z utworzeniem w mieście Oberbergamtu. Sprawował on zwierzchność nad urzędami górniczymi w Rudawach, a podlegał radcy dworu w Dreźnie (Schellhas 1986: 109). We wszystkich miastach górniczych zakładanych w drugim okresie znajdowały się urzędy górnicze, a zarazem wszystkie miasta, w których urząd powstał, były uznawane za miasta górnicze (Kenzler 2012: 67). Interesujący jest przypadek Bochni i Wieliczki, gdzie właściwie od początku górnictwo było pod bezpośrednim zarządem władcy. W 1248 r. Bolesław Wstydliwy powołał do życia żupę solną, na której czele stał żupnik. Według prawa w momencie odkrycia soli złoże przechodziło na własność państwa. Górnicy nie mieli prawa do urobku, handlowała nim tylko żupa. Prywatni przedsiębiorcy, bachmistrze (magister montis) inwestowali w budowę szybu i jego funkcjonowanie, w zamian otrzymywali czynsz z zysków ze sprzedaży soli. Reformy Kazimierza Wielkiego ustanowiły urzędy bachmistrza wielickiego i bocheńskiego, którzy sprawowali pieczę nad wydobyciem we wszystkich szybach (Piotrowicz 1988: 112-121). Siedziby żupy mieściły się w zamkach żupnych bezpośrednio na terenie miasta. Sytuacja jest także o tyle specyficzna, że oba miasta nie miały okręgu górniczego i znajdowały się bezpośrednio w miejscu wydobycia. Siedziby urzędników od początku pierwszego okresu górniczego powstawały wszędzie tam, gdzie mieszkały i pracowały większe ilości górników zdolnych do sformowania samodzielnej gminy. Osiedle takie zyskiwało zatem funkcję centralną w sensie administracji, kontroli i sądownictwa nad górnictwem. Uprawnienia te były częściowo przejmowane przez gminę miejską, przez co powstawała specyficzna hybryda prawna będąca jedną z podstaw funkcjonowania średniowiecznego miasta górniczego. Z czasem jednak pojawiły się tendencje do wzmożonej kontroli górnictwa, w szczególności metali szlachetnych, ze strony władcy. Nie jest też wykluczone, że duże przedsiębiorstwa górnicze były w stanie przejąć część prerogatyw władz miejskich na siebie dzięki korzystnym umowom z posiadaczem regale. W drugim okresie rozwoju górnictwa nastąpiła stopniowa centralizacja władzy nad górnictwem widoczna szczególnie na terenach Niemiec, Królestwa Czeskiego i Węgier. Doszło do oddzielenia władzy miejskiej od górniczej, w wyniku czego miasto nie miało już wpływu na górnictwo. Ośrodek górniczy, jako komuna miejska, tracił zatem centralną funkcję administracyjną w sensie ideologicznym, jednak obecność urzędu górniczego sprawiała, że funkcja centralna zachowana była w sensie topograficznym. VI.1.2. Mennice Kolejnym elementem podkreślającym centralny charakter miasta była obecność w nim mennicy. Wydaje się, że mennice istniały przede wszystkim w większych ośrodkach. Mennica we Freibergu funkcjonowała być może już od XII w. Bite tu monety wzmiankowane były w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1244 r. Do XVI w. pełniła rolę głównej mennicy Miśni (Richter 2002: 9). Została przeniesiona do Drezna w 1556 r. (Schellhas 1986: 113). W Igławie pierwsze bezpośrednie świadectwo istnienia mennicy pochodzi z 1272 r. (Měřínský i inni 2009b: 84; Hrubý 2011: 38-39). Możliwe jest, że królewska mennica funkcjonowała także w Havlíčkův Brodzie, w latach 1260-1300 (Rous 2004: 49). W wyniku reformy Wacława II obie mennice (a wraz z nimi inne tego typu instytucje z terenów królestwa czeskiego) przeniesiono do Kutnej Hory gdzie powstała główna królewska mennica bijąca grosze praskie (Štroblová, Altová 2000: 45). Podobną reformę przeprowadzono na Węgrzech. Wraz z odkryciem złóż złota w Kremnicy, możliwe było rozpoczęcie bicia złotych florenów. W 1327 r. król ściągnął do nowo powstałego miasta mincerzy z Kutnej Hory i założył centralną mennicę, która skupowała metale szlachetne z innych miast i biła z nich monety (Štefánik 2010b: 219-220). Mennica krótko znajdowała się także w Smolniku ok. 1327 r., być może w związku z wydobywanym tam złotem (Dvořáková, Štefánik 2010: 438-439). Na Górnym Śląsku w średniowieczu mennica znajdowała się w Bytomiu. Rozpoczęła działalność w 1281 lub 1282 r., co było najpewniej związane z przeniesieniem do miasta siedziby księcia. Upadła na początku XIV w. wraz z utratą przez księstwa śląskie niezależności. Prawdopodobnie w XV w. funkcjonowała mennica miejska (Szydłowski 1966: 141-143). Kolejna taka instytucja na złożach śląsko-krakowskich powstała dopiero w roku 1579 w Olkuszu i funkcjonowała do 1601 r. a należała do króla (Molenda 1978: 255). W drugim horyzoncie urbanizacji górniczej, w 1483 r., powstała mennica w Schneebergu. Także ona została przeniesiona do Drezna w 1570 r., w toku centralizacji władzy elektora (Kratzsch 1974: 16; Wagenbreth, Wächtler 1990: 209-210). Annaberska mennica powstała w 1498 r. i działała do 1558 r. (Wendler 1984: 64; Wagenbreth, Wächtler 1990: 238). W 1505 r. powstała mennica w konkurującym z Annabergiem Buchholz. Przestała funkcjonować w 1551 r. (Wendler 1984: 64). W XVI w. mennice funkcjonowały w takich miejscowościach jak Horní Slavkov (Kuča 2000: 184), czy Jáchymov. W 1507 r. rozpoczęła działalność mennica w Złotym Stoku, gdzie bito monety srebrne i złote (Dziekoński 1972: 144). W średniowieczu mennica była bez wątpienia ważny elementem podkreślającym centralny, status miasta. Wraz z reformami monetarnymi, ilość mennic się zmniejszyła, ale wzrósł poziom centralności takich miejsc jak Kutná Hora czy Kremnica. Ilość mennic wydaje się wzrastać w kolejnym okresie górniczym. Od czasu średniowiecznej centralizacji widoczna była tendencja do umieszczania mennic w miejscu, gdzie wydobywano znaczne ilości kruszcu. Być może było to związane z najekonomiczniejszą formą produkcji, nie wymagającą podróżowania z dużą ilością kruszcu na większe odległości. VI.1.3. Zaplecze surowcowo-rzemieślniczo-handlowe Prace górnicze i hutnicze wymagały znacznych ilości surowców i gotowych produktów. Przede wszystkim niezbędne dla funkcjonowania kopalń były różnego typu przedmioty żelazne, czy to narzędzia czy też elementy konstrukcyjne. Znaczne było zapotrzebowanie na przedmioty i urządzenia z drewna. Do wyciągania urobku i wody niezbędne były długie liny oraz często skórzane worki. Nie bez znaczenia było także zaopatrzenie licznych robotników w żywność oraz dostarczanie paszy dla koni. Możliwe, że w początkowej fazie prac wydobywczych górnicy byli samowystarczalni, jednak z czasem ich potrzeby rosły stwarzając rynek zbytu dla licznych producentów dóbr. Pojawienie się większej liczby rzemieślników związanych z górnictwem, a za nimi kupców, było jednym z etapów kształtowania się miasta górniczego. Ślady działalności rzemieślniczej znaleziono w osadach/miastach górniczych w Treppenhauer czy Altenbergu koło Müsen w Siegerlandzie (Schwabenicky 1993: 92). Ślady działalności kowalskiej, w postaci hałd żużla, znaleziono także na stanowisku Gersdorf (Eckstein i inni 1994: 116). Część takiej działalności mieściła się zapewne poza miastem, bezpośrednio w rejonie wydobycia, o czym świadczą choćby zachowane żużle i odpady z obróbki żelaza odkryte w trakcie badań w Igławie-Starych Horach (Hrubý 2004: 8; 2011: 144). W wielu miastach rzemieślnicy zrzeszeni byli w cechy. We Freibergu najstarszy statut cechowy pochodził z roku 1283. W 1300 r. istniało już 6 cechów (piekarzy, rzeźników, szewców, garbarzy, krawców i kuśnierzy). W XIV w. pojawił się cech kowali, powroźników oraz białoskórników. Pod koniec XV w. funkcjonowało już 14 cechów, a wiele z nich związanych było z górnictwem (Richter 2011: 11). W Olkuszu w XIV i XV w. najwcześniej i najsilniej rozwinęły się rzemiosła spożywcze nastawione na zaopatrzenie wzrastającej liczby mieszkańców. Znaczna była także ilość rzemieślników związanych z obróbką skóry (np. rymarze, siodlarze). W cechu zrzeszeni byli także kowale zapewne razem z innymi rzemieślnikami branży metalowej (Molenda 1978: 187-189). W przypadku żup solnych w Małopolsce, w okresie średniowiecza, to przedsiębiorstwo górnicze zapewniało na własną rękę potrzebne surowce i narzędzia zakupując je na rynku lokalnym bądź poza nim (Piotrowicz 1994: 103). Część rzemieślników była zatrudniona bezpośrednio przez żupę jak np. kowale, którzy zajmowali się wyrobem podków czy elementów urządzeń wyciągowych. Zgodnie z przywilejem ostrzenie narzędzi górniczych należało tylko do miejskich kowali. Czasem żupa nabywała surowiec, z którego miejscowi miejscy rzemieślnicy wytwarzali gotowy produkt, jak było w przypadku wyrobów powroźniczych (Piotrowicz 1994: 109). Niemniej jednak dostawy dla żup stały się źródłem zamożności mieszczan, w szczególności kowali, powroźników, bednarzy, piekarzy, rzeźników i krawców (Piotrowicz 1994: 114). Podobna sytuacja zaczęła się kształtować od XV w. w innych regionach górniczych. Sprzyjało temu powstawanie dużych scentralizowanych przedsiębiorstw górniczych. Taka sytuacja miała miejsce np. w Bańskiej Bystrzycy gdzie duże przedsiębiorstwa, zwłaszcza Turzonów-Fuggerów zaczęły same organizować zaopatrzenie dla swoich pracowników, uderzając tym samym w miejskie rzemiosła (Skladaný 2010: 43). Z czasem mogło to doprowadzić do odebrania miastu jego centralnej funkcji rzemieślniczego zaplecza kopalń. Miasto górnicze było miejscem gdzie handlowano surowcami potrzebnymi w produkcji oraz gotowym produktem kopalń i hut. W Kutnej Horze znajdował się zarówno targ drzewny jak i targ węglowy (Kořan 1950: 93), a w Tarnowskich Górach targ „górniczy” znajdował się przed bramą Krakowską. Handlowano tam ołowiem, glejtą, drewnem, węglem, sprzętem (np. wozami) i zwierzętami pociągowymi (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64; 2006: 152). Istotnym elementem infrastruktury związanej z handlem metalem była waga górnicza. Olkuska waga ołowiu należąca do urzędu żupnego przynajmniej od XIV w. znajdowała się przy rynku koło ratusza. W 1588 r. wzniesiono wagę ołowiu należącą do miasta (Molenda 1978: 165). Urządzenie to było niezwykle ważne dla dochodów, kontroli i pozycji miasta. Zapewne z tego też powodu Bytom sprzeciwiał się budowie wagi w Tarnowskich Górach. Monopol jednak został po jakimś czasie złamany, a miasto miało osobną wagę do ważenia drobnych towarów i osobną do ołowiu (Kwak 2000a: 87). Wagi górnicze znajdowały się także w mniejszych miejscowościach jak Chrzanów czy Trzebinia, która była tylko osiedlem górniczym (Wojas 1969: 148; Kiryk 1996: 457). Prawdopodobnie urządzenia taki znajdowały się w większości miast górniczych. Nie jest wykluczone, że często do ważenia metalu stosowano to samo urządzenie co do pozostałych produktów. VI.2. Funkcje pozagórnicze VI.2.1. Siedziba władzy Jedną z istotnych elementów wpływających na centralne funkcje miasta górniczego była obecność przedstawicieli władzy książęcej lub królewskiej. Bardzo wysoką pozycję zyskał Bytom, który w 1281 r. został stolicą samodzielnego księstwa (Wójcik-Kühnel 2004a: 37). Stało się to po podziale księstwa opolskiego przez tamtejszego księcia Władysława między jego synów. W skład księstwa bytomskiego wchodziła ziemia bytomska, siewierska, toszecka i kozielska (Drabina 2010: 46). Jego syn Władysław, po przejęciu władzy od swojego brata Siemowita nie rezydował już w mieście, a linia Piastów bytomskich wygasła w 1355 r. (Drabina 2010: 61). Jeszcze znaczniejsza była pozycja Kutnej Hory. Stała się ona miastem królewskim, a w 1329 r. została podporządkowana bezpośrednio królowi (Štroblová, Altová 2000: 51). W czasie rewolucji husyckiej, zaraz po defenestracji praskiej, miasto stało się rezydencją cesarską aż do 1421 r. (Štroblová, Altová 2000: 61). Znaczącą pozycję miasto odzyskało dopiero w 2 poł. XV w. o czym świadczy wybór na króla Władysława Jagiellończyka uchwalony tam w 1471 r. oraz sejm obradujący w mieście w 1485 r. (Kořan 1950: 9-10). Reprezentacyjny pałac królewski powstał w budynku mennicy (Vlašský dvůr) na polecenie Wacława IV w latach 1390-1400. Był użytkowany i przebudowywany także przez kolejnych władców (Kuča 1998: 289). Ważną pozycję miał także Freiberg. Prawdopodobnie już w latach 1171-1175 powstał obiekt obronny należący do margrabiego (Doufett, Gühne 1983: 23; Douffet 1990: 182; Richter 2002: 6). W jego miejsce powstał później zamek Freudenstein, który był siedzibą przedstawiciela margrabiego, wójta, zarządzającego cały okręgiem wokół miasta (Richter 2002: 8-9). W 1 połowie XVI w. na swoją siedzibę obrał miasto książę Heinrich der Fromme (Tepper 2002: 261). Podobną rolę pełniły miasta na Dolnym Śląsku. Zarówno Lwówek Śląski jak i Złotoryja od początku swojego istnienia były centrami okręgów administracyjno-sądowniczych (weichbildów) (Gorzkowski 1997a: 41; Chorowska i inni 2009: 136). Siedzibą urzędników biskupa był natomiast Sławków. Dokument Leszka Czarnego z 1286 r. wymienia biskupią kasztelanię sławkowską, której centrum stanowiło właśnie biskupie miasto (Kiryk 2001: 80). Niewiele spośród miast górniczych było siedzibami ziemskich urzędników królewskich bądź książęcych, a jeszcze mniej samego księcia bądź króla. Szczególny jest tu przypadek Kutnej Hory, która była niemal „drugą stolicą” królestwa, co wiązało się najpewniej ze znacznym bogactwem miasta. Można przypuszczać, że władze miejskie dążyły zwłaszcza w średniowieczu do uniezależnienia się od władzy książęcej. W Olkuszu królewski starosta rezydował w zamku Rabsztyn położonym poza miastem, a samo miasto wyjęte było spod prawa ziemskiego (Molenda 1978: 160). VI.2.2. Zaplecze targowo-rzemieślnicze oraz handel dalekosiężny Największym zagrożeniem dla miasta górniczego, w dłuższej perspektywie, była gospodarka oparta tylko o wydobycie i przerób kruszców. Jako, że przy prowadzeniu prac górniczych, zawsze pojawiały się problemy techniczne i finansowe, prowadziło to do nieuchronnego kryzysu i podupadania miasta. Część miast górniczych w sprzyjających warunkach była w stanie zdywersyfikować swoją gospodarkę. Stawały się centrami targowo-rzemieślniczymi dla okalających je terenów a w niektórych przypadkach stawały się także centrami handlu dalekosiężnego. Ta druga sytuacja związana była przede wszystkim z rozwojem handlu kruszcami. Spośród dużych miast górniczych dobrym przykładem łączenia różnych funkcji centralnych i dywersyfikacji gospodarki był Freiberg. Już w późnym średniowieczu miasto stało się ważnym ośrodkiem handlu dalekosiężnego. Do rozwoju tej gałęzi gospodarki przyczyniły się korzystne połączenia drogowe oraz szereg przywilejów jakie miasto otrzymywało od XIII w. (prawo składu, przymus drożny, zwolnienie z ceł w Marchii Miśnieńskiej). Przechodził tamtędy także handel tranzytowy. W wyniku kryzysu górnictwa miasto straciło swoją dominującą pozycję, a spod jego monopolu uwolniły się miasteczka Siebenlehn i Dippoldiswalde (Langhof 1986: 83-84). W XV w. coraz większego znaczenia nabierało rzemiosło, czego świadectwem był wzrost liczby członków rady miejskiej będących rzemieślnikami (Langhof 1986: 85). Także Igława, w której górnictwo podupadło relatywnie szybko, stała się ważnym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym. Już od XIV w. wzmiankowane były rzemiosła metalowe, sukiennicze, skórne, drzewne czy spożywcze. Sukno wytwarzano nie tylko na własne potrzeby ale także na eksport na Węgry i do Austrii (Hoffmann 2009b: 144-145). Znacznie rzemiosła stale wzrastało, jednak jeszcze wyższą pozycję miał handel. Miasto miało znaczne fundusze dzięki górnictwu, a od panujących uzyskało szereg przywilejów sprzyjających rozwojowi handlu. Intensywnie handlowano suknem, zbożem i winem. Bardzo silne były związki miasta z Wiedniem (Hoffmann 2009b: 147-148). W okresie pohusyckim, szczególnie w XVI w. rozwinęła się w Igławie produkcja sukna (Eblová 2009: 210). Jednym z najważniejszych ośrodków dalekosiężnego handlu miedzią była szczególnie w XVI w. Bańska Bystrzyca. Pod koniec XVI w. ponad 90% produkcji eksportowano. Większość Odrą i Wisłą, i dalej przez Bałtyk do Antwerpii (potem Hamburga), na półwysep Iberyjski a nawet do Azji. Mniejsze ilości do Austrii i Niemiec (Hildebrand 1997: 286). Ponadto miasto stało się lokalnym centrum rzemieślniczo-handlowym i wytworzyła wokół siebie znaczne zaplecze rolnicze (Skladaný 2010: 38). Istotnym ośrodkiem rzemieślniczym stała się Kremnica, gdzie dokument z 1443 r. wymienia w sumie 135 rzemieślników (Lamoš 1969: 110). Na terenie Słowacji ważnym ośrodkiem była także Spiska Nowa Wieś. W średniowieczu miasto to było jednym z najważniejszych ośrodków rzemieślniczych. Kwitły zwłaszcza rzemiosła metalurgiczne. Liczni byli krawcy, rzeźnicy, garbarze i szewcy a także rybacy i młynarze (Žifčák 2010: 453). Posiadało ono liczne przywileje związane z handlem, jak prawo wagi, składu, trzech corocznych jarmarków i cotygodniowego targu (Žifčák 2010: 448). W Kutnej Horze w XVI w. wzbogaceni na górnictwie mieszczanie zaczęli szukać nowych form inwestycji a miasto przekształcało się w aglomerację o szerokich podstawach gospodarczych (Štroblová, Altová 2000: 101). W 1585 r. w mieście było 29 cechów skupiających 50 różnych rzemiosł, a w 1608 r. 35 cechów skupiających 64 rzemiosła (Štroblová, Altová 2000: 118). Podobnie postępowano także w mniejszych ośrodkach, jak na przykład w Złotoryi gdzie w 1 poł. XVI w. rozwinęło się bardzo mocno sukiennictwo i browarnictwo, które było następnie podstawą stałego rozwoju miasta. Tereny rolnicze wokół Złotoryi stały się zapleczem surowcowym, gdzie uprawiano len i wypasano owce. Trwało to aż do XVIII w. (Bogacz 1997: 67-68). Także Lwówek Śląski przestawił się na produkcję sukna (Zlat 1961: 16). Spośród miast solnych pewnego rodzaju sukces odniosła Bochnia. Udało się jej utrzymać odrębność i nie została wchłonięta przez rynek krakowski. Kupcy ze stolicy nie przejęli także handlu Bochańską solą, a lokalny rynek nie został zalany przez produkty krakowskich rzemieślników (Kiryk 1980: 112). Największe problemy z monogospodarką górniczą miały miasta założone w XVI w. Zwłaszcza te znajdujące się w wyższych partiach Rudaw, które często w ogóle nie pełniły ekonomicznych funkcji miejskich i w pełni polegały na dostawach z zewnątrz, stając się co najwyżej punktem redystrybucji towarów (Jančárek 1971: 42). Pewnym wyjątkiem pośród miast powstałych w XVI w. były Tarnowskie Góry. Gospodarka zmieniła charakter na rzemieślniczo-handlowy w związku z podupadaniem górnictwa. Władze miasta narzuciły mieszczanom obowiązek prowadzenia prac górniczych, dla zachowania związanych z tym przywilejów (Molenda 1969a: 108-109). Miasto stało się centrum lokalnego rynku. W XVII w. gdy ostatecznie uniezależniło się od Bytomia, powstały odrębne tarnogórskie cechy (Molenda 1969a: 109-110). Niektóre z miast górniczych od momentu lokacji planowane były jako ośrodki o wielu funkcjach, także jako lokalne ośrodki targowe i rzemieślnicze. Te które wykorzystały szansę i swoją pozycję miały możliwości dalszego intensywnego rozwoju. Wydaje się, że szczególnie trudna sytuacja mogła panować w miastach górniczych powstałych w XVI w., które od początku swojego istnienia nastawione były na intensywne górnictwo. W wyniku wyczerpania złóż na początku XVII w. znacznie podupadł Jáchymov (Kořan 1955: 101). Ten sam powód, na który nałożyły się zniszczenia wojny trzydziestoletniej doprowadził do zapaści Schneeberg (Wagenbreth, Wächtler 1990: 218). Także niektóre miasta powstałe w średniowieczu mocno podupadły, jak Smolnik w XVII w. (Dvořáková, Štefánik 2010: 438), czy Sławków, który mimo prób poprawy sytuacji w XVI w. miał gospodarkę nakierowaną głównie na rolnictwo i hodowlę (Kiryk 1978a: 382; 2001: 96). Posiadanie innych form gospodarki było niemal warunkiem istnienia miasta górniczego, o czym świadczą opuszczone osiedla górnicze w Saksonii (Treppenhauer, Ullersberg, Hochenforst), które najprawdopodobniej nie miały niczego więcej do zaproponowania, a kryzys górnictwa w połączeniu z kryzysem ekonomicznym XIV w. doprowadził je do upadku. VI.2.3. Funkcje militarne Niektóre spośród miast górniczych otoczone były fortyfikacjami. Ich obecność rozpatrywać można zarówno jako element budowania prestiżu miasta, podkreślenia jego granic, pokazania bogactwa, ale także jako budowania systemu obrony, miasto-twierdzę dającą schronienie i zapewniające ochronę okolicznej ludności. Wraz ze zmianami w metodach prowadzenia wojen, zwiększało się strategiczne znaczenie ufortyfikowanych miast. Z pewnością ważnym militarnie miastem była Igława. Fortyfikacje zaczęto wznosić w XIII w., być może w drugiej połowie stulecia. Składały się z muru głównego, muru zewnętrznego, oraz systemu baszt i bram (Měřínský i inni 2009a: 78-79). Fortyfikacje swojej skuteczności dowiodły w trakcie rewolucji husyckiej, gdy miasto było ważnym punktem oporu i schronieniem dla niemieckich mieszczan z terenów Czech. W 1423 r. było oblężone przez Jana Żiżkę, w 1425 r. przez Zygmunta Korybuta, a w 1427 r. przez Jana Rochacza. Kolejne oblężenia miały miejsce w 1458 r. i 1471 r. gdy Igława przyłączyła się do buntu przeciw Jerzemu z Podiebradów (Hoffmann i inni 2000). Kolejna znaczna rozbudowa fortyfikacji miała miejsce pod koniec XVI w. w związku z zagrożeniem tureckim. Wzniesiono wtedy ziemne bastiony dodając tym samym trzecią linę fortyfikacji (Svěrák 2009: 268-269). Podobną pozycję miał także Freiberg. Fortyfikacje miejskie mogły powstać już w XIII w., na co może wskazywać najstarsza pieczęć miejska z 1227 r. przedstawiająca wieżę i blankowany mur (Doufett, Gühne 1983: 24; Gühne 1990: 71). Na pewno mury istniały pod koniec XIV w. (Langhof 1986: 78; Lawrenz 2002: 243). Swoją rolę fortyfikacje spełniły w szczególności w trakcie wojny trzydziestoletniej, gdy miasto było bezskutecznie oblegane przez Szwedów w roku 1632, 1639 i 1642 (Schellhas 1986: 116-118). Do miast o większym znaczeniu obronnym zaliczyć można prawdopodobnie Bytom. Miast zostało otoczone murami być może już za panowania Kazimierza II, po 1281 r. (Pierzak 2004: 188). Jest to o tyle prawdopodobne, że miasto stało się stolicą księstwa, więc podniesienie jego walorów obronnych i prestiżu samej siedziby panującego, było w interesie księcia. Być może pewne znaczenie militarne miał także Olkusz, który położony był w rejonie pogranicza Małopolski i Śląska. Miasto najpierw, ok. 1 poł. XIV w., otoczono drewniano-ziemnymi fortyfikacjami (Myszka 1980: 65; 1981: 283-284, 2000: 217-218), które jeszcze w ciągu XIV w. zostały zmienione na kamienne mury z basztami (Widawski 1973: 322-323). Charakteru ważnej twierdzy nabrała w późnym średniowieczu Kutná Hora. Najstarsze fortyfikacje wzniesiono ok. 1300 r. Istniały już w 1304 r. gdy miasto obroniło się przed wojskami Albrechta I Habsburg, w 1307 r. przed Rudolfem Habsburgiem, a w 1310 r. przed Henrykiem Karynckim (Kuča 1998: 290). W trakcie rewolucji husyckiej stało się siedzibą cesarza i miejscem wystąpień antyhusyckich, co w efekcie doprowadziło do oblężenia i poddania miasta. W 1424 r. padło ofiarą wojsk Jana Żiżki (Kořan 1950: 8; Štroblová, Altová 2000: 64-65). Fortyfikacje znacznie rozbudowano za panowania Jerzego z Podiebradów (Štroblová, Altová 2000: 327). Ponadto jeszcze kilka ośrodków na badanym obszarze zostało ufortyfikowanych. Na Dolnym Śląsku w 1 poł. XIV w. ufortyfikowano Głuchołazy (Chrobak 2002: 38) i Złotoryję (Gorzkowski 1997a: 45), a na początku XIV w. Lwówek Śląski (Eysymontt 2009: 397). W Małopolsce z inicjatywy Kazimierza Wielkiego mury obronne otrzymała Wieliczka (Widawski 1973: 476) i być może Bochnia (Krasnowolski 2004a: 30-31). Na terenie Słowacji Spiska Nowa Wieś otrzymała fortyfikacje być może już w XIII w. (Žifčák 2010: 449), a Kremnicę ufortyfikowano dopiero w pierwszej ćwierci XV w. (Lamoš 1969: 69). Zagrożenie tureckie sprawiło, że na przełomie XV i XVI w. rozpoczęto prace fortyfikacyjne w Bańskiej Bystrzycy (Graus 1990: 177), a w 1 poł. XVI w. w Bańskiej Szczawnicy (Dvořáková, Tóthová 1995: 18). Na terenie Saksonii w 1503 r. ufortyfikowano Annaberg (Laube 1974: 34), a w latach 1540-1566 wzniesiono mury obronne w Marienbergu (Wagenbreth, Wächtler 1990: 262). Zwraca uwagę, że ufortyfikowane były przede wszystkim znaczące ośrodki górnicze (Kutná Hora, Freiberg, Olkusz, Kremnica), oraz te miasta, które były także ośrodkami handlowo-rzemieślniczymi położonymi na ważnych szlakach (Spiska Nowa Wieś, Bytom, Igława). Wszystkie ufortyfikowane miasta z pewnością były ważnym elementem militarnym w swoim okręgu górniczym, dając schronienie ludności i bogactwu związanemu z górnictwem. Tylko nieliczne pełniły ważniejszą rolę w większej ponadregionalnej skali. Były to przede wszystkim Igława i Freiberg. VI.2.4. Ośrodki kultu W średniowieczu każda wspólnota polityczna była zarazem wspólnotą kościelną, a egzystencja poza przestrzenią chrześcijańską była niemożliwa. Regułą było, że każde miasto miało swój kościół (Blaschke 1997: 130). W każdym z omawianych miast znajdował się przynajmniej jeden kościół służący potrzebom gminy miejskiej. Pojawia się jednak pytanie o genezę kościołów parafialnych i kwestia istnienia kościołów górniczych. Między miastem a kościołem mogły zachodzić różne relacje przestrzenno-chronologiczne. Miasto mogło leżeć w sąsiedztwie kościoła parafialnego i zwykle było młodsze niż osadnictwo na otaczających je terenach. W drugim przypadku parafia wykraczała poza miasto i obejmowała okoliczne wsie, co mogło być spowodowane faktem, że kościół powstał przed miastem lokacyjnym i związany był ze starszym okręgiem administracyjnym albo miasto powstało równolegle z otaczającymi wsiami, przez co włączono je do parafii miejskiej. W trzecim przypadku kościół miejski był kościołem filialnym kościoła wiejskiego, albo znajdującego się poza miastem na przedmieściach i był starszy niż miasto. Zdarzało się także, że kościół powstawał równolegle z miastem i formującą się gminą (Blaschke 1997: 133). Pierwszą kwestią jaką należy wyjaśnić jest istnienie obiektów sakralnych związanych z górnictwem i ich relacji z parafią miejską. Jako, że osiedla górnicze powstawały w wyniku rozwoju w miejscu wydobycia, prawdopodobnie górnicy korzystali początkowo z usług okolicznych kościołów. Nie jest jednak pewne kiedy powstawała ich własna świątynia (Schwabenicky 2009: 205). W przypadku osiedli Hochenforst i Ullersberg istnieją w źródłach pisanych wskazówki, że istniały tam kościoły bądź kaplice, natomiast mieszkańcy Treppenhauer korzystali z kościoła w Sachsenburgu (Schwabenicky 2009: 207). Przedlokacyjna osada górnicza we Freibergu związana była albo z położonym za murami kościołem św. Donata (Doufett, Gühne 1983: 29), albo z kościołem św. Jakuba położonym w obrębie późniejszych murów obronnych (Richter 1995: 75). Być może z przedlokacyjną osadą Antiqua Cuthna związany był kościół Wszystkich Świętych w Kutnej Horze (Štroblová, Altová 2000: 296). Podobnie mogło być w Złotoryi gdzie osada górników miałaby być związana z kościołem św. Mikołaja. O jego przedlokacyjnej genezie miałby świadczyć spór z 1217 r. między proboszczem tegoż kościoła a proboszczem kaplicy św. Marii, która mogła być zalążkiem przyszłego kościoła miejskiego (Gorzkowski 1997a: 32). W Kremnicy świątynią należącą przed powstaniem miasta do górników mogła być kaplica św. Michała, będąca najstarszym budynkiem sakralnym w mieście, starszym niż zamek miejski w obrębie którego się znalazła (Lamoš 1969: 61). Kościół parafialny św. Katarzyny powstał przed rokiem 1400 (Hoššo 1990: 79). Wraz z powstaniem miasta kościół górniczy mógł stać się kościołem parafialnym bądź utracić uprawnienia parafialne. W Olkuszu przed lokacją miasta funkcjonowało prawdopodobnie rozwinięte osiedle górnicze. Nie jest zatem wykluczone, że związana z nim była jakaś świątynia. Po lokacji w mieście powstał kościół parafialny św. Andrzeja poświadczony dopiero w latach 1325-1327 (Molenda 1978: 157). Pewną sugestią o istnieniu parafii jest wzmianka z Liber beneficiorum Długosza, która wspomina pod rokiem 1184, że dochodami z parafii olkuskiej został uposażony kantor kolegiaty św. Floriana na przedmieściu Krakowa (Kiryk 1978: 50-51). Faktem jest, iż w późniejszym okresie proboszczami olkuskimi byli kantorzy wspomnianej kolegiaty (Molenda 1978 157). Możliwe jest zatem, że doszło do translokacji parafii. We Freibergu, kościół górniczy stał się jedną z kilku parafii, które powstawały wraz z rozwojem kolejnych elementów miasta. W sumie powstało ich pięć, cztery w obrębie murów i piąta poza. Najstarszą była parafia św. Jakuba należąca prawdopodobnie do górników. Druga, św. Mikołaja znajdowała się w osadzie kupców i rzemieślników. Na północ od nich funkcjonowała parafia NMP związana z osadą przy zamku i targu. Czwarta, parafia św. Piotra powstała wraz z nowolokowanym Oberstadt. Poza murami znajdowała się parafia św. Donata (Blaschke 1997: 139). Specyficzna była sytuacja Kutnej Hory. Mimo, iż w mieście znajdowały się liczne kościoły, podlegały one parafii w Malínie. Parafia należała natomiast, tak jak większość miejskich kościołów do klasztoru w Sedlcu. Pozostała część miasta była w obrębie terenów parafii w Pněvicach, należącej do kapituły praskiej. Od XIV w. miasto starało się uwolnić od zwierzchności kościelnej klasztoru, jednak dopiero papież Jan XXIII nadał w 1410 r. Kutnej Horze dwie samodzielne parafie, św. Jakuba i św. Barbary (Štroblová, Altová 2000: 56-57). W mieście i jego okolicy było wiele kościołów, trudno jednak jednoznacznie stwierdzić kiedy powstały i z jaką grupą ludności były związane. W obrębie murów w XIV w. funkcjonował kościół św. Jakuba (Štroblová, Altová 2000: 308), kościół Panny Marii na Náměti (Kuča 1998: 293-294; Štroblová, Altová 2000: 310), kościół św. Jerzego na targu drzewnym (Štroblová, Altová 2000: 311), kościół św. Jana Chrzciciela (Bartoš 2004: 173) i kościół św. Bartłomieja (Štroblová, Altová 2000: 311). Pod koniec XIV w. rozpoczęto budowę największego miejskiego kościoła, św. Barbary, w miejscu gdzie według tradycji znajdowała się kaplica pod tym wezwaniem należąca do górników (Štroblová, Altová 2000: 319-321). Powstał on jako kościół górników (Kuča 1998: 294). Ponadto istniały jeszcze kościoły położone poza murami oraz w okolicznych miejscowościach, które także mogły służyć jako kościoły górników, jak na przykład kościół Panny Marii w Gruntach (Bartoš 2004: 173). Do przeniesienia parafii ze starszego kościoła do nowego położonego w obrębie miasta doszło także w Igławie. Miejski kościół św. Jakuba Większego przejął uprawnienia parafialne od kościoła św. Jana Chrzciciela w Starej Igławie (Hrubý 2011: 38). Stało się to prawdopodobnie w 1257 r. gdy biskup ołomuniecki wyświęcił nową świątynię (Měřínský i inni 2009b: 82). Nie wiadomo natomiast czy sytuacja taka zaistniała w Bytomiu. Po raz pierwszy bytomski kościół wspomniany był w źródłach pisanych pomiędzy rokiem 1166 a 1173 gdy książę Bolesław Kędzierzawy ofiarował go benedyktynom z wrocławskiego Ołbina (Drabina 2010: 18; Szydłowski 1966: 61). Mógł to być kościół św. Małgorzaty znajdujący się na grodzisku nad Bytomką. Niejasna jednak jest data powstania kościoła w centrum miasta, który po raz pierwszy wzmiankowany był w 1253 r. Zwrócono jednak uwagę, iż przekaz z 1506 r. umieszcza datę budowy świątyni w 1231 r., co może wskazywać, że znajdowała się w osadzie przedlokacyjnej (Szopa 2004: 94; Drabina 2010: 29-30). Niejasna jest także sytuacja kościołów w Bańskiej Szczawnicy. Nie wiadomo czy na Glanzenbergu, w miejscu gdzie znajdowała się osada górnicza znajdował się jakikolwiek obiekt sakralny. Dwa kościoły znajdujące się w dolinie datowano dopiero na lata 30-te XIII w. gdy zakończył się proces formowania miasta (Tóthová 1990: 53-54). Można przypuszczać, że wcześniej musiał istnieć tu jakiś kościół obsługujący osadę w dolinie i na szczycie Glenzenbergu. W niektórych przypadkach kościołem parafialnym stawał się obiekt starszy niż lokacja miasta związany wcześniejszą fazą osadnictwa. Było tak w Bańskiej Bystrzycy, gdzie miasto przejęło prawdopodobnie romański kościół związany ze słowiańską osadą (Ratkoš 1974: 43). Podobna sytuacja miała miejsce w Spiskiej Nowej Wsi. Podejrzewano, że kościół Wniebowzięcia Panny Marii mógł powstać jeszcze przed XIII w. i był związany ze słowiańską osadą Iglov. Uważano także, że późniejsza kaplica szpitalna, tzw. Mały kościół, powstała w XIII w. i służyła pierwotnie potrzebom osady niemieckich gości (Žifčák 2010: 449-450). W Sławkowie parafialny kościół św. Krzyża znajdował się poza układem urbanistycznym i wiąże się go z osadą przedlokacyjną (Kiryk 1978: 80). W 1298 r. miał powstać kościół św. Jana Chrzciciela, związany z klasztorem duchaków i szpitalem, który także otrzymał prawa parafii (Kiryk 1978: 80; Krasnowolski 2004a: 219). Wielicki kościół parafialny św. Klemensa, także powstał w okresie istnienia przedkolacyjnego kompleksu osadniczego (Jodłowski 1990: 51; Walczy 2001: 11). Równolegle z miastem powstały prawdopodobnie kościoły w Bochni (Piotrowicz 1968: 215), Głuchołazach (Eysymontt 2009: 302-303), Lwówku Śląskim (Zlat 1961: 124; Eysymontt 2009: 395), Gelnicy (Homza 2010: 154), Ľubietovej (Štefánik 2010c: 265), Novej Bani (Štefánik 2010d: 296), Pukancu (Štefánik 2010e: 363), Rożniawie (Skalská 2010: 389) i Złotym Stoku (Eysymontt 2009: 607). Także wraz z miastem powstawały kościoły w ośrodkach lokowanych w drugim horyzoncie urbanizacji górniczej. W Schneebergu kościół św. Wolfganga powstawał w latach 1477-1479. Wcześniej w rejonie miasta działały kaplice św. Anny, św. Jerzego i św. Heleny. Ta ostatnia należała do górników (Kratzsch 1974: 81). W Marienbergu miasto nie miało własnej parafii aż do 1530 r. Pierwszy kościół parafialny powstał w latach 1536-1537 (Kratzsch 1974: 45-46). Także w Tarnowskich Górach kościół powstał razem z miastem (Szlachcich-Dudzicz 2000: 60). O tym jak ważnym elementem niezależności miasta była własna parafia świadczy sytuacja z Bańskiej Běli. Istniejący tam kościół podległy był parafii w Bańskiej Szczawnicy. Wraz z rozwojem wydobycia w 1 poł. XV w. mieszkańcy Bańskiej Beli dążyli do usamodzielnienia się zarówno politycznego jak i kościelnego. W 1446 r. udało się podwyższyć świątynię do statusu samodzielnego kościoła parafialnego, a uzyskane w 1453 r. prawo miejskie zagwarantowało mieszkańcom możliwość swobodnego wyboru proboszcza (Surovec 1990: 133-134). Specyficzny był przypadek Annabergu. Było to prawdopodobnie jedyne miasto górnicze aspirujące do bycia miejscem kultu o ponadlokalnym charakterze. Taki status starał się mu nadać książę Georg, który lokował miasto i nakazał w 1498 r. budowę kościoła św. Anny mającego w zamyśle być centrum kultu tej świętej (Kratzsch 1974: 21-24). Poza kościołami parafialnymi w miastach górniczych funkcjonowały także klasztory zakonów żebrzących. Franciszkanie mieli swoje klasztory w Annabergu (Nestler 1978), Bytomiu (Drabina 2010: 37), Freibergu (Richter 2002: 9), Igławie (Kuča 2000: 666), Lwówku Śląskim (Eysymontt 2009: 396) i Złotoryi (Gorzkowski 1997a: 46). Dominikanie ulokowali się w Bańskiej Szczawnicy (Dvořáková, Tóthová 1995: 28), Bochni (Kornecki 1980: 202), Freibergu (Magirius 2002: 215) i Igławie (Kuča 2000: 666), a augustianie w Olkuszu (Molenda 1978: 163-164). Co ciekawe żadnego zakonu mendykanckiego nie było w Kutnej Horze. Wynikało to najpewniej z obecności w sąsiedztwie miasta klasztoru sedleckiego i jego kontroli nad sferą sacrum w mieście, która zapewne nie zniosła by konkurencji. Zakony te widoczne były w wielu miastach gdzie kwitł handel i rynek finansowy, co wynikało z ich ideologicznego wyrzeczenia się pieniądza z jednej strony, a z drugiej przeświadczenia, że praca nad zbawieniem dusz polega między innymi na budowaniu moralności rynku, wpływaniu na pieniądze i ich konsumpcję (Murray 2011: 129). Klasztory zakładano przede wszystkim w dużych miastach górniczych, które były także ośrodkami handlu i rzemiosła. Wydaje się jednak, że obecności klasztorów nie należy traktować jako wyznacznika centralności miasta tylko jego pochodną. Klasztory lokowały się tam gdzie widziały możliwości utrzymania się i konieczność pracy duszpasterskiej. Kościół był nieodłącznym elementem każdego miasta i właściwie podstawową funkcją centralną każdego ośrodka górniczego. Widoczne jest rozróżnienie między kościołami gminy górniczej a gminy miejskiej. Można przypuszczać, że w przypadku gdy górnicy nie posiadali własnej świątyni, korzystali także z kościoła miejskiego. Liczne obiekty sakralne znajdowały się zwłaszcza w dużych ośrodkach, gdzie mieszkali liczni fundatorzy, a dochody poszczególnych parafii były wystarczające dla ich utrzymania. VII. Kształt miasta górniczego Miasta górnicze rozwijały w różnych warunkach i różne były przyczyny ich powstania. Na ich formę urbanistyczną wpływ miały czynniki przyrodnicze jak i nadana im funkcja. Odmiennie wyglądały miasta położone bezpośrednio w miejscu wydobycia, które wyewoluowały z osady górniczej, a odmiennie miasta lokowane w pewnym oddaleniu. Wpływało to na układ i charakter zabudowy. Należy także zadać pytanie o problem przekształceń struktury miasta w kontekście zmian organizacji górnictwa. By zrozumieć jak funkcjonowało miasto górnicze koniczne jest prześledzeni kształtowania się układu urbanistycznego, jego źródeł, form zabudowy mieszczańskiej, obecności prac górniczych i hutniczych w mieście, funkcjonowania infrastruktury miejskiej, obecności stref publicznych, sakralnych i prywatnych, formy fortyfikacji i funkcji przedmieść. Nie sposób szczegółowo przedstawić tu wszystkich zagadnień związanych z kształtem miasta. Niniejszy rozdział ma na celu zaznaczenie najważniejszych elementów przestrzeni zurbanizowanej i ich roli w związku z górnictwem i funkcjonowaniem organizmu miejskiego. VII.1. Układ urbanistyczny Podstawową kwestią w badaniach nad układem urbanistycznym średniowiecznych miast w Europie Środkowo-Wschodniej jest ustalenie czy miasto powstało na surowym korzeniu czy też poprzedzało je starsze osadnictwo, oraz jaki był wpływ przedlokacyjnych struktur na kształt miasta. Istotne jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie czy miasto rozwijało się organicznie czy też było realizacją koncepcji urbanistycznej. Rzecz jasna możliwe jest połączenie obu form rozwoju. Jak już wskazałem wcześniej miasta górnicze miały różne funkcje i różne czynniki wpływały na ich powstanie i dalszy rozwój. Zakładam, że ma to odzwierciedlenie w układzie urbanistycznym. Z pewnością cennym źródłem do badań nad układem urbanistycznym są archiwalne plany, jednak należy pamiętać, że miasto jako żywy organizm zmieniało się od czasu powstania w średniowieczu do okresu gdy jego plan został uwieczniony na papierze. Wychodzę z założenia, że miasto było bardzo zmienne, a realizacja zaplanowanego układu wiązała się z wieloma komplikacjami (starsza zabudowa, nierówności terenu, błędy ludzkie), więc najlepszym źródłem mogącym wskazać na formy organizacji terenu są źródła archeologiczne. Pośród miast górniczych na badanym obszarze wydzielić można kilka typów układu urbanistycznego: nieregularny, w ośrodkach powstałych w miejscu wydobycia, ulicowy, w miastach powstałych w górskiej dolinie bądź wzdłuż szlaku, oraz regularny - szachownicowy. Wydaje się, że wskazuje to na sposób formowania się struktury miejskiej, która powstała w wyniku rozwoju przedlokacyjnej osady bądź innej struktury, w zależności od ukształtowania terenu lub w wyniku planowej akcji budowlanej. VII.1.1. Przedlokacyjne osiedla górnicze Z perspektywy niniejszych rozważań najbardziej interesujące są miasta bezpośrednio powiązane z miejscem wydobycia. Zakładam, że do ich lokacji dochodziło w wyniku intensywnego rozwoju osady górników. Pierwszym zatem pytaniem jest jak takie osiedle wyglądało. K. Nováček zwrócił uwagę na trzy etapy rozwoju osadnictwa górniczego. W pierwszym dochodziło do odkrycia złóż, brak jednak było stabilnego osadnictwa. W drugim etapie następował rozwój wydobycia, powstawały w tym czasie osady górnicze, mające charakter stałych osiedli produkcyjnych. W trzecim etapie następowała stabilizacja wydobycia i powstanie miasta górniczego (Nováček 1994: 159). Interesujący jest tu przede wszystkim drugi etap tego procesu, gdzie powstaje forma poprzedzająca miasto. Główną cechą takich osiedli była przede wszystkim ich górnicza funkcja oraz relacja topograficzna z górnictwem, czyli położenie w bezpośredniej bliskości kopalń, lub pośród nich. Charakteryzowała je także nieuporządkowana zabudowa i jej dynamiczne przemiany, obecność umocnień i obiektów wiązanych z funkcjami administracyjnymi (Nováček 1994). Przedlokacyjne osady górników zostały potwierdzone archeologicznie w Kutnej Horze i Bańskiej Szczawnicy. Można się ich spodziewać we Freibergu, Złotoryi, Gelnicy czy Smolniku. Eponimiczną osadą dla Kutnej Hory była Antiqua Cuthna. Jej lokalizację identyfikuje się na podstawie wzmianki z 1369 r., która określa kościół Wszystkich Świętych jako leżący w miejscu zwanym Antiqua Cuthna (Smetánka 1962). Obszar ten znajduje się ok. 300 m od linii murów obronnych w kierunku północno-zachodnim. Położony jest na stoku w pobliżu zagłębienia terenu, które może być pozostałością po cieku wodnym. Leży w rejonie Grejfskiego pasma rudnego. W trakcie przeprowadzanych w tym rejonie prac archeologicznych odkryto pozostałości szybów górniczych i hałd materiału płonnego. W ich kontekście występowały liczne fragmenty odpadów bytowych. Na stanowisku znajdowały się ślady prowadzenia procesu metalurgicznego (piece, żużle, tygle). Odkryto także obiekt, będący prawdopodobnie półziemianką wyposażoną w piec. W jej wypełnisku, tak jak i w zasypach szybów, znaleziono ceramikę (garnki, dzbany, kubki, patelnie) datowaną na koniec XIII i początek XIV w. a także pochodzącą z 1 poł. XIV w. (Valentová 1993; 1999). Zważywszy na nieregularny układ urbanistyczny miasta, można przypuszczać, że osady górników znajdowały się w wielu miejscach, tworząc swoistą aglomerację górniczą, w miejsce której stopniowo formowało się miasto. W Bańskiej Szczawnicy przedlokacyjna osada górnicza znajdowała się na szczycie Glanzenbergu (szczyt nazywany później Stare mesto). Przebiegały tędy główne żyły złóż bańskoszczawnickich, Spitaler i Bieber. Składała się z obiektu obronnego z 2 poł. XII w. (Labuda 1982; 1990: 67; 1997a: 195), szybów górniczych i strefy mieszkalnej. Znaleziono liczne fragmenty ceramiki kuchennej i naczyń szklanych. Na Glanzenbergu znaleziono ceramikę datowaną od przełomu XI/XII w. (Labuda 1998: 12), oraz monetę bizantyjską z przełomu XI i XII w. (Hunka 2005: 104). Osada górnicza istniała tu najpewniej od XII w. (Labuda 2005a: 98). W trakcie licznych badań archeologicznych odkryto obiekty o charakterze technicznym (kuźnia, probiernia), oraz zagłębione obiekty wyposażone w zejście, datowane na XIII-XIV w. (Labuda 1982; 1990: 70). Osada zmieniła swą funkcję po powstaniu miasta w dolinie. Szczyt góry zaczęto intensywnie fortyfikować (Labuda 2004: 207). Druga osada, Szczawnica, miała znajdować się w dolinie najprawdopodobniej w okolicach ul. A. Kmeťa i rozciągała się od Starego Zamku do kościoła dominikanów (Tóthová 1990: 52). Potwierdzeniem działalności osadniczej w tym rejonie jest materiał ceramiczny datowany na początek XIII w. zebrany w wykopach w południowej partii rynku. Ponadto w obrębie miasta znaleziono ceramikę ramowo datowaną na XII w., monetę Stefana IV z lat 1162-1163 oraz kilka żelazek górniczych z XIII w. (Tóthová 1990: 59). Większość odkryć to niestety luźne artefakty nie związane bezpośrednio z żadnymi strukturami osadniczymi. Możliwe zatem, że podobnie jak w Kutnej Horze mieściła się tu aglomeracja złożona z kilku osad bez wyraźnych granic między nimi, którym w XIII w. nadano status prawny miasta. We Freibergu osada górnicza powstała po odkryciu rud w 1168 r. mogła znajdować się w rejonie kościoła św. Jakuba (Richter 2002: 6) bądź św. Donata (dzisiejszy Donatsfriedhof) (Gühne 1990: 73; Doufett, Gühne 1983: 37). Obszar w rejonie kościoła św. Jakuba był w późnym średniowieczu określany jako civitas Saxonum (Richter 2002: 8). Nazwa ta po raz pierwszy pojawiła się w 1241 r. i łączona jest z napływem górników z Dolnej Saksonii, z rejonu Goslaru (Doufett, Gühne 1983: 23; Douffet 1990: 182; Richter 1995: 76). Według analizy archiwalnych planów kościoła św. Jakuba, jego najstarsza część mogła pochodzić z 3 ćw. XII w. (Magirius 2002: 209). Niestety jak dotąd nie przeprowadzono w tym rejonie żadnych badań archeologicznych mogących potwierdzić lub zaprzeczyć lokalizacji najstarszej osady górniczej. W przypadku Złotoryi najstarsza osada, poprzedzająca jeszcze przybycie górników z Niemiec, mogła znajdować się we wsi Kopacz. Być może była to książęca osada służebna (Gorzkowski 1997: 29). Możliwe jest, że osada przybyłych z zachodu górników leżała w rejonie kościoła św. Mikołaja, na niewysokim wzgórzu, potocznie zwanym Górą Złotą, na wschód od lokacyjnego ośrodka (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 238). Wezwanie kościoła w osadzie może sugerować, że zamieszkana była przez kupców i rzemieślników (Könighaus 2007: 36). W okresie powstawania ośrodków miejskich na terenie Niemiec św. Mikołaj był patronem handlu i kupców, a kościoły pod jego wezwaniem, ok. 1 poł. XII w. związane były z osiedlami kupieckimi (Blaschke 1997: 151). Prawdopodobnie przedlokacyjne osady górników istniały także w ośrodkach powstających w drugim horyzoncie urbanizacji jak Schneeberg, Annaberg czy Tarnowskie Góry. Ze względu jednak na zmiany w sposobie organizacji górnictwa, zaniku samodzielnych drobnych gwarków na rzecz większych gwarectw, mogły one mieć zupełnie inny charakter. Wydaje mi się, że dobrym przykładem tego jak mogły wyglądać i funkcjonować przedlokacyjne osady są opuszczone osiedla górnicze odkryte na terenie Górnej Saksonii. Najlepiej przebadane spośród nich jest stanowisko Treppenhauer. Osiedle otoczone było rowem i wałem. We wnętrzu o powierzchni 13,3 ha znajdowała się zabudowa mieszkalna, kopalnie oraz strefy przerobu rudy (Kenzler 2008: 295-296) (rys. XI.34.3). Zabudowa, złożona z zagłębionych budynków położonych w zachodniej części osiedla układała się w dwa rzędy położone być może wzdłuż drogi. W południowo-zachodniej części osiedla znajdował się teren oddzielony wałem i fosą, który w toku badań okazał się być młodszym poszerzeniem osiedla rozlokowanym prawdopodobnie wzdłuż tej samej głównej drogi (Kenzler 2008: 274). W centralnej części stanowiska widoczne były ślady dynamicznych przemian. Znajdowały się tam szyby górnicze nakryte młodszą zabudową, pozostałości pieców służących w procesie metalurgicznym (probierstwo), znaczne ilości żużla. Była to prawdopodobnie strefa produkcyjno mieszkalna. Badania sondażowe w południowej części stanowiska, pozbawionej śladów prac górniczych, wskazały, że mogła się tam znajdować zabudowa gospodarcza związana z działalnością rzemieślniczą (Kenzler 2008: 295). Jak już wspominałem, w centralnej części osiedla znajdował się znacznych rozmiarów budynek identyfikowany jako siedziba administracji. Nie znaleziono śladów kościoła. Za podobne uważane jest stanowisko Hochenforst (rys. XI.14.2). Osiedle położone było bezpośrednio w miejscu wydobycia. Składało się z terenu otoczonego wałami, o wymiarach 100 x 95 m oraz zlokalizowanego poza osiedlem obiektu obronnego. W północno-wschodnim narożniku obszaru otoczonego wałem znajdował się teren o wymiarach 20 x 20 m oddzielony od reszty rowem. Znajdował się tam obiekt identyfikowany jako pozostałość umocnionej budowli (Schwabenicky 2009: 192). W obrębie osiedla zarejestrowano ślady istnienia zagłębionych budynków półziemiankowych zasypanych w ciągu XIV w. (Schwabenicky 1991: 8; 1992: 199-201; 1992b: 165, 167; 1993a: 323-324; 2009: 191). Analogiczne budynki, o kamiennych ścianach, znajdowały się poza obrębem wałów (Schwabenicy 2009: 193). Niewielki zakres prospekcji nie pozwolił na ustalenie szczegółów dotyczących układu zabudowy. Za podobne stanowiska uważa się Ullersberg i Gersdorf. Osady takie znajdują liczne analogie w Europie. Należy do nich stanowisko Altenberg koło Müsen w Siegerlandzie (rys. VII.1). Występowały tam pozostałości prac górniczych i hutniczych (szyby, hałdy, piece probiercze) oraz zabudowa mieszkalna leżąca w bezpośrednim sąsiedztwie. Domy ułożone były nieregularnie. Odkryto budowle naziemne wzniesione w technice słupowej bądź szkieletowej oraz konstrukcje plecionkowe, a także zagłębione obiekty identyfikowane jako piwniczki, nad którymi znajdowały się budynki mieszkalne. O całorocznym charakterze osiedla świadczą paleniska w domach naziemnych, a w jednym przypadku piec kaflowy. Stwierdzono ślady działalności rzemieślniczej (rzemiosła skórzane, kowalstwo) oraz produkcji rolniczej. W pobliżu osiedla znajdował się kopiec z reliktami budowli na szczycie, będący być może pozostałością budowli obronnej bądź administracyjnej (Lobbedey 1993). Kolejnym jest wspominane już osiedle Brandes-en-Oisanes w Alpach Francuskich (rys. VII.2). Składało się z motte położonego na szczycie, ponad plateau gdzie znajdowało się osiedle, kościoła z cmentarzem mieszczącego się poniżej zamku, oraz samego osiedla złożonego z zagłębionych całorocznych domów z wejściami od południa. Strefa wydobycia i przerobu znajdowała się poza osadą (Bailly-Maître, Dupraz 1990). Stanowiskiem o podobnym charakterze jest opuszczone średniowieczne miasto Blankenrode w Westfali (rys. VII.3). Osiedle otoczone było przez wał i fosę okalające teren o powierzchni 18 ha. Po wschodniej stronie znajdował się zamek typu motte, włączony w ciąg wałów. Na stanowisku widoczne były ruiny kościoła, kamienna studnia oraz ślady po zabudowie mieszkalnej. Prace górnicze prowadzono jednak poza osiedlem (Hucker 1984). Do tego typu osiedli zaliczyć można prawdopodobnie także opuszczone miasto górnicze Prinzbach w Schwarzwaldzie (rys. VII.4). Ślady prac górniczych (hałdy, zapadliska szybów, okna sztolni) znajdowały się zarówno wewnątrz obszaru otoczonego murami i fosą, jak i na zewnątrz. Także kościół parafialny św. Maurycego znajdował się poza murami. Osiedle funkcjonowało od XIII do XV w. (Hucker 1984: 104; Schwabenicky 1993: 97-98). Rys. VII.1. Altenberg koło Müsen (Siegerland). Plan z naniesionymi znaleziskami archeologicznymi (szyby, zagłębione budynki) (Lobbedey 1993: 317). Rys. VII.2. Brandes-en-Oisanes, organizacja przestrzenna osiedla górniczego (Bailly-Maître, Ploquin 1993: 444). Rys. VII.3. Plan stanowiska Blankenrode (Lkr. Büren, Westfalia) (Hucker 1984: 106). Rys. VII.4. Prinzbach (południowy Schwarzwald), plan miasta (Schwabenicky 1993: 97, za: Ammann, Metz 1956: 299). Szczególnie interesującą kwestią jest miejski charakter tego typu stanowisk. Jak już wielokrotnie wspominałem, osiedla górnicze z terenu Miśni określane są przez badaczy jako miasta górnicze (Bergstadt). Stanowiska te zostały zidentyfikowane jako konkretne miejsca występujące w źródłach pisanych, Treppenhauer z Bleibergiem, Ullersberg z Ulrichsbergiem a Hochenforst z Fürstenbergiem. Fürstenberg występuje w źródle z 1318 r. jako miasto. Wzmiankowane są tam dochody z szrotu, jatek mięsnych, ław chlebowych i szewskich oraz łaźni i młynów rudnych (Schwabenicky 1993: 97; 2009: 207-208). Jednak łączenie tej nazwy ze stanowiskiem Hochenforst jest sporna, a dotyczyć ona może pobliskiego miasta Kirchberg (Kenzler 2012: 161). W przypadku Ulrichsbergu także w źródłach występują ławy chlebowe i mięsne, kramy i urząd szrotu (Schwabenicky 1993; 2009: 207-208). Jako miasto identyfikowane było także stanowisko Gersdorf. W tym przypadku poszlaką do takiego twierdzenia były XIX-wieczne nazwy topograficzne w okolicy stanowiska: Der alte Marktfleck, Kramerbusch. W przypadku Treppenhauer/Bleibergu decydujący był duży rozmiar stanowiska i nowożytna tradycja mówiąca o mieście w tym rejonie (Schwabenicky 1992: 198). Podkreślano także obecność rzemiosł i importowanych przedmiotów na tych stanowiskach, oraz wymieniane w źródłach typowo miejskie instytucje (Schwabenicky 2009: 209; Kenzler 2008: 295-296). Wymienione wcześniej analogiczne ośrodki w Europie zachodniej także można identyfikować z miastami. W przypadku Altenbergu koło Müsen będą to raczej elementy takie jak rzemiosło, czy obecność siedziby władzy górniczej. W przypadku Blankenrode miejski charakter jest dobrze potwierdzony w źródłach pisanych (Hucker 1984: 103), podobnie jak w Prinzbach (Schwabenicky 1993: 98). Interesującą próbą ustalenia ich miejskiego charakteru może być zastosowanie uchwytnych archeologicznie atrybutów miejskości zaproponowanych przez M. E. Smitha (w druku). Dotyczą one przede wszystkim ośrodków prehistorycznych, jednak wydają się być dosyć uniwersalne. Na dodatek niewielka ilość źródeł pisanych dotyczących średniowiecznych opuszczonych ośrodków górniczych sprawia, że mają niemal charakter „prehistoryczny”. Takie podejście badawcze sprawia, iż nie zadajemy pytania o to, czy stanowisko było miastem czy nie, tylko o to które atrybuty były obecne i jaki był ich poziom koncentracji. Atrybuty podzielone zostały na 4 grupy: wielkość osiedla (Settlement Size), wpływ społeczny (Social Impact), stworzone środowisko architektoniczne (Built Environment), oraz aspekty społeczne i ekonomiczne (Social and Economic Features). Do pierwszej należą wielkość obszaru, populacji oraz zagęszczenie zabudowy i mieszkańców. Druga grupa wiąże się z funkcjami miejskimi. Należą do niej obecność ośrodka centralnej władzy (królewskiej), pochówki królewskie bądź arystokratyczne, obecność ważnych świątyń, obiektów związanych z administracją, produkcji rzemieślniczej, targu i obiektów handlowych. Do trzeciej grupy należą takie elementy jak fortyfikacje, bramy, infrastruktura komunikacyjna, mniejsze świątynie, rezydencje elit, przestrzeń publiczna, planowanie przestrzeni. Do czwartej grupy należą pochówki niższych elit, zróżnicowanie społeczne, sąsiedztwo, rolnictwo w obrębie osiedla, importy. Niemożliwe jest niestety oszacowanie populacji zamieszkującej osiedla górnicze8, jednak powierzchnia tych stanowisk wydaje się być dosyć znaczna i nie ustępuje niczym miastom lokacyjnym (Treppenhauer ok. 13 ha, a np. Olkusz ok. 10 ha). Żadne z nich nie posiada centralnych elementów władzy, poza ewentualną siedzibą władz górniczych, co jak wcześniej zauważyłem traktować można jako funkcję centralną. Z tą właśnie funkcją wiąże się obecność architektury podkreślającej status urzędnika (motte, budynki wieżowe). Na stanowiskach tych występują ślady rzemiosła, niezbyt prawdopodobnie intensywne, ale można przypuszczać, że wiele rzeczy wykonywano bezpośrednio na terenie osiedla. Obecność urządzeń handlowych potwierdzona jest w źródłach pisanych. Środowisko architektoniczne obecne jest w formie fortyfikacji w Treppenhauer. Ich charakter wskazuje raczej na bardziej graniczną niż obronną funkcję. W przypadku Treppenhauer zauważalne jest ułożenie budynków wzdłuż osi, być może ulicy, można zatem uznać, że na osiedlu istniała jakaś sieć komunikacyjna. Wskazuje to także na planowy charakter zabudowy. Możliwe jest istnienie górniczych kościołów na stanowisku Ullersberg i Hochenforst. Atrybutem z ostatniej grupy licznie obecnym w obrębie osad 8 Schwabenicky (1993: 96) szacował liczbę ludności w Bleibergu na ok. 1000-1500. Wydaje się jednak, że to dane dosyć roszczeniowe nie podparte żadnym argumentem. górniczych są importy (ceramika, szkło, metale), które wskazują na intensywne kontakty handlowe, najpewniej związane z handlem rudą. Jak widać każde z osiedli ma elementy będące atrybutami miejskości. Ich koncentracja nie jest duża, brakuje przede wszystkim elementów centralnych oraz architektonicznych. Niemniej jednak wskazuje to na płynną granicę definicji miasta. Okres, w którym osiedla te powstawały jest czasem gdy prawo miejskie nie było jeszcze w pełni rozwinięte i skodyfikowane, a miasto mogło mieć bardzo różnorodny charakter. Wydaje się, że dopiero w następnym okresie urbanizacji miasto było przede wszystkim instytucją prawną, a inne jego atrybuty schodziły na dalszy plan. W świadomości społecznej miasto było miastem tylko i wyłącznie gdy posiadało odpowiednie prawa, niezależnie od swego kształtu. Jest to bliższe współczesnemu pojmowaniu miasta i być może właśnie wtedy zaczęło się ono rodzić. Nie ma zatem jednej definicji miast, gdyż każdy okres oraz miejsce ma swoją własną. VII.1.2. Nieregularne układy urbanistyczne Pierwszy model rozwoju miasta górniczego zakłada, że rozwinęło się ono w miejscu wydobycia, a jego zaczątkiem było miasto górnicze. Miasto takie rozwijało się intensywnie, a forma terenu, prowadzone prace górnicze i starsza zabudowa nie pozwalała na rozwinięcie regularnego układu urbanistycznego. Powstawał on zatem w wyniku organicznego rozwoju. Do takiego typu zaliczyć można przede wszystkim Kutną Horę, Bańską Szczawnicę, Schneeberg i Tarnowskie Góry. Dla kształtowania się układu urbanistycznego Kutnej Hory szczególne znaczenie miały dwa wydarzenia. Pierwszym była budowa fortyfikacji na początku XIV w., która wyznaczyła granicę w jakich mogło rozwijać się miasto, a drugim zniszczenie zabudowy w trakcie rewolucji husyckiej, dzięki czemu możliwa była przebudowa. Z terenu miasta niestety niewiele jest danych archeologicznych dotyczących najstarszej fazy jego funkcjonowania. Może to wynikać z faktu stanu badań spowodowanego zupełnym brakiem nadzoru konserwatorskiego i archeologicznego w obrębie miasta aż do lat 90-tych XX w. (Frolík, Tomášek 1997: 121). Drugim powodem braku najstarszych materiałów archeologicznych datowanych na XIII w. jest prawdopodobnie fakt, iż duża część miasta znajduje się na hałdach płonnego materiału, które ukończyły się formować już w okresie istnienia miasta komunalnego i nakrywają najstarsze ślady działalności osadniczej (rys. XI.19.4). Ich miąższość dochodząca do kilku metrów uniemożliwia dotarcie do ich spągu i ustalenie chronologii zasiedlenia obszaru. Większość badaczy zgadza się, że nieregularny układ ulic związany jest w znacznej mierze z pracami górniczymi, a w siatce są widoczne główne ciągi komunikacyjne (np. Matějková 1968; Kuča 1998; Štroblová, Altová 2000). Niektórzy (Herout 1949a; Kruml 1991) uważają jednak, że układ ulic pochodzi z czasu przekształcenia się osad górniczych w miasto, a nawet podkreślają regularność niektórych jego części i obecność wąskich gotyckich parcel (Bartoš 2004: 177). O ile ustalenie lokalizacji szybów górniczych jest w niektórych przypadkach możliwe, o tyle przebieg najstarszych dróg jest niestety tylko domniemaniem. Przez obszar średniowiecznej Kutnej Hory przebiegało ok. 5 do 10 żył należących do pasma Oselskiego i Roveňskiego (Bílek 2000g: 41). Prace górnicze prowadzono tu najpewniej od XIII w. aż do XV w., kiedy to po kryzysie górnictwa związanym z rewolucją husycką ciężar wydobycia przeniesiono na południową część pasma Oselskiego, na Kaňk, oraz inne pasma poza obrębem murów (Bartoš 2004: 162). Istnienie kopalń w obrębie miasta poświadczone jest przez źródła pisane. W 1311 r. wzmiankowana była kopalnia Vinea położona na Jánskim náměstí, a w 1338 r. kopalnia zu Schumarkt, leżąca najprawdopodobniej także w tej okolicy. W rejonie między kościołem Panny Marii na Náměti a kościołem św. Jana znajdowały się kopalnie Opel, Refflern, Wulfin wzmiankowane w 1400 r. (Kořan 1950: 7, 118). W okolicy kościoła św. Jakuba, w XIV w., zgłębiono dwa szyby noszące nazwę U kola, jeden w pobliżu Hrádku a drugi na Havlíčkovo náměstí (Bílek 1982: 84). W pobliżu znajdowały się jeszcze kopalnie Plumbatoris i Thaschlini (Kořan 1950: 107). W toku różnorodnych prac ziemnych i archeologicznych natrafiono w obrębie średniowiecznego centrum na szereg obiektów identyfikowanych jako pozostałości szybów górniczych. Być może najstarszym znanym obiektem mającym związek z górnictwem jest domniemany szyb odkryty w trakcie badań na działce Mincířska 75 (Tomášek 2005: 609), który datowano na XIII lub początek XIV w. (rys. XI.19.34) (Tomášek 2005: 615). Zapadlisko szybu odsłonięto przy ul. Šultysovej 171 i 172. Leżał on na jednej linii z szybem odkrytym w pobliżu Hrádku oraz przy Palackého náměstí 316. Kolejne szyby, być może z tego samego ciągu, odkryto w rejonie ul. Na Sioně. Datowane były na okres przedhusycki. Kolejne tego typu obiekty były na Václavské náměstí przed narożnym domem pod numerem 162, na Hloušeckiej obok domu nr 276 (Bílek 2000g: 42-43). Być może za szyb górniczy uznać można obiekt z parceli przy ul. Ruthardská 27 (Králová, Špaček 1999). Szyb górniczy, który przestał funkcjonować ok. przełomu XIV i XV w. zlokalizowano na Pirknerovo náměstí 228 (Velímský 2007: 92-93), a XIV-wieczny na Na Náměti 1353-1354 (Velímský 2007: 95-96), oraz Anenskim náměstí 352 (Frolík, Tomášek 2002: 100-101). Szyby znaleziono także przy ul. Tylovej 505 i 507, oba datowane na XIV w. (Frolík, Tomášek 2004: 30) oraz przy Komenského náměstí 75 (rys. XI.19.15) (Frolík, Tomášek 2003: 735). Informacje o pojawiających się szkodach górniczych, które można łączyć z szybami górniczymi pojawiały się w czasach nowożytnych w kontekście rejonu wokół kościoła Panny Marii na Náměti (Bartoš 2004: 171). Większość z wymienionych obiektów datowana jest na okres funkcjonowania miasta przed rewolucją husycką. Kolejnym śladem działalności górniczej były hałdy płonnej skały wydobyte z kopalń. Ich pozostałości znaleziono na ul. U Jelena (Kozák 1999), Pirknerovo náměstí (Velímský 2007: 92-93), Jungmanovo náměstí, ul. Roháčovej, Havlíčkovo náměstí, Anenskim náměstí (Frolík, Tomášek 2002: 99-101), Palackáho náměstí, náměstí Narodního odboje (Štroblová, Altová 2000: 299), Bartolomějskim náměstí, Smišková náměstí, na ul. Kollárovej, Šultysovej, Na Sionié (Kuča 1998: 300-301) i Jánskim náměstí (Frolík, Tomášek 1997: 126: 2004: 29). Rejony ich występowania zwykle pokrywają się z odkrytymi szybami. Hałdy mogły być po prostu składowiskami, ale co bardzo prawdopodobne płonny materiał był wykorzystywany do wyrównania terenu w obrębie miasta, co oszczędzało czasu na wożenie zbędnej skały gdzieś dalej. Istnienie prac górniczych wpływało na powstawanie ciągów komunikacyjnych, a co za tym idzie na możliwości lokalizacji zabudowy mieszkalnej i gospodarczej. Uważa się, że taki czynnik wpływał na przebieg ulicy 28 říhna, ul. Havířskiej, ul. Klabalovej, ul. Hrádebnej, ul. Radnickiej, ul. Ruthardskiej (Kuča 1998: 300). Po zachodniej stronie miasta prawdopodobnie linia fortyfikacji uzależniona była od przebiegu sztolni św. Jerzego i umieszczonych na niej szybów między Vrchlicą a bramą Kouřimską oraz dalej do bramy Kolínskiej. Być może podobnie było od wschodu gdzie przebiegała granica między Dolnym a Górnym miastem (Bartoš 2004: 179). Nie jest wykluczone, że pomiędzy szybami wytworzyły się łączące je drogi, które później stały się częścią sieci ulicznej miasta. W rejonie Václavské náměstí odkryto szeroki rów, którego przebieg był zgodny z osią placu. Na jego dnie znaleziono materiał ceramiczny z XIV w. Strukturę tą identyfikowano jako pozostałość drogi (rys. XI.19.25) (Frolík, Tomášek 2002: 102-103). Być może był to ciąg komunikacyjny związany z odkrytymi tam szybami górniczymi. W badaniach nad układem urbanistycznym Kutnej Hory zwraca się uwagę na rolę „przedlokacyjnych” ciągów komunikacyjnych. Miasto miało powstać przy starej drodze z Pragi i Kouřimia, która w rejonie Kutnej Hory łączyła się z droga z Kolína wiodącą przez Sedlec i Malín do Čáslavi (Kuča 1998: 299; Štroblová, Altová 2000: 297). Można przypuszczać, iż z racji funkcjonowania klasztoru sedleckiego, a wcześniej grodziska w Malínie istniała w rejonie Kutnej Hory starsza sieć drożna, jednak trudno jednoznacznie powiedzieć w jakim stopniu została zachowana w późniejszym okresie. Fakt, iż udało się wywalczyć przeniesienie drogi z Kolína do Čáslavi bezpośrednio do Kutnej Hory, może świadczyć, iż żaden główny trakt tamtędy wcześniej nie przebiegał. Główną osią mogła być droga z zachodu na wschód biegnąca od bramy Kouřimskiej ul. Husovą, przez Palackého náměstí, ul. Tylovą i Solską aż do bramy Čáslavskiej (Frolík, Tomášek 2002: 101-102). W obrębie tego traktu zadokumentowano nawarstwienia kulturowe, świadczące o tym, iż teren ul. Tylovej i Solskiej służył celom komunikacyjnym od powstania osiedla aż po dziś dzień (Frolík, Tomášek 2002: 104-105). Kolejne „przedlokacyjne” ciągi komunikacyjne mogły biec od bramy Klasztornej na północnym-wschodzie, przez ul. Jiřího z Poděbrad, następnie Václavské náměstí i być może dalej do Husovej. Z kolei od Václavské náměstí w kierunku północno-zachodnim wiodła ul. Česká, prowadząca do bramy Kolínskiej (Frolík, Tomášek 2002: 101-102). Przebieg najstarszej sieci komunikacyjnej był inny niż zachowany obecnie. W wielu miejscach współczesne ulice kolidują z pracami górniczymi i starszą zabudową. U wylotu ul. Lierovej do Husovej w XIV w. funkcjonował budynek, który ją znacznie zwężał. Zburzono go w XV w. Inaczej przebiegała także ul. Husova w rejonie bramy Kouřimskiej, gdzie odkryto u jej wylotu, za linią fortyfikacji, dwa obiekty o charakterze osadniczym, z których jeden datowany był na XIV w. (rys. XI.19.22) (Frolík, Tomášek 2002: 105). Zwracano także uwagę, iż w niektórych miejscach występował promienisty układ ulic, mogący być świadectwem starszego ich przebiegu. Było tak w rejonie Anenskégo náměstí, Jánskégo náměstí, Havlíčkovo náměstí, Bartolomějskego náměstí, Náměstí Narodního odboje i ul. Smiškovej (Kuča 1998: 301). Można przypuszczać, że układ urbanistyczny stabilizował się wraz z powstawaniem dużych obiektów o większym znaczeniu (rys. XI.19.23). Jedną z najstarszych budowli mógł być Sankturinovski dom (Palackého náměstí 377), który miał powstać w 3 ćw. XIII w. jeszcze przed zamkiem. Miał składać się z wieży obronnej oraz zabudowań huty (Kuča 1998: 289). W późniejszym okresie, w 2 poł. XV w., znajdował się tam dom pałacowy (Štroblová, Altová 2000: 338-339). Vlašský dvůr powstał prawdopodobnie jako zamek królewski zbudowany na planie zbliżonym do owalu z wieżą bramną, być może w 2 poł. XIII w. (Kuča 1998: 289). Po reformie monetarnej Wacława II mieściła się tam główna czeska mennica. Położony był poza głównym traktem, na skraju terasy w miejscu o dobrych walorach obronnych. Drugą budowlą mógł być Hrádek, obiekt o być może charakterze obronnym znajdujący się na zachód od zamku. Uważa się, że wzmiankowany był już w 1312 i 1314 r. Być może stanowił ochronę drogi wiodącej wzdłuż Vrchlicy (Štroblová, Altová 2000: 347). Kolejne budowle stabilizujące układ urbanistyczny to kościoły. Nie jest wykluczone, że już w XIII w. w rejonie miasta funkcjonowały drewniane kaplice. Pierwszy murowany kościół, św. Jakuba (zwany także górnym kościołem Panny Marii) zaczął być wznoszony w formie murowanej w latach 20-tych lub na początku lat 30-tych XIV w. Znajdował się bezpośrednio na wschód od Vlašskiego dvůru (Štroblová, Altová 2000: 308). Kolejny kościół Panny Marii na Náměti (tzw. dolny kościół Panny Marii), położony był we wschodniej części, poza Górnym miastem. Budowany był równolegle z kościołem św. Jakuba, w miejscu, w którym dało się założyć cmentarz (Štroblová, Altová 2000: 310). Przed 1369 r. powstał kościół św. Jana Chrzciciela na Jánskim náměstí. Został jednak zniszczony w czasie rewolucji husyckiej, nie znana jest więc jego dokładna lokalizacji (Štroblová, Altová 2000: 311; Bartoš 2004: 173). Kościół św. Bartłomieja, położony niedaleko bramy Kolínskiej, murowaną formę uzyskał dopiero na przełomie XIV i XV w. Funkcjonował już jednak przed 1369 r. (Štroblová, Altová 2000: 311; Bartoš 2004: 171). W XIV w. zaczęła powstawać murowana zabudowa mieszczańska. Niestety badania nad tym zagadnieniem są nie są daleko posunięte, a zachowanych śladów takiej zabudowy jest niewiele. Na Anenskim náměstí (parc. 352-353) odkryto gotycki budynek z drewnianą zrębową częścią datowaną dendrochronologicznie na lata 60-te XIV w. (Frolík, Tomášek 2004: 30). Murowaną piwnicę z XIV w. odkryto także na Jánskim náměstí 527 (Frolík, Tomášek 1997: 125). W mieście zidentyfikowano także szereg piwnicy datowanych na okres przedhusycki. Miały dwa czasem trzy poziomy i zajmowały często większą przestrzeń niż nadziemna część domu. Piwnice były połączone ze sobą, także z przeciwległymi blokami zabudowy i kopalniami. Zwykle miały stropy, a dopiero w późniejszym okresie sklepienia. Domy z XIV w. się nie zachowały, zostały zniszczone bądź mocno przebudowane (Štroblová, Altová 2000: 299). Istnienie murowanej zabudowy także może świadczyć o stabilizacji układu urbanistycznego. Do poważnych przemian struktury miasta doszło po zniszczeniach poczynionych przez husytów. Doszło najpewniej do zmiany przebiegu niektórych ulic. Świadczyć o tym może sytuacja zarejestrowana na ul. U Jelena, gdzie na dnie wykopu instalacyjnego wykonanego w ciągu ulicy natrafiono na sklepienia piwnic (rys. XI.19.14) (Kozák 1999). Zaczęto wtedy stawiać nowe domy nad starszymi piwnicami. Stały one na wąskich parcelach, zwróconych frontem do ulicy (Štroblová, Altová 2000: 327-328). W miarę regularna parcelacja występuje do dziś w rejonie ul. Husovej, Šultysovej, Václavské náměstí (Bartoš 2004: 177-178). W 2 poł. XV w. zaczęły powstawać domy pałacowe należące do bogatych gwarków. Zajmowały one po kilka parcel, co prawdopodobnie było możliwe dzięki reorganizacji po zniszczeniach. Koncentrowały się w rejonie ratusza (Palackého náměstí) oraz kościoła św. Jakuba (Štroblová, Altová 2000: 338-339). Większość średniowiecznej architektury zachowanej dziś w Kutnej Horze ma charakter późnogotycki i pochodzi z okresu pohusyckiego (Kuča 1998: 291). W tym okresie doszło także do budowy nowego ratusza położonego w miejscu dzisiejszego Palackého náměstí (Štroblová, Altová 2000: 338). Wraz z budową murów obronnych wokół Dolnego miasta za panowania Jerzego z Podiebradów (Štroblová, Altová 2000: 327), ostatecznie zamknięto układ urbanistyczny w sztywnych ramach. Powstało miasto o nieregularnym owalnym kształcie, oparte od południa o dolinę rzeki. Miasto nie dysponowało centralnym placem handlowym, choć w geograficznym centrum koncentrowała się najważniejsza zabudowa komunalna, sakralna i królewska, oraz budynki należące do patrycjatu. Jako, że w centrum nie było przestrzeni handlowej w ulicach wykształciły się kamienice z podcieniami, które mogły służyć jako przestrzeń handlowa (rys. XI.19.24) (Kuča 1998: 301). Lokalizacja kościołów w obrębie Kutnej Hory podlegała różnym czynnikom. Ich rozmieszczenie mogło być związane ze starszymi przedlokacyjnymi kaplicami, lub mieć przyczyny w polokacyjnych przemianach układu miasta. Główną świątynią był kościół św. Jakuba, który powstał na terenie obok zamku. Być może odzwierciedla to jego ważną dla społeczności pozycję. Do czasu budowy katedry św. Barbary był on największą budowlą sakralną miasta. Kościół Panny Marii na Náměti wzniesiono w tym samym czasie na terenie na obrzeżach miasta, który miał zapewnić możliwość budowy cmentarza (Štroblová, Altová 2000: 310). Być może z przedlokacyjnymi kaplicami związany był niezachowany kościół św. Jana Chrzciciela na Jánskim náměstí, św. Jerzego na targu drzewnym zaraz za murami na zachód od miasta i św. Bartłomieja w północnej części miasta oraz kościół św. Marcina na zachód od Kutnej Hory. Kwestia ta wymaga jednak dalszych badań. Główny miejski kościół św. Barbary wzniesiono według tradycji w miejscu gdzie znajdowała się stara kaplica górnicza (Štroblová, Altová 2000: 316-317). Powstał na skarpie poza miastem. Jego lokalizacja uzależniona była najprawdopodobniej nie od braku miejsca w centrum, tylko od stosunków własnościowych. Teren miasta przynależał do klasztoru siedleckiego, a miejsce gdzie powstał kościół pozyskano od kapituły praskiej (Kuča 1998: 294). Kapituła być może nie miała tak ścisłej potrzeby kontrolowania swoich terenów jak klasztor, który czerpał z terenów Kutnej Hory znaczną część dochodów, co było zresztą obiektem sporów między miastem a benedyktynami. Kolejnym miastem o nieregularnym układzie, rozwijającym się w miejscu wydobycia była Bańska Szczawnica. W tym przypadku układ urbanistyczny zdeterminowany był nie tylko obecnością kopalń, ale przede wszystkim położeniem w górskiej dolinie. Trudno jednoznacznie stwierdzić jak długo prowadzono prace górnicze w obrębie miasta. Z pewnością na Glanzenbergu toczyły się jeszcze w XVI w. Ślady prac górniczych znajdowały się na stokach tej góry bezpośrednio nad miastem. Zachowały się prace odkrywkowe (Dvořáková, Tóthová 1995: 11), a na ul. Horná Ružová 1 natrafiono na hałdy, ślady prac głębinowych i małą sztolnię (Labuda 2003a). Pozostałości prac górniczych znaleziono także w obrębie piwnic domów przy Námestie sv. Trojice i Radničné námestie. Budynki te datowano na XIV w. (Labuda 1997: 116). Także w budynku Radničné námestie 18, pochodzącym z XVI w. znaleziono ślady prac górniczych (Dvořáková, Tóthová 1995: 22). W XVI-wiecznej piwnicy przy ul. Kmeťa 20/II znaleziono obiekt będący prawdopodobnie szybem wentylacyjnym sztolni Glanzenberg z XV w. W zasypie szybu znajdowała się ceramika z XV-XVII w. oraz moneta Leopolda I (1657-1705) (Labuda 1993a; 1997: 116). Na Námestie Sv. Trojice prace górnicze na żyle Spitaler i Bieber trwały prawdopodobnie aż do XV w. gdy powstała większość tamtejszej zabudowy (Labuda 2004: 204). Prace górnicze toczyły się zatem na północ od miasta, na zboczach Glanzenbergu, oraz w miejscu gdzie powstał późniejszy rynek. Z pewnością uznać można, że przyczyniały się do opóźnień w rozwoju przestrzennym zabudowy. Z braku danych nie da się potwierdzić istnienia hałd w obrębie miasta. Za teren najstarszego jądra osadniczego uważa się miejsce styku potoków wypływających z dwóch dolin. Najstarsza część miasta zajmowała przypuszczalnie teren pomiędzy kościołem parafialnym a późniejszym Kammerhofem. Koniec przemiany w aglomerację o miejskim charakterze nastąpił prawdopodobnie w latach 30-tych XIII w., o czym świadczy datowanie dwóch bazylikowych kościołów, parafialnego Panny Marii oraz dominikańskiego św. Mikołaja (Tóthová 1990: 53-54). Osią układu była obecna ul. A. Kmeťa. Na jej wschodnim końcu, u podnóża szczytu Paradajs znajdował się kościół parafialny mający postać trójnawowej romańskiej bazyliki. Powstał w pierwszej tercji XIII w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 14). Kościół dominikanów położony na przeciwległym krańcu miasta, także mający postać trójnawowej romańskiej bazyliki, wzniesionej w pierwszej tercji XIII w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 28). Poniżej kościoła parafialnego mieścił się nieregularny rynek z ratuszem (Štefánik 2010a: 59). Najstarsza murowana zabudowa zaczęła powstawać być może już w 1 poł. XIII w. wzdłuż ul. Kmeťa (Labuda 2004: 204). Pozostałości romańskich budynków mieszkalnych odsłonięto na parcelach pod numerami 20, 21, 23, 24, 25, 26, 27. Budynki stały w jednej linii i oddalone były od dzisiejszej ulicy o 8 do 20 m (Paulusová 1994: 36). Pozostałości romańskiej zabudowy znaleziono także na terenie Kammerhofu. Był to fragment prostokątnego budynku o murze grubości 1,20 m oraz relikty wieży mieszkalnej (Tóthová 1985: 128). Murowana zabudowa z XIV w. ustawiona była luźno, dostosowana przede wszystkim do konfiguracji terenu. Kamienice z tego okresu odkryto na ul. Kammerhofskiej 2 i 3, Kmeťa 2, 4, 9, 13, 20 i Striebornej 5. Widoczne obecnie pierzeje ulic uformowały się w tym rejonie dopiero w 2 poł. XVI w. w trakcie budowy renesansowych pałaców miejskich (Tóthová 1985: 128). Bańska Szczawnica mogła rozszerzać się przestrzennie na obszar na północ od rynku oraz na zachód od centrum wzdłuż drogi na Levice (Dvořáková, Tóthová 1995: 8). Pod koniec XV w. miasto podjęło się budowy reprezentacyjnego placu, Námestie Sv. Trojice, na pochyłym terenie pomiędzy Glanzenbergiem a kościołem parafialnym. Po wyrównaniu terenu zaczęto wznosić nowe budynki i przebudowywać stare (Tóthová 1990: 63). W dolnej części placu powstał w latach 1443-1491 kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej (Dvořáková, Tóthová 1995: 30). Wzdłuż pierzei nowego placu powstała zabudowa mieszkalna w stylu późnogotyckim przebudowana w XVI w. na renesansową (Dvořáková, Tóthová 1995: 24-26). Na początku XVI w. ufortyfikowano teren wokół kościoła parafialnego, a samą świątynię przebudowano na budowlę obronną (Labuda 2002: 272). Uwieńczeniem procesu przemian miasta było rozpoczęcie budowy fortyfikacji miejskich w 1541 r. Budowa trwała przynajmniej do 1575 r. Jako obwód obronny wykorzystano w pewnym stopniu mury stojący obok siebie kamienic (Dvořáková, Tóthová 1995: 19). Kolejnym przykładem miasta powstałego bezpośrednio na złożach, w niedogodnych warunkach jest Schneeberg. Ośrodek powstał na wzgórzu, wokół miejsca gdzie później powstał kościół św. Wolfganga. Osiedle było nieregularne dopasowane do ukształtowania terenu. Zabudowa ułożona była poziomo dookoła szczytu. W późniejszym okresie po stronie północno-zachodniej powstało osiedle ulicowo-targowe o układzie osiowym. Zlokalizowany był tam rynek oraz plac handlowy (Spickenreuther 1978: 34) (rys. XI.29.4-5). Bezpośrednio pod kościołem św. Wolfganga zarejestrowano ślady starszych prac górniczych. Można przypuszczać, że znajdowały się także na terenie miasta. Do żywiołowo formujących się miast górniczych należały Tarnowskie Góry. Rozwinęły się w przeciągu kilku lat od osady górniczej do ośrodka komunalnego. Pierwsze odkrywki na terenie miasta powstały prawdopodobnie jeszcze w okresie przedlokacyjnym. W latach 30-tych XVI w. w centrum miasta i na przedmieściach prowadzono intensywne prace górnicze (Molenda 1969: 77; 1972: 33). W 1563 r. rozpoczęto drążenie sztolni, którą starano się poprowadzić pod zabudowę miasta, finalnie omijała je od zachodu (Molenda 1972: 81-84; Hadaś 2000: 718). Szyby i hałdy najprawdopodobniej znajdowały się w obrębie za budowy miasta. W momencie lokacji usiłowano nadać miastu regularny szachownicowy układ urbanistyczny. Jednak obecność prac górniczych oraz intensywny napływ osadników zaburzyły siatkę lokacyjną (Szlachcic-Dudzicz 2000: 60; 2006: 57-58). Główne trakty prowadziły do bram miejskich. Na wschód biegła ul. Krakowska, na północny-zachód ul. Opolska, a na południowy-zachód Gliwicka. Pozostałe ulice powstawały być może wraz z rozwojem zabudowy i potrzeb mieszkańców. Intensywny rozwój zabudowy powodował, że władze miejskie musiały walczyć ze zwężaniem ulic (Szlachcic-Dudzicz 2000: 60-61). W sumie w mieście powstały trzy rynki. Pierwszy był nieregularnym czworobokiem. Przy jego południowej pierzei znajdował się kościół parafialny. Drugi rynek wytyczono po 1531 r. ok. 200 m na północ od w pełni już zabudowanego pierwszego. Zlokalizowano przy nim budynek Urzędu Górniczego. Trzeci plac wytyczono ok. 150 m na północny-wschód od drugiego. Powstał przy nim ratusz, starostwo i nowa siedziba Urzędu Górniczego, oraz domy należące do najbogatszych mieszczan (rys. XI.33.4-6) (Szlachcic-Dudzicz 2000: 60-61). Na rynku zlokalizowane były ławy chlebowe i mięsne (Szlachcic-Dudzicz 2006: 152). Zabudowa murowana zaczęła pojawiać się w mieście w 2 połowie XVI w. (Molenda 1969a: 103). Najpierw budowano je wzdłuż ul. Gliwickiej (Krzykowska 2000: 141). Także Altenberg w Rudawach posiadał nieregularną, luźno rozrzuconą zabudowę. Domy górników stały pośród płuczek rudy, młynów i hut. W osiedlu znajdowała się także kaplica (rys. XI.1.2) (Kratzsch 1974: 10). Miasto nigdy jednak nie rozwinęło się w większy ośrodek i nie otrzymało regulacji przestrzennej. VII.1.3. Układ ulicowy Kolejny typ układu urbanistycznego występującego w omawianych miastach górniczych to układ ulicowy. Jego powstanie wynikało z topografii terenu lub z rozwoju miasta wzdłuż szlaku. Taki układ wystąpił w Ľubietovej, Zlatych Horach, Jáchymovie, Horním Slavkovie, Bańskiej Bystrzycy i Spiskiej Nowej Wsi. Ľubietová położona była w górskiej dolinie. Zabudowę tworzyły dwa rzędy domów ułożone wzdłuż potoku Hutna. Pomiędzy rzędami zabudowy powstał nieregularny podłużny plac o szerokości od 55 do 120 m. Prawdopodobnie w pierzejach występowała regularna parcelacja. Działki o szerokości 15 m były ustawione prostopadle do placu. Przypuszczalnie układ ten pozostał niezmieniony od średniowiecza. Kościół parafialny znajdował się poza tym układem, w wyższej części doliny na północ od miasteczka, za linią zabudowy (rys. XI.20.2) (Štefánik 2010c: 264-265). Kolejnym miastem położonym w dolinie był Horní Slavkov. Średniowieczne miasto skupione było być może w dolinie poniżej kościoła św. Jerzego. Jego intensywny rozwój przestrzenny rozpoczął się jednak dopiero w XVI w. Powstało wtedy dolne miasto z ulicowym Nowym rynkiem (dziś náměstí Republiky), rozciągającym się na dnie doliny wzdłuż potoku. Jego przedłużeniem była ul. Ležnicka leżąca poniżej kościoła. Prowadziła tamtędy droga w kierunku miasta Loket. Wraz z rozwojem miasta wytyczono jeszcze jeden plac prostopadły do dotychczasowej osi, na zboczu na zachód od kościoła św. Jerzego (rys. XI.15.2). Przy głównych ulicach miasta stały późnogotyckie i renesansowe domy, częściowo zachowane do dziś. Nie jest wykluczone, że w średniowieczu Horní Slavkov miał jakąś formę fortyfikacji. Zostały one jednak zlikwidowane wraz z rozbudową ośrodka (Kuča 2000: 187). Jáchymov powstał w górskiej dolinie, bezpośrednio w bliskości prac górniczych, jednak ich wpływ na urbanistykę nie jest znany. Wąska dolina sprawiła, że powstał układ dwóch równoległych ulic z niezabudowaną przestrzenią pomiędzy nimi. W górnej części doliny znajdował się plac z ratuszem i kościołem parafialnym (rys. XI.17.2-3) (Spickenreuther 1978: 35). Tam też w latach 30-tych XVI w. zaczęły powstawać murowane domy należące do patrycjatu (Jančárek 1971: 44-45), oraz późnogotycki kościół parafialny (Kratzsch 1974: 38). Zabudowa mieszkalna była prawdopodobnie rozlokowana na dnie oraz na stokach doliny (Kratzsch 1974: 32). W dolnej partii miasta znajdowała się kaplica św. Anny oraz targ chlebowy (Kratzsch 1974: 36). Wraz z rozwojem demograficznym zaczęło prawdopodobnie brakować miejsca na nowe zabudowania. Z tego powodu w górnej partii doliny, w siodle między szczytami, nad miastem, niedaleko zamku powstało Nowe Miasto, które nie było urbanistycznie powiązane z osiedlem w dolinie (Kratzsch 1974: 68). Prawdopodobnie po 1526 r. układ zamknięto z obu stron murem obronnym wzmocnionym basztami (Jančárek 1971: 48). Główna oś komunikacyjna przebiegała dnem doliny. Podobny układ jak Jáchymov miały Krupka (Hoffmann 2009: 296) i Zlaté Hory. W dwóch przypadkach układ ulicowy wystąpił w miastach położonych w bardziej dogodnym terenie, z dala od stref wydobycia. Pierwsze z nich, Bańska Bystrzyca, powstało na terasie nad Hronem za osi drogi ze Zvolenia do Lupčy. W wyniku rozszerzenia traktu powstał wrzecionowaty rynek o długości ponad 250 m. Wokół placu znajdowały się 32 działki mieszczańskie. W XIV w. budynki stały luźno na głębokich parcelach. Jednolita połączona linia zabudowy wzdłuż pierzei ukształtowała się dopiero po połowie XV w. i w pierwszej połowie XVI w. Ponadto w mieście znajdowały się ulice Dolná (Szpitalna), Horná, Lazovná, Strieborná, Rižna, Hronská (Kapitulská) (rys. XI.4.3) (Skladaný 2010: 33). Miasto nie było ufortyfikowane, naturalną ochronę od południa i zachodu zapewniały przeszkody wodne. Nie dziwi zatem lokalizacja zamku miejskiego, który znajdował się w wyżej położonym miejscu na północny-wschód od rynku, prawdopodobnie obok głównej osi komunikacyjnej. Na terenie zamku mieścił się kościół Wniebowzięcia Marii Panny wraz z zabudowaniami parafii oraz ratusz (Fillová i inni 2002: 355). Całość układu zamknięto fortyfikacjami dopiero na przełomie XV i XVI w. (Graus 1990: 177). Analogiczny układ zabudowy miała Spiska Nowa Wieś. Centrum miasta stanowił wrzecionowaty rynek o długości ok. 800 m i największej szerokości ok. 150 m (rys. XI.32.2) mieszczańskich trwał aż do XVI w. Dominującym elementem w obrębie centrum był kościół parafialny Wniebowzięcia Marii Panny, który funkcjonował na pewno w XIII w., jednak mógł powstać już wcześniej. Znajdował się na środku rozległego rynku (Žifčák 2010: 449-450). VII.1.4. Układ regularny Jak na całym obszarze Europy Środkowo-Wschodniej także i w przypadku wielu miast górniczych w wyniku lokacji powstawał regularny układ ulic z zabudową skupioną wokół centralnego rynku. Geometrycznie rozplanowane miasta mogły powstać w miejscu starszej osady bądź były lokowane na surowym korzeniu. Interesującym problemem jest przede wszystkim kwestia obecności prac górniczych w niektórych z tego typu ośrodków. Pierwszą grupę stanowią miasta formujące się w powiązaniu przestrzennym ze starszym osadnictwem. Jednym z interesujących przykładów kształtowania się miasta górniczego o funkcjach handlowych jest Freiberg. Ten XII-wieczny ośrodek górniczy, rozwijał się od osady górniczej aż do regularnego miasta o układzie szachownicowym. Proces ów zachodził przez dodawanie kolejnych elementów: wsi Christiansdorf, osiedla górników, książęcego zamku wraz z osadą, osiedla kupców i rzemieślników oraz szachownicowego układu miejskiego (rys. XI.9.7-8, rys. XI.9.15). Wieś leśno-łanowa, w której dokonano odkrycia złóż znajdowała się na wschodnim brzegu Münzbach, w rejonie kościoła św. Jakuba (Wagenbreth, Wächtler 1986: 116), lub św. Donata (Richter, Schwabenicky 2007: 321). Najprawdopodobniej, jak już wspominałem powyżej, osada górnicza powstała po 1168 r. w rejonie kościoła św. Jakuba (Richter 1995: 75). Żyły rudy przebiegały przez obie domniemane lokalizacje, ale za najstarsze miejsce wydobycia uważa się żyłę Hauptgang, która przebiegała przez teren późniejszego Jakobiviertel (rys. XI.9.6). Obszar ten pozbawiony był regularnej siatki ulic. Na nowożytnych planach miasta przedstawiona była tam luźna zabudowa oraz liczne tereny zielone. Wydaje się, że układ terenu wokół kościoła św. Jakuba uwarunkowany był przez przepływającą na tym terenie rzekę. Główna oś komunikacyjna, którą mogła być dzisiejsza Pfarrgasse, przebiegała najprawdopodobniej równolegle do Münzbach. Na zmiany w układzie zabudowy mogły wpłynąć także prowadzone tam nowożytne prace górnicze. Następny elementem układu miał być gród książęcy oraz związane z nim osiedle (Burglehn). Teren przyszłego zamku położony był w miejscu z natury obronnym, na zachód od osiedla górniczego. Najstarszy znaleziony tam materiał ceramiczny pochodził z końca XII w. (Gühne 1987: 41-42; 1990: 77; Richter 2002: 16; Tepper 2002: 261). Na wschód od zamku powstało prawdopodobnie osiedle książęce, ulokowane wzdłuż traktu biegnącego ze wschodu na zachód. Zabudowa wokół placu Untermarkt, jak wynika z badań archeologicznych na działkach Untergasse 2 i Meissner Gasse 1/3 zaczęła się kształtować w ostatnim dziesięcioleciu XII w. i na początku XIII w. (Richter 1995: 10-14, 16-17; 2002: 19-20). Najstarszy znaleziony murowany budynek w tym rejonie (Untermarkt 12) powstał ok. 1200 r. (Richter 2002: 22). Od zachodu Untermarkt został zamknięty przez bryłę kościoła Najświętszej Marii Panny, który zaczął powstawać ok. 1180 r. (Magirius 2002: 211). Szyb górniczy odkryty na działce Untermarkt 12 świadczy, iż prowadzono w tym rejonie prace górnicze (Richter 1992: 40; Schwabenicky 2003: 435). Nie wiadomo jednak na jaką skalę i jaki mógł być ich wpływ na rozwój zabudowy. Równolegle z osiedlem przygrodowym miało powstać osiedle kupców i rzemieślników skupione wokół kościoła św. Mikołaja. Znajdowało się po drugiej stronie rzeki, naprzeciw domniemanej osady górników (Doufett, Gühne 1983: 37; Richter 1995: 76). Kościół miał powstać ok. 1170/1175 r. (Magirius 2002: 210). Najstarszy obiekt archeologiczny znaleziony w tym rejonie, drewniany budynek gospodarczy, dostarczył datę dendrochronologiczną 1186 r. (Niederfeilner 2007: 61). Obszar wokół kościoła św. Mikołaja, ograniczony ulicami Heubner Strasse-Farbergasse/ Badegasse-Garbergasse/Kesselgasse/Borngasse wykazuje obecnie i na archiwalnych planach, pewne znamiona regularności. Niestety niewystarczający stan rozpoznania zabytkowych struktur nie pozwala na ustalenie ewentualnej chronologii przekształceń zabudowy. Ostatnim elementem, zamykającym tworzenie się ośrodka komunalnego, było lokacyjne miasto (Oberstadt), położone na zachód od osiedla kupców i rzemieślników. Nowa część otrzymała dziewięciopolowy szachownicowy układ urbanistyczny z centralnie położonym rynkiem. W zachodnim bloku przyrynkowym, za linią zabudowy, znajdował się kościół parafialny, zbudowany po 1200 r., w 1 poł. XIII w. (Magirius 2002: 211). Od wschodu nowy układ został dowiązany do osiedla przy kościele św. Mikołaja. Wzdłuż głównych osi komunikacyjnych biegnących na północ w stronę zamku, na południe oraz na zachód, rozmierzono kolejne bloki zabudowy. Z każdego narożnika rynku wybiegała para prostopadłych ulic. Dodatkowo w północnym i wschodnim bloku znajdowała się uliczka wybiegająca ze środka pierzei. Trudna do ustalenia jest data powstania miasta lokacyjnego. Z drewnianej nawierzchni odkrytej na ulicy Weingasse i Heubnerstrasse uzyskano daty ścięcia drzewa z roku 1182 i 1183 oraz krótko po 1185. Na drewnianej nawierzchni zalegała warstwa zawierająca ceramikę z 1 poł. XIII w. (Eckstein i inni 1994: 121; Richter 1995: 46-49; 2002: 15). Badania na parcelach przy Kaufhausgasse wykazały, że został on zasiedlony krótko po 1200 r. (Richter 1995: 33-40), materiał z parceli przy Enge Gasse 12 wskazywał na użytkowanie terenu być może już pod koniec XII w. (Hemker, Weller 1995: 208), natomiast badania na Peterstraße 27 (zachodnia część miasta) dostarczyły ceramiki z XIII w. (Hemker, Weller 1995: 208). Można założyć, że proces zagospodarowywania nowej części miasta rozpoczął się ok. początku XIII w. Układ lokacyjny ustabilizował się wraz z budową obiektów murowanych. Badania piwnic datowanych na XIII/XIV w. wskazują, że od tego czasu siatka ulic starego miasta niewiele się zmieniła. Zmiana została odkryta tylko przy Obermarkt oraz po zachodniej stronie katedry, gdzie po pożarze w 1484 r. przesunięto linię zabudowy o metr w kierunku placu (Richter 2002: 19). Rozwój przestrzenny miasta zakończony został przez budowę fortyfikacji otaczających wszystkie wymienione elementy. Trudno jednoznacznie stwierdzić kiedy ten moment nastąpił. Po nim możliwe było tylko zagęszczanie zabudowy w obrębie murów. Podobnie jak we Freibergu, choć na o wiele mniejszą skalę sytuacja wyglądała w Wieliczce. W okresie przedlokacyjnym (przed 1290 r.) funkcjonowało tam osiedle związane z pozyskiwaniem solanki. Osada leżała w północnej części późniejszego miasta, w rejonie zamku żupnego i kościoła parafialnego i sięgała być może po północną pierzeję późniejszego rynku (rys. XI.36.5-6) (Folwarczny-Miško, Jodłowski 1977: 69). W obrębie osiedla odkryto pozostałości moszczonej drewnem ulicy oraz szyb górniczy (Jodłowski 1990: 53-54). Centrum osady, w postaci placu targowego, mogło znajdować się na północ od kościoła (Jodłowski 1990: 55). Pierwsze szyby górnicze powstawały po północnej stronie osiedla (Piotrowicz 1990: 76), lub być może na terenie zamku żupnego (Jodłowski 1988a: 98), który powstał prawdopodobnie w okresie bezpośrednio poprzedzającym lokację (Jodłowski 1990: 54). Pierwsza wzmianka o kościele parafialnym w źródłach pisanych pochodzi z 1229 r. Można przypuszczać, że znajdował się tam gdzie kolejne jego fazy (Walczy 2001: 10-12). Miasto lokacyjne powstało po południowej stronie przedlokacyjnej osady, częściowo ją wchłaniając. Miało postać 9-polowego układu rozmieszczonego wokół czworokątnego rynku o boku długości ok. 75 m (rys. XI.36.7-8) (Książek 1984: 110; Krasnowolski 2004a: 261). Główna oś komunikacyjna przebiegała przez zachodnią pierzeję rynku (Piotrowicz 1968: 202). Łączyła przeciwległe bramy. Z każdego narożnika rynku wybiegała para prostopadłych ulic. Nie jest wykluczone, że za południowymi blokami przyrynkowymi znajdowały się kolejne działki mieszczańskie ustawione frontem do głównej ulicy. Drugi plac, solny, znajdował się na północ od miasta, w obrębie przedlokacyjnej osady. Całość układu (miasto wraz z zamkiem i kościołem) została zamknięta murami miejskimi tworząc nieregularny owal (Świszczowski 1969: 31). Górnictwo weszło w obręb miasta w 2 połowie XIV w. wraz z budową szybu Regis w północno-wschodnim narożniku obszaru zamkniętego murami (Piotrowicz 1990: 81). W mieście powstały dwie strefy użytkowe, południowa część z rynkiem i zabudową miejską, oraz północna z zabudowaniami kopalni i siedzibą żupy. Interesujący jest także proces powstawania Bochni. W rejonie miasta stałe osadnictwo funkcjonowało najpewniej już od XII w. Niemniej w trakcie różnego typu prac archeologicznych na terenie samego ośrodka nie znaleziono śladów istnienia przedlokacyjnej osady (Cetera, Okoński 1993: 40-41). Przypuszczano, że najwcześniejsze osadnictwo mogło być skupione nad Babicą, gdzie powstały najstarsze szyby górnicze, oraz w rejonie kościoła parafialnego św. Mikołaja (Jodłowski 1972: 523; Jodłowski, Skowronek 1980: 39). Układ urbanistyczny Bochni kształtował się prawdopodobnie dwuetapowo. Do rozmierzenia pierwszego układu lokacyjnego doszło za rządów Bolesława Wstydliwego. Powstał on wokół tzw. Górnego Rynku. Był być może silnie wydłużony wzdłuż osi równoległej do dolin potoków. Na jego wschodnim skraju znalazł się kościół parafialny. Układ ten uległ pewnemu zatarciu, a brak badań archeologicznych nie pozwala na dokładną rekonstrukcję. Do przetworzenia siatki lokacyjnej doszło za panowania Kazimierza Wielkiego w związku z jego reformą żup solnych. Stworzono nowe centrum po wschodniej stronie miasta. Miało postać szachownicowego układu skupionego wokół, zbliżonego do czworokąta rynku. W jego skład wszedł być może zamek żupny na północy i szyb Sutoris na wschodzie (rys. XI.6.3-5) (Krasnowolski 2004a: 28-29). Najstarsze szyby górnicze znajdowały się poza układem urbanistycznym, nad Babicą (Piotrowicz 1988: 122). Kolejne szyby zaczęły powstawać w XIV w. na zachód od Babicy, być może wchodząc w zabudowę najstarszej lokacji. W obrębie zabudowy powstał szyb Wojewodzia Góra, Krakowski, Regis, Targ, Finder. W XV i XVI w. w obrębie miasta powstały kolejne szyby Bochneris i Floris (rys. XI.6.2) (Wojciechowski 1981). Ich dokładna lokalizacja nie jest jednak znana i nie da się określić ich wpływu na układ urbanistyczny miasta. Do miast, które powstały w miejscu funkcjonowania starszej struktury osadniczej, należał być może Sławków. Pogląd ten bazuje niestety tylko na poszlakach. Problematyczna jest już sama lokalizacja najstarszej osady. Mogła znajdować się na przeciwległym brzegu rzeki (Pierzak 2004a: 102), lub między kościołem a zamkiem (Pierzak 2002: 21-22), albo funkcjonowały dwie osady (Krasnowolski 2004a: 217). B. Krasnowolski zwracał uwagę na nieregularność występującą w północno-wschodniej części układu urbanistycznego, która miała być efektem wchłonięcia przedlokacyjnej osady (Krasnowolski 2004a: 217). Istnienie starszej struktury sugeruje także lokalizacja kościoła parafialnego, który znajdował się poza miastem lokacyjnym. Stanął on natomiast w miejscu cmentarza z XII-XIII w. (IA 1992a: 136; 1997: 105; Pierzak 1990a: 256-257). Siatka lokacyjna miała układ szachownicowy z centralnie położonym kwadratowym rynkiem o boku długości 114 m, z którego narożników wybiegały pary prostopadłych ulic. Wokół rynku znajdowały się dwa rzędy bloków zabudowy. Cała siatka miała kształt kwadratu o boku ok. 353 m. Główna ulica biegła na linii południowy-wschód – północny-zachód, w kierunku Olkusza i Bytomia (rys. XI.30.5-6) (Krasnowolski 2004a: 218). W południowej części miasta, od strony rzeki, znajdował się obszar domniemanego zamku biskupiego. Sporna jest kwestia funkcjonowania przedlokacyjnej osady w miejscu gdzie powstał Bytom oraz kwestia funkcjonowania górnictwa w obrębie centrum miasta. Jak dotąd nie odkryto większej ilości zabytków datowanych na okres przedlokacyjny. Badania na rynku wykazały, że najstarszy poziom użytkowy uformował się na przełomie XIII i XIV w. (Wójcik-Kühnel 2004a: 50). W 1936 r. w trakcie badań w zachodnim bloku przyrynkowym znaleziono drewniane obiekty wziemne, z których przynajmniej jeden identyfikowany był jako szyb górniczy. Miały być użytkowane na początku XIII w. lub w połowie stulecia. Znamienne jest, iż układ tych obiektów zgodny jest z układem działek mieszczańskich (rys. XI.8.8). W rejonie ul. Rycerskiej odkryto z kolei fragment domniemanej konstrukcji wyciągowej położonej nad szybem. Strukturę tą datowano na 2 połowę XII w. (Szydłowski 1966: 82-85, 97; Drabina 2010: 16-17). Także po wschodniej stronie rynku, na zapleczu budynku frontowego odkryto drewnianą konstrukcję połączoną z szybikiem, którą datowano na 2 połowę XII – początek XIII w. Całą konstrukcję uznano za budynek produkcyjny służący wydobyciu rudy i jej przetopowi (rys. XI.8.11-12) (Szydłowski 1966: 91-96; 1993: 363-364). Według J. Szydłowskiego (1966: 125-127) w rejonie rynku znaleziono przynajmniej 4 obiekty, które można uznać za dawne szyby górnicze. Datowane były przeważnie na XIII w. W trakcie badań archeologicznych na placu Kościuszki, położonym w zachodniej części miasta odkryto szyb górniczy, który datowano na podstawie analizy dendrochronologicznej na okres po połowie XIV w. (Pawliński 2007: 148-149). Pewne wątpliwości wzbudziło jednak odkrycie w tym rejonie, w późniejszym sezonie badawczym, licznych studni czerpalnych o analogicznej konstrukcji (Drabina 2010: 16-17). Niewątpliwym śladem wydobycia rud ołowiu w rejonie bytomskim są fragmenty galeny znajdywane w średniowiecznych warstwach w obrębie rynku (Andrzejewska 2001: 410), oraz znaleziska lampek górniczych (Szydłowski 1966: 128). Problemem jest brak kontekstu znalezisk. Wydaje się, że szyby górnicze powiązane są przede wszystkim z hałdami oraz strefami rozdrabniania. Takich znalezisk nigdy jednak nie opublikowano. Sama konstrukcja szybu nie może być przesłanką co do jego funkcji, gdyż, zwłaszcza w przypadku tak małych obiektów jak bytomskie (1 x 1 m – 1,5 x 1,5 m), bez przebadania ich do dna łatwo pomylić je ze studniami czerpalnymi. Nie podano także dokładnego ustawienia szybów względem otaczających struktur. Obiekty odkryte w latach 30-tych XX w. dopasowane były swoim ułożeniem do zabudowy działki mieszczańskiej. Sugeruje to ich powstanie najwcześniej w okresie kształtowania się układu urbanistycznego. Przykład Kutnej Hory doskonale pokazuje, jak kształtowało się miasto gdy prowadzono w nim prace górnicze. W przypadku Bytomia wydaje się, że w siatce lokacyjnej brak znaczniejszych zaburzeń. Lokacyjny Bytom miał szachownicowy układ z prostokątnym, centralnie położonym rynkiem. Z każdego narożnika wychodziły po dwie prostopadłe ulice. Kolejne ulice znajdowały się w dłuższych bokach rynku. Główne osie komunikacyjne przebiegały na linii wschód-zachód (rys. XI.8.5) (Wójcik-Kühnel 2004a: 40-41). Za blokami przyrynkowymi biegły równoległe do pierzei ulice, przy których znajdowały się kolejne bloki zabudowy. Miasto miało obrys nieregularnego owalu ściętego od północno-wschodniej strony, być może przez przepływający tam potok. Zwrócono uwagę, iż pierwotne rozmierzenie miasta mogło być inne. Drewniana ulica, odkryta w 1936 r., przebiegająca przez zachodni blok przyrynkowy, po przedłużeniu w kierunku wschodnim zbiegała się mniej więcej z bramą Krakowską (Wójcik-Kühnel 2004a: 42). Kościół umieszczony był w północno-zachodnim narożniku rynku. Być może w wyniku przebudowy teren świątyni został rozszerzony na północ poza regularny blok zabudowy (Bimler 1943: 5). W południowo-wschodnim narożniku miasta, niedługo po lokacji, powstał klasztor franciszkanów wraz z kościołem św. Mikołaja (Drabina 2010: 37). Prawdopodobnie w północno-wschodnim narożniku układu, w rejonie dzisiejszego placu Grunwaldzkiego, zlokalizowany był zamek książęcy (Drabina 2010: 47), jednak jego dokładna lokalizacja nie jest znana. Mógł znajdować się w innym miejscu lub poza murami (Pierzak 2004b: 71; Jedynak 2004: 79-80). Miasto otoczono murami obronnymi prawdopodobnie po roku 1281 (Pierzak 2004: 188). Regularność układu sugeruje, że na jego terenie nie prowadzono prac górniczych na dużą skalę w okresie lokacji, a miasto miało charakter ośrodka handlowego. Drugą grupę regularnych układów urbanistycznych stanowią miasta powstałe na surowym korzeniu bez związku przestrzennego ze starszym osadnictwem. Powstały one zarówno w pierwszym jak i drugim horyzoncie urbanizacji górniczej. Do miast założonych na surowym korzeniu należały dolnośląskie ośrodki związane z wydobyciem złota: Złotoryja, Lwówek Śląski i Głuchołazy. Według R. Eysymontta układ urbanistyczny Złotoryi reprezentował typ przejściowy między miastem z rynkiem ulicznym a miastem o prostokątnych blokach zabudowy. Badacz zwracał uwagę, że rynek mógł być pozostałością przebiegu głównego szlaku. Miasto początkowo miało składać się z bloków zabudowy rozlokowanych po obu stronach placu rynkowego. Ulice biegnące pierzejami rynku miały zbiegać się przy bramach. Z czasem miasto poszerzyło się o obszar na zapleczu bloków przyrynkowych. Ok. 1300 r. rozpoczęto budowę fortyfikacji, w których znajdowały się dwie główne bramy (rys. XI.38.4-5) (Eysymontt 2009: 602-603). Rynek miasta był prostokątny o wymiarach 65 x 180 m i otoczony regularnymi działkami mieszczańskimi (Gorzkowski 1997a: 44). Kościół parafialny znajdował się w najwyższym punkcie miasta, powyżej rynku (Eysymontt 2009: 603). W okresie najazdu husytów został zmieniony w budowlę obronną (Gorzkowski 1997a: 46). We wschodniej części miasta znajdował się kościół i klasztor franciszkanów, wzmiankowany po raz pierwszy w 1258 r. (Gorzkowski 1997a: 46). W przypadku Lwówka Śląskiego podejrzewano, że został lokowany w miejscu istnienia starszej osady targowej, a proces lokacji polegał tylko na uporządkowaniu osady (Zlat 1961: 10). Brak jednak jakichkolwiek danych archeologicznych potwierdzających lokalizację miasta w miejscu starszej osady. Układ urbanistyczny rozwinął się prawdopodobnie wzdłuż głównego szlaku i był skrzywiony zgodnie z przebiegiem tej drogi. Ulice o przebiegu wschód-zachód dzieliły miasto na pięć pasów zabudowy (rys. XI.21.3) (Eysymontt 2009: 394). Z każdego narożnika rynku wybiegała para prostopadłych ulic. W połowie dłuższych pierzei znajdowała się dodatkowa ulica. Kościół parafialny mieścił się na zachód od rynku i oddzielony był od niego jednym blokiem zabudowy. Miasto miało kształt owalu o wymiarach 600 x 360 m. Budowę murów obronnych zakończono prawdopodobnie na początku XIV w. (Eysymontt 2009: 397). Analogicznie jak Złotoryja i Lwówek Śląski zbudowane były Głuchołazy, które powstały wzdłuż drogi z Moraw do Nysy. Świadectwem tego mogą być dwie drogi o przebiegu północ-południe zbiegające się przy przeciwległych bramach miejskich. Pomiędzy nimi znajdował się rynek (Eysymontt 2009: 303). Był on prostokątny i miał wymiary 125 x 75 m. Po obu jego stronach powstała jednofrontowa zabudowa. Kościół parafialny znajdował się za wschodnimi blokami przyrynkowmi, na osi ulicy przecinającej rynek przez środek (rys. XI.12.5) (Eysymontt 2009: 306-307). Interesującym przypadkiem jest Olkusz. Rozplanowanie miasta było ściśle geometryczne. Siatka miała kształt prostokąta o wymiarach 299 x 180 m. Rynek położony był centralnie i miał wymiary 140 x 90 m. Z narożników wychodziły ulice o przebiegu wschód-zachód. Dłuższe pierzeje rozdzielone były w połowie ulicą. Kościół parafialny znajdował się w południowo-zachodnim narożniku rynku, a dla klasztoru augustianów zarezerwowano teren w przeciwległym narożniku miasta (rys. XI.25.7-8) (Krasnowolski 2004a: 167). Główna oś komunikacyjna przebiegała przez miasto ze wschodu na zachód przechodząc przez rynek „na skos” (Molenda 1978: 161). Na tyłach bloków zabudowy biegła uliczka przymurna, której istnienie zostało potwierdzone w trakcie badań archeologicznych (Pierzak 1997: 158). Nie wiadomo kiedy zaczęła kształtować się zabudowa murowana. Według źródeł pisanych w połowie XV w. było w mieście 18 murowanych domów (Molenda 1978: 169). Mury kamienic odkryte w obrębie południowej pierzei rynku datowano na 1 poł. XIV w. (Pierzak 1997: 151-155). Ich datowanie nie jest pewne, aczkolwiek zważywszy na analogie z innymi ośrodkami górniczymi nie jest niemożliwe. W późniejszym okresie wokół miasta i w jego centrum prowadzono prace górnicze. Pytaniem jest czy prowadzono je już w okresie przed lokacją. Jak dotąd w trakcie prac archeologicznych nie znaleziono żadnego obiektu, który bezsprzecznie dało by się określić jako XIII-wieczny szyb górniczy. Siatka lokacyjna jest ewidentnie regularnym geometrycznym założeniem, co w przypadku większych prac górniczych mogło by być problematyczne. Nie wiadomo także na jakiej głębokości występowały najpłytsze złoża na terenie miasta. Jeżeli były głęboko, szyby górnicze nie mogły by być małymi krótko funkcjonującymi urządzeniami, lecz musiały by mieć znaczniejsze rozmiary oraz powiązane z nimi hałdy. Pytania te możliwe są do rozwiązania jedynie w toku dalszych badań w obrębie lokacyjnego centrum. Dwa najważniejsze wydarzenia w rozwoju urbanistycznym Igławy to lokacja, która nastąpiła bezpośrednio po 1240 r. (Měřínský i inni 2009: 64; Hrubý 2011: 38), oraz wydanie przez Przemysła Ottokara II w 1270 r. dokumentu regulującego kwestię zabudowy miasta (Měřínský i inni 2009a: 70). Miasto lokacyjne miało kształt nerkowaty, wydłużony na linii północ-południe. Nieregularność zarysu od wschodu spowodowana była lokalizacją na skraju głębokiej doliny potoku Jihlavka, dzięki czemu miasto było od tej strony trudno dostępne. Siatka lokacyjna była regularna. W centrum znajdował się duży prostokątny rynek o wymiarach 328 x 114 m (rys. XI.16.16) (Měřínský i inni 2009a: 70). Wokół rynku mieściły się nierówne bloki zabudowy. Za blokami północnej i zachodniej pierzei był kolejny pas zabudowy. Wydaje się, że główną osią komunikacyjną, wokół której skoncentrowano miasto była droga biegnąca z północy (ze Starej Igławy) na południe. Przebiegała ona terasą wzdłuż potoku Jihlavka (dzisiejsza ulica Křížová). Na tej drodze znajdowała się brama Křížová. O wczesnym ustabilizowaniu się przebiegu traktu może świadczyć powstanie przy niej kościoła dominikanów wzmiankowanego po raz pierwszy w 1261 r. (Měřínský i inni 2009b: 82). Główna droga przebiegała przez teren rynku i wychodziła z niego w połowie szerokości południowej pierzei, przez obecną ulicę Znojemską, na której końcu była kolejna brama miejska, Bratnická. Nie wiadomo czy szlak biegł tak wcześniej czy też przesunięto go w trakcie lokacji. Układ terenu wskazuje jednak, że jest to najdogodniejsze miejsce dla jego przebiegu (Měřínský i inni 2009a: 66). Drugą osią komunikacyjną była droga w kierunku zachodnim. Zaczynała się w górnej części rynku i biegła dzisiejszą ulicą Matky Boží do bramy o tej samej nazwie. O wczesnej stabilizacji tej drogi może świadczyć lokowanie przy niej kościoła i klasztoru franciszkanów, który powstał przed połową lub w połowie XIII w. (Měřínský i inni 2009a: 67). Kolejna oś komunikacyjna zaczynała się w południowo-wschodnim narożniku rynku i biegła na wschód dzisiejszą ulicą Brněnską, ku bramie Českej. Wzdłuż tej drogi znajdowały się kolejne bloki zabudowy. Po północnej stronie miasta znajdowała się jeszcze brama Špitalska. Prowadziła z niej obecna ulica Komenského kończąca się w północnej pierzei rynku. Nie jest wykluczone, że ta oś komunikacyjna związana była z drogą prowadzącą do pól górniczych w Starych Horach (Kuča 2000: 669). Widoczne obecnie nieregularności przebiegu linii zabudowy mogą być efektem dostosowania siatki do topografii terenu. Najprawdopodobniej w rejonie późniejszego miasta nie było stabilnych przedlokacyjnych struktur osadniczych. Zarejestrowano ślady karczowania i wypalania lasu z 1 poł. XIII w. (Šedo, Zatkoukal 1997) oraz nielicznych zabudowań przedlokacyjnych w północnej części rynku (Holub i inni 2003: 108-109; Hejhal, Hrubý 2005: 131; Hrubý, Malý 2005: 73). Na terenie miasta nie było także prac górniczych, które mogły by wpływać na jego rozwój urbanistyczny. Przebieg ulic ulegał stabilizacji wraz z pojawianiem się murowanej architektury. Początkowo przebieg ulic mógł być inny, zwłaszcza na obszarach oddalonych od rynku. Przy ul. Divadelní, przy północnym skraju miasta, odkryto relikty drewniano-glinianych budynków usytuowanych niezależnie od obecnej siatki ulic (Holub i inni 2003: 108). Istnienie budynków ustawionych niezgodnie z siatką zarejestrowano także na Masarykovo naměstí 14, Husovej 26, Vežní 1 (Měřínský i inni 2009a: 68). Już w XIII w. użytkowano cały teren miasta o czym świadczą liczne znaleziska zarówno z centralnej części, jak i południowej i północnej. Początkowo luźna zabudowa zaczęła się stabilizować w 2 połowie XIII w. Wiązane jest to z dokumentem z 1270 r. mówiącym o regulacji miasta. Związane to być mogło z pożarami miasta. Być może wtedy ustabilizowano ostatecznie wielkość działki mieszczańskiej (Hrubý 2011: 39). W miejsce drewniano-glinianych budynków zaczęły powstawać murowane kamienice z murowaną piwnicą i przyziemiem (Hejhal i inni 2006: 221). Już pod koniec XIII w. zaczęto budować domy sieniowe zajmujące całą szerokość parceli, stabilizując tym samym przebieg pierzei ulic (Hrubý 2011: 39). Całość układu została ustabilizowana przez budowę fortyfikacji, co miało miejsce najprawdopodobniej zaraz po 1270 r. (Měřínský i inni 2009a: 74). Kremnica była jednym z mniejszych miast górniczych, miała powierzchnię ok. 4,5 ha. Głównym elementem dominującym nad miastem był zamek miejski zawierający kościół parafialny i ratusz oraz siedzibę komory (Lamoš 1969: 70). Od południa do zamku dostawiono nieregularny czworokątny rynek, przy którym znajdowały się domy bogatych mieszczan (rys. XI.18.4) (Lamoš 1969: 65). Za jednym z bloków przyrynkowych znajdowała się wzmiankowana w 1379 r. uliczka tylna, przy której były kolejne domy. Mury obronne rozpoczęto budować pod koniec XIV w. a zakończono do roku 1426 (Štefánik 2010b: 221). Na Słowacji regularnie rozplanowana była także Rożniawa (rys. XI.28.2), Nová Baňa (patrz rozdział: XI.24.4.a) i Smolnik (rys. XI.31.2). Były to założenia raczej małe a szczegóły ich układu nie są znane. Wszystkie trzy miały jednak prostokątny rynek. Planową, kompleksowo przeprowadzoną lokacją był położony w Rudawach Annaberg. Chcąc uniknąć intensywnego chaotycznego rozwoju jak w Schneebergu, książę Georg, krótko po odkryciu złóż, powołał w 1496 r. komisję, która miała zająć się lokacją nowego ośrodka. Budowę pierwszych domów rozpoczęto już w 1497 r. (Kratzsch 1974: 19; Laube 1974: 33). Wzorem dla budowy Annabegu miał być freiberski Oberstadt (Douffet 1990: 185). Wyznaczono obszar o obwodzie ok. 2500 m, w którego obrębie rozmierzono siatkę ulic. Zaburzenia w jej układzie związane były z ukształtowaniem terenu położonego na zboczu. Wyznaczono kwadratowy rynek, nie umieszczony centralnie, tylko w północnej części układu bliżej doliny Sehmy. Najwyższy punkt miasta przeznaczony był na kościół. Oddalony był on od rynku o dwa bloki zabudowy (rys. XI.2.3) (Kratzsch 1974: 56-57; Spickenreuther 1978: 36). Główny trakt prowadził od bramy Buchholz do bramy Wolkensteiner i biegł przez rynek (Kratzsch 1974: 57). W blokach zabudowy wymierzono regularne prostokątne działki skierowane frontem do głównej ulicy. Najgęściej zabudowany teren znajdował się przy rynku (Kratzsch 1974: 58). Układ zamknięto fortyfikacjami w latach 1503-1510 (Kratzsch 1974: 72; Laube 1974: 34; Spickenreuther 1978: 36). Dalszym etapem rozwoju planowania miast górniczych była lokacja Marienbergu. Była to realizacja oparta na koncepcji miasta idealnego. Siatka miała kształt kwadratu o boku ok. 500 m, który od południa miał ścięty narożnik ze względu na przepływający tam potok. W centrum układu znajdował się kwadratowy rynek o boku długości 130 m. Otoczony był regularnymi prostokątnymi blokami zabudowy. Z każdej pierzei wychodziły po 3 ulice, których długość wynosiła ok. 200 m. W połowie przecięte były przez ulice równoległe do pierzei rynku (rys. XI.22.4-5). Trzy ulice wylotowe były szersze. Co zgodnie z renesansową koncepcją miało dać więcej światła i widok na krajobraz (Kratzsch 1974: 43-44; Spickenreuther 1978a: 60). Zabudowa ustawiona była w układzie kalenicowym (Kratzsch 1974: 46). Kościół parafialny znajdował się poza przyrynkowymi blokami zabudowy. Przy rynku znajdował się ratusz i siedziba księcia. Na podobnych zasadach, choć nie tak rozbudowane, powstawały w XVI w. małe miasta górnicze na terenie Rudaw. Charakteryzowały się posiadaniem regularnego kwadratowego rynku, przy którym była siedziba władz górniczych. Było tak w Scheibenbergu, Neustadt im Wiesenthal, Horní Blatná, Výsluní, czy Horze Svatého Šebastianá (rys. VII.5) (Kratzsch 1974: 52). Rys. VII.5. Schematyczna rekonstrukcja planów wybranych XVI-wiecznych miast górniczych w Rudawach (na podstawie: Kratzsch 1974: 51). Plany urbanistyczne miast górniczych w Europie Środkowo-Wschodniej były w znacznej mierze regularnymi założeniami. Sytuacja gdy zabudowa miejska powstawała pomiędzy kopalniami nie była taka częsta. W ośrodkach posiadających prawa miejskie było to raczej efektem dynamicznego rozwoju, po którym reorganizacja przestrzenna mogła nie mieć sensu. Taka sytuacja występowała jednak przede wszystkim w osiedlach nastawionych głównie na produkcję górniczą, choć i tam, jak pokazuje przykład Treppenhauer występowały pewne formy planowania. Miasto komunalne będące następstwem osiedla, miało z założenia pełnić także inne funkcje centralne, więc znajdywano na nie miejsce nie kolidujące z dużymi pracami górniczymi. Niestety, w wielu wypadkach brak danych dotyczących struktury najstarszej fazy miasta oraz lokalizacji infrastruktury wydobywczej nie pozawalają zweryfikować tego poglądu. Jeżeli założymy, że znaczną część nowych mieszczan, zwłaszcza w miastach powstałych w XIII w. stanowili wzbogaceni na wydobyciu gwarkowie, regularne miasto z dominantami w postaci murowanych kościołów, budynków użyteczności publicznej, regularną zabudową, można uznać za wyraz mieszczańskich i prestiżowych aspiracji tej grupy społecznej. Stałym elementem wszystkich założeń urbanistycznych zakładanych w obu horyzontach powstawania miast górniczych była obecność centralnego placu, otoczonego zabudową mieszczańską wzniesioną na regularnych parcelach, pełniącego funkcje handlowe i zapewne społeczne. Wyjątkiem była właściwie tylko Kutná Hora. Podstawowy wpływ jaki górnictwo wywierało na kształt miasta był nie w obecności prac górniczych, ale w niejednokrotnie skomplikowanych warunkach terenowych w jakich lokowano dany ośrodek. Stąd miasta położone w górskich dolinach, gdzie jedyna możliwość rozwoju osadnictwa był wzdłuż ulicy biegnącej dnem doliny. Choć i w takich warunkach próbowano regulacji przestrzennych, jak w Smolniku gdzie rynek wymierzono na stromym zboczu. Lokalizacja obiektów sakralnych w miastach górniczych wydaje się być kwestią drugorzędną. Kościoły znajdowały się z reguły w pobliżu rynku jednak nie koniecznie na eksponowanym miejscu, w narożniku lub za linią zabudowy przyrynkowej. Głównym elementem kształtującym układ urbanistyczny miasta wydają się być ciągi komunikacyjne, zwłaszcza w miastach powiązanych z ważnymi szlakami. Było tak w miastach dolnośląskich, w Igławie, częściowo we Freibergu, nie wspominając o założeniach ściśle związanych ze szlakiem jak Bańska Bystrzyca czy Spiska Nowa Wieś. Najważniejsze osie komunikacyjne przebiegały zazwyczaj przez główny plac podkreślając jego centralną i reprezentacyjną funkcję. Wielkość miast górniczych była zróżnicowana. Największym ośrodkiem był Freiberg, który po połączeniu wszystkich elementów miał ok. 48 ha powierzchni. Znaczną powierzchnię miała Kutná Hora (ok. 38 ha9), Annaberg (ok. 32 ha), Igława (ok. 28,5 ha) i Bańska Bystrzyca (ok. 25 ha). Do dużych powierzchniowo miast zaliczyć można także Marienberg, Spiską Nową Wieś, Schneeberg i Jáchymov (ok. 20 ha). Ośrodki te miały wszystkie znaczną centralną pozycję nie opierającą się jedynie na górnictwie. Do średnich ośrodków należały takie miasta jak Bochnia (ok. 16 ha), Sławków, Lwówek Śląski, Złotoryja, Havlíčkův Brod, Tarnowskie Góry (ok. 14 ha), Hroní Slavkov (ok. 13 ha), Bytom (ok. 12 ha). Do mniejszych powierzchniowo ośrodków zaliczyć można Wieliczkę, Zlaté Hory, Humpolec, Bańską Szczawnicę (ok. 8 ha), Rożniawę, Olkusz, Głuchołazy (ok. 7 ha), Pelhřimov, Złoty Stok (ok. 6 ha), a do najmniejszych Gelnicę, Horní Cerekev, Pukanec (ok. 5 ha) i Kremnicę (4,5 ha). Wydaje się zatem, że powierzchnia miasta nie miała bardzo dużego znaczenia dla jego centralnej roli. Wiele średnich i małych miast było także lokalnymi ośrodkami targowo-rzemieślniczymi. Ponadto są w śród nich takie miasta jak Olkusz i Kremnica, które pełniły bardzo ważne funkcje, może nie w skali międzynarodowej, ale z pewnością regionalnej (Olkusz w Małopolsce, Kremnica na Węgrzech). Miasta górnicze lokowane w Rudawach w XVI w. miały powierzchnię wahającą się od 8-10 ha (Hora Svatého Šebestiána, Horní Blatna, Scheibenberg, Výsluní, Neustadt im Wiesenthal), do ok. 5 ha (Mikulov v Krušných horách, Oloví, Boží Dar). Można je zaliczyć do mniejszych ośrodków. Wszystkie podane wielkości dotyczą centrum osadniczego (np. w granicach murów obronnych). Miasta, zwłaszcza te położone w trudnym terenie mogły mieć znacznie rozbudowane przedmieścia, zamieszkałe przez rzemieślników i górników, które razem z centrum lokacyjnym tworzyły swoistą aglomerację. Było tak prawdopodobnie w Kremnicy. Obszar aglomeracji i zamieszkująca je populacja jest niestety niemal nie możliwy do oszacowania, ze względu na brak danych źródłowych. 9 Dane o powierzchni miast są orientacyjne i wyliczone głównie na podstawie danych ze współczesnych map (http://geoportal.cuzk.cz/, http://www.geoportal.de/, http://mapy.geoportal.gov.pl/, http://geoportal.sazp.sk/). VII.2. Działka mieszczańska Podstawowym elementem budowy układu urbanistycznego średniowiecznego miasta była działka mieszczańska, z którą wiązało się prawo posiadania domu i jego dziedziczenia, zapewniająca poczucie miejskiej wspólnoty (Eysymontt 2009: 52). Stanowiła samodzielny kompleks gospodarczy, będący fragmentem przestrzeni, wyodrębnionym z organizmu miejskiego i obciążonym podatkami. Geneza tego wzorca nie jest jasna, najprawdopodobniej przywędrował on do Europy Środkowo-Wschodniej z terenów Italii, Francji i Niderlandów. Problem genezy i formy parceli badany jest przez historyków, architektów, urbanistów oraz archeologów. Każda z tych grup wykorzystuje specyficzne dla siebie źródła. W przypadku badań historycznych i urbanistycznych oparte one są o dane młodsze niż okres powstawania działki mieszczańskiej, więc z natury rzeczy mogą one przedstawiać stan późniejszy, poddany znacznym przekształceniom. Szczególnie cenne, niestety wybiórcze, są tutaj dane archeologiczne, które pozwalają niejednokrotnie przyjrzeć się najstarszej fazie parceli i jej przemianom (Piekalski 1999: 226-227). Podstawowe zagadnienia związane z badaniami nad parcelą to jej rozmiar i rozplanowanie. W przypadku badań nad wielkością działki lokacyjnej, trudno jednoznacznie stwierdzić czy zachowany w późnośredniowiecznej substancji architektonicznej lub widoczny na nowożytnych planach katastralnych podział odzwierciedla stan z okresu lokacji. Nie jest pewne czy wszystkie działki były jednakowe, czy też wydzielano różne ich wielkości. Już sam proces wymierzania granic parcel niósł ze sobą problemy. O ile wyznaczenie idealnej siatki na płaskim terenie przy pomocy prostych narzędzi nie nastręcza zapewne wielu problemów. O tyle w przypadku obszaru o niejednorodnej topografii oraz przy obecności starszej zabudowy (np. szyby górnicze) może być to bardzo trudne. Rozwój, początkowo luźnej zabudowy prowadził z pewnością do dalszych zaburzeń w przebiegu granic działki (przysłowiowe konflikty o miedzę raczej nie były domeną tylko osadnictwa wiejskiego). Parcele ulegały też dalszym przekształceniom przez ich dzielenie w celach handlowych bądź spadkowych. Prowadziło to do sytuacji dalekiej od idealnego wizerunku średniowiecznego miasta. Niemniej jednak, podział miasta na działki mieszczańskie był dosyć typowy dla miast Europy Środkowo-Wschodniej. Także jej wewnętrzna struktura na wymienionym obszarze wykazuje tendencje niezależne od zróżnicowań regionalnych (Piekalski 1999: 236). Wyrazem tych tendencji może być, ustalony na podstawie badań we Wrocławiu, podział stref użytkowych parceli zaproponowany przez C. Buśkę. Wydzielił on pięć stref. Pierwsza - przyfrontowa (reprezentacyjna), mieściła dom mieszczański, który miał zróżnicowaną formę i zajmował część bądź całość szerokości parceli. Druga strefa położona była za domem i zawierała zwykle kuchenne bądź produkcyjne urządzenia ogniowe, jamy magazynowe i pracownie rzemieślnicze. Strefa trzecia zawierała tzw. budynki zatyle, o funkcji gospodarczej lub mieszkalnej. W czwartej strefie, sanitarnej, mieściły się latryny i studnie. Piąta strefa zajęta była przez ogród, występowała w rzadziej zabudowanych miastach (Buśko 1995; 1995a). Można przypuszczać, że sytuacja ta dotyczyła także miast górniczych. Parcelacja występowała przede wszystkim w miastach o regularnych układach urbanistycznych, których siatka była być może oparta o modularną jednostkę miary, a teren pozwalał na wymierzenie „idealnego” miasta. Regularne działki rekonstruowano w planie Złotoryi, gdzie wokół rynku miało znajdować się ich 22, każda o wymiarach 19 x 66 m (Gorzkowski 1997a: 44-45). Podobnie mogło być we Lwówku Śląskim, co niestety zważywszy na wojenne zniszczenia miasta jest trudne do weryfikacji (Eysymontt 2009: 398), a także w Głuchołazach, gdzie działki mogły mieć po 9 m szerokości (Eysymontt 2009: 306-307). W Bytomiu wymiary działek próbowano rekonstruować na podstawie planu katastralnego z 1921 r. Odczytana wielkość działki wynosiła 12,5 m x 47 m oraz 12,5 x 75 m (Wójcik 1997: 15-17). Nie udało się niestety tych danych zweryfikować archeologicznie. W Olkuszu według B. Krasnowolskiego (2004a: 168) działki miały szerokość 10,8 m i długość 45 m. Według D. Molendy istniały dwa typy działek, o szerokości 8,6 m i 11,5 m (Molenda 1978: 165). Badania archeologiczne przeprowadzone w południowej pierzei rynku, w budynku dawnego starostwa składającym się pierwotnie z czterech parcel, wskazały na podział ich frontu odpowiednio na 11,90 m, 12,45 m, 11,75 m i 11,90 m. Tymczasem tylna granica tych parcel była w sumie o 2 m dłuższa, natomiast ich długość wynosiła 49-50 m (Pierzak 1997: 157-158; IA 1998: 95). Te rozbieżności wskazują na dynamiczny rozwój miasta i brak trwałości idealnych struktur siatki lokacyjnej. W pobliskim Sławkowie rekonstruowana wielkość działki modularnej wynosić miała ok. 10 x 50 m (Krasnowolski 2004a: 219). Także tu brak szczegółowych danych. W Bochni działki najstarszego układu lokacyjnego miały mieć ok. 63 m długości i nieustaloną szerokość, a w lokacji kazimierzowskiej wymiary 10 x 47 m (Krasnowolski 2004a: 30). W niedalekiej Wieliczce działki miały mieć 9,375 x 37,5 m (Krasnowolski 2004a: 261). Jednak M. Książek wskazywał, że domy w pierzejach przyrynkowych miały 7,5 m szerokości (Książek 1984: 111). W obu tych miastach niestety brak dokładnych danych, które pomogły by rozwiązać ten problem. W Igławie najbardziej zaawansowane badania prowadzono w obrębie budynku ratusza (Masarykovo náměstí 1 i 2), w którego skład wchodziły cztery średniowieczne kamienice przyrynkowe. Głębokość parcel wyniosła 54-55 m i 62,5 m, a ich szerokość 12,3 m, 12,1 m, 10,1 m oraz 9,8 m (rys. XI.16.18-20) (Hrubý, Malý 2005: 69; Hejhal, Hrubý 2006: 237). Szerokość parceli przy ul. Čajkovského 34-36/ Úzká 3 wynosiła 10 m (Holub i inni 2003: 106), a na Brněnská 28 tylko 7,5 m przy głębokości działki 42,5 m (Hejhal i inni 2006: 213). Nie jest to grupa reprezentacyjna, niemniej zważywszy na układ urbanistyczny miasta oraz zabudowę mieszkalną, także tam dominował typ podłużnej wąskiej działki. We Freibergu parcelacja była bardziej skomplikowana ze względu na istnienie nie rozmierzonego geometrycznie Unterstadt. Według hipotezy M. Ungera (1986: 33) w mieście miały dominować wąskie działki. Badania przy Borngasse 11 (w rejonie kościoła św. Mikołaja) wskazały, że między pożarem w 1471/1484 r. a przebudową pod koniec XVI w. funkcjonowały tam trzy wąskie działki o wymiarach 3,0-3,3 m x 8 m (rys. XI.9.30) (Niederfeilner 2007: 65). Wąskie parcele były prawdopodobnie także na terenie Oberstadt, np. przy Kaufhasugasse (Richter 1995: 26-28). Dokładnych badań nad wielkością parceli jednak nie prowadzono. Sytuację komplikuje także przebudowa z XVI w., w wyniku której zmieniono układ zabudowy ze szczytowego na kalenicowy, a wiele działek zostało ze sobą połączonych (Thiel 2002: 51). Można przypuszczać, że parcele w rejonie Unterstadt były nieregularne, z jednej strony z racji zaburzającej układ rzeki, a z drugiej przez organiczny rozwój starszych osiedli. Natomiast na terenie Oberstadt parcele były raczej typowe dla regularnych układów lokacyjnych, czyli wąskie i podłużne. Podobnie było we wzorowanym na Oberstadt Annabergu (Kratzsch 1974: 57-58), a także w opartym na modelu idealnego miasta Marienbergu (Kratzsch 1974: 46). Regularne parcele wymierzano też w miastach założonych w XVI w. w Rudawach, dla których z kolei to Marienberg był wzorcem. Regularna parcelacja funkcjonowała prawdopodobnie także w miastach o układzie ulicowym położonych w dogodnych warunkach terenowych. W Bańskiej Bystrzycy pod koniec XIV w. domy stały przy parcelach ustawionych węższym frontem do wrzecionowatego rynku. W przeciągu XV i XVI w. niektóre z działek uległy połączeniu (Skladaný 2010: 33). Nie znane są jednak ich wymiary. Podobnie wyglądał układ parcel w Spiskiej Nowej Wsi. W XVI w. parcele po północnej stronie rynku miały mieć do 65 m głębokości i 8-11 m szerokości. Po południowej stronie ich szerokość wahała się od 5 do 12,5 m (Žifčák 2010: 449). Inaczej sytuacja przedstawiała się w miastach położonych w górskich dolinach. W Ľubietovej położonej w szerokiej dolinie rozwój działek był w jakimś stopniu możliwy. Miały one mieć 15 m szerokości i być ułożone prostopadle do osie osady (Štefánik 2010c: 264). Natomiast w tak wąskiej dolinie w jakiej znajdowała się Bańska Szczawnica, gdzie domy wkopane były często w zbocza, wymierzenie regularnych podłużnych parcel mogło być wręcz niemożliwe. Odkryte XIV-wieczne budynki stały luźno dostosowane do układu terenu, a regularne linie zabudowy zaczęły kształtować się dopiero w XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 20). Podobnie mogło być w Horním Slavkowie i Jáchmovie oraz innych analogicznie zlokalizowanych miastach. W Kutnej Horze, powstałej w dosyć specyficzny nieplanowy sposób, zabudowa mieszkalna miała być skupiona wzdłuż głównych ulic (Štroblová, Altová 2000: 299). W okresie pohuscykim domy zaczęto stawiać na wąskich parcelach zwróconych krótszą stroną do ulicy (Štroblová, Altová 2000: 327-328). Gęsta sieć nieregularnych ulic sugeruje, że także parcele miały różny kształt, a często, zwłaszcza w centrum miasta były dosyć małe. Niejasne jest czy elementy parcelacji widoczne na nowożytnych planach mają genezę przedhusycką, czy też powstały w wyniku przebudowy miasta. W powstałych w podobny sposób Tarnowskich Górach liczba i wielkość działek były w ogóle niemożliwe do ustalenia (Szlachcic-Dudzicz 2000: 65). W kwestii rozplanowania działki brak opublikowanych wyników badań archeologicznych nie pozwala na dogłębne zbadanie zagadnienia w większości miast. Niemniej, jedną ze wspólnych cech w strukturze parceli we wszystkich miastach jest dążenie do umieszczania zabudowy we frontowej części działki. Początkowo nie zajmowała zwykle całej szerokości parceli, a z czasem następowało łączenie fasad kamienic w jedną linię zabudowy wzdłuż ulicy. Znaczna ilość znalezisk dotyczących struktury działki mieszczańskiej pochodzi z terenu Freibergu. Za frontowym domem zwykle znajdowała się zabudowa gospodarcza, mieszkalna, oraz urządzenia związane z zaopatrzeniem w wodę i usuwaniem nieczystości. Sytuację taką zaobserwowano na parceli Untermarkt 12-14, gdzie odkryto studnię i dwie drewniane latryny oraz związany z nimi szachulcowy budynek pochodzące z XV w. (rys. XI.9.23) (Hemker i inni 1997: 278-280). Nowożytne latryny znaleziono na zapleczu budynku frontowego przy Kaufhausgasse 8 (rys. XI.9.26) (Richter 1995: 25; Hemker i inni 1997: 284-285) oraz innych działkach przy tej ulicy (rys. XI.9.27) (Richter 1995: 29), XVI-wieczną studnię zlokalizowano na Pfargasse 34 (Becke, Gühne 1988: 44). Liczne średniowieczne studnie i latryny oraz inne jamy o nieokreślonej funkcji odkryto na Petersstraße 19 (Gühne i inni 1989; Dallmann i inni 1991), oraz w kwartale między ulicami Enge Gasse, Borngasse, Theatergassse, Kesselgasse (rys. XI.9.32) (Gühne 1985), gdzie w późniejszym okresie natrafiono jeszcze na kolejne 63 obiekty związane z zaopatrzeniem w wodę i usuwaniem nieczystości datowane na okres od XII do XVIII w. (rys. XI.9.31) (Niederfeilner 2007: 68-70). Na parceli Borngasse 11 znajdowały się budynki wzniesione w konstrukcji słupowej (rys. XI.9.28) (Niederfeilner 2007: 62-63). Kolejny średniowieczny budynek gospodarczy znajdował się na działce Borngasse 9, a następny na zapleczu Borngasse 7 (Niederfeilner 2007: 61). Wydaje się, że omawiana struktura działki funkcjonowała zarówno w Unterstadt jak i Oberstadt. Podobnie struktura parceli wyglądała w Igławie. W tym mieście, w dokumencie z 1270 r. regulującym kwestie zabudowy, wydano zakaz wznoszenia budynków mieszkalnych na zapleczu działki (Zatloukal 1997: 208). Z tego też powodu mieszczańskie kamienice znajdowały się przy ulicach a za nimi funkcjonowała infrastruktura gospodarczo-sanitarna. Szereg szalowanych drewnem obiektów wziemnych, pełniących zapewne funkcje studni bądź dołów na odpadki przebadano na zapleczu działki przy ul. Matky Boží 6 (Novotný 1977). Drewniano-glinianą piwniczkę z XIII-XIV w. oraz jamę o funkcji prawdopodobnie gospodarczej odkryto na parceli Smetanova 8 (Zimola 2007: 152). W Bytomiu do zabudowy zaplecza działki można prawdopodobnie zaliczyć obiekty odsłonięte w 1936 r. w zachodnim bloku przyrynkowym (dziś już nie istniejącym). Znajdowały się tam zrębowe budynki z XIII-XIV w., kloakę i studnię (Szydłowski 1966: 85-86; Wójcik-Kühnel 2004a: 42-43). W Olkuszu przy południowej uliczce przymurnej, na zapleczu parceli w dawnym budynku starostwa, odsłonięto murowany budynek, datowany przez J. Pierzaka na 1 poł. XIV w. (rys. XI.25.9) (1997: 156-158), a przez M. Myszkę na najwcześniej 2 poł. XVI w. (2000: 221). W Kutnej Horze jamy na odpadki i studnię odkryto na parceli przy Anenskim náměstíe (parc. nr 325-353) (Frolík, Tomášek 2004: 30), a studnię na zapleczu działki Husova 108 (rys. XI.19.29-30) (Frolík, Tomášek 2003). Studnie i jamy odkryto na Komenského náměstíe 75 (Frolík, Tomášek 2003: 735). Liczne jamy i studnie znaleziono także na Mincířskiej 75 (rys. XI.19.31) (Tomášek 2005). Z kolei w Bańskiej Bystrzycy ślady zabudowy drewnianej odkryto na Náměstíe Slovensého národného povstania 3 (rynek) (Mácelová 1997a: 128), a warstwę kulturową z XIII-XIV w. odkryto na zapleczu domu przy Náměstíe SNP 1 (rynek) (Mácelová 1998: 112). Wśród miast o regularnym układzie urbanistycznym dominował model wydłużonej działki położonej prostopadle do ulicy, z frontowym domem. Dostępne znaleziska z zaplecza wskazują na istnienie tam przede wszystkim urządzeń związanych z zaopatrzeniem w wodę i usuwaniem nieczystości. Taki model parceli pozwalał właścicielowi wznieść dom mieszkalny będący zarazem miejscem pracy oraz prowadzić różnorodną działalność na jego zapleczu. Co charakterystyczne, ośrodki gdzie przeważały takie parcele zwykle posiadały wiele funkcji centralnych. Odmiennie wyglądała sytuacja w miastach położonych na polach górniczych lub w trudnym terenie. Działki są tu nieregularne, a w wielu przypadkach być może za małe na budowę czegoś więcej niż zabudowań mieszkalnych i niezbędnej infrastruktury. Obiekty odkryte w Kutnej Horze funkcjonowały na relatywnie małym obszarze. Ośrodki te z kolei związane są głównie z górnictwem, i tak jak np. Jáchymov czy Horní Slavkov nie zdołały przerodzić się w wielofunkcyjne miasta komunalne. Być może jedną z przyczyn był brak możliwości rozwoju innych gałęzi gospodarki. VII.3. Zabudowa mieszkalna Następnym istotnym problemem w badaniach nad kształtem miasta górniczego jest kwestia formy budynków mieszkalnych. Wydaje się, że w miastach gdzie żyło wielu kupców i rzemieślników zabudowa mieszkalna nie różniła się zbytnio od tej, jaką spotkać można w innych miastach komunalnych, nie związanych z wydobyciem surowców mineralnych. Pytaniem jest czy istniał jakiś specyficzny typ domu związanego z ludnością górniczą i czy charakter gospodarki miasta odbijał się jakoś w formie zabudowy. VII.3.1. Budynki zagłębione Poszukując odpowiedzi na pierwsze pytania należy cofnąć się do początków średniowiecznego górnictwa i rozszerzyć spektrum poszukiwań także na osady górnicze. Na tego typu stanowiskach często w powiązaniu z pracami górniczymi występują wkopane w ziemię budynki o przeważnie drewniano-glinianej, czasem kamiennej, konstrukcji posiadające wysuniętą szyję zejściową. Do końca nie jest jasna ich funkcja. Podstawowym pytaniem jest czy były one domami mieszkalnymi czy też piwnicami. Zważywszy na funkcjonowanie tego typu budowli już we wczesnym średniowieczu, oraz ich obecność w późnośredniowiecznych miastach i wsiach, wokół zagadnienia ich funkcji rozpoczęła się dyskusja. Kwestię tę usiłował rozwiązać M. Bamhauer (2001 – tam starsza literatura). Wyszedł on od próby definicji, która mówi, że ziemianka/półziemianka (Grubenhaus) to zagłębiony budynek z pionowymi ścianami, poziomym dnem, posiadający dach i nie połączony w żaden sposób z jakimkolwiek budynkiem naziemnym. Natomiast piwnica (Keller) to zagłębiony obiekt będący jednością z naziemnym budynkiem. Mógł być zarówno dobudówką jak i znajdować się we wnętrzu naziemnego budynku. Badacz wydzielił następnie kryteria, na które należy zwrócić uwagę przy określaniu funkcji zagłębionych budynków, do których należą: dostęp (obecność zejścia), orientacja (wskazywał na zmianę orientacji młodszych piwnic w stosunku do starszych ziemianek), powierzchnia (mniejsze obiekty uznawał za ziemianki), dno (obecność klepiska lub drewnianej podłogi), konstrukcja, głębokość (głębsze niż 1 m miały by być piwnicami), istnienie przyległego naziemnego budynku. Autor zauważa jednak, że rozróżnienie funkcji obiektów nie jest proste, proces ich przemian był długotrwały i zależny w pewnym stopniu od różnic regionalnych i krajobrazowych. Ponadto należy zauważyć, że badania M. Bamhauera odnosiły się głównie do terenów zachodnich Niemiec. Z zagadnieniem tym, choć głównie w perspektywie czeskich miast zmierzył się P. Vařeka (2002). Zwrócił uwagę na cechy zagłębionych budynków, które należy przeanalizować. Należą do nich: rozmiary zewnętrzne i całkowita powierzchnia, rozmiary wewnętrzne i powierzchnia użytkowa, głębokość, szerokość i długość wejścia, budowa i orientacja wejścia względem parceli, obecność urządzeń grzewczych, konstrukcja, wystrój, lokalizacja na parceli oraz chronologia obiektu. Przeanalizowane obiekty miały bardzo zróżnicowaną wielkość (od 10 do 130 m2 powierzchni i 1-2 m głębokości), przeważnie wznoszono je w konstrukcji słupowej a usytuowane były we frontowej albo tylnej części parceli. Tylko w ¼ zgromadzonych obiektów posiadał jednak palenisko. Autor zwraca się w kierunku twierdzenia, że były to piwniczki, służące przede wszystkim jako obiekty magazynowe, a ich nieraz długotrwałe użytkowanie wskazuje, że nie były to budowle prowizoryczne. Obiekty w typie zagłębionych budynków i różnorodnej konstrukcji dosyć powszechnie występowały na stanowiskach górniczych. Jednymi z bardziej zaawansowanych konstrukcji były te odkryte na stanowisku Altenberg koło Müsen. Dominującym typem były czworokątne wzniesione z kamienia budynki o wymiarach 2 x 3 m do 4 x 4 m, zagłębione od niewielkiego wkopu w zbocze do aż 2 m. Wszystkie zaopatrzone były w szyje wejściowe. Nie było w nich palenisk, a w bezpośredniej bliskości żadnych śladów naziemnych konstrukcji. Na tej podstawie uznano, że pełniły one rolę piwnic, nad którymi znajdowała się kolejna mieszkalna kondygnacja wzniesiona w bliżej nie określonej technice, prawdopodobnie z drewna (rys. VII.6) (Lobbedey 1993: 315-316). Rys. VII.6. Altenberg koło Müsen, rekonstrukcja z muzeum górnictwa w Bochum (Schwabenicky 1993: 94). Liczne znaleziska zagłębionych budynków pochodzą z terenu Saksonii. Szereg tego typu obiektów odsłonięto podczas kolejnych sezonów badań na stanowisku Treppenhauer. Miały wymiary od 3 x 3 m do 4 x 4 m, a wkopane były na głębokość dochodzącą do 2 m od współczesnego poziomu terenu (który aż tak bardzo się nie podniósł od czasu funkcjonowania osiedla). Wzniesione były w konstrukcji słupowej, najprawdopodobniej miały kalenicowy dach. Wszystkie miały być też wyposażone w otwarte paleniska. Miały to być prowizoryczne tymczasowe budynki mieszkalne, które poprzedzały fazę z budynkami naziemnymi (rys. XI.34.8-14) (Schwabenicky 2009: 226-229). H. Kenzler zwrócił jednak uwagę, że na stanowisku obiekty takie funkcjonowały także w XIV w., w okresie gdy osiedle zaniknęło (ob. SAX-03, 1003) (rys. XI.34.15-16). Badacz skrytykował także pogląd o istnieniu palenisk, uznając część z nich za zwykłe warstwy węgla, a także zwrócił uwagę, iż nie wszystkie obiekty były zasypane celowo, by zrobić miejsce na naziemne budowle. Część z nich zasypywała się samoistnie. Kenzler podejrzewał, że w rzeczywistości były to piwniczki będące częścią naziemnych budowli, które w warunkach depozycji jakie panowały na stanowisku zupełnie się nie zachowały (Kenzler 2008: 290-291). Analogiczne obiekty znajdywano także na innych stanowiskach jak Schöneborn-Dreiweiden niedaleko Treppenhauer, gdzie odsłonięto zagłębiony budynek o wymiarach 2,6 x 2,6 m z wejściem w ścianie szczytowej. Nie znaleziono śladów konstrukcji słupowej (rys. VII.7) (Schwabenicky 2009: 227). Zagłębione budynki datowane na XIII/XIV w. znaleziono także w rejonie Freibergu w Neuhilbersdorf (rys. XI.9.13) (Eckstein i inni 1994: 119-120; Schwabenicky 2003: 435) oraz w miejscu nazywanym Rammelsberg (rys. XI.9.14) (Richter 2011: 66), a także na stanowisku Hochenforst (Schwabenicky 1992b: 167). Znajdował się tam także zagłębiony na 1,3-1,5 m budynek wzniesiony z kamienia, który interpretowano jako relikty umocnionego dworu, ewentualnie wieży (Schwabenicky 2009: 192). Rys. VII.7. Schönborn-Dreiweiden. Rekonstrukcja zagłębionego budynku (Schwabenicky 2009: 227). Zagłębione budynki znajdywano na średniowiecznych stanowiskach górniczych na terenie Czech i Moraw. Obiekty tego typu funkcjonowały w Igławie-Starych Horach. Były to regularne jamy o płaskim dnie i wejściu umieszczonym w szyi. Interpretowano je jako przede wszystkim obiekty związane z przerobem rudy i generalnie funkcją gospodarczą. W niektórych przypadkach nie wykluczano także funkcji mieszkalnej (Hrubý 2011: 148). Wymiary obiektów bez szyi wejściowej wahały się od 2,5 x 5,1 m do przeważnie 4,2 x 4,0 do 3,0 x 3,3 m (Hejhal, Hrubý 2005: 133-135; Hrubý i inni 2006: 187-188). Głębokość odkrytych obiektów wynosiła 1,0-1,3 m (w nielicznych przypadkach dochodziła do 1,8 m) (Hrubý i inni 2006: 187). Wzniesione były najczęściej w konstrukcji słupowej. W niektórych przypadkach w obrębie warstwy pożarowej znajdywano fragmenty przepalonej gliny pochodzącej ze ścian, z odbiciem dranic i plecionki (rys. XI.16.10-11) (Hrubý 2011: 178). Na stanowisku odsłonięto jeden zagłębiony budynek wzniesiony w technice suchego muru. Mur miał wysokość 1,70 m i grubość 0,55-0,60 m (rys. XI.16.12) (Hrubý 2011: 180). Nie jest zatem wykluczone, że mógł on wyglądać jak obiekty odkrywane w Altenbergu. Ponadto podczas badań znaleziono także 3 obiekty identyfikowane jako domy naziemne, niezagłębione (Hrubý 2011: 168). Obecność odpadów bytowych sugeruje, że w rejonie kopalń znajdowały się domy mieszkalne. Nie udało się niestety ustalić czy zagłębione budynki były połączone z domami naziemnymi. Podobne obiekty znaleziono na stanowisku górniczym Cvilínek koło Černova. Odsłonięto tam cztery zagłębione budynki. Trzy lepiej zachowane miały wymiary 3,8 x 3,4 m, 3,4 x 3,1 m i 3,9 x 2,6 m. Ich głębokości wynosiły odpowiednio 1,7 m, 0,81 m, 1,16 m i 0,82 m. W dwóch zachowany był destrukt kamiennego pieca. Wzniesiono je najpewniej w konstrukcji słupowej (rys. XI.26.5) (Hrubý i inni 2012: 381). Zagłębiony budynek, prawdopodobnie o charakterze gospodarczym odkryto na polu górniczym niedaleko Českej Běli na północny-zachód od Havlíčkův Brodu. Miał wymiary 2 x 1,8 m i nierówną podłogę (Hrubý, Hejhal 2011: 145). Także w rejonie Kutnej Hory zarejestrowano zagłębione budynki. Obiekt taki odsłonięto na terenie identyfikowanym z osadą Antiqua Cuthna. Miał wymiary 5,4 x 4 m. Zarejestrowano ślady kamiennego pieca łączonego gliną, który umieszczony był po wschodniej stronie wkopu (Valentová 1993: 64; 1999: 18). Omówione obiekty pochodzące ze stanowisk górniczych w większości były budynkami słupowymi. Taki system konstrukcyjny nie pozwalał zbytnio na zamocowanie stropu a co za tym idzie budowę piętra (Piekalski 2004: 172). Słusznie więc w rekonstruowane są one jako jednopoziomowe, jednoprzestrzenne zadaszone budowle (o ile nie były częścią większego budynku). Tylko w przypadku budynków o kamiennych ścianach możliwe było wznoszenie piętra, co pokazuje przykład Altenbergu. Pytaniem jest jaką funkcję pełniły na stanowiskach górniczych. Jak wynika z badań archeologicznych i etnograficznych prowadzonych na osadnictwie wiejskim, wskazują, że jako pomieszczenia chłodne i cechujące się stałą wilgotnością oraz małymi wahaniami temperatur świetnie nadawały się na spiżarnie. Zdarzało się także, że służyły jako pomieszczenia używane do pracy w zimie (Fokt 2012: 57). Istnienie palenisk oraz występowania na stanowiskach śladów stałego zasiedlenia, wskazuje, że obiekty te mogły być użytkowane jako domy mieszkalne. Niemniej, niezależnie czy były one częścią większego założenia, czy też samodzielnym budynkiem, wydaje się że są istotnym elementem składowym osiedli górniczych. Zastanawiające jest zatem czy zagłębione budynki związane z górnictwem pojawiają się także w lokacyjnych miastach górniczych w związku z osiedlającymi się tam górnikami, czy też są typowym elementem krajobrazu kulturowego miast kolonizacyjnych. Zagłębione budynki, wzniesione w technice innej niż zrębowa, pojawiające się licznie w miastach Czech i Moraw łączone były z przybyłymi z zachodu hospites (Piekalski 2004: 167). Jak już wskazałem, także w miastach kwestia ich funkcji, czy były piwnicą czy samodzielnym domem, jest skomplikowana. We Freibergu zagłębiony budynek znaleziono na parceli Untergasse 2. Datowano go na koniec XII w. i 1 ćw. XIII w. Miał wymiary 4,5 x 5,3 m, a zagłębiony był na 1,8 m. Wzniesiono go prawdopodobnie w technice ramowej. W jednym z narożników mogło znajdować się kamienne palenisko (rys. XI.9.18 rys. XI.9.20) (Richter 1995: 10-14; 2002: 19-20). Konstrukcja wskazuje, iż w tym przypadku mogło chodzić o drewnianą piwnicę budynku, który znajdował się bezpośrednio na niej. Być może analogiczny obiekt funkcjonował na działce obok, przy Meissner Gasse 1/3 (Richter 1995: 16-17). W tylnej części parceli Kaufhausgasse 4 odsłonięto zagłębiony budynek, wkopany na 2 m w gnejs, którego długość dochodziła do 5,5 m (szerokość nie znana). Ściany budynku wzniesione były z kamienia łamanego łączonego gliną. W narożniku znajdowało się palenisko. Budynek był dwufazowy, powstał ok. 1200 r. a odnowiono go ok. 1220/1225 r. Na podłodze drugiej fazy zarejestrowano ślady spalonego dachu ze słomy, co może ewentualnie sugerować, że nie posiadał on piętra (rys. XI.9.21) (Richter 1995: 31-33; 2002: 20-21). Odkryte obiekty wydają się być o wiele bardziej zaawansowaną formą zabudowy, niż te znajdywane na stanowiskach górniczych. W tym przypadku nie można zatem mówić o czymś takim jak „dom górniczy”. Więcej zagłębionych budynków odkryto w Igławie. Pochodziły one przeważnie z wczesnej fazy funkcjonowania miasta lokacyjnego. Szyję zejściową do drewnianej piwnicy, wyposażoną w drewniane schody, odkryto na parceli Masarykovo náměstí 1 i 2. Skierowana była w stronę rynku, przy czym zlokalizowana była zgodnie z przebiegiem zanikłej linii ulicy, która biegła ok. 1 m w głąb od lica współczesnej zabudowy (Hejhal, Hrubý 2005: 131). W warstwie zasypu szyi wejściowej znaleziono brakteat Przemysła Ottokara II z czasów panowania królewskiego (1253-1278), co wyznacza koniec funkcjonowania piwnicy (Hrubý, Malý 2005: 74). Zważywszy na pozycję tego obiektu, przypuszczać można, że była to piwnica drewnianego domu. Kolejny zagłębiony budynek odsłonięto na zapleczu parceli Masarykovo náměstí 14. Wzniesiony w konstrukcji drewniano-glinianej budynek miał trzy fazy i identyfikowany był jako suterena drewnianego budynku mieszkalnego. Datowano go ramowo na lata 1238-1270 (Zatloukal 1997: 208). Obiekty takie znajdowały się także na parcelach położonych poza rynkiem. W narożniku Palackého i Židovskej odkryto dwie średniowiecznej drewniane piwniczki (rys. XI.16.12) (Holub i inni 2003: 103; Hejhal i inni 2006: 207). Obiekt o wymiarach 5 x 4 m i zagłębiony na 1,5 m, identyfikowany jako piwnica drewnianego domu, odsłonięto na parceli Úzká 3, na terenie należącym do zaplecza parceli Čajkovsjého 34-36 (Holub i inni 2003: 107). Kolejny znajdował się na parceli Joštova 8-10. Zidentyfikowano go jako suterena drewniano-glinianego budynku. Miał ok. 3 m długości i zagłębiony był na 1,4 m. Zasypany został pomiędzy 2 poł. XIV w. a poł. XV w. (rys. XI.16.24) (Hejhal, Hrubý 2005: 131; Hrubý, Malý 2005: 69). Suterenę drewnianego budynku odkryto także na zapleczu parceli Smetanova 8 (Zimola 2007: 152). W północnej części miasta takie obiekty odkryto na Divadelni (Zatloukal 1997: 205; Holub i inni 2003: 107-108), Husovej 28 (Merta i inni 2001: 210; Kováčik, Merta 2002: 4; Hejhal i inni 2006: 215) i Křížovej 14 (Šedo, Zatkoukal 1997). R. Procházka zwracał uwagę, że we wczesnej fazie funkcjonowania Igławy, takie budynki stały głównie w bocznych ulicach i na zapleczach działek (Procházka 1996: 132). Odkrycia poczynione w budynku ratusza wskazują jednak, że taki typ zabudowy był powszechny we wszystkich częściach miasta, także tych najbardziej prestiżowych. Także w tym przypadku nie można mówić o funkcjonowaniu domu typowego dla stanowisk górniczych. Był to raczej typowy wczesny dom mieszczański. Jego umiejscowienie oraz konstrukcja z belką podwalinową może sugerować istnienie budowli dwukondygnacyjnej. Z kolei znaleziska śladów działalności metalurgicznej na parcelach w obrębie ratusza wskazują, że domy te mogły należeć do osób związanych z górnictwem, wzbogaconych gwarków bądź kupców rudnych. Problem istnienia zabudowy związanej z górnikami i gwarkami we wczesnej fazie kształtowania się miast górniczych przy obecnym stanie badań pozostaje nierozwiązany. Wydaje się, że na osiedlach górniczych typową zabudową zamieszkiwaną przez osoby zajmujące się pozyskiwaniem rud metali były zagłębione domy, być może połączone z jakąś niezachowaną konstrukcją naziemną. Znaleziska wskazują, że zagłębione budynki nie były raczej piętrowe. Można przypuszczać, że w momencie powstania lokacyjnego miasta, najzamożniejsi gwarkowie stawali się jego obywatelami. Wydaje się, że nie przenosili bezpośrednio wzorca „mieszkaniowego” z osiedla górniczego, tylko budowali większe domy zgodne z typowym modelem kolonizacyjnym. VII.3.2. Budynki murowane Kolejnym istotnym pytaniem o zabudowę mieszkalną w miastach górniczych jest kwestia czasu pojawienia się zabudowy murowanej, jej formy i zakresu występowania. Budynki murowane były z natury rzeczy droższe niż budowle drewniane. Z jednej strony zapewniały większe bezpieczeństwo przed pożarem, a z drugiej były wyrazem prestiżu ich posiadaczy. Można zatem przypuszczać, że domy takie należały do najbogatszych mieszczan, ludzi wzbogaconych na inwestycjach w górnictwo. Szybkie pojawienie się zabudowy murowanej widoczne jest w jednym z najstarszych ośrodków górniczych, w Bańskiej Szczawnicy. W obrębie najstarszej części miasta, wzdłuż ul. Kmeťa, odkrywano zagłębione murowane konstrukcje interpretowane jako romańskie budynki, które datować można na XIII w. Wzniesione był z dużych łamanych kamieni wyrównywanych mniejszymi, które spojono twardą zaprawą. Romańskie budynki były częściowo zagłębione w ziemię a ich wewnętrzne rozmiary wynosiły 5,5-6,5 x 7,5-8 m. W pomieszczeniach tych znajdowały się romańskie portale. Budynki te stały od 8 do 20 m od współczesnej ulicy. Odkryto je przy ul. Kmeťa 20, 21, 23, 24, 25, 26 (rys. XI.5.7) (Paulusová 1994: 36), a także na terenie Kammerhofu (Tóthová 1990: 62; Labuda 1992: 138). Nie sposób powiedzieć czy były one połączone z jakąś formą drewnianego budynku, ani jak wyglądały ich górne kondygnacje. Z czasem, w XIV i XV w. w mieście zaczęły powstawać kamienice gotyckie, z których zwykle zachowana była część piwniczna. Budynki z XIV w. były czworokątne, jednoprzestrzenne i większe niż romańskie kamienice. Obiekty z tej fazy odkryto na Kammerhofskiej 2 i 3, Kmeťa 2, 4, 9, 13, 20 oraz Striebornej 5 (Dvořáková, Tóthová 1995: 20). Dosyć wcześnie pojawiły się murowane domy we Freibergu. Prawdopodobnie najstarsze murowane konstrukcje miały formę zbliżoną do kemenate. Były to kamienne, czworokątne konstrukcje położone za najpewniej drewnianym budynkiem frontowym. Tego typu obiekt znajdował się na parceli Untermarkt 12 (rys. XI.9.23-24). Miał wymiary 7 x 10 m i ściany o grubości 1,05 m. Był zagłębiony w podłoże na 1,10 m. Wzniesiono go z kamienia łamanego łączonego gliną. Wejście do budynku znajdowało się od strony frontowej. Powstanie obiektu datowano na ok. 1200 r. Analogiczne obiekty znajdowały się na Borngasse 1-3 i Enge Gasse 9 (Kern 1990: 55-58; Richter 1992: 36; Hemker i inni 1997: 277-278; 2002: 21-22). Relikty podobnych zabudowań odkryto także na parcelach w kwartale między Theatergasse, Borngasse i Kesselgasse. Funkcjonowały być może od XIII do XVI w. (Niederfeilner 2007: 65-66). Prawdopodobnie tego typu budynki były także na Heubnerstraße 15, Morizstraße 1 i Am Dom 4 (Richter 2002: 29-30). Ponadto we Freibergu funkcjonowały najpewniej okazałe miejskie budowle należące być może do ministeriałów. Za taki obiekt uważa się kamienicę przy Untermarkt 1, w której wnętrzu czytelne były dwa średniowieczne budynki. Uznano, że reprezentowały one styl przejściowy miedzy romańskim a gotyckim. Przełom między tymi stylami datowany jest na terenie Niemiec na ok. 2 ćw. XIII w. Na właściciela będącego osobą dobrze sytuowaną, wskazuje lokalizacja budynku przy placu targowy, w książęcej części miasta (tzw. Burglehn) oraz obszerna przestrzeń na piętrze przypominająca reprezentacyjną salę (Richter 2002: 29). Poza domami w typie kemenate na przełomie XIII i XIV w. zaczęły powstawać w mieście murowane piwnice. Zwykle zwrócone były frontem do ulicy i od tej też strony znajdowało się wejście do nich. Wkopane były w ziemię do ok. 2/3 głębokości. Najprawdopodobniej stanowiły podstawę pod szachulcowe wąskie szczytowe kamienice. Większość średniowiecznych budynków została zniszczona w trakcie pożarów w 1375, 1386, 1471 i 1484 r. (Richter 2002: 19-22). Nieliczne zachowane budynki sprzed pożarów są zwykle murowane, co przemawia za tezą, iż znaczna część średniowiecznej zabudowy we Freibergu była drewniana (Thiel 2002: 50). Intensywny rozwój górnictwa, a także zapewne i handlu, sprawił, że pierwsze murowane zabudowania należące do mieszczan, pojawiły się bardzo szybko, już w okresie formowania się lokacyjnego miasta. Najstarsza faza rozwoju murowanych kamienic w Igławie reprezentowana była przez wyniesione z kamienia zagłębione budynki położone na tyłach drewniano-glinianych budynków frontowych. Z czasem, frontowy dom został zastąpiony przez trójdzielne jednotraktowe zagłębione budynki z murowaną piwnicą i drewnianą nadbudową. Obok budynku znajdował się wolny przejazd na zaplecze, który oddzielony był od ulicy murem. Ta faza rozwoju murowanych budynków mieszczańskich datowana jest na trzecią tercję XIII w. Sekwencję przemian udało się uchwycić w trakcie badań archeologicznych w obrębie budynku ratusza przy Masarykovym Náměstí 1 i 2 (rys. XI.16.18-20) (Hejhal i inni 2006: 221; Hrubý 2011: 39). Przyziemia gotyckich kamienic były prawdopodobnie w ¾ powyżej współczesnego im poziomu rynku. Przed wejściami do kamienic powstały drewniane przedproża (Hejhal, Hrubý 2006: 238). Także w Igławie dosyć szybkie pojawienie się architektury murowanej wiązać można zapewne z bogactwem płynącym z kopalń srebra. Nie wiadomo dokładnie kiedy powstała murowana architektura mieszczańska w Kutnej Horze. Pierwsze takie budynki powstawały na pewno na przełomie XIII i XIV stuleci (zamek, Hrádek, Sankturinovski dom). W kilku miejscach miast odkryto obiekty murowane datowane na XIV w. Na Anenskim náměstí znajdował się budynek ze zrębową częścią na piętrze, z której uzyskano daty dendrochronologiczne z lat 60-tych XIV w. Możliwe zatem, że całość założenia pochodziła z tego okresu (rys. XI.19.27) (Frolík, Tomášek 2004: 30). Z kolei na Jánskim náměstí 527 odsłonięto zejście do murowanej piwnicy datowane na XIV w. (Frolík, Tomášek 1997: 125). Detale architektoniczne pochodzące z okresu przedhusyckiego zachowały się Dačického náměstí 16 oraz na ulicy Barborskiej 170 (Kuča 1998: 291). Istnienie murowanych kamienic mieszczańskich w XIV i na początku XV w. sugeruje także istnienie piwnic starszych niż stojące na nich domy powstałe w okresie pohusyckim (Štroblová, Altová 2000: 327-328). Zważywszy na intensywne wydobycie srebra i innych metali oraz płynące z tego znaczne zyski, można przypuszczać, że także w Kutnej Horze zabudowa murowana powstała dosyć szybki. Nie została jednak należycie rozpoznana w terenie. W Kremnicy murowane kamienice powstały być może w XIV w. o czym świadczą zachowane w przyrynkowej zabudowie detale architektoniczne datowane na ten okres (Lamoš 1969: 67). Nie jest jednak pewna chronologia najstarszej zabudowy murowanej w Olkuszu. Murowane budynki potwierdzone są w dokumentach z lat 1449-1463, gdzie wzmiankowano 18 domów określonych jako lapidea zlokalizowanych przy rynku oraz w głównych ulicach (Molenda 1978: 169). Niemniej w trakcie badań archeologicznych w budynku dawnego starostwa, w południowej pierzei rynku w warstwach nad sklepieniami frontowych piwnic stojących tam kamienic, natrafiono na ceramikę, którą datowano na 1 poł. XIV w. (Pierzak 1997: 151-155). Kwestia dokładności tego datowania jest na razie nierozstrzygnięta. Późnośredniowieczne relikty budynku odkryto w pobliżu kościoła parafialnego, na zapleczu zachodniego bloku przyrynkowego (Rozmus, Roś 2004: 271-276). Nie jest jednak jasne czy była to samodzielna budowla czy też część kamienicy przyrynkowej. W przypadku Bańskiej Bystrzycy istnienie murowanych budynków potwierdzone jest w źródłach pisanych dopiero od 2 połowy XIV w. (Graus 2000: 131 przyp. 4). Pod koniec tego stulecia domy mieszczańskie miały stać swobodnie na działkach, a w newralgicznych punktach miały znajdować się domy wieżowe pełniące funkcje obronne dla nieufortyfikowanego miasta (Skladaný 2010: 33). W Spiskiej Nowej wsi domy na kamiennej podmurówce, z murowanymi ścianami i piwnicami powstawały od przełomu XIII i XIV w., a upowszechniły się szczególnie wśród bogatych mieszczan w XIV w. (Žifčák 2010: 449). Dosyć szybko, bo już w latach 30-tych XVI w. powstały murowane domy patrycjatu w Jáchymovie (Jančárek 1971: 44-45) i Marienbergu (Kratzsch 1974: 46). W Tarnowskich Górach zabudowa murowana zaczęła powstawać w 2 połowie XVI w. (Molenda 1969a: 103). W mniejszych ośrodkach górniczych zabudowa murowana nie pojawiała się wcale lub pojawiała się w późniejszym okresie bez związku z górnictwem. Średniowiecznej murowanej zabudowy nie było prawdopodobnie w Głuchołazach (Eysymontt 2009: 306-307), oraz być może w Wieliczce (Krasnowolski 2004a: 263) i Sławkowie. Odkryte przy sławkowskim rynku relikty murowanej budowli (Rybicki 1990: 260), wydają się być raczej kamiennym fundamentem drewnianego budynku niż częścią kamienicy. Murowana zabudowa pojawiła się w Bytomiu w przeciągu XIV-XV w. (Wójcik 1997: 14; Wójcik-Kühnel 2004: 224-225; 2004a: 46). Jako, że górnictwo było już wtedy w stanie upadku, można przypuszczać, że zabudowa ta nie była z nim związana. Podobnie mogło być w Bochni (Kiryk 1980: 84), Lwówku Śląskim (Zlat 1961: 43) czy Złotoryi (Gorzowski 1997a: 47), w których to miastach zabudowa murowana pojawiła się pod koniec XV w. lub w XVI w. Wydaje się, że zwłaszcza w dużych ośrodkach górniczych pojawienie się mieszczańskiej zabudowy murowanej następowało dosyć szybko, w przeciągu kilku dziesięcioleci od lokacji miasta. Związane było to zapewne ze znacznymi zyskami jakie czerpali z górnictwa poszczególni gwarkowie. Łatwo dostępny był zapewne także materiał budowlany. Jako, że w ważnych miastach zwykle u ich zarania zaczynały powstawać murowane kościoły lub królewskie zamki, na miejscu musieli być także specjaliści posiadający odpowiednią wiedzę budowlaną i mogący udostępnić swoje umiejętności zamożnym mieszczanom. VII.3.3. Przemiany domu mieszczańskiego Następny istotny moment w rozwoju domów mieszczańskich w miastach górniczych wiązał się moim zdaniem z przemianami w organizacji górnictwa. Wraz ze stopniowym łączeniem się poszczególnych kopalń w większe jednostki i powstawaniem dużych gwarectw wytworzyła się grupa bogatych inwestorów zajmujących się handlem rudą i metalami. Do tej grupy należeli często ludzie nie związani bezpośrednio z górnictwem, tylko w nie inwestujący. Za wyraz ich bogactwa uznać można powstające późnogotyckie i renesansowe okazałe kamienice i pałace miejskie. W Kutnej Horze tego typu budowle zaczęły powstawać w większej liczbie w 2 połowie XV w. Były zwykle oddzielone od pozostałej zabudowy, znacznie przerastały ją rozmiarami i zajmowały często po kilka parcel, a ich charakter był zdecydowanie reprezentacyjny. Do tego typu obiektów należały np. Kamenný dům (Václavské náměstí 183), budynek przy Husovej 141, tzw. Sankturinovsky dům (Palackého náměstí 377), Knajzlikovsky dům (Vladislavova 376). Domy pałacowe koncentrowały się zwłaszcza w rejonie ratusza (Palackého náměstí) oraz w pobliżu kościoła św. Jakuba (np. dwór Paschów przy Dečického náměstí 16, 17, 18, Biskupsky dům przy Komenského náměstí 41, domy przy Šultysovej 174 i Kollárovej 314) (Štroblová, Altová 2000: 338-339). Przykładem przebudowy w tym duchu jest także Hrádek, który początkowo był być może budowlą o charakterze obronnym. W 1490 r. trafił w ręce Jana Smíška, bogatego patrycjusza, który otrzymał tytuł szlachecki. Rozpoczął on późnogotycką przebudowę obiektu, zakończoną po jego śmierci, przez jego syna, w 1504 r. (Štroblová, Altová 2000: 347). Budynek ozdobiono okazałymi kamiennymi detalami a na piętrze wzniesiono kaplicę św. Wacława ze zdobionym wykuszem od strony ulicy. W XVI w. dodano renesansowe zabudowania od strony muru obronnego (Kuča 1998: 290). We Freibergu po pożarach pod koniec XV w. zaczęto budować większe kamienice zajmujące często więcej niż jedną działkę, a układ zabudowy zmieniono ze szczytowego na kalenicowy (Thiel 2002: 51). Ożywiony ruch budowlany, zwłaszcza w 2 połowie XVI w. mógł być związany z rozkwitem górnictwa, o czym świadczy fakt, iż część zidentyfikowanych właścicieli domów miała udziały w górnictwie i hutnictwie (Thiel 2002: 60). Analogiczny proces miał miejsce w Bańskiej Bystrzycy w okresie intensywnego rozwoju górnictwa i handlu miedzią od połowy XV w. do końca pierwszej tercji XVI w. Domy zaczęły zajmować całą szerokość parcel, a niektóre z nich łączono ze sobą. Obecnie z 25 kamienic przy rynku aż 10 powstało z połączenia dwóch samodzielnych budynków. W tym okresie powstawały kamienice z przejazdem na zaplecze lub z dużą frontową sienią (mazhaus) (Skladaný 2010: 33). Proces ten miał miejsce także w Bańskiej Szczawnicy w XV i XVI w. Doszło wtedy do znacznej planowej rozbudowy. Najpierw budowano gotyckie kamienice z przejazdem lub dużą frontową sienią. Powstawały zwłaszcza przy nowo wytyczonym Námestie sv. Trojice. W XVI w. rozpoczęła się ich przebudowa w duchu renesansowym. Powstały okazałe pałace połączone często z dwóch lub więcej późnogotyckich domów. Ich fasady były bogato zdobione zarówno przez elementy architektoniczne jak wykusze, portale, obramowania okien jak i przez sgraffito (Dvořáková, Tóthová 1995: 20-26). Podobnie było w Olkuszu, gdzie po okresie silnego kryzysu w XV w. i 1 poł. XVI w. doszło do napływu zewnętrznego kapitału i intensywnego rozwoju prac górniczych. W tym okresie wzrosła liczba murowanych domów znajdujących się na parcelach przyrynkowych. O ich istnieniu mówi sprawozdanie lustratorów królewskich z 1564 r. Opis miasta z 1788 r. wymienia przy rynku 28 murowanych domów. Spis ten powstał w okresie upadku miasta trwającego od połowy XVII w., można więc przyjąć, że opisywane budynki pochodzą z okresu przełomu XVI i XVII w. Kamienice z tego okresu były dwu lub trzy piętrowe, pod nimi znajdowały się czasem kilkukondygnacyjne piwnice. Wejścia do niektórych kamienic zaopatrzone były w ozdobne portale (Molenda 1978: 252-253). Zabudowa mieszczańska z okresu przemian w organizacji górnictwa reprezentowana jest przede wszystkim przez budynki dużych rozmiarów, o wyraźnych cechach reprezentacyjnych i podkreślających status mieszkańców. Być może słuszna jest także uwaga D. Molendy, iż większe domy budowano częściowo pod wynajem coraz liczniejszym pracownikom kopalń, którzy często przybyli do miasta górniczego za pracą i nie posiadali jeszcze rodziny (Molenda 1978a: 18). Drugą charakterystyczną cechą przemiany zabudowy w miastach górniczych było powstanie domów służących kupcom i rzemieślnikom. Wiązało się to ze zmianą charakteru gospodarki miasta z górniczej na handlowo-rzemieślniczą. Powstanie tego typu zabudowy można zaobserwować w Igławie. Trzynastowieczne budynki z wolnym przejazdem na zaplecze, były przebudowywane na domy sieniowe zajmujące całą szerokość działki. Pierwsze obiekty w tym typie zaczęły pojawiać się już przed 1300 r. (Hrubý 2011: 39). Kamienice przyrynkowe miały często podcienia posiadające 2-3 łuki. Z podcienia wchodziło się do przyziemia podzielonego na przejazd na zaplecze i 2-3 pomieszczenia obok, w których mieściło się miejsce pracy, przejście na piętro i czasami czarna kuchnia. Do piwnic prowadziło zejście od strony rynku (rys. XI.16.22) (Novotná 2006: 233). Analogiczne budynki budowano np. w Znojmie i Třeboni (Hejhal i inni 2006: 221). Taki budynek z ok. 1300 r. znajdował się na parceli Masarykovo náměstí 31 (Dražan 1950: 129), Masarykovo náměstí 44 (Vošahlík 1981: 450), być może Masarykovo náměstí 60 (Hejhal i inni 2006: 207). W okresie renesansu zaczęto w Igławie, podobnie jak w innych miastach, w miejsce gotyckich domów z przejazdem stawiać domy sieniowe (z dużym frontowym pomieszczeniem w przyziemiu). Pierwsze domy sieniowe posiadały jeszcze przejazd (Masarykove náměstí 50 i 48), potem pojawiły się domy z sienią na całą szerokość kamienicy (Mencl 1999: 61). W wielu domach przejazdy zachowały się szczątkowo, tylko z sieni na zaplecze, często w formie przejścia pieszego (Mencl 1999: 63). Kolejnym elementem przemiany było pojawienie się w ostatniej ćwierci XVI w. domów z wysoką sienią w środkowej części budynku. Domy te miały po trzy trakty. W środkowym znajdowała się klatka schodowa z arkadową loggią. Należały przeważnie do wyższych warstw patrycjatu. Do tego typu należy dom przy rynku pod numerem 57, a także dom pod numerem 10 przy ul. Komanského, Husovej 9, 10, 12, czy Masarykovo náměstí 24 (rys. XI.16.25) (Kroupa 2009: 324). Ich geneza wiązana jest z sukiennikami, którzy potrzebowali wysokiej dobrze oświetlonej przestrzeni do prowadzenia handlu suknem. Podobne budynki znajdują się w Zgorzelcu, centrum handlu suknem, gdzie należały często do sukienników (Hauserová 2002: 80). W obrębie Igławy zidentyfikowano 30 tego typu obiektów. Wysoka reprezentacyjna sień połączona z klatką schodową, była zarówno w nowopowstających kamienicach, jak i przebudowywanych średniowiecznych obiektach (Hauserová 2002: 75-76). Powstanie zabudowy typowej dla ośrodków kupieckich i rzemieślniczych wiązać można z powolnym spadkiem znaczenia górnictwa już w XIV w. i jego niewielką rolą w gospodarce miasta w XV i XVI w. Igława rozwijała się wtedy na zupełnie innych podstawach czego wyrazem była właśnie architektura mieszczańska. Podobny proces widoczny był w Kutnej Horze, gdzie w okresie pohusyckim zaczęły powstawać najpierw późnogotyckie a potem renesansowe domy charakteryzujące się istnieniem dużej sieni (mazhaus) z szerokim przejazdem na zaplecze budynku. Wjazd często ozdobiony był ozdobnym portalem. Sień służyła rzemiosłu, handlowi lub wyszynkowi. Na piętrach niektórych domów znajdowała się drewniana zrębowa izba mieszkalna, której ściany pokryte były gliną (Štroblová, Altová 2000: 121). Wiele domów zaopatrzonych było w podcienia (Štroblová, Altová 2000: 336). Zjawisko pojawiania się zabudowy związanej z domami kupców i rzemieślników możliwe jest do obserwacji tylko tam, gdzie zachowała się zabudowa murowana z tego okresu. Dominujący był typ kamienicy z dużą frontową sienią, która jest identyfikowana jako warsztat bądź kupiecki kantor. Rzecz jasna, rozumowanie to opatrzone jest pewną dozą niepewności. Bez szczegółowych badań nad identyfikacją właścicieli i ich źródeł dochodu nie sposób stwierdzić czy kupcy nie dochodzili do swych majątków dzięki wcześniejszym inwestycjom w górnictwo. Wydaje się, że przemianę zabudowy na „kupiecko-rzemieślniczą” należy traktować jako możliwą tendencję w budownictwie mieszczańskim w miastach górniczych. VII.4. Przestrzeń publiczna Poza bramami domów mieściła się przestrzeń należąca do całej wspólnoty miejskiej. Znajdowały się w niej budynki władz miasta, władz górniczych oraz infrastruktura handlowa. Zastanawiającą kwestią jest jak kształtowała się ta strefa w miastach górniczych i czy w związku ze specyfiką gospodarki miasta miała ona jakieś cechy charakterystyczne. Jak już wynika z analizy układów urbanistycznych miast górniczych najważniejszą przestrzenią, wokół której skupiona była już od średniowiecza większość ośrodków był rynek, mający postać placu o formie regularnego czworoboku, nieregularnej figury lub poszerzonej ulicy. W tym względzie wyjątkiem była Kutná Hora, która nie posiadała jednego centralnego placu. Podstawową funkcją placu był handel. Świadczą o tym funkcjonujące w wielu miastach urządzenia handlowe. W trakcie badań archeologicznych na rynku w Bytomiu odkryto drewniane kramy, które taką postać zachowały od 2 poł. XIII w. aż do XVI w. (Andrzejewska 2001: 403). W Sławkowie na rynku w XV w. według źródeł pisanych miały być jatki mięsne, kramy prasołów, ławy szewskie i chlebowe oraz postrzygalnia sukna (Kiryk 1978a: 388; Krasnowolski 2004a: 219). W Olkuszu kramy wzmiankowane były od XIV w. Miały prawdopodobnie prowizoryczną konstrukcję a ich dokładna lokalizacja nie jest znana (Molenda 1978: 165). W ostatniej ćwierci XV w. powstały podpiwniczone, murowane kramy (Wójcik-Kühnel 2004a: 51). Na rynku w Bochni znajdowały się jatki rzeźnicze, kramy solne i piekarskie (Kiryk 1980: 112). Także w Wieliczce kramy znajdowały się na rynku. Były być może prostymi konstrukcjami aż do XV w. gdy powstały dwie podłużne hale ustawione równolegle do głównego traktu (Piotrowicz 1990: 102). W XVI-XVII w. mieściły się w nich jatki mięsne, ławy chlebowe i szewskie (Piotrowicz 1990a: 149). W Złotoryi na środku rynku, tak jak w innych śląskich miastach, znajdował się blok śródrynkowy, w którego skład wchodziły ławy chlebowe, mięsne i szewskie. W XIV w. dostawiono do niego ratusz (Eysymontt 2009: 604). Podobnie sytuacja wyglądała w Lwówku Śląskim (Eysymontt 2009: 396). W Igławie już w XIII w. na środku rynku powstał dom kupiecki, który podzielił plac na dolną i górną część. Obok niego zaczęły powstawać kolejne budynki. Od północy powstały ławy chlebowe, a od zachodu jatki mięsne (Měřínský i inni 2009a: 69). We Freibergu były dwa place handlowe, starszy Untermarkt i młodszy regularny Obermarkt. Centralnym placem był ten drugi. Urządzenia handlowe nie były rozmieszczone na rynku tylko w ulicach wokół niego. Ławy chlebowe znajdowały się za ratuszem, po wschodniej stronie rynku, ławy mięsne początkowo na Kesselgasse (wschodni narożnik rynku) a potem na Weingasse (północny narożnik). Ławy szewskie były w domu szewców na rogu Nonnengasse i Waisenhausstrasse. W rejonie Obermartk znajdował się także miejski Kaufhaus, wzmiankowany po raz pierwszy w 1309 r. Sprzedawali tam swoje towary krawcy, sukiennicy i kuśnierze (Langhof 1986: 80-81). Także w młodszym niż wymienione miasta Annabergu, urządzenia handlowe znajdowały się przy rynku, we wzniesionym w 1534 r. nowym ratuszy. Mieściły się tam kramy solne, piwnica winna, ławy chlebowe i waga (Kratzsch 1974: 74-75). Urządzenia handlowe położone w rejonie rynku znajdowały się zwykle w miastach o regularnym układzie. W przypadku ośrodków nieregularnych bądź powstałych w wąskich dolinach sytuacja wyglądała nieco inaczej. W Kutnej Horze, gdzie nie było centralnego placu, przestrzenie handlowe dla poszczególnych towarów umieszczano w ulicach (rys. XI.19.24). W centrum znajdowały się targ Górny i Dolny (dzisiejsze ul. Šultysová i Kollárova), a za murami targ drzewny (Holzmark), oraz targ węglowy (Kolmark) i koński (Rossmark) (Bartoš i inni 2010: 6). Przedhusycką metrykę miały: Targ Bydlęcy (Dobytčí – Havlíčkovo náměstí), Garncarski (Václavské náměstí) Zielony (Zeleny – Šultysová), Tandlmarkt (Komenského) (Kuča 1998: 301). W nie posiadającym planowego układu urbanistycznego Buchholz po lokacji nie było w ogóle przestrzeni handlowej. Dopiero po jakimś czasie funkcjonowania miasteczka stworzono plac targowy na obrzeżach miasta (Kratzsch 1974: 28; Spickenreuther 1978: 35). W Jáchymovie targ chlebowy znajdował się w rozgałęzieniu doliny, poza reprezentacyjnym centrum z ratuszem i kościołem (Kratzsch 1974: 36). Interesująca jest kwestia, gdzie w mieście górniczym odbywał się handel rudą i towarami niezbędnymi dla górnictwa i hutnictwa. Dotyczy to przede wszystkim pierwszego okresu górniczego, gdy poszczególni drobni gwarkowie sami dysponowali zarówno metalami kolorowymi jak i szlachetnymi. W przypadku srebra, które najpewniej nie było produkowane w wielkich ilościach, handel mógł odbywać się jak produktem detalicznym, bez potrzeby organizowania specjalnej infrastruktury handlowej. Duża część skupywana była od razu przez książęcą mennicę, co z czasem stało się przymusem. W przypadku handlu ołowiem ze złóż śląsko-krakowskich zasadniczą rolę pełniły wagi górnicze. Miały one funkcje handlowe jak i fiskalne. Pracownicy wagi na każdej sztuce ołowiu wybijali znak własności oraz oznaczali jego ciężar. Waga odpowiedzialna była także za dzielenie sztuk ołowiu na mniejsze fragmenty, oraz pobieranie daniny (olbory, brukowego) o ile pobierane były one w gotowym metalu a nie w rudzie. Wagi były zwykle budynkami wolnostojącymi murowanymi lub drewnianymi, a czasami tylko wiatami wspartymi na czterech słupach. Waga górnicza w Bytomiu mieściła się na rynku. Podobnie było w Olkuszu (Molenda 2001: 28-30). Trudno powiedzieć jak wyglądała organizacja handlu ołowiem i miedzią w innych ośrodkach, jednak można przypuszczać, że podobnie. Do zmian mogło dojść drugim okresie górniczym, gdy produkcja została przejęta przez duże gwarectwa, czy przedsiębiorstwa takie jak Fuggerów, które płaciły panującemu z góry ustaloną cenę i prowadziły wydobycie, przerób i sprzedaż gotowego produktu we własnym zakresie. Pytaniem pozostaje czy handlowano także rudą. Wydaje się, że wożenie tego ciężkiego towaru bezpośrednio na rynek, a dopiero potem do hut mogło być kłopotliwe i czasochłonne. Co do handlu środkami produkcji to można przypuszczać, że jako handel na dużą skalę, mógł odbywać się poza miastem. Pokazuje to przykład Kutnej Hory gdzie targ drzewny i targ węglowy znajdowały się poza murami, oraz analogiczna sytuacja w Tarnowskich Górach. W przypadku Wieliczki, główny skład soli i miejsce handlu nią, znajdowało się poza obrębem lokacyjnego centrum, przy Rynku Dolnym, który ukształtował się na terenie dawnego przedkolacyjnego targu (Piotrowicz 1990: 75-76). W obrębie rynku mieścił się z reguły ratusz. Było tak zarówno w dużych miastach jak Freiberg, czy Igława, średnich jak Lwówek czy Złotoryja, jak i małych jak Nová Baňa. Także w miastach powstałych pod koniec XV i XVI w. zachowano tą zasadę. Było tak w Annabergu, Marienbergu, Schneebergu i Tarnowskich Górach oraz mniejszych miastach w Rudawach. W Bańskiej Szczawnicy ratusz mieścił się w dolnej części Námestie Sv. Trojici w zwykłym gotyckim domu (Dvořáková, Tóthová 1995: 27). W Kutnej Horze najstarszy ratusz po raz pierwszy wzmiankowany w 1375 r. znajdował się w bloku zabudowy na zachód od obecnego Palackého náměstí. W miejscu dzisiejszego placu stał natomiast nowy ratusz, którego budowę ukończono w 1499 r. (Kuča 1998: 291; Štroblová, Altová 2000: 338). Ta część miasta może zostać uznana za centralną. Przebiegał tamtędy główny trakt z zachodu na wschód oraz znajdowały się liczne domy należące do patrycjuszy. Tylko w dwóch przypadkach ratusz umieszczony był poza obszarem rynku. W Bańskiej Bystrzycy znajdował się na terenie zamku miejskiego. Najstarsza budowla interpretowana jako ratusz, odkryta w trakcie badań archeologicznych, była drewniana i datowano ją na 2 połowę XV w. Budynek spłonął ok. 1500 r. Zastąpiono go budowlą murowaną, wzniesioną w 1501 r., włączoną w ciąg murów zamku (Fillová i inni 2002: 356). Analogicznie, w zamku miejskim, umieszczony był ratusz w Kremnicy (Lamoš 1969: 70). Budynek powstał być może przed końcem XIV w. jako siedziba komory królewskiej (Štefánik 2010b: 220) lub w 2 ćw. XV w. (Lamoš 1969: 63). Kolejną kwestią dotyczącą przestrzeni publicznej, jest lokalizacja w niej władz górniczych. W wielu ośrodkach brak szczegółowych danych na temat funkcjonowania władz górniczych w przestrzeni miasta. Nie jest wykluczone, że z uwagi, że były one ściśle powiązane z władzami miejskimi mieściły się w ratuszu jak to było np. w Novej Bani (Štefánik 2010d: 296). W wielu miejscach siedziba władz górniczych mieściła się przy rynku bądź w jego bezpośredniej bliskości. Było tak w Annabergu (Kratzsch 1974: 58), Marienbergu (Kratzsch 1974: 49) czy Tarnowskich Górach (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61). W wielu przypadkach mieściła się w miejscu, które mogło zabezpieczyć zgromadzone tam bogactwo. W Kremnicy siedziba komory królewskiej znajdowała się na terenie zamku miejskiego (Štefánik 2010b: 220). W Kutnej Horze królewski urburarz oraz mincmistrz rezydowali we Vlašskim dvůrze (Štroblová, Altová 2000: 306). W Bochni siedziba żupy mieściła się w domniemanym zamku umieszczonym przy północnej granicy miasta, obok kościoła św. Mikołaja (Pajdak 1979: 159-160), także w Wieliczce siedziba władz górniczych była w zamku żupnym. W Bańskiej Szczawnicy komora królewska znajdowała się do XV w. prawdopodobnie w zamku na Glanzenbergu, a po jego zniszczeniu przeniosła się być może w miejsce gdzie w 1550 r. wzniesiono Kammerhof (Tóthová 1990: 62; Dvořáková, Tóthová 1995: 16). Podobnie było w Jáchymovie, gdzie urząd miał swoją siedzibę w zamku Freudenstein, położonym nad miastem po jego zachodniej stronie (Kratzsch 1974: 79). O ile władze miejskie chciały być widoczne w centrum miasta, tam gdzie koncentrowało się życie wspólnoty, o tyle władze górnicze musiały być przede wszystkim bezpieczne, a jako przedstawicielstwo panującego mogło znajdować się poza terenem życia komuny miejskiej, jednocześnie podkreślając władzę monumentalnym budynkiem (zamek górujący nad miastem). VII.5. Fortyfikacje W obrębie miast górniczych, tak jak i w innych ośrodkach miejskich, występowały elementy obronne. W niektórych miastach były to rozbudowane systemy fortyfikacji a w innych starczała sama obecność zamku. Jak już wskazywałem, niektóre z miast pełniły istotne role z militarnego punktu widzenia, a w niektórych wypadkach mury mogły być przede wszystkim elementem prestiżowym, podkreślającym z jednej strony bogactwo a z drugiej odrębność przestrzeni miejskiej. W niniejszym podrozdziale przedstawię problem formy fortyfikacji i składających się na nie elementów. Najbardziej rozbudowane systemy fortyfikacji miały Igława, Kutná Hora i Freiberg. W Igławie po lokacji, jeszcze przed budową murów, miasto mogło być otoczone prostą palisadą. Ślad takiej konstrukcji odsłonięto w obrębie klasztoru franciszkanów w pobliżu bramy Matký Boží. Odkryto równoległy do przebiegu muru obronnego rów, na którego dnie znajdowało się 11 dołków posłupowych ułożonych jeden za drugim. Wkopany był w warstwę datowaną na okres kolonizacji (rys. XI.16.26) (Měřínský 2008: 107). Mur obronny powstał w 2 połowie XIII w., być może w jego ostatniej tercji, co udało się ustalić na podstawie badań stratygrafii nawarstwień przy odsłoniętych fragmentach muru na Palackého 46 i Věžní 1 (Měřínský 2008: 108-109), oraz dokumentu z 1270 r., w którym władca zwolnił miasto na 4 lata z podatków w celu budowy fortyfikacji (Měřínský i inni 2009a: 74). Główną linią obrony był mur o grubości dochodzącej do 2,5 m i wysokości ok. 6 m. Zbudowano go z kamienia łamanego w technice opus emplectum (Měřínský i inni 2009a: 78-79). W miejscach gdzie mur zakręcał wzmocniony był basztami, których było w sumie 5 (Hoffmann 2009b: 112). Drugą linę fortyfikacji tworzył mur zewnętrzny o grubości ok. 1 m. Wzmocniono go czworokątnymi i prostokątnymi basztami łupinowymi. Przed nim znajdowała się fosa otaczająca miasto od północy, zachodu i południa (XI.16 rys. 1227, 1236). Wjazdu do miasta broniło 5 bram: Matký Boží – od zachodu, Křížova (przy ul. Křížovej), Špitalská (przy Komenskáho) – od północy, Brtnická od południa, Česká od wschodu. Powstały już w średniowieczu i prawdopodobnie miały postać wieży bramnej, podobnej do zachowanej do dziś bramy Matký Boží (rys. VII.8) (Měřínský i inni 2009a: 78-79). Większa rozbudowa fortyfikacji nastąpiła w XVI w. w związku z zagrożeniem tureckim. Przed bramami powstały barbakany, a w końcu dobudowano pas fortyfikacji ziemnych (rys. XI.16.28) (Svěrák 2009: 268-269). W skład fortyfikacji miasta nie wchodziły żadne inne budowle obronne. Rys. VII.8. Igława. Brama Matký Boží, stan obecny (fot. PC). W Kutnej Horze najstarsze fortyfikacje powstały prawdopodobnie już na początku XIV w. Do miasta prowadziły wtedy 4 bramy. W 1341 r. wzmiankowana była brama Česká (później Kolínska) prowadząca od północnego-zachodu, w 1355 r. Čáslavska od wschodu, a w 1410 r. Kouřimska znajdująca się po zachodniej stronie (Kuča 1998: 290). Mury rozbudowano za Jerzego z Podiebradów i w okresie jagiellońskim. Dolne miasto otoczono murem, a wokół Górnego powstał najpierw drugi mur z basztami a następnie mur zewnętrzny. Wyremontowano także mur oddzielający obie części miasta. Powstały także nowe bramy i furty (rys. XI.19.23-24) (Štroblová, Altová 2000: 336). Badania archeologiczne prowadzone w pobliżu bramy Kouřimskiej wykazały, że całe dzieło obronne miało formę wału ziemnego szerokiego na ok. 20 m, który zaopatrzony był z dwóch stron w ściany oporowe oraz półokrągłe baszty. Przed wałem znajdowała się fosa, której szerokość dochodziła do 30 m, a głębokość do 8,5 m (Frolík, Tomášek 2001: 624-628). Przdlokacyjne elementy obronne, jak Hrádek czy zamek królewski straciły swoją pozycję militarną wraz z powstaniem miasta. Znajdowały się w centrum zabudowy, z dala od murów, na skarpie nad doliną Vrchlicy. Pozycja ta tak czy tak była najłatwiejsza do obrony, a co za tym idzie najmniej narażona na potencjalny atak. We Freibergu prawdopodobnie nie było fortyfikacji starszych niż lokacja Oberstadt (Lawrenz 2002: 243). Nie widomo jednak kiedy zaczęto budować mury obronne. Być może powstał już przed 1227 r. (Doufett, Gühne 1983: 24; Gühne 1990: 71). Mur miał długość 2,7 km, grubość 1,5-2 m i wysokość 6-10 m. Wzniesiono go z kamienia łamanego. W ciągu muru znajdowały się wykusze oraz 39 czworokątnych baszt rozstawionych co 40 m. Drugą linię obronną tworzył mur zewnętrzny o wysokości dorosłego człowieka. Przed nim znajdowała się fosa o szerokości 8-10 m, która częściowo wypełniona była wodą (rys. XI.9.42) (Langhof 1986: 78-80; Lawrenz 2002: 244-245). Do miasta prowadziło 5 bram (Kreuztor/Roßweiner Tor, Meißner Tor, Donatstor, Erbische Tor, Peterstor). Bramy połączone były z wieżami. Ta przy Donatstor miała 35 m i była najwyższą budowlą w mieście. Przebudowę fortyfikacji rozpoczęto w XV w. Przed bramami powstały barbakany dostawiono też basteje (Lawrenz 2002: 245-246). Jednym z najstarszych elementów fortyfikacji był zamek Freudstein ulokowany na północno-zachodnim skraju miasta. Być może początkowo był to zamek bergfriedowy (Gühne 1987: 41-42; 1990: 77; Richter 2002: 16; Tepper 2002: 261). Stan z końca XV w. rekonstruowany jest jako trójkątne założenie z trzema wieżami i połączonymi z nimi budynkami. W 1 poł. XVI w. zamek został przebudowany na renesansowy pałac i prawdopodobnie stracił militarną funkcję (Tepper 2002: 261). Fortyfikacje wymienionych miast miały definitywnie charakter militarny. Pas obronny składał się z kilku elementów, uzupełnionych w przypadku Freibergu o zamek. Jak wskazywałem już wcześniej, fortyfikacje te spełniły swoją rolę. W mniejszych ośrodkach dzieła obronne nie były aż tak okazałe. W Bytomiu mury obronne powstały prawdopodobnie pod koniec XIII w. Pierwsza wzmianka o nich pochodzi z 1294 r. (Pierzak 2004b: 63). Pas obronny składał się z głównego muru i fosy. Odsłonięte fragmenty wskazały, że wzniesiono go z kamienia łamanego. U podstawy miał 2,6 m szerokości a w partii nadziemnej 2,4 m (Pierzak 2004: 188-191; 2004b: 67-68). Odsłonięty w kwartale pomiędzy ul. Jainty, Kwietniewskiego i Browarnej fragment fosy miał od 11 do 14 m szerokości oraz 3 m głębokości (rys. XI.8.16-18) (Pierzak 2004: 192). Mur wzmocniony był basztami, których w XVIII w. było 17 (Drabina 2010: 47). Do miasta prowadziły dwie bramy, Krakowska od wschodu i Pyskowicka od zachodu (Pierzak 2004: 188). Przebudowa nastąpiła w XV w., gdy dodano wał ziemny i poszerzono fosy a przy bramach postawiono mur zewnętrzny (Dziewulski 1979: 70). System fortyfikacji uzupełniony był być może o niezachowany do dzisiaj zamek, o niepewnej lokalizacji (Pierzak 2004b: 71). Najprawdopodobniej znajdował się on w północno-wschodniej części miasta, w rejonie obecnego placu Grunwaldzkiego (rys. XI.8.18) (Jedynak 2004: 79-80; Drabina 2010: 47). Odkryte w tym rejonie relikty identyfikowano jako pozostałości zamku (Jedynak 2004: 82-83). W 2004 r. natrafiono na wewnętrzną suchą fosę, która być może odgradzała zamek od miasta (Jedynak 2004: 89; Podyma 2006: 193). W Sławkowie w XIII w. powstały najprawdopodobniej umocnienia drewniano-ziemne, których relikty odsłonięto na ul. Legionów Polskich (Rybicki 1990: 257-258). Niektórzy badacze uważali, że miasto otoczone było murem powstałym pod koniec XIII w. (Widawski 1973: 434-435), inni, że nie (Krasnowolski 2004a: 218-219). Brak materialnych pozostałości nie pozwala na jednoznaczną odpowiedź. Niemniej w południowej części miasta znajdował się obiekt identyfikowany z zamkiem, który według Z. Pierzaka miał mieć dwie fazy: nieukończoną budowę tzw. wielkiego zamku oraz częściowo zachowany mały zamek (Pierzak 2002). Pierwsze założenie miało zostać nieukończone ze względu na konflikt biskupa z księciem krakowskim, a mniejsze wieżowe założenie, miało być próbą wykorzystania pozostałości pierwotnego zamku (Pierzak 2002: 230-231). Olkusz otoczony był najpierw wałami drewniano-ziemnymi i fosą, które powstały w 1 poł. XIV w. (Myszka 1980: 65; 1981: 283-284, 2000: 217-218). Mury pojawiają się w źródłach pisanych pierwszy raz w 1366 r. (Widawski 1973: 321). Odkryte fragmenty wzniesiono w technice opus emplectum z kamienia łamanego. Fundament miał szerokość 2,2 m (Myszka 1981: 283-284; 2000: 217, 219-220). Mur wzmocniony był przez baszty łupinowe (Widawski 1973: 326). Przed murem znajdowała się fosa (Myszka 1981: 283; 2000: 221). Fortyfikacje złożone z jednego pasa umocnień powstały w połowie XIV w. także w Złotoryi (Gorzkowski 1997a: 45), na początku XIV w. w Lwówku Śląskim (Eysymontt 2009: 397) i w 1 poł. XIV w. w Głuchołazach (Chrobak 2002: 38). Były to kamienne mury wzmocnione basztami. Niewielki zamek książęcy, włączony w obwód obronny, znajdował się w Lwówku być może od 2 poł. XIII w. (Chorowska i inni 2009: 136). W Wieliczce kamienne fortyfikacje wzniesiono prawdopodobnie z inicjatywy Kazimierza Wielkiego ok. połowy bądź po połowie XIV w. (Widawski 1973: 476). Odkryte na terenie Ogrodu Żupnego i na działce przy ul. Kopernika 13 fragmenty muru miały średnio 1,6 m szerokości i wzniesione były z łamanego piaskowca, w technice opus emplectum (Reguła 1996: 251; Duda 1997: 247; IA 1998a: 106-107). W ciągu muru, od południa, zachodu i wschodu, znajdowało się prawdopodobnie 12 baszt łupinowych w odstępach 40-70 m (rys. XI.36.9) (Widawski 1973: 478). Zaczęły ulegać zniszczeniu już od XV w. w wyniku szkód górniczych i braku remontów (Świszczowski 1969: 24). Z murami połączony był zamek żupny, który powstał być może jeszcze przed lokacją miasta i znajdował się w północno-zachodnim narożniku miasta. Składał się z czworobocznego obwodu obronnego i murowanego budynku na jego środku (Jodłowski 1990: 54). Na terenie Słowacji, w Kremnicy pierwszym elementem obronnym miasta był zamek miejski. Na jego terenie mieścił się kościół parafialny, cmentarz, rotunda, siedziba komory królewskiej, ratusz, więzienie, budynek parafii i szkoła. Zamek otoczony był murami zaopatrzonymi w baszty (rys. XI.18.5) (Lamoš 1969: 63-64). Miasto otoczono murem prawdopodobnie w 1 ćw. XV w. W murze znajdowały się baszty i trzy bramy w formie wieży przejazdowej. Nie było muru zewnętrznego ani fosy, dodatkową linię ochrony stanowiły naturalne cieki wodne płynące wokół miasta (Lamoš 1969: 69). Także w Bańskiej Bystrzycy długo jedynym elementem fortyfikacji był zamek miejski. Znajdował się na północny-zachód od centralnego wrzecionowatego placu. Na jego terenie mieścił się kościół parafialny, wraz z zabudowaniami parafii, ratusz, późnogotycki pałac i także późnogotycki kościół św. Krzyża (rys. XI.4.4) (Fillová i inni 2002: 355). Do XV w. obiekt ten otoczony był drewnianą palisadą (Graus 2000: 121; Fillová i inni 2002: 356). Mur zamkowy powstał prawdopodobnie w latach 70-80-tych XV w. (Fillová i inni 2002: 356-357). Budowę fortyfikacji wokół miasta rozpoczęto na przełomie XV i XVI w. w związku z zagrożeniem tureckim. Powstał mur obronny z basztami i bramami przejazdowymi. W jego ciąg włączono umocnienia zamku (Graus 1990: 177-178). Podobnie sytuacja kształtowała się w Bańskiej Szczawnicy. Najstarszą budowlą obronną był zamek położony na Glanzenbergu, w północnej partii szczytu. Najstarsza jego faza z 2 poł. XII w. składała się z dwóch kwadratowych budynków połączonych murem, tak że między nimi powstał dziedziniec (rys. XI.5.12) (Labuda 1982; 1990: 67; 1997a: 195). W pewnej odległości w XIII-XIV w. powstała kolejna wieżą oraz cysterna. Wieżę połączono murem ze starszymi budynkami. Zamek uległ zniszczeniu w XV w., prawdopodobnie w 1442 r. (Labuda 1997a: 195). Być może częścią zamku były także murowane obiekty odkryte w południowo-wschodniej partii szczytu (Dvořáková, Tóthová 1995: 11). Kolejny obiekt obronny powstał pod koniec XV w. w wyniku ufortyfikowania kościoła parafialnego. Otoczono go murem obronnym z półokrągłymi basztami łupinowymi. Po raz pierwszy określono go jako zamek w 1486 r. Na początku XVI w. kościół został zamieniony w budowlę obronną. Zamurowano okna, podwyższono mury, a w nawie głównej urządzono dziedziniec (rys. XI.5.9) (Dvořáková, Tóthová 1995: 14). Tzw. Nowy Zamek wzniesiono po południowej stronie miasta w latach 1564-1571. Miał formę dużej kwadratowej, 6-poziomowej wieży, która w narożniku miała niższe okrągłe baszty (rys. XI.5.10) (Dvořáková, Tóthová 1995: 15). Fortyfikacje wokół miasta zaczęto wznosić dopiero w XVI w. Główne drogi zamknięto bramami i zbudowano podwójną linię murów. Częściowo w obwód obronny włączono ściany budynków (Dvořáková, Tóthová 1995: 19). Spośród miast powstałych w XVI w. w Rudawach budowy murów doczekały się Annaberg i Marienberg. W Annabegu wzniesiono tylko główny mur wzmocniony basztami. Od strony wschodniej dodatkowo wykopano suchą fosę (Kratzsch 1974: 72; Laube 1974: 34; Spickenreuther 1978: 36). W Marienbergu powstał mur o wysokości 6 m i grubości 1,3 m, zaopatrzony w 5 bram i 4 okrągłe baszty umieszczone w narożnikach (Kratzsch 1974: 48, 73). W Jáchymovie wzniesiono mur z basztami i bramami, który zamykał miasto od północy i południa. Ponadto nad miastem znajdował się zamek Freudensten, który był siedzibą urzędu górniczego i być może nie miał wielkiego znaczenia dla obronności (Jančárek 1971: 48). W niektórych ośrodkach, gdzie nie było obwodu obronnego wokół miasta, mógł istnieć jakiś warowny obiekt. W Horním Slavkowie obronny charakter miał prawdopodobnie położony na zboczu nad doliną kościół św. Jerzego (Kuča 2000: 184), w Krupce zamek królewski położony był ponad miastem, blisko wejścia do doliny. Powstał on w 1305 r., jeszcze przed nadaniem praw miejskich (Hoffmann 2009: 296). VII.6. Ślady górnictwa i procesów metalurgicznych Przy opisie układów urbanistycznych wykazałem jaki wpływ na strukturę miasta miało górnictwo w początkach jego funkcjonowania. Prace górnicze nie kończyły się jednak wraz z lokacją. W niektórych wypadkach mogły zacząć się w obrębie miasta już po jego powstaniu. Działalność związana z górnictwem i hutnictwem prowadzona była w mieście i nadawała mu specyficzny charakter. Częstym znaleziskiem na terenach wydobycia, jak i w miastach, były lampki górnicze. W trakcie badań archeologicznych w Kutnej Horze, w północnej części miasta, w rejonie fortyfikacji natrafiono na pracownię produkcji tzw. lampek tygielkowych. W sumie w odkrytych jamach oraz na średniowiecznym poziomie użytkowym zebrano ok. 51 000 fragmentów lampek. Datowano je na późny XIV w. (rys. XI.19.11-13) (Valentová 2008). Lampki znajdywano także w trakcie badań w Igławie. W sumie w obrębie miasta znaleziono 32 takie przedmioty, głównie w formie płytkich miseczek, choć występowały także lampki z tulejkowatym uchwytem. Większość zalegała w warstwach datowanych na XIII i XIV w. Znajdywano je w obrębie całego miasta (Palackého 46, Křížová 14, Masarykovo náměstí 1 i 2 (ratusz), Masarykovo náměstí – DH Prior, U Mincovny 7, Masarykovo náměstí 14, Lazebnická 1, Čajkovského 37, Smetanova 3, Matký Boží 6) (Doležalová 2012). We Freibergu występowały natomiast głównie lampki z tulejkowatym uchwytem (Schwabenicky 2003: 434). Znaleziska tego typu pochodzą zarówno z Unterstadt jak i Oberstadt i nie wykazywały związku z socjotopografią miasta. Nie jest zatem wykluczone, że były powszechnie wykorzystywane nie tylko przez górników (rys. XI.9.9) (Ghüne 1990: 77). Tego typu lampki występowały także w Bytomiu (Szydłowski 1966: 128). Jednym z efektów wchodzenia prac górniczych pod zabudowę było powstawanie szkód górniczych. W wyniku rabunkowej wybierki w kopalniach i braku wystarczających zabezpieczeń wyrobisk, powstało zagrożenie osunięciami. Było to groźne zwłaszcza tam gdzie prace prowadzono pod miastem. Taka sytuacja miała miejsce w Wieliczce, ośrodku wydobycia soli kamiennej, gdzie od XVI w. w wyniku rabunkowej eksploatacji złóż, dochodziło do poważnych tąpnięć i tworzenia się zapadlisk. Pierwsza informacja o zapadlisku pochodzi z 1579 r. Zawaliła się wtedy komora znajdująca się w okolicach rynku. W wyniku tąpnięcia 8 domów było zrujnowanych, a 4 dalsze zostały uszkodzone. W 1581 r. runęła kolejna komora, zniszczonych zostało 25 domów. Skutki tego wydarzenia widoczne są na planie Marcina Germana z 1631 r. w postaci luki w zabudowie we wschodniej pierzei rynku (rys. XI.36.11) (Kolasa, Kubik 1983: 28-30). Podobnie w Olkuszu, pod koniec XVI w. i w XVII w. prace górnicze zaczęły wchodzić pod zabudowę. Mimo ponawianych przez władze zakazów, wiele budynków oraz mury obronne było zagrożonych runięciem (Molenda 1978: 264). Do dziś widoczną pozostałością tych wydarzeń są solidne skarpy dostawione do wielu ścian olkuskich budynków. W centrach miast górniczych prowadzono działalność metalurgiczną. Można przypuszczać, że chodziło tu głównie o prace probiercze, a nie prowadzony na większą skalę wytop rudy. W Igławie podczas badań archeologicznych przy Masarykovo náměstí 1 i 2, w obrębie budynku ratusza, natrafiono na żużle pochodzące być może z procesu wytopu metali kolorowych lub srebra, które datowano na XIII w. W północnym budynku odkryto pozostałości pieców datowane na XIII-XIV w. Relikty domniemanego pieca odsłonięto także na zapleczu kamienicy. Ponadto w obrębie ratusza znaleziono 12 fragmentów metali kolorowych interpretowanych jako odpady produkcji metalurgicznej. Wszystkie zalegały w warstwach z XIII-XIV w. Do grupy artefaktów związanych z metalurgią należały także grubościenne tygielki oraz szalki (Hrubý, Malý 2005: 76-78; Hrubý i inni 2005: 52-54; Hejhal, Hrubý 2006: 238-239). Znaleziska żużli pochodziły także z ul. Joštovej 8 i 10 oraz Úzkiej 3. W żużlach tych stwierdzono dużą zawartość ołowiu, cynku, miedzi i srebra, co sugeruje ich pochodzenie z wytopu rud polimetalicznych (Hrubý i inni 2007a: 73). W Kutnej Horze fragmenty ceramiki technicznej odkryto w trakcie badań przy Vlášskim dvůrze (Velímský 2013: 251). W Bańskiej Bystrzycy grafitowy tygielek znaleziono w spalonym budynku z 2 poł. XV w. położonym na tyłach budynku przy Námestie SNP 3 (Mácelová 1997a: 128). Znaczne ilości ceramiki technicznej odkrywano w trakcie badań archeologicznych w budynku Kammerhofu w Bańskiej Szczawnicy. Do tego typu zabytków należało aż 90% odkrywanych artefaktów. Należały do nich duże naczynia zasobowe na kwasy i oleje, misy do mieszania rozdrobnionej rudy, gliniane piecyki, tygielki i szalki (Labuda 1992: 137-141). Znaleziska naczyń związanych z probierstwem pochodziły także z Freibergu. Zwykle ich funkcję identyfikowano na podstawie współwystępowania z fragmentami rudy i żużli. Najstarsze takie naczynia datowano na XIII w. (Dallmann, Gühne 1993: 350-351). Wydzielono 3 grupy naczyń technicznych. Pierwszą stanowiły płaskie miseczki, drugą większe miski z wyodrębnioną podstawą, a trzecią grubościenne kubki trójkątne u wylewu. Naczynia te stosowano od XIII w. do okresu nowożytnego. Małe czarki mogły służyć do wytwarzania okrągłych sztabek srebra, jakie używane były w średniowieczu. Nie stwierdzono prawidłowości w ich występowaniu. Odkrywano je przy Borngasse, przy Obermarkt a także na terenie zamku (rys. XI.9.12) (Gühne 1990: 77-78). Pewną liczbę takich naczyń znaleziono podczas badań w obrębie Theaterquartie (Niederfeilner 2007: 116-118), oraz przy Enge Gasse 12 (Hemker, Weller 1995: 207), Meissner Gasse 1/3 (Richter 1995: 16-17), Petersstraße 19 (Gühne i inni 1989: 42). Jako, że przez miasta górnicze przetaczały się zapewne dziesiątki ciężkich wozów z produktami hut i zaopatrzeniem, poważnym problemem musiało być utrzymanie w dobrym stanie nawierzchni ulic. Dzięki obecności hut i kopalń w ośrodkach górniczych łatwo dostępny był dobry materiał do utwardzania ulic, żużel i tłuczeń kamienny. We Freibergu warstwę utwardzenia złożoną z żwiru, kamienia i odpadów hutniczych okryto w trakcie badań archeologicznych na Weingasse. Warstwa ta zalegała nad starszą drewnianą fazą ulicy (Eckstein i inni 1994: 121; Richter 1995: 46-49; 2002: 15). W Olkuszu badania archeologiczne prowadzone wzdłuż północnej, wschodniej i południowej pierzei rynku wykazały, że nawierzchnie utwardzano być może już od średniowiecza. Poziom drogi złożony był z drobnych kamieni oraz szlaki ołowianej, bardzo mocno ze sobą zbitych. Ich miąższość przeważnie wahała się od 10 do 20 cm. Warstwa taka była niezwykle twarda a jej eksploracja wymagała dużego nakładu sił. Na bruku każdorazowo odkładała się warstwa użytkowa, która po jakimś czasie nakrywana była kolejną warstwą bruku. Proces ten trwał aż do czasów nowożytnych10. Podobnie miały być utwardzane drogi w Tarnowskich Górach (Molenda 1969a: 102). 10 Są to wyniki niepublikowanych badań Izabeli Mianowskiej, prowadzonych w latach 2010-2013, za których udostępnienie dziękuję ich autorce. W przypadku miast położonych bezpośrednio w miejscu wydobycia obecność reliktów górnictwa oraz związanych z nim artefaktów jest oczywista. W miastach oddalonych od złóż, gdzie zamieszkiwali gwarkowie i kupcy rudni, prowadzono zapewne głównie prace probiercze mające na celu ustalenie zawartości metali w rudzie. Działalność ta mogła być dość powszechna. Obecność pieców oraz odpadów hutniczych mogła mieć jednak negatywny wpływ na jakość życia mieszkańców. VII.7. Przedmieścia Poza ścisłym centrum miasta, otoczonym murami, gdzie znajdowały się wszystkie najważniejsze elementy gminy miejskiej, leżały tereny przedmieść zamieszkałe przez znaczną liczbę ludności. Tereny te, nie poddane ścisłemu porządkowi siatki lokacyjnej, pozwalały na prowadzenie różnorodnej działalności wymagającej dużego zaplecza. Normą w średniowiecznych miastach, było umieszczanie tam wszelkich „śmierdzących” i grożących pożarem rzemiosł. Można przypuszczać, że w miastach górniczych przedmieścia stawały się domem dla wielu niewykwalifikowanych robotników nie posiadających prawa miejskiego. Niestety dynamiczne przemiany tej strefy a często i brak badań archeologicznych sprawiają, że obraz przedmieść wymyka się badaniom nad problematyką miast. Zasadniczym pytaniem jest, czym charakteryzowały się przedmieścia miast górniczych, jaka była ich rola w gospodarce i z jakich elementów się składały. Jednym z typowych elementów przedmieść był szpital. Średniowieczne szpitale nie funkcjonowały jako placówki lecznicze lecz przede wszystkim jako przytułki. Istnienie takiej instytucji w mieście górniczym wydaje się być uzasadnione, zważywszy na z pewnością dużą liczbę wypadków kończących się kalectwem. W polskim górnictwie solnym, które już w średniowieczu było dużym zorganizowanym przedsiębiorstwem, dosyć szybko wytworzyła się grupa najemnych pracowników. Jako jednolita grupa o dużej sile zaczęli domagać się zapewnienia pomocy górnikom, którzy trwale stracili zdolność do pracy. Odpowiedzią na zapotrzebowanie było powstanie szpitali (Wyrozumski 1960: 209-210). Czas powstania szpitali był bardzo różny. Najszybciej powstawały szpitale w miastach lokowanych w drugiej fazie górnictwa. W Jáchymovie powstał rok po lokacji (Kořan 1955: 204), lub 2-3 lata później (Kratzsch 1974: 94), w Marienbergu 6 lat po lokacji (Kratzsch 1974: 49), a w Annabergu 3-8 lat (Kratzsch 1974: 93). W miastach powstałych w średniowieczu okres ten był zróżnicowany. W Igławie szpital wzmiankowany był po raz pierwszy 15 lat po lokacji (Měřínský i inni 2009a: 68), w Sławkowie być może 20 lat po lokacji (Kiryk 1978: 90; 2001: 84). W Kutnej Horze powstał w ciągu XIV w. (Štroblová, Altová 2000: 56), być może równolegle z kościołem św. Krzyża, który powstał w 1324 r., a pełnił funkcję świątyni szpitalnej (Kuča 1998: 293). We Freibergu szpital św. Jana ufundowano w 1224 r. (Richter 2002: 10) co w zależności od przyjętej daty powstania miasta wynosi od 6 do 44 lat. W Bytomi szpital powstał po 40 latach (Drabina 2010: 51), w Kremnicy po ok. 65 latach (Lamoš 1969: 70). W Złotoryi szpital ufundowano ok. 100 lat po powstaniu miasta (Gorzkowski 1997a: 63), w Wieliczce po ok. 73 latach od lokacji a w Bochni po ok. 100 latach. Oba ufundowane na mocy przywileju Kazimierza Wielkiego miały służyć górnikom (Wyrozumski 1960: 213). Można przypuszczać, że szpitale, które powstawały niedługo po powstaniu miasta lub w okresie znacznego rozwoju wydobycia, fundowano z myślą o górnikach. Szpitale z reguły umieszczano na obrzeżach miasta lub na przedmieściach. Na skraju miasta, przy jego zachodniej granicy znajdował się szpital w Bańskiej Bystrzycy (Oslanský 1990: 146-147), w Bańskiej Szczawnicy wyznaczał południową granicę miasta (Štefánik 2010a: 58). Podobnie było też w Novej Bani (Štefánik 2010d: 296), czy Horní Slavkovie (Kuča 2000: 184). W Sławkowie szpital duchaków mieścił się przy bramie Bytomskiej, w jednym z kwartałów zabudowy (Krasnowolski 2004a: 219). Zwykle jednak szpital znajdował się poza granicami miasta. Było tak w Annabergu (Kratzsch 1974: 58), Bochni (Rzepka 1985: 115), Bytomiu (Drabina 2010: 51), Freibergu (Thoma 2000: 180), Igławie (Měřínský i inni 2009a: 68), Kremnicy (Štefánik 2010b: 221), Kutnej Horze (Štroblová, Altová 2000: 56), Olkuszu (Molenda 1978: 167), Spiskiej Nowej Wsi (Žifčák 2010: 450), Wieliczce (Gaczoł 1990: 337) czy Złotoryi (Eysymontt 2009: 604). Co do innych elementów przedmieść, z braku szczegółowych danych, posłużę się kilkoma przykładami. We Freibergu przedmieścia przed pięcioma bramami były raczej słabo rozwinięte. Mieszkali tam głównie ubożsi mieszkańcy, ogrodnicy i górnicy, którzy mieli swoje domy zapewne w pobliżu szybów górniczych na zachód i południe od miasta. Zabudowa była najpewniej drewniana (Richter 2002: 16-17). Przedmieścia zaczęły się rozwijać wraz z intensywnym wzrostem górnictwa w XVI w. Pod miejską jurysdykcją były przedmieścia przed bramą Donatstor, Erbischen Tor i Peterstor Langhof 1986: 82; Thiel 2002: 47). W 1545 r. rada nabyła tzw. Judenberg pomiędzy dzisiejszymi Roter Weg a Lange Straße (na południowy-zachód od miasta). W tym okresie w rejonie dzisiejszej Lange Straße i Bahnhofstraße powstało regularnie zabudowane nowe miasto Neuen Sorge (Douffet 2002: 293).W tym okresie na terenie południowych przedmieść znajdowały się kopalnie, związane z żyłą Hauptstollgang, które swoje działanie rozpoczęły być może już w średniowieczu (Wagenbreth, Wächtler 1986: 114). Można zatem wnioskować, że w tym rejonie mieściły się także strefy wstępnego przerobu oraz składowiska materiału płonnego. W Kremnicy, która była miastem dosyć małym, duża część zabudowań znajdowała się poza murami. Spis obywateli z 1442 r. jako części miasta wymienia dolinę Soler, teren wzdłuż ulicy biegnącej do szpitala (Plessmarkch – jatki) i Spitalgase oraz dolinę Colner. Pomiędzy zamkiem miejskim a dawną komorą powstała nowa dzielnica Neustifft. W tamtym rejonie było 57 domów zamieszkanych przez 140 rodzin. Według spisu Kremnica miała 250 domów, z czego 31 znajdowało się w samym mieście a reszt na przedmieściach, które zamieszkane były głównie przez rzemieślników i robotników (Lamoš 1969: 71). W dolinie Colner i Soler działały również młyny rudne (Fröhlich 2007; Lamoš 1969: 72). W Olkuszu najstarsze przedmieścia znajdowały się bezpośrednio przy bramach i określane były jako sławkowskie i krakowskie. Według źródeł pisanych na przedmieściach znajdowały się liczne płuczki rudy, roszty i huty oraz stajnie dla koni wykorzystywanych w kopalniach i hutach. Mieściła się tam także rzeźnia wzmiankowana w 1402 r. W spisie szosu z połowy XV w. na przedmieściach wymieniono 80 domów. Poza nimi znajdowały się tam także, nie objęte podatkami, nieruchomości należące do szlachty i duchowieństwa oraz klasztoru i parafii. W XVI w. w na przedmieściach działały liczne huty oraz kopalnie (sztolnie przebiegały bezpośrednio na południe i północ od miasta). Po osiedleniu się Żydów na przedmieściu sławkowskim powstał cmentarz żydowski. W 2 połowie XVI w. wzmiankowane było przedmieście w Żuradzie oraz „ku Pomorzanom” (Molenda 1978: 166-169). W Igławie przedmieścia rozwinęły się szczególnie w XVI w., w związku z rosnącą rolą miasta jako ośrodka handlowego i rzemieślniczego (rys. XI.16.17). Uformowało się przedmieście przed bramą Matký Boží. Znajdowały się tam domy mieszczan i ogrody oraz tereny należące do minorytów. Zbudowano tam także cegielnię i młyn wiatrowy. Na północ od miasta od średniowiecza funkcjonowało przedmieście Szpitalne. Domy skoncentrowane były wzdłuż drogi do mostu na Jihlavie. W tamtym rejonie znajdowały się także zakłady produkcji sukna, które nie mieściły się już w centrum miasta. Na południe od miasta znajdowało się przedmieście garbarskie nad potokiem Koželužskim. Funkcjonowało już od średniowiecza i było jednym z największych przedmieść (Svěrák 2009: 267-268). O istnieniu murowanej zabudowy na przedmieściach świadczy znalezisko z ul. Havlíčkovej (na północ od centrum). Odsłonięto relikty budynku wzniesionego z kamienia łamanego. Składał się z przejazdu na zaplecze i frontowej sieni oraz położonej za nią komory. We wnętrzu znaleziono relikty podłogi wyłożonej płytkami ceramicznymi. Budynek stał na nawarstwieniach z XIII-XIV w., datowano go ogólnie na późne średniowiecze (rys. XI.16.29) (Hejhal i inni 2006: 217-219). Przedmieścia były istotną składową częścią każdego miasta, zwłaszcza w okresie gdy dochodziło do jego intensywnego rozwoju. Jak w każdym mieście, znajdowała się tam zapewne rezerwa terenów zielonych, ogrodów i sadów dostarczających pożywienia na stoły swoich właścicieli. Mieściły się tam liczne przedsiębiorstwa i zabudowa mieszkalna. W przypadku Olkusza, Freibergu i Kremnicy była to także strefa produkcji górniczej. Zapewne w takiej sytuacji przedmieścia bliższe były nieuporządkowanym osadom przedlokacyjnym, a ich struktura zmieniała się dynamicznie w zależności od potrzeb. * * * Większość miast górniczych nie odbiegała swoją strukturą od innych ośrodków miejskich Europy Środkowo-Wschodniej. Ich centrum stanowił zwykle rynek pełniący funkcje targowe, a zapewne także publiczne i ludyczne. Tam zwykle znajdowała się siedziba władz i obiekty związane z handlem. Zabudowa mieszczańska zazwyczaj wzniesiona była na regularnych parcelach. Za frontowym domem znajdowało się zaplecze gospodarczo-sanitarne. W większości miejsc widoczne były przemiany zabudowy mieszczańskiej, od prostych drewnianych konstrukcji, przez wprowadzanie elementów murowanych aż do okazałych kamienic rzemieślników, kupców i patrycjuszy. Poza nielicznymi miastami położonymi bezpośrednio w miejscu prowadzenia prac górniczych, w większości założenie miasta wydaje się być planową akcją, mającą zapewnić jak najlepsze warunki życia mieszkańcom. Wydaje się, że górniczy charakter każdego miasta widoczny był nie w jego strukturze, a przede wszystkim w kulturze życia codziennego jego mieszkańców. Związany był z handlem specyficznymi produktami, obecnością dużej ilości robotników i specjalistów, bogactwem a zapewne i specyficzną kulturą duchową i obyczajami, które niestety mają niewielkie odbicie w kulturze materialnej. Jednak to co w mieście się działo i jaki typ działalności gospodarczej w nim prowadzono miało bezpośredni wpływ na jakość życia jego mieszkańców. VIII. Relacja człowiek – środowisko a jakość życia w mieście górniczym Intensywny rozwój górnictwa i hutnictwa wiązał się ze znaczną ingerencją w krajobraz i środowisko naturalne. Zapotrzebowanie na paliwo i budulec prowadziło do karczowania lasów na znacznych obszarach. Proces ten w połączeniu z pracami górniczymi prowadził do erozji i pustynnienia. Rudy metali wydobyte na powierzchnię oraz odpady z wstępnej obróbki prowadziły do zanieczyszczenia źródeł wody. Przerób rudy w hutach ciągną za sobą zanieczyszczenie powietrza oraz gleby w okolicach pieców. Zjawiska te przekładały się bezpośrednio na zdrowie ludzi mieszkających w regionach górniczych oraz na jakoś ich życia. Pytaniem jest w jakim stopniu możliwa jest rekonstrukcja opisanego zjawiska na podstawie różnych dostępnych źródeł. Konieczne jest wykorzystanie danych z badań archeologicznych, historycznych a także z analiz przeprowadzonych przez specjalistów z różnych dziedzin nauk ścisłych i przyrodniczych. Dostępne dane na temat badań nad relacją człowiek-środowisko w dawnym górnictwie, są niestety dosyć wybiórcze, wystarczające jednak, aby przybliżyć konkretne problemy badawcze. Z tego też powodu zmuszony jestem wykorzystać wyniki badań prowadzonych poza Europą Środkowo-Wschodnią (Schwarzwald, Harz). Technika górnicza i środowisko naturalne w tych regionach nie odbiegały jednak znacznie od obszarów omawianych w niniejszej dysertacji, więc procesy związane z relacja człowiek-środowisko zachodziły wszędzie podobnie. Tematyka ta nie była jak dotąd podejmowana na większą skalę, jednak wydaje mi się, że jest bardzo istotna z perspektywy funkcjonowania miast górniczych. VIII.1. Wpływ górnictwa na środowisko VIII.1.1. Zapotrzebowanie na drewno Las stanowił nieodzowny element gospodarki średniowiecza i czasów nowożytnych. Dostarczał budulca dla domów, surowców dla wielu rzemiosł (bednarze, stolarze, garbarze), oraz przede wszystkim paliwa dla hut szkła, żelaza i innych metali, zakładów garncarskich, browarów oraz opału dla domowych pieców, a także pożywienia dla ludzi i zwierząt (Schubert 1985: 253). Jednym z największych użytkowników drewna było górnictwo i hutnictwo. Przy pracach górniczych drewno wykorzystywano przede wszystkim do zabezpieczania wyrobisk i budowy infrastruktury. Poziom zapotrzebowania zależny był od budowy geologicznej złoża. Tam gdzie skały były twarde nie budowano aż tyle zabezpieczeń. W przypadku rejonów o luźniejszej strukturze geologicznej szalunki musiały być stosowane bardzo często. Taka sytuacja miała miejsce na śląsko-krakowskich złożach rud ołowiu, które występują w obrębie dolomitów i wapieni. Skały były tu w wielu miejscach zwietrzałe i spękane, a pomiędzy nimi występowały skupiska piasku i żwiru, co prowadziło do napływu kurzawki (wody z piaskiem) (Molenda 1978: 176-177; Szlachcic-Dudzicz 2006: 26-27). Z tego też powodu konieczne było często wykonywanie obudów, oraz kopanie sztolni odwadniających. W rejonie Olkusza w XVI w., w dobie rozkwitu prac górniczych, przeprowadzono zakrojone na szeroką skalę prace odwadniające mające udostępnić duże obszary złóż ołowiu położonych poniżej poziomu wodnego. W 1549 r. rozpoczęto budowę pierwszej z pięciu sztolni. Ich rozbudowę zakończono w latach 30-tych XVI w. Ich łączna długość wynosiła prawie 32,5 km, z czego 7,1 km biegło odkrytymi kanałami, a 25 km podziemnymi chodnikami. Według szacunków, na budowę 100 m chodnika zużywano ok. 3 000 sztuk dębowych pali. Prawdopodobnie duża część chodników była obudowana drewnem (niektóre odcinki były w dobrym stanie jeszcze w XIX w., gdy sztolnie przestały funkcjonować), dało by to sumę ok. 700 000 pni dębu zużytych w przeciągu 80 lat (Molenda 1978: 235-240). Trudne do oszacowania jest, ile w tym czasie zużyto drewna na obudowy licznych szybów i wyrobisk. W rejonie Tarnowskich Gór, gdzie prace górnicze były w XVI w. bardzo intensywne, tylko w latach 1529-1550 wydano 8 280 pozwoleń na nowe szyby i 1 274 na odbudowę starych. Nie wiadomo ile z nich rzeczywiście wykorzystano (Czaja 1996: 20). Według szacunków na zabezpieczenie szybów i sztolni w XVI w. w tym rejonie, zużyto 1,2 mln pali dębowych (Czaja 1996: 23). Poza tym, drewno wykorzystywano także w celu budowy płuczek rudy, kanałów doprowadzających wodę, magazynów, chat mieszkalnych, urządzeń transportowych i wyciągowych oraz narzędzi. Określenie pełnego zapotrzebowania jest bardzo trudne, o ile w ogóle możliwe. Widoczna jest jednak skala zapotrzebowania kopalń, która była najpewniej różna w zależności od struktury geologicznej regionu, rodzaju złóż i metody pozyskiwania rudy. Ogromnych ilości drewna wymagała obróbka pozyskanej rudy. W hutach stosowano w tym celu węgiel drzewny, który był podstawowym paliwem aż do XVIII w. Dla przykładu, w Horní Slavkovie, wydobywano rudę cynku, którą dla pozbycia się domieszek najpierw prażono. W celu wyprażenia przez 10-12 godzin jednego tzw. rosztu o wadze 36,6 t potrzeba było 15 m3 drewna opałowego i 15 kubłów węgla drzewnego. Dla uzyskania tej ilości węgla trzeba było wypalić w mielerzu 19 m3 drewna. Rocznie w rejonie Horní Slavkova zużywano w tym celu 12 000 m3 drewna. Po wyprażeniu rudę wytapiano w piecu hutniczym. Dla wypalenia jednego cetnara (ok. 50 kg) wyprażonej rudy trzeba było 2-4 kubłów węgla drzewnego, do produkcji których zużyto 2,3-5 m3 drewna (Majer 1997: 234). W średniowieczu proporcja metalu do drewna potrzebnego do jego wytopienia wynosiła 1:300 (Steuer 1993: 87). Szacuje się, iż do uzyskania 1 kg miedzi potrzeba było ok. 200 kg drewna, a na 1 kg srebra przypadało 300 kg paliwa (Schwabenicky 2009: 233). Nie bez znaczenia był także rodzaj używanego drewna. W przypadku węgla drzewnego nie liczyła się tylko ilość węgla jaką można uzyskać, ale także jego jakość. Najwydajniejsze, w produkcji węgla, jest drewno buku (fagus), dębu (quercus) i brzozy (betula) (Frenzel, Kempter 2011: 107-108). Także drewno budowlane miało różne właściwości i nadawało się do różnych celów. Wybór drewna używanego w górnictwie zależał od jego wytrzymałości, twardości, elastyczności, łupliwości i długości użytkowania. Jak wykazały badania dawnych wyrobisk w rejonie Schwarzwaldu użytkowano głównie drewno jodły (abies), świerku (picea), dębu i buku. Faworyzowano jodłę i świerk w stosunku do sosny (pinus), która łatwo się łamie i gnije. Jodły używano raczej tymczasowo, natomiast świerk, z racji prostego pnia i odporności na wilgoć stosowano na stemple. W użyciu powszechne było także drewno drzew liściastych (Straßburger, Tegel 2009: 183). Jak dalej wykażę, wycinka drzew była raczej wybiórcza, co miało konsekwencje dla stanu lasów w regionach górniczych. VIII.1.2. Wylesienie Tak duże zapotrzebowanie na drewno, nie tylko w górnictwie, dość szybko prowadziło do jego braków. Już w 1140 r. opat Suger z St. Denis skarżył się, że w okolicach Paryża nie można znaleźć trzydziestopięciostopowych belek na dach jego nowego kościoła. Musiał po nie jechać daleko od miasta. Brak drewna był również jedną z przyczyn rozwoju budownictwa szkieletowego (Gimpel 1977: 75-78). Śladów proces degradacji naturalnego lasu można dopatrywać się w wynikach badań węgli drzewnych z gór Harzu. Początkowo góry porośnięte były przez las liściasty z dużym udziałem buku i klonu (acer) oraz z niewielkim udziałem świerku. Początki użytkowania lasu w celach górniczych miały miejsce ok. przełomu pierwszego i drugiego tysiąclecia n.e. Wcześniej las wykorzystywany był przez mieszkańców okolicznych osad w takim stopniu, że możliwa była jego naturalna regeneracja. W pierwszej fazie wycinano tylko drewno najprzydatniejsze do produkcji węgla, to jest liściaste, zwłaszcza buk. Świadectwem tych procesów mogło być rozprzestrzenienie się świerku, pośrednio spowodowane działalnością ludzką. W analizach pyłkowych zmiana składu gatunkowego roślinności leśnej widoczna jest dopiero ok. 1200 r. kiedy rozpoczęło się górnictwo na dużą skalę. Rabunkowa gospodarka doprowadziła do degradacji lasu, co było widoczne w wykorzystywaniu do produkcji węgla drzew o małym przekroju, które były ścinane co 10-20 lat. W próbkach węgli z mielerzy obok twardego drewna (dąb, buk) pojawiły się „miękkie” odmiany (np. brzoza). Wskaźnikami destrukcji lasu była rosnąca liczba drzew takich jak brzoza, leszczyna (corylus), topola (pop ulus), jarząb (sorbus) i wierzba (salix). Badania próbek węgli ze stanowiska Johannes Kurhaus koło Clausthal-Zellerfeld w górach Harzu, gdzie odkryto relikty mielerzy i hut wskazały, że w najstarszych obiektach dominowało drewno z naturalnych lasów – buk i klon. Jego ilość zmniejszała się z czasem na rzecz gatunków „pionierskich”, takich jak brzoza, leszczyna, jarząb czy wierzba, których udział wynosił powyżej 45%. Masowa wycinka drewna powodowała konieczność oddalenia miejsc produkcji węgla od miejsc przetwórstwa rudy, znacznie zwiększając koszty transportu i w efekcie zmuszając ludzi do emigracji. Powstała konieczność wprowadzenia gospodarki leśnej. Nie jest wykluczone, że zaczęto stosować uprawę lasu niskopiennego, odrostowego. W XVI w. produkcję węgla przeniesiono na przedgórze Harzu gdzie prowadzono ją aż do XIX w. Widoczne były tam trzy etapy w historii lasu – naturalny las, następnie (etap II) zdegenerowany przez gospodarkę rabunkową, w efekcie czego (III etap) podjęto jego ochronę i odbudowę drzewostanu, jednak z orientacją na drewno użytkowe (Hillebrecht 1982: 89, 114, 126-129; 1985: 274-275; 1989: 82-84). Powstały w XVI w. Jáchymov oraz Horní Slavkov lokowano na obszarach dotychczas nie zasiedlonych ani nie eksploatowanych na większą skalę. Zbocza Rudaw porośnięte były pierwotnym lasem, który składał się głównie z świerku, jodły, sosny i buku z niewielkim udziałem dębu, grabu, jesionu i klonu. W rejonie Horní Slavkova w Slavkovskim Lesie dominował las liściasty. Ówczesna gospodarka leśna polegała na wybieraniu najprzydatniejszych drzew, co prowadziło do przerzedzenia naturalnego boru. Gałęzie, wierzchołki i inne zbędne elementy pozostawiano na miejscu. Przerzedzony las był słabszy i bardzo podatny na działanie wiatru i obciążenie śniegiem. Drzewa łamały się doprowadzając przy tym do strat cennego surowca. W wyniku tego procesu oraz intensywnych prac górniczych i hutniczych doszło do wylesienia stoków Rudaw. Intensywne tempo rozwoju górnictwa w Jáchymovie sprawiało, że konieczne było korzystanie z coraz odleglejszych źródeł zaopatrzenia w drewno. W połowie XVI w. zarezerwowano dla użytku górnictwa lasy w promieniu 10 km od miasta, tj. ok. 2 930 ha. W latach 60-tych i 80-tych XVI w. na potrzeby górnictwa przeznaczono kolejne 1 000 ha lasów. Podobnie sytuacja wyglądała w Horní Slavkovie, gdzie już od lat 40-tych XVI w. zaczęto dowozić drewno z terenów odległych o 20-25 km. Po połowie stulecia sytuacja była tak krytyczna, iż obawiano się całkowitego zahamowania produkcji (Majer 1997: 222-226). O skali zjawiska świadczą wyliczenia zaprezentowane przez J. Majera. Podaje on, iż na jeden sążeń drewna składały się 4 drzewa. W latach 70-tych i 80-tych zużycie w rejonie Horní Slavkova wynosiło 76 tys. m3 drewna rocznie. Można liczyć, że w ciągu XVI w. w tym rejonie ścięto 16 mln drzew. Przy założeniu, że na 1 ha lasu znajdowało się 1 000 drzew to w ciągu stulecia ścięto 16 000 ha lasu. Do tego dochodzi zużycie drewna na węgiel drzewny. Do wypału 1 cetnara (ok. 50 kg) cyny potrzebne było 10 m3 drewna. Jeżeli w ciągu stulecia wyprodukowano 700 tys. cetnarów, czyli ok. 35 tys. ton, zużyto w tym celu 12 mln drzew, czyli wycięto 12 000 ha lasu. W tym samym okresie w Jáchymovie, by wyprodukować 1 markę srebra (234,95 g) potrzeba było 15-19 m3 drewna. W latach 1516-1600 wyprodukowano 1 305 749 marek srebra (306 786 kg), dla których uzyskania trzeba było wyciąć 42-52 tys. ha lasu. W sumie w rejonie Jáchymova, dla zaspokojenia potrzeb górnictwa i miasta, wycięto 65-90 tys. ha lasu, czyli 750-950 ha rocznie (Majer 1997: 237). Górnictwo przywiązane było do miejsca gdzie znajdowały się złoża rud, a co za tym idzie, uzależnione było od dostaw lokalnych surowców. Transport lądowy był aż do XIX w. nieopłacalny (Gleitsmann 1984: 28). Lasy oddalone od głównych szlaków komunikacyjnych, zwłaszcza rzek, były bezwartościowe. Jak podaje H. Wilsdorf (1960: 36) drewno, które trzeba było transportować drogą lądową przez 7-8 godzin stawało się za drogie. W celu ułatwienia transportu, tam gdzie nie było rzek zaczęto budować kanały służące spławianiu drewna. W 1525 r. w rejonie Slavkovskiego Lasu zbudowano kanał o długości 30 km (Majer 1997: 236). VIII.1.3. Ochrona lasów W XIII w., w okresie kodyfikowania prawa górniczego, górnicy mieli zagwarantowany dostęp do drewna i możliwości wypału węgla drzewnego. Takie przepisy pojawiły się w prawie igławskim wydanym w 1300 r. (Majer 1997: 223). Wydaje się, że kwestia ochrony lasów przed nadmierną wycinką nie była podejmowana przez ówczesnych prawodawców. Rozwiązania pojawiały się wraz z problemem. Dostęp do lasu ograniczany był już według zapisów Sachsenspiegel, XIII-wiecznego prawa zwyczajowego. Pierwsze przepisy bezpośrednio chroniące las pochodzą z XIV w. z południowych Niemiec. Najwcześniej prawo takie wprowadzano w miastach odległych od dużych rzek, którymi spławiano drewno (np. Norymberga i Erfurt). Władze miast regulowały zasady korzystania z lasów miejskich przez ograniczenie wypasu świń i owiec, ograniczenie dostępu do terenów leśnych, określenie przydziałów drewna i w miarę możliwości przeniesienie rzemiosł najbardziej szkodliwych dla terenów leśnych (np. kuźnie) w inne rejony, zasobne w paliwo. Pierwszy odnotowany sztuczny wysiew jodły miał miejsce w 1369 r. w rejonie Norymbergii (Wilsdorf 1960: 22; Hillebrecht 1985: 270-271; Schubert 1985: 258-260). W XIV i XV w. zaczęło się pojawiać coraz więcej przepisów mających chronić lasy i regulować kwestie pozyskiwania drewna i węgla drzewnego (Wilsdrof 1960: 26; Sieferle 1984: 126). W prawie górniczym Jáchymova z 1518 r., wydanym 2 lata po rozpoczęciu prac wydobywczych, nie było wzmianki o ochronie lasu. Jednak już w 1525 r. w uzupełnieniu tego prawa powołano urząd gajowego, który nadzorował gospodarkę leśną. Na początku funkcjonowania jáchymovskiego górnictwa drewno dla potrzeb górnictwa i miasta pobierane było z lasów nieodpłatnie. Jednak już w 1535 r. w statutach miejskich pojawiły się informacje o niewielkich opłatach. Były one jednak dość niskie w związku z intensywnym napływem nowych mieszkańców. Starano się chronić lasy zabraniając ich karczowania pod pola, łąki i ogrody. Nakazano także ścinać drzewa nisko przy ziemi, usuwać chore i zarobaczone drzewa poza obręb lasu, podczas ścinki chronić drzewa młode, a po ścięciu rozrzucać nasiona. Przepisy te niestety nie skutkowały, a sytuacja robiła się coraz bardziej dramatyczna. Próbowano ograniczyć zużycie drewna, a w 1556 r. ściągnięto leśników z Tyrolu, którym powierzono pieczę nad jáchymovskimi lasami. Rozpoczęto także sadzenie drzew iglastych. Posunięto się nawet do wprowadzenia kar cielesnych za niszczenie lasu. Wszystkie te wysiłki dały pierwsze rezultaty dopiero pod koniec XVI w. (Majer 1997: 224-228). Powszechnie stosowaną w średniowieczu formą gospodarki leśnej był las niskopienny (zwany też odrostowym). Poległa ona na pozostawianiu pni, z których wyrastają młode drzewka, ścinane częściowo co 18-20 lat. Szczególnie odpowiednie dla takiej gospodarki były drzewa takie jak leszczyna, lipa, jesion i klon. Przykład osady górniczej Treppenhauer, pokazuje, że górnictwo mogło bez problemu bazować na takim rodzaju lasu. Treppenhauer, funkcjonowało od XIII do XIV w. Powstało jednak na terenie zasiedlonym już wcześniej. Większość naturalnych lasów wycięto tam 80-100 lat przed założeniem osiedla. Podczas badań archeologicznych podjętych na tym stanowisku znaleziono głównie węgle drzewne topoli, brzozy i leszczyny, przy niewielkim udziale jodły i buku. Może to wskazywać na funkcjonowanie w okolicy gospodarki opartej o las odrostowy. Drewno pochodzące z tego typu lasu nadawało się na opał, węgiel drzewny oraz do budowy konstrukcji plecionkowych i ewentualnie szkieletowych (Schwabenicky 2009: 233-235). Trudno stwierdzić, czy gospodarka tego typu była powszechna w ośrodkach górniczych. Być może Treppenahuer mogło funkcjonować w oparciu o las odrostowy, bo było niewielkim ośrodkiem, o relatywnie niskim zapotrzebowaniu na drewno. Na dodatek wydobycie na tym stanowisku skończyło się już w XIV w. Większość informacji o problemach z zaopatrzeniem w drewno pochodzi z dużych ośrodków górniczych gdzie prowadzono długotrwałe prace górnicze. Ośrodki te potrzebowały z pewnością większych ilości drewna o różnej jakości. Być może przeszkodą w prowadzeniu zrównoważonej gospodarki leśnej była skomplikowana struktura własności oraz brak możliwości centralnego planowania. Wydaje się, że jednym z podstawowych problemów w badaniach nad stanem lasów i zużyciem drewna jest określenie możliwości produkcyjnych lasu. Dane o zużyciu drewna są zwykle szacunkowe, oparte o źródła historyczne i nie podparte są niestety eksperymentami, które mogły by wyjaśnić pewne nieścisłości. Różne typy rud i różne metody wytopu niestety wprowadzają liczne zmieniające się czynniki, które utrudniają uzyskanie jednoznacznych wyników. Także skala produkcji poszczególnych ośrodków, zwłaszcza dla okresu średniowiecza, gdy nie dysponujemy wieloma dokumentami dotyczącymi tego zagadnienia, jest niezwykle trudna do określenia. To pociąga za sobą niemożność oszacowania skali zapotrzebowania na drewno. Możliwe, iż najlepszą metodą zbadania skali wylesienia wokół ośrodków górniczych były by badanie zawartych w bagnach profili pyłkowych. Możliwe jest to niestety tylko tam gdzie dostępny jest odpowiedni materiał badawczy. VIII.1.4. Degradacja terenu Kolejnym istotnym aspektem środowiska, na który wpływało górnictwo, były gleby i krajobraz. Jak już wykazałem, intensywne pozyskiwanie drewna prowadziło do wylesienia znacznych obszarów. Dodatkowym czynnikiem wzmacniającym degradację terenu były same prace górnicze. Metody pozyskiwania rudy zależały w największym stopniu od typu złoża. Dwa najczęściej występujące typy to złoża żyłowe i pokładowe. W pierwszym przypadku po znalezieniu kruszcu eksploatację prowadzono wzdłuż żyły wykopując ją metodą odkrywkową bądź podziemną. Wielkość obszaru eksploatacji zależna była od wielkości żyły. W przypadku złóż pokładowych, występujących w formie gniazd, często nieregularnie rozmieszczonych, kopano liczne szyby poszukiwawcze i wydobywcze, a zatem znacznie zwiększano zdewastowaną powierzchnię. Prace górnicze przede wszystkim powodowały zaburzenie pokrywy glebowej. Karczunek przeprowadzany w celu odsłonięcia złóż, czy też pozyskania drewna i terenów rolniczych oraz późniejsze prace górnicze ułatwiały i nasilały procesy erozyjne (Goldenberg 1993: 108). W związku z tym dochodziło do szybszego wymywania i sedymentacji osadów na niżej położonych obszarach. Podczas badań przeprowadzonych w dolinie Sulzbach (południowy Schwarzwald) odkryto dwie fazy formowania się powierzchni terenu. Pierwsza związana była z okresem rzymskim, kiedy to doszło do sedymentacji piasku, żwiru i kamieni, a druga z rozwiniętym średniowieczem, gdy doszło do sedymentacji iłów gliniastych i drobnych frakcji. Zjawiska te wiązane były ze zniszczeniami spowodowanymi przez górnictwo. Proces ten potwierdzają także średniowieczne i późnośredniowieczne hałdy szlaki, które przykryte są warstwą nanosów o miąższości od 10 do 100 cm (Goldenberg 1996: 233-234). Efektem wieloletnich prac górniczych były także znaczne ilości wydobytego materiału płonnego który prowadził do przekształcenia rzeźby terenu. Jak już wspominałem trakcie licznych prac archeologicznych na terenie Kutnej Hory w Czechach, miasta które powstało bezpośrednio na złożach, w wielu miejscach stwierdzono obecność materiału hałdowego o miąższości 2 do 5 m. Zabudowa miasta w dużej części stoi na pozostałościach prac górniczych (Frolík, Tomášek 2002: 99-100). Osuszanie terenu połączone z wycinką lasu doprowadziło do jałowienia gleb i pustynnienia krajobrazu. Doskonałym przykładem są pozostałości osady produkcyjnej Hutki, odkrytej na terenie kopalni piasku położonej na północny-zachód od Olkusza. Znalezione tam relikty urządzeń płuczkarskich i pieca hutniczego, datowane na XV-1 poł. XVI w., przykryte były przez ok. 3 m grubości warstwę piasku uwolnionego najprawdopodobniej po wycięciu okolicznych lasów pod budowę sztolni (Pierzak, Rozmus 1997a; Pierzak i inni 2004). Najprawdopodobniej efektem tych samych działań jest widoczna do dziś Pustynia Błędowska. Obecne obszar ten położony jest na północ od Olkusza, liczy sobie ok. 40 km2. Granica pustynnienia sięga obecnie ok. 10 km od centrum miasta. Pierwotnie jednak pustynia była o wiele większa i obejmowała także tereny położone na zachód od miasta. Dziś obszary te są w znacznej części zadrzewione. Do degradacji gleb, jałowienia i pustynnienia przyczyniało się także odwadnianie wyrobisk. O ile odwadnianie szybów za pomocą ręcznych bądź mechanicznych urządzeń nie stanowiło aż takiego problemu, o tyle w wyniku działania sztolni osuszano znaczny teren, a granice tzw. leja depresyjnego powstającego w wyniku funkcjonowania podziemnego chodnika mogły sięgać kilkaset metrów od niego (Czaja 1996: 18-24). Skala degradacji terenu w rejonach górniczych jest obecnie trudna do oszacowania. W wielu przypadkach ślady po szybach i hałdach zostały zniszczona prze z współczesne prace rolne, zabudowę lub nowożytne prace górnicze. Zakres dawnej działalności górniczych może być określony na podstawie informacji archiwalnych i reliktów widocznych w terenie. Pozostałości infrastruktury górniczej najlepiej zachowane są zwykle w terenie zalesionym. Bardzo dobrą, nową, metodą prospekcji archeologicznej jest lotniczy skaning laserowy (ALS) (rys. XI.12.3). Metoda ta umożliwia wykonanie dokładnego numerycznego modelu terenu, nawet obszarów zalesionych. Dzięki zastosowaniu tej metody określono, że obszar występowania pozostałości dawnego górnictwa złota w rejonie Lwówka Śląskiego (Dolny Śląsk, Polska), położonych na zalesionym terenie między wsiami Sobota, Dworek, Płakowice, Bielanka, Pieszków, Zbylów i Chmielno (szyby, kanały, płuczki) wynosi ok. 600 ha. Pierwotnie teren ten był na pewno większy (rys. XI.21.1) (Cembrzyński, Legut-Pintal w druku). Na wymienionym obszarze podstawową metodą wydobycia była metoda szybowa. Z powodu braku wiedzy o strukturze złoża i chęci uniknięcia strat surowca szyby kopano bardzo blisko siebie (Stolarczyk 2009: 44). Możemy przypuszczać, że cały złotonośny obszar, w promieniu do 8 km od miasta były pokryty szybami i płuczkami. Teren ten był eksploatowany w przeciągu trzech stuleci, od początku XIII do mniej więcej końca XIV w. Jak dotąd nie podjęto próby określenia zakresu zmian krajobrazu w żadnym z dużych ośrodków górniczych. A już na pewno nie próbowano odnieść ich do sieci osadniczej. Można przypuszczać, że w wyniku degradacji terenu zniszczeniu ulegały pola uprawne i pastwiska, które najprawdopodobniej przez długie lata nie nadawały się do użytku. Należy zadać pytanie czy zniszczenia poczynione na znacznych obszarach i pozbawienie ich możliwości produkcji żywności (w przypadku pustynnienia), nie wpływało to na wzrost cen pożywienia i innych dóbr konsumpcyjnych, które trzeba było transportować z większych odległości. Taka sytuacja mogła prowadzić do pogorszenia jakości życia uboższej części mieszkańców ośrodków górniczych. VIII.1.5. Zanieczyszczenia wody, gleby i powietrza Przy obróbce wydobytej rudy, przy jej rozdrabnianiu, płukaniu, mieleniu, prażeniu i wytopie do środowiska dostawały się szkodliwe substancje takie jak ołów, cynk, miedź, kadm, arsen czy siarka. Szczególnie dużych koncentracji metali ciężkich można oczekiwać w miejscach ich wstępnego przerobu i obróbki. Na XIII-wiecznym stanowisku Cvilínek koło Černova w pobliżu Pelhřimova przebadano relikty osady górniczej oraz strefy wstępnego przerobu rudy. Wykonane pomiary wykazały, że miejscami koncentracja ołowiu w glebie dochodziła do ok. 3000 mg/kg, arsenu do ok. 3700 mg/kg, cynku do ok. 3000 mg/kg, miedzi 270 mg/kg, przy czym minimalne ilości w okolicznych glebach wynosiły dla ołowiu 12-63 mg/kg, miedzi 10-15 mg/kg, cynku 0-126 mg/kg, a arsenu 0-24 mg/kg (Hrubý et al. 2012: 359). Znaczne zanieczyszczenie powodowały także piece hutnicze. Przy wytopie rud z gór Harzu uwalniał się kadm, cynk, tlenki arsenu i antymonu. Osiadały one w bezpośredniej bliskości huty. Badania gleby przeprowadzone na stanowisku hutniczym w Schnapsweg w górach Harzu, datowanego na ok. 1000 r., wykazały, że zawartość ołowiu w próbkach gleby dochodziła do 57816 mg/kg, miedzi do 42984 mg/kg, cynku do 28964 mg/kg a kadmu tylko do 39 mg/kg. Na stanowiskach hutniczych z okresu średniowiecza w tym rejonie do dziś jest bardzo wysokie stężenie metali ciężkich, a szata roślinna składa się z gatunków odpornych na te pierwiastki (Deicke 2000: 71-73). Dodatkowym obciążeniem dla środowiska były hałdy żużli i materiału płonnego. Badania geochemiczne, mające na celu określenie zawartości cynku, miedzi i ołowiu w źródłach wody i wodach płynących, w rejonie Imsbach am Donnersberg, osiedla górniczego położonego w Nadrenii-Paltynacie, wykazały, że szkodliwe pierwiastki przenosiły się ze starych hałd żużla do wody powodując wzrost ich stężenia. Analizy próbek z profili glebowych wykonanych w pobliżu hałd wykazały, że zawartość miedzi wynosiła >300 mg/kg, a ołowiu i cynku >400 mg/kg, natomiast wartość tych pierwiastków w wodzie wynosiła >50 mg/kg a w sedymentach na dnie dochodziła do 1% ich zawartości (Bühler, Wild 1991: 155-156). Duża część zanieczyszczeń transportowana była przez wodę. W rejonie Hildesheim, położonego na północny-zachód od gór Harzu, już od XVII w. skarżono się na zatrutą wodę, która prowadziła do zmian w wegetacji i umierania zwierząt gospodarskich. Najprawdopodobniej zjawisko to było skutkiem przemian jakie miały miejsce w górnictwie w górach Harzu w XVI w. Od tego okresu upowszechniło się bowiem użycie wodnych młynów stępowych, w których ruda była dodatkowo przepłukiwana podczas kruszenia (w odróżnieniu od dotychczas stosowanego suchego młyna stępowego). Rozdrabniana ruda płukana była w systemie kanałów i tłuczona na coraz mniejsze fragmenty. Wodę zawierającą odpady spuszczano kanałami do pobliskich cieków wodnych. W trakcie tego procesu dochodziło do dużych strat rudy (dochodzących być może do 75%). Jej fragmenty osadzały się w kanałach i ciekach wodnych. Część z czasem zaczynała się przemieszczać doprowadzając do skażenia terenów położonych do 50 km w dół rzeki (Bartels 1996: 484). Podczas badań w rejonie południowego Schwarzwaldu zaobserwowano zwiększoną zawartość ołowiu, miedzi, cynku i kadmu na terenach przedgórza związanych z systemem odprowadzania wody. W pobliżu cieków wodnych wartości zawartości ołowiu w glebie miejscami przekraczały 1100 mg/kg, jednak przeciętnie wahały się między 100-300 mg/kg (rys. VIII.1). Nie całe skażenie jednak bez wątpliwości da się powiązać z dawnym górnictwem. Do dziś widoczne są także ślady po zniszczonych hałdach szlaki w postaci zmian wegetacji roślin (np. kukurydzy) (Goldenberg 1993: 112-113; 1996: 236-237). Rys. VIII.1. Zawartości metali ciężkich na przedgórzu Południowego Schwarzwaldu powstałe w wyniku wczesnej działalności górniczej (Goldenberg 1993: 113). Szkodliwe substancje były transportowane przez wodę na znaczne odległości. W 1982 r. w pobliżu Bremy powódź odsłoniła warstwy glin datowane na 1350 r. Były to sedymenty będące w zasięgu systemu rzek ciągnącego się aż od gór Harzu, Hesji i Sauerlandu. W glinach tych znaleziono duże koncentracje cynku, ołowiu, miedzi, arsenu, kadmu, chromu i niklu przekraczające 250-krotnie wartości typowe dla terenów Bremy. Według ustaleń badaczy pierwiastki te wypłukane były z terenów górniczych, gdzie karczunek spowodował znaczną erozję gleb (Bartels 1996: 483-484). Kolejnym źródłem zanieczyszczeń była działalność hutnicza. Pierwszym etapem obróbki cieplnej rudy było jej prażenie. W górach Harzu w rejonie Rammelsbergu wydobywano rudy o zawartości siarki dochodzącej do 30%. W wyniku jej prażenia uwalniał się dwutlenek siarki, który niszczył szatę roślinną wokół piecowisk (Deicke 2000: 73). Ponadto w procesie hutniczym do atmosfery uwalniane były duże ilości dymów i pyłów. Znaczna ich część była „wypłukiwana” przez deszcz i śnieg zazwyczaj w regionie gdzie znajdowały się huty, jednak ok. 1% tego co dostało się do atmosfery była transportowana na dalsze odległości, nawet w rejon arktyczny (Patterson i inni 1970: 339). Świadectwem procesu „wędrowania” zanieczyszczeń jest zawartości metali ciężkich w torfowiskach. Podobnie jak warstwy lodu oraz morskich i jeziornych sedymentów, są one „geochemicznymi archiwami” dzięki, którym możliwe jest określenie zmienności zanieczyszczenia powietrza w ciągu okresu w jakim się formowały (Bohdálková, Erbanová 2013: 83). Dzięki temu możliwe jest dziś określenie natężenia produkcji hutniczej w Europie w różnych okresach. Szczególnie dobrym wskaźnikiem wpływu górnictwa na środowisko jest stężenie ołowiu, który był powszechnie stosowany np. w procesie wytopu innych metali. W lodowcach Grenlandii, w warstwach datowanych na okres do roku 1753 zarejestrowano aż 25 krotny wzrost zawartości ołowiu w stosunku do naturalnego poziomu. Były to ślady działalności hutniczej aż od czasów antycznych. Także badania osadów dennych jezior położonych w Szwecji pozwoliło zaobserwować duży stopień wykorzystania surowców zawierających ołów w Europie w czasach historycznych. Pierwszy szczyt użytkowania ołowiu przypadał na czasy Imperium Rzymskiego. Poziom ten malał w okresie wędrówek ludów, by kolejne maksimum osiągnąć w średniowieczu (Goldenberg 1996: 238-241). Zasadniczą kwestią wydaje się określenie zasięgu skażenia. Jak wykazałem największe koncentracje szkodliwych substancji znajdowały się w bezpośredniej bliskości miejsc wstępnej obróbki i przerobu termicznego rud metali. Następnie duże ilości transportowane były na znaczne odległości przez wodę. Na rozprzestrzenianie się pyłów wpływ miała także lokalizacja pieców. W górach Harzu w okresie średniowiecza znajdowały się one często na szczytach gdzie silne wiatry zapewniały dostęp tlenu. W przypadku hut położonych w dolinach zasięg zanieczyszczenia był mniejszy (Ruppert, Deicke 2006). Obszary położone w większej odległości od strefy wydobycia, służyły zapewne jako tereny produkcji rolniczej dla potrzeba osad i miast górniczych, gdyż złoża zlokalizowane były często na terenach nie sprzyjających gospodarce rolniczej. W ten sposób metale ciężkie mogły dostać się do pożywienia roślinnego jaki i mięsnego, które następnie zjadane było przez górników i ich rodziny. Według wyliczeń D. Molendy istotną rolę w zaopatrzeniu górnośląskich i małopolskich miast górniczych w późnym średniowieczu i okresie wczesno nowożytnym pełniły obszary w promieniu 20-30 km od miasta (Molenda 1991a: 462). Wiedząc, iż prace górnicze często były rozrzucone na większym obszarze, a huty znajdowały się tam gdzie dostępna była energia wodna oraz paliwo, można uznać, że obszar taki mógł być w znacznym stopniu skażony. O zawartości metali ciężkich w glebach decyduje w największym stopniu granulometryczny skład gleb, zwłaszcza zawartość frakcji spławianej o średnicy ziaren <0,02 mm. Kolejnym czynnikiem jest zawartość substancji organicznej w glebie oraz odczyn gleby (pH) (Kabata-Pendias, Piotrowska 1995: 8-9). Wartości zawartości metali ciężkich wskazujące na całkowitą degradację gleby są zróżnicowane w zależności od jej gatunku i mieszczą się w zakresach (mg/kg): kadm 5-20, miedź 200-500, ołów 1000-6000, cynk 1500-7000 (Kabata-Pendias, Piotrowska 1995: 15). Intensywność pobierania metali ciężkich przez rośliny zależy głównie od odczynu gleby i maleje wraz ze wzrostem wartości pH (Kabata-Pendias, Piotrowska 1995: 16). Jak wskazują zebrane dane ze stanowisk archeologicznych, gleby w bezpośredniej bliskości miejsc przerobu rudy były mocno zanieczyszczone, a w przypadku hut wręcz skażone. Przykład przedgórza Schwarzwaldu wskazuje, że w pewnym stopniu zanieczyszczone były także obszary, które prawdopodobnie służyły jako zaplecze rolnicze dla ludności górniczej. Rosnące na tym terenie rośliny, oraz hodowane tam zwierzęta mogły stać się jednym z głównym źródeł metali ciężkich dla ludzi. VIII.2. Górnictwo a człowiek VIII.2.1. Wpływ szkodliwych substancji na zdrowie mieszkańców regionów górniczych Niewątpliwie zniszczone środowisko, ciężka praca oraz obecność szkodliwych substancji musiały wpływać na stan zdrowia mieszkańców regionów górniczych. Możemy przypuszczać, że szczególnie pracownicy kopalń i hut cierpieli na liczne choroby zawodowe. Georgius Agricola w swoim dziele De re metallica z XVI w. wspomina o szkodliwych oparach powodujących opuchliznę i paraliż oraz o pylicy i reumatyzmie występującym u pracujących w wyrobiskach. Wspomina także, iż górnicy „wyposażają się (…) w rękawice, sięgające aż do łokci, oraz w otwarte pęcherze, niczym maski na twarz. Bowiem przez nie kurz nie przedostaje się ani do oskrzeli ani do płuc ani nie wlatuje do oczu. W podobny sposób chronili się w Rzymie w warzelni ołowiu, by nie wdychać śmiercionośnych oparów” (Agricola 1556: 200). Ryzykowne były oczywiście same prace górnicze, o czym także wspomina Agricola: „spadłszy ze schodów do szybu, ręce, nogi, kark sobie łamią, przebijają brzuchy lub w wodzie się topią” (Agricola 1556: 201). Metale ciężkie, tak jak inne mikroelementy przedostają się do organizmu ludzkiego przez układ pokarmowy (pożywienie, woda, leki, ziemia, aerozole), układ oddechowy (aerozole, gazy) oraz przez skórę (ziemia, woda, aerozole, gazy). Duża ich część magazynowana jest przez tkanki miękkie, szczególnie wątrobę i nerki. Łańcuch pokarmowy uważany jest za główne źródło mikroelementów. Zwykle trafiają one z gleby do pożywienia i w ten sposób do organizmu ludzkiego (Kabata-Pendias, Mukherjee 2007: 73). Do najczęściej spotykanych w regionach górniczych szkodliwych metali ciężkich należą cynk, kadm, ołów i arsen. Nadmiar cynku może uszkadzać układ pokarmowy, powodować biegunkę i gorączkę. Krótkotrwała choroba „gorączka wyziewów metalicznych” (metal fume fever) występuje u robotników, którzy oddychają powietrzem z wysoką zawartością pyłu lub dymu cynkowego w miejscu pracy. Może powodować dreszcze, gorączkę, nadmierne pocenie i słabość (Kabata-Pendias, Mukherjee 2007: 293). Jednym z najbardziej toksycznych metali, który był ubocznym produktem dawnego górnictwa, jest kadm. Jego nadmiar powoduje uszkodzenia nerek, nadciśnienie, rozedmę, zmiany nowotworowe zwłaszcza w nerkach i prostacie, deformacje szkieletu, obniżenie płodności. Przyjmowany jest głównie przez wdychanie oraz jedzenie i picie. Zawartość kadmu w atmosferze nie jest zbyt groźna, wzrasta jednak znacznie w pobliżu hut cynku i ołowiu (Kabata-Pendias, Mukherjee 2007: 306). Kolejnym wyjątkowo trującym metalem jest ołów. Dla populacji dorosłej głównymi drogami przedostawania się ołowiu do organizmu są żywność, woda i powietrze. Na wdychanie ołowiu narażeni są w szczególności pracownicy hut i kopalń rud cynku i ołowiu. Dzieci najbardziej narażone są przez połykanie ziemi i pyłów domowych. Ołów absorbowany jest przez tkanki miękkie oraz kości. Jego nadmiar może powodować uszkodzenia systemu nerwowego, uszkodzenia nerek, anemię, upośledzenie w rozwoju umysłowym dzieci, nowotwory, obniżenie płodności (Kabata-Pendias, Mukherjee 2007: 378-379). Przyjęcie bardzo dużych ilości ołowiu może nawet doprowadzić do śmierci (Alt 2002: 384). Bardzo szkodliwym metalem jest także występujący w niektórych rudach arsen. Przyjmowanie arsenu w pożywieniu i wodze może prowadzić do problemów neurologicznych, chorób układu sercowo-naczyniowego, problemów z oddychaniem, nadciśnienia, cukrzycy i rogowacenia. Wdychanie oparów arsenu może prowadzić do chorób nowotworowych (Kabata-Pendias, Mukherjee 2007: 390). Jedynym sposobem bezpośredniego badania wpływu skażenia środowiska i ciężkich warunków pracy na dawne populacje jest analiza szkieletów z cmentarzy, które możemy łączyć z osiedlami górniczymi (Schutkowski 2002: 197). Badania przeprowadzone na populacji XVIII-wiecznych pracowników górniczych z Goslaru wskazują na rosnącą wraz z wiekiem zawartość ołowiu w ich tkankach kostnych. Brak różnic w zawartości ołowiu między kobietami a mężczyznami, może wskazywać, że wszyscy wystawieni byli na działanie tych samych czynników. Możliwe jest zatem, że kobiety uczestniczyły na równi z mężczyznami w procesie hutniczym, bądź też pyły unoszące się w powietrzu w domu i na ulicach, zawierające duże ilości metali ciężkich, narażało je na takie samo zatrucie jak w hutach (Schutkowski 2002: 198). Skądinąd wiadomo, że w górnictwie pracowały kobiety, a dzieci zatrudniano przy sortowaniu rudy (Wagenbreth, Wächtler 1986: 72). Podczas badań archeologicznych na stanowisku Sulzburg „Geißmättle” w południowym Schwarzwaldzie, w rejonie związanym z wydobyciem rud ołowiu, odkryto cmentarz przykościelny związany z osadą górniczą. Na odkrytych szkieletach, należących do mężczyzn, kobiet i dzieci, znaleziono ślady zmian związanych z warunkami życia, głównie niedoborów składników odżywczych, zapaleń, degeneracji kości oraz złamań. Przeprowadzono także analizy zawartości ołowiu w tkance kostnej. Jako, że tutejsze gleby są mocno nasycone tym pierwiastkiem (ok. 1000 mg/kg), wyniku procesów zachodzących pośmiertnie szkielety absorbowały duże jego ilości dochodzące do wartości 1000 mg/kg. Jednak we wnętrzu kości dopatrzono się zmian typowych dla długotrwałego zatrucia ołowiem. Można założyć, z racji panujących w regionie warunków, że przyjmowana przez miejscową populację ilość pierwiastka była znacznie większa niż naturalna. Prawdopodobne jest też, że żywność i woda spożywane przez miejscową populację pochodziły z terenów w bezpośredniej bliskości prac górniczych, przez co ołów był w niej już zmagazynowany (Alt i inni 1999: 63-72; 2002: 380-383). Zawartość ołowiu w kościach jest śladem długoterminowego przyjmowania tego pierwiastka. Przyjmowanie krótkoterminowe widoczne jest tylko we krwi. W próbkach pobranych z kości w Sulzburgu koncentracja ołowiu wynosiła od 20 do 350 mikrogramów/gram. Ilości te porównywalne są z poziomem zawartości ołowiu w kościach mieszkańców współczesnych regionów przemysłowych. Odkryty poziom koncentracji ołowiu w kościach mieszkańców rejonu Sulzburga był ok. 150 razy większy od tego, z którym może sobie poradzić ludzki organizm. Można zatem założyć, że mieszkańcy tego regionu cierpieli na choroby związane z zatruciem tym pierwiastkiem (Schutkowski 1999: 115). Grupą najbardziej narażoną na bezpośrednie działanie szkodliwych substancji byli przede wszystkim ci, którzy zajmowali się jej termiczną obróbka, a w dalszej kolejności także wydobyciem i przerobem. W górnictwie pracowały obok mężczyzn, zarówno kobiety jak i dzieci. Można się także spodziewać, że wiele substancji dostawało się do ich organizmów z pożywienia wyprodukowanego w okolicy miasta oraz z wody i zapewne z gromadzących się w mieście pyłów. VIII.2.2. Warunki bytowe ludności regionów górniczych Jak wykazałem powyżej regiony górnicze podlegały znacznym przeobrażeniom antropogenicznym. W wyniku prowadzenia prac górniczych dochodziło do wycinki drzew na znacznym obszarze oraz erozji. Przerób rudy powodował z kolei przedostawanie się do środowiska znacznych ilości zanieczyszczeń. Wydaje się, że najbardziej narażeni na nie byli ludzie bezpośrednio zaangażowani w proces produkcji. Jednak badania wskazują na równomierne zatrucie ołowiem u wszystkich mieszkańców. Na stan zdrowia i warunki życia mogły mieć wpływ formy osadnictwa górniczego. Najtrudniejsze warunki życia mogły panować tam gdzie strefy mieszkalne, znajdowały się bezpośrednio w miejscu prowadzenia prac wydobywczych i wstępnej obróbki. W pierwszym okresie rozwoju górnictwa, prawdopodobnie duża grupa pracowników kopalń, mieszkała bezpośrednio w pobliżu miejsc wydobycia, całorocznie bądź sezonowo. Wskazują na to znaleziska z takich miejsc jak Cvílinek, Igława-Staré Hory czy pojedyncze znaleziska obiektów półziemianokowych we feiberskim okręgu górniczym czy w Schönborn-Dreiweiden koło Treppenhauer. Kolejną grupą były permanentne osiedla/miasta górnicze takie jak Treppenhauer czy Hochenfrost w Rudawch, oraz zapewne przedlokacyjne osady w wielu późniejszych miastach górniczych. Ich mieszkańcy mimo, że wolni i często zamożni (przynajmniej w przypadku gwarków), żyli na terenie prawdopodobnie zdegradowanym, w trakcie deszczu skąpanym w błocie a w trakcie okresów upalnych pełnym szkodliwych pyłów. Być może chęć poprawy warunków bytowych była właśnie jednym z powodów lokowania miast w pewnej odległości od miejsc wydobycia. Niemniej prace górnicze mogły z czasem tak czy tak rozwinąć się w bezpośredniej bliskości miasta (jak np. w Olkuszu). Możliwe jest także, że wraz z postępującą degradacją terenu wokół miasta trafiało do niego coraz więcej zanieczyszczeń (pyły). Nie bez znaczenie był prawdopodobnie też zwyczaj budowania nawierzchni ulicznych z odpadków z hut. Istotnym źródłem szkodliwego wpływu na zdrowie mieszkańców były huty. Znaleziska wskazują, że w wielu miastach prowadzono prace metalurgiczne, mogły to jednak być czynności prowadzone na relatywnie małą skalę, zagrażające najbardziej ich wykonawcy. Jak już wspominałem huty lokowano przede wszystkim tam gdzie było paliwo i napęd. Jeżeli używano kieratów konnych, lub rudy były bardzo zasobne w metal, nie było przeciwwskazań żeby huty znalazły się w pobliżu miasta. Z pewnością bardzo blisko miasta były huty w Kutnej Horze gdzie do dziś zachowały się hałdy żużlu (rys. XI.19.4). O hutach na przedmieściach mówią źródła dotyczące Olkusza (patrz rozdział: XI.25.3.e), z kolei w Sławkowie hutę odkryto naprzeciw miasta, po drugiej stronie rzeki (patrz rozdział: XI.30.3.e). Uzasadnione jest zatem twierdzenie, że miasta górnicze nie były zdrowym środowiskiem do życia. Wydaje mi się, że warunki życia mieszkańców miast górniczych, a przynajmniej części z nich, mogły być znacznie lepsze w pierwszej, średniowiecznej, fazie rozwoju górnictwa. Wolność osobista, eksploatacja bogatszych części złóż i duża samodzielność gwarków w kwestii handlu rudą i metalem, sprawiała, że być może ogólny poziom życia pracowników kopalń był wyższy (o czym mogą świadczyć uważane za luksusowe przedmioty znajdywane na stanowiskach typu Treppenhauer). Ci którzy się znacznie wzbogacili przeprowadzali się do centrum miasta, gdzie powstawały okazałe mieszczańskie kamienice. Wraz z przemianami górnictwa i tworzeniem się dużych przedsiębiorstw, postępowało prawdopodobnie coraz większe rozwarstwienie ekonomiczne między zamożnymi gwarkami a robotnikami, a co za tym idzie petryfikacja struktur społecznych. Bogaci byli jeszcze bogatsi a biedni jeszcze biedniejsi. Być może świadectwem tego procesu były nasilające się w XVI w. rozruchy wywoływane przez górników. Lokacje z tego okresu wskazują jednak na próbę tworzenia sprawnie funkcjonujących wygodnych do życia miast, wzorowanych na dotychczasowym dorobku urbanistyki europejskiej bądź, jak Marienberg, na jej najnowszych osiągnięciach. VIII.2.3. „Świadomość ekologiczna” mieszkańców regionów górniczych Chyba najlepszym świadectwem skutków działania górnictwa jest opinia o szkodliwości prac wydobywczych przytoczona przez Georgiusa Agricolę: „Lasy i gaje są wycinane, bo ogromna ilość drewna potrzebna jest na obudowę, na maszyny, na wytapianie rudy. Jeśli są wycinane lasy i gaje, wyprowadzają się ptaki i zwierzyna, spośród których wiele stanowi znakomity i ulubiony przez ludzi pokarm. Zawartość żył pełnych rudy się płucze, co zatruwa potoki i rzeki oraz zabija lub wygania ryby. Ponieważ zaś mieszkańcy tych krajów z powodu pustoszenia pól, lasów i gajów, z powodu niedostatecznej ilości drewna muszą ponosić zbyt duże nakłady na wybudowanie domów, dla wszystkich jest oczywiste że w eksploatacji jest więcej szkody niż użytku z kruszców, które wydobywa się przez kopanie” (Agricola 1556: 15). Fragment ten świadczy, iż zdawano sobie sprawę ze skutków prac górniczych. Z pewnością zniszczenie środowiska wzbudzało sprzeciw. Powstałe w 1485 alegoryczne dzieło Paulusa Niavisa ze Schneebergu, Iudicium Iovis, przedstawiało sąd antycznych bogów nad renesansowym górnictwem. Oskarżali oni ludzi o morderstwo na Matce Ziemi (Bartels 1996: 487). Górnictwo niestety było inwestycją bardzo ryzykowną, włożone w nie pieniądze nie zawsze przynosiły zyski, a skala inwestycji była duża. W początkowej fazie funkcjonowania górnictwa, nie zważano zapewne na wyczerpywanie zasobów naturalnych, gdyż wciąż, zwłaszcza we wcześniej nie zasiedlonych rejonach, było ich sporo. Nie jest też wykluczone, że pracujący we własnych kopalniach, na miejscu, gwarkowie byli w stanie równoważyć swoją gospodarkę. Wraz z problemami technicznymi przyszło uzależnienie od zewnętrznego kapitału. W ten sposób do górnictwa wkraczali bogaci kupcy, trudniący się dotychczas handlem metalami, oraz szlachta. Upatrywali w górnictwie możliwości dużych zarobków. Niestety długofalowa strategia nie była mocną stroną większości spółek górniczych. Średniowieczne i wczesno nowożytne „rekiny finansjery” wolały raczej zmaksymalizować zyski przy minimalizacji kosztów. Jedynym sposobem na uzyskanie takiego efektu była gospodarka rabunkowa (patrz np. Molenda 1992). Z jednej strony prowadziła do wzmożonego zapotrzebowania na surowce, a co za tym idzie masowej wycinki lasów, a z drugiej do opuszczania kopalń, gdy tylko przestawały się opłacać. Dochodził do tego brak instytucji kontrolnych. Prowadziło to do degradacji środowiska i niejednokrotnie upadku górnictwa. Przy czym jedynymi, którzy na tym nie odczuwali bezpośrednio negatywnych skutków zniszczenia środowiska byli inwestorzy, zwykle zamieszkali w dużych handlowych miastach. * * * Prowadząc prace górnicze i hutnicze człowiek wywierał wpływ przede wszystkim na najbliższą okolicę. Największym widocznym efektem była wycinka lasu spowodowana dużym zapotrzebowaniem na paliwo i budulec. Nie da się ustalić jednego schematu postępowania dawnych górników. Każdy region charakteryzował się innymi zasobami leśnymi, a na zapotrzebowanie na drewno budowlane i węgiel drzewny miało wpływ wiele czynników. Dalszym aspektem wpływu na środowisko jest degradacja terenu. W wyniku prowadzenie prac poszukiwawczych i wydobywczych, a także karczowania lasu, odsłaniane były znaczne połacie terenu prowadząc przez to do erozji. Z pewnością była ona znaczna na terenach górskich. Jak wykazały badania rejonu Olkusza także na mniej zróżnicowanym wysokościowo terenie skutki erozji mogły być znaczne. Także w tym przypadku brakuje zakrojonych na szeroką skalę inwentaryzacji terenów dawnych szkód górniczych. Kolejny aspekt wpływu człowieka na środowisko to zanieczyszczenie wody i powietrza. Możliwe jest określenie zawartości metali ciężkich w regionach górniczych zarówno w miejscach produkcji metali, zamieszkania, jak i w glebach i źródłach wody. Podstawowym problemem jest jednak dopasowanie wyników badań geochemicznych do chronologii obszaru i powiązanie ich z konkretnymi okresami wzmożonej produkcji. Ważne jest także określenie na ile podwyższony poziom metali ciężkich może być skutkiem działalności antropogenicznej, a na ile naturalnym zjawiskiem. Odniesienie uzyskanych wartości do współczesnych norm zatrucia środowiska może ukazać skalę niebezpieczeństwa na jakie narażeni byli mieszkańcy badanych obszarów. Jedynymi bezpośrednimi wskaźnikami negatywnego wpływu zniszczonego środowiska i górnictwa na ludzi są badania szkieletów, w szczególności zawartości metali ciężkich i ewentualnych śladów chorób zawodowych. Nie bez znaczenie pozostaje także badanie form osadnictwa i zabudowy oraz takich kwestii jak dieta czy zaopatrzenie w wodę. Wymienione zagadnienia, które moim zdaniem są najważniejszymi kierunkami w badaniach nad środowiskiem w regionach górniczych, mogą pomóc odpowiedzieć na pytanie w jakich warunkach żyli ówcześni ludzie. Nie jest to jednak możliwe bez szeroko zakrojonej bliskiej współpracy między specjalistami z wielu dziedzin, które muszą wypracować wspólną płaszczyznę porozumiewania się i przedstawiania wyników. W szczególności wydaje się, że tego typu badań nad górnictwem brakuje w Europie Środkowo-Wschodniej, a zważywszy na ilość i jakość zlokalizowanych tu stanowisk istnieje olbrzymi potencjał badawczy. IX. Dynamika przemian miast górniczych. Zakończenie Bez wątpienia za miasta górnicze można uznać ośrodki, w których większość mieszkańców była pośrednio lub bezpośrednio zaangażowana w produkcję górniczo-hutniczą, a osiedle pełniło funkcję centralną względem przynależnego do niego okręgu górniczego. Ponadto miasto takie powinno mieć górniczy charakter już od czasu jego powstania. Czym innym jest natomiast prawny status miasta górniczego jaki otrzymywały często ośrodki, które powstały zupełnie bez związku z wydobyciem. Nie da się tej definicji podporządkować konkretnej formy morfologicznej miasta, gdyż była ona różnorodna i zależna od wielu czynników. W toku badań okazuje się, że ustalenie jednoznacznej definicji miasta górniczego, zwłaszcza w przypadku ośrodków średniowiecznych jest niemal niemożliwością. Bardziej istotne wydaje się zwrócenie uwagi na konkretne elementy istotne dla poziomu centralności danego osiedla, niż wyznaczenie ścisłych granic terminologicznych. W okresie od XIII do XVIII w. widoczna jest natomiast ewolucja osiedla miejskiego od formy nieokreślonej do formy prawnej z odgórnie ustalonymi przywilejami i obowiązkami oraz strukturą władzy i przestrzeni. Początków miast górniczych na omawianym obszarze należy upatrywać w XII w. Budowanie podstaw władzy politycznej przez możnych w Europie Środkowo-Wschodniej stworzyło podstawy pod kolonizację nieużytkowanych wcześniej obszarów oraz przebudowę dotychczasowej sieci osadniczej. Dzięki wprowadzeniu nowych rozwiązań prawnych i organizacyjnych rozwinęła się gospodarka towarowo-pieniężna. Powstało zapotrzebowanie na metale szlachetne, oraz kolorowe. W odpowiedzi na zapotrzebowanie rozpoczął się, wspierany przez władców ruch poszukiwania nowych złóż. Niewykluczone jest, że w miejscach gdzie były one znane już od dawna, napływowi osadnicy przynieśli ze sobą sprawniejsze formy organizacji, co dało impuls do dalszego rozwoju. Górnictwo w XIII w. opierało się o grupy specjalistów posiadających wolność osobistą i swobodę przemieszczania się. Między górnikami a panującymi wytworzyła się swoista symbioza zagwarantowana prawnie. Panujący, właściciel regale górniczego, udostępniał zasoby (ziemię, drewno, wodę) i gwarantował górnikom zachowanie ich praw. W zamian pobierał daninę pod postacią części wydobytej rudy. Co wydaje się być istotne, górnicy nie byli zobowiązani do oddawania całego metalu do mennicy. Dzięki możliwości swobodnego handlu kruszcem, ci którym się poszczęściło mogli zostać naprawdę bogatymi ludźmi. Można zatem założyć, że osady górnicze po ustabilizowaniu się wydobycia na odpowiednim poziomie stawały się miejscami gdzie rósł popyt nie tylko na produkty potrzebne w kopalni, ale także pożywienie, być może o „bogatszym” charakterze, oraz przedmioty luksusowe. Te czynniki naturalnie przyciągały kupców i rzemieślników. Przy sprzyjających okolicznościach w miejscu osady górniczej powstawało miasto. Chojnie wspierane przez panującego, który czerpał tym większe zyski im wyższy był poziom wydobycia. Dzięki dochodom z miast panujący mogli realizować politykę ekspansji. Nie przypadkiem margrabia Miśni Otto, za którego rządów odkryto złoża freiberskie, nazywany był „Bogatym”. Nie przypadkiem też największe polityczne znaczenie Królestwa Czeskiego przypada na okres gdy kopalnie w Igławie i Kutnej Horze dostarczały znacznych ilości srebrnego kruszcu. Sytuacja ta trwała w zależności od miejsca i różnych czynników aż po wiek XV. Nie każde miasto górnicze powstałe w pierwszym horyzoncie urbanizacji nastawione było od początku tylko na produkcję górniczą. Wydaje się natomiast, że w wielu przypadkach wydobycie było tylko pretekstem do założenia nowego ośrodka miejskiego. Informacje na temat przyczyn powstania miasta przynosi analiza przyrodniczych i antropogenicznych czynników lokalizacji. Najważniejszym z nich jest przestrzenna relacja miasta względem złóż. Wyróżnić można trzy grupy miast: położone na złożach, położone w bezpośredniej bliskości złóż oraz położone w znacznej odległości od nich. Do pierwszej grupy należą miasta, które w długotrwały sposób ewoluowały z jakiejś przedlokacyjnej struktury (osady górniczej). Należą do nich np. Freiberg, Bańska Szczawnica, Kutná Hora czy Wieliczka i Bochnia. Do tej grupy włączyć należy także, odkryte na terenie Saksonii, osiedla górnicze mające pewne cechy miast (Treppenhauer, Ullersberg). W drugiej i trzeciej grupie znalazły się miasta, które mogły być jednorazowymi planowymi lokacjami jak np. Igława, Bańska Bystrzyca, Bytom, Olkusz, Rożniawa, Spiska Nowa Wieś. Z reguły większość ośrodków mieściła się w bezpośredniej bliskości rzek czy strumieni zapewniających źródło energii i wody. Korelacja między lokalizacją miasta a dostępem do lasów i ziem uprawnych jest trudna do stwierdzenia i wydaje się być drugorzędna. Charakterystyczne jest także, że wiele miast, zwłaszcza tych powstałych w wyniku planowej akcji lokacyjnej, budowano w miejscach dogodnych dla powstania siatki ulic, zabudowy i dla przebiegu szlaków komunikacyjnych. Dawało to możliwości swobodnego i sprawnego rozwoju w przyszłości. W tym przypadku problemy nastręczały głównie tereny górzyste, gdzie rozwój regularnych układów urbanistycznych był niemożliwy. Druga grupa czynników odnosi się do relacji nowego miasta względem starszych struktur, gdyż nie wszystkie kolonizowane tereny były niezamieszkałe. Istotne znaczenie wydają się mieć przede wszystkim szlaki handlowe. Rzecz jasna trudne do ustalenia jest, co było pierwsze, szlak czy miasto, niemniej wydaje się, że jego istnienie było w niektórych przypadkach istotnym elementem wpływającym na powstanie miasta. Było tak zapewne w Igławie i Havlíčkův Brodzie, Bańskiej Bystrzycy, Bytomiu, Sławkowie, Złotoryi i Lwówku Śląskim. Wpływ na lokowanie nowego miasta mogła mieć także jakaś starsza nie-górnicza struktura (jak np. gród w Bytomiu) oraz rzecz jasna powstające wcześniej niż miasto osady górników. Wydaje mi się, że jednym z najważniejszych argumentów przemawiających za różnorodną funkcją niektórych miast górniczych była ich relacja względem innych ośrodków. W toku kolonizacji wiejsko-miejskiej, na terenach wyżynnych, ale jeszcze nie górskich, powstawała w miarę regularna sieć miast, które pełniły rolę centrów dla otaczających je terenów. Tereny te dostarczały miastu surowców i pożywienia, zapewniając swobodne niezakłócone funkcjonowanie oraz możliwości rozwoju. Gdyby miasta położone były zbyt blisko, stanowiły by dla siebie konkurencję. Takie regularności w sieci osadniczej widoczne były na Dolnym Śląsku, na złożach śląsko-krakowskich, a także w rejonie Igławy. Wymienione wyżej zjawiska wskazują, że w wielu przypadkach, w XIII-XIV w. starano się, lokując nowe miasto, nadać mu możliwie szerokie możliwości rozwoju i dostępu do surowców. Dzięki temu stwarzano podstawy pod pewną i długofalową inwestycję mającą przynieść władcy konkretne korzyści, a z drugiej strony zapewniało odpowiednie zaplecze dla rozwijającego się górnictwa. Jako, że nic nie trwa wiecznie, podstawy gospodarcze miast górniczych uległy „przetestowaniu” przez kryzys górnictwa, który rozpoczął się już w XIV w. Większość łatwo dostępnych złóż w Europie Środkowo-Wschodniej została zagospodarowana w przeciągu XIII i XIV w. Kres powstawania średniowiecznych miast górniczych wiązać możemy ze stworzeniem sieci miejskiej, która wypełniła terytoria poszczególnych krajów na tyle szczelnie na ile było to możliwe. Gdy w Europie Zachodniej nasilił się kryzys gospodarczy, kraje omawianego obszaru odnotowywały generalnie rozwój gospodarczy, widoczny zwłaszcza w XIV w. na terenie Węgier i Polski. W pewnym momencie jednak gospodarka miast górniczych wpadła w stan regresji. Czy regresja ta była związana z ogólnoeuropejskim kryzysem, który w pewnym stopniu dotknął także Europę Środkowo-Wschodnią? Wydaje się, że nie. Górnictwo było bardzo zyskowną gałęzią produkcji, a zapotrzebowanie na metale, szczególnie metale szlachetne zawsze było znaczne. Przypuszczam, że ośrodki takie nie cierpiały na brak siły roboczej i nawet w przypadku epidemii, które nie odbiły się w większym stopniu na badanym obszarze, braki byłyby szybko uzupełnione. Wydaje się, że kryzys górnictwa miał przede wszystkim przyczyny w organizacji wydobycia i napotykanych problemach technologicznych. Od XIII w. górnictwo było w rękach wolnych górników, którzy w zamian za możliwość prowadzenia wydobycia oddawali część swego urobku władcy oraz innym uprawnionym do tego instytucjom (panom gruntowym, miastu, kościołowi). Prace na nowo otwieranych złożach skupione były na ich najbogatszych i najłatwiejszych do eksploatacji partiach, powyżej poziomu wodnego. Wraz z ich wyczerpywaniem i przejściem do głębszego wybierania pojawiała się konieczność stałego odwadniania. Bez wątpienia istniały wiedza i możliwości techniczne pozwalające na budowę infrastruktury odwaniającej – sztolni i kunsztów wodnych. Jednak proces budowy i utrzymania infrastruktury były zbyt wysokie dla samodzielnych gwarków. W większości ośrodków podejmowano próby zwalczenia problemu napływającej wody, z lepszym lub gorszym skutkiem. Było to możliwe dzięki łączeniu się gwarków w większe spółki. Okazało się to niewystarczające, gdyż jak się wydaje, lokalne spółki gwarków nie posiadały wystarczającego kapitału na finansowanie inwestycji, które mogły zwrócić się dopiero po wielu latach. Także władcy nie dysponowali funduszami, które mogli by zainwestować w górnictwo. Świadectwem ich działań, są zwolnienia z podatków i próby pomocy w organizacji zaopatrzenia, przez zniesienie ceł na produkty niezbędne dla kopalń. Kryzys górnictwa nie był jednorazowym załamaniem, tylko raczej długotrwałym procesem. W przypadku Królestwa Czeskiego można mówić o „pozagórniczych” przyczynach kryzysu, w postaci wojen husyckich. W wyniku wypędzenia przedsiębiorców pochodzenia niemieckiego, doszło do powstania luki w finansowaniu prac górniczych, które w tym okresie w większości ośrodków były już dalece zaawansowane i wymagały znacznych nakładów. W wyniku izolacji międzynarodowej i niestabilnej sytuacji, w królestwie Czeskim nie było kapitału zdolnego do podjęcia takich inwestycji. Czas od rozpoczęcia wydobycia do jego szczytowego punktu, a następnie do całkowitego załamania, zależny był przede wszystkim od zasobności złóż. We Freibergu, który był jednym z największych ośrodków górniczych, okres wzrostu trwał ok. 100 lat, a czas regresu kolejne stulecie. Ostatecznie górnictwo upadło dopiero ok. połowy XV w., zatem w sumie 250 lat prowadzono nieustające prace górnicze. Igława, mimo, że była bardzo ważnym miastem górniczym ze względu na skodyfikowane tutaj prawo górnicze, okres wzrostu trwał krócej niż 100 lat. Mimo podejmowania późniejszych prób przywrócenia wydobycia nie osiągnęło ono nigdy pierwotnego poziomu. W Kutnej Horze całe złoża nie zostały ogarnięte kryzysem technologicznym, dzięki czemu produkcja, aż do wojen husyckich, utrzymywała relatywnie wysoki poziom. Dopiero brak kapitału, związany raczej z wydarzeniami natury społeczno-politycznej niż organizacyjnej, doprowadził do powszechnego kryzysu. Na terenie Węgier, w Bańskiej Szczawnicy, kryzys górnictwa zaznaczył się prawdopodobnie dopiero pod koniec XV w., czyli po bez mała 300 latach prac górniczych. Bańska Bystrzyca, zanotowała problemy także w XV w., czyli po ponad 200 latach wydobycia. W największym ośrodku wydobycia ołowiu na złożach śląsko-krakowskich, w Olkuszu, w którym prace górnicze zaczęły się na pewno w XIII w., poważny kryzys nastąpił dopiero pod koniec XV w., czyli po prawdopodobnie ponad 200 latach. W przypadku mniejszych ośrodków czas od rozpoczęcia prac do ich zakończenia był, rzecz jasna, krótszy. Na terenie Miśnii osiedla górnicze, takie jak Treppenhauer, czy Ullersberg, zostały opuszczone w przeciągu XIV w., raczej w jego drugiej połowie. Wydobycie trwało tu zatem ok. 100-150 lat. W Czechach w rejonie Havlíčkův Brodu, gdzie złoża rozsiane były na dużym obszarze, bez wyraźnej koncentracji, górnictwo upadło ok. poł. XIV w., po maksymalnie 100 latach. Mniejsze miasta regionu środkowo-słowackiego przeżywały kryzys w XV w., po ok. 100-150 latach w przypadku Novej Bani i Pukanca, oraz na początku XVI w., po niecałych 200 latach w przypadku Kremnicy. Miasta wschodnio-słowackie także doszły do kresu swoich możliwości produkcyjnych w XV w. W przypadku Dolnego Śląska główną przyczyną upadku górnictwa w Złotoryi i Lwówku Śląskim było najprawdopodobniej wyczerpanie się złóż piasków złotonośnych. W obu tych ośrodkach prace górnicze trwały ponad 100 lat. Na złożach śląsko-krakowskich górnictwo Bytomia podupadło ok. poł. XIV w. w związku z problemami technicznymi. Stało się to po ok. 100 latach od założenia miasta, jednak można przypuszczać, że w tym rejonie wydobycie mogło zacząć się nawet w XII w., więc w sumie prace mogły być prowadzone przez nawet 200 lat. Podobnie sytuacja miała się w rejonie Sławkowa. Tu górnictwo mogło podupaść już w XIII w., co wykorzystał Olkusz stając się najważniejszym miastem górniczym. Nie jest wykluczone, że złoża w rejonie Sławkowa były uboższe i bardziej rozproszone. Rozwój i upadek górnictwa był procesem widocznym w długiej perspektywie czasowej. Średniowieczna technika i organizacja sprawiała, że wydobycie było stosunkowo powolne i na większości złóż, gdzie rozwinęły się miasta górnicze, trwało przynajmniej stulecie. Co zrozumiałe, wyczerpanie się dotychczasowych możliwości techniki górniczej nastąpiło najpierw na terenie Miśni, gdzie najwcześniej też rozpoczęła się następna faza rozwoju górnictwa. Czechy i Morawy, przez wojny husyckie były terenem, gdzie kryzys miał trochę inne podłoże. Natomiast na Węgrzech i w Polsce możemy mówić o kryzysie XV w., który pojawił się w miastach w podobnym czasie. Być może nie bez znaczenia są silne związki między miastami górno-węgierskimi a małopolskimi, w których te pierwsze zaopatrywały się w ołów niezbędny do oddzielenia srebra od miedzi. Przejście do bardziej intensywnej gospodarki, jakie w wielu miejscach nastąpiło w przeciągu XVI w. wymagało reorganizacji struktury górnictwa i pojawienia się znacznego kapitału skłonnego prowadzić długofalowe inwestycje. Kryzys technologiczny i organizacyjny ciągnął za sobą upadek przede wszystkim ośrodków w pełni uzależnionych od górnictwa. Opuszczone zostały wtedy osiedla górnicze na terenie Miśni. Osiedla te mogły mieć zaczątki miejskiego charakteru, jednak nie uzyskały innych funkcji centralnych niż górnicze. Świadczy o tym ich bliskie usytuowanie względem miast pełniących funkcje zaplecza dla obszarów rolniczych. Nie zdołały one przekształcić się w większe ośrodki o zdywersyfikowanej gospodarce. Być może tego typu osad, stojących u progu miejskiego statusu, było znacznie więcej, jednak pozostają jeszcze nieodkryte. Z drugiej strony przykład Złotoryi i Lwówka pokazuje, że miasta mogły znaleźć inne formy gospodarki (sukiennictwo), które zapewniły im pomyślny rozwój po wyczerpaniu się złóż złota. Obserwacje te znajdują swoje analogie w kolejnej fazie urbanizacji górniczej. Druga faza rozwoju górnictwa w Europie Środkowo-Wschodniej była bardzo intensywna, ale krótkotrwała. Znaczne zapotrzebowanie na metale szlachetne i kolorowe skusiło posiadaczy kapitału do zakrojonych na szeroką skalę inwestycji. Nie bez znaczenia był rozpoczęty w 2 poł. XV w. postęp w technologii górniczej i metalurgicznej. Jego „ukoronowaniem” było dzieło Georgiusa Agricoli (1494-1555) De re metallica libri XII wydane w 1556 r., podsumowujące niejako ówczesną wiedzę z tego zakresu (Nef 1987: 727). Reorganizacja kopalń w duże, sprawnie zarządzane kompleksy oraz skupienie całego procesu w jednych rękach, pozwoliło na wydajniejszą eksploatację i optymalizację produkcji. Zaowocowało to zwiększeniem ilości wydobytej rudy, ale zapewne także szybszym wyczerpywaniem się złóż i zasobów drewna niezbędnego w procesie produkcji hutniczej. Okres wzrostu wydobycia nie był nigdzie dłuższy niż ok. 100 lat. W przypadku małych ośrodków w Rudawach trwał nawet połowę tego okresu. Groźną sytuację stanowiło powolne ograniczanie roli miast w górnictwie. Dopóki górnictwo pozostawało w rękach mieszczan, a władze miejskie połączone były z władzami górniczymi, zyski z górnictwa pozostawały na miejscu. Mogły przysłużyć się zatem dobru miasta i jego mieszkańców. Władze miejskie miały większe możliwości przeciwdziałania ewentualnym kryzysom. Wielcy przedsiębiorcy, nie zainteresowani dobrem miasta, w razie nadmiernych kosztów produkcji mogli bez trudu zwinąć działalność. Optymalizacja produkcji polegała między innymi na samodzielnym organizowaniu zaopatrzenia dla kopalń, na czym cierpieli lokalni miejscy rzemieślnicy. W Bańskiej Bystrzycy rada miejska walczyła, na początku XVI w., przez 24 lata z systemem zaopatrzenia zorganizowanym przez Fuggerów (Skladaný 2010: 43). Dążenie do maksymalizacji zysków odbijało się także na szeregowych pracownikach, którzy pracowali w coraz cięższych warunkach i nie byli terminowo opłacani. Doprowadzało to do rozruchów wszczynanych przez pracowników kopalń. W 1525 roku bunt miał miejsce w Jáchymovie (Majer 2004: 93), a rok później doszło do wystąpienia górników w Bańskiej Bystrzycy i innych miastach środkowo-słowackich (Skladaný 2010: 37). I nie były to przypadki odosobnione. Do spadku produkcji górniczej po połowie XVI w. przyczyniły się w dużym stopniu czynniki zewnętrzne. Od początku XVI w. do Europy zaczęło napływać złoto z zamorskich kolonii, a potem znaczne ilości srebra. W 1546 r. doszło do odkrycia dużych złóż srebra w Potosi na terenie dzisiejszej Boliwii. Produkcja srebra w Ameryce i jego przywiezienie na pokładzie hiszpańskiego statku, okazało się tańsze niż pozyskiwanie go w Europie Środkowo-Wschodniej (Nef 1978: 756). W związku z napływem taniego kruszcu już w ciągu 1 poł. XVI w. na Zachodzie doszło do stopniowego wzrostu cen zboża. W drugiej połowie stulecia proces ten ogrania także wschodnią część Europy. Nastał okres największej koniunktury na produkty rolnicze i leśne z Europy Środkowo-Wschodniej, ale jednocześnie zaczęło zamierać górnictwo kruszcowe. Związane było to z problemami technicznymi, rosnącymi kosztami zaopatrzenia i niechęcią do inwestowania znacznego kapitału w niedochodowe przedsięwzięcia (Małowist 2006: 257-258). Po opuszczeniu kopalń przez bogatych przedsiębiorców, przechodziły one pod administrację królewską, co jak pokazuje sytuacja z terenów Słowacji, nie prowadziło do zaniechania kryzysu. Komora królewska przeznaczała zyski z górnictwa na inne cele, a często spłacała długi przyszłymi zyskami. Na to nakładał się cały szereg czynników organizacyjnych oraz naturalnych (skład złóż, epidemie, wody podziemne). Decydujący był jednak zawsze brak funduszy na inwestycje (Hildebrandt 1997: 289-290). W okresie XVI w., w efekcie długiego rozwoju prawa górniczego i miejskiego, pojawił się prawny status „królewskiego miasta górniczego”, posiadającego „pakiet” udogodnień i przywilejów mający stymulować górnictwo. Wielokrotnie nie przynosiło to zamierzonych skutków. Mieszczanie, zdając sobie sprawę z korzyści płynących z takiego statusu, niejednokrotnie sztucznie podtrzymywali wydobycie w nielicznych kopalniach, żeby nie stracić przysługujących im specjalnych praw. Miasta górnicze w XV-XVI w. powstawały w znacznej ilości na niezagospodarowanych dotychczas terenach Rudaw. Warunki do rozwoju miast były tu o wiele trudniejsze, stąd też wiele z nich było w rzeczywistości ośrodkami nastawionymi głównie na prace wydobywcze. Niektóre z nich, jak Annaberg zyskały w miarę wysoką pozycję. Większość, zwłaszcza mniejszych, położona była wysoko, w trudnym terenie, pozbawionym ziem uprawnych, z dala od szlaków handlowych, uzależnione więc były od dostaw z zaplecza. Spadek dochodów z górnictwa prowadził do ich nieuchronnego regresu. Tym co prowadziło do kryzysu lub upadku miast górniczych była stagnacja podstaw gospodarczych i struktury górnictwa. Bez dynamicznej zmiany i wprowadzania nowych rozwiązań nie był możliwy pomyślny rozwój. Najprawdopodobniej zdawano sobie z tego sprawę już w średniowieczu, stąd też nadawanie wielu miastom górniczym szerokich podstaw gospodarczych. Nie bez znaczenia dla ich dalszych losów był także nagromadzony w wyniku rozwoju górnictwa kapitał, który pozwalał przedsiębiorcom górniczym na zdywersyfikowanie swej działalności i w efekcie przestawienie ekonomii miasta na inne tory. Miasto górnicze było nie tylko dynamicznie zmieniającą się strukturą społeczno-ekonomiczną, ale także dynamicznie przekształcaną przestrzenią. Jego integralną częścią był nie tylko obszar samego miasta, ale także otaczające je tereny górnicze i rolnicze. Okręg górniczy był obszarem wydobycia i przerobu surowców kopalnych, którego centralnym punktem było miasto górnicze. W obrębie okręgu, poza kopalniami i hutami, znajdowała się towarzysząca im infrastruktura, jak mielerze, kanały i spiętrzenia oraz osady zamieszkałe przez pracowników tychże elementów infrastruktury. Okręg górniczy w niewielkim stopniu zależny był od granic administracyjnych. Na jego terenie mogły znajdować się różne ośrodki władzy i strefy jurysdykcji. Należy więc rozpatrywać go przede wszystkim jako jednostkę ekonomiczną. Wydaje się, że najstarsze okręgi górnicze, ze względu na charakter prowadzonych prac górniczych obejmowały znaczny teren. Sytuacja ta uległa zmianie wraz z intensyfikacją górnictwa w XV-XVI w. i skupieniem wszystkich elementów produkcji i kontroli na mniejszym obszarze. W pierwszym okresie rozwoju górnictwa w okolicach osad górniczych funkcjonowały obiekty obronne, co było być może związane z mniej intensywnym zagospodarowaniem okręgu górniczego, a co za tym idzie, potrzebą zapewnienia ochrony oddalonym od siebie siedzibom ludzkim. Huty znajdujące się w obrębie okręgu były rozlokowane przede wszystkim w zależności od dostępu do źródeł energii, jak woda czy węgiel drzewny. Wydaje się, że ich relacja względem stref mieszkalnych w całym badanym okresie była drugorzędna. Okręg górniczy przez cały okres swojego funkcjonowania przenikał się ze strefą rolniczą przynależną do miasta. Wraz z rozwojem ośrodka i nabywaniem przez niego dodatkowych funkcji rosła ilość elementów infrastruktury nie związanej bezpośrednio z górnictwem. Nie jest wykluczone, że elementy znajdujące się w obrębie okręgu górniczego tworzyły hierarchiczną strukturę, na której szczycie stało miasto górnicze, które z kolei mogło być podległe innemu ośrodkowi. Forma przestrzenna miasta górniczego zależna była z jednej strony od warunków topograficznych w miejscu jego powstania, a z drugiej od tego w jaki sposób się rozwijało i jakie pełniło lub miało pełnić funkcje centralne. Widoczne są trzy zasadnicze formy układu przestrzennego miasta: nieregularny, ulicowy i regularny. W pierwszym przypadku kształtowanie się układu związane było z jego powstaniem bezpośrednio w miejscu wydobycia (jak w Kutnej Horze) bądź bardzo dynamicznym rozwojem (Schneeberg, Tarnowskie Góry). Podobnie zapewne wyglądały duże osady górnicze w fazie przed rozwinięciem się w miasto. Eksploatacja złóż w obrębie zabudowy prowadziła do przekształcenia powierzchni terenu i niemożności rozmierzenia regularnego układu. Drugi typ układu miejskiego, ulicowy, związany był z powstaniem miasta wzdłuż ważnego szlaku (np. Bańska Bystrzyca, Spiska Nowa Wieś), bądź z powodu położenia w wąskiej dolinie, gdzie takie usytuowanie zabudowy było logiczne (Jáchymov, Horní Slavkov). Trzeci z układów, regularny, był najpowszechniejszy. Były to typowe dla miast lokacyjnych w tej części Europy układy szachownicowe, gdzie wokół regularnego rynku rozmierzone były bloki zabudowy ze standardowymi działkami mieszczańskimi. W okresie od XIII do XVI w. miało miejsce udoskonalanie tego wzorca aż do formy „miasta idealnego”, która znalazła swój wyraz w lokowanym na przedgórzu Rudaw Marienbergu oraz mniejszych miastach górniczych powstałych w Rudawach na jego wzór. Wydaje się, że dynamicznie zmieniającym się elementem miast górniczych była zabudowa mieszczańska. Początkowo powstawała zabudowa drewniana, w formie budynków zagłębionych. Prawdopodobnie w miastach były one elementami większych naziemnych konstrukcji i często pełniły formę piwnicy. Była to dosyć typowa forma zabudowy w miastach lokacyjnych Europy Środkowo-Wschodniej. Nie jest wykluczone, że dosyć szybko, zwłaszcza w większych miastach górniczych, pojawiła się zabudowa murowana. Być może związane było to z obecnością znacznych zasobów finansowych związanych z produkcją górniczą. Wraz z dywersyfikacją podstaw ekonomicznych miast górniczych, zaczął wykształcać się model domu mieszczańskiego związanego z działalnością handlową lub rzemieślniczą. Kolejnym dynamicznie zmieniającym się elementem miasta górniczego było środowisko naturalne przekształcane w wyniku prowadzenia wydobycia i przerobu rud. Najbardziej widocznym skutkiem tej działalności była wycinka drzewa, często w promieniu wielu kilometrów od miasta. To z kolei, w połączeniu z budową kopalń, prowadziło do erozji skutkującej osunięciami ziemi i pustynnieniem krajobrazu. W wyniku prac górniczych i hutniczych do środowiska uwalniane były znaczne ilości szkodliwych substancji, które zatruwały gleby, źródła wody i powietrze, znacznie wpływając na jakość życia mieszkańców rejonów górniczych. Podsumowując można stwierdzić, że miasta górnicze przeszły drogę, od gmin wolnych górników, którym książęta i królowie starali się zapewnić dobre zaplecze dla rozwoju wydobycia do zorganizowanych, centralnie zarządzanych przedsiębiorstw, prowadzących intensywną często jednak rabunkową gospodarkę. W ciągu stuleci zmieniała się rola miasta, z instytucji, która w znacznej mierze kontrolowała górnictwo w swoim okręgu do osiedla zapewniającego miejsce zamieszkania i zaplecze społeczno-organizacyjne dla dużych przedsiębiorstw górniczych. Zmiana ta związana była z jednej strony z wymogami technologiczno-organizacyjnymi a z drugiej ze zmieniającą się sytuacją gospodarczą, społeczną i polityczną ówczesnej Europy. X. Bibliografia Skróty bibliograficzne AAFS – Archäologie aktuell im Freistaat Sachsen (Drezno) AFD – Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege (Drezno) Anschnitt – Der Anschnitt. Zeitschrift für Kunst und Kultur im Bergbau (Bochum) Ausgrabungen und Funde – Ausgrabungen und Funde. Nachrichtenblatt für Vor- und Frühgeschichte (Berlin) AVANS – Archeologické Výskumy a Nálezy na Slovensku v Roku ..., (Nitra) BDN - Berichte zur Denkmalpflege in Niedersachsen BMŻK w r. - Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w roku … (Wieliczka) DWP - Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne (Głogów) EAZ – Etnographisch-Archäologische Zeitschrift (Berlin) IA – Informator Archeologiczny (Warszawa) KHKM – Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (Warszawa) ŁSA – Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne (Łódź) MA – Materiały Archeologiczne (MAK, Kraków) RMGB - Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Archeologia (Bytom, Muzeum Górnośląskie) SA – Silesia Antiqua (Wrocław) SArch – Sprawozdania Archeologiczne (Kraków) SH – Studia Historyczne (Kraków) SMDŻ – Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce (Wieliczka) ŚSA – Śląskie Sprawozdania Archeologiczne (Wrocław) TKUiA – Teka Komisji Urbanistyki i Architektury (Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź) WA – Wratislavia Antiqua (Wrocław) ZAM – Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters (Freiburg am Br. AGRICOLA GEORGIUS 1556 O górnictwie i hutnictwie dwanaście ksiąg, wyd. 2000, z czes. przeł. Karina Kurková, Jelenia Góra ALT K. W. 2002 Lebensbedingungen und Lebensumstände von Kindern im Mittelalter am Beispiel einer Bergbaubevölkerung. Internationale Archäologische Studia Honoraria 18 Regio Archaeologica, Archäologie und Geschichte am Oberhein, Radhen, 373-388 ALT K. W., LOHRKE B., BRENN R., BECKER T. 1999 Umwelt- und Lebensbedingungen einer mittelalterlichem Bergbau Bevölkerung aus Sulzburg (Kr. BreisgaußHochschwarzwald), [w:] Gottschalk R. (red.), Früher Bergbau im südlichen Schwarzwald, (Archäologische Informationen aus Baden-Württemberg 41), Stuttgart, 63-72 AMMANN H., METZ R. 1956 Die Bergstadt Prinzbach im Schwarzwald, Alemannisches Jahrbuch 1956, 283-313 ANDRÉN A. 1998 Between Artifacts and Texts. Historical Archaeology in Global Perspective, New York ANDRZEJEWSKA A. 2000 Sprawozdanie z archeologicznych badań prowadzonych na terenie placu Grunwaldzkiego w Bytomiu, ŁSA, t. 6, Łódź, 141-157 2001 Badania archeologiczne Rynku w Bytomiu w 1997 i 1998 roku, ŁSA, t. 7, Łódź, 399-414 2002 Sprawozdanie z badań ratowniczych na rynku Starego Miasta w Bytomiu, województwo śląskie, Badania na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 1999-2000, Katowice, 329-336 2002a Rozplanowanie przestrzenne średniowiecznego i nowożytnego Rynku bytomskiego w świetle najnowszych badań archeologicznych, WA, t. 2, Wrocław, 279-288 AUFBRUCH UNTER TAGE 2011 Aufbruch unter Tage. Stand und Aufgaben der montanarchäologischen Forschung in Sachsen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 9. bis 11. September 2010, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege. Beiheft 22, Dresden BAILLY-MAÎTRE M.-CH., DUPRAZ J. B. 1990 Brandes en Oisanes. Mittelalterlicher Silbererzbergbau in der französischen Alpen, Der Anschnitt 49, h. 4, 122-130 BAILLY-MAÎTRE M.-CH., PLOQUIN A. 1993 Archéologie et paléométallurgie d’un village de mineurs au Moyen-Age, [w:] Steuer H., Zimmerman U. (red.), Montanarchäologie in Europa, 443-460 BAMHAUER M. 2001 „Grubenhaus” oder „Keller”? Bemerkungen zu ihrer Unterscheidberkeit anhand ausgewählter Befunde, [w:] Pfrommer J., Schreg R. (red.), Zwischen den Zeiten. Archäologische Beiträge zur Geschichte des Mittelalters in Mitteleuropa. Festschrift für Barbara Scholkmann, Rahden/Westf., 349-362 BARTELS CH. 1996 Mittelalterlicher und frühneuzeitlicher Bergbau im Harz und seine Einflüsse auf die Umwelt, Naturwissenschaften, vol. 83, nr 11, 483-491 2001 Der Bergbau – im Zentrum das Silber, [w:] Lindgren Uta (red.), Europäische Technik im Mittelalter 800 bis 1400 Tradition und Innovation. Ein Handbuch, Berlin, 235-248 BARTOŠ M. 2004 Středověké dobývání v Kutné Hoře – Der Mittelalterlicher Bergbau in Kuttenberg, [w:] Těžba a zpracování drahých kovů: sídelní a technologické aspekty, Mediaevalia archaeologica 6, Praha, 157-201 2004a Vodní náhony a plavební kanály v kutnohorském rudním revíru, Kutnohorsko-vlstivědný sborník 7/04, 18-24 BARTOŠ M., NOVÁK P., POSIL A., VANĚČKOVÁ J., VANĚK V., VELÍMSKÝ F., ŽEMLIČKA J. 2010 Kutná Hora. Historický atlas měst České republiky, svazek č. 22, Praha BECKE A., GÜHNE A. 1988 Ein Holzfundkomplex des 16. Jahrhunderts aus dem Stadtkern von Freiberg, Ausgrabungen und Funde, 33, 43-49 BERKY J. 2007 Stopy zaniklého osídlení a hornictví ve východní části Havlíčkova Brodu, Archeologické výzkumy na Vysočině 1/2007, 208-215 BÍLEK J. 1982 Kutnohorské hornictví na klonku 13. století, Studie z dějin hornictví 13, Praha, 76-96 1994 K báňsko-historické problematice podzemních prostor pod jihozápadním okrajem Kutné Hory, Zprávy památkové péče 7/1994, Praha, 215-216 2000a Kutnohorské dolování. 1. Grejfské žilné pásmo, Kutná Hora 2000b Kutnohorské dolování. 2. Roveňské pásmo, Kutná Hora 2000c Kutnohorské dolování. 3. Kuklické žilné pásmo, Kutná Hora 2000d Kutnohorské dolování. 4. Hloušecké a Šipecké Žilné pásmo, Kutná Hora 2000e Kutnohorské dolování. 5. Staročeské žilné pásmo, Kutná Hora 2000f Kutnohorské dolování. 6. Kutací a průzkumné práce v kutnohorském revíru a v jeho okolí, Kutná Hora 2000g Kutnohorské dolování. 7. Oselské žilné pásmo, Kutná Hora 2001 Kutnohorské dolování. 9. Historický peled k problematyce poddolování, hald a vrchlické překrady, Kutná Hora BIMLER K. 1943 Planung und Befestigung der mittelalterlichen Stadt Beuthen OS., Beuthen BLASCHKE K. 1997 Kirchenorganisation und Kirchenpatrozinien als Hilfsmittel der Stadtkernforschung, [w:] Stadtgrundriss und Stadtentwicklung. Forschungen zur Entstehung mitteleuropäischer Städte. Ausgewälte Aufsätze von Karlheinz Blaschke, Stadtforschung, A/44, Köln, 131-161 (przedruk artykułu z r. 1987) 1980 (wyd. 2003) Bergstadt, [w:] Lexikon des Mittelalters, t. I, München-Zürich, 1959 BOHDÁLKOVÁ L., ERBANOVÁ L. 2013 Geochemické archivy a možnosti jejich použití v montánní archeologii, [w:] Smolnik R. (red.) ArchaeoMontan 2012. Erkunden – Erfassen – Erforschen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 18. Bis 20. Oktober 2012, Dresden, 83-86 BOGACZ T. 1997 Czasy nowożytne (XVI-XVIII w.), [w:] Gładkiewicz R. (red.) Dzieje Złotoryi, Złotoryja-Wrocław, 67-103 BOGUCKA M., SAMSONOWICZ H. 1986 Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź BOROŃ P. 2013 Problematyka badań nad wczesnośredniowiecznym ośrodkiem górnictwa i hutnictwa srebra i ołowiu na pograniczu śląsko-małopolskim, [w:] Boroń P. (red.) Argenti fossores et alii. Znaczenie gospodarcze wschodnich części Górnego Śląska i zachodnich krańców Małopolski w późnej fazie wczesnego średniowiecza (X-XII wiek), Wrocław, 15-30 BRADLEY R. S., HUGHES M. K., DIAZ H. F. 2003 Climate in Medieval Time, Science, vol 302, 17 October 2003, 404-405 BRANTON N. 2009 Landscape Approaches in Historical Archaeology: The Archaeology of Places, [w:] Majewski T., Gaimster D. (red.) International Handbook of Historical Archaeology, New York, 51-66 BRAUDEL F. 1971 Historia i nauki społeczne: długie trwanie, [w:] Braudel F., Historia i trwanie, Warszawa BURCHARD H. 1959 Poszukiwania wczesnośredniowiecznej warzelni soli w Bochni w 1957 roku, KHKM, t. 7, 132-136 1964 Wyniki badań wykopaliskowych w Wieliczce, pow. Kraków w latach 1960-62, SArch, t. 16, 318-323 1965 Stan i potrzeby badań archeologicznych w Wieliczce, SMDŻ, t. 1, 17-33 BUŚKO C. 1995 Z badań wewnętrznego rozplanowania działki mieszczańskiej na Śląsku, [w:] Wachowski K. (red.), Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Miasto, Wrocław, 91-98 1995a Stan badań nad parcelą mieszczańską w średniowiecznych miastach śląskich, KHKM, t. 43, z. 3, 344-350 BÜHLER H.-E., WILD H. W. 1991 Umweltprobleme bei der Kupferverhüttung im Mittelalter, Erzmetall 44, 154-161 ČELKO M. 1990 Produkcia drach kovov v Kremnici do konca 16.storočia, [w:] Banské mestá na Slovensku, Žiar nad Hronom, 110-123 ČECHURA J. 1979 Sedlecký klášter a počátky kutnohorského dolování, Středočeský sborník historický 14, 157-163 CEMBRZYŃSKI P., LEGUT-PINTAL M. (w druku) Airborne laser scanning as a method of localisation and documentation of mining sites remains. Examples from Silesia, Stříbrna Jihlava 2013, Acta Rerum Naturalium CETERA A., OKOŃSKI J. 1993 Nowe materiały archeologiczne z Bochni, Rocznik Bocheński, t. 1, 27-61 CHARVÁTOVÁ K. 1993 Středověké dvory sedleckého kláštera, Památky středních Čech 7, 32-39 CHOROWSKA M., DUDZIAK T., JAWORSKI K., KWAŚNIEWSKI A. 2009 Zamki i dwory obronne w Sudetach. T. II Księstwo jaworskie, Wrocław CHROBAK P. 2002 Głuchołazy w czasach funkcjonowania głuchołasko-zlatohorskiego zagłębia złota, [w:] Europejskie dziedzictwo górnictwa złota na terenie Głuchołaz i Zlatych Hor, Głuchołazy, 36-42 CÍLEK V. 1994 Speleologický výzkum historických dolů v Kutné Hoře, Zprávy památkové péče 7/1994, Praha, 217-221 CZAJA S. 1996 Antropogeniczne przemiany stosunków wodnych w rejonie Tarnowskich Gór od XIV do końca XIX wieku, [w:] Jankowski A.T., Kaniecki A. (red.) Dzieje przemiany stosunków wodnych na obszarach zurbanizowanych, Poznań-Sosnowiec, 14-30 DAHM C., LOBBEDEY U. WEISGERBER G. 1998 Der Altenberg. Bergwerk und Siedlung aus dem 13. Jahrhundert im Siegerland, Denkmalpflege und Forschung in Westfallen 34, Band 1: Die Befunde, Bonn 1998a Der Altenberg. Bergwerk und Siedlung aus dem 13. Jahrhundert im Siegerland, Denkmalpflege und Forschung in Westfallen 34, Band 2: Die Funde, Bonn DALLMANN W., GÜHNE A. 1993 Archäologische Belege zur Frühzeit des Bergbaus und Hűttenwesens im Revier Freiberg/Sachsen, [w:] Steuer, H., Zimmermann, U. (red.), Montanarchäologie in Europa. Berichte zum internationalen Kolloquium „Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa“ in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmaringen, 343-352 DALLMANN W., STANDKE B., SANSONI G. 1991 Belege des mittelalterlichen Erzbergbaus aus einer Abfallgrube des 14. Jh. In Freiberg, AFD, 34, 251-262 DEICKE M. 2000 Findings Concerning the Environmental History of the Harz Mountains and the Utilization of Mineral Resources, [w:] Segers-Glocke C., Witthöft H. (red.) 2000 Aspects of mining and smelting in the Upper Harz Mountains (up to the 13th/14th Century) in the early times of a developing European culture and economy, Siegener abhandlungen zur Entwicklung der Materielle Kultur 32, Arbeitshefte zur Denkmalpflege in Niedersachsen 22, St. Katharinen, 66-78 DOLEŽALOVÁ K. 2012 Středověké keramické lampy z Jihlavě a na Starých Horách u Jihlavy, [w:] Stříbrná Jihlava 2010, Acta Rerum Naturalium přírodovědný časopis Vysočiny 12, 211-220 DOUFFET H. 1990 Erzgebirgische Bergstädte. Historische und städtebauliche Kennzeichnung, [w:] Dolgner D., Roch I. (red.), Stadtbaukunst im Mittelalter, Berlin, 182-186 2002 Freiberger Vorstädte- Stadtentwicklung außerhalb der Stadtmauer, [w:] Hoffman Y., Richter U. (red.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I, Freiberg, 288-362 DOUFFET H., GÜHNE A. 1983 Die Entwicklung des Freiberger Stadtgrundrisses im 12. und 13. Jahrhundert, Stadt und Bergbaumuseum Freiberg, Schriftenreihe 4 (1983), 15-40 DRABINA J. 2010 Historia Bytomia od średniowiecza do współczesności 1123-2010, Bytom DRAŽAN V. 1950 Gotický a renesanční městský dům z jižních Čech a Moravy, Zaprávy památkové péče 10, 129-160 DUDA J. 1997 Odkrycie fragmentu murów obronnych średniowiecznej Wieliczki w Ogrodzie Żupnym, SArch, t. 49, 243-255 DVOŘÁKOVÁ D., ŠTEFÁNIK M. 2010 Smolník, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 436-445 DVOŘÁKOVÁ V., TÓTHOVÁ Š. (red.) 1995 Banská Štiavnica. Svetové kultúrne dedičstvo, Bratislava DYGO M. 2006 Wschód i Zachód: gospodarka Europy w XIV-XV wieku, [w:] Gawlas S. (red.), -Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, Warszawa, 117-194 DZIEDUSZYCKI W. 1998 Wiek XIII. Przemiany – ich specyfika i znaczenie, [w:] Wachowski K. (red.) Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. „Rewolucja” XIII wieku, Wrocław, 17-22 DZIEKOŃSKI T. 1972 Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII do połowy XX w., Wrocław DZIEWULSKI W. 1979 Powstanie i rozwój Bytomia feudalnego, [w:] Bytom. Zarys rozwoju miasta, Warszawa-Kraków, 56-107 DZIWIK K. 1989 Początkowe dzieje Wieliczki, SMDŻ, t. 15, 7-46 EBNER H. 1989 Österreichische Bergbaustädte und Bergmärkte im Mittelalter und in der frühen Neuzeit, Jahrbuch für Regionalgeschichte 16 1. Teil (1989), 57-72 ECKSTEIN K., HAUPTMANN A., REHREN T., RICHTER U., SCHWABENICKY W. 1994 Hochmittelalterliches Montanwesen im sächsischen Erzgebirge und seinem Vorland, Anschnitt 46, 114-132 EYSYMONTT R. 2009 Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Wrocław FILLOVÁ Ľ., MÁCELOVÁ M., ŠIMKOVIC M. 2002 Opevnenie zestského hradu Banskej Bystrici v 15. a na začiatku 16. storočia, Archaeologia historica 27/02, 355-370 FIRSZT S. 1987 Badania nad górnictwem złota w rejonie Legnickiego Pola, woj. legnickie w latach 1984-1985, SA, t. 29, 111-119 1988 Sprawozdanie z badań nad średniowiecznym górnictwem złota w rejonie Legnickiego Pola, Mikołajowic i Strachowic w 1984 roku, ŚSA. t. 27, 79-81 1990 Odkrycia i badania - Legnickie Pole, woj. Legnica, SA, t. 32, 244- 245 1995 Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w Legnickim Polu, woj. legnickie w 1987 roku, DWP, t. 3, 239-244 1997a Relikty średniowiecznego górnictwa złota w rejonie Złotoryi, woj. Legnickie, ŚSA, t. 39, 473-476 1999 Górnictwo jako przyczyna powstania niektórych ośrodków miejskich na XIII- wiecznym Śląsku, [w:] Moździoch S. (red.), Centrum i zaplecze wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, Wrocław, 273-284 FOKT K. 2012 Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie na Dolnym Śląsku w świetle badań archeologicznych, Kraków FOLWARCZNY-MIŠKO E., JODŁOWSKI A. 1977 Problematyka badań archeologicznych w Wieliczce, SMDŻ, t. 6, 63-72 FRENZEL B., KEMPTER H. 2011 Frühe Umweltverschmutzungen: Die Schwermetallablagerungen in Schwarzwälder Hochmooren, [w:] Markl, G., Sönke, L. (red.), Silber Kupfer Kobalt Bergbau im Schwarzwald, Filderstadt, 99-130 FROLÍK J., TOMÁŠEK M. 1997 Archeologie v Kutné Hoře v roce 1996- stav a perpektivy, Archaeologia historica, t. 22, 121-128 2001 Archeologický výzkum části fortifikace Kutné Hory v roce 1997, Archeologie ve středních Čechách 5, 623-629 2002 Kutná Hora. Přispĕvek archeologie k nejstarši topografii a komunikačnimu schèmatu města, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, Wrocław-Praga, 99-107 2003 Soubor pozdně středověké keramiky z výlně zaniklé studny č.p. 108 v Kutné Hoře, Archeologie ve středních Čechách 7, 735-758 2004 Archeologická památková péče v Kutné Hoře, [w:] Forum Urbes Medii Aevi I, Brno, 29-33 FRÖHLICH J. 2007 Zlatorudné mlýny v kremnické rudné oblasti na Slovensku, [w:] Stříbrná Jihlava 2007, Jihlava-Brno, 82-89 GACZOŁ A. 1990 Zabytki sztuki w Wieliczce, [w:] Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Kraków, 333-363 GAWĘDA S., JODŁOWSKI A., PIOTROWICZ J. (red.) 1990 Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Kraków GAWLAS S. 1996 O kształt zjednoczonego Królestwa, Warszawa 2003 Znaczenie kolonizacji niemieckiej dla rozwoju gospodarczego Śląska, [w:] Barciak A. (red.) Korzenie środkowoeuropejskiej i górnośląskiej kultury gospodarczej, Katowice, 22-46 2006 Komercjalizacja jako mechanizm europeizacji peryferii na przykładzie Polski, [w:] Gawlas S. (red.) Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, Warszawa, 25-116 GIEYSZTOR A., ROSŁANOWSKI T. 1976 Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej, Warszawa-Poznań-Toruń GIMPEL J. 1977 Medieval Machine. The Industrial Revolution of the Middle Ages, London GLEITSMANN R.-J. 1984 Der Einfluß der Montanwirtschaft auf die Waldentwicklung Mitteleuropas, [w:] Montanwirtschaft Mitteleuropas von 12. bis 17. Jahrhundert, Der Anschnitt, Beiheft 2, Bochum, 24-39 GŁADKIEWICZ R. (red.) 1997 Dzieje Złotoryi, Złotoryja-Wrocław GOLDENBERG G. 1990 Die montanarchäologische Prospektion- Methoden und Ergebnisse, [w:] Erze, Schlacken und Metalle. Freiburger Universitätsblätter 109, Freiburg in Breisgau, 85-113 1993 Frühe Umweltbelastungen durch Bergbau und Hüttenwesen, [w:] Steuer, H.; Zimmerman, U. (red.), Alter Bergbau in Deutschland, Archäologie in Deutschland, Sonderheft 1993, 107-113 1996 Umweltbeeinflussung durch das frühe Montanwesen. Beispiele aus dem Schwarzwald, [w:] Jockenhövel A. (red.) Bergbau, Verhüttung und Waldnutzung im Mittelalter. Auswirkungen auf Mensch und Umwelt, Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte – Beihefte (VSWG-B) Band 121, Stuttgart, 230-246 GOLDENBERG G., FRÖHLICH M. 2006 Der Birkenberg bei Bollschweil – St. Ulrich. Ein Bergbaurevier aus dem Mittelalter, Bollschweil GOLIŃSKI M. 2005 Miasta a polityka gospodarcza Henryka IV Probusa, [w:] Wachowski K. (red.) Śląsk w czasach Henryka IV Prawego, Wratislavia Antiqua, t. 8, Wrocław, 49-62 GORZKOWSKI R. 1997 Pradzieje i wczesne średniowiecze (do końca XII w.), [w:] Gładkiewicz R. (red.) Dzieje Złotoryi, Złotoryja-Wrocław, 21-31 1997a Lokacyjne miasto średniowieczne (XIII-XV w.), [w:] Gładkiewicz R. (red.) Dzieje Złotoryi, Złotoryja-Wrocław, 32-66 2007 Złotoryja a najzady husyckie, [w:] Żerelik R. (red.), Dziedzictwo kulturowe Złotoryi na tle dziejów Śląska i Europy, Złotoryja, 43-48 GRAUS I. 1990 Z minulosti a prítomnosti stredovekej mestskej fortifikácie Banskej Bystrice, Stredné Slovensko 9, Martin, 173-195 2000 K lokalizacji neznámej (piatej) bašty v banskobystruckom hradnom areáli, Archaeologia historica 25/2000, 119-136 GRINGMUTH-DALLMER E. 1999 Methodische Überlegungen zur Erforschung zentraler Orte in ur- und frühgeschichtlicher Zeit, [w:] Moździoch S. (red.), Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, Wrocław, 9-20 GÜHNE A. 1982 Archäologische Untersuchungen in Schloß Freudenstein in Freiberg, Ausgrabungen und Funde 27, 39-45 1985 Neue Ergebnisse zur Stadtkernforschung in der Bergstadt Freiberg – Borngasse, AFD, 29, 1983, 313-352 1987 Ein Rundturmfundament im Schloß Freudstein in Freiberg, Ausgrabungen und Funde, 32, 37-43 1990 Archäologie in einer Bergstadt des späten Mittelalter. Ergebnisse und Probleme in der Forschung in Freiberg (Sachsen), [w:] Vogt 1990, 71-82 1991 Stadtarchäologie in Freiberg – Holzfunde, Berlin GÜHNE A., STANDKE B., STRIENITZ R., ULLRICH B. 1989 Eine Abfalgrube des 13. Jh. Mit zwei Fürspanen von Freiberg, Ausgrabungen und Funde, 34, 40-45 HADAŚ T. B. 2000 Przyroda i jej przemiany w dziejach Tarnowskich GórI, [w:] Drabina J. (red.) Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry, 695-774 HANULIAK M. 1994 Banskoštiavnický dominikaánsky kláštor, Pamiatky a múzeá 5-6/94, 22-24 HANULIAK M., HOŠŠO J., HUNKA J. 1996 Najvýznamnejšie poznatky z výskumu banskoštiavnickěho dominikánskeho kláštora, Slovenská Archeológia 44/2, 307-326 HAUSEROVÁ M. 2002 Jihlavské renessanční domy s horním osvětlením vysokých síní, Jihlavská archívní ročenka II-III 2000-2001, Jihlava, 73-99 HEJHAL P. 2012 Počátky středověké kolonizace české části Českomoravské vrchoviny, Brno HEJHAL P., HOLUB P. HRUBÝ P., MERTA D. 2006 Měšťanská zděná zástavba středověké Jihlavy (k současnému stavu poznání), [w:] Forum urbes medii aevi III. Vrcholně zděná měšťanská architektura ve střední Evropě, Brno, 190-229 HEJHAL P., HRUBÝ P. 2005 Dřevěná architektura 13. století v Jihlavě, Pelhřimově a Humpolci – Holzarchitektur des 13. Jahrhunderts in Jihlava, Pelhřimov und Humpolec, Forum urbes medii aevi II, Brno, 126-147 2006 Jihlava (okr. Jihlava), Přehled výzkumů 47, Brno, 234-249 HEJHAL P., HRUBÝ P., MALÝ K. 2006a Doklady rudních mlýnů ze středověké důlní aglomerace Staré Hory u Jihlavy – Nachweise von Erzmühlen in der Bergbauaglomeration Staré Hory (Altenberg) bei Jihlava (Iglau), Archeologické výzkumy v jižních Čechách. Jubilejní sborník k 60. Narozeninám Jiřího Fröhlicha, t. 19, 259-288 2011 Drei Beispiele montanarchäologischer Untersuchungen im mittelalterlichen Montangebiet Českomoravská vrchovina (Böhmisch-Mährisches Bergland, Tschechien), [w:] Aufbruch unter Tage. Stand und Aufgaben der montanarchäologischen Forschung in Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege, Beiheft 22, Dresden, 188-200 HEJHAL P., HRUBÝ P., MALÝ K., ROUS P., VOKÁČ M., ZIMOLA D. 2005 Dolování drahých kovů na Českomoravské vrchovině, [w:] Labuda J. (red.), Montánna archeológia na Slovensku (25 rokov výskumu locality Glanzenberg v Banskej Štiavnici). Medzinárodný seminár 7.9.-9.9.2005 Banska Štiavnica – Starý zámok, Banska Štiavnica, 49-66 HEMKER CH. 2011 Archäologie in Dippoldiswalde, [w:] Aufbruch unter Tage. Stand und Aufgaben der montanarchäologischen Forschung in Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege, Beiheft 22, Dresden, 117-126 HEMKER CH., HOFFMANN Y. 2009 Ein hochmittelalterliches Bergbaurevier in Dippoldiswalde, [w:] Smolnik R. (red.), Ausgrabungen in Sachsen 1, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege, Beiheft 20, Dresden, 104-109 HEMKER CH., WELLER M. 1995 Ausgrabungen in der Freiberger Altstadt, Archäologie aktuell im Freistaat Sachsen, t. 3, 205-209 HEMKER CH., WELLER M., BUCHERT U., NIEDERFEILNER A. 1997 Von Ober-und Unterstadt. Die Grabungen 1996-1996 in der Bergstadt Freiberg, Archäologie aktuell im Freistaat Sachsen, t. 4, 275-290 HERRMANN W. 1953 Der Zeitpunkt der Entdeckung der Freiberger Silbererze, [w:] Bergbau und Kultur. Beiträge zur Geschichte des Freiberger Bergbaus und der Bergakademie, (Freiberger Forschungshefte D2), Berlin, 7-22 HILDEBRANDT R. 1997 The Supply Crisis of The Neusohl mining industry: external and internal factors and the role of the state, [w:] Westermann E. (red.), Bergbaurevier als Verbrauchszentren im Vorindustriellen Europa, Fallstudien zu Beschaffung und Verbrauch von Lebensmitteln sowie Roh- und Hilfsstoffen (13.-18. Jahrhundert), Stuttgart, 285-294 HILLEBRECHT M.-L. 1982 Die Relikte der Holzhohlwirtschaft als Indikatoren für Waldnutzung und Waldentwicklung. Untersuchungen an Beispielen aus Südniedersachsen, Göttinger Geographische Abhandlungen 79, Göttingen 1985 Eine mittelalterliche Energiekrise , [w:] Herrmann B. (red.), Stadt und Umwelt im Mittelalter, Köln, 270-278 1989 Energiegewinnung auf Kosten der Umwelt. BDN, 2/89, 80-85 HOFFMANN F. 2009 Středověké město v Čechách a na Moravě, Praha 2009a Horní a městské právo, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 88-108 2009b Lucemburská Jihlava/ 14. století, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 109-152 HOFFMANN F., JAROŠ Z., PISKOVÁ R., SVĚRÁK V. 2000 Jihlava. Historický atlas měst České republiky, Svazek č. 8, Praha-Jihlava HOFFMANN Y. 2011a Die Geschichte von Dippoldiswalde bis zum Ende der Ersten Bergbauperiode um 1400, AFD, 51/52, 2009/2010, 391-421 HOFFMANN Y., RICHTER U. (red.) 2003 Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge, Bd. 1, Freiberg HOLUB P., HRUBÝ P., KOVÁČIK P., MERTA D., ZŮBEK A. 2003 Předběžné výsledky záchranných archeologických výzkumů v Jihlavě v roce 2002, Přehled výzkumů, Brno, 101-121 HOMZA M. 2010 Gelnica, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 151-163 HOŠŠO J. 1990 Historicko-archeologický výskum mestského hradu v Kremnici, [w:] Banské mestá na Slovensku, Žiar nad Hronom, 73-81 HRAZDIL V., ŠKRDLA P., HOUZAR S., VOKÁČ M. 2012 Historické dolování stříbrných rud v Komárovicích u Jihlavy, západní Morava, [w:] Stříbrná Jihlava 2010, Acta Rerum Naturalium přírodovědný časopis Vysočiny 12, 137-144 HRUBÝ P. 2004 Hornická aglomerace na Starých Horách u Jihlavy, [w:] Stříbrná Jihlava 2004. Seminář k dějinám hornictví a důlních prací na Vysočině. Jihlava, 17.9.-19.9.2004. Sborník příspěvků, Jihlava, 5-21 2011 Jihlava – Staré Hory. Archeologický výzkum středověkého důlního, úpravnického a obytného areálu v letech 2002-2006. Příspěvek ke studio středověkého rudného hornictví, Disertationes Archaeologicae Brunenses/Pragensesque, Praha-Brno 2013 Stříbrorudné hornictví ve 13. století: k modelu struktury krajiny a infrastruktury, [w:] Smolnik R. (red.) ArchaeoMontan 2012. Erkunden – Erfassen – Erforschen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 18. Bis 20. Oktober 2012, Dresden, 263-273 HRUBÝ P., HEJHAL P. 2011 Hornické a úpravnické areály na Českomoravské vrchovině a jejich vztah k soudobým městským centrům ve 13. století, [w:] Forum urbes medii aevi VI. Surovinová yákladna a jají využití ve středověkém městě, Brno, 128-175 HRUBÝ P., HEJHAL P., HOCH A., KOČÁR P., MALÝ K., MACHÁŇOVÁ L., LIBOR P., ŠTELCL J. 2012 Středověký úpravnický a hornický areál Cvilínek u Černova na Pelhřimovsku, Památky Archeologické CIII, 339–418 HRUBÝ P., HEJHAL P., MALÝ K. 2007 Montanarchäologische Forschungen in Jihlava-Staré Hory (Iglau-Altenberg, Tschechien), ZAM t. 35, 17-60 HRUBÝ P., JAROŠ Z., KOČÁR P., MALÝ K., MIHÁLYIOVÁ J., MILITKÝ J., ZIMOLA D. 2006 Středověká hornická aglomerace na Starých Horách u Jihlavy – Das mittelalterliche Bergbauzentrum in Staré Hory (Altenberg) bei Jihlava (Iglau), Památky archeologické 97, 171-264 HRUBÝ P., MALÝ K. 2005 Hornictví na Jihlavsku: výrobeně distribuční vztahy Jihlavy a důlní aglomerace Staré Hory ve 13. století, [w:] Labuda J. (red.), Montánna archeológia na Slovensku (25 rokov výskumu lokality Glanzenberg v Bansej Štiavnici). Medzinárodný seminár 7.9.-9.9. 2005 BanskáŠtiavnica – Starý zámok, Banská Štiavnica, 67-85 HRUBÝ P., MALÝ K., MILITKÝ J. 2005 Hromadný nález mincí ze 13. století objevený při archeologickém výzkumu v areálu radnice v Jihlavě. Příspěvek k lokalizaci jihlavská mincovny ve 13. století, Numiskatický sborník 20, 43-60 2007a K výrobě barevných kovů a stříbra v Jihlavě ve 13. století, Archeologické výzkumy na Vysočině 1/2007, 49-103 HUCKER B. U. 1984 Die untergegangene Bergstadt Blankenrode im Diemel-Eder-Kupfererzrevier, [w:] Kroker W., Westermannn E. (red.), Montanwirtschaft Mitteleuropas vom 12.bis 17. Jahrhundert, Bochum, 103-110 HUNKA J. 2005 Nálezy mincí a iných s obchodom spojených predmetov z Glanzenbergu. Ich význam pre poznanie politicko-hospodárskeho vývoja Banskej Štiavnica a okolia, [w:] Labuda J. (red.), Montánna archeológia na Slovensku (25 rokov výskumu lokality Glanzenberg v Bansej Štiavnici). Medzinárodný seminár 7.9.-9.9. 2005 BanskáŠtiavnica – Starý zámok, Banská Štiavnica, 103-107 INFORMATOR ARCHEOLOGICZNY 1970 Badania 1969, Wieliczka, pow. Kraków, Kościół, 333-334 1973 Badania 1972, Olkusz, 261 1974 Badania 1973, Olkusz, 262 1976 Badania 1975, Wieliczka, woj. krakowskie, Stanowisko XV, 301-302 1977 Badania 1976, Wieliczka, woj. krakowskie, Stanowisko II – Zamek, 246-247 1978 Badania 1977, Stary Olkusz, 197-198 1978a Badania 1977, Olkusz, 238 1979 Badania 1978, Stary Olkusz, 256-257 1980 Badania 1979, Stary Olkusz, 187-188 1980a Badania 1979, Olkusz, 226-227 1992 Badania 1988, Sławków, st. 6, woj. katowickie, 136 1997 Badania 1991, Sławków, st. 3, gm. Dąbrowa Górnicza, woj. katowickie, 105 1998 Badania 1993, Olkusz, st. 2, Starostwo, gm. loco, woj. katowickie, 95 1998a Badania 1994, Wieliczka, st. 2, Zamek – Ogród Żupny, gm. loco, woj. krakowskie, 106-107 1998b Badania 1994, Bochnia, st. 1, gm. loco, woj. tarnowskie, 88-89 IRSIGLER F. 1983 Stadt und Umland in der historischen Forschung. Theorien und Konzepte, [w:] Bulst N., Hoock J., Irsigler F. (red.), Bevölkerung, Wirtschaft und Gesellschaft. Stadt-Land-Beziehungen in Deutschland und Frankreich 14. bis 19. Jahrhundert, Trier, 13-38 JANÁČEK J. 1972 Stříbro a ekonomika českých zemí ve 13. století, Československy časopis histoický, t. 20, z. 4, 875-906 JANČÁREK P. 1971 Města českeho Krušnohoři v předbělohorské době. Přispevek k studiu jej ich socjalni struktury, Usti nad Labem JANCSY P. 2005 Ložiskovo-geologické predpoklady počiatkov baníckej činnosti v oblasti Banskej Štiavnice, [w:] Labuda J. (red.), Montánna archeológia na Slovensku (25 rokov výskumu locality Glanzenberg v Banskej Štiavnici). Medzinárodný seminár 7.9.-9.9.2005 Banska Štiavnica – Starý zámok, Banska Štiavnica, 91-93 JAROŠ Z. 1996 Několik poznámek k počátkům dolování stříbra na Jihlavsku, [w:] Stříbrná Jihlava 1995, Jihlava, 45-48 1999 Mints of Jihlava, [w:] Silver-mining and Coinage of Jihlava (Iglau), Jihlava, 85-86 JEDYNAK Z. 1997 Nowe dane do rozwikłania tajemnicy położenia zamku bytomskiego,[w:] J. Drabina (red.) Bytom. Wykopaliska – Zabytki – Dokumenty – Wspomnienia, RMGB. Historia, nr 7, 47-54 2004 Lokalizacja średniowiecznego zamku bytomskiego w świetle źródeł archiwalnych i badań archeologicznych, [w:] Bytom i jego dziedzictwo w 750-lecie nadania praw miejskich (Materiały z interdyscyplinarnej konferencji naukowej w Bytomiu w dniach 18-19 listopada 2004 r.), Bytom, 77-90 JOCKENHÖVEL A. (red.) 1996 Bergbau, Verhüttung und Waldnutzung im Mittelalter. Auswirkungen auf Mensch und Umwelt, Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte – Beihefte (VSWG-B) Band 121 JODŁOWSKI A. 1967 Badania archeologiczne w Wieliczce na terenie zamku Żupnego, BMŻK w r. 1967, 39-43 1968 Pradzieje Wieliczki i okolicy, SMDŻ, t. 2, 7-136 1968a Wczesnośredniowieczny szyb górniczy w Wieliczce(stan. II), BMŻK w r. 1968, 37-48 1969 Sprawozdanie z badań ratowniczych w Wieliczce przy kościele parafialnym św. Klemensa, BMŻK w r. 1969, 33-37 1969a Dalsze badania archeologiczne w Wieliczce na terenie Zamku Żupnego, SArch, t. 21, 261-269 1969b Wczesnośredniowieczne urządzenia solankowe w Wieliczce, SArch, t. 21, 251-260 1970 Wieliczka wczesnośredniowieczna, MA, t. 11, 25-46 1972 Bochnia wczesnośredniowieczna, SH, r. 15, z. 4, 501-535 1972a Wyniki badań archeologicznych w Wieliczce na zamku Żupnym, BMŻK w r. 1972, 33-39 1976 Zespół studni solankowych w Wieliczce z XV i XVI wieku, KHKM, t. 24, nr 4, 595-605 1980 Badania ratownicze na zamku Żupnym w Wieliczce, BMŻK w r. 1979, 55-60 1984 Prace odkrywkowe w Wieliczce na zamku Żupnym w latach 1982 - 1983, BMŻK w r. 1981– 1983, 36-38 1984a Badania ratownicze budynku w Wieliczce przy Placu Obrońców Pokoju, BMŻK w r. 1981-1983, 45-50 1985 Nowe odkrycia w Wieliczce na zamku Żupnym, BMŻK w r. 1985 – 1986, 54-58 1988 Badania ratownicze na zamku Żupnym w Wieliczce w 1987 r., BMŻK w r. 1986 – 1987, 35-40 1988a Początki eksploatacji soli na terenie żup krakowskich do połowy XIII wieku, [w:] Jodłowski i inni, Dzieje żup krakowskich, Wieliczka, 71-101 1990 Początki osadnictwa na terenie Wieliczki, [w:] Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Kraków, 39-59 2001 Archeologia o początkach warzelnictwa i górnictwa solnego na terenie Bochni, Rocznik Bocheński, t. 5, 57-63 JODŁOWSKI A., REGUŁA K. 1975 Zespół studni solankowych w Wieliczce, BMŻK w r. 1976, 49-61 1977 Nowe odkrycia archeologiczne w Wieliczce na terenie zamku Żupnego w Wieliczce, BMŻK w r. 1976, 22-28 JODŁOWSKI A., SKOWRONEK S. 1980 Pradzieje Bochni i regionu, [w:] Kiryk F., Ruta Z., Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kraków, 33-41 JODŁOWSKI A., WIEWIÓRKA J., PIOTROWICZ J., KECKOWA A., DZIWIK K., WYROZUMSKI J. 1988 Dzieje żup krakowskich, Wieliczka KABATA-PENDIAS A., MUKHERJEE A. B. 2007 Trace Elements from Soil to Human, Springer, Berlin Heidelberg New York KABATA-PENDIAS A., PIOTROWSKA M. 1995 Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale ciężkie, siarka i WWA, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Warszawa KADEN U., LADWIG U. 2002 Geologie, naturräumliche Lage und Landschaftsstruktur des Freibergers Raumes, [w:] Hoffman Y., Richter U. (red.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I, Freiberg, 1-4 KAJZER L., KOŁODZIEJSKI S., SALM J. 2001 Leksykon zamków w Polsce, Warszawa KAMENICKÝ M., JUSKO F., KAFKA R. 2006 Zlato a striebro, [w:] Dejiny hutníctva na Slovensku, Koszyce, 160-197 KAŹMIERCZYK J. 1974 Sprawozdanie z badań nad górnictwem złota koło Złotoryi w 1973 roku, ŚSA, t. 16, 72-79 1976 Wyniki badań wykopaliskowych na terenie zagłębia złota koło Lwówka Śląskiego, ŚSA, t. 18, 78-81 1977 Sprawozdanie z badań nad górnictwem złota na Śląsku a 1976 roku, ŚSA, t. 19, 73-77 1979 Wyniki badań nad górnictwem złota w Górach Opawskich i Karkonoszach uzyskane w 1977 roku, ŚSA, t. 20 , 111-118 1986 Głuchołaskie zagłębie złota, Szkice Nyskie – Studia i Materiały, t. 3, 43-78 KAŹMIERCZYK J., GRODZICKI R. 1976 Górnictwo złota koło Złotoryi na Dolnym Śląsku w XI-XIV wieku w świetle badań archeologicznych i geologicznych, Acta Universitas Wratislaviensis, nr 253, Studia Archeologiczne t. 7, Wrocław, 205-247 KAŹMIERCZYK J., WACHOWSKA B. 1980 Wyniki badań nad górnictwem złota w Głuchołazach w 1978 roku, ŚSA, t. 21, 97-101 KAUFHOLD K. H. 2004 Stadt und Bergbau – Einführung, [w:] Kaufhold K. H., Reininghaus W. (red.), Stadt und Bergbau. Städteforschung A/64, Köln-Weimar-Wien, VII-XI KECKOWA A. 1965 Saliny Ziemi Krakowskiej do końca XIII w., Studia i Materiały do Dziejów Nauki Polskiej, t. 23 – Studia z Dziejów Górnictwa i Hutnictwa, t. 10, Ossolineum 1988 Żupy krakowskie w XVI-XVII wieku, [w:] Jodłowski i inni, Dzieje żup krakowskich, Wieliczka, 159-198 KENZLER H. 2008 Struktur und Entwicklung der Bergstadt auf dem Treppenhauer. Ergebnisse der archäologischen Untersuchungen von 2005 bis 2007, AFD, 50/2008, 263-306 2012 Die hoch- und spätmittelalterliche Besiedlung des Erzgebirges. Strategien zur Kolonisation eines landwirtschaftlichen Ungunstraumes, Bonn KERN A. 1990 Steinwerke oder kemenaten in sächsischen Städten, Archäologische Stadtkernforschungen in Sachsen, Berlin, 55-63 KIRYK F. 1974 (red.) Sławków, Kraków 1978 Zarys dziejów osadnictwa, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. I, Warszawa – Kraków, 41-141 1978a Pozostałe miasta regionu olkuskiego [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 1, Warszawa– Kraków, 341-429 1980 Bochnia do połowy XVII wieku, [w:] Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kraków, 78-140 2001 Miasto średniowieczne, [w:] Kiryk F. (red.), Dzieje Sławkowa, Kraków, 79-106 KIRYK F., KOŁODZIEJCZYK R. (red.) 1978 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, Kraków KIRYK F., RUTA Z. (red.) 1980 Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kraków KLAPPAUF L. 1992 Zur Archäologie des Harzes, BDN, t. 4/92, 133-137 KOLASA K., KUBIK K. 1983 Poeksplatacyjne zapadliska wielickie, SMDŻ, t. 12, 7-63 KORNECKI M. 1980 Dzieje sztuki rejonu bocheńskiego, [w:] Kiryk F., Ruta Z., Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kraków, 200-228 1980a Złoty Stok. Srebrna Góra, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk KOŘAN J. 1950 Dějiny dolování v rudním okrsku kutnohorském, Praha 1955 Přehledné dějiny československého hornictví I, Praha KOUŘIL P., PRIX D., WIHODA M. 1998 Středověké fortifikaca a „Jesenická stezka” v údolí Čarne Opavy, Archaeologia historica 23/98, 111-131 KOVÁČIK P., MERTA D. 2002 Záchranne archeologické výzkumy v Jihlavě na ulici Husova č.p. 26, 28 a 32, Vlastivědný sborník Vysočiny 13, oddíl věd společenských, Jihlava, 3-14 KOZACZEWSKA-GOLASZ H., KOZACZEWSKI T. 1989 Trzynastowieczny kościół N.P. Marii w Złotoryi, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, nr 22, Seria Studia i Materiały, nr 11: 1989, 113-139 KOZÁK I. 1999 Kutná Hora, ulice U Jelena - výkop pro plyn, Kutnohorsko-vlstivědný sborník 2/99, 31-32 KÖNIGHAUS W. 2007 Die Gründung der Stadt Goldberg und die Besiedlung des Goldberger Landes, [w:] Żerelik R. (red.), Dziedzictwo kulturowe Złotoryi na tle dziejów Śląska i Europy, Złotoryja, 31-40 KRÁLOVÁ J., ŠPAČEK J. 1999 Kutná Hora čp. 27 - propad na dvoře, Kutnohorsko-vlstivědný sborník 2/99, 27-28 KRASNOWOLSKI B. 2004 Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku. Część I. Miasta Ziemi Krakowskiej - chronologia procesów osadniczych i typologia układów urbanistycznych, Kraków 2004a Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku. Część II. Katalog lokacyjnych układów urbanistycznych, Kraków KRATZSCH K. 1974 Bergstädte des Erzgebirges: Städtebau und Kunst zur Zeit der Reformation, München KRAWCZYK M. 2002 Głuchołaskie zagłębie złota, [w:] Europejskie dziedzictwo górnictwa złota na terenie Głuchołaz i Zlatych Hor, Głuchołazy, 16-21 KROKER W., WESTERMANNN E. (red.) 1984 Montanwirtschaft Mitteleuropas vom 12.bis 17.Jahrhundert, Bochum KROUPA J. 2009 Architektura, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 221-236 KRÓLIKOWSKI K. 1979 Środowisko geograficzne i bogactwa naturalne, [w:] Bytom. Zarys rozwoju miasta, Warszawa-Kraków, 23-39 KRUML M. 1991 Über das Stadtbild am Beispiel Kuttenberg – O obrazu města na přihladu Kutne Hory, Wien KRYGIER E., MOLENDA D., SAŁADZIAK A. 1971 Katalog zabytków budownictwa przemysłowego w Polsce, J. Pazdur (red.), t. III, Województwo krakowskie¸ zeszyt 4: Powiat Olkusz, cz. I: Zabytki górnicze, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk KRZYKOWSKA Z. 2000 Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Najstarsze zabytki sztuki i architektury, [w:] Drabina J. (red.) Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry, 137-150 KSIĄŻEK M. 1958 Charakterystyka układu urbanistycznego Wieliczki i Bochni oraz wpływ górnictwa solnego na ich rozwój przestrzenny w wiekach średnich, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, seria D: Historia techniki i nauk technicznych, z. 1: Z dziejów górnictwa solnego w Polsce, Warszawa, 165-184 1984 Niektóre aspekty i kierunki rozwoju przestrzennego Wieliczki do końca XVIII wieku, TKAiU, t. 18, 105-116 KUBIK K. 1977 Dzieje rozbudowy zamku Żupnego w Wieliczce (XIII – XIX w.), SMDŻ, t. 6, Wieliczka, 73-97 KUČA K. (red.) 1998 Města a Misteka v Čechách na Moravě a ve Slesku, III díl, Kolín-Miro, Praha 2000 Města a Misteka v Čechách na Moravě a ve Slesku, II díl, H-Kole, Praha KUNDRÁČ J., MICHÁLEK J. 1993 Urgeschichtliche und mittelalterliche Goldgewinnung in Südböhmen, [w:] Steuer, Zimmermann (red.) 1993, 401-408 KUROWSKI R., WIEWIÓRKA J. 1990 Środowisko geograficzne Kotliny Wielickiej, [w:] Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Kraków, 21-37 KURTYKA J. 2001 Odrodzone Królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w Świetle nowych badań, Kraków KVIETOK M. 2012 Správa o zisťovacom výskume na Španej Doline v sedle Glezúr, Acta Historica Neosoliensia 15, 155-175 KWAK J. 2000 Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Dzieje polityczne, [w:] Drabina J. (red.) Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry, 71-80 2000a Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Życie gospodarczo-społeczne, [w:] Drabina J. (red.) Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry, 81-109 LABUDA J. 1982 Systematický archeologický výskum na Starom Meste v Banskej Štiavnici, AVANS 1982, 156-158 1987 Archeologický výskum technických objektou v bánskoštiavnickom regióne, Zakouméní výrobních objektů a technologií archeologickými metodami. Sborník, Brno, 166-172 1990 Stav archeologického výskumu na Starom meste v Banskej Štiavnici, [w:] Banské mestá na Slovensku, Žiar nad Hronom, 67-72 1992 Materiálna kultúra z výskumu Kammerhofu v Banskej Štiavnici (Príspevok k problematike montánnej archeológie na Slovensku), Slovenská Archeológia 45, z. 1, 135-164 1993 Montanarchäologische Forschungen im Erzbergbaurevier von Banská Štiavnica (Schemnitz), [w:] Steuer, Zimmermann (red.) 1993, 385-390 1993a Zisťovací výskum v Banskej Štiavnici na ulici Andreja Kmeťa, AVANS v roku 1992, 79 1997 Montánna archeológia na Slovensku (Príspevok k dejinám stredoveku), Slovenská archeológia 45-1, 83-156 1997a Mestský hrad w Banskej Štiavnici a jecho vzťah k mestu, Archaeologia historica 22/97, 191-198 1998 Pozoruhodné nálezy zo Starého mesta v Banskej Štiavnici, Archaeologia historica 23/98, 7-24 2002 Hrady Štiavnických vrchov – ich funkcja a vzájomné interakcje, Archaeologia historica 27/02, 269-278 2003 O niektorých importach 12.-16. storočia v Banskej Štiavnici, Archaeologia historica 28/2003, 621-628 2003a Výskum na žile Špitaler v Banskej Štiavnivi, AVANS v roku 2002, 79 2004 Banská Štiavnica – sídliskové a technické aglomerácie 12.-16. storočia, [w:] Novaček K. (red.), Těžba a zpracování drahých kovů: sídelní a technologické aspekty, Mediaevalia archaeologica 6, Praga, 203-210 2004a Banská Štiavnica jako príklad osídľovania banských regionom, Archaeologia Historica 29/04, 261-266 2005 (red.) Montánna archeológia na Slovensku (25 rokov výskumu lokality Glanzenberg v Bansej Štiavnici). Medzinárodný seminár 7.9.-9.9. 2005 BanskáŠtiavnica – Starý zámok, Banská Štiavnica 2005a Staré mesto (Glanzenberg) v Banskej Štiavnici a Montana archeológia na Slovensku, [w:] Labuda J. (red.), Montánna archeológia na Slovensku (25 rokov výskumu lokality Glanzenberg v Bansej Štiavnici). Medzinárodný seminár 7.9.-9.9. 2005 BanskáŠtiavnica – Starý zámok, Banská Štiavnica, 95-102 2007 O výskume „jednej pingi“ na žile Biber v Banskiej Štiavnici (2005-2007), [w:] Stříbrná Jihlava 2007. Studie k dějinám hornictví a důlních prací, Jihlava-Brno, 2007, 278-281 LALIK T. 1965 Od późnoantycznej civitas do średniowiecznej wolności miejskiej, Kwartalnik Historyczny, r. 72, z. 3, 645-649 LAMOŠ T. 1969 Vznik a počiatky banského a mincového mesta Kremnice 1328-1430, Nitra LANGHOF P. 1986 Die mittelalterliche Berghauptstadt der Wettiner bis zum beginnenden Übergang von Feudalismus zum Kapitalismus 1307 bis 1470, [w:] Kasper H.-H., Wächtler E. (red.) Geschichte der Bergstadt Freiberg, Weimar, 58- 90 LAUBE A. 1974 Studien über den erzgebirgischen Silberbergbau von 1470 bis 1546, Berlin LAWRENZ M. 2002 Die Freiberger Stadtbefestigung, [w:] Hoffman Y., Richter U. (red.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I, Freiberg, 242-258 LEHEČKOVÁ E. 1975 Nové nálezy středověkého skla z Kutné Hory, Pámatky archeologicke 66, č. 2, 450-485 LEŚNIAK W. 2006 Olkuska Bazylika św. Andrzeja na tle dziejów miasta i parafii, Olkusz LITOCHLEB J. 1996 Pelhřimovský rudní revír, [w:] Stříbrná Jihlava 1995, Jihlava, 8-18 LOBBEDEY U. 1993 Der Altenberg bei Müsen (Siegerland) Eine Bergbauwüstung des 13. Jahrhunderts, [w:] Steuer, Zimmermann (red.) 1993, 315-319 MÁCELOVÁ M. 1996 Prieskumy v mestskej pamiatkovej rezervácii v Banskej Bystrici, AVANS v roku 1994, 125-126 1997 Archeologický výskum Mestského hradu w Banskej Bystrici, Archaeologia historica 22/97, 181-190 1997a Výskumy v historickom jadre Banskej Bystrice, AVANS v roku 1995, 128-130 1998 Výskum na námestí SNP v Banskej Bystrici, AVANS v roku 1996, 112-113 1998a Záchranný výskum na námesií Štefana Moysesa v Banskej Bystrici, AVANS v roku 1996, 115-116 2003 Stredoveké nálezy na Dolnej ulici v Banskej Bystrici, AVANS v roku 2002, 83 MACIEJAK K. 1997 Środowisko geograficzno-przyrodnicze, [w:] Gładkiewicz R. (red.) Dzieje Złotoryi, Złotoryja-Wrocław, 9-20 MAGIRIUS H. 1972 Der Freiberger Dom. Forschungen und Denkmalpflege (Sch. z. Denkmalpflege in DDR), Weimar 1986 Der Dom zur Freiberg, Lipzig 2002 Sakralbauten in Freiberg, [w:] Hoffman Y., Richter U. (red.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I, Freiberg, 208-240 MAJER J. 1994 Ore mining and the Town of Jáchymov (St. Joachimstal) at the Time of Georgius Agricola, GeoJournal 32/2, 91-99 1997 Die Waldwirtschaft und die Holzverwenderung im Silbererzrevier Jáchymov/Joachimsthal im Erzgebirge und im Zinnerzrevier Horní Slavkov/Schlaggenwald im Kaiserwaldgebirge im 16. Jahrhundert, [w:] Westermann E. (red.), Bergbaurevier als Verbrauchszentren im Vorindustriellen Europa, Fallstudien zu Beschaffung und Verbrauch von Lebensmitteln sowie Roh- und Hilfsstoffen (13.-18. Jahrhundert), Stuttgart, 221-248 2004 Rudné hornictví v Čechách a na Moravě a ve Slezsku, Praha 2004a Der böhmische Erzbergbau im 14. und 15. Jahrhundert. Grundzüge seiner Entwicklung und Auswirkungen, [w:] Tasser R., Westermann E. (red.), Der Tiroler Bergbau und die Depression der europäischen Montanwirtschaft im 14. Und 15. Jahrhundert (=Veröffentlichen des Südtiroler Landesarchivs), Innsbruck, 108-117 MAJORCZYK R. 1985 Historia górnictwa kruszcowego w rejonie Bytomia, Bytom MALÝ K. 1999 JIhlava Ore Region – Geology and Mineralogy, [w:] Silver-mining and Coinage of Jihlava (Iglau), Jihlava, 16-29 MALÝ K., VILÍMEK L., VOKÁČ M., ZIMOLA D. 2007 Doklady hornického osídlení v údolní nivě Bělokamenského potoka, Archeologické výzkumy na Vysočině 1/2007, 125-144 MAŁOWIST M. 2006 Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku, Warszawa (I wyd. 1973) MAREŠOVÁ D. 2001 Záchranný výzkum v Kapli Božího těla v Kutné Hoře. Příspěvek k dějinám kaple a pokus o vytvoření základního typáře keramických tříd vyskytujících Se na kutnohorsku ve 2. poloviné 14. – počátku 16. století, Archeologia ve středních Čechách 5, 631-648 MARKL G., LORENZ S. (red.) 2004 Silber Kupfer Kobalt. Bergbau im Schwarzwald, Filderstadt MARKOWSKI I. 1978 Zarys rozwoju przestrzennego kopalni wielickiej, SMDŻ, t. 7, 7-28 MARSINA R. 1985 Najstaršie mestá na Slovensku na základe historických dokladov. Archeologické výskumz a nálezy na Slovensku v roku 1981, Archeologica historica 10, 88 1990 Banskoštiavnické mestské a banské právo, [w:] Banské mestá na Slovensku, Žiar nad Hronom, 13-35 MATĚJKOVÁ E. 1968 Urbanistický vývoj města, [w:] Kutná Hora v báňské historii, Kutná Hora, 25-30 MATESZEW S. 1967 Zarys dziejów osadnictwa powiatu Bocheńskiego, [w:] Ziemia bocheńska, Kraków 1980 Osadnictwo i stosunki własnościowe do końca XV wieku, [w:] Kiryk F., Ruta Z., Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kraków, 42-77 MEHLER N. 2013 Breaking New Ground: Historical Archaeology in Central Europe, [w:] Mehler N. (red.) Historical Archaeology in Central Europe, Special Publication Number 10 The Society for Historical Archaeology, Rockville, 11-30 MENCL V. 1999 Měšťanské domy ve Znojmě, Jihlavě a Telči, [w:] Chamonikola K. (red.), Od gotyki k renesanci. Výtvarná Kultura Moravy a Slezska 1400-1550, II díl, Brno, 57-77 MERTA D., KOVÁČIK P., PEŠKA M. 2001 Husova ulice č. 28, parcela č. 3363 (akce A20/98), Přehled výzkumů 40 (2000), Brno, 209-212 MĚŘÍNSKÝ Z. 2008 Opevnění města Jihlavy v zrcadle archeologie, [w:] Forum urbes medii aevi V. Městské fortyfikacje ve vrcholně středověkých zeměpanských městech střední Evropy, Brno, 104-121 2009 Vývoj osídlení Jihlavska, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 33-37 MĚŘÍNSKÝ Z., CHAROUZ J. Z. 2009 Vznik Staré Jihlavy s kostelem sv. Jana Křtitele a zdejší markraběcí zboží, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 38-46 MĚŘÍNSKÝ Z., HRUBÝ P., ZIMOLA D. 2009 Nová Jihlava legendách a pramenach, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 63-65 2009a Urbanismus, nejstarší zástavba a vnitřní vybavení domů, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 66-80 MĚŘÍNSKÝ Z., VOSÁHLO J. 2009 Přírodní poměry, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 27-32 MĚŘÍNSKÝ Z., VOSÁHLO J., HRUBÝ P. 2009b Druhá polovina 13. století, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 81-87 MĚŘÍNSKÝ Z., VOSÁHLO J., PETR H., ZIMOLA D. 2009c Zakládání měst a rozvoj podnikání, dolování a hornická aglomerace Staré Hory, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 49-62 MIKOŚ T. 2008 Górnicze skarby przeszłości. Od kruszcu do wyrobu i zabytkowej kopalni, Kraków MIKOŚ T., SALWACH E., CHMURA J., TICHANOWICZ J. 2009 Złoty Stok. Najstarszy ośrodek górniczo-hutniczy w Polsce. Od wydobycia i przerobu rud złota i arsenu do zabytkowej kopalni, Kraków MOLENDA D. 1963 Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich do poł. XVI w., Wrocław 1969 Ziemie powiatu tarnogórskiego w epoce feudalnej, [w:] Rechowicz H. (red.), Tarnowskie Góry. Zarys dziejów powiatu, Katowice, 51-92 1969a Piastowskie wolne miasto górnicze Tarnowskie Góry, [w:] Rechowicz H. (red.), Tarnowskie Góry. Zarys dziejów powiatu, Katowice, 93-118 1972 Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI-XVIII w., Wrocław 1978 Dzieje Olkusza do 1795 r., [w:] Kiryk, F., Kołodziejczyk, R., Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. I, Warszawa-Kraków, 147-340 1978a Inwestycje produkcyjne i kulturalne w miastach górniczych Europy Środkowo – Wschodniej w XIII – XVII w., KHKM, t. 26, 15-27 1979 Huty ołowiu w Małopolsce w XIV-XVIII w., Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. 52, 115-182 1991 Powstanie miast górniczych w Europie Środkowej w XIII – XVIII w., [w:] Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w 60 rocznicę urodzin, Warszawa, 157-175 1991a Zaopatrzenie polskich ośrodków górnictwa kruszcowego w XV-XVII w., KHKM, t. 39, nr 4, 449-465 1992a Upadek miast górniczych w Małopolsce i na Górnym Śląsku w XVII i XVIII w., [w:] Miasto, Region, Społeczeństwo, Studia ofiarowane prof. Andrzejowi Wyrobiszowi w 60 rocznicę jego urodzin, Białystok, 83-91 2001 Polski ołów na rynkach Europy Środkowej w XIII-XVII wieku, Warszawa MOTYKA J. 1998 Kasztelania chrzanowska, [w:] Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do 1939 r., Chrzanów, 43-57 MUK J. 1994 Sruby období gotyki a renesance v kutnohorských domech, Zprávy památkové péče 7/1994, Praha, 230-235 MURRAY J. M. 2011 Brugia kolebka kapitalizmu. 1280-1390, Warszawa MÜLLER U. 2010 Zentrale Orte und Netzwerk. Zwei Konzepte zur Beschreibung von Zentralität, [w:] Dobiat C. i inni (red.) Zwischen Fjirden und Steppe. Festschrift für Johan Callmer zum 65. Geburstag, Internationale Archäologie. Studia honoraria – Band 31, 57-67 2012 Networks of Towns – Networks of Periphery? Some Relations between the North European Medieval Town and its Hinterland, [w:] Kleingärtner S., Zeilinger G. (red.) Raumbildung durch Netzwerke? Der Ostseeraum zwischen Wikingerzeit und Spätmittelalter aus archäologischer und geschichtswissenschaftlicher Perspektive. Beiträge des am 28. und 29. Oktober 2010 in Kiel veranstalteten internationalen Workshops, ZAM, Beiheft 23, Bonn, 55-78 MYSZKA M. 1980 Próba rekonstrukcji przebiegu obwarowań średniowiecznego Olkusza na podstawie dotychczasowych badań archeologicznych [w:] Informator PKZ. Archeologia w badaniach miejskich zespołów zabytkowych w Polsce, Kraków, 63-81 1981 Starsze etapy rozwoju przestrzennego Olkusza w świetle wyników badań archeologicznych, KHKM, r. 29, nr 3, 281-291 2000 Czternastowieczne fortyfikacje Olkusza, [w:] Krajobrazy. Księga pamiątkowa w 70. Rocznicę urodzin profesora Janusz Bogdanowskiego, Kraków, 215-225 NAMYŚLAK S. 2001 Kościół Świętego Ducha, [w:] J. Drabina (red.) Bytomskie zabytki, Bytom, 184-195 NEF J. U. 1987 Mining and Metallurgy in Medieval Civilization, [w:] Postan M.M., Miller E. (red.), The Cambridge Economic History of Europe, vol. 2: Trade and Industry in the Middle Ages, wyd. 2, Cambridge, 693-761 NELLE O., GUGGENBICHLER E., PUTZ U., SCHMIDGALL J. 2003 Eine mittelalterliche Kohlenmeilergrube im vorderen Bayerischen Wald. Ergebnisse archäologischer, antrakologischer und bodenkundlicher Untersuchungen, Archäologisches Korespondenzblatt 33, 457-466 NESTLER W. 1978 Zur Geschichte des Franziskanerklosters in Annaberg, Der Heimatfreund für das Erzgebirges 7/1978, 150-155 NIEDERFEILNER A. 2007 Die Ausgrabungen Freiberg „Theaterquartier”, AFD, 47/2005, 51-222 NIEWALDA W. 1971 Sprawozdanie z badań architektonicznych na terenie zamku Żupnego w Wieliczce, BMŻK w r. 1971, 49-56 NOVÁČEK K. 1994 Hornická sídliště – příspěvek ke studiu středověkého neagrárního osídlení, Mediaevalia archaeologica bohemica 1993, Památky archeologické – Supplémentum 2, Praga, 158-170 NOVÁK J. 1990 Vzťahy Basnkej Štiavnice s baníckou Európou do založenia Baníckej akadémie, [w:] Banské mestá na Slovensku, Žiar nad Hronom, 36-49 NOVÁK J., ŠTĚPÁN V. 1987 Horní města na Severin Moravě, Severní Morava 54, 37-43 NOVOTNÁ D. 2006 Možná podoba nejstaršího kamenného domu v Jihlavě, [w:] Forum urbes medii aevi III. Vrcholně zděná měšťanská architektura ve střední Evropě, Brno, 230-241 NOVOTNÝ B. 1977 Záchranny výzkum středověkých objektů v historickém jádru města Jihlavy, Přehled výzkumů 1975, Brno, 84-87 NOWAK W. A. 1978 Środowisko geograficzne, [w:] Kiryk F., Kołodziejczyk R. (red.) Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 1, Kraków, 1-17 2001 Środowisko przyrodnicze, [w:] Kiryk F. (red.), Dzieje Sławkowa, Kraków, 13-50 NOWAKOWA J. 1951 Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na Śląsku do końca XIV wieku, Wrocław OBŠUSTA P. 2000 Archeologické nálezy z lokalit Lange Pinge a Kunstschachte u Zlatých Hor (okr. Jeseník), Archeologia technica 12, 79-81 OSLANSKÝ F. 1990 K sociálno-národnostným pomerom a feudalnemu pozemkovému vlastníctvu v Banskej Bystrici do konca 16. storočia, [w:] Banské mestá na Slovensku, Žiar nad Hronom, 146-149 PAJDAK I. 1979 Zamek żupny w Bochni (zarys dziejów), SMDŻ, t. 8, 157-173 PATTERSON C. C., CHOW T. J., MUROZUMI M. 1970 The possibility of measuring variations in the intensity of worldwide lead smelting during medieval and ancient times using lead aerosol deposits in polar snow strata, [w:] Berger R. (red.) Scientific Methods in Medieval Archaeology. UCLA Center for Medieval and Renaissance Studies Contributions, IV, University of California, 339-350 PAULINYI O. 1971 Eigentum und Gesellschaft in den niederungarischen Bergstädten, [w:] Der Aussenhandel Ostmitteleuropas 1450-1650, Köln, Wien, 526-568 PAULUSOVÁ S. 1994 Nálezy románskej architektury v Banskej Štiavnici, Pamiatky a múzeá, č. 5-6, 36-37 PAWLIŃSKI M. 2007 Sprawozdanie z badań archeologicznych na placu Tadeusza Kościuszki w Bytomiu, województwo śląskie, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2005-2006, Katowice, 146-157 PIEKALSKI J. 1999 Od Kolonii do Krakowa. Przemiana topografii wczesnych miast, Wrocław 2004 Wczesne domy mieszczan w Europie Środkowej. Geneza – funkcja – forma, Wrocław PIERZAK J. 1990a Sławków, woj. katowickie, SA, t.32, 254-257 1997 Budynek dawnego starostwa w Olkuszu, województwo katowickie, w świetle badań archeologicznych, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1993 roku, Katowice, 150-161 2001 Najdawniejsze dzieje, [w:] Kiryk F. (red.), Dzieje Sławkowa, Kraków, 51-78 2002 Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie, RMGB, z. nr 15, Bytom 2004 Miejskie mury obronne na Górnym Śląsku na przykładzie Bytomia, Bielska-Białej, Żor i Gliwic, [w:] Abłamowicz D., Furmanek M., Michnik M. (red.), Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne, Seria Monograficzna Muzeum w Gliwicach, nr 10, Gliwice, 187-214 2004a Górnictwo i hutnictwo rud ołowiu i srebra w Sławkowie w okresie od XIII do XVI wieku (na podstawie źródeł pisanych i archeologicznych), [w:] Rozmus D. (red.) Archeologiczne i historyczne ślady hutnictwa i górnictwa na terenie Dąbrowy Górniczej i okolic, Kraków 95-105 2004b Miejskie mury obronne w Bytomiu w świetle badań archeologicznych, 2004a Możliwości poznawcze archeologii w badaniach miast na przykładzie Bytomia, [w:] Bytom i jego dziedzictwo w 750-lecie nadania praw miejskich (Materiały z interdyscyplinarnej konferencji naukowej w Bytomiu w dniach 18-19 listopada 2004 r.), Bytom, 63-76 2013 Wczesnośredniowieczne ośrodki eksploatacji i przetwórstwa rud srebra i ołowiu oraz produkcji ceramiki szkliwionej z XI-XII wieku na obszarze pomiędzy Bytomiem, Siewierzem, Dąbrową Górniczą i Sosnowcem w świetle najnowszych badań archeologicznych, [w:] Boroń P. (red.) Argenti fossores et alii. Znaczenie gospodarcze wschodnich części Górnego Śląska i zachodnich krańców Małopolski w późnej fazie wczesnego średniowiecza (X-XII wiek), Wrocław, 33-45 PIERZAK J., ROZMUS D. 1997 Średniowieczne mury miejskie w Olkuszu, województwo katowickie, w świetle badań wykopaliskowych w rejonie dawnego klasztoru OO. Augustianów, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1993 roku, Katowice, 162-167 1997a Badania ratownicze na terenie osady hutniczej z XVI wieku w Hutkach, województwo katowickie, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1993 roku, Katowice, 188-193 PIERZAK J., ROZMUS D., ROŚ J. 2004 Osady produkcyjne w Hutkach k. Olkusza, [w:] Rozmus D. (red.), Archeologiczne i historyczne ślady hutnictwa i górnictwa na terenie Dąbrowy Górniczej i okolic, Kraków, 81-93 PIOTROWICZ J. 1968 Problematyka genezy i najstarszych dziejów górnictwa solnego w Polsce, SMDŻ, t. 2, 173-234 1978 Wyposażenie górników i tereny eksploatacji w pierwszych wiekach górnictwa solnego w Polsce, SMDŻ, t. 7, 49-76 1980 Żupa solna, [w:] Kiryk F., Ruta Z., Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kraków, 91-99 1988 Żupy krakowskie w pierwszych wiekach rozwoju od połowy XIII do początków XVI wieku, [w:] Jodłowski i inni, Dzieje żup krakowskich, Wieliczka, 103-158 1990 Dzieje miasta Wieliczki w wiekach średnich, [w:] Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Kraków, 61-124 1990a Dole i niedole Wieliczki za panowania ostatnich Jagiellonów i królów elekcyjnych (do „potopu” szwedzkiego), [w:] Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Kraków, 125-173 1994 Zaopatrzenie żup krakowskich w surowce, materiały pomocnicze oraz artykuły spożywcze jako czynnik rozwoju handlu lokalnego i dalekosiężnego (XIII-XVI w.), SMDŻ, t. 18, 101-115 1997 Die Versorgung der Krakauer Salinen mit Roh- und Hilfsstoffen sowie Lebensmitteln als Faktor des Aufschwungs des Lokal- und Fernhandels (13. bis 16. Jahrhunderts), [w:] Westermann E. (red.), Bergbaurevier als Verbrauchszentren im Vorindustriellen Europa, Fallstudien zu Beschaffung und Verbrauch von Lebensmitteln sowie Roh- und Hilfsstoffen (13.-18. Jahrhundert), Stuttgart, 331-344 PISKOVÁ R., BARTLOVÁ M. 2009 Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha (Nakladitelstvi Lidove Noviny) PODYMA D. 1998 Sprawozdanie z trzeciego sezonu badań na Rynku w Bytomiu, województwo katowickie, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1995 roku, Katowice, 122-124 2006 Wstępne wyniki badań archeologicznych średniowiecznych reliktów miejskich na placu Grunwaldzkim w Bytomiu, województwo śląskie, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2003-2004, Katowice, 192-195 PODÁNYI T. 1974 Rudabánya und Telkibánya. Die wechselvolle Geschichte zweier alter ungarischer Bergstädte, Der Anschnitt 26, h. 2, 3-9 POLLA B. 1958 K problematike vzniku Starého mesta a Banskej Štiavnice, Slovenská archeológia VI-2, Bratislava, 453-477 PROCHÁZKA R. 1996 Zur Frage der altesten Bebauung in den südmarische Städten, [w:] Brachmann H., Klápště J. (red.), Hausbau und Raumstruktur früher Städte in Ostmitteleuropa, Památky Archeologicke – Supplementum 6, 120-141 RÁBIK V. 2012 Kapitoly z dejín osídlenia Slovenska v stredoveku I. Nemecké osídlenie ě. (Zwolenská, Turčianska, Liptovská a Oravská župa), Trnava RÁBIK V., LABANC P., TIBENSKÝ M. 2013 Vývoj stredovekých miest na Slovensku II., Trnava RAJMAN J. 1998 Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, Kraków RATKOŠ P. 1974 Vznik a začiatky banských miest na Slovensku, Historické štúdie 19, Bratislava, 33-58 REGUŁA K. 1972 Badania sondażowe na terenie Wieliczki, BMŻK w r. 1972, 45-48 1996 Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w latach 1993-1994, SMDŻ, t. 19, 251-263 RICHTER U. 1992 Archäologische Untersuchungen im Bereich Untermarkt 12 in Freiberg, Ausgrabunen und Funde 37, 31-41 1995 Archäologische Untersuchungen in Freiberg. Neue Erkenntnisse zur Frühgeschichte der Stadt, Stadt- und Bergbaumuseum Freiberg, Schriftenreihe 12, Freiberg 2002 Freiberg im Mittelalter, [w:] Hoffman, Y.; Richter, U. (red.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I, Freiberg, 5-45 2011 Der Freiberger Bergbau in der ersten Bergbauperiode: Grabungen – Funde – Denkmale, [w:] Aufbruch unter Tage. Stand und Aufgaben der montanarchäologischen Forschung in Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege, Beiheft 22, Dresden, 61-68 RICHTER U., SCHWABENICKY W. 2007 Der Beginn des Freiberger Bergbaus, die Grenzbeschreibung des Klosters Altzelle und Entstehung der Stadt Freiberg, [w:] Aurig, R. i inni (red.), Burg-Straße Siedlung-Herrschaft. Festschrift für Gerhard Billig zum 80. Geburstag, Beucha, 311-330 ROUS P. 1998 Středověké hornické sídliště neznámého jména u Havlíčkova Brodu na k.ú. Termesivy, [w:] Stříbrná Jihlava. Seminář k dějinám hornictví a důlních prací na Vysočině. Jihlava, 19.9-20.9.1998, 102-115 2004 Stříbrorundé hornictví na Havlíčkobrodsku od 13. do 17. století, Archaeologia technica 15, 49-52 ROZMUS D. 2014 Wczesnośredniowieczne zagłębie hutnictwa srebra i ołowiu na obszarach obecnego pogranicza Górnego Śląska i Małopolski (2 połowa XI – XII/XIII w.), Kraków ROZMUS D., ROŚ J. 2004 Relikty średniowiecznej zabudowy w rejonie kościoła pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu, [w:] Abłamowicz D., Furmanek M., Michnik M. (red.), Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne, Seria Monograficzna Muzeum w Gliwicach, nr 10, Gliwice, 271-282 RUPPERT H., DEICKE M. 2006 Source of medieval lead enrichments in natural archives of Europe: Harz Mts. (Germany), Geochimica et Cosmochimica Acta, Volume 70, Issue 18, Supplement, August–September 2006, A545 RUTKOWSKI H. (red.) 2008 Atlas historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 1 i 2, Warszawa RYBICKI A. 1990 Sławków, woj. katowickie, SA, t. 32, 257-259 RZEPKA L. 1985 Bocheński szpital górniczy (1357-1792), SMDŻ, t. 14, 107-124 SCHELLHAS W. 1986 Vom Vorabend der frühbürgerlichen Revolution bis zum Ende des Dreißigjährigen Krieges, [w:] Kasper H.-H., Wächtler E. (red.) Geschichte der Bergstadt Freiberg, Weimar, 91-142 SCHEYHING R. 2003 Bannmeile, [w:] Lexikon des Mittelalters I, 1420-1421 SCHIRMER U. 2004 Der Freiberger Silberbergbau im Spätmittelalter (1353-1485), [w:] Tasser R., Westermann E. (red.), Der Tiroler Bergbau und die Depression der europäischen Montnwirtschaft im 14. Und 15. Jahrhundert (=Veröffentlichen des Südtiroler Landesarchivs), Innsbruck, 183-201 SCHOLZ V. 2011 Die Grubenbaue des hochmittelalterlichen Bergbaus von Dippoldiswalde vom ausgehenden 12. bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts, [w:] Aufbruch unter Tage. Stand und Aufgaben der montanarchäologischen Forschung in Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege, Beiheft 22, Dresden, 111-116 SCHREG R. 2007 Archäologie der frühen Neuzeit. Der Beitrag der Archäologie angesichts zunehmender Schriftquellen, [w:] Archäologie der frühen Neuzeit, Mitteilungen der Deutschen Gesselschaft für Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit 18, Paderborn, 9-20 2013 Historical Archaeology, History, and Cultural Sciences in Germany: Some Reflections, [w:] Mehler N. (red.) Historical Archaeology in Central Europe, Special Publication Number 10, The Society for Historical Archaeology, Rockville, 31-52 SCHUBERT E. 1985 Der Wald: wirtschaftliche Grundlage der spätmittelalterlichen Stadt, [w:] Herrmann B. (red.), Stadt und Umwelt im Mittelalter, Köln, 252-269 SCHUTKOWSKI H. 1999 Mittelalterliches Schadstoffrisiko – das Beispiel der Sulzburg Bergleute, [w:] Steuer H. (red.), Alter Bergbau im Sulzbachtal, Südschwarzwald, Archäologische Nachrichten aus Baden-Württemberg 61/62, Freiburg/Br., 114-117 2002 Mines, meals and movement. A human ecological approach to the interface of „history and biology“, [w:] Smith M. (red.) Human Biology and History, Society for the Study of Human Biology Series: 42, London-New York, 195-211 SCHWABENICKY W. 1980 Die Grabungen in der mittelalterlichen Bergbausiedlung auf Treppenhauer bei Sachsenburg, Kr. Hainichen, in den Jahren 1977 und 1978, Ausgrabungen und Funde, 25, h. 1, Berlin, 39-47 1981 Die Grabungen in der mittelalterlichen Bergbausielung auf dem Treppenhauer bei Sachsenburg, Kr. Hainichen, im Jahre 1979, Ausgrabungen und Funde, 26, h. 1, Berlin, 48-51 1982 Die mittelalterliche Bergbausiedlung auf dem Treppenhauer bei Frankenberg in Sachsan, Der Anschnitt 34, h. 2, 42-45 1984 Die Grabungen in der mittelalterlichen Bergbausiedlung auf dem Treppenhauer bei Sachsenburg, Kr. Hainichen, in den Jahren 1980 bis 1982, Ausgrabungen und Funde, 29, h. 1, Berlin, 37-43 1988 Die mittelalterliche Bergbausiedlung auf dem Treppenhauer bei Sachsenburg (Kr. Hainichen), AFD 32, 237-266 1990 Die mittelalterliche Bergbausiedlung Ullersberg bei Wolkenburg, Kr. Glauchau, Der Anschnitt 42 (1990), 86-91 1991 …war einst eine reiche Bergstadt. Archäologische Forschungen zum hochmittelalter Monatwesen im Erzgebirge und Erzgebirgvorland (=Veröffentlichungen der Kreisarbeitsstelle für Bodendenkmalpflege Mittweida 1), Mittweida 1992 Hochmittelalterliche Bergstädte im sächsischen Erzgebirge und Erzgebirgsvorland, Siedlungsforschung. Archäologie-Geschichte-Geographie, t. 10, 195-210 1992a Der mittelalterliche Silber-, Blei- und Kupferbergbau im mittlern und westlichen Erzgebirge sowie im Erzgebirgsvorland unter besonderer Berücksichtigung der Grabungsergebnisse vom Treppenhauer bei Sachsenburg, EAZ 33, 541-552 1992b Der mittelalterliche Bergbau und wüste Bergstädte im Erzgebirge und Erzgebirgsvorland, [w:] Brachmann H., Vogt H.-J. (red.), Mensch und Umwelt. Studien zu Siedlungsausgriff und Landesausbau in Ur- und Frühgeschichte, Berlin, 165-175 1993a Archäologische Forschungen in mittelalterlichen Bergbausiedlungen des Erzgebirges, [w:] Steuer H., Zimmermann U. (red.) Montanarchäologie in Europa, Sigmaringen, 321-329 1997 Hausbau in hochmittelalterlichen Bergbausidlungen des Sächsischen Erzgebirges, [w:] Život v archeologii středověku, Praha, 568-578 2003 Der hochmittelalterliche Bergbau in um Freiberg, [w:] Hoffmann Y., Richter U. (red.), Denkmalpflege in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band II, 433-444 2005 Grubenhäuser und ebenerdige Häuser in der wüsten Bergstadt Bleiberg bei Sachsenburg (Stadt Frankenberg/Sa.), Forum urbes medii aevi II, Brno, 6-15 2007 Beziehungen zwischen mittelalterlichen Burgen Und Bergbau, [w:] Hrubý P. Stříbrná Jihlava 2007, Jihlava-Brno, 130-147 2009 Der mittelalterliche Silberbergbau im Erzgebirgsvorland und im westlichen Erzgebirge unter besonderer Berücksichtigung der Ausgrabungen in der wüsten Bergstadt Bleiberg bei Frankenberg, Chemnitz 2013 Wann begann im oberen Erzgebirge der Silberbergbau?, [w:] Smolnik R. (red.) ArchaeoMontan 2012. Erkunden – Erfassen – Erforschen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 18. Bis 20. Oktober 2012, Dresden, 163-170 SEGERS-GLOCKE CH., WITTHÖFT H. (red.) 2000 Aspects of mining and smelting in the Upper Harz Mountains (up to the 13th/14th Century) in the early times of a developing European culture and economy, Siegener abhandlungen zur Entwicklung der Materielle Kultur 32, Arbeitshefte zur Denkmalpflege in Niedersachsen 22, St. Katharinen SIEFERLE P. R. 1984 Vom Holz zur Kohle. Die Energiekriese im 18. Jahrhundert und ihre Lösung, Der Anschnitt 36, h. 4, 124-135 SKALSKÁ M. 2010 Rožňava, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 383-394 SKLADANÝ M. 1997 Die Versorgung des Neusohler Kupferbetriebes mit polnischen Blei zur Zeit des gemeinsamen Kupferhandels der Fugger und Thurz (1494-1526), [w:] Westermann E. (red.), Bergbaurevier als Verbrauchszentren im Vorindustriellen Europa, Fallstudien zu Beschaffung und Verbrauch von Lebensmitteln sowie Roh- und Hilfsstoffen (13.-18. Jahrhundert), Stuttgart, 275-284 2010 Banská Bystrica, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 29-51 SMETÁNKA Z. 1962 Nálezy ze zaniklé osady Antiqua Cuthna u Kutné Hory, Archeologické rozhledy 14, 267-268 SMITH M. E. (w druku) How Can Archaeologists Identify Early Cities? Definitions, Types, and Attributes, [w:] Krausse D., Fernández-Götz M., Befilharz D. (red.), Individualization, Urbanization and Social Differentiation: Intellectual and Cultural Streams in Eurasia (800-400 BC) SMOLNIK R. (red.) 2013 ArchaeoMontan 2012. Erkunden – Erfassen – Erforschen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 18. Bis 20. Oktober 2012, Dresden SOWA J. 2011 Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków SPICKENREUTHER W. 1978 Zum Grundriß erzgebirgischer Bergstädte aus der Zeit des Frühkapitalismus, Der Heimatfreund für das Erzgebirges 2/1978, 33-36 1978a Zum Grundriß erzgebirgischer Bergstädte aus der Zeit des Frühkapitalismus, Der Heimatfreund für das Erzgebirges 3/1978, 60-64 SPUFFORD P. 1988 Money and its use in medieval Europe, Cambridge-London-New York-New Rochelle STADNIK W. 1965 Badania archeologiczno – górnicze w Olkuszu w 1964 roku, KHKM, t. 13, nr 3, 655-656 STEUER H. 1993 Bergbau auf Silber und Kupfer im Mittelalter, [w:] Steuer, H., Zimmermann, U. (red.), Alter Bergbau in Deutschland, Stuttgart, 75-91 2012 Burg und Bergbau – Herrschaft durch Wirtschaft, Beck E. i inni (red.) Burgen im Breisgau. Aspekte von Burg und Herrschaft im überregionalen Vergleich, Archäologie und Geschichte Band 18, 297-392 STEUER H., ZIMMERMANN U. (red.) 1993 Montanarchäologie in Europa. Berichte zum internationalen Kolloquium „Frühe Erzgewinnung und Verhüttung in Europa“ in Freiburg in Breisgau vom 4. bis 7. Oktober 1990, Sigmaringen 1993a Alter Bergbau in Deutschland, Stuttgart STOLARCZYK T. 2006 Pozostałości średniowiecznego górnictwa jako przedmiot badań archeologicznych na terenie Europy Środkowej, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117, Studia i Materiały Nr 32, 267-277 2009 Górnictwo rud metali nieżelaznych na Dolnym Śląsku od XIII do początku XVII w., (mps pracy doktorskiej, Uniwersytet Wrocławski) 2011 Der Buntmetallbergbau in Niederschlesien vom 13. bis zum Anfang des 17. Jahrhunderts, [w:] Aufbruch unter Tage. Stand und Aufgaben der montanarchäologischen Forschung in Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege, Beiheft 22, Dresden, 200-214 STÖLLNER R. T. 2014 Methods of Mining Archaeology (Montanarchäologie), [w:] Roberts W. B., Thornton P. C. (red.), Archaeometallurgy in Global Perspective. Methods and Syntheses, New York, 133-159 STRÁNSKÝ K., BUCHAL A., WINKLER Z. 2002 Simtany u Havlíčkova Brodu – stopy po těžbě a hutnickém zpracování stříbrných rud, Archeologia technica 14, 21-26 STRAßBURGER M., TEGEL W. 2009 Holznutzung und Bergbau im Schwarzwald während des Mittelalters und der Neuzeit, Anschnitt 61, 182-192 SUROVEC J. 1990 Baníctvo v Banskej Belej za feudalizmu, [w:] Banské mestá na Slovensku, Žiar nad Hronom, 131-137 SVĚRÁK V. 2009 Velké století/ 1526-1619, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 245-316 SZLACHCIC-DUDZICZ D. 2000 Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763), [w:] Drabina J. (red.) Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry, 51-70 2006 Tarnowskie Góry. Geneza i najstarsze dzieje górniczego miasta, Warszawa SZOPA R. 1997 Architektura kościoła franciszkanów w Bytomiu, [w:] J. Drabina (red.) Bytom. Wykopaliska – Zabytki – Dokumenty – Wspomnienia, RMGB. Historia, nr 7, 74-88 2004 Architektura średniowiecznego kościoła Wniebowziecia Najświętszej Marii Panny w Bytomiu, [w:] Bytom i jego dziedzictwo w 750-lecie nadania praw miejskich (Materiały z interdyscyplinarnej konferencji naukowej w Bytomiu w dniach 18-19 listopada 2004 r.), Bytom, 91-110 SZYDŁOWSKI J. 1966 Bytom. Pradzieje i początki miasta, „Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Archeologia”, z.4, Bytom 1993 Mittelalterlicher Erzbergbau In Oberschlesien und Seine Bedeutung für die örtliche Besidlung, [w:] Steuer H., Zimmermann U. (red.) Montanarchäologie in Europa, Sigmaringen, 361-372 ŚWISZCZOWSKI S. 1969 Badania Rynku Górnego w Wieliczce w 1969 r., BMŻK w r. 1969, 38-39 1972 Rezultaty badań architektonicznych kuchni zamku Żupnego w Wieliczce, BMŻK w r. 1972, 40-44 1977 Zachodni mur obronny zamku w Wieliczce, BMŻK w r. 1976, 29-35 ŠAMALOVÁ E. 2007 Zaniklý středověký hutnický areál Plandry u Jihlavy, [w:] Stříbrná Jihlava 2007. Studie k dějinam hornictví a důlnich prací, Archeologické výzkumy na Vysočině Supplementum 1, Jihlava-Brno, 228-237 ŠEDO O., ZATKOUKAL R. 1997 Jihlava (okr. Jihlava), ulice Křížová 14, Přehled výzkumů 1993-1994, Brno, 204 ŠEŇOVÁ N., VITANOVSKÝ M. 2000 Strážnica vo veži Mestského hradu v Kremnici, Archaeologia historica 25/2000, 137-146 ŠŤASTNÁ HODINA … 2001 Šťastná hodina III – Hornické, metalurgické a alchemistické tradice Kutné Hory a jejich otisk v architektuře a výtvarném umění sborník semináře, Kutná Hora 10.-11. května 2000, Kutná Hora ŠTEFÁNIK M. 2010 Banská Belá, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 20-28 2010a Banská Štiavnica, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 54-78 2010b Kremnica, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 54-78 2010c Ľubietová, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 263-272 2010d Nová Baňa, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 294-306 2010e Pukanec, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 361-370 ŠTEFÁNIK M., LUKAČKA J. i inni 2010 Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava ŠTROBLOVÁ H. 1993 Kutná Hora a Sedlecký klášter, přispěvek k historii vzájemných vztahů do roku 1421, Památky středních Čech 7/2, Praha, 23-27 ŠTROBLOVÁ H., ALTOVÁ B. (red.) 2000 Kutná Hora, Praha ŠTROF A., ZATKOUKAL R. 1997 Jihlava (okr. Jihlava), Přehled výzkumů 1993-1994, Brno, 205 TEPPER T. 2002 Schloss Freudenstein, [w:] Hoffman Y., Richter U. (red.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I, Freiberg, 260-271 THIEL U. 2002 Freiberg zwischen 1484 und der Mitte des 17. Jachrhunderts unter besonderer Berüchsichtigung des Baugeschehens, [w:] Hoffman Y., Richter U. (red.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I, Freiberg, 46-74 THOMA W. 2000 Die mittelalterliche Befunde im Bereich des St. Johannisß Hospitals in Freiberg, AAFS, 6/1998-1999, 180-185 THUß H., COBLENZ W. 1965 Die Burg Hohenforst im Zwikauer Land und der Bergbau, Ausgrabungen und Funde, t. 10, 98-102 TOMÁŠEK M. 2002 Kaňk u Kutné Hory, [w:] Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, Wrocław- Praga, 107-111 2005 Zaniklé středověké důlní dílo v Kutné Hoře, Mincířské ulici a záchranný archeologický výzkum na parcele čp. 75, Archeologie ve středních Čechách 9/2, 605-617 TÓTHOVÁ Š. 1985 Mestská pamiatková rezervácia Banská Štiavnica – výsledky archeologických výskumov, Archaeologia historica 10/85, 125-132 1990 Výsledky archeologického výskumu v Banskej Štiavnci, [w:] Banské mestá na Slovensku, Žiar nad Hronom, 50-65 TRGINA G. 1986 Nález stredovekej studne v Kremnici, AVANS v roku 1985, 228-229 UNGER M. 1986 Von den Anfängen der Bäuerlichen Besiedlung bis zum Ende der Machtkämpfe um den Besitz der Bergstadt. 1162-1307, [w:] Kasper H.-H., Wächtler E. (red.) Geschichte der Bergstadt Freiberg, Weimar, 15-57 VALLAŠEK A., TÓTHOVÁ Š. 1980 Archeologický výskum Trojičného námestia v Banskej Štiavnici, AVANS v r. 1979, Nitra, 242-243 VALENTOVÁ J. 1993 Antiqua Cuthna – zaniklá středověká hornická osada na katastru Kutné Hory, Archeologia technica 8, 62-65 1999 Hornická osada Antiqua Cuthna – realita pohledem archeologického výzkumu, Kutnohorsko-vlstivědný sborník 1/99, 16-19 2008 Produkce technické keramiky v podmínkách Kutné Hory 14. století, Archeologie ve středních Čechách 12, 745-755 VANĚK V., VELEBIL D. 2007 Staré hutnictví stříbra, Stříbrna Jihlava 2007, Jihlava-Brno, 188-205 VAŘEKA P. 2002 Zahloubené stavby v českých městech vrcholného středověku – zemnice nebo suterény nenalezených nadzemních domů? [w:] Neústupný E. (red.), Archeologie nenalézaného, Praha, 252-285 VEČEŘOVI J., V. 2006 Hornická osada ve Zlatohorském rudním revíru – „Erlitz“ nebo Altenberg, Archeologia technica 18, 60-63 2010 Historie zlatohorský dolů, Jeseník VELÍMSKÝ F. 2007 Nově evidované středověké montánní aktivity na Kutnohorsku, Stříbrná Jihlava 2007, 90-101 2012 Zaniklý těžební areál U Všech Svatých na Horách Kutných, [w:] Stříbrná Jihlava 2010, Acta rerum naturalium 12, 203-210 2013 Počátky města Kutná Hora ve světle archeologického výzkumu areálu Vlašského dvora, [w:] Smolnik R. (red.) ArchaeoMontan 2012. Erkunden – Erfassen – Erforschen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 18. Bis 20. Oktober 2012, Dresden, 249-256 VELÍMSKÝ F., KONČELOVÁ M. 2012 Archeologický výzkum zaniklého areálu u kostela sv. Václava v Pněvicích (okr. Kutná Hora), [w:] Stříbrná Jihlava 2010, Acta rerum naturalium 12, 253-256 VOŠAHLÍK A. 1981 K počátkům stavebního vývoje měšťanských domů v Jihlavě, Památky a příroda 8, 449-470 VOSÁHLO J. 1999 A survey of the history of Jihlava-mining, [w:] Silver-mining and Coinage of Jihlava (Iglau), Jihlava, 56-70 2009 Hornictví mezi počátkem 16. století a dvacátými léty 17. století, [w:] Pisková R., Bartlová M. (red.) Jihlava - Historie, kultura, lidé, Praha, 286-302 2011 Těžba drahých kovů v okolí Johlavy v době přemyslovské z pohledu písemných pramenů, Archeologické výzkumy na Vysočuně 2/2011, 88-92 2012 K lokalizaci stříbrnorudné hutě ve Starých Horách u Jihlavy, [w:] Stříbrná Jihlava 2010, Acta Rerum Naturalium přírodovědný časopis Vysočiny 12, 181-189 VOZÁR J. 1980 Die Bergstädte der Slowakei im 16. Jahrhundert, [w:] Rausch Wilhelm (red.), Die Stadt an der Schwelle zur Neuzeit, Linz, 311-324 1997 Die Versorgung der staatlichen Berg- und Hüttenbetriebe im mittelslowakischen Bergbaurevier mit Produktionsmaterialen vom 16. bis 18. Jahrhundert, [w:] Westermann E. (red.), Bergbaurevier als Verbrauchszentren im Vorindustriellen Europa, Fallstudien zu Beschaffung und Verbrauch von Lebensmitteln sowie Roh- und Hilfsstoffen (13.-18. Jahrhundert), Stuttgart, 307-312 WAGENBRETH O., WÄCHTLER B. (red.) 1986 Der Freiberger Bergbau. Technische Denkmale und Geschichte, Lipsk 1990 Bergbau im Erzgebirge. Technische Denkmale und Geschichte, Lipsk WALCZY Ł. 2001 Dzieje kościoła parafialnego św. Klemensa w Wieliczce do 1785 roku, SMDŻ, t. 21, 7-28 WARCHOLIK S. 1958 Walka miasta o wodę, dawne wodociągi w Bochni, KHKM, t. 6, z. 4, 640-648 WEISGERBER G. 1993 Zur technischen Revolution des Bergbaus im Mittelalter, [w:] Steuer, H., Zimmermann, U. (red.), Alter Bergbau in Deutschland, Stuttgart, 99-106 1998 Montanarchäologische Untersuchungen auf dem Altenberg – Zum mittelalterlichen Berg- und Hüttenwesen in Siegerland, Dehm C., Lobbedey U., Weisgerber G., Der Altenberg. Bergwerk und Siedlung aus dem 13. Jahrhundert in Siegerland. Band I Die Befunde, Bonn, 133-219 WENDLER L. 1984 Reiche Silberfunde – junge Bergstädte – neuen Münzstätten. Zur Geschichte der mittelalterlichen Münzstätte in Schneeberg (I), Erzgebirgische Heimatblätter 3/1984, 63-66 WESTERMANN E. (red.) 1997 Bergbaureviere als Verbrauchszentren in vorindustriellen Europa: Fallstudien zu Beschaffung und Verbrauch von Lebensmitteln sowie Roh- und Hilfsstoffen (13.-18. Jahrhundert), Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftgeschichte, Beihefte 130, Stuttgart WIDAWSKI J. 1973 Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa WILSDORF H. 1960 Holz, Erz, Salz. Das Transportproblem in Montanwesen, [w:] Bergbau, Wald, Floesse : Untersuchungen zur Geschichte der Flößerei im Dienste des Montanwesens und zum montanen Transportproblem. Mit einer kritischen Bibliographie : Schriften zum Thema Wald und Flöße, Freiberger Forschungshefte D, t. 28, 4-183 WIRTH K., HAENCHEN M. 1999 Ein ungewöhnlicher Kreuzgang – Archäologie und Baugeschichte auf dem Grüner Friedhof des Freiberger Doms, AAFS 5/1997, 186-193 WOJAS Z. 1969 Zarys dziejów miasta Chrzanowa do końca XVI wieku, [w:] Ziemia Chrzanowska i Jaworzno. Monografia, Kraków, 143-151 1998 Chrzanów średniowieczny i nowożytny do połowy XVII w., [w:] Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do 1939 r., Chrzanów, 61-110 WOJCIECHOWSKI T. 1981 Zarys rozwoju przestrzennego kopalni bocheńskiej do 1772 roku, SMDŻ, t. 10, 45-102 WÓJCIK I. 1997 Bytomski rynek w świetle badań archeologicznych, [w:] Drabina J. (red.) Bytom. Wykopaliska – Zabytki – Dokumenty – Wspomnienia, RMGB. Historia, nr 7, Bytom, 10-32 WÓJCIK-KÜHNEL I. 2004 Zagospodarowanie przestrzenne bytomskiego rynku w świetle badań archeologicznych, [w:] Abłamowicz D., Furmanek M., Michnik M. (red.), Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne, Seria Monograficzna Muzeum w Gliwicach, nr 10, Gliwice, 221-234 2004a Rozplanowanie przestrzenne centrum miasta Bytomia w obrębie współczesnego rynku na podstawie badań archeologicznych, [w:] Bytom i jego dziedzictwo w 750-lecie nadania praw miejskich (Materiały z interdyscyplinarnej konferencji naukowej w Bytomiu w dniach 18-19 listopada 2004 r.), Bytom, 37-52 WÓJCIK I., PODYMA D. 1994 Sprawozdanie z badań ratowniczych w Bytomiu przy ulicy Wałowej, województwo katowickie, w 1991 roku, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1991-1992, Katowice, 93-96 WYROZUMSKA B. 1959 Fragmenty najstarszej księgi miejskiej Olkusza, Małopolskie Studia Historyczne, t. 2, z. 1-2, 49-57 WYROZUMSKI J. 1960 Początki opieki społecznej w górnictwie polskim, [w:] Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70 rocznicę urodzin, Warszawa, 205-227 ZÁRYBNICKÝ M. 1987 K montánně archeologickému výzkumu úpraven na cínovou rudu v Horním Slavkově 1980-1985, Zkoumání výrobních objektů a technologií archeologickými metodami 4 (Archeologia technical), 236-245 ZATLOUKAL R. 1997 Jihlava (okr. Jihlava), Přehled výzkumů 1993-1994, Brno, 205-210 1999 Jihlava (okr. Jihlava), Přehled výzkumů 40 (1997-1998), Brno, 333-334 1999a Jihlava (okr. Jihlava), Přehled výzkumů 40 (1997-1998), Brno, 335 ZATLOUKAL R., ZIMOLA D. 1999 The miner’s colonization of the Jihlava-region from view of the archaeology, [w:] Silver-mining and Coinage of Jihlava (Iglau), Jihlava, 30-42 ZGRZEBNICKA J., KIRYK F. 1974 Najdawniejszy Sławków, [w:] Kiryk F. (red.), Sławków, Kraków, 21-39 ZIENTARA B. 2006 Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa, wyd. 3 ZIĘTARA T. 1980 Środowisko geograficzne, [w:] Kiryk F., Ruta Z., Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kraków, 7-29 ŽIFČÁK F. 2010 Spišská Nová Ves, [w:] Štefánik M., Lukačka J., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Bratislava, 446-466 ZIMMERMANN U. 1993 Untersuchungen zum frühen Bergbau im Südschwarzwald, [w:] Steuer, H., Zimmermann, U. (red.) Montanarchäologie in Europa, Sigmaringen, 201-229 ZIMOLA D. 1998 Archeologický průzkum středověké šachty v ulici Lazebnická č. 1 v roce 1995, [w:] Stříbrná Jihlava. Seminář k dějinám hornictví a důlních prací na Vysočině. Jihlava, 19.9-20.9.1998, 80-83 2002 Archeologické výzkumy na jihlavském okrese v letech 2000-2001, Vlastivědný sborník vysočiny 13 oddíl věd společenských, 223-231 2004a Jihlava (okr. Jihlava), Přehled výzkumů 45, Brno, 200-202 2007 Výzkumy měšťanských domů ve Smetanově ulici v Jihlavě, Archeologické výzkumy na Vysočině 1/2007, 145-165 ZLAT M. 1961 Lwówek, Wrocław-Warszawa-Kraków XI.Katalog miast górniczych XI.1. ALTENBERG 1. Lokalizacja Landkreis Sächsische Schweiz-Osterzgebirge, kraj związkowy Saksonia, Niemcy Osiedle położone w masywie Rudaw, na wysokości ok. 800 m n.p.m. Miasto położone na plateau nad doliną potoku. Teren opada na wschód i północny-zachód od miasta. Na południe, po drugiej stronie potoku teren się podnosi. Na północny wschód od miasta znajduje się szczyt Geisingberg (rys. XI.1.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Altenberg był ośrodkiem związanym z górnictwem cyny. Prace wydobywcze rozpoczęły się tutaj około być może w 1436/40 r. Po zniszczeniu przez husytów miasta Krupka (Graupen), górnicy przenieśli się na drugą stronę pasma Rudaw, gdzie rozpoczęli prace wydobywcze wraz z przedsiębiorcami z Freibergu. Obszar ten został zakupiony w 1446 r. przez elektora Fryderyka II Saskiego. W 1449 r. dokupił jeszcze część władztwa Lauenstein i jedną ósmą kopalni Rote Grube (Wagenbreth, Wächtler 1990: 159). b. Faza polokacyjna Prawo miejskie, osada nazywająca się wtedy Zinner uffm Geussingsberg, otrzymała dopiero w 1451 r. W 1489 r. po raz pierwszy pojawia się nazwa miasta Altenberg. W 1491 r. otrzymała prawo targowe. Jego gospodarka oparta była tylko o górnictwo, brakowało elementów społecznych „budujących” gminę miejską, jak warstwa bogatych gwarków, hutników i kupców, którzy woleli mieszkać we Freibergu i stamtąd prowadzić interesy. W mieście brakowało reprezentacyjnych budynków i kościoła. Największy okres rozkwitu górnictwa w tym rejonie nastąpił w latach 1550-1600 (Kratzsch 1974: 9-10; Wagenbreth, Wächtler 1990: 159-160). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna W okolicznych dolinach obecnie przepływają liczne cieki wodne, można przypuszczać, że podobnie było w okresie formowania się osiedla górniczego. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża cyny występowały w Altenbergu, Zinnwald i Sadisdorf. Poza złożami pierwotnym w dolinach potoków znajdowały się piaski zawierające cynę (Wagenbreth, Wächtler 1990: 157-159). Złoża pierwotne miały charakter wysadowy, występowały w formie słupa (Wagenbreth, Wächtler 1990: 19). Wymagały one większych nakładów pracy przy obróbce, w rejonie ich występowania funkcjonowało o wiele więcej młynów stępowych (Wagenbreth, Wächtler 1990: 20). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Górnictwo na altenberskich złożach cyny zaczęło się ok. 1440 r. w miejscu gdzie płukano także piaski zawierające cynę. Być może natrafili na nie płuczkarze z Graupen, którzy szli w górę potoków poszukując złota. Piaski te sięgały do Lauenstein i były eksploatowane prawdopodobnie już od XIII/XIV w. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 163). W 1449-52 r. po raz pierwszy wzmiankowane były kopalnie Reiche Zeche i Rote Grube, które znajdowały się w miejscu dzisiejszej Pinge (olbrzymie wyrobisko we wschodniej części miasta). W 1450 r. wzmiankowane było górnictwo w Lauenstein. W 1465 r. po raz pierwszy wzmiankowane były piaski zawierające cynk w rejonie Bärenstein, a w następnym roku w Zinnwald. W 1472 r. rozpoczęły pracę kopalnie w Neufang (na wschód od Pinge). W latach 1487-1516 prowadzono intensywne wydobycie w Lauenstein. W 1490 r. wzmiankowane było górnictwo w Glashutte (Wagenbreth, Wächtler 1990: 159). W 1491 r. rozpoczęto kopanie sztolni Zwitterstocks Tiefen Erbstolln koło Gelsing. W 1507 r. wprowadzono do użycia wodne rozdrabniarki (Nasspochwerke). W latach 1550-1600 miał miejsce okres największego rozwoju górnictwa cyny w Zinnwald (Wagenbreth, Wächtler 1990: 160). Początkowo prawdopodobnie eksploatowano cynę metodą odkrywkową. W XV w. pozyskiwano cynę z większych głębokości metodą ogniową. W XV w. kopalnie należały do przedsiębiorców z terenu Czech. Potem także do elektora saskiego, oraz przedsiębiorców z Freibergu. Prawie nie zachowały się ślady materialne po pierwszym okresie górniczym (Wagenbreth, Wächtler 1990: 164). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Altenberg to był typową osadą górniczą, składał się z luźno rozrzuconych domów górników, jednej kaplicy, młynów rudnych, płuczek cyny i hut (Kratzsch 1974: 10) (rys. XI.1.2). b. Ulice c. Działki mieszczańskie i. bloki zabudowy i działki ii. dom iii. zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy i. Urzędy górnicze ii. Ratusz iii. Urządzenia handlowe iv. Waga miejska v. Łaźnia vi. Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości vii. Szpital viii. Mennica ix. Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Kratzsch 1974; Wagenbreth, Wächtler 1990 Rys. XI.1.1. Altenberg mapa topograficzna (http://geoportal.cuzk.cz/ warstwa: Základní mapy ČR, dostęp: 1.05.2014). Rys. XI.1.2. Rekonstrukcja wyglądu Altenbergu ok. 1500 r. (Kratzsch 1974: 10). Rys. XI.1.3. Altenberg i okolica, plan sytuacyjny z zaznaczonymi pozostałościami prac górniczych (Wagenbreth, Wächtler 1990: 167). XI.2. ANNABERG 1. Lokalizacja Landkreis Erzgebirgskreis, kraj związkowy Saksonia, Niemcy Miasto położone na zboczu góry Pöhlberg. Nad rejonem Annabergu dominowały trzy wzniesienia: Pöhlberg (832 m n.p.m.) koło miasta, Scheibenberg (805 m n.p.m.) koło Scheibenbergu i Bärenstein (898 m n.p.m.) koło Bärenstein, nie miały one jednak związku ze złożami (Wagenbreth, Wächtler 1990: 236). Leżało na lekko pochyłym stoku, jego rozwój możliwy był tylko w kierunku zachodnim i północno-zachodnim (Kratzsch 1974: 55-56). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Przed powstaniem miasta obszar ten znajdował się w strefie wpływów Geyer, w tym okresie eksploatowano złoża rud miedzi zawierające srebro. Punktem zwrotnym było odkrycie nowych złóż na Schreckenbergu, w okolicach Frohna (na zachód od późniejszego miasta, na drugim brzegu rzeki). Złoża znaleziono ok. 1491/1492 r. Pierwsza wzmianka o srebrze ze Schneckenbergu w rachunkach dziesięciny pojawiła się w 1492 r. Po dokonaniu odkrycia książę Georg wydał przywilej górniczy dla Schreckenbergu i Geyer, skąd przybyła duża ilość górników i przedsiębiorców. Jak wynika z wykazów dziesięciny w kolejnych latach po odkryciu nowych złóż wzrastała liczba kopalń i wydobycie srebra (Kratzsch 1974: 18; Laube 1974: 31-32; Schwabenicky 2013: 166). b. Faza polokacyjna Być może by uniknąć chaotycznego rozwoju jak w Schneebergu, oraz licząc na znaczne zyski, w 1496 r. zebrała się specjalna komisja, która podjęła decyzję o założeniu miasta na zachodnim stoku Pöhlbergu, w miejscu oddalonym od stref wydobycia. Budowę pierwszych domów rozpoczęto w 1497 r. W tym samym roku miasto otrzymało od księcia Georga dokument (Stadtbrief), w którym nadawał miastu prawo miejskie i górnicze jak w innych miastach Miśni. Mieszczanie mieli prawo wybierać wójta, ławników, posiadali prawa sądownicze w okolicy, wolny targ, zwolnienie z cła na produkty potrzebne dla górnictwa, wolne ławy chlebowe i mięsne, targ solny, wagę, młyn. Mieszkańcy otrzymali też prawo do drewna budowlanego i zwolnienie z różnych podatków. Lokację oparto na wzorach freiberskich (Kratzsch 1974: 19; Laube 1974: 33). Miasto zwano najpierw Neustadt albo Neustadt am Schreckenberg. W 1501 r. otrzymało od cesarza herb i nazwę St. Annaberg (Laube 1974: 34). Pod koniec XV w. nowe miasto uwolniło się spod zwierzchności Geyer (Kratzsch 1974: 19; Laube 1974: 34). Książę Georg, który lokował miasto nie traktował go tylko jako miejsca pozyskiwania srebra, ale próbował nadać mu charakter ważnego centrum religijnego związanego z kultem św. Anny. W 1498 r. nakazał budowę kościoła pod tym wezwaniem a w 1501 r. ściągnął do miasta zakon franciszkanów (Kratzsch 1974: 21-24). W 1500 r. miasto miało ok. 4000 mieszkańców, kilkanaście lat po lokacji już 8000, a w 1540 r. po okresie prosperity w górnictwie liczba mieszkańców wzrosła do 12 000. Miasto było w tym czasie jednym największych miast Miśni, po Freibergu, Lipsku i Dreźnie (Kratzsch 1974: 20; Laube 1974: 34). Spadek produkcji górnictwa annaberskiego miał miejsce po roku 1568 (Wagenbreth, Wächtler 1990: 238). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Głównym ciekiem wodnym okolicy byłą rzeka Sehma, w której dolinie założono miasto. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Obszar zbudowany głównie z gnejsów, złoża rozciągają się wzdłuż doliny Sehma, 6 km na linii płn.-pd. i 3 km na linii wsch.-zach. Ograniczony był miejscowościami Nieder-Mildenau, Nieder- Königswalde, Nieder-Sehma, Waltersdorf, Schlettau, Hermannsdorf, Tannenberg, Schönfeld, Wiesa, Wiesenbad. Występuje na nim ponad 300 żył, biegnących głównie na linii wsch.-zach. oraz zach.-zach.-pd. – wsch.-wsch.-płn. Występują w nich głównie rudy ołowiu, w których najważniejszymi minerałami są chalkopiryt, arsenopiryt, galena. Annaberskie górnictwo w XVI w. bazowało na rudach kobaltowo-srebrnych. Żyły te miały kilka centymetrów szerokości, opadały bardzo stromo i rozciągały się od kilkuset metrów do 2,6 km. Osiągały głębokości dochodzące nawet do 400 m. Na płn.-wsch. od Schlettau przebiegały żyły rudy cyny. Na pd. od Buchholz były także cynonośne piaski (Laube 1974: 21-22; Wagenbreth, Wächtler 1990: 236) (rys. XI.2.1). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.2.2) Najstarsze prace górnicze miały być prowadzone w 1442 r. na wschodnim stoku Pöhlbergu. Prace te nabrały rozpędu w latach 1469-1483. W 1471 r. wzmiankowany był pierwszy górmistrz z Pöhlbergu (Wagenbreth, Wächtler 1990: 237). Prawdopodobnie najstarsze ślady kopania rudy miedzi i cyny, z XV w., znajdują się w miejscu zwanym Skihutte w górnym obszarze ciągu hałd Briccius (Wagenbreth, Wächtler 1990: 240). Odkrycie rud na stoku Schreckenbergu w 1492 r. zaowocowało nowym nasileniem prac górniczych. W XVI w. działały bogate i znane kopalnie na Schottenberg na pd. od Frohnau – Bäuerin i Heilig Kreuz. W tym okresie w rejonie Annabergu, na wschód od Sehmy znajdowały się kopalnie, np. St. Anna koło klasztoru, Konig David, Altvater Obere Massen, Hedwig (Wagenbreth, Wächtler 1990: 246). W XVI w. funkcjonowały także kopalnie koło Kleinrückersdorf (na pd. od miasta), działała tu kopalnia Himmlisch Heer Fundgrube oraz sztolnia Dorotheasstollns (Wagenbreth, Wächtler 1990: 247). W 1580 r. powstała sztolnie Tiefen Dreifaltigkeit Stolln, która miała długość 700 m. W 1592 r. rozpoczęto budowę sztolni Oberen Freudenstollns, o długości 450 m. W wyższej partii stoku wzniesiono dwie sztolnie o nazwie Bricciusstolln. W XVII w. zaopatrzono je w dodatkowe koła wodne (Wagenbreth, Wächtler 1990: 240). Wraz z rozwojem górnictwa pojawiły się problemy z napływającą do wyrobisk wodą, jednak dzięki głębokiej dolinie Sehma możliwe było budowanie od niej sztolni odwadniających, co też robiono od samego początku. Najważniejszą była sztolnia pod Schrottenbergiem, przy kopalniach Bauerin i Heilig Kreuz – Reitzensteiner Stolln oraz Beirschnabelstolln, oraz leżąca w masywie Schreckenbergu, ok. 15-18 m poniżej Beirschnabelstolln i 90 do 140 m poniżej powierzchni Orgelstolln, a także 6,2 m głębsza Marcus Rohling Stolln oraz położona na północ Junge Andreas Stolln, której ujście znajdowało się na rzece Zschopau. Ponadto funkcjonowały jeszcze Dorotheastolln, Silbermuhlenstolln i Tiefe Bauchstolln, oraz najgłębsza z annaberskich sztolni Konig Danemark Stolln (Wagenbreth, Wächtler 1990: 247). Najważniejszą z nich była Reitzensteiner Stolln, znajdująca się w rejonie Frohnau (Wagenbreth, Wächtler 1990: 242). Pod koniec XV w. wydobywano rocznie 20 000-25 000 marek srebra (ok. 5-6 ton). W pierwszych 15 latach XVI w. średnia roczna wynosiła 19 860 marek (Laube 1974: 34-35). W przeciągu 100 lat od założenia miasta wydobyto w Annabergu i Buchholz ponad 300 t srebra i 2 500 ton miedzi (Wagenbreth, Wächtler 1990: 242). Po 1600 r. złoża w strefie oksydacyjnej zaczęły się wyczerpywać, upadło wiele kopalni. W kolejnym okresie przerzucono się na rudy kobaltu i niklu, zawierające także srebro. W 1688 r. w obrębie miasta powstała kopalnia St. Andreas (Wagenbreth, Wächtler 1990: 247). e. Strefy przerobu W 1575 r. nad Pöhlbach powstała huta z płuczkami i rozdrabniarkami, rosztami, szopą na węgiel i czterema piecami do wytopu. Powstała ok. 1 km od kopalni Heilige Dreifaltigkeit (Wagenbreth, Wächtler 1990: 239). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa W latach 1564-66 zbudowano kanał do spławiania drewna o długości 10 km, znajdujący się między Sehma a doliną Pöhlbach. Prowadził z Barenstein koło Pöhlbach i wiódł zachodnim stokiem Pöhlbahtal powyżej Kuhberg i Kleinruckerswalde w pobliże Annabergu. Kanał służył spławianiu drewna oraz zaopatrywania w wodę Annabergu (Wagenbreth, Wächtler 1990: 247). i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Miasto powstało na wyniesionej terasie rzeki Sehma na płn.-zach. zboczu Pöhlbergu. Miało obwód ok. 2500 m. Posiadało regularną siatkę ulic. Zaburzenia w siatce spowodowane były ukształtowaniem terenu. Główny rynek był kwadratowy, nie umieszczony centralnie tylko w płn.-zach. części plateau, w pobliżu doliny Sehmy. Od rynku odchodziły prawie proste prostopadłe ulice. Odchylenie ulicy idącej ku Wolkensteiner Tor spowodowane było ukształtowaniem terenu. Najwyższy punkt zajęty był przez kościół (Kratzsch 1974: 56-57; Spickenreuther 1978: 36) (rys. XI.2.3). b. Ulice Główne ciągi komunikacyjne mogły prowadzić z południa, południowego i północnego zachodu. Główny trakt prowadził z Bramy Buchholz do bramy Wolkensteiner i przebiegał przez rynek. Kirchgasse wiodła od bramy Czeskiej. Pozostałe ulice prowadziły do mniejszych bram. Przez Frohnauer Tor miano transportować rudę do hut rozmieszczonych w dolinie rzeki. Siedem ulic dochodzących do rynku zostało wybrukowanych i zaopatrzonych w rynsztoki przed 1517 r. Rynek także był częściowo wybrukowano (Kratzsch 1974: 57-58). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Kwartały zabudowy były regularne, działki prostokątne, krótszą stroną skierowane ku ulicy. Znajdowały się na nich szczytowe domy. Najgęściej zabudowane były tereny wokół rynku, w strefie w pobliżu murów obronnych zabudowa była luźniejsza, znajdowały się tam liczne tereny zielone (Kratzsch 1974: 57-58).  Dom Wg Paul’a Jenisiusa (1551-1612), autora historii Annabergu, mieszkańcy mieli domy niezbyt okazałe ale wygodne, podpiwniczone, ze sklepieniami, oborą w podwórzu i własną łaźnią (Kratzsch 1974: 102).  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz Ratusz zajmował jeden z bloków przyrynkowych, w pobliżu znajdował się także urząd górniczy (Kratzsch 1974: 58). Do 1534 r. ratusz zbudowany był z drewna. W 1534 r. powstał nowy ratusz, w którym mieściła się także apteka, kramy, kramy solne, piwnica winna, ławy chlebowe, waga i kuchnia (Kratzsch 1974: 74-75).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Urządzenia garbarskie, jatki, miejski młyn znajdowały się na potoku za ratuszem (?), potok służył także jako latryna (Kratzsch 1974: 59).  Szpital Znajdował się za Wolkensteiner Tor, na płn.-wsch. od miasta (Kratzsch 1974: 58). Powstał prawdopodobnie w latach 1500-1505 gdy starą kaplicę górniczą przy Wolkensteiner Tor zmieniono na kaplicę szpitalną (Kratzsch 1974: 93).  Mennica Powstała w 1498 r. W 1558 r. została przeniesiona do Drezna w toku centralizacji władzy elektora (Wendler 1984: 64; Wagenbreth, Wächtler 1990: 238).  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół św. Anny Wznoszony był w latach 1499-1525. W 1502-1511 r. zbudowano Marienkapelle, która była kaplicą górników (Laube 1974: 34; Wagenbreth, Wächtler 1990: 238). Miał postać dużej późnogotyckiej hali zakończonej potrójną apsydą. We frontowej części znajdowała się wieża (Kratzsch 1974: 110).  Klasztor franciszkanów Franciszkanie mieli pojawić się w Annabergu zaraz po lokacji za sprawą księcia Georga. Pierwszy klasztor miał być drewniany. W 1502 r. książę Georg, jego brat Friedrich oraz Johann VI von Schleinitz, biskup Miśni położyli kamień węgielny pod nowy budynek klasztoru. W 1512 doszło do poświęcenia klasztoru. Ostatecznie budowę ukończono w 1515 r. (Nestler 1978: 150-151). Klasztor znajdował się pomiędzy Klostergasse a Mühlweg. Składał się z 4 budynków tworzących czworokąt. W centrum znajdował się prawie kwadratowy krużganek o długości boku 25 m. Zabudowania klasztoru znajdowały się od zachodu, północy i wschodu. Miały w sumie wielkość 50 x 60 m i co najmniej cztery kondygnacje. Na parterze mieściły się pomieszczenia związane z życiem zgromadzenia, na pierwszym i drugim piętrze rezydencja księcia, z której korzystał w trakcie bytności w mieście, a na trzecim piętrze sale przeznaczone dla mnichów (Nestler 1978: 151). Kościół klasztorny znajdował się po południowej stronie założenia, miał postać podłużnej nawy (34 m długości, 21 m szerokości), z chórem. Brak przypór sugeruje, że kościół nakryto stropem a nie sklepieniem. Nie posiadał wieży, tylko sygnaturkę (Nestler 1978: 151). Całość założenia wybudowano w stylu późnogotyckim. Niewiele było na nim elementów ozdobnych, poza oknami maswerkowymi. Dach pokryty był łupkiem. Klasztor znajdował się tylko 40 m od muru obronnego. Przestrzeń miedzy klasztorem a murem wykorzystywana była jako ogród owocowo-warzywny. W 1510 r. klasztor zbudował spichlerz przy Mühlweg. Mnisi mieli także własną furtę w murze obronnym. W 1540 r. w klasztorze urządzono sąd górniczy, Silberkammer i mennicę (Nestler 1978: 152). W 1604 r. kościół się spalił, a ostatecznie w ruinę popadł w 1731 r. (Nestler 1978: 153).  Kościół św. Marii Kościół ten znajdował się w pobliżu mennicy mieszczącej się w urzędzie górniczym. Należał do bractwa górniczego od 1502 r. (Kratzsch 1974: 92). g. Fortyfikacje Budowę miejskich fortyfikacji rozpoczęto w 1503 r., główne prace trwały do 1510 r., a ostatecznie zakończono je w 1540 r. Mur miał długość 2500 m. Od strony doliny Sehmy zbudowano tylko mur z kamienia łamanego o wysokości 8 m, natomiast od strony terenów górzystych wykopano dodatkowo suchą fosę (Kratzsch 1974: 72; Laube 1974: 34; Spickenreuther 1978: 36). h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Kratzsch 1974; Laube 1974; Nestler 1978; Spickenreuther 1978; Wendler 1984; Wagenbreth, Wächtler 1990 Rys. XI.2.1. Żyły rudne (czarne linie) w rejonie Annaberg-Buchholz po obu stronach Sehmy (Wagenbreth, Wächtler 1990: 237). Rys. XI.2.2. Pozostałości zabytków techniku górniczej w rejonie Annabergu (XVI-XX w.). Legenda: 1 – ulice w obrębie współczesnej zabudowy miejskiej; 2 – zabudowania kopalń oraz pozostałości historycznego górnictwa; 3 – okno sztolni; 4 – hałda; 5 – zapadliska szybów; 6 – sztuczne kanały; 7 – żyły rudne; 8 – hałdy z XX w. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 248). Rys. XI.2.3. Plan lokacyjnego miasta Annaberg (R – ratusz; A – kościół św. Anny; B – kościół górniczy) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 115). XI. 3. BANSKÁ BELÁ 1. Lokalizacja Kraj Bańskobystrzycki, okres Bańska Szczawnica, Słowacja. Miasto znajdowało się w masywie Szczawnickich Vrchów, ok. 5 km na pół.-wsch. od Bańskiej Szczawnicy, na wysokości 475 m n.p.m. (Štefánik 2010: 20). Miasto położone było w dolinie Belianskiego potoku, który płynął z zachodu na wschód. W zachodniej części dolina rozwidla się. Dolina otoczona jest przez szczyty Háj (646 m n.p.m.) od północy, Pod Vartou (556 m n.p.m.) od południa i Široký Vrch (778 m n.p.m.) od zachodu. Dolina uchodzi do doliny rzeki Jasenicy, która z kolei jest dopływem Hronu (rys. XI.3.2). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna W XIV i XV w. Bańska Bela była przedmiotem sporu terytorialnego między Bańską Szczawnicą a właścicielami włości Šášov. W 1352 r. król nakazał zwrócić osadę Bańskiej Szczawnicy. W 1388 r. jednak znowu była pod władzą Šášova, do którego wróciła na stałe na pocz. XV w. Bańska Bela była pod władzą kościelną sprawowaną z Bańskiej Szczawnicy (Surovec 1990: 133). W 1 poł. XV w. doszło do intensyfikacji inwestycji w górnictwo w Bańskiej Beli. Objawiły się tendencje do uniezależnienia się politycznego i kościelnego od Bańskiej Szczawnicy. Została wolnym miastem górniczym przed 1453 r. (Surovec 1990: 133-134). b. Faza polokacyjna Prawo miejskie Bańska Bela otrzymała po roku 1424, być może w 1425 r. Prawdopodobnie zostało potwierdzone w 1453 r. przez Władysława Pogrobowca, oraz w 1496 r. przez Władysława II (Štefánik 2010: 21). Miasto rządziło się prawem bańsko szczawnickim (Surovec 1990: 133-134). Wójt i ławnicy pierwszy raz wzmiankowani byli w 1455 r. (Štefánik 2010: 23). W 1425 r. wraz z innymi miastami górniczymi została zwolniona z myta na dowóz pożywienia i innych artykułów potrzebnych dla kopalni. W 1466 r. powstała samodzielna parafia. W 1470 r. wraz z innymi miastami górniczymi została zwolniona z płacenia podatków królewskich, a w 1471 r. z płacenia myta w całym kraju. W 1496 r. otrzymała w raz z innymi miastami prawo do pozyskiwania drewna i węgla drzewnego w rejonie Lupčy, Šášova i Revište. Prawo do pozyskiwania drewna w królewskich lasach zostało potwierdzone w 1502 r. Najprawdopodobniej miasto rządziło się prawem szczawnickim (Štefánik 2010: 21). Miasto zostało spalone w 1442 r. przez wojska przeciwne, królowej Elżbiecie i jej synowi Władysławowi Pogrobowcowi, za którą opowiedziała się Bańska Bela (Štefánik 2010: 22). W 1605 r. miasto zostało zdobyta i zniszczona przez wojska Stefana Bocskay’a (powstanie antyhabsburskie 1604-1606). Doprowadziło to do kolejnego kryzysu górnictwa, który ostatecznie pogłębił się w latach 30-tych XVII w. (Surovec 1990: 134). Ok. poł. XV w. w Bańskiej Beli mieszkało 500-600 osób (według spisu arcybiskupa ostrzyhomskiego). W 1542 r. podatek płaciło 125 osób, na tej podstawie wyliczono, że w mieście mieszkało 522 osoby (Štefánik 2010: 22). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Przez dolinę, w której znajduje się osiedle płynie Beliansky potok. Jego źródła znajdują się na pd. od Širokego Vrchu. W okolicach miasteczka wpada do niego potok płynący z północy, z doliny pomiędzy górą Háj a Širokym Vrchem. Beliansky potok wpada następnie rzeki Jasenicy, która z jest dopływem Hronu. b. Sieć dróg Od wschodu przebiegała droga z Bańskiej Szczawnicy do Zwolenia. Od zachodu trakt biegł także przez Bańską Szczawnicę do miejscowości Žarnovica (Štefánik 2010: 20). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża przynależały do szczawnickiego regionu rudnego. Zawierały rudy srebra i złota. Żyły przebiegały na linii płn.-płn.-wsch. – pd.-pd.-zach., najważniejsze z nich to Juraj, Goldfahrtner, Baumgartner. Znajdowały się blisko powierzchni dzięki czemu możliwa była łatwa eksploatacja. Szerokość żył dochodziła do 4-10 m (Surovec 1990: 131; Štefánik 2010: 20). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.3.1) W 1387 r. wspominane były kopalnie złota i srebra oraz innych metali (Štefánik 2010: 23). Kopalnie, do czasu powstania uzyskania statusu miasta, znajdowały się pod nadzorem bańsko-szczawnickiego górmistrza. W 2 poł. XV w. w Bańskiej Beli znajdował się samodzielny urząd górmistrza (Surovec 1990: 132). Intensywny rozwój górnictwa nastąpił prawdopodobnie w 1 poł. XV w. (zwiększyła się ilość mieszkańców, powstał samodzielny kościół parafialny). Wraz z przechodzeniem do wybierki podziemnej pojawiły się problemy z odwadnianiem. W latach 70-tych XV w. podpisano umowę o odwadnianie kopalń ze spółką Turzonów. Górnictwo podupadło prawdopodobnie pod koniec XV w., czego świadectwem może być zwolnienie, w 1486 r., Bańskiej Beli od płacenia urbury przez dwa lata (Štefánik 2010: 23). W XVI w. w 1524 r. zaczęto drążyć sztolnię która miała odwodnić wszystkie złoża w okolicy miasta. Jako, że musiała być długa zapewne znaczne były też nakłady finansowe. (Surovec 1990: 134). W 1513-1515 r. wraz z innymi miastami została zwolniona z płacenia urbury, co może świadczyć o wyczerpywaniu się dostępnych złóż (Štefánik 2010: 23). Górnictwo podupadło jednak w XVI w. Próbowano je odnowić w XVII w., jednak podstawowym problemem była napływająca woda. W 1605 r. zniszczenia wojenne doprowadziły do kolejnego kryzysu górnictwa który ostatecznie pogłębił się w latach 30-tych XVII w. (Surovec 1990: 134). Początkowo prowadzono wydobycie odkrywkowe w rejonie tzw. Cachu i Hája (płn.-zach. część rejonu miasta) gdzie znajdowały się wychodnie żył. Jako, że osiedle podlegało pod Bańską Szczawnicę, początkowo rudę wożono do komory gdzie pobierano z niej urburę. Młyn rudny wspomniany był w 1366 r. Potem wzmiankowany jeszcze w 1381 i 1397 r. Miał znajdować się koło kościoła. W 1385 r. wspomniany był kunszt wodny (rota artificialis) (Štefánik 2010: 22) (rys. XI.3.1). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa Prawo do pozyskiwania drewna gwarantowane było kolejnymi przywilejami. Trwały spory z okoliczną szlachtą, która starała się ograniczyć dostęp górników do lasu (Štefánik 2010: 23). i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Zabudowa osiedla była nieregularna, zgromadzona wokół kościoła św. Jana Ewangelisty (Štefánik 2010: 21). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół parafialny św. Jana Ewangelisty Początkowo była to kaplica pod zwierzchnością parafii w Szczawnicy. W 1446 r. podwyższono ją na samodzielny kościół parafialny (Surovec 1990: 133-134). Z najstarszej romańskiej fazy budowli zachowały się mury nawy oraz dostawiona do nich od zachodu wieża, w której znajduje się romańskie sklepienie krzyżowe. Na przełomie XV i XVI w. doszło do przebudowy. W 1 poł. XVI w. obok kościoła powstał budynek parafii, a cmentarz otoczono murem obronnym. W 1564 r. przebudowano go w stylu renesansowym. (Štefánik 2010: 21). Uzyskał on wtedy postać dwunawowej budowli z poligonalnym prezbiterium i renesansową wieżą (Dvořáková, Tóthová 1995: 45). g. Fortyfikacje W XVI w. wokół kościoła parafialnego postawiono fortyfikacje przeciwtureckie (Dvořáková, Tóthová 1995: 45). h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Dvořáková, Tóthová 1995; Štefánik 2010; Surovec 1990 Rys. XI.3.1. Pozostałości prac górniczych wokół Bańskiej Beli. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela, http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 10.04.2014). Rys. XI.3.2. Bańska Bela. Mapa topograficzna (http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire, warstwa: RETM25, dostęp: 9.09.2014). XI.4. BAŃSKA BYSTRZYCA 1. Lokalizacja Kraj Bańskobystrzycki, okres Bańska Bystrzyca, Słowacja Miasto znajdowało się w płn.-zach. części kotliny Zwoleńskiej, na prawym brzegu Hronu, przy jego zakręcie z na południe, w miejscu gdzie wpada do niego potok Bystrica. Najstarsza część miasta leżała na wysokości 342 do 362 m n.p.m. (Skladaný 2010: 29) (rys. XI.4.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna W dolinie Hronu osadnictwo funkcjonowało już w pradziejach. Koncentrowało się na urodzajnych czarnoziemach na prawym brzegu rzeki oraz nad jej dopływami (Skladaný 2010: 31). Przedlokacyjna faza funkcjonowania Bańskiej Bystrzycy nie jest dobrze rozpoznana. Prawdopodobnie w okolicy gdzie powstało miasto znajdowała się starsza osada słowiańska. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych pochodzi z 1255 r. i była nadaniem gminie niemieckich gości prawa do wydobycia na obszarze wokół Bańskiej Bystrzycy. Osada określona jest w nim jako nova villa Bystricia, co może wskazywać, że istniało w tym miejscu starsze słowiańskie osiedle, od którego zapożyczono nazwę (Rábik i inni 2013: 8). W osadzie tej znajdował się prawdopodobnie romański kościół Panny Marii (Ratkoš 1974: 43). Potwierdzeniem istnienia starszego osadnictwa może być znaleziona w okolicy Bańskiej Bystrzycy w 1903 r. gliniana szalka z monetami z XI-XII w. (znalezisko zaginęło) (Hunka 2005: 105), oraz ceramika z XII w. z parceli nr 11 przy námesií Štefana Moysesa (Mácelová 1998a), a także fragmenty słowiańskiej ceramiki z parceli przy Námestie Slovenského Národného Povstania 3 (Mácelová 1997a: 128). Niemcy początkowo przyjęli starszą słowiańską nazwę, jednak w 2 poł. XIII w. zmienili ją na własną Neusohl – Nowy Zwoleń. Zapewne przywędrowali ze Zwolenia, który był zasiedlony przez niemieckich gości niedługo przedtem (Rábik 2012: 24). b. Faza polokacyjna Prawo górnicze Bańska Bystrzyca dostała od Beli IV w. 1255 r. Zezwolił on prowadzić wydobycie, otwierać kopalnie i pozyskiwać drewno na potrzeby górnictwa na obszarze przynależnym do miasta. Lokatorem był comes Andrej, który miał prawa do młynów, browaru oraz dochodów z niektórych rzemiosł (Ratkoš 1974: 43). Kolejny dokument Beli IV z 1256 r. potwierdzał przyznany wcześniej obszar górniczy, na którym znajdowały się kopalnie srebra i miedzi. W 2 poł. XIII w. Bańska Bystrzyca miała prawdopodobnie rozwiniętą miejską organizację. Miasto rozlokowane było wokół rynku, miało kościół parafialny i administrację z wójtem i ławą na czele (Rábik i inni 2013: 9). Przywilej lokacyjny Bańskiej Bystrzycy potwierdzony został następnie przez Stefana V w 1271 r., Władysława V w. 1287 r., Andrzeja III w 1293 r., Ludwika Wielkiego w 1263/65 r., Macieja Korwina w 1465 r., Władysława II w 1496 r., Ludwika II w 1524 r. (Skladaný 2010: 31). W 1405 r. wraz z sześcioma innymi miastami Bańska Bystrzyca otrzymała prawo prowadzenia prac górniczych na terenie całego Królestwa Węgier. W 1425 r. została zwolniona z myta na artykuły niezbędne dla górnictwa (Skladaný 2010: 31). W 1426 r. mieszczanie dostali prawo pozyskiwania drewna w królewskich lasach, a w 1434 r. prawo odpowiadania tylko przed sądem miejskim. W 1465 r. miasto ponownie zwolniono z myta. W 1470 r. uwolnione zostało od daniny królewskiej. W 1496 r. znowu zwolniono je z płacenia myta, co ponownie potwierdzano na pocz. XVI w. W 1516 r. miasto otrzymało prawo pozyskiwania drewna oraz prowadzenia wydobycia, zwolniono je także z urbury na 4 lata. W 1516 r. zwolniono miasto z płacenia kontrybucji i innych podatków, by mogło podratować górnictwo (Skladaný 2010: 32). Pod koniec XV w. inwestycje w górnictwo bańsko bystrzyckie rozpoczęła spółka Turzonów-Fuggerów. W 1496 r. Jan Turzo otrzymał prawo stawiania hut w okolicy miasta oraz prawo wywozu miedzi i srebra (Skladaný 2010: 36). W 1500 r. doszło do wielkiego pożaru miasta (Skladaný 2010: 36), a w 1526 r. do wystąpienia górników przeciw patrycjatowi, w wyniku którego miasto spłonęło (Skladaný 2010: 37). Głównym zajęciem mieszczan było górnictwo, hutnictwo jak i handel metalami (Skladaný 2010: 42). Fragmenty księgi miejskiej z końca XIV w. wymieniają rzeźników, piekarzy, szewców, a także kowali, krawców, garbarzy, złotników, cieśli, kamieniarzy, garncarzy, ślusarzy, kapeluszników. Oprócz tego w mieście był także rybak, zegarmistrz, rymarz, młynarz, słodownik, malarz, węglarz (Skladaný 2010: 43). Duże przedsiębiorstwa górnicze same organizowały zaopatrzenie dla swoich pracowników, co uderzało w miejskie rzemiosło (Skladaný 2010: 43). W XVI w. Bańska Bystrzyca była jednym z wiodących regionów górniczych w Europie. W latach 1494-1648 całkowita ilość wyprodukowanej tu miedzi wynosiła 146 023 ton. W latach 1580-1600 całkowita produkcja wyniosła 14 700 ton. Pod koniec XVI w. ponad 90% produkcji było od razu eksportowanej. Większość przez Odrę i Wisłę, przez Bałtyk do Antwerpii (potem Hamburga), na półwysep Iberyjski a nawet do Azji. Mniejsze ilości do Austrii i Niemiec (Hildebrand 1997: 286). Z Bańskiej Bystrzycy pochodzili górnicy, którzy osiedli w Lubčy i Hybe. W średniowieczu istniały intensywne kontakty między tymi liptowskimi miastami a Bańską Bystrzycą. Miasta te rządziły się prawem takim jak w Bańskiej Bystrzycy. Połączone były także przez związki rodzinne. Także w Ružomberoku inicjatorami górnictwa byli przybysze z Bańskiej Bystrzycy (Rábik i inni 2013: 9-10). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Miasto położone w widłach Hronu i potoku Bystrica. b. Sieć dróg W pobliżu miasta miały krzyżować się szlaki. Główny szlak (via magna) biegł ze Zvolenia do Slovenskej Ľupčy. Odgałęział się od niego szlak do Turca i Liptova. Droga do Turca wspomniana jest już w 1255 r. W kierunku Slovenskej Ľupčy z miasta wychodziły dwie drogi, jedna biegła prawym brzegiem Hronu. Jej odnoga biegła przez Priechod. Po pojawieniu się spółki Fuggerów-Turzonów znaczenia nabrała droga do Liptova przez Stare Hory i Velký Šturec, którą transportowano miedź i ołów (Skladaný 2010: 29). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka W okolicy miasta prowadzono wydobycie rud złota, srebra i innych metali. Złoża znajdowały się w pewnej odległości od Bańskiej Bystrzycy, od 8 do 17 km na północ w Starohorskich vrchach. Prace górnicze prowadzono tam już w pradziejach (wydobycie miedzi). Głównymi miejscami występowania rud były Staré Hory i Špania Dolina. Południowa część (szpaniodolińska) obejmowała ok. 12 km2, a północna (starohorska) ok. 8 km2. Główna strefa wydobycia rud ciągnęła się na długości 5 km, od sztolni Karol na pd. od Španiej Doliny, przez Piesky, Richárovą aż do szybu Haliar na płn.-wsch. od Starych Hor. Szerokość tego obszaru wynosi ok. 500 m. Zajmuje on powierzchnię ok. 7,5 km2. Rudy z części starohorskiej miały mniej miedzi ale więcej srebra, a w spaniodolińskiej odwrotnie (Skladaný 2010: 29). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.4.2) Początkowo kopalnie nastawione były na pozyskiwanie srebra. Miedź stała się głównym celem eksploatacji w późniejszym okresie (Skladaný 2010: 38). Złoża rud miedzi i srebra leżały daleko od centrum osadniczego. Najważniejszymi miejscami wydobycia były Špania Dolina, Staré Hory, Richárová, Piesky (osada Piesky-Sandberg). Pierwsza pisemna wzmianka o górnictwie w tym rejonie pochodzi z 1263 r. (Ratkoš 1974: 43; Rábik i inni 2013: 9). Mieszczanie mieli prawo zakładać kopalnie w obszarze należącym do Zwolenia (w komitacie) (Ratkoš 1974: 44). Od XIV w. w Ortutach, które leżały w rejonie Malachova i Badina, wydobywano rtęć sprzedawaną następnie do Kremnicy (Skladaný 2010: 39). W XIV w. kopalnie należące do mieszczan Bańskiej Bystrzycy znajdowały się także w Ľubietovej. W 1386 r. wzmiankowana była sztolnia i gwarectwo funkcjonujące w kopalniach na północ od miasta. Pod koniec XIV w. w kopalniach rtęci pojawiły się problemy z odwadnianiem i trzeba było montować urządzenia odwadniające (Skladaný 2010: 39). Kryzys górnictwa w okresie 1350-1450 nie był aż tak widoczny w Bańskiej Bystrzycy. W 1405 r. król rozszerzył swoją kontrolę nad handlem metalami także na miedź i zakazał jej wywozu. W 1427 r. przejął urburę z miedzi dla siebie, co może świadczyć, że były to znaczne dochody. Kryzys przyszedł XV w. W Bańskiej Bystrzycy braki miedzi kompensowano wzmożonym wydobyciem w Ľubietovej. W tym okresie kryzys przeżywały miasta górnicze we wschodniej Słowacji (Skladaný 2010: 40). Pod koniec XV w. spadły dochody z urbury z miedzi z Bańskiej Bystrzycy. Może to świadczyć o technicznych problemach kopalń. Zmniejszyły się także dochody z urbury z wydobycia srebra (Skladaný 2010: 41). e. Strefy przerobu Nieznana jest dokładna lokalizacja hut w okręgu bańskobystrzyckim. Prawdopodobnie najbliżej miasta znajdowała się huta na potoku Bystrickim (Ratkoš 1974: 44). W 1368 r. po raz pierwszy w dokumentach weneckich wspomniana jest nowa huta w Bańskiej Bystrzycy (Skladaný 2010: 35), co związane było z faktem, iż miedź była kupowana przez spółkę kupców weneckich. W wyniku antyweneckiej polityki króla Zygmunta Luksemburskiego doszło do załamania handlu miedzią z republiką św. Marka. W miejsce kapitału weneckiego wszedł kapitał niemiecki (Skladaný 2010: 40). W XIV w. miedź eksportowano także do Brugii (Skladaný 2010: 39). Pod koniec XV w. w Bańskiej Bystrzycy pojawiło się przedsiębiorstwo Turzonów-Fuggerów. Zajęli się przerobem czarnej miedzi z Španiej Doliny. Turzo postawił hutę w Moštenicy gdzie wzbogacano miedź w srebro. Miedź wywożono także do Fuggerau (Karyntia) i do Norymbergi. Zaczęli także stawiać hutę w Cieszynie. W 1496 r. otrzymali pozwolenie na wywóz miedzi ze srebrem. Starsza huta Turzonów znajdowała się w Mogile pod Krakowem (Skladaný 2010: 42). W 1500 r. powstał kompleks hutniczy w Tajovie (Skladaný 2010: 36). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Špania Dolina Pieskov – na płn. od Bańskiej Bystrzycy. Badania archeologiczne w latach 80-tych XX w. Prace górnicze potwierdzone od pradziejów do nowożytności. Górnictwo miedzi, złota i srebra. Analiza ceramiki, głównie kafli wskazała na bliskie kontakty z Bańską Bystrzycą (Labuda 1997: 107).  Špania Dolina Glezúr - Badania sondażowe w rejonie szczytu Glezúr (973 m n.p.m.) na północ od osady Špania Dolina. Sondaż znajdował się 780 m na północ od kościoła pw. Przemienienia Pańskiego w Španiej Dolinie. W sondażach znaleziono sekwencję śladów po drogach (Kvietok 2012: 155-156). Znaleziono ceramikę, datowaną na 1 poł. XIII w. wyrastającą z tradycji przedkolonizacyjnych, oraz ceramikę datowaną na XIII-XIV w. Oraz ceramikę z XIV-XVI w. występującą licznie na innych górniczych stanowiskach w okolicy. W powierzchniowej warstwie humusu znaleziono fragmenty ceramiki nowożytnej datowanej na koniec XV i XVI w., oraz liczne przedmioty metalowe: noże, gwoździe i żelazną motykę (górnicza kopaczka? -PC) (Kvietok 2012: 160-162). Odkryte drogi służyły do komunikacji między osadą Piesky a Španią Doliną w okresie od XIII do XVI w. W okresie tym obszar był odlesiony. Porósł lasem w XVII i XVIII w. (Kvietok 2012: 166).  Králiky – na zachód od miasta – znajduje się tu 5 sztolni i hałdy. W trakcie badań stwierdzono obecność ceramiki technicznej oraz śladów przerobu hutniczego rudy. Być może prace z XVIII w. (Labuda 1997: 121). g. Osady rolnicze Do obszaru znajdującego się w średniowieczu pod władzą Bańskiej Bystrzycy należały Podlavice, Riečka, Úlanka (Ulmanová), Jakub, Kostiviarska, Majer, Kyncelová, Rudlová, Sásová, Harmanec, Staré Hory, Richtárová, Piesky, Špania Dolina (Skladaný 2010: 30; Rábik 2012: 26). Bańska Bystrzyca stała się centrum handlowym dla okolicy i wytworzyła wokół siebie duże zaplecze rolnicze. Brakuje jednak informacji o rozwoju miasta w pierwszych stuleciach jego istnienia (Skladaný 2010: 38). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Miasto powstało na terasie nad rzeką. Jego oś stanowi droga ze Zwolenia do Lupčy. Rynek powstał z rozszerzenia traktu i miał kształt wrzecionowaty. Plac otoczony był przez 32 domy, z których 6 zwrócone było ku ulicy Dolnej (nazywanej też Szpitalną) (Skladaný 2010: 33). Domy przy rynku należały do najstarszych mieszkańców miasta, a największa działka przypadła zasadźcy. Kościół parafialny wraz z parafią i ratuszem znajdowały się poza rynkiem, na położonym wyżej miejscu, gdzie powstał później zamek miejski. Na działkach za domami frontowymi powstawały zabudowania gospodarcze i mieszkalne. Ponadto w mieście znajdowały się ulice Dolná (Szpitalna), Horná, Lazovná, Striborná, Rižna, Hronská (Kapitulská) (Skladaný 2010: 33) (rys. XI.4.3). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  Námesií Štefana Moyzesa – na parceli 11 znaleziono fragmenty ceramiki z XII w. W pobliżu na głębokości 0,50-1,10 m znaleziono warstwę kulturową o wymiarach 7 x 3 m, zawierającą liczne fragmenty ceramiki, polepy, kości zwierzęce, żużle, żelazne gwoździe i pokruszone kamienie. Były to prawdopodobnie pozostałości po drewnianym budynku, który spłonął w 1500 r. Na działce nr 12 znaleziono fundamenty gotyckiej piwnicy (sutereny). Ponadto natrafiono na średniowieczny wodociąg z przewierconych pni. Miały one grubość 27-30 cm i spojone były żelaznymi obręczami. Średnica otworu wynosiła od 7 do 10 cm (być może była to część systemu odwadniania ulicy). Prawdopodobnie cała ulica zabudowana była w średniowieczu, do ok. 1500 r., drewnianymi domami. W późnym średniowieczu zaczęła pojawiać się murowana zabudowa (Mácelová 1998a).  dom Najstarszą formą zabudowy były domy drewniane, nie udało się jednak tego potwierdzić archeologicznie. W XIV w. zaczęły powstawać domy murowane. Ok. 1380 r. zabudowa była rzędowa, a domy stały swobodnie na głębokich parcelach. Pomiędzy nimi znajdowały się kamienne domy mieszkalne typu wieżowego, które pełniły funkcje obronne jeszcze przed budową fortyfikacji. Stały w miejscach newralgicznych, na obrzeżach bloków zabudowy, tak by chronić dojścia do miasta. Tworzyły system obrony, którego częścią była także zabudowa gospodarcza. Jeszcze w poł. XV w. pomiędzy domami przy rynku znajdowały się wolne przestrzenie. Z obecnych 25 domów przy rynku aż 10 powstało z połączenia dwóch samodzielnych budynków. Łączenie frontów w jedną linię zabudowy miało miejsce od poł. XV w. do końca pierwszej tercji XVI w. Powstały domy z przejazdem albo mazhausy. W tym okresie zakończył się rozwój budowlany rynku. Wielkość parcel została niezmieniona aż do dziś. Od XVII w. zaczęto dobudowywać drugie i trzecie piętro (Skladaný 2010: 33).  Dolná 33 – w trakcie przebudowy domu natrafiono na warstwę kulturową ze średniowieczną i nowożytną ceramiką (XV-XVII w.). Warstwę znaleziono w tylnym trakcie przy wschodnim murze. Budynek miał gotyckie jądro. Teren zasiedlony był w XV w. (Mácelová 2003).  Zaplecze  Namesite SNP 3 (rynek) – wykop instalacyjny na zapleczu budynku. Natrafiono na sekwencję warstw zawierających ceramikę z XIV-XV w. Znaleziono także 3 fragmenty naczyń szklanych. Na działce stały w średniowieczu domy patrycjatu. Od 1494 r. zajęte przez spółkę Turzonów-Fuggerów (Mácelová 1996). W roku 1995 przeprowadzono na zapleczu badania sondażowe. Natrafiono na ślady zabudowy, która prawdopodobnie została zniszczona w pożarze w 1500 r. W warstwach związanych z budynkiem znaleziono liczne fragmenty ceramiki, kafli i naczyń szklanych, oraz grafitowy tygielek. Obiekt funkcjonował w 2 poł. XV w. Poniżej znaleziono drewniane koryto o szerokość 0,65 m, być może pozostałość systemu kanalizacji. Na głębokości 1,10- 1,15 m znaleziono pierwsze w Bańskiej Bystrzycy fragmenty ceramiki słowiańskiej (Mácelová 1997a: 128). W roku 1996 poszerzono sondaż. Poza warstwą z końca XVI i pocz. XVII w. zawierającą ceramikę, fragmenty kafli i gomółek okiennych, znaleziono drewniany wodociąg datowany na ten sam okres. Kontynuowano badania odkrytego wcześniej koryta drewnianego. Był to datowany na XV w. wodociąg (kanał odwadniający ?- PC) wykonany z drewnianego koryta nakrytego dębowymi deskami. Jego dalszy ciąg odkryto także w zachodniej części parceli (Mácelová 1998: 112-113).  Namestie SNP 1 – zaplecze dzisiejszego ratusza, 34 m od linii ulicy. Na głębokości 1,40 m poniżej obecnego poziomu terenu znaleziono warstwę kulturową z materiałem z XIII-XIV w. W suterenie budynku znaleziono kafle z pocz. XVII w. Pod koniec XV w. dom był własnością żupana Vita Muehlsteina, po wymarciu rodu w 1539 r. król Ferdynand I podarował budynek miastu, które urządziło w nim drugi ratusz (Mácelová 1998: 112). d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe Rzeźnie miejskie znajdowały się nad Hronem (Skladaný 2010: 43).  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital św. Elżbiety. Na początku XIV w. powstał szpital i kościółek szpitalny św. Elżbiety, wzniesiony w stylu gotyckim (Skladaný 2010: 33). Nie jest jednak znana dokładna data jego powstania. Możliwe, że istniał już w 1303 r., jak podaje XVII w. odpis dokumentu z 1303 r. Wg dokumentu założycielem szpitala miał być bogaty mieszczanin i gwarek Peter Karoli. Proboszcz miał udostępnić trzech kapłanów na potrzeby szpitala, którzy poza zwykłymi obowiązkami mieli dbać także o chorych. Szpital dostał także ziemię przy ujściu Bystrickego potoku do Hronu oraz domy w bocznych ulicach, młyny itd. Wg królewskiego przywileju z 1524 r. szpital miał dwa młyny na Hronie i Bystrickim potoku. Szpital mógł przyjąć na raz 24 osoby (Oslanský 1990: 146-147).  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół Wniebowzięcia Panny Marii Znajdował się na środku zamku miejskiego. Jego początki sięgają XIII w. Pierwotnie był to kościół romański, jednonawowy z wieżą. Został rozbudowany w przeciągu XIV i XV w. (Skladaný 2010: 34).  Kościół św. Krzyża Znajdował się w obrębie zamku miejskiego. g. Fortyfikacje Ważną funkcję obronną pełnił Hron oraz potok Bystrica, w widłach których znajdowało się miasto. Pierwsza wzmianka o fortyfikacjach pochodzi z 1473 r. z dokumentu Macieja Korwina (wspominał on o nadaniu folwarku za murami miasta). System fortyfikacji wykrystalizował się w przeciągu XV i XVI w. w związku z zagrożeniem tureckim. Budowę nowych fortyfikacji powierzono specjalistom z Włoch (Graus 1990: 177). Miasto otoczone było pasem fortyfikacji z basztami i bramami oraz wzmocnione ufortyfikowanym miejskim zamkiem. Główne ulice zamykały bramy: Dolná (od zach. nad Bystricą), Horná (od wsch.), Hronská (od pd.), Kúpelna (od płn.), Strieborná (od płn.). Ponadto były jeszcze mniejsze furty (Komorska [od pd.], brama na ulicy Striebornej, brama na ulicy Dolnej, brama pod Mestsym domem [od pd.]) (Graus 1990: 178). Bramy miały charakter wysokich budowli z przejazdem, początkowo były drewniane. Murowane bramy wzniesiono w latach 70-tych XVI w. (Graus 1990: 179). Bramy połączone były murami, które w załomach i narożach miały baszty. W sumie baszt było 17 (łącznie z tymi w zamku). Za obronę baszt odpowiedzialne były poszczególne cechy (Graus 1990: 183). Częścią sytemu fortyfikacji była wieża strażnicza stojąca od 1552 r. na rynku (Graus 1990: 187). Poza miastem stała mała wieża wartownicza, służąca do ostrzegania przed ewentualnym atakiem (Graus 1990: 188). h. Zamek (rys. XI.4.4) Miejski zamek znajdował się w obrębie miasta w płn. jego części, na krawędzi wyniesienia, na którego stoku opadającym w kierunku Hronu rozlokowano zabudowę miejską. Włączony był w system miejskich fortyfikacji, tak że jego zewnętrzny mur był zarazem murem miejskim. Obszar zamku miał nieregularny poligonalny kształt. W jego centralnej części znajdował się kościół parafialny Wniebowzięcia Panny Marii. Zamek otoczony był murem z basztami, który pierwotnie od zewnątrz wyposażony był w fosę. Wewnętrzną zabudowę tworzyły dwa budynki sakralne i dwa świeckie. Budynki przylegały od wewnątrz do płn. muru zamku. W płn.-zach. narożniku znajdował się budynek parafialny, w załomie płn. muru późnogotycki pałac, tzw. Matejov dom, a obok niego przy wsch. odcinku muru płn. późnogotycki kościół św. Krzyża (Fillová i inni 2002: 355; Skladaný 2010: 33-34). Najstarsza informacja o ufortyfikowanej „fortalicji” (fortalitium) w Bańskiej Bystrzycy pochodzi z 1442 r. W dokumencie z 1459 r. wspomniana jest wdowa po kapitanie zamku bańsko-bystrzyckiego. W tym okresie ogrodzenie tworzyła drewniana palisada. Funkcjonowała jeszcze w 1465 r. kiedy proboszcz Mikulasz Jung w swoim testamencie przeznaczył znaczna kwotę na wybudowanie murowanych fortyfikacji miejskiego zamku (Graus 2000: 121; Fillová i inni 2002: 356). Mur zamkowy powstał prawdopodobnie w latach 70-80-tych XV w. Przebieg muru spajającego wieżę bramną z basztą Farską ustalono w trakcie badań w 1996 r. Mur miał szerokość 1,45 m i zbudowany był z kamienia łamanego, spojonego zaprawą wapienną. Miał głębokie fundamenty (Fillová i inni 2002: 356-357). Pierwotnie wejście do zamku prowadziło przez wieżę, która miała wymiary 9,8 x 10,2 m i mur o grubości 2,00 m. W jej fasadzie udało się odnaleźć pozostałości pierwotnego, później zamurowanego wejścia (Fillová i inni 2002: 361). W pewnym momencie wieżę zamurowano, a obok dostawiono nowy budynek bramy. Przebudowa nastąpiła być może w latach 80-tych XV w. (Fillová i inni 2002: 263). W wykopie przed bramą barbakanu znaleziono pozostałości kamiennej, murowanej, drogi prowadzącej do bramy. Nakryta była warstwą zawierającą materiał z XVI-XX w. W wykopie III/96 znaleziono pozostałości muru kurtynowego szerokiego na 1,45 m. Zbudowany był z kamienia łamanego łączonego zaprawą wapienną. W tym samym wykopie odkryto pozostałości tzw. domku straży (Mácelová 1997: 183). W wykopach V/96 i VI/96 odkryto pozostałości muru kurtynowego łączącego barbakan z ratuszem. W wykopie IV/96 odkryto pozostałości zachodniego muru kurtynowego (Mácelová 1997: 185). Pożar, który w 1500 r. zniszczył miasto, poczynił także znaczne szkody w zamku. Po pożarze postawiono przed bramą barbakan o kształcie półelipsowym. Składał się z wieży bramnej i murów prowadzących do dawnej bramy (Fillová i inni 2002: 364). Domek straży znajdował się przy bramie przy płn.-wsch. narożu wieży. Zachował się z niego mur obwodowy i fragment sutereny. Powstał w 1587 r. W trakcie badań w obrębie budynku znaleziono rząd dołków posłupowych biegnących równolegle do muru. W ich kontekście znaleziono ceramikę i monety Zygmunta I (1387-1437), Władysława V (1453-1457) i Macieja Korwina (1458-1490). Być może była to część starszego wejścia na teren zamku (Fillová i inni 2002: 356). Zamek prawdopodobnie od końca XV w. otoczony był suchą fosą. Jej fragment znaleziono na dziedzińcu barbakanu. Z ksiąg miejskich pochodzą informacje o wodnej fosie otaczającej zamek. Odkryto jej fragment w trakcie badań w 1996 r. na Námesií Štefana Moyzesa (Fillová i inni 2002: 359). Rów otaczający zamek był V-kształtny a dno znajdowało się 4,4 m poniżej poziomu wejścia do zamku. Prawdopodobnie między suchym rowem a wodną fosą była palisada (Fillová i inni 2002: 359). Zalana fosa miała mieć 8-10 m szerokości i 3-4 m głębokości (Graus 1990: 189). W 1996 r. na Námesií Štefana Moyzesa (na wsch. od zamku) natrafiono na pozostałości fosy zasypanej po 1786 r. (Mácelová 1998a: 115). W trakcie badań archeologicznych w 1996 r. pomiędzy kościołem parafialnym a ratuszem z 1501 r. odkryto pozostałości obiektu z gotyckim piecem kaflowym. Były to prawdopodobnie relikty najstarszego drewnianego ratusza. Na podstawie znalezisk monet datowano go na 2 poł. XV w. Spalił się prawdopodobnie ok. 1500 r. Na pd. od prezbiterium kościoła znaleziono murowany obiekt, prawdopodobnie pozostałości kostnicy św. Michała. Na zach. od kostnicy znajdował się kolejny murowany niezidentyfikowany budynek (Fillová i inni 2002: 356). Budynek parafialny w płn.-zach. narożniku zamku powstał prawdopodobnie już w XIV w. i był drewniany. Podczas badań w 1996 r. znaleziono fragment wylewki z zaprawy (podłoga) oraz pozostałości pieca kaflowego z XV w. Budynek spalił się w pożarze w 1500 r. (Fillová i inni 2002: 356). W rejonie domku straży odsłonięto (namierzony w 1993 i 1995 r.) piec. Podstawa miała wymiary 1,70 x 1,20 m i zbudowano ją z obrobionych kamieni i cegieł łączonych gliną (Mácelová 1997: 185). Wokół pieca znaleziono liczne fragmenty kafli komorowych. Piec datować można na okres po poł. XV w. Znajdował się prawdopodobnie we wnętrzu budynku parafii. Kafle prawdopodobnie były produktem bańsko-bystrzyckim. Kolejny zbiór kafli, ceramiki i monetę z poł. XV w. znaleziono w sondzie IX/96 między kościołem Panny Marii a ratuszem. Być może były to pozostałości starszej budowli ratusza, która spłonęła ok. 1500 r. (Mácelová 1997: 186). i. Przedmieścia 5. Uwagi Z ul. Dolnej 10 i 12 znaleziono wiedeński fenig Fryderyka Pięknego z lat 1314-1330, denar Ludwika Węgierskiego (Ludwik I Wielki) z lat 1373-1382 oraz denar Władysława V Pogrobowca z 1455 r. W obrębie zamku miejskiego znaleziono w sumie 130 monet od XIV do XIX w. Najstarsze były monety Ludwika Wielkiego i Marii, młodsze Zygmunta Luksemburskiego i Władysława II ewentualnie Franciszka II. Znaleziono monety cieszyńskie, śląskie, austriackie, styryjskie, polskie (Hunka 2005: 105). 6. Literatura Fillová i inni 2002; Graus 1990; Hildebrandt 1997; Hunka 2005; Kvietok 2012; Mácelová 1996, 1997, 1997a, 1998, 1998a, 2003; Oslanský 1990; Rábik 2012; Rábik i inni 2013; Skladaný 2010 Rys. XI.4.1. Mapa topograficzna okolic Bańskiej Bystrzycy. Żółtym kolorem zaznaczone lokacyjne centrum (http://geoportal.sazp.sk/sk/map, warstwa: RETM25, dostęp: 10.04.2014). Rys. XI.4.2. Pozostałości prac górniczych wokół Bańskiej Bystrzycy. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské dila, http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 10.09.2014). Rys. XI.4.3. Plan średniowiecznej Bańskiej Bystrzycy za: Mencl, V Středověká města na Slovensku, Bratislava 1938 (Schröcke 1994:132). Rys. XI.4.4. Zamek miejski w Bańskiej Bystrzycy. 1 – kościół parafialny Wniebowzięcia Panny Marii; 2 – kościół św. Krzyża; 3 – Matejov dom; 4 – Praetorium (ratusz) powstały po 1501 r.; 5 – barbakan; 6 – wieża bramna; 7 – domek straży; 8 – baszta Farská; 9 - baszta Banícka; 10 – baszta Pisárska; 11 - baszta Mühlsteinova; 12 – zabudowania parafii poza zamkiem (Fillova i inni 2002: 355). XI.5. BAŃSKA SZCZAWNICA 1. Lokalizacja Kraj Bańskobystrzycki, okres Bańka Szczawnica, Słowacja Miasto położone w dolinie potoku Szczawnickiego, w miejscu gdzie zbiegały się dwie mniejsze doliny. Od północy teren ograniczony był szczytem Stare mesto (do XVIII w. Glanzenberg) (779 m n.p.m.), od zachodu Paradajs (938 m n.p.m.) i Tanad (938 m n.p.m.), od południa Vtáčnik (800 m n.p.m.) i Svätotrojičny vrch (713 m n.p.m.), po stronie wschodniej teren jest pofałdowany i wznosi się lekko w kierunku szczytu Kalvária (657 m n.p.m.). Teren miasta znajduje się na wysokości ok. 584 m n.p.m. (rys. XI.5.4). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Możliwe, że tereny te były obszarem wydobycia już w XI w. W tym okresie płukano złoto na Hronie. Dokument z 1156 r. nazywa ten obszar terra banensium – ziemia górników (Ratkoš 1974: 37; Dvořáková, Tóthová 1995: 6). W 1217 r. wielmoża Aleksander dostał 300 grzywien dochodu z de Bana. W 1228 r. wymieniony jest teren o nazwie argenti fodina. W 1239 r. wzmiankowany jest ostrzyhomski kanonik i proboszcz de Bana o imieniu Gerard (Ratkoš 1974: 37). Pierwotne osadnictwo było słowiańskie o czy świadczą nazwy miejscowe. W 2 poł. XII w. doszło do napływu cudzoziemców, którzy osiedlali się być może w Szczawnicy (Štefánik 2010a: 59). Osadnicy przybyli być może z Tyrolu i Miśni (Ratkoš 1974: 38; Dvořáková, Tóthová 1995: 6). Kompleks osadniczy składał się z dwóch osad, jedna położona na Glanzenbergu (zwanym później Stare mesto) oraz druga w dolinie, gdzie rozwinęło się późniejsze miasto. Na Glanzenbergu znaleziono ceramikę datowaną od przełomu XI/XII w. (Labuda 1998: 12), oraz monetę bizantyjską z przełomu XI i XII w. (Hunka 2005: 104). Osada górnicza istniała tu od XII w. (Labuda 2005a: 98). O rozwoju osadnictwa miejskiego jeszcze przed XIII w. może świadczyć kościół parafialny, który był budynkiem dużych rozmiarów powstałym na początku XIII w. Rozmiar kościoła sugeruje duże potrzeby gminy. Wskazówką może być nazwa Schemnitz, która ma słowiański rodowód i być może była nazwą starszej osady przerobioną przez niemieckich osadników (Labuda 2004a: 262). Osadę leżącą na Glanzenbergu identyfikowano z występującą w źródłach osadą Bania. Szczawnica (Schemnitz) miała leżeć w dolinie. Osada Bania miała powstać w związku z odkryciem złóż (Marsina 1990: 19). b. Faza polokacyjna Prawo miejskie udzielone było gościom ze Szczawnicy co świadczy o ich przewadze nad osadą Bania. W 2 tercji XIII w. miasto nabrało niemieckiego charakteru, a obie osady spojono w jedną całość. W dokumentach z XIII w. występują mieszczanie pochodzący z Saksonii. W XIV w. poświadczeni są mieszczanie pochodzący z innych miast górniczych Węgier, a także z Normymbergi. Także nazwy miejscowości wokół Szczawnicy sugerują niemieckie osadnictwo (Schwabenhutte nad potokiem Sigelsbach) (Štefánik 2010a: 59). Dla Bańskiej Szczawnicy nie wydano pisemnego przywileju lokacyjnego, co może świadczyć o wczesnej dacie powstania miasta. Najstarszy znany tekst prawa miejskiego pochodzi dopiero z 1 tercji XV w. (Ratkoš 1974: 39; Marsina 1990: 13). Uważa się, że prawo miejskie miasto otrzymało przed objęciem władzy przez Belę IV (1235-1270), który potwierdził przywilej po najeździe tatarskim. O funkcjonowaniu prawa miejskiego w 1 poł. XIII w. może świadczyć używanie go jako wzorca dla innych miast górniczych, W 1255 r. prawo bańskoszczawnickie otrzymała Bańska Bystrzyca (Tóthová 1990: 52-53 – za Marsina 1985), a na początku XIV w. także Gelnica (Marsina 1990: 13). Górnicze prawo bańsko szczawnickie powstało w oparciu o prawo igławskie (Marsina 1990: 14), ale wzorce organizacyjne mogły być zaczerpnięte także z Tyrolu gdzie prawo górnicze powstało już w XII w. (Marsina 1990: 19). W 1241 r. miasto ucierpiało w wyniku najazdu tatarskiego. Nie udało im się splądrować kościołów, jednak dominikanie uciekli z miasta. Ubyło także mieszkańców, a w ich miejsce przyszli nowi niemieccy osadnicy (Štefánik 2010a: 58). Od 1424 r. Bańska Szczawnica jak i inne miasta górnicze została podarowana królowej Barbarze. Do 1548 r. należały do majątku królowych (Štefánik 2010a: 58). W 1442-1443 r. miasto ucierpiało w toku walk o tron węgierski. Spalono oba kościoły, oraz miejskie archiwum. Doszło wtedy do znacznej przebudowy (Dvořáková, Tóthová 1995: 8; Štefánik 2010a: 59). W 1443 r. doszło do trzęsienia ziemi. Zniszczone zostały domy i kopalnie (Štefánik 2010a: 59). W latach 80-tych XV w. Hodruša usiłowała uniezależnić się od Bańskiej Szczawnicy i uzyskać status miasta. Spór ostatecznie rozstrzygnięto w 1502 r. ustanawiając przedstawiciela Hodrušy w radzie Szczawnicy (Štefánik 2010a: 59). W 1525 r. miał miejsce bunt górników. Zawiązali oni związek w raz z pracownikami kopalń z Kremnicy i Bystrzycy, dla ochrony swoich praw (Štefánik 2010a: 59). Po przegranej bitwie pod Mohaczem w 1526 r. zaczęto planować zabezpieczenie miasta przed Turkami (Dvořáková, Tóthová 1995: 10). W poł. XVI w. miasto stało się siedzibą komory i królewskiego urzędnika stojącego na jej czele (komorski graf). Miasto było w tym czasie najważniejszym miastem górniczym na Węgrzech (Dvořáková, Tóthová 1995: 10). Ok. 1499 r. w mieście było 505 płatników podatków. Na tej podstawie policzono, że mogło w nim mieszkać ok. 2 500-3 000 mieszkańców. W 1542 r. mogło być już ich ok. 3 600, a wraz z okolicznymi osadami ok. 6 200 osób. W 1 ćw. XVI w. w kopalniach mogło pracować ok. 3 000 osób (Štefánik 2010a: 60). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Przez dolinę, w której założono miasto przepływał potok Szczawnica. Płynął w kierunku pd.-wsch., a następnie skręcał na południe. Prawdopodobnie w okolicznych dolinach występowały mniejsze cieki wodne, które można było spiętrzać. b. Sieć dróg W pobliżu przebiegał szlak z Budy przez Zwoleń do Polski, miasto połączone było z nim drogą przez Banski Studenec do Dobrej Nivy. Drugim traktem był „kolonizacyjny” trakt wzdłuż doliny Szczawnickiego potoku, przez Hontianske Nemce i Domaniky gdzie pobierano myto. Kolejne dwie drogi prowadziły przez Bańską Belę do Zwolenia, a druga od płn.-zach. części miasta biegła ku Pukancowi. Na zachód biegła droga przez Hordušę do traktu na Žarnovicę (Štefánik 2010a: 54). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża szczawnickie miały charakter żyłowy, występowały tu rudy polimetaliczne. Rudy regionu Bańskoszczawnicko-hodruszskiego mają paralelny przebieg generalnie na linii płn.-płn.-wsch. – pd.-pd.-zach. z odchyleniem na wsch.-pd.wsch. Szerokość głównych żył waha się od 1 m do 10 m. Sięgają głębokości 1 km. W regionie znanych jest 120 głównych żył o łącznej długości 360 km. W żyłach występują rudy miedzi (chalkopiryt), cynku (sfaleryt), ołowiu i srebra (galena), srebra (argentyt, akanty, prustyt, pyrargyrit, stefanit, polibazyt), ruda złota (elektrum) (Jancsy 2005: 91). Górne partie żył bogate są w srebro i złoto, była ona głównym obszarem eksploatacji w średniowieczu i nowożytności. Pod nią (od 150 do 300 m) występują rudy ołowiowo-cynkowe. Poniżej występują także rudy miedzi (Jancsy 2005: 92). Tereny rudonośne, których centralnym punktem jest Bańska Szczawnica mają ok. 100 km2. Najbardziej znane żyły to Spitaler, Teresien, Bieber, Gruener, Johann, Ochsenkopf, Bärenleuten, Rummelgang (Labuda 1993: 385) (rys. XI.5.1). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia  Chronologia Pierwszą wzmianką, która sugeruje produkcję srebra w rejonie Bańskiej Szczawnicy, znajduje się w nadaniu Andrzeja II dla komesa Aleksandra. Nadał mu corocznie 300 grzywien srebra z dochodów z Bańskiej Szczawnicy. Można przypuszczać, że całe dochody z kopalń były większe (Marsina 1990: 16). Nie są znane dokładne losy górnictwa w średniowieczu. Można przypuszczać, że rozwijało się ono sprawnie w dogodnym do eksploatacji górzystym terenie. Do czasu reformy Karola Roberta w latach 20-tych i 40-tych XIV w. gwarkowie mogli swobodnie handlować srebrem. Wprowadzono jednak zakaz jego wywozu. Trzeba było sprzedawać całe srebro komorze, w zamian za co to komora organizowała zakup zaopatrzenia dla kopalń (Štefánik 2010a: 63). Można zatem przypuszczać, że w mieście funkcjonowała sprawna organizacja i administracja górnicza. Znaczniejsze problemy z odwadnianiem kopalń zaczęły się prawdopodobnie w XV w. W 1475 r. miasta górnicze, w tym Bańska Szczawnica, podpisały umowę z Janem Turzonem, zgodnie z którą miał on zbudować kunszty wodne w kopalniach miast środkowo-słowackich. Kolejne urządzenia odwadniające miały być budowane na przełomie XV i XVI w. Pod koniec XV w. produkcja srebra w Bańskiej Szczawnicy wciąż była na wysokim poziomie (Štefánik 2010a: 62). Do podupadania górnictwa doszło na przełomie XV i XVI w. Rosły nakłady na prace wydobywcze, górnicy ubożeli. W 1513 r. król Władysław II zwolnił miasto (wraz z innymi ośrodkami) z płacenia części danin i podatków. W 1516 r. z powodu złej sytuacji w górnictwie miasto dostało kolejne zwolnienia na 3 lata. Problemy spowodowane były napływem wody do kopalń. W 1518 r. podpisano umowę o budowie kolejnych odwadniarek, a w 1519 r. wystąpiono do króla o pomoc finansową przy budowie sztolni w Hodrušy (Štefánik 2010a: 62). Wg Georgiusa Agrykoli ok. 1535 r. w Bańskiej Szczawnicy funkcjonowały trzy konne odwadniarki, które czerpały wodę z głębokości prawie 220 m. (Novák 1990: 38).  Strefy wydobycia (rys. XI.5.2) Prace górnicze prowadzono przede wszystkim w obrębie centrum miasta. Ślady górnictwa widoczne są na szczycie Glanzenbergu, a na jego zboczach, powyżej miasta zachowały się wyrobiska odkrywkowe (Dvořáková, Tóthová 1995: 11; Labuda 1997: 110). Ślady górnictwa zarejestrowano w kilku miejscach:  Stare mesto (Glanznebreg) – na stanowisku Kostelík, gdzie przebiega żyła Bieber, widoczne były pozostałości po pracach górniczych (zapadliska). W latach 90-tych XX w. przebadano jedną hałd wokół zapadliska. Znaleziono fragment ceramiki z końca XIII w. Obiekty były dosyć małe. W 2005 r. przebadano dalsze dwa obiekty – jeden w obrębie ufortyfikowanego obszaru a drugi na północ od niego. Prace te pochodziły prawdopodobnie z XV-XVI w. i nakrywały pozostałości architektury z XIII-XIV w. (Labuda 2005a: 99).  Ul. Horná Ružová 1 – zaplecze budynku (ogród), w pobliżu odkrywek na żyle Spitaler. W sondzie I znaleziono materiał ceramiczny z XIV-XVII w., druga sonda, w bezpośredniej bliskości skalnej ściany ujawniła pozostałości materiału hałdowego, oraz ślady po szalunkach prac głębinowych. Niedaleko znajdowała się mała sztolnia (Labuda 2003a).  Domy przy Námestie sv. Trojice i Radnične námestie (Fritzov dom, 13/II, 60/I, Metropol) - badano piwnice kamienic. Znajdują się tam przestrzenie magazynowe, które pierwotnie mogły służyć jako szyby albo sztolnie. W Fritzov domu widoczne były wychodnie żyły Spitaler zawierające galenę. Budynki te datowano na XIV w. (Labuda 1997: 116).  Kmeťa 20/II – badania w 1992 r. – mniej więcej po środku piwnicy ze sklepieniem z XVI w. znaleziono wylot jamy, najprawdopodobniej szybu. Znajdował się na tej samej wysokości co znaleziony 15 m dalej na dziedzińcu budynku piec hutniczy datowany na XII-XIII w. Szyb sięgał głębokości 3 m, odchodził od niego korytarz w kierunku wschodnim. Przebadano go na długości 23 m. najprawdopodobniej był to szyb wentylacyjny sztolni Glanzenberg z XV w. W zasypie szybu znajdowała się ceramika z XV-XVII w. oraz moneta Leopolda I (1657-1705) (Labuda 1993a; 1997: 116).  Námestie Sv. Trojice – w tym rejonie przebiegały żyły Spitaler i Biber. Zabudowa mieszkalna przy placu zaczęła powstawać dopiero w XV w. być może po zakończeniu prac górniczych (Labuda 2004: 204).  Radničné námestie 18 (Pischlov dom) - W tylnej części domu zachowane pozostałości prac górniczych (Dvořáková, Tóthová 1995: 22). Najbogatszymi żyłami regionu były Spitaler i Terézia. Druga z nich przechodzi między miastem a Štiavnicką Banią. Powstały przy niej dwa mniejsze osiedla Horná Rešla i Horná Roveň (tylko ta istnieje). Najprawdopodobniej jedna z nich znajdowała się w miejscu starszej osady z XII/XIII w. – Zemnice. Na obszarze tej żyły znajdują się obecnie liczne zapadliska będące prawdopodobnie śladami po szybach (a być może po zagłębionych budynkach) (Labuda 1997: 117). Pozostałości, być może średniowiecznych, prac górniczych (zapadliska szybów) zarejestrowano na stanowisku Štiavnicke Bane – Vrchy (Ofenhuebel) w trakcie badań w 1985 r. (Labuda 1987: 170; 1997: 119). W dokumencie z 1378 r. wspominana była kopalnia w Hodrušy (Štefánik 2010a: 61). Ślady górnictwa (hałdy po procesie płukania piasku) zarejestrowano także w rejonie miejscowości Vyhne w dolinie Rudno. W ich kontekście znaleziono nowożytną ceramikę, jednak dokładne datowanie nie było możliwe (Labuda 1987: 169-170). Regulacje dotyczące sztolni znalazły się już w pierwszym prawie górniczym Bańskiej Szczawnicy. Najstarszą sztolnią odwadniającą była prawdopodobnie sztolnia Glanzenberg, która przechodziła pod centrum miasta i odwadniała wyrobiska na żyle Spitaler. Być może powstała w XIII-XIV w. Funkcjonowała na pewno w XVI w. W latach 1497-1525 wspomniane są sztolnie w Szczawnicy i Hodrušy. W 1385 r. wspominany jest kunszt wodny (rota artificialis), który działał w Bańskiej Beli (Štefánik 2010a: 61). e. Strefy przerobu W obrębie historycznego jądra miasta w kilku miejscach natrafiono na ślady przerobu rudy:  Ul. Andreja Kmet’a 20 (dawniej Leninova 20) – piec hutniczy. Odkryto fragment murowanego obiektu o okrągłym, ewentualnie owalnym zarysie i średnicy 2,00 m. Wkopany był na 1,70-2,30 m w skalne podłoże. Mur obwodowy zbudowany był z kamienia łamanego łączonego gliną. Miał szerokość 0,70 m. Od zewnątrz otoczony był dodatkowo osłoną o grubości 0,30 m. Od wschodniej strony miał lejkowate ujście zakończone 0,40 m przegłębieniem. Obiekt znajdował się pod kamiennym prostokątnym budynkiem i podstawą pod renesansową arkadę. Jego powstanie datować można na okres od poł. XII w. do pocz. XIII w. Ściany nosiły ślady przepalenia. W wypełnisku znajdowały się liczne węgle drzewne, fragmenty polepy, popiół, przepalone kamienie, żużle. Analiza żużli wskazała że zawierają, miedź, cynk, srebro, rtęć i kobalt. Pochodziły z przerobu galeny, pirytu i chalkopirytu. Obiekt ten był pozostałością po większym kompleksie hutniczym znajdującym się między główną osią komunikacyjną na płn.-wsch. oraz potokiem na pd.-zach. (Tóthová 1985: 128; 1990: 55-57).  Szczyt Stare mesto płn. od miasta (na pd.-wsch. od zamku) (Poloha 2 na planie) – odkryto obiekty o charakterze technicznym (kuźnia, probiernia ?). Pod nimi znajdowały się zagłębione obiekty (ze schodami do nich) z XIII-XIV w. Znaleziono tu ceramikę z datowaną od XII do XVI w., żelazne ostrogi, groty strzał, gliniane lampki, żelazko górnicze, monetę Karola Roberta z lat 1307-1342. W obiekcie technologicznym znaleziono ceramikę analogiczną do tej z Kammerhofu (Labuda 1982; 1990: 70). Odkryty piec miał fundament zbudowany z kamienia łączonego zaprawą, mur ten miał 0,70 m grubości. Drugi z odkrytych obiektów identyfikowany był jako piec probierski (Labuda 1987: 168).  Kammerhof – w trakcie badań archeologicznych w obrębie budynku znaleziono duża ilość ceramiki technicznej (90% ogółu znalezisk). Ponadto natrafiono także na fragmenty urządzeń z młyna rudnego i żelazka górnicze. Na górnym dziedzińcu odkryto cysternę (w przekroju okrągła, głębokość 6 m) w całości wypełnioną ceramiką techniczną. Początek użytkowania tego zbioru, ustalono na podstawie typologii ceramiki, na XV w. (Labuda 1992: 137). Podczas badań w latach 1968-1970 znaleziono 30 000 fragmentów ceramiki technicznej: dużych naczyń zasobowych na kwasy i oleje, misy do mieszania rozdrobnionej rudy, gliniane piecyki, tygielki i szalki (Labuda 1992: 141).  Ul. Strieborna – w trakcie budowy kanalizacji przy Kammerhofie natrafiono na pozostałość fundamentu baszty, która wypełniona była fragmentami ceramiki technicznej datowanej na XV-XVII w. (Labuda 1997: 116). Ponadto ślady przerobu rudy i przedmioty z nim związane odkryto także na stanowiskach:  Štiavnicke Bane - Horná Roveň – badania w 1984 r. przy kopaniu nowego szybu. Teren w pobliżu szybu Terezia, na zboczu góry Tanad. W niewielkim zagłębieniu znaleziono fragmenty ceramiki datowane na XVI-XVIII w. Wśród znalezisk były miski probiercze, gliniane piecyki (tzw. mufle), żużel, ceramika użytkowa, frag. kafli, podków. Znalezisko może wskazywać, że proces probierczy prowadzono na większych wysokościach (Labuda 1987: 169; 1997: 118). Niedaleko znaleziono hałdę żużla kowalskiego (Labuda 1997: 118).  Sklene Teplice – na płn. od Bańskiej Szczawnicy – obszar nazywany Na Huti – znaleziono fragmenty kamieni z młynów rudnych oraz warstwy żużla. Miała się tu znajdować huta do amalgamacji srebra. Badania potwierdziły istnienie średniowiecznej huty, w której przerabiano rudy z rejonu bańskoszczawnicko-hodrušskiego. Być może miejsce wybrano dzięki ciekowi wodnemu, dogodnej drodze oraz zasobom drewna. Odkryto także fragmenty ceramiki technicznej używanej przy procesie metalurgicznym (Labuda 1997: 120). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Osada na Glanzenbergu – szczyt wzniesienia znajdował się pomiędzy żyłami Terezia, Bieber i Spitaler, przy czym żyła Bieber przecinała wzniesienie w połowie (Labuda 2005a: 95). Osada funkcjonowała tutaj od XII w. Z jej najwcześniejszą fazą związana była prawdopodobnie najstarsza faza zamku (Labuda 2005a: 98). (Patrz punkt Zamek na Glanzenbergu)  Bańska Bela – patrz punkt katalogowy (rozdział XI.3). Po raz pierwszy wspominana w 1228 r. (Štefánik 2010a: 55).  Štiavncké Bane – leży na pd.-zach. od miasta. Powstała z samodzielnych osad górniczych Windschachta i Siglisberg. Najstarsze wzmianki o górnictwie na ich terenie pochodzą z XIV w. W poł XVI w. wokół osady wzniesiono fortyfikacje z bramami (Dvořáková, Tóthová 1995: 46).  Banská Hodruša – osada znajduje się w dolinie Hordušskeho potoka, na zachód od miasta. Wzmiankowana w XIV w. W centrum znajduje się kościół św. Mikulasza z XIV w. Na cmentarzu poza osadą znajduje się późnogotycki kościół św. Piotra i Pawła z końca XV w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 48).  Vyhne – na płn.-zach. od miasta. Leży w dolinie. Stara osada górnicza. Pierwsza wzmianka z 1326 r. (Dvořáková, Tóthová 1995: 48).  Sklené Teplice – źródła wód termalnych znane od XIV w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 49).  Ilija – na pd.-wsch. od miasta. Osada wzmiankowana w 1266 r. Znajduje się w niej romański kościółek św. Eliasza (sv. Ilija). Powstał prawdopodobnie w 1 poł. XIII w., postawiony przez benedyktynów z opactwa w Hronskom Beňadiku (Dvořáková, Tóthová 1995: 50). g. Osady rolnicze Do obszaru Bańskiej w średniowieczu należały: Bańska Bela, Bański Studence, Siegelsberg (dziś część Szczawnickich Bani), Kerling (zanikła osada nad Hodrušskimi Hamrami), Žakýl (dziś część Podhoria), Kopanice (dziś część Hodruszy-Hamrov), Banska Hodruša (założona przez mieszkańców Kerlingu po jego zniszczeniu), Bzenica i Vyhne (Štefánik 2010a: 55). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa Do budowy fortyfikacji i budynków mieszkalnych stosowano lokalny surowiec z położonych w pobliżu miasta kamieniołomów kwarcytu w Šobovie oraz andezytu w pobliżu szczytu Paradajz. W XV w. stosowano także kamienie z dzisiejszego Kysihýbli (Labuda 2005a: 96). i. Punkty obronne  Ilia - Sitno – zamek na pd. od Bańskiej Szczawnicy, na górze Sitno (1009 m n.p.m.). Zamek powstał prawdopodobnie w poł. XIII w. na skalnym szczycie na wschodnim stoku (772 m n.p.m.). Mur obwodowy postawiony częściowo na starszym wale (pradzieje) miał 2,4 m wysokości i 3,4 m szerokości. Otoczony także rowem. Na dziedzińcu znajdowała się cysterna. W poł. XVI w. przystosowany do obrony przed Turkami (Dvořáková, Tóthová 1995: 53-54). Zamek zbudowany być może na przełomie XII i XIII w. funkcjonował do XVIII w. Pełnił funkcję centralnego punktu gdzie zbierano informacje o ruchach wojsk w środkowoswłowackim rejonie górniczym. Rozbudowano go w czasie zagrożenia tureckiego. Od XIII do XV w. pełnił funkcję posterunku krówlewskich wojsk i refugium dla okolicznej ludności (Labuda 2002: 273).  Podhorie – Žakýlsky hrad – zamek królewski od XIII do XV w. Znajdował się na płn. od miasta. Znajdował się szczycie góry (811 m n.p.m.). Zachował się częściowo mur obwodowy o grubości 1,20 m i pozostałości piwnic. Prawdopodobnie miał ochraniać region górniczy od północy. Po powstaniu mennicy w Kremnicy zabezpieczał szlak, którym transportowano rude (Labuda 2002: 273).  Rudno nad Hronom (Hradok – na wsch. od osady, nad doliną) – Znajduje się na niewielkim wzgórzu (416 m n.p.m.). Nie znany jest fundator. Prawdopodobnie miał zabezpieczać drogę do miast górniczych (Bańska Szczawnica, Pukanec, Nová Baňa). Na terenie zamku znaleziono materiał ceramiczny datowany na XII-XIII w. Badania archeologiczne wykazały, że zamek otoczony był murem o grubości 1,80 m, rozmiary jego wnętrza wynosiły 6 x 6 m, po zachodniej stronie mieściła się część mieszkalna i cysterna (Labuda 2002: 273).  Sklené Teplice – Pustý hrad – znajduje się na szczycie (629 m n.p.m.). Być może powstał z inicjatywy arcybiskupa ostrzyhomskiego. Pierwsza wzmianka w 1456 r. Został zniszczony w 1471 r. i odbudowany w 1489 r. Popadł w ruinę w przeciągu XVII w. Prawdopodobnie była to mały zamek strzegący drogi do miasta górniczego (Labuda 2002: 274).  Šášivské Podhradie – hrad Šášov – zlokalizowany na skrzyżowaniu szlaków w kierunku Kremincy i Zwolenia. Powstał w 1 poł. XIII w. na szczycie wzgórza (368 m n.p.m.). Postawili go bracia biskupa ostrzyhomskiego. W czasie swojej egzystencji zmieniał właścicieli, należał do króla i szlachty. Miał zabezpieczać drogę do Bańskiej Szczawnicy, a od XIV w. do Kremnicy. W trakcie badań archeologicznych odkryto walcowatą wieżę, część mieszkalną, mury obwodowe, cysternę oraz wysunięty fort z wieżowym budynkiem mieszkalnym (Labuda 2002: 274).  Tekovská Breznica – hrad Breznica – znajduje się na szczycie Hradok (440 m n.p.m.). Powstał prawdopodobnie z inicjatywy biskupa ostrzyhomskiego. Pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi z 1273 r. Miał różnych właścicieli. Nie funkcjonował już w XVI w. Składa się z dwóch części oddzielonych rowem i wałem. W zamku górnym znajdowała się część mieszkalna, wieża i mur. Drugą część tworzyło podzamcze. Prawdopodobnie służył jako fortyfikacja chroniąca granicę włości arcybiskupa (Labuda 2002: 275).  Zvolen – Pusty hrad – znajduje się na płn.-wsch. skraju Stiavnickych vrchv, nad miastem Zwoleń (Labuda 2002: 275).  W centralnej części obszaru znajdują się zamki królewskie powstałe w XII-XIII w. Zamki przy Pohronskiej drodze powstały po najeździe tatarskim, z inicjatywy szlachty i kościoła. Służyły zabezpieczeniu włości ale także dróg lądowych i wodnych. Ich niewielkie rozmiary wskazują na ich militarną funkcję. Tworzyły sieć obronna. W 1388 r. powstała wspólna organizacja obronna miast górniczych, które miały sobie pomagać i nawzajem się informować. Zamki mogły służyć do przekazywania sygnałów (Labuda 2002: 276-276) (rys. XI.5.3). j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny W okresie przedlokacyjnym w rejonie historycznego centrum miasta znajdowały się prawdopodobnie dwie osady. Uważa się, że osada górnicza, Bana, znajdowała się na szczycie Glanzenbergu (Stare mesto) (Ratkoš 1974: 37; Tóthová 1990: 52; Labuda 2004: 207). Znaleziono tam relikty budowli kamiennych datowanych na 2 poł. XII w. oraz pozostałości prac górniczych. Po lokacji miasta w dolinie teren na szczycie nad miastem zmienił funkcję i stał się zamkiem miejskim. Wciąż jednak funkcjonowała tam osada górników oraz kopalnie i strefy przerobu surowca (Labuda 2004: 207). Druga z osad, Szczawnica, miała znajdować się w dolinie prawdopodobnie w rejonie ul. Kmeťa (Ratkoš 1974: 37; Tóthová 1990: 52; Štefánik 2010a: 59). Ta osada otrzymała właśnie prawa miejskie. Za teren najstarszego jądra miasta uważa się miejsce styku dwóch potoków wypływających z dwóch dolin. Obszar ten był najzdatniejszy dla komunikacji. Teren najstarszej części miasta mógł mieć ok. 500 m długości i 60 m różnicy wysokości (kościół parafialny – 632 m n.p.m., Kammerhof – 573 m n.p.m.) (Tóthová 1990: 53-54). Osią wokół której kształtowało się miasto była najprawdopodobniej droga biegnąca dnem doliny (jej przebieg oddaje zapewne dzisiejsza ul. Kmeťa, ciągnąca się od rejonu późniejszego Kammerhofu i kościoła św. Mikołaja aż po Radničné námestie i położony ponad nim kościół parafialny. W tym rejonie znajdywano materiał archeologiczny datowany na XII i początek XIII w., w tym ślady produkcji metalurgicznej (Tóthová 1990: 59). Koniec przemiany w aglomerację o miejskim charakterze nastąpił prawdopodobnie w latach 30-tych XIII w., o czym świadczy datowanie na ten okres dwóch bazylikowych kościołów. Kościół św. Mikołaja został przekazany dominikanom, a ci lokowali swoje klasztory tylko w ośrodkach miejskich. Zakon miał znajdować się w Bańskiej Szczawnicy już przed 1241 r. (Tóthová 1990: 53-54). W mieście dosyć szybko pojawiła się zabudowa romańska zabudowa murowana o charakterze mieszkalnym. Budynki te znajdowały się wzdłuż ul. Kmeťa. Stały w jednej linii. Od dzisiejszej ulicy odstawione są o 8 do 20 m. Można przypuszczać, że domy te powstały według jednego zamysłu urbanistycznego (Paulusová 1994: 36). Budynki z XIV w. odkryte przy ul. Kmeťa, Kammerhofskiej i Striebornej stały luźno i były dostosowane do konfiguracji terenu. Dzisiejsze pierzeje ulic zostały uformowane dopiero w 2 poł. XVI w. w trakcie renesansowej przebudowy (Dvořáková, Tóthová 1995: 20). Do znacznej przebudowy w stylu późnogotyckim doszło po roku 1442-1443 (grabieże, trzęsienie ziemi) (Štefánik 2010a: 59). Miasto rozszerzało się na płn. na teren Námesti sv. Trojice oraz na zachód wzdłuż drogi na Levice. Przy drodze tej wybudowano w 1512 r. późnogotycką kaplicę Panny Marii Śnieżnej (Dvořáková, Tóthová 1995: 8). Pod koniec XV w. powstał nowy plac miejski, Námestie Sv. Trojice, położony na północ od dotychczasowego centrum, w miejscu gdzie wcześniej prowadzono wydobycie. Zabudowa mieszkalna zaczęła tam powstawać w XV w. (Labuda 2004: 204). Układ urbanistyczny zamknięto pasem fortyfikacji dopiero w 1 poł. XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 19) (rys. XI.5.5). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  Kammerhof (rys. XI.5.8) – pałac zbudowany w poł. XVI w. jako siedziba urzędu komory królewskiej i urzędu górniczego (podlegały mu kopalnie, huty i mennice całego regionu środkowo-słowackiego). Obiekt powstał w wyniku przebudowy starszych zabudowań. Powstał trzypoziomowy budynek o nieprawidłowym zarysie z trzema dziedzińcami i 26 osiową fasadą. Budynek znajdował się tuż przy linii umocnień (Dvořáková, Tóthová 1995: 16-17). W 2 poł. XVI w. doszło do ufortyfikowania Kammerhofu, przebudowano wtedy pd. i zach. trakt budynku. Od wschodu między kompleksem klasztoru dominikanów a Kammerhofem powstał mur obronny z bramą i basztami. W połowie długości budynku w pasie murów obronnych wybudowano półbasztę na pd.-wsch. narożniku okrągłą basztę (Labuda 1992: 135-136). Na górnym dziedzińcu odkryto kamienny obiekt o czworokątnym zarysie. Na głębokości 1,8-2,8 m zachował się narożnik muru fundamentowego, ściany ciągnęły się od niego się 7,5 m na płn.-zach. i 4 m na płn.-wsch. Na dolnym dziedzińcu Kammerhofu znaleziono mury wieży mieszkalnej o wymiarach 7,5 x 7 m i murze grubości 1 m. (Tóthová 1990: 55). Na podstawie badań archeologicznych można stwierdzić, że znaleziona ceramika datuje początek zasiedlenia tego terenu na XII w. Nie da się jednak prześledzić przemian funkcji tego obszaru od XII do XVI w. Prawdopodobnie służył jako miejsce związane z metalurgią rudy, a część odkrytych reliktów związana była z fortyfikacjami (Labuda 1992: 138). Na górnym dziedzińcu odkryto sześcio-pomieszczeniowy kamienny budynek, o nieprawidłowym czworokątnym zarysie i rozmiarach 13 x 9,5 m., jego pd.-zach. mur fundamentowy leżał na głębokości 1,6 m poniżej współczesnego poziomu na warstwie kulturowej z XIII w. Gotycki budynek był prawdopodobnie dwukondygnacyjny, orientowany na osi płn.-wsch – pd.-zach. Na podstawie stratygrafii datowano go na XIV w. Linia płn.-wsch. ściany, która była orientowana wg osi komunikacyjnej, była przesunięta od współczesnej ulicy od 6-7 m. Budynek przestał funkcjonować ok. 1550 r. w związku z budową urzędu górniczego i siedziby komory. O przebudowie świadczy znaleziony zbiór późnogotyckich kafli z rozebranych pieców, oraz system kanalizacji, który przestał funkcjonować po przebudowie. System kanalizacyjny był równie stary jak budynek. Zbudowany był z kamieni kładzionych na sucho (Tóthová 1990: 62).  Budynki z XIV w., stały luźno, dostosowane do konfiguracji terenu. Dzisiejsze pierzeje ulic zostały uformowane dopiero w 2 poł. XVI w. w trakcie budowy renesansowych pałaców (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Dom  Ul. Akademicka 55 – dom usytuowany na płn. zboczu nad kościołem dominikanów. W trakcie badań archeologicznych znaleziono najstarszą gotycką fazę budynku. W trójosiowej kamienicy o prostokątnym zarysie i wymiarach 8 x 5 m, znajdowały się dwie piwnice wkopane głęboko w zbocze (Tóthová 1990: 60).  Akademicka 8 – na płn. od kościoła dominikanów, w kamienicy odkryto najstarszą gotycką fazę zabudowy. Prostokątny trójosiowy obiekt miał rozmiar 8 x 5 m. W płn. części znajdowały się dwie piwnice wkopane głęboko w zbocze (Tóthová 1985: 129).  Kmeťa 20 (dawniej Lenina 20) – na terenie gdzie wcześniej znajdował się obszar przerobu rudy odkryto budynek wzniesiony z kamienia. Konstrukcja miała szerokość 7 m i była prostokątna. Była to prawdopodobnie najstarsza faza budynku z XIV-XV w. który uległ zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi w 1443 r. Na parceli pod koniec XV w. powstały, w jej płn.-zach. części trzy niezależne od siebie budowle (Tóthová 1985: 129; 1990: 62).  Kmeťa 26 – we wschodniej części budynku odkryto najstarszą fazę zabudowy z XV w. Był to dwupoziomowy jednoprzestrzenny budynek o prostokątnym zarysie. Miał rozmiary 8,5 x 4 m. W górnej kondygnacji znaleziono ślady malowideł naściennych. Mur zbudowany był z kamienia łamanego spojonego zaprawą wapienną (Tóthová 1985: 129; 1990: 63).  Kmeťa 27 – najstarsza faza budynku sprzed końca XV w. Obiekt został rozszerzony pod koniec XV w. do dzisiejszych rozmiarów (Tóthová 1990: 63). Budynek stał częściowo na starszej murowanej konstrukcji, wzniesionej w odmiennej technice z innego materiały. Na poziomie starszego obiektu pod warstwą destruktu znaleziono artefakty, które datować można ramowo od XII do XIII w. (Tóthová 1985: 129; 1990: 58).  Kmeťa 2 – Zwittingerov dom – dom typu sieniowego, z XIV-XV w. ze śladami starszego osadnictwa (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Kmeťa 4 – Kreczmaryovsky dom – gotycko-renesansowy z XVI w. Złożony z dwóch starszych domów (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Kmeťa 9 – Jungov dom – renesansowy, połączenie kilku gotyckich domów (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Kmeťa 13 – Lumnitzerov dom – średniowieczny dom z XIV w., ślady starszej zabudowy. W renesansie przebudowany na dom typu sieniowego. W podwórzu ganek arkadowy. Na fasadzie wykusz na dwóch konsolach (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Kmeťa 20 – Flemingov dom – renesansowy, wzniesiony na bazie przebudowanych gotyckich budynków, stojących w miejscu huty z XIII w. W narożu okrągły wykusz. Fasada zdobiona sgraffito, w 1599 r. znajdowała się w nim krótko mennica (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Kmeťa 5 – Hellenbachov dom – XVII w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Kmeťa 10 – Mikoviniho dom – gotycki budynek sieniowego typu z XV w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Kmeťa 12 – Breanov dom – późnogotycki, typu sieniowego, z przełomu XV i XVI w., przebudowany w renesansie (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  Kammerhofska 27-28 – Lumnitzerov majer – w jadrze gotycka budowla rozszerzona w XVI w. Dodano renesansowy okrągły wykusz (Dvořáková, Tóthová 1995: 22).  Radničné námestie 18 – Pischlov dom – dwupoziomowy dom, późnogotycki, typu sieniowego, z poł. XVI w. Powstał z przebudowy kilku starszych samodzielnych budynków. Zachowały się gotyckie okna i portale (Dvořáková, Tóthová 1995: 22).  Námestie sv. Trojice 1 – Żemberovsky dom – duży, czterokondygnacyjny budynek powstały w XVI w. z dwóch osobnych gotyckich domów (Dvořáková, Tóthová 1995: 23).  Námestie sv. Trojice 3 – Rubigallovsky dom – późnogotycki budynek typu sieniowego, powstały z przebudowy starszych obiektów. Powstał w 1538 r. (data na portalu). W XVII w. przebudowany w duchu renesansu. Przyziemie przechodzi do piwnic zagłębionych w zboczu (Dvořáková, Tóthová 1995: 23).  Námestie sv. Trojice 5 – Limpacherovsky dom – renesansowy sieniowy dom, powstał w XVII w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 23).  Námestie sv. Trojice 9 – Goldbrunnerov dom – renesansowy dom sieniowy z XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 24).  Námestie sv. Trojice 11 – Bernardiniho dom – gotycko-renesansowy dom z sienią, z poł. XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 24).  Námestie sv. Trojice 13 – Lanserov dom – gotycko-renesansowy typu sieniowego z poł. XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 24).  Námestie sv. Trojice 15 – Obergainerov dom – późnogotycki dom 1 poł. XVI w., z przechodem. Powstał z połączenia starszych obiektów (Dvořáková, Tóthová 1995: 24).  Námestie sv. Trojice 23 – Baumgartnerov dom – gotycko-renesansowy typu sieniowego, powstał w 1556 r. (Dvořáková, Tóthová 1995: 24).  Námestie sv. Trojice 14 – Joergesov dom – renesansowy typu przechodniego (z przechodem?). powstał z połączenia dwóch gotyckich budynków w 1 poł. XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 24).  Námestie sv. Trojice 12 – Bošániho dom – gotycko-renesansowy typu sieniowego z 1 poł. XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 26).  Námestie sv. Trojice 10 – Richterov dom – późnogotycki typu przechodniego z pocz. XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 26).  Námestie sv. Trojice 8 – Jonášov dom – późnogotycki budynek typu sieniowego z 2 poł. XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 24).  Námestie sv. Trojice 6 – Hellenbachov dom – Berggericht – pierwotnie renesansowy budynek z sienią z XVI w. Dzisiejszy kształt z XVIII w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 26).  Námestie sv. Trojice 4 – Szitnayov dom – gotycko-renesansowy z 2 poł. XVI w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 26). Pozostałości romańskiej architektury w obrębie miasta – romańskie budynki zbudowane były z dużych łamanych kamieni wyrównywanych mniejszymi, które spojone były twardą zaprawą. Wewnętrzne rozmiary romańskich budynków wynosiły od 5,5-6,5 x 7,5-8,0 m. Pomieszczenia te były najpewniej częściowo zagłębione a wejście prowadziło przez wąski korytarz. Poziom progów tych pomieszczeń różni się od późniejszych. W pomieszczeniach tych występowały uważane za romańskie portale wejściowe. Romańskie domy znajdowały się w kamienicach przy pd.-zach. stronie ul. Kmeťa 20, 21, 23, 24, 25, 26, 27. Budynki były prawdopodobnie jednoprzestrzenne, dwu lub trzy kondygnacyjne. Stały w jednej linii. Od dzisiejszej ulicy odstawione są o 8 do 20 m. Można przypuszczać, że domy te powstały wg jednego zamysłu urbanistycznego (Paulusová 1994: 36) (rys. XI.5.7). Budynki z XIV w., jedno przestrzenne i większe, o czworokątnym zarysie, zostały odkryte na ul. Kammerhofskiej w domach pod numerem 2 i 3, na ul. A. Kmeťa 2, 4, 9, 13, 20, na ul. Striebornej 5. Domy w XVI w. były bogato zdobione (portale, obramowania okien, dekorowane fasady, piece kaflowe itd.). W 1526 r. było takich domów kilkadziesiąt (Dvořáková, Tóthová 1995: 20).  zaplecze d. Place miejskie  Námestie sv. Trojice – plac powstał w wyniku planowej akcji zabudowy. Teren między Glanzenbergiem (Stare mesto) a Starym zamkiem był jedynym wygodnym obszarem do budowy reprezentacyjnego placu i postawienia kościoła św. Katarzyny. Teren najpierw wyrównano. Następnie zaczęto stawiać reprezentacyjne budynki, oraz przebudowywać istniejącą nieregularnie stojącą zabudowę. W 1550 r. rynek został zamknięty od płn. części pasmem umocnień (Tóthová 1990: 63). Ważną rolę przy wyznaczaniu placu miały starsze budynki – ratusz i kościół św. Katarzyny. Budynki przy placu miały głębokie wycięte w skale piwnice, częściowo pozostałości starszych prac górniczych. Znajdowały się w nich studnie, z których przestano korzystać dopiero w XVIII w., po budowie wodociągu (Dvořáková, Tóthová 1995: 22). Jak wynika z badań sondażowych przeprowadzonych w 1979 r. w pierwszym etapie teren rynku został wyrównany, zasypano doły i ścięto przewyższenie. Znaczne obniżenie było pod dzisiejszym słupem św. Trójcy. Znaleziony materiał wskazywał, że akcja ta miała miejsce w 1 poł. XVI w. W drugim etapie doszło do przebudowania domówi i stawiania nowych. Po zachodniej stronie placu budynki miały wspólny, postawiony w jednym momencie fundament. Ciągły fundament był bezpieczniejszy w tutejszych warunkach (osunięcia i spływ wody). Odwodnienie terenu zapewniały drewniane koryta prowadzące do prowizorycznego kanału. XVI wieczny poziom placu był bliski współczesnemu (Vallašek, Tóthová 1980). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Komora królewska od XIII w. Jedna z trzech na Węgrzech. Prawdopodobnie znajdowała się na zamku na szczycie Glanzenbergu. W XV w. po zniszczeniu zamku komora przeniosła się do miasta. Znajdowała się na terenie późniejszego Kammerhofu (Dvořáková, Tóthová 1995: 16).  Ratusz Pierwotnie był to gotycki dom w bezpośredniej bliskości kościoła św. Katarzyny. Zamykał Námestie sv. Trojice. Na pocz. XVI w. został przebudowany, dodano kaplicę św. Anny. Dzisiejszy kształt z XVIII w. (Dvořáková, Tóthová 1995: 27).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia Łaźnie po raz pierwszy wzmiankowane w księgach miejskich w 1378 r., potem w 1458-1462 r. Kolejne informacje o remoncie łaźni pochodzą z 1496-1498 r. Powstała wtedy osobna część dla kobiet (Štefánik 2010a: 58).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Szpital w księgach miejskich pojawił się po raz pierwszy w 1397 r. Kościół szpitalny św. Elżbiety, pochodził z XIV w. i wyznaczał południową granicę miasta. Szpital został przebudowany w latach 1514-1515. Ok. 1509 r. przy szpitalnym kościele postawiono kaplicę św. Wawrzyńca (Štefánik 2010a: 58).  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół Wniebowzięcia Marii Panny (rys. XI.5.9) Znajdował się nad miastem u podnóża góry Paradajs. Pierwotnie była to romańska trójnawowa bazylika z prostokątnym prezbiterium wzniesiona w pierwszej tercji XIII w. Od zachodu na osi nawy głównej dostawiono wieżę, a od płn. kwadratową zakrystię. W pobliżu, równolegle z kościołem powstała dwupoziomowa kostnica z kaplicą św. Michała (Dvořáková, Tóthová 1995: 14). W latach 1497-1515 bazylikę przebudowana na trójnawowy kościół halowy z poligonalnie zamkniętą apsydą. Po raz pierwszy kościół określany był jako zamek w 1486 r. Na pocz. XVI w. kościół przebudowano w obiekt obronny. Stracił wtedy funkcję sakralną (Dvořáková, Tóthová 1995: 14).  Klasztor dominikanów z kościołem św. Mikołaja (dziś Wniebowzięcia Panny Marii tzw. Niemiecki) (rys. XI.5.11) Kościół powstał w 1 tercji XIII w. na pd.-wsch skraju miasta. Miał formę romańskiej trójnawowej bazyliki z poprzeczną nawą. Zamknięty był prostokątnym prezbiterium. Po zachodniej stronie znajdowała się wieża wejściowa (Dvořáková, Tóthová 1995: 28). Najstarsza wzmianka o kościele pochodzi z 1275 r. i mówi od oddaniu kościoła w użytkowanie dominikanów. Dominikanie dotarli jednak już wcześniej do miasta. Mnisi obsługiwali kościół przy szpitalu św. Elżbiety, sprzedawali odpusty, chowali mieszczan w kryptach pod kościołem (Hanuliak 1994: 22). Klasztor powstał na wschód od kościoła, być może jeszcze przed najazdem tatarskim. Zakonnicy uciekli przed zagrożeniem ze strony tatarów. Powrócili w 1275 r. Zabudowania klasztoru odkryto w trakcie badań archeologicznych. Klasztor składał się z trzyskrzydłowej budowli rozłożonej wokół centralnego dziedzińca. Klasztor i kościół zostały uszkodzone w trakcie działań wojennych w XV w. W trakcie napraw przebudowano prezbiterium na poligonalne i dostawiono prawdopodobnie zakrystię. Dominikanie odeszli z miasta w 1536 r. w związku z szerzeniem się wśród mieszczan reformacji. Po likwidacji klasztoru umieszczono w nim miejski przytułek. W latach 1575-1669 kościół należał do protestantów (Dvořáková, Tóthová 1995: 28). Prace archeologiczne na terenie byłego klasztoru prowadzono w latach 1990-1994. Odkryto główny budynek klasztoru, cześć krużganku oraz kawałek centralnego dziedzińca. Główny budynek klasztoru powstał w najstarszej fazie budowy. Miał kształt nieprawidłowego prostokąta o rozmiarach 30 x 9,5 x 10,8 m. Uchwycono pomieszczenia piwnicy. W budynku znajdowały się trzy równej wielkości pomieszczenia. Najstarsza część powstała prawdopodobnie w ostatniej tercji XIII w. W poł. XIV w. zaczęto wznosić krużganki (Hanuliak 1994: 23; Hanuliak i inni 1996: 316). Wszystkie obiekty zbudowane zostały do XV w. Teren klasztoru otoczony był murem (Hanuliak 1994: 24).  Kościół św. Katarzyny Alexandryjskiej (tzw. Slovensky) Powstał w latach 1443-1491. Budynek jednonawowy, nakryty sklepieniem kolebkowym zdobionym gwiaździstym żebrowaniem. Po bokach nawy znajdowały się małe kaplice. W latach 1580-1675 kościół należał do protestantów (Dvořáková, Tóthová 1995: 30).  Kościół Panny Marii Śnieżnej Znajdował się przy drodze do Štiavnickych Bani. Powstał w latach 1512-1514. Miał formę jednonawowej budowli zamkniętej poligonalnym prezbiterium (Dvořáková, Tóthová 1995: 31). g. Fortyfikacje Duża przestrzeń zajmowana przez najstarsze miasto może świadczyć, że w średniowieczu nie zbudowano systemu fortyfikacji. Początkowo funkcję obronną pełnił zamek na Glanzenbergu, a od XIV-XV w. ufortyfikowane obiekty w obrębie miasta (Stary Zamek, mieszczański dom na Akademickej 8 i inne). Do fortyfikacji mogły należeć odkryte w obrębie Kammerhofu starsze zabudowania – wieża i inne budynki otoczone murem, być może pozostałości komory celnej. Nad tymi budynkami wzniesiono później renesansową półokrągłą basztę. W 1541 r. rada miejska zatrudniła włoskiego specjalistę Pietra Ferrabosca do budowy fortyfikacji przeciwtureckich (Dvořáková, Tóthová 1995: 18). Wg projektu przebudowano dawny kościół parafialny a na Panenskom vrchu wzniesiono Nowy Zamek. Miasto otoczono podwójnym wieńcem fortyfikacji, który stworzono częściowo z murów stojących obok siebie domów. Główne trakty zamknięto bramami. Na drodze do Štiavnickych Bani w pd.-wsch. części miasta powstała w 1554 r. renesansowa Piargska brama. Budynek był dwupoziomowy z szerokim przejazdem. Włączono go do systemu murów. Po obu jej stronach stały niewielkie okrągłe baszty. Od pd. znajdowała się wzniesiona w 1575 r. Svatoantolska brama. Postawiono ją w miejscu nawy głównej kościoła szpitalnego (prezbiterium kościoła zachowało się jako kapliczka). Terenu między wewnętrznym a zewnętrznym pasem fortyfikacji bronił ufortyfikowany Rubigallovsky majer (duże gospodarstwo/folwark). Na drodze z Banskej Beli od 1578 r. znajdowała się brama Belianska, an Dolnej Ružovej ulicy brama Čilíkovská. Na Glanzenbergu w miejscu dawnego zamku wzniesiono wały obronne. Stamtąd pas umocnień zmierzał do Čilíkovskiej bramy, oraz płn. stroną ul. Akademickiej. Na płn.-zach. skraju ogrodu przy klasztorze dominikanów znajdowała się Belianska brama, od której prowadził mur z dwoma kwadratowymi basztami do bramy przy Kammerhofie. Płn.-zach. strona Kammerhofu połączona była murem z Nowym Zamkiem. Dalej mur biegł do Piargskiej bramy. W płn. części Námestie sv. Trojice między domami pod numerem 14 a 15 znajdowała sie brama Roxerova (Dvořáková, Tóthová 1995: 19). Fragment gotyckich murów obronnych znaleziono w obrębie dolnego dziedzińca Kammerhofu. Od pd.-zach. strony połączona była ze starszym wieżowym budynkiem. W pobliżu znajdowała się XVI-wieczna baszta (Tóthová 1990: 62). Na szczycie góry na płn. od miasta (Stare mesto) znaleziono pozostałości umocnień z XVI w. zbudowanych w związku z zagrożeniem tureckim (Labuda 1990: 70). h. Zamek  Zamek na Glanzenbergu (rys. XI.5.6; XI.5.12) - Znajdował się na wzgórzu na płn. od miasta (stanowisko Poloha 1). Prawdopodobnie w momencie najwyższego rozwoju zajmował obszar całego szczytu. Najstarsza faza zamku powstała w 2 poł. XII w. Podczas badań archeologicznych odkryto dwa budynki o charakterze obronnym, z kwadratowym (6,5 x 6,5 m, mur grubości 1,2 m) i prostokątnym zarysem (7 x 3,2 m, mur grubości 1,8 m), połączone murem obwodowym, przez co pomiędzy nimi powstał dziedziniec. Tą fazę zamku datować można na koniec XII w. (Labuda 1982; 1990: 67; 1997a: 195). Faza ta związana była prawdopodobnie z osadą górniczą położoną na szczycie w miejscu przebiegu żył Bieber i Spitaler (Labuda 2005a: 98). W pewnej odległości od wspomnianych zabudowań odkryto w latach 1993-1995 fundamenty kolejnej wieży o wymiarach 5,6 x 5,2 m. W pobliżu znajdowała się cysterna o średnicy 1,5 m. Obiekty te datowane były wstępnie na XIII-XIV w. Wieża oraz starsze budynki połączone były murem. Znaleziska z warstwy spalenizny związanej z destrukcją tej części zamku datowane były na XV w. co koresponduje z informacją z dokumentów pisanych o zniszczeniach wywołanych walkami w 1442 r. (Labuda 1997a: 195). W centralnej części szczytu znajdowały się kolejne kamienne budynki datowane na XIV w. Na pd.-wsch. stronie wzgórza znaleziono pozostałości muru obronnego z XIII w. Od wewnętrznej strony dostawiono do niego czworokątne budynki z kamiennymi portalami datowanymi na przełom XIV i XV w. Do suteren wchodziło się schodami wyciosanymi w skale (Dvořáková, Tóthová 1995: 11; Labuda 2005a: 98). W trakcie badań na stanowisku Kostelík w latach 2005-2007, okazało się, że zapadlisko uważane za pozostałość szybu górniczego jest w rzeczywistości piwnicą budynku. Obiekt wzniesiono z kamienia, miał 6 m szerokości. Prowadziła do niego szyja zejściowa zakończona półokrągłym kamiennym portalem. Obiekt identyfikowany jako dom probierza. We wnętrzu znaleziono kamień młyński do mielenia rudy. Obiekt został zniszczony w XV w. Budynek nakryty był odpadami produkcji górniczej datowanymi na XVI w. (Labuda 2007: 280-281). Ponadto w tej części szczytu odkryto prostokątny budynek (Stavba III), o nieokreślonej funkcji. Znaleziska sugerują, że mógł być to budynek mieszkalny zamku z XIII-XIV w. (Labuda 2004: 207). Znajdowała się tu także podziemna część, która mogła służyć jako magazyn (Labuda 2005a: 99). W obrębie stanowiska Poloha 1 znaleziono ceramikę datowaną od przełomu XI/XII w. do XVI w. Na wszystkich badanych odcinkach wystąpiła ceramika z XIII-XV w., przy czym ceramika z XIV w. była najpowszechniejsza. Były to głównie naczynia kuchenne (misy, pokrywki, garnki na trójnogu). Zebrano niewielką ilość fragmentów naczyń szklanych. W trakcie badań natrafiono na kilka glinianych zabawek (w miejscu gdzie jak się przypuszcza znajdowały się domy górników – na Terasie A. Tam też było sporo ceramiki kuchennej) (Labuda 1998: 12). Znaleziono także fragmenty ceramiki technicznej (tygielki, szalki, kaganki). Resztki rudy w naczyniach nosiły ślady zwiększonej ilości ołowiu, służącego do odciągania srebra z rudy. W glinie niektórych naczyń był grafit, który ściągano aż z Austrii. Znajdowane gliniane lampki należały do typu z tulejkowatym uchwytem. Nie znaleziono żadnych kafli piecowych (Labuda 1998: 13). Spośród przedmiotów metalowych występowały groty strzał z XIII-XIV w. oraz z XII-XIII w. oraz grot bełtu. Ponadto natrafiono na sprzączki i okucia, klucze i zamki, a także toporek będący symbolem władzy górniczej (sztygara) tzw. fokosz (Labuda 1998: 16), żelazka górnicze, elementy pasów z XIII-XIV w., elementy rzędu jeździeckiego, widły (?). Spośród przedmiotów wykonanych z kości znaleziono grzebienie, podstawki pod figurki szachowe, krążki, płytki kościane (Labuda 1998: 19). Ponadto odkryto szlakę, minerały, rudę srebra, elementy architektoniczne (Labuda 1998: 22). Po zburzeniu zamku, na szczycie Glanzenbergu funkcjonowały kopalnie oraz urządzenia metalurgiczne. W XVI w. otoczono teren dawnego zamku wałem i stworzono z niego punkt do obrony przeciw Turkom (Dvořáková, Tóthová 1995: 11).  Stary zamek (rys. XI.5.9) – znajdował się nad miastem u podnóża góry Paradajs, pierwotnie był to kościół parafialny. Został otoczony murami po zniszczeniu zamku na Glanzenbergu (ok. 1442 r.). Pełnił funkcję ufortyfikowanego kościoła ze stała załogą. W latach 1549-1559 przebudowany w ramach inwestycji w fortyfikacje przeciwtureckie (Labuda 2002: 272). Na przełomie XV i XVI w. kościół otoczono murem obronnym z półokrągłymi basztami. W mur wkomponowano także starsze budynki. Po raz pierwszy kościół określany był jako zamek w 1486 r. Na pocz. XVI w. kościół przebudowano w obiekt obronny. Podwyższono mury i zamurowano okna. W nawie głównej znalazł się dziedziniec z balkonami komunikacyjnymi przy ścianach. Nawy boczne podzielono na piętra, a w przyziemiu prezbiterium powstała kaplica. W narożach, przy dachu wybudowano małe okrągłe wieżyczki. Do kostnicy od zewnętrznej strony dostawiono basztę ogniową (Dvořáková, Tóthová 1995: 14).  Nowy zamek (rys. XI.5.10) – związany z przeciwtureckimi fortyfikacjami. Budynek miał 6 poziomów, składał się z dużej kwadratowej wieży, która w narożnikach miała mniejsze okrągłe baszty. Powstał w latach 1564-1571. Przyziemie nakryte jest sklepieniem, natomiast wyższe kondygnacje stropami. Wejście umieszczone było na 1 piętrze. W murach znajdują się strzelnice (Dvořáková, Tóthová 1995: 15). i. Przedmieścia 5. Uwagi a. W trakcie badań na Glanzenbergu w 2001-2002 r., na stanowisku Kostelík znaleziono siwą ceramikę z ornamentem radełkowym datowaną na XIII-XIV w. Ceramika taka jest w tym rejonie importem, Labuda zwraca uwagę, że analogiczna występuje w osadach górniczych w Saksonii (2003: 623). Także ceramika grafitowa była importem w Bańskiej Szczawnicy przynajmniej od XIV w. Importowaną ją z Austrii (Labuda 2003: 625). b. Niewykluczone jest, iż już w XI w. w okolicy Bańskiej Szczawnicy wydobywano srebro, z którego bito węgierskie monety. Na terenie Glanzenbergu pozyskano wiele monet. Wśród nich jest bizantyjska moneta brązowa z przełomu XI i XII w. (dwie analogiczne znaleziono w Bratysławie). Wg Hunki Bańska Szczawnica w tym czasie musiała być zorganizowanym obszarem górniczym. Ponadto na Glanzenbergu znaleziono fenigi Albrechta I (1283-1298), Fryderyka Pięknego (1306-1314), grosze Wacława II z lat 1300-1305 i węgierski obol Karola Roberta Andegaweńskiego z lat 1339-1342 (Hunka 2005: 104). c. W obrębie samego miasta znaleziono także wiele monet: denar Bali IV (1235-1270), monety węgierskie z końca XV w., w obrębie klasztoru dominikańskiego znaleziono 4 denary Władysława IV Kumańskiego (1272-1290), w obrębie Kammerhofu znaleziono węgierską miedzianą monetę bizantyjskiego typu wybitą w latach 1190-1240, denary Władysława V i Władysława II z 1455 i 1507 r. Na parceli przy szybie Terezii znaleziono półgrosz polski z lat 1492-1501. Na zamku Sitno znaleziono zbiór ołowianych plomb z Niemiec, bliżej nieokreślonych krajów Europy zachodniej oraz ze Szkocji. Datowane były na XV-XVI w. (Hunka 2005: 105). 6. Literatura Dvořáková, Tóthová 1995; Hunka 1994; Hanuliak i inni 1996; Jancsy 2005; Labuda 1982, 1987, 1990, 1992, 1993, 1993a, 1997, 1997a, 1998, 2002, 2003, 2003a, 2004, 2004a, 2005a, 2007; Marsina 1990; Novák 1990; Paulusová 1994; Polla 1958; Tóthová 1985, 1990; Vallašek, Tóthová 1980 Rys. XI.5.1. Przebieg najważniejszych żył rudnych w okręgu bańsko-szczawnickim (Labuda 1993: 386). Rys. XI.5.2. Pozostałości prac górniczych w okręgu bańsko-szczawnickim. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela, http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 29.07.2014). Rys. XI.5.3. Zamki w rejonie Bańskiej Szczawnicy: 1 – Tekovská Breznica – hrad Breznica; 2 – Rudno nad Hronom; 3 – Ilia – Sitno; 4 – Glanzenberg; 5 – Podhorie – Žakýlsky hrad; 6 – Sklené Teplice – Pustý hrad; 7 – Šášivské Podhradie – hrad Šášov; 8 – Zvolen – Pusty hrad (mapa z uzupełnieniami Autora za http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 29.07.2014). Rys. XI.5.4. Bańska Szczawnica. Mapa topograficzna. Żółtą przerywaną linią zaznaczono obszar najstarszego miasta (http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire, warstwa: RETM25, dostęp: 9.09.2014). Rys. XI.5.5. Współczesny plan Bańskiej Bystrzycy z zaznaczonymi najważniejszymi elementami historycznej zabudowy: 1 – ratusz; 2 – kościół św. Katarzyny; 3 – kościół ewangelicki; 4 – Fritzov dom; 5 – Berggericht; 6 – pomnik św. Trójcy; 7 – Bošániho dom i Obereignerov dom; 9 – Stary zamek; 10 – Belházyovský dom; 11 – Klopačka; 12 – kościół Panny Marii Śnieżnej; 13 – brama Piargská; 14 – Nowy zamek; 15 – Luminzerov dom; 16 – Kammerhof; 17 – Kościół Wniebowzięcia Marii Panny; 18 – budynek akademii leśnej i górniczej z ogrodem botanicznym; 19 – sztolnia dziedziczna Glanzenberg; 20 – historyczne cmentarze (Dvořáková, Tóthová 1995: 9). Rys. XI.5.6. Zamek na szczycie Stare mesto. 1 – najstarsza część zamku (Poloha 1); 2 – zabudowa w centralnej części (Poloha 2); 3 – zabudowa przy murze obwodowym ze śladami działalności metalurgicznej (plan z uzupełnieniami Autora za: Dvořáková, Tóthová 1995: 10). Rys. XI.5.7. Lokalizacja romańskiej zabudowy w południowo-zachodniej części ul. Kmeťa (Paulusová 1994: 37). Rys. XI.5.8. Kammerhof, schematyczny plan przyziemia. Zakropkowany obszar – relikty starszej zabudowy (Dvořáková, Tóthová 1995: 17). Rys. XI.5.9. Schematyczny plan Starego zamku. W centralnej części dawny kościół parafialny (Dvořáková, Tóthová 1995: 14). Rys. XI.5.10. Plan pierwszego piętra Nowego zamku (Dvořáková, Tóthová 1995: 15). Rys. XI.5.11. Klasztor dominikanów. 1 – kościół św. Mikołaja; 2 – główny budynek klasztoru; 3 – dziedziniec; 4 – krużganek; 5 – pomieszczenie przeora (Hanuliak 1994: 23). Rys. XI.5.12. Bańska Szczawnica – Stare mesto, relikty architektury odkryte na stanowisku Poloha 1 (Labuda 2004: 208). XI.6. BOCHNIA 1. Lokalizacja Powiat bocheński, woj. Małopolskie, Polska Miasto położone jest na granicy Pogórza Karpackiego i Kotliny Sandomierskiej na tzw. progu karpackim, w kotlinowatym obniżeniu nad potokiem Babica, dopływem Raby. Obszar miasta zajmuje szeroki cypel w kształcie bochna o stokach opadających w kierunku wschodnim. Teren ograniczony jest od północy Solną Górą (292 m n.p.m.), od południa Uzbornią (245 m n.p.m.), od wschodu wzgórzem Krzęczków (307 m n.p.m.). od zachodu pasmem kolanowskim (262 m n.p.m.). Na północ od miasta rozciąga się krajobraz równinny Kotliny Sandomierskiej, a na południe łagodne garby równoleżnikowe Wysoczyzny Bocheńskiej Pogórza Wielickiego. Pierwotne stoki wzgórza były bardziej strome niż obecnie, zwłaszcza od strony wschodniej (Jodłowski 1972: 507-509) (rys. XI.6.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Akcja osadnicza rozpoczęła się od ziem położonych nad Rabą. Pod koniec XI w. władcy polscy nadali na tym obszarze włości benedyktynom tynieckim. Od końca XII w. i poł. XIII w. zaczęły działać zakony bożogrobców z Miechowa, benedyktynek ze Staniątek, cystersów z Wąchocka, popierane przez książąt krakowskich i ród Gryfitów (Mateszew 1967: 14). W rękach tego rodu znajdowało się prawo dysponowania solą (z warzelni). Ok. 1248 r. prawdopodobnie w związku z odkryciem soli kamiennej doszło do przejęcia Bochni i rejonu solonośnego przez księcia Bolesława Wstydliwego (Piotrowicz 1980: 92). Miejscowość Bochnia wzmiankowana była po raz pierwszy w akcie uposażenia klasztoru Bożogrobców miechowskich w sól bocheńską z 1198 r. Położona była najprawdopodobniej w dolinie Babicy i Murawianki w rejonie późniejszych szybów Sutoris i Gazaris oraz w rejonie kościoła św. Mikołaja. Miała dwie części, produkcyjną i mieszkalną. Osada była duża ale ustępowała rangą Łapczycy. Znaczny rozwój zaczął się w 1 poł. XIII w. W tym okresie powstał prawdopodobnie kościół św. Mikołaja. Rozwój stymulowany był przez odkrycie złóż soli kamiennej. W pobliżu kościoła mógł znajdować się plac targowy (Jodłowski 1972: 528). Wg Jodłowskiego osadnictwo przedlokacyjne z XII-poł. XIII w. skupiało się w dwóch rejonach. Większy znajdował się w dolinie Babicy i jej prawego dopływu Murowanki, a mniejszy w okolicach „zamku” i kościoła św. Mikołaja. Osadnictwo nad Babicą obejmowało obszar od obecnej ul. Kącik na południu po ul. Bracką i Plac Gazaris na północy, w kierunku zachodnim sięgało po ul. Dominikańską, a od wschodu granica nie została ustalona. Występować tu mogły źródła słone. Druga część osady znajdowała się na prawym brzegu potoku Solnego (Jodłowski 1972: 523; Jodłowski, Skowronek 1980: 39). Pogląd ten został skrytykowany. Uznano, iż w świetle wyników badań archeologicznych należy krytycznie odnieść się do istnienia zespołu osadniczego na terenie obecnego Starego Miasta, gdyż prowadzone badania archeologiczne nie przyniosły większych ilości materiału z XII i 1 poł. XIII w. Wzmianki w źródłach pisanych i wczesna lokalizacja miasta wskazują jednak na istnienie już w XII w. stałego osadnictwa (Cetera, Okoński 1993: 40-41). Z przedlokacyjną fazą być może związane grodzisko w Łapczycy funkcjonujące od XI w. (3,8 km na zachód od centrum miasta) (Krasnowolski 2004a: 28). b. Faza polokacyjna Miasto lokował na prawie niemieckim Bolesław Wstydliwy w 1253 r. (Krasnowolski 2004a: 28). Miało czterech zasadźców. Obszar miasta obejmował 60 łanów frankońskich, z których co piąty przypadał dziedzicznie na 4 zasadźców a jeden kapelanowi kościoła św. Mikołaja w Bochni. Zasadźcy otrzymali czynsze z każdego piątego kramu sukienniczego, 1/5 czynszu z jatek piekarskich, szewskich i mięsnych, prawo budowy młynów i sadzawek rybnych. W 1321 r. miasto uzyskało zwolnienie z ceł w całym królestwie, potwierdzone przez Kazimierza Wielkiego w 1337 r. Dokument lokacyjny mówi, iż w momencie jego wystawienia w mieście istniało już 17 kramów sukienniczych, 12 kupieckich, jatki piekarskie i rzeźnicze. Proces powstawania miasta musiał być już zaawansowany (Kiryk 1980: 78). Pełny samorząd miejski (wójt, rajcy i ławnicy) wykształcony był już w poł. XIV w. (Kiryk 1980: 79). Do znacznej przebudowy miasta doszło prawdopodobnie wraz z wydaniem przez Kazimierza Wielkiego ordynacji dla żup krakowskich w 1358 r. (Kiryk 1980: 79; Krasnowolski 2004a: 28). W skład miasta lokacyjnego oprócz terenu wsi Bochnia weszły również pobliskie osady Birków i Łopianka, które na skutek rozrostu miasta zostały przez nie wchłonięte i straciły swoje nazwy (Mateszew 1980: 49). W okresie od XV do XVII w. miasto padało ofiarą licznych klęsk pożaru. Było tak w 1447 r., 1487 r. (król zwolnił wtedy mieszczan z podatków na 10 lat z powodu pożaru), w 1507 r. (zwolnienie na 8 lat), następnie przed 1529 r. i w 1539 r., 1561 r., 1575 r., 1620 r. (miasto podpalone przez żołnierzy) (Kiryk 1980: 85-86). Epidemie morowego powietrza nawiedzały Bochnię w 1558 r., później w mniejszej skali epidemie pojawiały się co kilka lat. Kolejny duży nawrót chorób epidemicznych miał miejsce w 1622 r. Potem jeszcze w 1643 r. i 1653 r. (Kiryk 1980: 119). Materiały źródłowe z XV w. pozwalają stwierdzić że Bochnia była w tym czasie aż do poł. XVII w. ważnym centrum cechowej produkcji rzemieślniczej. Rozwój górnictwa sprzyjał wykształceniu się cechów kopaczy, tragarzy i warzelników, a ogólny rozwój gospodarczy miasta doprowadził do powstania cechów branży metalowej, drzewnej, spożywczej, tekstylno-odzieżowej, skórzanej, budowlanej oraz usługowej i artystycznej (Kiryk 1980: 100). Regionalny rynek bocheński zdołał utrzymać swoją odrębność i nie został wchłonięty przez rynek krakowski. Krakowscy kupcy nie przejęli handlu bocheńską solą. Istniał odrębny bocheński rynek zbożowy z własną bocheńską miarą. Także rzemiosło zdołało nie wpuścić na rynek produktów z Krakowa (Kiryk 1980: 112). Bochnia należała do najludniejszych miast Małopolski, dokument z 1388 r. wymienia 300 obywateli miasta, którzy wraz z rodzinami mogli tworzyć społeczność liczącą ok. 1 800 osób. Do tego dochodzili jeszcze ludzie z plebsu i innych ludzi nie objętych prawem miejskim. W sumie za czasów Kazimierza Wielkiego w Bochni mogło mieszkać 2,5-3 tys. osób. Nie zachowały się dane z XV i XVI w. które pozwoliłyby oszacować liczbę ludności (Kiryk 1980: 118). W XVI w. miasto przeżywało zahamowanie rozwoju zabudowy i zaludnienia. W tym czasie zaznaczył się też wyraźny spadek produkcji górniczej (Kiryk 1980: 118). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Babica otaczała miasto od strony pd. i wsch., od płn. płynął potok Solny, dopływ Babicy. Murawianka (prawy dopływ Babicy) płynęła między Uzbornią a wzgórzem Krzęczków, odgrywała jednak mniejszą rolę w życiu miasta. Były to małe strumienie, ale prawdopodobnie w pełni zaspokajały potrzeby mieszkańców. W odległości 2 km na płn.-zach. przepływała Raba wykorzystywana do spławiania soli i innych towarów (Jodłowski 1972: 509-510). b. Sieć dróg Głównym szlakiem przebiegającym przez miasto był tzw. trakt węgierski (biegnący z Sącza przez Czchów i Lipnicę), który stykał się z drogą z Krakowa do Lwowa (Piotrowicz 1968: 202). Szlak ten znajdował się w pewnej odległości od miasta i został z nim połączony późniejszym odgałęzieniem (Książek 1958). Lustracja z 1564 r. wymienia dwa krzyżujące się w Bochni gościńce: z Krakowa ku Wojniczowi na Ruś, z Proszowic przez Niepołomice ku Czchowowi i Nowemu Sączowi oraz drogę do Szczyrzyca. Lustracja z 1570 r. wspomina o przecinających się tu szlakach z Krakowa na Ruś, następnie z Ujścia Solnego ku Lipnicy Murowanej i Nowemu Sączowi oraz trakt z Biecza do Bochni przez Melsztyn. Funkcjonował także szlak omijający Kraków, a łączący Bochnię i Wieliczkę przez Skawinę z Zatorem i Oświęcimiem. Do tego dochodziła sieć dróg lokalnych łączących Bochnię z okolicznymi wsiami (Kiryk 1980: 111). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoże miało kształt soczewki ciągnącej się od wsi Moszczenica na zachodzie, przez Łapczycę i Bochnię do Łaz na wschodzie na długości ok. 10 km. Ukształtowane było pionowo co utrudniało eksploatację (Jodłowski 1981: 8). Miąższość złoża dochodziła do 200 m (Ziętara 1980: 11). Górna część złoża o małej miąższości opada stromo w dół, gdzie pod kątem 30-40o odchyla się ku południowi, jednocześnie zwiększając swą miąższość. W centralnej partii złoża miąższość wynosiła 8-12 m. Ponad złożem znajdowała się warstwa kurzawki (Piotrowicz 1978: 64). Wychodnie pokładów soli znajdowały się na dnie potoku Babica w okolicy najstarszych szybów (Suoris i Gazaris). Solanki powierzchniowe znajdowały się także nad potokiem Babica u podnóża Uzborni, na zachodzie w dolinie potoków Chodenickiego i Grabowickiego (Chodenice, Łapczyca) (Jodłowski 1981: 8-9). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.6.2) Do odkrycia soli kamiennej doszło w Bochni w 1251 r. lub 1252 r. (Keckowa 1965: 77-78). Najstarsze szyby górnicze powstały nad Babicą, w miejscu gdzie potok przecinał wychodnię żył. Jako, że złoża położone były głęboko, kopano nieliczne szyby, które funkcjonowały przez bardzo długi czas. W średniowieczu prace górnicze schodziły do 70 m i głębiej. Stosowano system szybików kopanych z poziomu podziemnych chodników (Piotrowicz 1988: 123). Kopalniom groziło zalanie już w poł. XV w. głównie z powodu bliskości rzeki Babicy (Piotrowicz 1988: 151). Na pocz. XVI w. bocheńskie kopalnie miały 7 szybów (Sutoris, Regis, Findera, Bochnera, Florencja, Durszlak, Nowy) ale tylko część dostarczała urobek, nasilenie produkcji uzyskiwano dzięki pracom pogłębiającym, dochodząc poniżej 170 m. Coraz trudniej było o sól zdatną do wycinania bałwanów. Podstawowym produktem stał się „fortal” – dwukrotnie mniejszy od bałwana (Keckowa 1988: 164; Piotrowicz 1988: 149). W okresie nowożytnym prowadzono prace na coraz większej głębokości schodząc miejscami do ok. 300 m (Keckowa 1988: 165). Żywot szybów w niektórych przypadkach był krótkotrwały a wydajność różna, najwięcej soli dostarczał szyb Regis, później Bochner i Campi (Piotrowicz 1980: 94). Od XIII do XV w. w żupy inwestowali mieszczanie – głównie krakowscy, dużą aktywność wykazali Włosi. W górnictwo inwestowali także mieszczanie bocheńscy. Z wolna rósł udział możnowładztwa i szlachty (Piotrowicz 1980: 95-96).  Szyb Gazaris – uważa się, że powstał w XIII w. i był jednym z dwóch najstarszych szybów bocheńskich. Znajdował się prawdopodobnie na przeciwnym niż miasto brzegu Babicy. Trafił na złoże na głębokości ok. 50 m. Do czystego pokładu soli dotarł ok. 1278 r., pod koniec XIII w. jego wyrobiska dotarły do głębokości ok. 70 m (Wojciechowski 1981: 49-51; Piotrowicz 1988: 122).  Szyb Sutoris – powstał prawdopodobnie w XIII w. Położony był ok. 20 m od Gazaris, w obrębie późniejszego układu lokacyjnego związanego z przebudową za Kazimierza Wielkiego. Nie trafił bezpośrednio w złoże, więc konieczne było poprowadzenie z niego, na głębokości ok. 60 m, poziomego chodnika prowadzącego do złoża. Do czystego pokładu solnego dotarł w 1278 r., pod koniec XIII w. jego wyrobiska dotarły do głębokości ok. 70 m (Wojciechowski 1981: 49-51; Piotrowicz 1988: 122). W pobliżu szyby Sutoris (stan. II) w trakcie badań archeologicznych odkryto pomiędzy warstwami datowanymi na średniowiecze (poł. XIII w.) drewnianą konstrukcję składającą się z dwóch legarów, na których ułożone były poprzecznie poziome belki o długości 2,9-3 m w odległościach 40 cm jedna od drugiej. Odsłonięto trzy belki, pozostałe wchodziły w profil wykopu. Na skrzyżowaniu jednej z belek z legarem ustawiony był pionowo gruby pień drzewa o średnicy 30 cm, z długo obciętymi konarami, przystosowanymi do wspierania na nich poziomych żerdek. Układ bierwion wskazuje, że nie była to budowla mieszkalna, ale raczej o charakterze gospodarczym lub produkcyjnym. Możliwe, że związana z pracami górniczymi (Jodłowski 1972: 521).  Szyb Kożuszka – powstał przed 1341 r., znajdował się między Gazaris a Sutoris (Wojciechowski 1981: 52).  Szyb Herman – wydrążony za Kazimierza Wielkiego. Znajdował się na pd.-zach. od Sutoris. Zasypano go przed 1605 r. (Wojciechowski 1981: 52).  Szyb Wojewodzia Góra – wzmiankowany pierwszy raz w 1370 r., powstał być może już w latach 1320-1331. Położony był w pobliżu południowej pierzei rynku (Wojciechowski 1981: 53).  Szyb Krakowski – po raz pierwszy wzmiankowany w 1368 r. Był już nieczynny w 1605 r. Mieścił się niedaleko szybu Regis (Wojciechowski 1981: 53; Piotrowicz 1988-122-123).  Szyb Regis – pierwszy raz wzmiankowany w 1397 r., powstał prawdopodobnie za panowania Władysława Łokietka lub Kazimierza Wielkiego. Był oddalony o 180 m od szybu Sutoris. Pokład solny osiągną na głębokości ok. 50 m. Znajdował się w narożniku ul. Kraszewskiego i ul. Regis. Został ostatecznie zamknięty w 1967 r. (Wojciechowski 1981: 54). W okolicach szybu Regis w 1957 r. odkryto, na głębokości 4-6 m, pokłady belek sosnowych, grubości 25-40 cm ułożonych wszerz i wzdłuż, nakryte były grubymi deskami biegnącymi w kierunku szybu. Konstrukcja opadała w dół. Mógł to być chodnik sztolniowy. Ponad chodnikiem odkryto dwie sieci kanalizacyjne ułożone jedna na drugiej oraz warstwę nasypu. Chodnik pochodził z wcześniejszego okresu, i powstał być może przed budową miasta (Warcholik 1959: 412).  Szyb Targ – powstał w prawdopodobnie w 1 poł. XIV w. Wzmiankowany pierwszy raz w 1420 r. Znajdował się na placu gdzie handlowano solą, który znajdował się w miejscu dzisiejszego rynku (Wojciechowski 1981: 54; Piotrowicz 1988: 148).  Szyb Finder – wzmiankowany był po raz pierwszy w 1396 r., powstał być może przed 1366 r. Zasypano go na początku XVII w. Mieścił się w narożniku między ul. Białą a placem przed kościołem parafialnym, w płn.-zach. narożniku rynku (Wojciechowski 1981: 54-55; Piotrowicz 1988-122-123).  Szyb Durszlag – jedyny w XIV w. wydrążony na wschód od szybu Gazaris, między nim a szybem Floris. Był to szyb wodny (nazwa od licznych przecieków), urabiano w nim sól metodą flotacyjną, służył także jako szyb wentylacyjny. Zasypany na przełomie XVI/XVII w. (Wojciechowski 1981: 55; Piotrowicz 1988: 149).  Szyb Bochneris (zwany także Nowa Góra) – budowę rozpoczęto po 1397 r. Znajdował się pomiędzy ul. Białą a Rynkiem Górnym. Pokład soli osiągnięto w nim dopiero na głębokości 156 m (Wojciechowski 1981: 56-57).  Szyb Floris – powstał ok. 1428 r. Oddalony był od Gazaris o 182 m w kierunku wschodnim (Wojciechowski 1981: 57-58; Piotrowicz 1988: 148).  Szyb Boner (zwany także Serafin i Kierat) – zgłębiono go pod koniec XV w. po zamknięciu starszych szybów (Finder i Targ). Do złoża prowadził z niego system szybików i chodników (Wojciechowski 1981: 58; Piotrowicz 1988: 148).  Szyb Niżny – szybik należący do szybu Boner, zgłębiony pomiędzy ul. Kazimierza Wielkiego a Różaną (Wojciechowski 1981: 58).  Szyb Campi - zaczęto go kopać po 1555 r. Służył do transportu. Pracami nad nim kierował Jan Faigl, prowizor olkuski, zwolennik nowoczesnych technologii. Szyb natrafił na kurzawkę, w celu odwodnienia zbudowano sztolnię która zaczynała się za miastem (od strony płn.) i dochodziła do szybu (Wojciechowski 1981: 59). Usytuowany na wzgórzu poza granicą miasta otworzył do eksploatacji zachodnią cześć złoża (Keckowa 1988: 164). e. Strefy przerobu We wczesnym średniowieczu można wydzielić dwa etapy w warzelnictwie soli. I etap trwał do końca XI w. – wykorzystano wtedy słonych źródeł powierzchniowe, a sól wytwarzano tradycyjną metodą znaną z pradziejów, w zwykłych garnkach. II etap trwał od XI/XII w. do poł. XIII w. Kopano wtedy studnie solankowe. Konieczna była przy tym znajomość techniki i warunków geologicznych. W III etapie doszło do odkrycia soli kamiennej i uruchomienia kopalń (Jodłowski 2001: 61). Obszar poszukiwań solanki w rejonie Bochni obejmował przestrzeń między podnóżami Solnej Góry, Uzborni, Krzeczkowa oraz od zachodu krawędziami terasy opadającej od środka kotliny w głąb miasta (Górny Rynek po szyb Regis oraz Sutoris) (Warcholi 1959: 411). Najstarsza bocheńska warzelnia soli mogła znajdować się w kotlinie rzeki Babica, w rejonie gdzie powstały najstarsze szyby. W późnym średniowieczu warzelnie znajdowały się w rejonie dzisiejszej ul. Gazaris (Burchard 1959: 133-134). Od końca XI w. zaczęto używać w warzelnictwie metalowych panwi ustawionych na piecach o kamiennych fundamentach. Pojemność jednego z typów panwi w 1 poł XIII w. w Bochni miała 1,4 m3 (Jodłowski 2001: 61). W XVI w. znacznie rozbudowano urządzenia do produkcji solanki. W tym okresie w warzelniach znajdowało się siedem wież warzelniczych, jednak ich liczba stopniowo spadała, by w XVII w. osiągnąć ilość 4 (Keckowa 1988: 165). W trakcie badań na przecięciu ul. Kowalskiej z ul. Bracką odkryto fragmenty drewnianych konstrukcji. Na tym obszarze w XIX w. istniała zabudowa drewniana, na podmurówce (niewielkiej), oraz prawdopodobnie browar funkcjonujący od XV do XVIII w. Odkryto także fragmenty drewnianych wodociągów. Tkwiły w warstwie kulturowej powstałej w ciągu XV-XIX w. Poniżej znajdował się nasyp wyrównawczy, pozbawiony materiału archeologicznego (Warcholik 1959: 406-408). Przebiegał w pobliżu rów wypełniony materiałem od XIV-XIX w. identyfikowany jako miejski śmietnik (Warcholi 1959: 409). Poniżej znajdowała się warstwa namuliskowa, czarnoziemu, uznano, że powstawała ona dosyć długo i nie było w tym czasie na tym terenie osadnictwa. Odkryto drewniane koryta i zbiorniki. Budowla osadzona była na terenie podmokłym. Były to prawdopodobnie pozostałości warzelni (Warcholi 1959: 410-411). Znaleziona ceramika z XIV w. została prawdopodobnie naniesiona, i wyznacza końcowy okres funkcjonowania warzelni (Warcholik 1959: 413). Drugi wykop przy placu Gazaris nie dostarczył żadnych zabytków (Burchard 1959: 135). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze W przywileju lokacyjnym nadano miastu 260 łanów frankońskich (Krasnowolski 2004a: 31). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa  2 młyny wójtowskie nad Rabą wzmiankowane w XIV i XV w. (Kiryk 1980: 85).  Gleby – urodzajne, nadające się do uprawy różnych gatunków roślin. Obecnie grunty w okolicy miasta zaliczane są do bardzo dobrych z przewagą klasy I, II i III (Jodłowski 1972: 510).  Lasy – pierwotnie we wczesnym średniowieczu krajobraz leśno-polny z przewagą lasu. Przypuszczalnie las pokrywał wzniesienia wokół kotliny. Na pd. od Bochni znajdowała się tzw. puszcza karpacka (Jodłowski 1972: 510). i. Punkty obronne  Gródek wójtowski – wykształcony jako odrębna jednostka osadnicza (wraz z terenami rolniczymi) być może w związku z lokacją z 1253 r. Mógł znajdować się na południowy-wschód od miasta. W 1398 r. wzmiankowano kapelana dworu wójtowskiego, a w 1500 r. curia advocatalis. Mógł mieć formę drewniano ziemną (Krasnowolski 2004a: 35). j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Rozplanowanie miasta lokacyjnego zostało podporządkowane umiejscowieniu najstarszych szybów, które znajdowały się we wschodniej części osiedla, nad strumieniem Babica. W wyniku lokowaniu miasta w miejscu produkcji powstało ono na terenie niekorzystnym do obrony (Piotrowicz 1968: 201). Układ lokacyjny z czasów Bolesława Wstydliwego znajdował się prawdopodobnie przy Górnym Rynku. Mógł być silnie wydłużony wzdłuż głównego traktu, równolegle do linii potoków, przypuszczalnie był ulicowo-trójpasmowy lub szachownicowo-trójpasmowy. W paśmie środkowym była ulica-plac, kościół parafialny i szyb Sutoris, a w pasach bocznych bloki zabudowy podzielone na działki siedliskowe. Regulacja przestrzenna nastąpiła być może za Kazimierza Wielkiego. Był to układ szachownicowy, o narysie zbliżonym do czworoboku, z asymetrycznie usytuowanym, kwadratowym rynkiem i asymetrycznym układem jednofrontowych bloków. Całość wraz z terenem kościoła od zachodu, szybem Sutoris od wschodu oraz być może zamkiem żupnym otoczono murem obronnym (Krasnowolski 2004a: 28-29). Niemożliwe jest raczej aby miasto powstało przy Rynku Dolnym, który w czasach Jagiełły był nazywany Rynkiem Nowym (Kiryk 1980: 81) (rys. XI.6.3-5). b. Ulice Najważniejsze ulice wychodziły z rynków. Z Rynku Dolnego w kierunku pd.-zach. wychodziła ul. Biała, poświadczona w 1488 r. Znajdowały się przy niej szyby Finder i Bochneris. W 1489 r. poświadczona jest ul. Piekarska, przy której stał szyb Boner. Za pomocą uliczki/ścieżki łączyła się ona z ul. Różaną także wybiegającą z Rynku Dolnego wzmiankowanej w 1493 r. Ul. Klasztorna wzmiankowana była w 1489 r., znajdowały się przy niej zabudowania klasztoru dominikanów zajmujące część wschodniej pierzei Rynku Dolnego. W kierunku wschodnim wybiegała z Rynku Dolnego ul. Floreńska która prowadziła do wzmiankowanego w 1493 r. szybu Floris. Ul. Kowalska (wzmiankowana w 1528 r.) prowadziła z Rynku Dolnego na północ do szybu Regis, za żupą zamykała ją brama Tarnowska oraz zanotowana w 1503 r. ul. Szewska. Rynek Górny łączył wzmiankowaną w 1546 r. ul. Świętokrzyską, ul. Gołębią, ul. Krakowską (Kiryk 1980: 82). Funkcjonowały także ulice nie łączące się z głównymi placami. W płn.-wsch. części miasta rozwinęło się przedmieście żydowskie znajdujące się miedzy Babicą a ul. Trudną biegnącą do kościoła szpitalnego św. Leonarda. W kierunku Damianic biegła ul. Balicka czyli Żydowska. Ul. Trędowatych (wzmiankowana w 1442 r.) biegła poza miastem przy wale tarnowskim. Ul. Piotrowicka biegła koło zabudowań dominikańskich i wychodziła poza miasto. Znajdowała się przy niej dzielnica zamieszkana przez rodziny żydowskie, mniej zamożnych chrześcijan, obywateli Bochni i biedotę, a w jej środku znajdował się szyb Durszlag (Kiryk 1980: 82-83). Pozostałości ulic rejestrowane podczas prac ziemnych były na głębokości 1,2-1,7 m poniżej poziomu obecnej powierzchni. Moszczenia wykonano z sosny, obrabianej piłą. Pokłady drewna składają się z okrąglaków o średnicy 15-20 cm. Układ ich pokrywa się z przebiegiem ulic (Warcholik 1959: 412). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Bloki zabudowy jednofrontowe. W starszym układzie o głębokości ok. 63 m i nieznanej szerokości, a w młodszym być może 47 m i szerokości ok. 10 m (Krasnowolski 2004a: 30).  dom Zabudowa w dużej części drewniana. Istniały także budowle murowane. Wzmianki o kamienicach z XVI w. Do poł. XVII w. było kilkanaście kamienic (Kiryk 1980: 84).  zaplecze d. Place miejskie  Rynek Górny (zwany Małym) Nieregularny, trapezowaty, stanowił pierwotne lokacyjne centrum. Stracił jednak z czasem rolę głównego placu na rzecz Rynku Dolnego (Kiryk 1980: 81). Zabudowa nieznana, pod koniec XV w. znajdowały się przy nim puste parcele. Źródła nie poświadczają funkcjonowania tu placu handlowego (Kiryk 1980: 82).  Rynek Dolny (zwany Wielkim) Główny plac targowy i centrum zabudowy, na środku stał ratusz oraz kramy. Przez rynek przebiegała droga do Krakowa. W XV w. zabudowa rynku była drewniana, prawdopodobnie znajdowały się tam jednak murowane kamienice (Kiryk 1980: 81-82). Znajdowały się tam jatki rzeźnicze, kramy solne i piekarskie (Kiryk 1980: 112). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz Znajdował się na środku Rynku Dolnego co ukazuje plan z 1792 r. Pierwszy raz wzmiankowany w 1396 r. (Krasnowolski 2004a: 30). Źródła pisane z 1603 r. świadczą, że był budowlą murowaną do wysokości jednego lub dwóch pięter, zaopatrzoną prawdopodobnie w okazałą wieżę zegarowa. Mieściło się w nim więzienie. Od zachodu na murach rausza opierały się kramy powroźników (Kiryk 1980: 81-82).  Urządzenia handlowe W przywileju lokacyjnym przewidziano 17 kramów sukienniczych, jatki kupiecki (12 sztuk), piekarskie i rzeźnicze. W 1334 r. wzmiankowane było 5 jatek mięsnych przyznanych mogilskim cystersom. Informacja z 1405 r. podaje, że jatki mięsne znajdowały się w obrębie „nowego rynku”, z 1495 r. o jatkach rzeźniczych pomiędzy ratuszem a jatkami piekarskimi, z 1533 r. o budowie jatki solnej przy drodze publicznej przez rynek, a z 1535-1536 r. o jatkach przylegających do murów ratusza (Krasnowolski 2004a: 30).  Waga miejska  Łaźnia Istniała łaźnia miejska, żupna i żydowska (Kiryk 1980: 85).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Początki wodociągów być może w XIV w. (?). Pierwsza wzmianka z 1420 r. dotyczyła kanałów w żupie. W 1497 r. w źródłach pojawił się Świętosław ductor aquae. W 1524 r. król zezwolił na poprowadzenie kanałów z rzeki Raby do miasta (Kiryk 1980: 85). Wodociąg istniał w Bochni pod koniec XV w. Prawdopodobnie korzystano ze źródła w Sidzinie, które znajduje się na wysokości 230 m n.p.m. (rynek ok. 213 m n.p.m.). Na podstawie danych z XVI i XVII w. można zrekonstruować źródło. Nad studnią wznosiła się baszta chroniąca przez zanieczyszczeniami, obok był zbiornik na wodę, zapewniający rezerwę, z zamknięciem pozwalającym puszczać konkretne ilości wody. Całość otoczona była wałem. Wodociąg wybudowano z przewierconych bali sosnowych, przeprowadzonych wzdłuż potoku Babica do murów miasta. Jeden przewód obsługiwał łaźnię i rzeźnię, a drugi kierował się do miasta ku rynkowi. Po środku rynku znajdował się zbiornik na wodę (Warcholik 1958: 641-642). Możliwe, że powstał drugi wodociąg, należący do żupy solnej i ją obsługujący. Wodę ciągnięto z nieudanego szybu Polnego, który powstał na zboczu Solnej Góry. Z niego wodociągiem wodę prowadzono ul. Gołębią, zaopatrując szpital, zabudowania żupne, szyb Regis, następnie wzdłuż ul. Kowalskiej doprowadzając do zbiornika przy bramie Kowalskiej (Warcholik 1958: 642-643).  Szpital św. Krzyża Szpital wraz z kościołem św. Krzyża, dla kalekich, chorych i ubogich górników, z inicjatywy żupnika Peterlina z Genui i rajców bocheńskich, ufundował w 1357 r. Kazimierz Wielki. Uposażony był dochodami z kopalni (Piotrowicz 1980: 96; Rzepka 1985: 109). Wyposażony był także w 6 łanów, które utworzyły szpitalny folwark (Rzepka 1985: 110). Akt lokacyjny nie precyzował lokalizacji. Pierwotnie szpital znajdował się u zbiegu dzisiejszych ulic Świętokrzyskiej i Trudnej, poza murami miasta. Pod koniec XIV w. zabudowania składały się z kaplicy, budynku zarządcy, właściwego budynku szpitala i zabudowań gospodarczych (Rzepka 1985: 115). Kościół św. Krzyża był drewniany (Kornecki 1980: 202). W 1627 r. szpital przejął konwent oo. Bernardynów, który miał zbudować tu klasztor w zamian za budowę nowego szpitala przy ul. Gołębiej (Rzepka 1985: 116).  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Parafia Miejska parafia była bardzo bogata, przyciągała swoim uposażeniem kler krakowski i była obiektem pożądania miejscowego kleru (Kiryk 1980: 131).  Kościół św. Mikołaja Wzniesiony dzięki fundacji książęcej ok. poł. XIII w. (?), nazwa inspirowana być może przez cysterskich specjalistów górniczych (?) (Piotrowicz 1968: 215). Istniał już w momencie lokacji miasta (w akcie lokacyjnym określono uposażenie dla kapelana św. Mikołaja) (Krasnowolski 2004a: 30). Gotycki kościół wzniesiono w XV w. (Kiryk 1980: 84). Zakończenie jego budowy miało miejsce ok. 1440 r. Miał formę obszernej trójnawowej hali z wydłużonym czteroprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Od północy do prezbiterium dostawiono piętrową przybudówkę (zakrystia i skarbiec) oraz jednoprzęsłową kaplicę NMP. Kościół wzniesiono z kamienia i cegły. Gotycka budowla została zniszczona w pożarze w 1655 r. a odbudowana forma nie nawiązywała do starszej koncepcji (Kornecki 1980: 202).  Kościół NMP i klasztor dominikanów Kościół dominikanów był drewniany. Został ufundowany w 1375 r. przez Elżbietę Łokietkównę (Kornecki 1980: 202). Kościół wzmiankowany w 1497 r. oraz klasztor z tego okresu były już murowane (Kiryk 1980: 84). Usytuowany był w obrębie południowej działki wschodniego bloku przyrynkowego (Krasnowolski 2004a: 30).  Klasztor bernardynów Ufundowany w 1623 r. (Kiryk 1980: 133).  Kościół św. Krzyża – patrz Szpital. g. Fortyfikacje Istnienie murów obronnych poświadczone jest w źródłach pisanych pochodzących z XV-XVII w. Za ich istnieniem przemawia także wielkość i zamożność ośrodka. Nieznana jednak jest data ich budowy (Widawski 1973: 103). W dokumentach występują nazwy czterech bram miejskich: Krakowskiej, Sądeckiej, Tarnowskiej i Trudnej. Nie wiadomo czy dwie ostatnie nie dotyczą jednego budynku (Widawski 1973: 105). Przebieg fortyfikacji rekonstruowany był tylko hipotetycznie, z powodu braku zachowanych reliktów. Widawski uważał, że mury obejmowały tylko Dolne Miasto, a Górne Miasto otoczone było tylko wałami (Widawski 1973: 104). Wały wg ustaleń S. Fischera fortyfikacje biegły od zbiegu ul. Szewskiej (Kraszewskiego) z ul. Kościuszki (dawniej Trudnej) i dalej wzdłuż Babicy w kierunku pd.-zach. skręcając na płn.-wsch. w okolicy dawnego placu Daszyńskiego, dochodziły do zbiegu ul. Białej z Krakowską, oddzielając od miasta przedmieście Krakowskie. Dalej zmierzały do ul. Gołębiej, aż po plac salinarny, który miał być otoczony oddzielnymi murami. Stąd fortyfikacje dochodziły do bramy Tarnowskiej, i dalej wzdłuż potoku Storynka do ul. Trudnej oddzielając dzielnicę żydowską od ul. Trędowatych. Prawdopodobnie obszar dzisiejszych Plant, oraz rozciągający się wzdłuż Storynki i częściowo ul. Orackiej stanowił pasmo niedostępnych rozlewisk i bagien (Kiryk 1980: 84). Wg B. Krasnowolskiego mury pochodziły z czasów Kazimierza Wielkiego. Ich zarys zbliżony był do czworoboku. Otaczały tylko układ kazimierzowski. Wschodnia strona muru potwierdzona była w badaniach archeologicznych. Wokół miasta funkcjonował także wał potwierdzony w 1487 r. (Krasnowolski 2004a: 30-31). Podczas badań w 1994 r. ok. 130 m na wschód od tzw. zamku żupnego nie udało się potwierdzić istnienia w tym miejscu murów obronnych. Na badanym obszarze zlokalizowano kolejne poziomy osadnicze ze średniowiecza i czasów nowożytnych moszczone drewnem i osuszane gdyż w tym miejscu dochodziło do akumulacji erozyjnej (IA 1998b: 88-89). h. Zamek Prawdopodobnie dwór żupny, jako siedziba władz żupnych powstał wraz z odkryciem soli kamiennej (Pajdak 1979: 159). Podczas badań archeologicznych przy północnej ścianie zamku żupnego odkryto fundament z nieregularnych kamieni piaskowcowych oraz cegły. Znaleziono także ceramikę datowaną na XII i 1 poł. XIII w. Być może siedziba żupy z XIII w. znajdowała się w miejscu zamku z XIV w., który mógł być usytuowany przy ul. 22 Lipca (dawniej Dworcowa – a jak dziś?). Od południa sąsiadował z szybem Regis i kościołem św. Mikołaja (Pajdak 1979: 160). Zamek prawdopodobnie funkcjonował w XIV w. za czasów Kazimierza Wielkiego – wskazuje na to poszlaka jaką jest funkcjonowanie księdza Jana, prebendarza żupnego, który prawdopodobnie pełnił funkcję kapelana kaplicy zamkowej (Pajdak 1979: 160). Budowla była najpewniej murowana i przetrwała w wersji gotyckiej do czasów Seweryna Bonera, który podjął się jego przebudowy (Pajdak 1979: 161). W 1518 r. wzmiankowana była kaplica zamkowa pod wezwaniem św. Stanisława (Pajdak 1979: 161). O wyglądzie zamku informuje Inwentarz z roku 1581. Zamek posiadał basztę, prowadziły do niego dwa wejścia od strony miasta (chodzi o wejścia do budynku). We wnętrz znajdował się magazyn lin, łoju i narzędzi pracy, oraz sień służąca zebraniom urzędników górniczych. Ponadto izba służąca przyjmowaniu gości i wydawaniu posiłków dla czeladzi żupnej, kuchnia i pomieszczenia administracji oraz arsenał. W zamku znajdowała się także kaplica (Pajdak 1979: 163). Budynek był podpiwniczony 4 sklepionymi piwnicami. W pobliżu znajdowała się łaźnia salinarna. Obok dworu znajdowało się zaplecze techniczno-gospodarcze (Pajdak 1979: 164-165). Kolejna rozbudowa dworu i zaplecza miała miejsce na pocz. XVII w. (Pajdak 1979: 165). Wygląd zamku znany był dopiero z rycin XIX-wiecznych, które przedstawiały prostokątny budynek, jednopiętrowy z czterospadowym dachem. W ikonografii widoczna była jedna lub dwie baszty, po południowej i północnej stronie zamku (Pajdak 1979: 170). i. Przedmieścia  Przedmieście św. Leonarda (osiedle Zawada) – wzmiankowane w 1527 r. (Kiryk 1980: 83)  Przedmieście wokół szpitala św. Leonarda – wyrosło wokół szpitala, przy drogach do Uścia i Brzeska od płn.-zach. strony miasta (Kiryk 1980: 83)  Przedmieście krakowskie – za bramą Krakowską po zach. stronie miasta. Wzdłuż ul. Różanej w sąsiedztwie szybów Finder, Boner i Bochneris (Kiryk 1980: 83). Pierwotny układ lokacyjny, który nabrał charakteru przedmieścia po reorganizacji miasta za Kazimierza Wielkiego (Krasnowolski 2004a: 31). 5. Uwagi 6. Literatura Burchard 1959; Cetera, Okoński 1993; IA 1998b; Jodłowski 1972, 2001; Jodłowski, Skowronek 1980; Keckowa 1965, 1988; Kiryk 1980; Kiryk, Ruta 1980; Kornecki 1980; Krasnowolski 2004a; Książek 1958; Mateszew 1967, 1980; Pajdak 1979; Piotrowicz 1968, 1978, 1980, 1988, 1993, 1994, 1994; Rzepka 1985; Warcholik 1958; Widawski 1973; Wojciechowski 1981; Ziętara 1980 Rys. XI.6.1. Mapa topograficzna okolic Bochni. Obszar miasta lokacyjnego zaznaczony na biało (źródło: Geoportal 2 http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/ warstwa: Raster, dostęp: 6.08.2014). Rys. XI.6.2. Bochnia. Plan miasta z hipotetycznym umiejscowieniem szybów funkcjonujących w średniowieczu i okresie wczesno nowożytnym. Czerwoną linią przerywaną zaznaczono obszar lokacyjnego miasta (lokacja z 1253 r. i układ kazimierzowski) (źródło: Geoportal 2, http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/ warstwa: Raster, dostęp: 6.08.2014). Rys. XI.6.3. Bochnia. Plan z 1792 r., orientacja ku południowi (Krasnowolski 2004a: 31). Rys. XI.6.4. Bochnia. Plan katastralny z 1847 r. (Krasnowolski 2004a: 32). Rys. XI.6.5. Bochnia. Hipotetyczna rekonstrukcja modularnego rozmierzenia centrum miasta lokacyjnego i regulacji kazimierzowskiej wg Krasnowolskiego. 1-3, a-c – rozmierzenie układu lokacyjnego; I-VII, A-H – rozmierzenie układu kazimierzowskiego; J – kościół parafialny; K – szyb Sutoris; L – szkarpa o walorach obronnych (relikt wału?); M – zamek żupny (sytuacja potwierdzona od XVI w.); N – teren szpitala górniczego z kościołem św. Krzyża (1357 r.); O – zespół klasztoru dominikanów; P – mur obronny (linia pogrubiona: odcinek stwierdzony archeologicznie, linia cienka – odcinki hipotetyczne, czytelne w działach terenu) (Krasnowolski 2004a: 33). XI.7. BUCHHOLZ (St. Katharinenberg Im Buchholz) 1. Lokalizacja Landkreis Erzgebirgskreis, kraj związkowy Saksonia, Niemcy (dziś część miasta Annaberg-Buchholz). Miasto położone na stromym południowo-wschodnim stoku Galganbergu nad doliną Sehma, na pd. od Annabergu, po drugiej stronie rzeki (Kratzsch 1974: 27; Spickenreuther 1978: 35). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Miasto powstało z przyczyn politycznych, miało stanowić konkurencję dla Annabergu. Jego ekonomiczna podstawą było to samo złoże, które eksploatowano w Annabergu. Przez środek złóż przebiegała granica miedzy włościami rodów linii albertyńskiej a ernestyńskiej (Kratzsch 1974: 27; Laube 1974: 35). Początek górnictwa w rejonie Buchholz przebiegał podobnie jak w Annabergu. Pierwsze informacje o pracach górniczych pochodzą z 1496 r. W 1501 r. powstała gmina górnicza, obdarzona przywilejem elektora. Osiedle było założone bez planu. Gdy 10 lat po powstaniu osiedla nadano mu prawo do targu nie było palcu handlowego. W 1505 r. wzmiankowany jest wójt i ławnicy. W 1507 osada otrzymała przywilej górniczy (Kratzsch 1974: 29; Laube 1974: 36-37). b. Faza polokacyjna 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Buchholz bazowało na tych samych złożach co Annaberg (Patrz punkt Annaberg). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna Miasto nie miało regularnej siatki, leżało na stromym zboczu i rozwijało się wzdłuż głównego traktu (Kratzsch 1974: 28). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom Część budynków mieszkalnych stała na gołej skale dzięki czemu możliwe było budowanie głębokich piwnic. Po 1537 r. w mieście miało być ok. 400 domów (Kratzsch 1974: 29).  zaplecze d. Place miejskie W momencie lokacji nie wyznaczono placu handlowego. Na dnie doliny znajdował się mały plac ratuszowy, który nie rozwinął się jednak w większe centrum osiedla. Dopiero po jakimś czasie stworzono plac targowy od strony doliny, na którym regularne jarmarki zaczęły się od 1520 r. (Kratzsch 1974: 28; Spickenreuther 1978: 35). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Najważniejszą budowlą świecką był dom księcia, w którym mieścił się także urząd górniczy i pomieszczenia przeznaczone dla urzędników książęcych (Kratzsch 1974: 29).  Ratusz  Urządzenia handlowe W mieście zbudowano szpital, od 1511 r. funkcjonowała szkoła, łaźnia, ławy mięsne i chlebowe oraz dwa browary (Kratzsch 1974: 30).  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica Mennica powstała w 1505 r., funkcjonowała do 1551 r. (Wendler 1984: 64).  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół św. Katarzyny Jego budowę rozpoczęto w 1505 r., miał postać trzynawowej halowej budowli z emporą (Kratzsch 1974: 30). g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Kratzsch 1974; Spickenreuther 1978; Wendler 1984 XI.8. BYTOM 1. Lokalizacja Powiat bytomski, województwo Śląskie, Polska Obszar Bytomia znajduje się w południowej części Wyżyny Śląskiej, na tzw. progu triasowym, poprzecinanym południkowo przełomami rzeki Brynicy, Czarnej oraz Białej Przemszy, na południu natomiast charakteryzujący się krajobrazem zrębowym, płaskowyżami, pagórami, uskokami i kotlinami (Szydłowski 1966: 55). Pierwotny gród założony na wzniesieniu w górnym biegu rzeki Bytomki (Szydłowski 1966: 57). Miasto położone na naturalnym wzniesieniu, strome zbocza widoczne od strony południowej, wschodniej i północnej (Andrzejewska 2000: 141). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna W miejscu gdzie leży obecny Bytom, prawdopodobnie w średniowieczu krzyżował się szlak z Krakowa do Wrocławia ze szlakiem z południa z Bramy Morawskiej. Mogło być to przyczyną powstania, grodu, targu, a w efekcie kasztelanii (Szydłowski 1966: 58). Pierwsza wzmianka o Bytomiu pochodzi z 1123 r. z dokumentu potwierdzającego przywileje opactwa benedyktynów w Tyńcu. Dokument mówi o dochodach z dwóch karczem w Bytomiu i wspomina o tutejszym targu. Nie udało się ustalić lokalizacji najwcześniejszej osady (Drabina 2010: 14; Szydłowski 1966: 59). Gród powstał na wzniesieniu w górnym biegu Bytomki, a najwcześniejsza osada być może na północ od niego (Szydłowski 1966: 57). Pierwszy przekaz dotyczący wydobycia rud ołowiu w okolicach Bytomia pochodzi z bulli papieża Innocentego II z 1136 r. Odnotowuje on obecność kopaczy srebra we wsi Zversov koło Bytomia (Drabina 2010: 16; Szydłowski 1966: 59). Ok. 1166 r., a przed rokiem 1173, książę Bolesław Kędzierzawy ofiarował benedyktynom z wrocławskiego Ołbina kościół w Bytomiu (scena przedstawiona na tympanonie kościoła). Jest to pierwsza wzmianka o kościele w Bytomiu (Drabina 2010: 18; Szydłowski 1966: 61). Po 1177 r. ziemia bytomska przeszła pod władanie Mieszka Plątonogiego księcia opolskiego i tym samym została włączona w obręb Śląska (Drabina 2010: 21). W Roczniku Małopolskim pod rokiem 1200 znajduje się wzmianka o tym, że książę Mieszko wybudował Bytom. Być może jest to informacja o pierwszej lokacji, w miejscu dzisiejszej ul. Józefczaka. Brak jednak dokładnych danych pozwalający uwiarygodnić tą hipotezę (Drabina 2010: 24). Przedlokacyjny gród znajdował się na wzgórzu Małgorzatka na południe od późniejszego lokacyjnego miasta (Drabina 2010: 26). Pierwsza wzmianka o kasztelanie bytomskim pochodzi z 1222 r., mógł on jednak rezydować w Bytomiu już od 2 poł. XII w. (Drabina 2010: 26-28). W XIII w. gród został spalony, a następnie odbudowany. Być może był to efekt najazdu mongolskiego (Drabina 2010: 32). b. Faza polokacyjna Miasto zostało lokowane na prawie niemieckim przez księcia Władysława opolskiego w 1254 r. (Drabina 2010: 34). W 2 poł. XIII w. miasto zostało prawdopodobnie po raz kolejny złupione przez Mongołów (Drabina 2010: 39). W wyniku podziału księstwa opolskiego przez księcia Władysława opolskiego pomiędzy jego synów, powstała osobna jednostka terytorialna składająca się z ziemi bytomskiej, siewierskiej, toszeckiej i kozielskiej. Syn Władysława Kazimierz na swoją stolicę obrał Bytom. Za jego czasów miasto otoczono murem obronnym (Drabina 2010: 46). Stolicą księstwa miasto stało się w 1281 r. (Wójcik-Kühnel 2004a: 37). W 1289 r. Kazimierz pierwszy książę bytomski złożył hołd lenny Wacławowi II Czeskiemu (Drabina 2010: 48-49). Po śmierci Kazimierza miasto przejął jego syn Siemowit, a następnie przejął je od niego jego brat Władysław. Ten ostatni nie rezydował w Bytomiu (Drabina 2010: 53-55). Książę Władysław w 1327 r. złożył hołd lenny Janowi Luksemburskiemu (Drabina 2010: 57). Wraz ze śmiercią Bolesława syna Władysława w 1355 r. wygasła linia bytomskich Piastów (Drabina 2010: 61). Księstwo bytomskie przypadło w spadku książętom Konradowi I oleśnickiemu i Kazimierzowi cieszyńskiemu (Drabina 2010: 63). Po śmierci Bolesława kozielsko-bytomskiego miastem rządziła jego matka Ludgarda, córka księcia meklemburskiego Henryka II Lwa (Drabina 2010: 64). Według wyliczeń Bytom w XIV w. mogło zamieszkiwać ok. 2 200 osób (Drabina 2010: 66). Około poł. XIV w. zaczęły się problemy z wydobyciem galeny, spowodowane zalewaniem kopalń (Drabina 2010: 75). W 1369 r. książę oleśnicki i książę cieszyński podzielili Bytom między siebie, ustalając, że granica przebiegać będzie przez środek miasta. Podzielono także zamek. Każda część miasta miała własną radę miejską. W tym celu wzniesiono drugi ratusz (Drabina 2010: 76). Północna część miasta, wraz z kościołem mariackim, należała do Konrada II oleśnickiego (Drabina 2010: 78-79). Część południowa należała do księcia Przemysła I cieszyńskiego zwanego Noszakiem (Drabina 2010: 80-82). Mimo podziału obaj właściciele nie rywalizowali ze sobą i miasto wciąż stanowiło względnie jednorodny organizm (Drabina 2010: 84). W 1430 r. miasto zdobyli bez walki husyci. Prawdopodobnie dzięki okupowi nie zostało spalone (Drabina 2010: 87). W następnych latach w okolicy wciąż trwały walki, a samo miasto zostało zdobyte przez sprzyjającego husytom księcia Bolesława V opolskiego. Miasto wyzwolono dopiero w 1433 r. (Drabina 2010: 89). W 1459 r. książę cieszyński Wacław I sprzedał połowę księstwa bytomskiego Konradowi IX Czarnemu oleśnickiemu za 1700 grzywien groszy czeskich. W ten sposób całe miasto znalazło się pod panowaniem księcia oleśnickiego (Drabina 2010: 94-95). Po śmierci Konrada władzę przejął Konrad X Biały, który w 1472 r. potwierdził wszystkie przywileje Bytomia (Drabina 2010: 95). W czasie wojny Władysława Jagiellończyka z Maciejem Korwinem o koronę czeską, miasto zostało wykupioneg przez księcia ziębickiego Henryka I Starszego (Drabina 2010: 97). W 1479 r. Maciej Korwin wymusił przekazanie mu miasta (Drabina 2010: 98). W 1477 r. król zastawił miasto morawskiemu możnowładcy Janowi Starszemu z Żerotina (Drabina 2010: 99). Pod koniec XV w. miasto przeszło pod panowanie króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka. Pod panowaniem Jagiellonów miasto znajdowało się do 1526 r. gdy po śmierci ostatniego Jagiellona na tronie czeskim władza przeszła w ręce Habsburgów (Drabina 2010: 101-102). W 1498 r. miasto nabył Jan II Dobry książę opolski. Rządził miastem przez 34 lata. Książę bardzo dbał o swoje włości. W 1528 r. wydał „Ordunek Gorny” kodyfikujący po raz pierwszy prawo górnicze Górnego Śląska (Drabina 2010: 105). W 1536 r., po śmieci ostatniego opolskiego Piasta, księstwo bytomskie przejął Jerzy Hochenzollern margrabia brandenburski (Drabina 2010: 106-107). Wg urbarza z 1532 r. w mieście znajdowało się w tym czasie ok. 170 domów, zamieszkiwanych najwyżej przez 1000 mieszkańców (Drabina 2010: 110). W 1621 r. Jan Jerzy Hohenzollern został uznany za banitę i pozbawiony włości, kończąc tym samym władanie Hohenzollernów w Bytomiu (Drabina 2010: 129). Włości bytomskie przejął hrabia Łazarz I z rodu Henckel von Donnersmarck (Drabina 2010: 130). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Obszar miasta leży na strefie wododzielnej pomiędzy dorzeczem Wisły i Odry. Od południa znajduje się Bytomka, od zachodu Potok Mikulczycki. Dochodzi do nich wiele bocznych niewielkich cieków. W północnej części obszaru przepływa potok Szarlejka (Szarlej), który uchodzi do Brynicy. Istniejące obecnie stawy są efektem działalności górniczej (Królikowski 1979: 36-37). b. Sieć dróg Miasto położone na głównym szlaku z Krakowa do Wrocławia. W Bytomiu łączył się ze szlakiem biegnącym z Bramy Morawskiej przez Gliwice (Szydłowski 1966: 58). c. Lokalizacja złóż surowców W pokrywie triasowej na obszarze bytomskim występują piaski żwirowe, margle, wapienie, dolomity, iły czerwone i pstre. W wapieniach, marglach i dolomitach występują płytko zalegające złoża kruszców, przede wszystkim rud cynku i ołowiu z zawartością srebra (Szydłowski 1966: 55). Miąższość dolomitów kruszconośnych na terenie Bytomia sięga 75 m. Nie pokrywają obszaru całego miasta lecz ciągną się pasem równoleżnikowym o szerokości ponad 3 km, mniej więcej przez centralną część miasta. Utwory triasowe mają układ płytkowy z częstymi sfałdowaniami. Silne strzaskanie i pocięcie uskokami komplikuje tu działalność górniczą. W dolomitach kruszconośnych występują koncentracje rud cynku i ołowiu. Występują w postaci pokładów bądź wypełniając wnętrza szczelin lub kawern w postaci gniazd, soczew, wypryśnięć, ławic itp. Złoża cechuje duża zmienność rodzaju rudy, jakości, miąższości oraz ciągłości zalegania. Głównym metalem jest w nich cynk, którego zawartość przewyższa kilkakrotnie zawartość ołowiu. Najważniejszymi rudami są sfaleryt (zwany blendą cynkową – ZnS), galena i galman. Zalegają zazwyczaj koło siebie. Zwłaszcza galena powiązana jest z sfalerytem (Królikowski 1979: 29). W niecce bytomskiej występują trzy warstwy wód podziemnych (Królikowski 1979: 36). d. Strefy wydobycia surowca  XIII-XIV w.(rys. XI.8.1) Prawdopodobnie miejsca najstarszego, przdlokacyjnego wydobycia rud ołowiu leżą na płn.-zach. od centrum miasta, w Reptach, Suchej Górze, Strzybnicy (Srebrnej Górze) (Molenda 1963: 57-58; Dziewulski 1979: 64). Pierwsze dokument bezpośrednio dotyczące eksploatacji galeny w Bytomiu pochodzi z 1369 r. Jest to akt podziału księstwa Bytomskiego, który między innymi wspomina o strefie wydobycia położonej na zachód od miasta (Molenda 1963: 61). Górniczy charakter Bytomia potwierdzają źródłach sfragistyczne i numizmatyczne – najstarsza pieczęć ławnicza, z 1 poł. XIV w., przedstawia postać górnika. Podobny motyw był na piętnastowiecznych halerzach bitych w Bytomiu. Na pieczęci wójtowskiej z XIV w. figurują natomiast trzy kopaczki (Dziewulski 1979: 64). Górniczy charakter miasta potwierdzają także znaleziska lampek górniczych (Szydłowski 1966: 128). Z terenu miasta pochodzi wiele znalezisk określanych jako szyby górnicze (rys. XI.8.6). W trakcie badań w roku 1936 w zachodniej pierzei rynku natrafiono na „studzienki” o wymiarach 1,2 x 1,2 m i 1,5 x 1,5 m. W pierwszym z nich dopatrywano się szybu górniczego eksploatowany w początkach XII w. lub pół wieku później. W latach 1956-58 w rejonie ul. Rycerskiej odkryto fragmenty konstrukcji wyciągowej położonej nad studzienką o wymiarach 1,1 x 1,2 m, zrobionej z grubych na 30 cm bali, datowany na 2 poł. XII w. Także między ul. Rycerską a Krakowską znaleziono szybik o małej szerokości ok. 0,8 m (rys. XI.8.10). Na jego zasypisku ok. poł. XIV w. postawiono piec dymarkowy (Szydłowski 1966: 82-85, 97; Drabina 2010: 16-17). Ogólnie w rejonie rynku odkryto 6 obiektów z których przynajmniej 4 można uważać za dawne szyby górnicze. Miały rzut kwadratu o boku do 1 m. Szalowane były pionowymi dranicami które rozparto poziomymi ramami. Wokół cembrowiny znajdowała się glina stanowiąca izolację. Szybiki te datowane są przeważnie na XIII w. Taka metoda eksploatacji utrzymywała się jednak w mieście jeszcze w XIV w. (Szydłowski 1966: 125-127). W trakcie sondażowych prac na placu Kościuszki w 2006 r. odkryto w wykopie I/1 (wykop położony najbliżej wschodniej granicy placu) pozostałości szybu górniczego. W rzucie poziomym był kwadratowy o boku 1,5 m. Oszalowano go poziomymi deskami (1,50-1,55 x 0,20-0,23 cm), które zaopatrzone były we wcięcia na krótszych bokach. Szyb eksplorowano do głębokości 4,7 m poniżej obecnej powierzchni. Analiza dendrochoronologiczna dała daty 1347 lub 1348 r. (Pawliński 2007: 148-149). W trakcie badań na tym terenie w 2009 znaleziono także liczne studnie, możliwe więc, że obiekt ten także jest studnią. Niestety żadnego znalezionego obiektu nie przebadano do dna, co uniemożliwia jednoznaczne stwierdzenie jego funkcji. J. Drabina przytacza wyniki badań, wg których w rejonie miasta warstwa gliny ma 6 m grubości, więc szyby musiałby by być o wiele głębsze (Drabina 2010: 16-17). Bez badań przeprowadzonych na szerszą skalę nie da się jednoznacznie stwierdzić, czy na terenie miasta lokacyjnego prowadzono prace górnicze. Zważywszy na regularny układ siatki lokacyjnej, możliwe jest, iż w momencie lokacji żadne większe prace górnicze nie były na terenie obecnego miasta prowadzone. W XIV w. prace górnicze prowadzono poza miastem w Miechowicach, Bobrku, Piekarach Polskich (Śląskich), Bobrownikach i Piekarach Rudnych (Molenda 1963: 62). W 2 poł. XIV w. górnictwo bytomskie stanęło najprawdopodobniej przed problemem zalewającej kopalnie wody. Nastąpiło prawie całkowite zahamowanie wydobycia. W tym okresie miały miejsce spory o podział Bytomia między księstwo oleśnickie a cieszyńskie. W wyniku konfliktu na miasto nałożono ekskomunikę. Cała sytuacja doprowadziła do odpływu osadników i osłabienia kontaktów gospodarczych z innymi ośrodkami i ogólnego zubożenia mieszkańców, a co za tym idzie braku środków na kosztowne inwestycje w górnictwie (Molenda 1963: 154). Z XV i początku XVI w. nie posiadamy żadnych danych o górnictwie w rejonie Bytomia (Molenda 1963: 191).  XVI w. (ożywienie górnictwa) (rys. XI.8.2) Wraz z odkryciem bogatych złóż ołowiu w Tarnowskich Górach, także Bytom usiłował podnieść swoje górnictwo z upadku i rywalizować z nowym ośrodkiem. W 1538 r. Bytom nabył wieś Dąbrówka Wielka (obecnie dzielnica Piekar Śląskich) z zamiarem prowadzenia w niej prac górniczych. Prace rozpoczęto w niej w 1533 r. W 1540 r. miało tam być czynnych 77 szybików, a w 1536 r. zainstalowano jakieś urządzenie odwadniające (Majorczyk 1985: 27). Ok. połowy XVI w. w rejonie Bytomia prace poszukiwawcze skupiały się w Szarleju i w północno-zachodnim skraju dóbr miejskich, na prawym brzegu rzeki Szarlejki. Poza tym w Kamieniu i Dąbrówce, Brzozowicach, Michałowicach, Chorzowie i Kochłowicach. Nie wiadomo jednak nic o wynikach tych prac (Molenda 1972: 34). W 2 poł. XVI w. podjęto próbę grawitacyjnego odwadniania złóż w okolicy miasta. Sztolnie bytomskie, zaczynały się od rzeki Bytomki i jej prawych dopływów. Powstały dwie sztolnie: - Krokwińska (Miechowska) – licencję na budowę wystawiono w 1569 r. Miała odwadniać złoża położone na zachód od miasta w rejonie wsi Miechowice (eksploatowane już od średniowiecza). Zaczynała się od potoku stanowiącego prawy dopływ Bytomki. Przebiegała w kierunku północno-wschodnim. Była krótka, miała ok. 30 m roznosu i 670 m chodnika (Molenda 1972: 90). - św. Jerzego – budowę rozpoczęto w 1584 r. Miała osuszać złoża po miastem od strony południowej i zachodniej. Zaczynała się od Bytomki i kierowała w stronę Szombierek i Bytomia. Po dwóch latach budowę porzucono (Molenda 1972: 90-91). Z czasem Bytom utracił rolę głównego miasta górniczego na rzecz Tarnowskich Gór. e. Strefy przerobu Lokalizację stref przerobu utrudniona jest brakiem większej ilości źródeł. Najprawdopodobniej płuczki znajdowały się w pobliżu pól górniczych, nad Szarlejką i Bytomką. Być może część hut znajdowała się bezpośrednio w pobliżu miasta o czym mogą świadczyć bryłki żużli ołowianych i fragmenty ołowiu i galeny znajdywane w warstwach średniowiecznych podczas badań wschodniej części rynku (Andrzejewska 2001: 410). Podczas badań w obrębie działek mieszczańskich zlokalizowano piece ze śladami topienia ołowiu (Wójcik-Kühnel 2004a: 43). Mogły to jednak być tylko piece probiercze. Z przełomu XIV i XV w. pochodzą informacje o hutach, należących zapewne do mieszczan bytomskich, w Rudzie (Rauden) (Molenda 1963: 63, przyp 87). f. Osady górnicze, hutnicze i rolnicze wokół miasta  Dąbrówka (obecnie Dąbrówka Wielka) – wieś zakupiona przez miasto w 1538 r. Być może celem zakupu były spodziewane tam złoża rud ołowiu. W dwa lata po zakupie funkcjonowało w niej 77 szybów górniczych (Drabina 2010: 112-113). g. Zasoby naturalne, tereny rolnicze W momencie lokacji miasto otrzymało 140 łanów flamandzkich (ok. 2352 ha) (Drabina 2010: 34). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa  Gleby w okolicy Bytomia są niezbyt atrakcyjne gospodarczo, wymagające dużych nakładów pracy, dające słabe plony (bielicowe, brunatne, rędziny średnio-ciężkie)(Szydłowski 1966: 55-56).  W źródłach pisanych wspomniane są w 1253 r. dwa młyny należące do klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. Prawdopodobnie znajdowały się nad Bytomką koło stawów (Szydłowski 1966: 120-121). i. Punkty obronne  Gród na wzgórzu Małgorzatka (Stan. 1) – identyfikowany z siedzibą kasztelanii. Na stanowisku podczas rozmaitych prac ziemnych do 1966 r. znaleziono fragmenty ceramiki datowanej na XI-XIII w. Średniowieczne nawarstwienia w dużej części zostały zniszczone przez późniejszy cmentarz. W obrębie wałów znaleziono szereg obiektów o nieustalonej formie, zawierających odpadki bytowe (kości zwierzęce, ceramika, polepa, węgle drzewne). W obrębie grodu miałaby być luźna drewniana zabudowa. Wystąpiły także ślady pożaru. W trakcie badań wałów wydzielono dwie fazy ich funkcjonowania. Starszy miał mniejszy zasięg, usypano go z ziemi wzmocnionej od zewnątrz i od góry luźną konstrukcją drewniana. Prawdopodobnie spłonął. Po jego zniwelowaniu usypano nowy wał. Od strony północnej wykopano prawdopodobnie fosę, gdyż wzgórze nie było w tym miejscu tak strome jak gdzie indziej. Okres funkcjonowania datowano na czasy pomiędzy XI a XIII bądź nawet początkiem XIV w (Szydłowski 1966: 71-76) (rys. XI.8.3-4).  Szydłowski (1966) wspomina o gródkach w okolicy: Rokitnica, Mikulczyce, Kochłowice, Woźniki, Chechło, - powstały nie wcześniej jak w drugiej poł. XIII w. Być może były to siedziby rycerstwa związanego z bytomskim dworem (Szydłowski 1966: 101-102). j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Miasto ma szachownicowy układ urbanistyczny z prostokątnym rynkiem po środku i regularną siecią ulic wokół niego. Przy rynku znajdowało się prawdopodobnie 6 bloków zabudowy. Z każdego narożnika wybiegały pod kątem prostym po dwie ulice. Dodatkowo dwie ulice znajdowały się pomiędzy blokami zabudowy pierzei północnej i południowej. Trzy główne ulice tranzytowe przebiegały na linii wschód-zachód (Wójcik-Kühnel 2004a: 40-41). Za blokami przyrynkowymi biegły ulice równoległe do pierzei. Miasto miało obrys nieregularnego owalu ściętego od strony północno-wschodniej (miejsce lokalizacji zamku?). Pierwotne założenie mogło być jednak inne. Odkryta w 1936 r. drewniana arteria o przebiegu wschód-zachód przecinała rynek w połowie. Po jej przedłużeniu w kierunku wschodnim zbiega się mniej więcej z bramą Krakowską, a w kierunku zachodnim z uliczką biegnącą równolegle do głównych arterii wychodzących w kierunku zachodnim (Wójcik-Kühnel 2004a: 42). Może to być pozostałość pierwotnego rozmierzenia miasta, które uległo zmianie po jakiejś katastrofie. W XV w. lub na początku XVI w. miasto przeszło modernizację urbanistyczną. W XVI lub XVII w. Brama Gliwicka mogła zostać zamknięta, a ruch przepływał w poprzek rynku (Wójcik-Kühnel 2004a: 42). W pierwotnej siatce lokacyjnej dla kościoła zarezerwowany był obszar wielkości bloku zabudowy na płn.-zach. od rynku. W wyniku przebudowy, prawdopodobnie pierwotnego drewnianego kościoła, działkę z kościołem i cmentarzem rozszerzono na północ zajmując przebiegającą tam ulicę (Bimler 1943: 5) (rys. XI.8.5). b. Ulice Trzy główne arterie wylotowe biegły do bram miejskich. Po wschodniej stronie była ul. Krakowska wychodząca z południowo-wschodniego narożnika rynku, po zachodniej stronie Pyskowicka (później Tarnowicka) i równoległa do niej Gliwicka. Być może pierwotna arteria komunikacyjna przebiegała z zachodu na wschód przecinając rynek w połowie. Jej reliktem jest odkryta w 1936 r. drewniana droga o szerokości 4,6 m, z dranic ułożonych na legarach kotwiczonych kołkami (na jej przedłużeniu znajduje się dziś ulica Zaułek). Wzdłuż tej drogi znajdował się rynsztok (rys. XI.8.8-9). Użytkowana była przynajmniej przez jedno stulecie. Być może kres jej funkcjonowania stanowi pożar w końcu XIV lub na początku XV w. (Szydłowski 1966: 84; Wójcik-Kühnel 2004a: 41). W trakcie badań na zapleczu zachodniego bloku przyrynkowego odkryto drewnianą ulicę dochodzącą prostopadle do arterii odkrytej w 1936 r. Jej przebieg był zgodny z późniejszą ulicą Piekarniczą. Miała szerokość 2,5-3 m. Dranice położone były na legarach z okrąglaków, ułożonych wzdłuż granic ulicy i po jej środku. Przy budowie trzeciej fazy nawierzchni zamontowano rynsztok (wydrążona połowa rozłupanego pnia). Ten ciąg komunikacyjny funkcjonował od 4 ćw. XIII w. najmłodsza faza użytkowana była w 2 poł. XIV w. (Andrzejewska 2001: 405-406; Wójcik-Kühnel 2004a: 42). Część ulic wyłożona drewnem – na długich legarach układano prostopadłe do nich belki, przestrzeń między nimi a gruntem służyła za rów ściekowy (Drabina 2010: 41). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Podstawą dla prób ustalenia wielkości działki lokacyjnej w Bytomiu stanowi plan z 1921 r. Odczytane wymiary rynku wynoszą 114 x 66 m czyli 24,2 x 14 prętów (pręt = 4,7 m). Różnica wskazuje na użycie jako modułu kwadratu. Pierwotnie kwadrat mógł mieć bok długości 12 prętów, a pierwotny rynek mógł mieć wielkość 24 x 12 prętów (112,8 x 56,4 m). Szerokość bloków w pierzejach rynku wahała się od 51-75 m (165-240 stóp), a ich głębokość od 46-77 m (150-240 stóp). D. Podyma stwierdziła, że szerokość działki na planie waha się od 11,5 m do 12,5 m. Przyjęła zatem, że działki miały 40 stóp szerokości, przy czym stopa miała 31,3 cm. Wyróżniono dwa modele średniowiecznej działki: 40 x 150 stóp (12,5 x 47 m) i 40 x 240 stóp (12,5 x 75 m). 6 bloków przyrynkowych dzieliło się na 4 działki, zatem przy rynku było 24 działki (Wójcik 1997: 15-17). Trudno jest jednoznacznie określić pierwotne rozmiary działek, które z pewnością podlegały podziałowi. Wyburzony w 1945 r. zachodni blok zabudowy był dwufrontowy z podziałem na 5 działek (Wójcik-Kühnel 2004a: 45). Możliwe, że działki miały szerokość 11,5-12,5 m, o ile odkryte fundamenty pokrywają się z pierwotnymi działkami (Drabina 2010: 40).  Dom Pierwotna zabudowa miasta była drewniana. Świadczą o tym znaleziska archeologiczne. Nadzór nad pracami przy odbudowie miasta w latach 50-tych XX w., prowadzony przez J. Szydłowskiego, wykazał, że zabudowa średniowiecznego miasta prawdopodobnie nie była zwarta i koncentrowała się przede wszystkim przy ulicach. Prawdopodobnie niektóre średniowieczne budynki miały drewniane piwnice (Szydłowski 1966: 88-89). W trakcie badań wyburzonego zachodniego bloku przyrynkowego w narożnej kamienicy pod kamiennymi reliktami znaleziono szczątki spalonego budynku w konstrukcji ramowej (Wójcik-Kühnel 2004: 223; 2004a: 46). Prawdopodobnie w przeciągu XIV-XV w. w mieście powstawały murowane kamienice. Kamienica Rynek 3 (w obrębie wyburzonego zachodniego bloku zabudowy) mogła stać w miejscu wcześniejszej gotyckiego budynku (rys. XI.8.13). Wewnątrz znaleziono dwa poziomy kamiennej posadzki. Najniższy znajdował się 3,5 m poniżej XIV-wiecznego poziomu rynku (5 m poniżej współczesnego). Znaleziono także ślady starszej kamieniarki, w tym ostrołukowy portal, który może świadczyć o istnieniu gotyckiej zabudowy (rys. XI.8.14) (Wójcik 1997: 14; Wójcik-Kühnel 2004: 224-225; 2004a: 46). Z pewnością murowana zabudowa istniała w okresie wczesnonowożytnym. Kamienica Rynek 4 datowana była szeroko na renesans. Miała wymiary 9,9 x 7,5 m i nakryta była sklepieniem krzyżowym wspartym na dwóch filarach (Wójcik 1997: 12).  Zaplecze Prawdopodobnie za zaplecze działki przyrynkowej można uznać zrębowe budynki odkryte podczas badań w 1936 r. (rys. XI.8.8). Budynek oznaczony numerem dwa wzniesiony był w technice zrębowej i posiadał podłogę wyłożoną dranicami. Zniszczony został przez pożar w końcu XIV w. Znajdował się w miejscu wcześniejszego budynku oznaczonego numerem 1. W jego obrębie zlokalizowano prostokątny piec z kamieni wapiennych, częściowo pokrytych warstwą ołowiu. W jego obrębie znaleziono także najstarsze żelazko górnicze. Budynek ten oraz dwa inne (nr 3 i 5) mogą być datowane na początek XIII w. Były użytkowane do XIV w. Tworzyły one jeden ciąg znajdujący się przy ulicy. W pobliżu znajdowała się jeszcze kloaka z XIII w. (!), studnia z XVII-XVIII oraz dwie drewniane piwnice z końca XVIII lub początku XIX w, a także obiekt identyfikowany jako szyb górniczy bądź studnia (Szydłowski 1966: 85-86; Wójcik-Kühnel 2004a: 42-43). W 1991 r. w trakcie nadzoru na ul. Wałowej odkryto w profilu wykopu spalone relikty drewnianego budynku wkopanego w ziemię na ok. 0,6-0,8 m. Dno miał wyłożone dranicami. Budynek datowano na podstawie ceramiki na schyłek XIII w. i początek XIV w. (Wójcik, Podyma 1994: 94). We wschodnim przyrynkowym bloku zabudowy, na zapleczu budynku frontowego odkryto drewniany budynek o wymiarach w rzucie poziomym 4,70 x 4,90 m. Belki podwalinowe połączone na zrąb tworzyły dwa wieńce. We wschodniej belce górnego wieńca w gniazdach znajdowały się pionowe belki umieszczone parami co 0,5-0,7 m, na których mogły opierać się ściany z dranic i faszyny (relikty znalezione prawdopodobnie w zawalisku). Przy zachodniej ścianie znajdował się szybik o wymiarach 1,1 x 1,2 m szalowany pionowymi dranicami rozpartymi poziomymi ramami. Pomiędzy szalunkiem piaszczystym podłożem była warstwa gliny. Ponad szybem, na zewnątrz podwaliny znajdowały się dwa pionowe, złamane słupy identyfikowane jako część urządzenia wyciągowego. Na środku pomieszczenia znajdowało się nieduże palenisko. Szybik datowano na 2 poł. XII – pocz. XIII w. Całą konstrukcję uznano za budynek produkcyjny służący wydobyciu rudy i jej przetopowi (rys. XI.8.11-12) (Szydłowski 1966: 91-96; 1993: 363-364). Przeprowadzone badania wskazują, że w początkowym okresie funkcjonowania miasta, zabudowa na zapleczu przynajmniej niektórych domów, związana była z produkcją górniczą (szyby, piece probiercze). Niestety zgromadzony materiał nie pozwala na wyciąganie wniosków na temat struktury działki mieszczańskiej. d. Place miejskie  Rynek- (rys. XI.8.7) pierwotnie mógł mieć wymiary 112,8 x 56,4 m (Drabina 2010: 40), lub 115 x 68 m. Po 1945 r. w wyniku spalenia kamienic zachodniej pierzei plac powiększono do rozmiarów 208 x 68 m (Wójcik-Kühnel 2004a: 38). Pierwotny poziom rynku opadał w kierunku wschodnim. Podłoże było gliniaste i nieprzesiąkliwe, z tego powodu układano moszczenia z gałęzi i okrąglaków oraz budowano odwadniające rynsztoki (Andrzejewska 2002a: 280). Plac zaopatrzono w okresie 3-4 ćw. XIII w. i w XIV w. w rynsztok poprowadzony wzdłuż dłuższej osi, który rozdzielał się na dwa odcinki we wschodniej partii rynku w kierunku ul. Krakowskiej i Rycerskiej. Rowy te szalowane były jodłowymi balami wzmocnionymi pionowymi słupami. Daty dendrochronologiczne z brzegów kanału dały daty 1272 r. i 1287 r. z centralnej części, oraz 1293 r. i 1294 r. z rozwidlenia. Do głównego kanału woda spływała mniejszymi nieszalowanymi kanałami. System funkcjonował do przełomu XIV i XV w. kiedy to położono kamienny bruk (Andrzejewska 2002a: 280-281). Część zachodnia rynku rynku pełniła prawdopodobnie funkcje społczno-publiczne i sakralne (Wójcik-Kühnel 2004a: 48). Wschodnia część rynku pełniła najprawdopodobniej funkcje handlowo-usługowe. W tej części placu zlokalizowano w trakcie badań 4 poziomy utwardzenia nawierzchni wykonanego z sosnowych lub jodłowych gałęzi i okrąglaków. Na nich odłożone były warstwy mierzwy. Po 4 poziomach moszczenia drewnem ułożono bruk z płaskich kamieni wapiennych (Andrzejewska 2001: 401; Wójcik-Kühnel 2004a: 50). Najstarszy poziom datowano na przełom XIII i XIV w., a najmłodszy z przełomu XIV i XV w. W tym okresie poziom rynku podniósł się o 1,3 m (Wójcik-Kühnel 2004a: 50). W trakcie badań w latach 1995 i 1996 w południowej części rynku odkryto kilka jam datowanych na XIV-XV w. Identyfikowano je jako jamy o charakterze gospodarczym, a niektóre jako jamy odpadkowe (Podyma 1998: 123; 2000: 126). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Ratusz Średniowieczny ratusz znajdował się w zachodniej pierzei rynku, tak jak w czasach nowożytnych. Istniał już na początku 2 poł. XIV w. (Szydłowski 1966: 120-121). Pierwsza wzmianka o ratuszu pochodzi z 1369 r. (Dziewulski 1979: 70). J. Drabina podaje, że średniowieczny ratusz znajdował się na środku rynku, podobnie jak renesansowy (Drabina 2010: 40). Nie wiadomo jak miała się sytuacja po podziale miasta. Prawdopodobnie funkcjonowały wtedy dwa ratusze, jednak nie wiadomo czy oba miały specjalnie w tym celu wzniesione siedziby. Renesansowy ratusz został odkryty w 1997 r. w centralnej części placu rynkowego. Znajdował się w bloku śródrynkowym. Budowla była jednotraktowa z 3 pomieszczeniami. Mur ratusza wykonano z kamieni łamanych spojonych zaprawą wapienną. Ściany miały grubość od 0,6 m u podstawy do 0,45-0,50 m powyżej fundamentu. Piwnice nakryte były sklepieniami kolebkowymi (Andrzejewska 2001: 405). Najstarszą XVI-wieczną cześć stanowiło pomieszczenie o wymiarach 4,5 x 12,3 x4,1 x 11,8 m. W połowie XVI w. od wschodu dostawiono nową część o wymiarach 6,3 x 6,6 m zaopatrzoną w klatkę schodową. Z zapisków nuncjusza papieskiego Aldobrandiniego wynika, że w 1588-89 ratusz był jedynym murowanym budynkiem w mieści, a i tak był w strasznym stanie. Ratusz spłonął w 2 poł. XVII w. (Andrzejewska 2002: 331; Wójcik-Kühnel 2004a: 47).  Urządzenia handlowe Kramy zlokalizowany były w obrębie rynku. Od 2 poł. XIII aż po XVI w. miały postać drewnianych, prawdopodobnie niezbyt trwałych budowli, których kolejne fazy powstawały jedna nad drugą. Po wschodniej stronie rynku, w wykopie 2 z 1998 r. znaleziono sekwencję 5 kramów zalegających jeden nad drugim. Pierwszy datowany był na 4 ćw. XIII w. Na nim znajdował się kolejny drewniany kram wzniesiony po poł. XIV w. i użytkowany jeszcze na pocz. XV w. Kolejny wzniesiono w 2 poł. XV w. Kolejne dwa funkcjonowały w XVI w. Wszystkie skonstruowane były z drewna (Andrzejewska 2001: 403). Kramy we wschodniej części rynku w 3 ćw. XIII i pocz. XIV w. wznoszono z drewna jodłowego oraz dębowego, Zagłębiano je w podłoże na głębokość belek podwalinowych. Stosowano prawdopodobnie konstrukcję sumikowo-łątkową. Być może niektóre wyposażone były w podcień. Relikty odkrytych kramów znajdowały się w odległościach 6-8 m (Andrzejewska 2002a: 282). Także po zachodniej stronie rynku natrafiono na ślady urządzeń produkcyjnych i handlowych. Znaleziono trwałe konstrukcje drewniane, pierwsza datowana na XIII-XIV w. mieściła warsztat w którym obrabiano skórę. Budynek zagłębiony był w podłoże i miał nieregularny kolisty kształt. Jego konstrukcja była nieznana. Na jego miejscu na przełomie XIV i XV w. wzniesiono kolejny, trwalszy kram, z którego zachowała się jedna ściana wzniesiona w technice suchego muru. W niewielkiej odległości natrafiono na relikt kolejnego kramu datowanego na XIV-XV w. (Wójcik 1997: 20-22; Wójcik-Kühnel 2004: 225; 2004a: 48). Na 4 ćw. XV w. datowane są relikty dwóch ciągów podpiwniczonych kramów rozlokowanych na osi wschód-zachód oraz północ-południe, zlokalizowanych po wschodniej stronie rynku. Drugi ciąg stanowiły kramy o wspólnych ścianach działowych. Obiekty te spłonęły zapewne w pożarze w 1515 r. Kramy z XVI w. miały kamienne fundamenty, kamienny podcień bądź były podpiwniczone (Wójcik-Kühnel 2004a: 51). Mniej więcej po środku północnej strony rynku, natrafiono na pozostałości dwóch podpiwniczonych budowli (o wymiarach 5 x 6 m i 4,5 x 5 m) rozmieszczonych w niewielkich odległościach od siebie. Do jednej z piwnic prowadziło wejście bezpośrednio z poziomu rynku. Funkcjonowały w XVI i XVII w. (Andrzejewska 2001: 402). Być może były to pozostałości nowożytnych urządzeń handlowych. Wydaję się, iż charakter zabudowy rynku nie zmienił się przez okres średniowiecza i czasów wczesno nowożytnych i nie wykształcił się trwały blok zabudowy śródrynkowej.  Waga miejska W 1998 r. natrafiono na relikty nowożytnej wagi. Miała postać platformy z kamienia i cegły, w rzucie poziomym miała kształt kwadratu o boku 6,25 m. Prawdopodobnie waga znajdowała się w otwartej budowli znajdującej się na platformie (Andrzejewska 2001: 403).  Łaźnia Znajdowała się w pobliżu klasztoru franciszkanów w południowo-wschodniej części miasta (Drabina 2010: 37).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Prawdopodobnie wodę w średniowieczu wodę miastu zapewniały studnie położona na zapleczu domów mieszczańskich. Podczas badań archeologicznych na placu Kościuszki, we wschodniej części miasta lokacyjnego, odsłonięto liczne drewniane studnie, stosunkowo głębokie, sięgające 6,2 m (Drabina 2010: 41-42). Nierozstrzygniętą kwestią pozostaje, rozróżnienie studni od szybów górniczych, w przypadku gdy szyby nie osiągnięto poziomu dna. Prawdopodobnie istniały także publiczne studnie, jak ta znaleziona we wschodniej części rynku zbudowana z kamienia, której budowę datowano na 2 poł. XVI w., a która funkcjonowała do XVIII w. (Andrzejewska 2001: 407). W trakcie badań odkryto także nowożytne wodociągi (Drabina 2010: 41-42). W wykopach badawczych na rynku odkryto najstarsze urządzenia służące do odprowadzania wody. W zachodniej części rynku odkryto w 1993 r. szeroki rów biegnący wzdłuż pierzei zachodniej. Miał kształt lejkowaty z płaskim dnem oraz szerokość 1,8 m na górze i 0,7 m przy dnie. Rów zasypano w 1 poł. XIV w. W pobliżu znajdowały się trzy mniejsze rynsztoki. Wszystkie wkopane były w calec i odprowadzały wodę w kierunku północnym i południowym (Wójcik 1997: 19; Wójcik-Kühnel 2004: 225). We wschodniej części placu odkryto rynsztok, zachowany na długości 8 m, prowadzący w kierunku ul. Rycerskiej, zgodnie z naturalnym spadkiem terenu. Miał szerokość 0,8 m, jego ściany szalowane były dranicami. Rynsztok funkcjonował od końca XIII w. do przełomu XIV/XV w. równolegle z drewnianymi nawierzchniami (Andrzejewska 2001: 401). Podobne konstrukcje znajdywane były podczas nadzorów w trakcie odbudowy miasta w latach 50-tych XX w. (Szydłowski 1966: 90).  Szpital Szpital ufundował książę Kazimierz bytomski w latach 1298-1299 (został wtedy przeniesiony z Chorzowa). Znajdował się przed bramą krakowską na Rozbarku (Drabina 2010: 51). Kościół Ducha św. Wzniesiony wraz ze szpitalem należał do zakonu bożogrobców z Miechowa. Pierwotna kaplica, jak i najpewniej szpital, zabudowana była z drewna. Obecny kościół, zlokalizowany w miejscu dawnego szpitala, wzniesiony został w latach 1721-1732 (Namyślak 2001: 184-185). W trakcie prac prowadzonych w obecnym kościele w 1998 r. natrafiono na cmentarz datowany na XIV w., oraz pozostałości drewnianej budowli, także datowanej na XIV w., a zniszczonej przez pożar na przełomie XIV/XV w. Pod murem obecnego kościoła znajdował się starszy, datowany na XIV w. (Namyślak 2001: 190-191).  Mennica Rozpoczęła działalność w 1281 lub 1282 r. Bito w niej brakteaty, a po 1290 r. kwartniki. Mennica książęca upadła na pocz. XIV w. wraz z utratą przez Śląsk niezależności. Z XV w. pochodzą informacje o mennicy miejskiej, w której bito halerze (Szydłowski 1966: 141-143).  Szkoła parafialna Wzmiankowana pierwszy raz w 1428 r. (Dziewulski 1979: 70). f. Obiekty sakralne  Kościół św. Małgorzaty Prawdopodobnie funkcjonował już w 2 poł. XII w. (Drabina 2010: 19).  Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (rys. XI.8.5) Najstarsze dzieje kościoła parafialnego są niejasne. Nie zachował się dokument erekcyjny kościoła. Na pewno pierwszy raz wzmiankowany jest w dokumencie papieża Innocentego IV z 1253 r. Przekaz z 1506 r. informuje, iż kościół wzniesiony został w 1231 r., co może wskazywać, że funkcjonował w przedlokacyjnej osadzie (Szopa 2004: 94; Drabina 2010: 29-30). Kościół zlokalizowany był w na północny-zachód od rynku. Obszar zajmowany przez kościół wychodził zdecydowanie na północ poza standardową szerokość bloku zabudowy. Może to być spowodowane przedlokacyjnym podchodzeniem świątyni, a co za tym idzie koniecznością dostosowania siatki lokacyjnej do jego lokalizacji, albo zastąpieniem pierwotnej lokacyjnej świątyni, przez nową większą, która potrzebowała więcej miejsca (jak chciał Bimler 1943: 5). W pierwszej fazie wzniesiono korpus kościoła o dwuwieżowej fasadzie zachodniej i hali zamkniętej prostą ścianą fasady wschodniej. Korpus był prawdopodobnie dziewięciopolową halą w planie zbliżoną do kwadratu. W następnym etapie dostawiono od wschodu prezbiterium. Kościół miał przypory i ostrołukowe okna. R. Szopa wywodzi taki typ kościoła ze środowiska morawskiego i znajduje analogię w kościele farnym w Igławie (Szopa 2004: 96-97). Elementy architektoniczne tej fazy są typowe dla 2 poł. XIII w. po 1300 r. (Szopa 2004: 101). W drugiej fazie dostawiono w narożnikach pomiędzy korpusem a prezbiterium dwie jednakowe kaplice. Miało to prawdopodobnie miejsce w 2 poł. XIV w. (Szopa 2004: 101-103). Kolejna przebudowa, w duchu późnogotyckim, miała miejsce być może po pożarze w 1515 r. Przebudowano wnętrze kościoła, przebito wejścia od północy i południa oraz dobudowano od południowego-zachodu wieżę. Nadana ostatecznie forma nawiązywała bezpośrednio do wzorów czeskich (Szopa 2004: 103-107).  Klasztor franciszkanów Ufundowany być może niedługo po lokacji miasta (ok. 1257 r.). Znajdował się w południowo-wschodnim kwartale miasta. Klasztor wraz z kościołem św. Mikołaja wzniesiono prawdopodobnie z kamienia (Drabina 2010: 37). Niestety brak bliższych przesłanek o wyglądzie średniowiecznego kościoła. Brak także dowodów, że mógł być drewniany. Zważywszy, że w XIII i XIV w. odbywały się tu zjazdy konwentualne świadczy, iż w tym czasie musiał istnieć kościół wraz z zapleczem mogącym pomieścić delegatów z rożnych miast (Szopa 1997: 87). Kościół i klasztor został opuszczony w czasach reformacji (Drabina 2010: 119). Mnisi wrócili prawdopodobnie na początku XVII w. (Drabina 2010: 126). W 1936 r. w trakcie prac budowlanych na placu Klasztornym znaleziono pochówki w trumnach, być może pochodzące z XIV w. Prawdopodobnie nie były związane z cmentarzem przykościelnym (Szydłowski 1966: 79).  Kościół Świętego Ducha (przyszpitalny) – patrz punkt Szpital. g. Fortyfikacje (rys. XI.8.16-17) Pierwsza wzmianka o murach Bytomia w źródłach pisanych pochodzi z 1294 r. (Pierzak 2004b: 63). Miasto zostało otoczone murami prawdopodobnie za panowania Kazmierza II księcia bytomsko-kozielskiego po roku 1281. Do miasta prowadziły dwie bramy – Krakowska (zwana Sławkowską) od wschodu oraz Pyskowicka (później zwana Tarnogórską) od zachodu. W późniejszym okresie po zachodniej stronie powstała brama Gliwicka (Pierzak 2004: 188). Mur prawdopodobnie wznoszono etapami, zaczynając od najłatwiej dostępnej strony zachodniej. W XVIII w. znajdowało się w nim 17 baszt, nie wiadomo ile było pierwotnie. Wokół miasta znajdowała się nawodniona fosa (Drabina 2010: 47). Nieliczne relikty zachowane wzdłuż ul. Katowickiej oraz w rejonie kościoła św. Wojciecha i ul. Korfantego (Korfantego 1, 11 i 13). W 1980 r. na osi ul. Zaułek, na pl. Kościuszki odkryto relikty muru obronnego. Zbudowano go z kamienia łamanego na zaprawie piaskowo-wapiennej. Szerokość odkrytego muru miała 2,6 m (zachowana wysokość 0,7 m). Kolejny fragment muru, wzniesionego w analogicznej technice odkryto w 1997 r. w sąsiedztwie posesji przy ul. Korfantego 25 i ul. Rycerskiej. Mur ten w partii fundamentowej miał 2,63 m szerokości a w partii naziemnej 2,4 m (Pierzak 2004: 188-191; 2004b: 67-68). W 2000 r. w kwartale pomiędzy ul. Jainty, Kwietniewskiego i Browarnej natrafiono na ślady fosy. Miała szerokość 11-13 m w partii zachodniej badanego obszaru do 14-15 m w partii południowo-zachodniej. Przedpole muru miało 17-20 m. Na podstawie odwiertów ustalono, że fosa miała ok. 3 m głębokości (Pierzak 2004: 192). W XV w. fortyfikacje wzmocniono wałem ziemnym, poszerzono fosy. Od strony bram Pyskowickiej i Gliwickiej postawiono dodatkowy mur (Dziewulski 1979: 70). Wyburzanie fortyfikacji związane z rozwojem przestrzennym miasta rozpoczęto w 1800 r. (Pawliński 2007: 148). h. Zamek Nieznany jest wygląd bytomskiego zamku, a jego dokładna lokalizacja nastręcza wiele trudności. Istnieją trzy teorie lokalizacji zamku bytomskiego. Wg pierwszej pierwotny zamek w rejonie kościoła św. Mikołaja, późniejszy na terenie placu Grunwaldzkiego, wg drugiej w obrębie murów obronnych pomiędzy ulicami Krakowską i Rycerską, a wg trzeciej poza murami miejskimi w bezpośrednim sąsiedztwie bramy krakowskiej i kaplicy św. Ducha (Pierzak 2004b: 71). Najprawdopodobniej jednak zamek wzniósł Kazimierz książę bytomski w północno-wschodnim kwartale miasta (Drabina 2010: 47). Wg Z. Jedynaka zamek musiał się znajdować na terenie nie należącym do miasta. Taki obszar znajdował się w północno-wschodniej części miasta. W XIX w. Hecklowie von Donnersmarkowie w dokumentach sądowych twierdzili, że teren obecnego Placu Grunwaldzkiego od najdawniejszych czasów należał do panów zwierzchnich miasta. W lokalnej tradycji obszar ten, w obrębie murów nazywany był „grodzisko”, a poza murami „księstwo” (Jedynak 2004: 79-80). W dokumentach z czasów podziału miasta wspomina się o zapewnieniu dojazdu do zamku dla księcia cieszyńskiego, który był właścicielem południowej części Bytomia. Może to świadczyć, że zamek znajdował się po północnej stronie (Jedynak 2004: 81). W trakcie prac badawczych przeprowadzonych w 1939 r. w miejscu wyburzonej synagogi (przy placu Grunwaldzkim), udało się zarejestrować warstwy gruzu kamiennego, identyfikowanej jako pozostałość muru oraz zalegające w ich kontekście warstwy spalenizny. W obrębie zarejestrowanych nawarstwień zalegał materiał ceramiczny datowany na XIII i XIV w. Z. Jedynak identyfikuje te relikty jako pozostałości zabudowań zamkowych (Jedynak 2004: 82-83). W 2004 r. na placu Grunwaldzkim odkryto pozostałości wewnętrznej suchej fosy o szerokości ok. 10 m i głębokości 4,5 m od współczesnego poziomu (rys. XI.8.18). Fosa ta istniała przez długi czas (Jedynak 2004: 89; Podyma 2006: 193). Możliwe zatem jest, że zamek funkcjonował od końca XIII w. do połowy XIV w. ale istniał jeszcze, popadając w stan ruiny (Jedynak 2004: 77). Po opuszczeniu zamku na tym obszarze prawdopodobnie powstawały kolejne budowle. W trakcie badań archeologicznych na obecnym Placu Grunwaldzkim odkryto relikty murowanego budynku. Uchwycono fundament, o przebiegu płn.-pd., o grubości 1,8-1,9 m na poziomie posadowienia i 1,5 m w wyższych partiach wzniesiony z kamienia łamanego łączonego twardą zaprawą wapienną. Do muru od strony zachodniej dostawiony było pomieszczenie piwniczne wzniesione z kamienia łamanego na zaprawie wapienno-glinianej (Andrzejewska 2000: 143). Mur fundamentowy powstał pomiędzy początkiem XIV w. a końcem XV w. kiedy dostawiono do niego piwnicę. Rozbiórka obu konstrukcji nastąpiła ok. XVII w. (Andrzejewska 2000: 138-149). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Andrzejewska 2000, 2001, 2002, 2002a; Bimler 1943; Drabina, 2010; Dziewulski 1979; Jedynak 1997, 2004; Królikowski 1979; Majorczyk 1985; Namyślak 2001; Pawliński 2007; Pierzak 2004, 2004b; Podyma 1998, 2000, 2006; Szopa 1997, 2004; Szydłowski 1966; Wójcik 1997; Wójcik-Kühnel 2004, 2004a; Wójcik, Podyma 1994 Rys. XI.8.1. Bytomski okręg górniczy w XIII-XIV w. a – sztolnie; b – kopalnia; c – huta; d – miasto; e – wieś; f – ważniejsze drogi (przerys autora na podstawie Molenda 1972: mapa 3). Rys. XI.8.2. Bytomski region górniczy w XVI w. a – sztolnie; b – kopalnia; c – huta; d – miasto; e – wieś; f – ważniejsze drogi (przerys autora na podstawie Molenda 1972: mapa 3). Rys. XI.8.3. Położenie grodziska i domniemanego przedlokacyjnego osiedla (od 1254 r. miasta) (Szydłowski 1993: 369). Rys. XI.8.4. Plan sytuacyjny wczesnośredniowiecznego grodu na „Małgorzatce” w Bytomiu: 1 – wał obronny; 2 – przypuszczalny przebieg wału; 3 – wykopy sondażowe z roku 1957 (Szydłowski 1966: plan 1). Rys. XI.8.5. Plan Bytomia z rekonstruowanym przebiegiem murów obronnych wg Bimlera (Bimler 1943). Rys. XI.8.6. Bytom – Stare Miasto. 1 – zasięg średniowiecznego miasta; 2 – badania ratownicze; 3 – nadzory przy wkopach budowlanych; 4 – średniowieczne szyby górnicze (Szydłowski 1993: 364). Rys. XI.8.7. Plan współczesnego rynku z naniesieniem odkrytych obiektów: a – odcinek drewnianej drogi z XIII w. (wzdłuż dawnej ul. Piekarniczej); b – zespół średniowiecznej zabudowy drewnianej odkryty w 1936 r.; c – relikt średniowiecznej drewnianej drogi na osi E-W miasta; d – studnia kamienna; e – piwnica odkryta przy Tarnowitzerstrasse I; f – piwnica budynku przyfrontowego przy Rynku 4; g – piwnica budynku przyfrontowego przy Rynku 3; h – parcela; na której zbudowano ratusz; i – rów z przełomu XIII i XIV w.; j – kram z przełomu XIII i XIV w.; k – kram – XIV-XV w.; l – jamy wypełnione materiałem z XIV-XV w.; m – ratusz z XVI w.; n – zespół budynków murowanych z XVI w.; o – kramy z 3 ćw. XIII w. i początku XIV w. ; p – podwaliny pod zabudowę; r – rowy odprowadzające nadmiar wody i nieczystości z rynku (przełom XIII i XIV w.); s – kramy z XV w.; t – waga miejska z przełomu XVII i XVIII w.; u – studnia kamienna z 2 poł. XVI w.; w – relikty wodociągu zbudowanego z drewnianych rur z 2 poł. XVIII w. (Wójcik-Kühnel 2004a: 38). Rys. XI.8.8. Konstrukcje drewniane odkryte w 1936 r. w zachodniej części rynku (przy dawnej ul. Piekarniczej): 1 – chata nr 1 i 2; 2 – chata nr 2; 3 – chata nr 3; 4 – chata nr 4; 5 – chata nr 5; 6 – ulica moszczona dranicami; 7 – szybik górniczy; 8 – studnia; 9 – późnośredniowieczne konstrukcje drewniane (Szydłowski 1966: plan 3). Rys. XI.8.9. Profil drogi znalezionej w 1936 r. z zalegającymi poniżej starszymi konstrukcjami. 1 – gruz nowożytny; 2 – spiaszczona glina; 3 – ciemna ziemia; 4, 5 – piasek; 6, 7 – ciemna ziemia z wiórami; 8 – calec; 9 – drewno (Szydłowski 1966: 84). Rys. XI.8.10. Profil szybiku górniczego znalezionego przy ul. Krakowskiej. 1 – gruz nowożytny; 2 – warstwy namuliskowe; 3 – polepa; 4 – gliniany płaszcz szybiku; 5 – calec; 6 – gruz; 7 – brunatna ziemia; 8 – drewniana obudowa szybiku (Szydłowski 1966: 96). Rys. XI.8.11. Bytom. Średniowieczna drewniana szopa – plan górnego poziomu. 1 – pozostałości ścian plecionkowych; 2 – konstrukcja z belek – urządzenie wyciągowe; 3 – szyb z drewnianą obudową; 4 – izolacyjna warstwa gliny; 5 – palenisko; 6 – dwie belki ramowe ze słupkami osadzonymi na czopach; 7 – skośnie stojąca zewnętrzna ściana (Szydłowski 1993: 366). Rys. XI.8.12. Bytom. Średniowieczna drewniana szopa – plan dolnego poziomu. 1 – pozostałości ścian plecionkowych; 2 – konstrukcja z belek – urządzenie wyciągowe; 3 – szyb z drewnianą obudową; 4 – izolacyjna warstwa gliny; 5 – palenisko; 6 – dwie belki ramowe ze słupkami osadzonymi na czopach; 7 – skośnie stojąca zewnętrzna ściana (Szydłowski 1993: 367). Rys. XI.8.13. Profil odkrytych piwnic przy ul. Tarnogórskiej 1, Rynek 4 i Rynek 3 (Wójcik-Kühnel 2004a: 45). Rys. XI.8.14. Ostrołukowy portal znaleziony w odgruzowanym pomieszczeniu posesji Rynek 3 (Wójcik 1997: 14). Rys. XI.8.15. Rzut kościoła pw. Wzniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, Rozwarstwienie architektoniczne: Faza I – XIII w. – etap I: korpus – kolor ciemnofioletowy, etap II: prezbiterium – kolor jasnofioletowy; Faza II – XIV w. – dobudowa kaplic bocznych i zakrystii – kolor zielony; Faza III – pocz. XVI w. – przebudowa korpusu, dobudowa wieży – kolor pomarańczowy; Faza IV – neogotycka przebudowa z poł. XIX w. – kolor żółty (Szopa 2004: Rys. 1). Rys. XI.8.16. Bytom. Zarys fosy odkrytej w płn.-zach. części miasta naniesionej na plan z 1788 r. oraz współczesny plan miasta (Pierzak 2004b: 75). Rys. XI.8.17. Bytom. Fragment muru obronnego zachowany przy ul. Korfantego 1 (Drabina 2010: 48). Rys. XI.8.18. Bytom. Plac Grunwaldzki. Fosa wewnętrzna oddzielająca zamek od miasta (Jedynak 2004: 88). XI.9. FREIBERG 1. Lokalizacja Landkreis Mittelsachsen, kraj związkowy Saksonia, Niemcy Miasto położone jest na płaskowyżu pomiędzy rzekami Freiberger Mulde na zachodzie i Große Striegis na zachodzie. Obszar ten znajduje się na pograniczu pomiędzy północnymi stokami Rudaw a środkowo-saskim pogórzem. Płaskowyż wznosi się od 390 m n.p.m. w rejonie Loßnitz (płn. część miasta) do 460 m n.p.m. w rejonie Zug (na pd. od miasta). Góry rynek (Obermarkt) znajduje się na wysokości 401 m n.p.m. (Douffet 2002: 289; Kaden, Ladwig 2002: 3). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna We wczesnym średniowieczu obszary przedgórza Rudaw stanowiły teren porośnięty lasami. Do XII w. funkcjonowało tu osadnictwo słowiańskie, zlokalizowane głównie w dolinach rzek. Od poł. XII w. rozpoczęła się kolonizacja niemiecka, osadnicy przybywali z Frankonii, Turyngii, Dolnej Saksonii, Flandrii i innych regionów. Osią osadnictwa był stary szlak do Czech, który prowadził przez Rudawy przynajmniej od X w. (Richter 2002: 5). Punktem wyjścia do kolonizacji terenów gdzie później powstał Freiberg były burgwardy (jednostka administracyjna) Mochau i Döbeln, które margrabia Miśni Otto dostał w lenno od cesarza. Otto rozdawał nadania ministeriałom, którzy zajmowali się karczowaniem lasu i organizacją nowych wsi (Richter, Schwabenicky 2007: 312). W 1162 margrabia założył, za zgodą cesarza klasztor cystersów Cella St. Mariae (Altzelle koło Nossen) i nadał mu 800 łanów między rzekami Muldą a Striegis (Herrmann 1953: 10; Doufett, Gühne 1983: 23), które klasztor miał wykarczować i zasiedlić. W rejonie późniejszego miasta powstały trzy wsie leśno-łanowe: Tuttendorf, Christiansdorf i Berthelsdorf (Richter 2002: 5-6). Nie jest wykluczone, że wsie powstały jeszcze przed przekazaniem tego terenu w ręce klasztoru. Dokumenty z okresu fundacji klasztoru nie wspominają o srebrze, zapewne go jeszcze nie odkryto, w przeciwnym razie nie nadano by tych terenów klasztorowi (Herrmann 1953: 10). Odkrycie złóż miało mieć miejsce w 1168 r. (Herrmann 1953: 13; Doufett, Gühne 1983: 23). Klasztor w Altzella został założony w 1162 r., ale mnisi zaczęli w nim normalnie funkcjonować dopiero w 1175 r. W tzw. Kleinen Altzellaer Annalen nie ma żadnych informacji o odkryciu rud. Wg tradycji klasztoru rudy odkryto w siódmym roku po jego założeniu (Herrmann 1953: 8). W 1185 r. w dokumencie potwierdzającym nadania dla klasztoru Altzella po raz ostatni wzmiankowany jest Christiansdorf. Powiązany jest także po raz pierwszy z odkryciem rud srebra (Doufett, Gühne 1983: 23). Prawdopodobnie w roku 1169 bądź 1170 margrabia otrzymał od cesarza regale górnicze. Zawarł z klasztorem umowę i odebrał 118 łanów z wsiami Christiansdorf, Berthelsdorf i Tuttendorf (Herrmann 1953: 12; Doufett, Gühne 1983: 23; Richter, Schwabenicky 2007: 323). Dzięki temu skupił władzę nad srebronośnym obszarem w swoich rękach. W wyniku odkrycia złóż srebra zaczęli przybywać górnicy, którzy osiedlili się w osadzie górniczej. Powstała ona być może już w 1170 r. w rejonie kościoła św. Jakuba (Richter 2002: 6) bądź św. Donata (dzisiejszy Donatsfriedhof) (Gühne 1990: 73; Doufett, Gühne 1983: 37). Osada ta łączona jest ze wzmiankowanym w 1241 r. civitas Saxonum, która to nazwa łączona jest z napływem osadników z gór Harzu, z Goslaru, czyli generalnie z Dolnej Saksonii (Doufett, Gühne 1983: 23; Douffet 1990: 182; Richter 1995: 76). Nazwą tą określano w późnym średniowieczu ulice i miejsca w obrębie Jakobiviertel (Richter 2002: 8). W jakiś czas później, wraz z rozwojem prac górniczych powstał obiekt obronny należący do margrabiego. Miało to prawdopodobnie miejsce między rokiem 1171-1175. Obiekt obronny powstał najprawdopodobniej w miejscu późniejszego zamku Freudenstein. W pobliżu powstało osiedle przygrodowe (Burglehn) (Doufett, Gühne 1983: 23; Douffet 1990: 182; Richter 2002: 6). W latach 1180/85 miała miejsce budowa kościoła NMP (późniejsza katedra) w obrębie osiedla książęcego (Doufett, Gühne 1983: 23). W 1181 r. na zachodnim brzegu Münzbach powstać miała osada kupców i rzemieślników skupiona wokół kościoła św. Mikołaja (Douffet 1990: 183; Richter 2002: 6), łączyć je można z zapisem w Kleinen Altzellaer Annalen z XIII w. „1181 inicium Freibergenbsis civitatis” – początek miasta Freiberg (Doufett, Gühne 1983: 23). Elementy te tworzyły tzw. Unterstadt. Pomiędzy rokiem 1200 a 1218 lokowano Oberstadt. Dokładna data lokacji nie jest znana. Zakładano, że stało się to ok. 1210/1218 r. (Douffet 1990: 183), lub w 1215 r. (Doufett, Gühne 1983: 37), bezpośrednio po 1200 r. (Richter 1995: 77), lub w połowie lat 80-tych XII w. (Richter 2002: 8). b. Faza polokacyjna W wyniku długotrwałego procesu powstało miasto o podwójnej funkcji, górniczej i handlowej. Freiberg stanowił centralny punkt dla wielu osiedli górniczych oraz zaplecze targowe dla osadnictwa w jego otoczeniu. Pomiędzy 1296 a 1305 r. ta podwójna funkcja jest dobrze poświadczona w miejskich księgach. Funkcja centrum handlu dalekosiężnego potwierdzona jest przywilejem targowym z 1263 r., zwolnienia z ceł z 1291 r. i potwierdzeniu prawa składu w 1318 r. Prawo składu dotyczyło w szczególności produktów transportowanych do Czech. Miasto otrzymało także przymus drożny. Z Freibergu eksportowało przede wszystkim srebro i inne produkty górnicze. Istotnym czynnikiem dla rozwoju miasta była funkcja centrum administracyjnego dystryktu, na którego czele stał przedstawiciel margrabiego, wójt mający siedzibę w zamku. Miasto stało się także ważnym centrum komunikacyjnym, kulturalno-religijnym, z pięcioma parafiami, trzema klasztorami i dwoma szpitalami (Richter 2002: 8-9). W XIII w. miasto przeżywało największy rozkwit, powstawały dzieła sztuki (Golden Pforte, Triumfkreutzgruppe w katedrze), duże domy mieszczańskie, kościoły i klasztory (Richter 2002: 34). W 1255 r. Henryk III Dostojny (Erlauchte) potwierdził prawo miejskie i górnicze (Richter 2002). W 1300 r. Freiberg miał ok. 5 500 mieszkańców i należał do większych miast Miśni (Zwickau miało 4 800 mieszkańców) (Richter 2002: 12). Od końca XIII w. miastu przeszkadzały w rozwoju lokalne konflikty, jak spór o władzę w Marchii Miśnieńskiej po 1288 r., wyprawa króla Adolfa z Nassau przez Turyngię do wschodniej Saksonii i związana z tym dziesięcioletnia obca okupacja Freibergu (Schirmer 2004: 187). Na pocz. XIV w. miasto wróciło w ręce Wettynów. Ucierpiało w pewnym stopniu w wyniku walki miedzy tym rodem, cesarzem a Brandenburgią (Langhof 1986: 58-59). Po 1317 r. Freiberg stał się ważnym elementem ekonomicznym i militarnym władztwa Wettnynów. Pomimo podziałów rodu, Freiberg był wspólną własnością. W 1381 r. miasto miało na raz pięciu właścicieli (Langhof 1986: 60). W latach 1375 i 1386 doszło do pożarów, w których spłonęła duża część miasta wraz z ratuszem i kościołami, w wyniku czego Freiberg został zwolniony na 12 lat z podatku (Langhof 1986: 61-62). Kolejne pożary miały miejsce w 1471 i 1484 r. W XIV-XV w. Freiberg miał ok. 5 000 mieszkańców i w dalszym ciągu był jednym z większych miast we włościach Wettynów (Langhof 1986: 78). W 1429/32 r. kopalnie zostały zniszczone przez husytów (Wagenbreth, Wächtler 1986: 102). W 1477 r. książę Wilhelm III przekazał Freiberg swoim bratankom Ernstowi i Albrechtowi. Albrecht został księciem Saksonii, a Ernst elektorem w Turyngii. Miasto było ich wspólną własnością (Schellhas 1986: 99). Na przełomie stuleci stało się siedzibą księcia Heinricha (1437-1541) (Schellhas 1986: 100). Na pocz. XVI w. Freiberg był wciąż drugim największym miastem w księstwie saskim. W 1515 r. miał ok. 6 400 mieszkańców – 5 700 w obrębie murów i 700 na przedmieściach (Schellhas 1986: 101). Na pocz. XVI w. w rejonie Freibergu wciąż trwał kryzys górnictwa. W 1529 r. książę wydał dla miasta nowy przywilej górniczy, opierający się na przywileju annaberskim z 1509 r. (Schellhas 1986: 94-95). W ramach prowadzonej reformy organizacyjnej górnictwa Freiberg stał się siedzibą Oberbergamt utworzonego w 1542 r. Sprawował on zwierzchność nad urzędami górniczymi w Rudawach, a podlegał radcy dworu w Dreźnie (Schellhas 1986: 109). W latach 20-tych XVI w. mieszkańcy miasta zaczęli skłaniać się ku reformacji (Schellhas 1986: 105). Liczba mieszkańców między rokiem 1533 a 1599 zwiększyła się z 8 460 do 12 248. Ilość domów w mieście w 1533 r. wynosiła 1021 a na przełomie XVI i XVII w. 1732. W 2 poł. XVI w. i w 1 poł. XVII w. zaludnienie zmniejszyło się z powodu epidemii dżumy (1552-1582) oraz działań wojennych (Schellhas 1986: 120; Thiel 2002: 47). W 1632 r. w trakcie wojny trzydziestoletniej miasto było oblężone (Schellhas 1986: 116). Kolejne oblężenie przez Szwedów miało miejsce w 1639 r. i w 1642 r. Miasto nie zostało jednak zdobyte (Schellhas 1986: 117-118). Gospodarka Freibergu wyrosła na górnictwie. Miasto miało tak silną pozycję w tej dziedzinie, że domagało się władzy sądowniczej nad całym górnictwem w obrębie Marchii Miśnieńskiej. Podparte to było argumentem, że Bergmeister był najwyższym zastępcą księcia w sprawach górnictwa, co było zapisane w prawie miejskim. W XIV-XV w. urząd obsadzony był głównie ludźmi z wyższej warstwy mieszczaństwa (Langhof 1986: 67). W XV w. rozszerzono zasięg obowiązywania prawa freiberskiego na wszystkie prace górnicze, co pozwalało ingerować w lokalne sprawy mieszczanom freiberskim. Prawo górnicze wykluczało lokalnych panów feudalnych jako właścicieli nowych złóż. Wprowadzało także przymus sprzedaży srebra mennicy freiberskiej. Prawo chroniło górnictwo, jako podstawę bytu miast górniczych. Pan feudalny mógł pobierać tylko czynsz z ław mięsnych i chlebowych oraz kramów, ale w górnictwie mógł uczestniczyć tylko na zasadach gwarka, który dzieli z innymi ryzyko prac górniczych (Langhof 1986: 67). Za czasów Wettynów gospodarka miejska nie bazowała jednak jedynie na górnictwie. Bardzo ważny w późnym średniowieczu był handel dalekosiężny. Freiberg miał dobrze rozwiniętą sieć szlaków komunikacyjnych – 6 głównych tras i 8 o mniejszym znaczeniu. Handlowi sprzyjały także przywileje, jakie miasto otrzymywało od XIII w. – prawo składu (Stapelrecht), przymus drożny, zwolnienie z ceł w całej Marchii Miśnieńskiej. Ważny był handel z Czechami. Z Polski sprowadzano ołów. Przez miasto przechodził także handel tranzytowy. Z powodu kryzysu górnictwa Freiberg stracił jednak część ze swojej pozycji ośrodka handlowego. Ok. 1370 r. Siebenlehn i Dippoldiswalde uwolniły się od prawa mili Freibergu i miały własne targi. Miasto powoli traciło też prawo składu na rzecz innych ośrodków (Langhof 1986: 83-84). W XV w. ciężar gospodarki przenosił się powoli z górnictwa i handlu na rzemiosło, które znacznie się wzmocniło i nabrało politycznego znaczenia. Nie doszło przy tym, jak w wielu innych miastach, do walki miedzy patrycjatem a rzemieślnikami. Świadectwem wzrostu znaczenia rzemieślników w mieście jest zwiększająca się między XIV a XV w. ilość członków rady miejskiej będących rzemieślnikami (Langhof 1986: 85). Dzięki przywilejowi, w promieniu mili (15,1 km), rzemieślnicy nie mieli konkurencji. Rzemiosła zorganizowane były w cechy. Najstarszy regulamin cechowy pochodzi z 1283 r. W 1300 r. istniało 6 cechów – piekarzy, rzeźników, szewców, garbarzy, krawców i kuśnierzy. W XIV w. doszedł cech kowali, powroźników i białoskórników. Na koniec XV w. istniało 14 cechów. Wiele związanych było z górnictwem (Richter 2002: 11). Ważnym źródłem dochodu była produkcja i handel piwem. Zgodnie z przywilejem margrabiego w całym dystrykcie górniczym, osiedla i miasta górnicze miały być zaopatrywane w piwo tylko przez Freiberg. Bez zgody rady w promieniu mili nie można było warzyć i sprzedawać piwa. Przywilej browarniczy związany był z parcelą. W XIV i XV w. istniało 8 słodowni, a w XV w. obok browaru należącego do klasztoru, wzmiankowane były jeszcze dwa istniejące na działkach mieszczańskich (Richter 2002: 11). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Wydaje się, że największe znaczenie dla Freibergu miały dwie rzeki, płynąca na zachód od miasta Freiberger Mulde oraz przepływająca przez miasto rzeka Loßnitz, na której prawym brzegu położony był Christiansdorf. Od zachodu, w pobliżu zamku przepływał potok Saubache, który zasilał znajdujące się tam stawy (Gühne 1990: 72-73). Loßnitz występuje w literaturze pod nazwą Münzbach, która to została po raz pierwszy użyta w 1475 r. (Douffet 2002: 303). Ciek ten zapewniał napęd dla hut i młynów oraz dostarczał wody dla miasta, a także był wykorzystywany jako ściek, do którego spływała deszczówka i inne płynne odpady z terenu Freibergu. Płynął płytką doliną, która pogłębiała się w pobliżu ujścia do Freiberger Mulde. Freiberger Mulde ma w rejonie miasta strome stoki. Wykorzystywano ją jako źródło energii, a także ujście sztolni odwadniających (Douffet 2002: 289). Z powodu twardego i skalistego podłoża wody gruntowe w rejonie miasta przedostają się na powierzchnię tylko przez nieliczne rozpadliny i pęknięcia. W niewielu miejscach na łąkach przesączają się płytko leżące wody podskórne, które związane są z poziomem wód płynących. Wody deszczowe zwykle wsiąkały w rozpadliny i strefę wietrzenia. Wychodziły czasem w postaci źródeł. Zasoby wodne były ograniczone do warstwy powierzchniowej (Freyer 1988: 4). b. Sieć dróg (rys. XI.9.1) Na Untermarkt zbiegały się trasy z Chemnitz, z Miśni/Drezna względnie z Nossen z traktem z Czech. Szlaki te pochodziły z okresu kolonizacji. Nie udowodniono, że istniał jakikolwiek szlak do Czech z terenu Freibergu w okresie poprzedzającym kolonizację. Po powstaniu Untermarkt i Obermarkt szlaki komunikacyjne zostały przeniesione do miasta. Powstał trakt do Zwickau, oraz z Chemnitz przez Freiberg do Drezna, połączył on nowolokowane miasta ok. 1200 r. Na zachód od Freibergu, koło Hainichen i Oederan, biegła stara droga do Czech (tzw. Alter böhemischer Steig), prowadziła z Waldheim, do Sayda i dalej do Mostu w Czechach (Richter 2002: 8). Droga z Freibergu do Mostu, wzmiankowana była już w 1185 r. i określona jako antiqua Bohemie semita. Biegła z Freibergu do zamku Purchstein za Seydą i dalej przez góry do Czech. Jej dalszy przebieg ustalono na podstawie znalezisk archeologicznych – ceramiki datowanej na koniec XII i pocz. XIII w. (Kenzler 2012: 47). c. Lokalizacja złóż surowców (rys. XI.9.3) Złoża we freiberskim rejonie górniczym mają charakter złóż żyłowych. Występujące tu minerały to galena, blenda cynkowa (sfaleryt), piryt, arsenopiryt, freibergit (siarczek srebra, miedzi, żelaza i antymonu), prustyt (zawierający srebro), argentyt. Ponadto, oprócz rud metali występują także różne dodatki: kwarc, kalcyt, baryt i fluoryt (Wagenbreth, Wächtler 1986: 11; Kaden, Ladwig 2002: 1). Grubość żył wahała się od milimetra do 6 m. Miały długość od kilkuset metrów do 15 km oraz 900 m głębokości. Żyły przebiegały w różnych kierunkach, często krzyżując się ze sobą (Wagenbreth, Wächtler 1986: 14; Freyer 1988: 20). Najstarsze górnictwo, w okresie swojego rozkwitu, bazowało na bogatych złożach w strefie oksydacji, położonych do 50 m w głąb. Eksploracja położonych niżej ubogich żył powodowała spadek produkcji i wiązała się z dużymi kosztami i problemami technicznymi. Nie zwietrzała żyła oraz skała płonna była bardzo trudna do eksploracji (Wagenbreth, Wächtler 1986: 13). d. Strefy wydobycia surowca  Chronologia W dziejach freiberskiego górnictwa wydzielić można 3 zasadnicze fazy rozkwitu. Pierwsza trwała od XII do XV w., druga od końca XV do XVII w. a trzecia związana jest już z okresem rewolucji industrialnej. Uwe Schirmer, opierając się na danych historycznych, podzielił dzieje pierwszego okresu freiberskiego górnictwa na kilka faz: I - faza poszukiwań, krótka, trwała do ok. 1170 r.; II - faza intensywnego rozwoju od końca XII w. do końca XIII w.; III – faza wyhamowania wzrostu, ale poziom produkcji był wciąż wysoki, trwała od końca XIII w. do mniej więcej poł. XIV w.; IV - faza rozpoczęła się w 2 poł. XIV w. i trwała do lat 40-tych XV w. nastąpiło przejście od stagnacji do spadku wydobycia; V - faza trwała od 1444/45 r. do 1470 r. i charakteryzowała się szybkim spadkiem wydobycia; V – faza upadku górnictwa; VII - górnictwo powoli podnosiło się z upadku, od pocz. XVI w. nastąpił kolejny okres intensywnego wzrostu (Schirmer 2004: 189). Wg Wagenbretha i Wächtlera pierwszy okres górnictwa w Freibergu rozpoczął się wraz z odkryciem rud srebra w 1168 r. Okres rozkwitu zakończył się po 1250 r. Powstało wtedy nowe prawo górnicze, które zmusiło właścicieli ziemskich do zrzeczenia się swoich dochodów z górnictwa, co może świadczyć o kryzysie (Wagenbreth, Wächtler 1986: 18). Wg Langhofa na przełomie XIII i XIV w. produkcja srebra we Freibergu osiągnęła pierwszy punkt szczytowy. Wciąż dominowały małe kopalnie należące do poszczególnych górników, którzy prowadzili wydobycie wraz z rodzinami (Langhof 1986: 67). Obok tego istniały gwarectwa zrzeszające gwarków kopiących wspólnie jedną kopalnię (Langhof 1986: 68). Kryzys górnictwa opartego na samodzielnej pracy i małych gwarectwach przyszedł wraz z wyczerpaniem się dostępnych na powierzchni złóż, położonych w strefie oksydacji. W 1 poł. XIV w. średnia głębokość szybów wynosiła 10-14 m. Na tej głębokości pojawił się problem odwadniania. Brak środków finansowych mógł doprowadzić do upadku drobne gwarectwa i samodzielnych górników. By podtrzymać produkcję, margrabia Miśni w 1384 r. współfinansował jedną z głównych sztolni (późniejsza Fürstenstolln) (Langhof 1986: 69-70; Wagenbreth, Wächtler 1986: 18). Kryzys górnictwa widoczny był w rachunkach mennicy freiberskiej. Pomiędzy ostatnim dziesięcioleciem XIV w. a pierwszym dziesięcioleciem XV w. produkcja mennicy spadła o mniej więcej połowę, co może świadczyć o tym, że kopalnie nie były w stanie dostarczyć więcej srebra. Na problemy finansowe gwarków wpływały nie tylko problemy techniczne, ale także mające miejsce od końca XIV w. psucie monety (grosza miśnieńskiego), w której płacono za urobek (Schirmer 2004: 192). Kryzys wydobycia we Freibergu można być może łączyć z szerszym zjawiskiem kryzysu górnictwa rud metali kolorowych w Europie, który miał miejsce w XIV w. Znane są przykłady osiedli górniczych opuszczonych w tym okresie (np. Treppenhauer, Ullersberg) (Schwabenicky 2003: 439). Drugi okres rozkwitu górnictwa zaczął się ok. 1500 r. W 1529 r. wg źródeł we Freibergu miało funkcjonować 13 przynoszących zyski kopalń. Przy czym nie odkryto żadnych nowych żył. Inwestycje w odwadnianie pozwoliły na wybieranie znacznie głębszych złóż. W 1542 r. założono główny urząd górniczy (Oberbergamt) i zwiększono kontrolę nad górnictwem. Okres rozwoju trwał do 1580 r., względnie do 1600 r. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 19). W latach 1524-1600 powstało 716 szybów. Największe zyski w tym czasie przynosił szyb Turmhof, gdzie w 1557 r. pracowało 416 ludzi zajmujących się odwadnianiem oraz 54 konie (Schellhas 1986: 96). W XVII w. wydajność kopalń zaczęła spadać. Jedną z przyczyn mogło być osiągnięcie przez ówczesną technikę maksymalnej głębokości eksploatacji. Po wojnie trzydziestoletniej górnictwo trwało z powolnym wzrostem wydobycia. Dużych zniszczeń dokonała wojna siedmioletnia w XVIII w. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 19). Trzeci okres intensywnego rozkwitu rozpoczął się w 1765 r. i związany był z zaczynającą się rewolucją industrialną (Wagenbreth, Wächtler 1986: 20). Produkcja srebra we Freibergu w latach 1353-1357 wynosiła ok. 2 500 kg rocznie a w latach 1458-1485 ok. 170 kg rocznie (Langhof 1986: 70). W 1524 r. wyniosła 1 321 kg, do roku 1546 wyprodukowano ok. 4 826 kg srebra i do 1600 r. utrzymywała się na rocznym poziomie 4 800-5 000 kg (Schellhas 1986: 95).  Strefy wydobycia Najprawdopodobniej odkrycia złóż rudy dokonano w miejscu gdzie najważniejsza freiberska żyła rudna (Hauptstollgang), krzyżowała się z potokiem Münzbach, w obrębie wsi Christiansdorf (miejsce to upamiętnione jest tablicą na domu przy ul. Wasserturmstraße 34). Możliwe, że ulewy i wysoka woda wypłukiwały w tym miejscu rudę na wierzch. Najprawdopodobniej w krótkim czasie zaczęły powstawać kolejne szyby położone wzdłuż odkrytej żyły, po obu stronach rzeki. Żyła ta ciągnie się w kierunku Tuttendorfu (Wagenbreth, Wächtler 1986: 111; Freyer 1988: 21-22; Schwabenicky 2003: 433; Richter, Schwabenicky 2007: 318). Niestety nie zostało to potwierdzone archeologicznie. Przebieg żyły znany jest dzięki szybom powstałym w późniejszym okresie, np. Reichen Zeche wzmiankowany był już w 1384 r. i znajdował się na wschód od miasta. Niestety pozostałości prac górniczych z pierwszego okresu zostały w większości zniszczone przez późniejsze prace (Wagenbreth, Wächtler 1986: 111-112). Najprawdopodobniej w pierwszym okresie kopalnie koncentrowały się na tzw. Reichzecher Gebirge na wschód od miasta, pomiędzy Muldą a Münzbach (Langhof 1986: 71). Trudno stwierdzić czy w pierwszym okresie prowadzono prace na innych żyłach niż Hauptstollgang. W pobliżu ul. Roscherstraße na Seilerberg (pd. część współczesnego miasta) znaleziono ślady górnictwa z ok. 1300 r. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 118). Podczas budowy rurociągu na pd. od miasta (na Seilerbergu), natrafiono V-kształtny rów sondażowy, wypełniony urobkiem z kopalni oraz ceramiką z XIII w. niestety ze względu na szybkie tempo prac budowlanych nie prowadzono dalszych badań (rys. XI.9.10) (Dallmann, Gühne 1993: 348). W okresie tym prowadzono także prace w obrębie miasta (rys. XI.9.9), o czym świadczy odkryty na podwórzu domu przy Untermarkt 12 średniowieczny szyb górniczy, z którego zasypu wyciągnięto ceramikę z XIII/XIV w. (Richter 1992: 40; Schwabenicky 2003: 435). Poza szybem jedynymi znaleziskami z terenu średniowiecznego miasta związanymi z górnictwem są gliniane lampki górnicze z tulejkowatym uchwytem, które mają swoje analogie na terenie Czech, Moraw i Słowacji (rys. XI.9.12) (Schwabenicky 2003: 434). Lampki znajdywano zarówno w obrębie Unterstadt jak i Oberstadt, nie wykazując tym samym związku z socjotopografią miast. Być może użytkowane były nie tylko przez górników (Gühne 1990: 77). Świadectwem prac górniczych mogą być też nasypy z gruzu z kopalni znajdywane na podwórzach zabudowań we wnętrzu miasta. Mogą to być zarówno warstwy związane z wyrównywaniem terenu jak i pracami górniczymi prowadzonymi w bezpośredniej bliskości (Dallmann, Gühne 1993: 347). W pobliżu Freibergu jest wiele stanowisk związanych z górnictwem. W promieniu ok. 20 km od miasta znajdują się liczne stanowiska gdzie na podstawie znalezisk powierzchniowych zlokalizowano relikty górnictwa, które mogą być łączone ze średniowieczem (rys. XI.9.2). Należą do nich Siebenlehn, Zellwald, Bieberstein, Reinsberg, Großschirma, Langhennersdrof, Kleinvoigtsberg, Krummenhennersdorf, Tarandter Wald, Oederan, Oberschöna, Hilbersdorf, Weißenborn, Zug, Freiwald, Lichtenberg i Reichenau (Richter 2011: 64, Abb.6). W okolicach Siebenlehn znaleziono hałdy i zapadliska po szybach oraz ceramikę z XIII/XIV w. Podobną ceramikę znaleziono w Reichenau i Kleinvoigtsbergu. Na hałdzie w Kirchbachtal k. Oberschöna znaleziono fragmenty ceramiki z XIV/XV w. (Eckstein i inni 1994: 119-120). Znaleziska z okolic Siebenlehn rzucają światło na dotychczas sporną kwestię początków górnictwa w tej miejscowości. Po raz pierwszy wzmiankowane było w 1320 r. W 1590 r. Petrus Albinus w swojej kronice górniczej wspomina, że tamtejsze górnictwo było równie stare jak to we Freibergu. Na stare prace górnicze może wskazywać także nazwa miejscowości, związana z nadawaniem 7 pól górniczych każdej kopalni (Wagenbreth, Wächtler 1986: 118). Badania archeologicznie prowadzone były w Hilbersdorf (Neuhilbersdorf i Rammelsberg) gdzie odkryto relikty górnictwa i osadnictwa datowane na XIII/XIV w. W Neuhilbersdorf znajduje się obszar pokryty hałdami i zapadliskami szybów. W trakcie badań odkryto relikty pieca, zagłębionego domu (rys. XI.9.13) oraz hałdę żużla żelaznego. W ich kontekście znaleziono lokalną oraz importowaną ceramikę (Eckstein i inni 1994: 119-120; Schwabenicky 2003: 435). Nazwa Rammelsberg może wskazywać, że nadali ją przybysze z Goslaru. Wzmianka o wydobyciu w tym rejonie pochodzi dopiero z 1477 r. a największe prace prowadzono w drugim okresie górniczym. Podczas prowadzonych badań archeologicznych odkryto hałdę szlaki oraz zagłębiony dom (rys. XI.9.14), datowane na podstawie ceramiki na XIII/XIV w. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 118; Richter 2011: 66). W 1387 r. po raz pierwszy wzmiankowana była kopalnia w rejonie Brand, na pd. od miasta (Wagenbreth, Wächtler 1986: 102). Już w pierwszym okresie rozkwitu górnictwa zaczęto budować sztolnie. Najstarszą znaną jest sztolnia prowadząca z Tuttendorfu do kopalni Reichen Zeche (później Fürstenstolle), najprawdopodobniej jej budowę rozpoczęto przed 1384 r. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 45; Dallmann, Gühne 1993: 347). Miała 1,5 km długości i głębokość 60 m (Langhof 1986: 72). Między XIII a XV w. powstały także mniejsze sztolnie : Weiße Taube Stolln, Brand Stolln, Thelersberger Stolln (k. Brand-Erbisdorf), Hohe Birke Stolln (na pd. od Freiberga) (Wagenbreth, Wächtler 1986: 45). W pierwszym okresie miało powstać ok. 15 km sztolni (w sumie z odgałęzieniami 32 km), w drugim 37 km (60 km wraz z odgałęzieniami)(Wagenbreth, Wächtler 1986: 50). W pierwszym okresie, wg źródeł pisanych, miały powstać następujące sztolnie:  Hauptstolln, później Alter Tiefe Fürstenstolln – powstała przed 1384 r., funkcjonowała do XIX w., miała 10 km długości, wraz z odgałęzieniami 30 km. Do XIX w. była to najważniejsza sztolnia we Freibergu (Wagenbreth, Wächtler 1986: 47).  Wasserstolln – zaczynała się przy dzisiejszej Obernhauer Straße, powstała zapewne przed 1425 r. miała ok. 2 km długości. Służyła zaopatrywaniu miasta w wodę (Wagenbreth, Wächtler 1986: 47).  Eselstolln (zachodnie odgałęzienie Alten Fürstenstolln) – funkcjonowała od XIV do XIX w., miała ok. 1,9 km długości (Wagenbreth, Wächtler 1986: 47).  Hermser Stolln (wschodnie odgałęzienie Altern Fürstenstolln) – funkcjonowała od XIV do XV w. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 47).  Storenberger Stolln – znajdowała się w Rammelsberg koło Muldenhütten, powstała przed 1384 r. miała znaczenie lokalne (Wagenbreth, Wächtler 1986: 47).  Bockstolln – znajdowała się w Muldental poniżej Tuttendorfu, powstała w XIV w. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 47).  Brandstolln – powyżej kościoła św. Michała, istniała w 1467 r. miała ok. 5 km długości. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 48). W drugim okresie prowadzono prace wokół miasta, w szczególności na południe od niego (rys. XI.9.4). Pozostałości młodszych hałd położonych na Haptstollgang znajdują się w obrębie miasta. Na końcu Unterhofstraße znajdował się szyb Löfflerschachtes, między Terrasengasse a Berggasse szyb Reicher Trost wzmiankowany już 1384 r., oraz Rote Grube na Roten Weg (Wagenbreth, Wächtler 1986: 114). Prace górnicze na żyle Thurmhof-Stehenden-Gangzug wzmiankowane są od 1442 r., a największe nasilenie miało miejsce w latach 1531-1595. Znajdowała się na niej kopalnia Thurmhof Fundgrube. Kopalnia w XVI w. miała 350 m głębokości i była zaopatrzona w urządzenia odwadniające (Wagenbreth, Wächtler 1986: 124, 128). W XVII w. górnictwo rozwijało się w Halsbrücke na północ od Freibergu (Wagenbreth, Wächtler 1986: 19). W drugim okresie rozbudowywano stare sztolnie oraz wydrążono kilka nowych:  Hohebirker Stolln – znajdowała się w Münzbachtal k. Langenrinne – powstała przed 1516 lub 1565 r., miała ok. 3 km długości. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 48).  Thelersberger Stolln – w Striegistal koło St. Michaelis, powstała przed 1526 r. miała ok. 6,7 km długości. Funkcjonowała do XIX w. Ważna dla regionu Brander (Wagenbreth, Wächtler 1986: 48).  Rothenfurther Stolln (także zwana Simon Bogners Stolln, a potem Anna Stolln) – w Mundental poniżej Rothenfurth, powstała w poł. XVI w. lub nawet przed 1470 r. Miała 5 km długości (Wagenbreth, Wächtler 1986: 48).  Fürstenstolln in Emanuel (Roter Stolln, Neuer Fürstenstolln), stanowiła odgałęzienie Tiefer Fürstenstolln, powstała ok 1580/1590 r. Miała 5,9 km długości (Wagenbreth, Wächtler 1986: 48).  Kurfürst Johann Georg Stolln – powstała ok. 1612 r., odgałęzienie Tiefen Fürstenstolln in Emanuel, miała ok. 4 km długości (Wagenbreth, Wächtler 1986: 48). Kryzys gospodarczy (głównie górnictwo) w XV w., powolne wychodzenie z niego w XVI w. Otwarto kopalnie na żyłach Turmhofer i Hohebirker. 1524-1600 powstało 716 nowych kopalń. Poza srebrem pozyskiwano także dużo miedzi i cyny. Przetop rudy dokonywany był w 46 hutach. Od 1537 r. działał miejski kanał do spławiania drewna (Muldenfloesse) (Thiel 2002: 64).  Technika górnicza Niewykluczone, że górnictwo freiberskie zaczęło się w XII w. od wybierki odkrywkowej. Zdejmowano wierzchnią warstwę ziemi i tam gdzie znaleziono rudę zaczynano kopać odkrywkę, kopano ją wzdłuż żyły, do takiej głębokości, na jaką pozwalała wytrzymałość ścian oraz napływ wody. Być może dochodziły do 10-15 m głębokości. Tam gdzie znaleziono bogate pokłady zaczynano kopać szyby. W pierwszym okresie stosowano wybierkę komorową. Dzięki temu więcej górników mogło na raz kopać rudę, stojąc na kolejnych poziomach. Wadą tej metody było duże zapotrzebowanie na drewno, problemy z odwadnianiem i trudne warunki pracy, gdyż trzeba było kopać w dół, schodząc kolejnymi stopniami (Strossenbau). Następnie zaczęto urabiać strop wyrobiska (Firsterbau), płonny materiał magazynowano w miejscu, które już przekopano (Wagenbreth, Wächtler 1986: 30-31). W tym okresie urobek wyciągano prawdopodobnie głównie za pomocą ręcznej korby obsługiwanej przez dwóch ludzi, która mogła unieść do 50 kg, z maksymalnej głębokości 40-45 m. Wyciągarki z kieratem konnym wprowadzono prawdopodobnie dopiero w końcu XV w., a pierwsza napędzana przez wodę wzmiankowana jest dopiero w 1563 r. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 36-38). Prawdopodobne, zgodnie z prawem górniczym z XII i XIII w., szyby znajdowały się w odstępach 30-50 m. (Wagenbreth, Wächtler 1986: 111). Ze źródeł pisanych znana jest wielkość pola górniczego z 1 poł. XIII w., składało się ono z 7 części (Lehen) każda o wymiarach 7 x 7 sążni (Lachter) (ok. 14 x 14 m)(Schwabenicky 2003: 435). Wskazówką o umiejętnościach technicznych górników mogą być też ocembrowania studni i latryn znajdywanych w obrębie miasta (rys. XI.9.11) (Dallmann, Gühne 1993: 348 – patrz część o zapleczu działki). W XVI w. rozpoczęto znaczne inwestycje w technologię odwadniania, budowano sztolnie oraz kunszty wodne. Budowano także sztuczne kanały i zbiorniki wody, pozwalające napędzać liczne maszyny (np. Hüttenteich w Berthelsdorfie, Rothbacher i Erzenlager koło Brand oraz staw w Grossenhartmannsdorfie) (Schellhas 1986: 96). Budowę sztolni rozpoczynano od Freiberger Mulde. Ze względu na oddalenie prac górniczych, sztolnie były trudne w budowie i kosztowne (Langhof 1986: 70). e. Strefy przerobu  Lokalizacja hut Jako, że w pierwszym okresie wydobywano srebro rodzime, proces przetopu był bardzo prosty i mógł się odbywać w pobliżu kopalni. Nie wiadomo czy huty należały do właścicieli kopalni czy też do kogoś innego (Wagenbreth, Wächtler 1986: 75; Schirmer 2003: 19). Najstarsza wzmianka o hucie w rejonie Freibergu pochodzi z 1318 r. i mówi o hucie przy moście w Hilbersdorf w rejonie Muldenhütten (Freyer 1988: 26). W 1352 r. wzmiankowana była huta na Lößnitz k. Freibergu, którą margrabia oddał opatowi klasztoru Altzelle. W 1353 r. w źródłach pojawiła się huta na Muldzie zaopatrzona w 4 miechy (Schirmer 2003: 190). W drugim okresie w miejscu licznych małych hut powstały mniej liczna ale większe (rys. XI.9.5). Stawiano je tam gdzie był dostęp do wody. Huty dla Freibergu znajdowały się na Muldzie, dla żyły Hohe Birker koło Zug na Münzbach w Langenrinne, dla rud z Brand k. Linda na Striegis (Wagenbreth, Wächtler 1986: 75). W poł. XVI w. miało działać 46 hut. Wzmiankowane były huty w nad Muldą (Górna i Dolna), w Halsbach, huty w dolinie Münzbach, poniżej Weißenborn była Röhlingshütte, ok. 1583 r. powstałą Teichhütte, poniżej Berthelsdorfu znajdowała się Herzog-Heinrich-Hütte, koło Brand Brandstöllner Hüttenhof oraz Lindär Hütte (Freyer 1988: 26). W XVI w. zaczęto rozbudowywać system stawów, podziemnych i naziemnych kanałów mających napędzać różnego typu urządzenia kopalniane i hutnicze (Wagenbreth, Wächtler 1986: 63-65). O przeprowadzaniu jakichś procesów metalurgicznych w obrębie średniowiecznego miasta świadczyć mogą znaleziska. W trakcie badań archeologicznych znajdywano naczynia uznawane za wykorzystywane w procesie probierczym. Określenie ich przeznaczenie jednak jest dosyć trudne, o ile nie mają śladów procesu metalurgicznego na sobie, identyfikowano je na podstawie współwystępowania z rudą i żużlem. Najstarsze XIII wieczne formy maja kształt niewielkiej glinianej miseczki. Znajdywano także tygielki w formie kubków (Dallmann, Gühne 1993: 350-351). Znaleziono 3 grupy naczyń związanych z przetapianiem rudy. Płaskie okrągłe miseczki o średnicy 10-18 cm, ze śladami wtórnego wypału i pozostałościami przetopu. Większe miskowate formy, z wyodrębnioną podstawą, często wypalone utleniająco, z plackowatymi śladami przetopu w środku. Oraz grubościenne, w formie kubka trójkątne u wylewu, ze stemplem. Formy takie używane były na pewno od XIV w. do nowożytności. Małe czarki, wykorzystywane w XIII/XIV w. służyć mogły w procesie probierczym i do wytwarzania sztabek srebra. Na takie użycie wskazywać może forma średniowiecznych sztabek, które były zakazane jako płacidło przez cesarza, a które mieli wykorzystywać mieszkańcy Freibergu. Nie ma prawidłowości w ich rozkładzie przestrzennym. Sporo było przy Borngasse (niepublikowane) oraz kilka przy Obermarkt, a także przy wieży w zamku (Gühne 1990: 77-78). Podczas badań Theaterquartie w latach 1995-96 odkryto tygle związane być może z procesem probierczym. Znaleziono 46 fragmentów tygli mających postać stożkowatego kubka, o wysokości 7,3-10,4 cm, o średnicy wylewu 4,4-6,3 cm. Pojawiały się w obiektach związanych z fazą II i III funkcjonowania badanego obszaru (XIV-XV-XVI w.). Brakowało ich w fazie I (od XII do 2 poł. XIV w.). Odkryto także naczynia, przypominające z wyglądu jeden z typów kafli, z zachowanymi śladami metalu lub żużla. Miały one trójkątny wylew. Dotychczas datowane były na XIV w. – nowożytność, po badaniach w 1995-96 można je przesunąć wstecz do XIII w. Występowały także białe szalki z płaskim dnem identyfikowane dotychczas jako młodsza forma tygli. Datowane na XV w. Odkryto także płaskie szalki, być może związane z procesem probierczym (Niederfeilner 2007: 116-118). Na podwórzu parceli Enge Gasse 10, znaleziono relikt hałdy o miąższości 0,2-0,3 m. Ziarna rozdrobnione były do wielkości 50 mm i pozbawione rudy. Między nimi znaleziono liczne fragmenty rudy o średnicy do 300 mm (Dallmann, Gühne 1993: 351). W trakcie badań na działce Untermarkt 12 pod warstwą bruku oddzielającą nowożytne nawarstwienia od starszych, znaleziono warstwę szlaki oraz mocno stopione warstwy gnejsu i żwiru, które wskazują na hutniczą bądź górniczą działalność. W ich kontekście znaleziono średniowieczną ceramikę. Warstwy te zalegały na jamie, w której wypełnisku znajdowały się fragmenty ceramiki z końca XIII i z XIV w. Na tej samej działce znaleziono szyb górniczy zasypany być może w XIV w. (Richter 1992: 37-39).  Technika W pierwszej fazie górnictwa wydobywano ze stref oksydacji srebro rodzime, które nie musiało być bardzo intensywnie przetwarzane. Rudę roztłukiwano na mniejsze kawałki i łatwo oddzielano skałę płonną. Przerabiać trzeba było głębsze partie złóż, które zaczęto eksploatować w XV w. W wydobytym materiale było bardzo mało rudy, dlatego cały urobek z większego obszaru transportowano do sortowni gdzie pracowały dzieci 8-16 lat oraz inwalidzi. Dalej rudę rozdrabniano w mechanicznych młynach, płukano i przewożono do huty (Wagenbreth, Wächtler 1986: 72). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Neuhilbersdorf – obszar pokryty hałdami, pinkami, oraz zagłębieniami, podczas badań znaleziono liczne fragmenty ceramiki oraz żużla. Podczas dalszej prospekcji znaleziono liczne mocno okopcone kamienie polne, pod którymi znajdowała się podstawa pieca o formie U-kształtnej. Piec stał na podstawie z kamieni łamanych. Kopułę pieca zbudowano z otoczaków i gliny. Palenisko miało 2,35 m długości i 0,56 m szerokości. Całość konstrukcji miała wymiary 2,70 x 1,85 m (podobne piece w Treppenhauer). Znaleziono lokalną ceramikę (typu blaugraue) oraz importowaną ceramikę glazurowaną i ceramikę malowaną na czerwono (rotbemalter Feinware). Piec najprawdopodobniej znajdował się w obrębie naziemnego domu. Zaraz obok zlokalizowany był zagłębiony dom. W jego wypełnisku znaleziono odpady bytowe (ceramika, kości, węgle drzewne), a także fragment żelazka górniczego, oraz szalkę noszącą ślady topienia ołowiu, wskazujące na górniczo-hutnicze zajęcie użytkowników budynku. 8 m od budynków znajdowała się hałda żużla żelaznego. Znaleziska wskazują na istnienie w tym miejscu osiedla górniczego. Ceramika pozwala datować zagłębiony dom, piec i hałdę żużla na XIII/XIV w. Nie ma żadnych źródeł pisanych dotyczących wydobycia na tym obszarze w tym okresie (Eckstein i inni 1994: 119-120; Richter 1995: 57-58).  Rammelsberg - W źródłach pisanych górnictwo w tym rejonie wspominane jest po raz pierwszy w 1477 r. w rachunkach mennicy. Odkryto dom zagłębiony w gnejs, na ok. 0,90 m,. Na dnie była podłoga z gliny z węglami drzewnymi, bryłkami rudy i frag. ceramiki (wypalona utleniająco, malowane ochrą i jasnoszare). W wypełnisku znaleziono importowany dzbanek kamionkowy orasz szlakę i podkowę. Dom datowany był na XIII/XIV w. (Eckstein i inni 1994: 120; Richter 1995: 58-59). g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne Münzbach u ujścia do Muldy tworzył głęboką dolinę, dzięki czemu możliwe było wydobywanie kamienia budowlanego (gnejsów). Piaskowiec występuje na wschód od miasta w rejonie Tharandter Wald (Niederschoena i Grillenburg) oraz w Dippoldiswalder Heide (las na płn. od Dippoldiswalde) (Douffet 2002: 289). 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna Układ urbanistyczny Freibergu złożony był z kilku elementów: wsi Christiansdorf, osiedla górniczego, zamku wraz z osiedlem książęcym, osiedla kupców i rzemieślników oraz regularnego lokacyjnego układu miejskiego (rys. XI.9.7-8). Za najstarszą uznawana była osada Christiansdorf. Kwestia jej lokalizacji powiązana jest z zagadnieniem umiejscowienia osady górniczej. Wieś miała znajdować się na wschodnim brzegu Münzbach, w rejonie kościoła św. Jakuba (Wagenbreth, Wächtler 1986: 116). Wychodząc z tego założenia Langner (1927) rekonstruował układ łanów rozchodzących się promieniście na wschód. Pytaniem pozostaje po co wytyczać tak skomplikowany układ łanów w niezasiedlonym terenie (Richter, Schwabenicky 2007: 318). Z przeprowadzonej współcześnie analizy źródeł pisanych wynika, że łany należące do Christiansdorfu ciągnęły się w kierunku południowo-zachodnim, a obszary na północ od wsi należały do Tuttendorfu. W takiej sytuacji kościół św. Donata znajdowałby się bardziej w centrum osadniczym wsi, więc możliwe, że to on właśnie był kościołem parafialnym wsi kolonizacyjnej, a kościół św. Jakuba był kościołem osady górniczej (Richter, Schwabenicky 2007: 321). Dawniej w rejonie kościoła św. Donata lokalizowano osadę górniczą powstałą po odkryciu złóż w 1168 r. (Gühne 1990: 73). Podejrzewano, że być może najstarsza osada górnicza powstała przy kościele św. Donata, podobnie jak w Goslarze była poza miastem (Doufett, Gühne 1983: 29). U. Richter skłaniał się jednak ku teorii, że osiedle górnicze powstało wokół kościoła św. Jakuba i należy je identyfikować z wzmiankowanym w 1241 r. civitas Saxonum (Richter 1995: 75). Badania historyczne łączą tą nazwę z najstarszym osiedlem górniczym, zamieszkałym przez przybyszów z Harzu, z Goslaru (z Dolnej Saksonii). Nazwą tą określano w późnym średniowieczu ulice i miejsca w obrębie Jakobiviertel. Ponadto kościoły pod wezwaniem św. Jakuba były być może kościołami gmin górniczych (Richter 2002: 8). Doufett i Gühne (1983) mieli jednak wątpliwości czy lokalizacja wsi i osady górniczej jest właściwa. Chłopi karczowali las, dostawali go na własność, wkładali dużo pracy w pozyskanie ziemi i posiadali wolność osobistą. Pojawienie się ludności nierolniczej, która osiedlała się na ich ziemi musiało prowadzić do konfliktów (Doufett, Gühne 1983: 27-28). Wszystkie teorie niestety podparte są tylko poszlakami. Jak dotąd, nie opublikowano wyników żadnych badań archeologicznych potwierdzających lub zaprzeczających lokalizacji najstarszej wsi i osady górniczej. Teren wokół nieistniejącego już kościoła św. Donata znajduje się na czynnym obecnie cmentarzu, co uniemożliwia jakiekolwiek badania. Niejasne jest także datowanie kościołów. Wg analizy planów kościoła św. Jakuba z czasów wyburzenia, jego najstarszą fazę można datować na 3 ćw. XII w. (Magirius 2002: 209). Kościół św. Donata wzmiankowany był po raz pierwszy w 1225 r. (Doufett, Gühne 1983: 28). Żyły rudy przebiegały przez oba osiedla, choć za najstarsze miejsce wydobycia uważa się Hauptgang, która przebiegała przez teren późniejszego Jakobiviertel (patrz: Strefy wydobycia surowca). Obszar ten pozbawiony jest regularnego układu urbanistycznego. Na nowożytnych planach miasta znajduje się tu luźna zabudowa oraz liczne tereny zielone (rys. XI.9.6). Wydaje się, że układ terenu wokół kościoła św. Jakuba uwarunkowany był przez przepływającą na tym terenie rzekę. Główna oś komunikacyjna, którą mogła być dzisiejsza Pfarrgasse, przebiegała najprawdopodobniej równolegle do rzeki. Ponadto zaburzenia w układzie zabudowy spowodowane mogły być prowadzonymi w tym rejonie, w średniowieczu i okresie wczesno nowożytnym, pracami wydobywczy i być może przerobowymi. Niestety nie prowadzono badań nad pierwotnym ukształtowaniem terenu. Po wsi i osadzie górniczej kolejną częścią zespołu miał być gród książęcy oraz wyrosła koło niego osada. Zamek położony był na terenie być może z natury obronnym, otoczonym od północy i zachodu potokiem Saubach. Przeprowadzone w jego obrębie badania archeologiczne wykazały, że w najstarszych odkrytych warstwach, związanych z kamienną wieżą (bergfriedem?) zalegała ceramika z końca XII w. (Gühne 1987: 41-42; 1990: 77; Richter 2002: 16; Tepper 2002: 261). Najprawdopodobniej w podobnym okresie mogło powstać osiedle książęce przy zamku, położone na wschód od niego. Być może wzdłuż głównego traktu biegnącego ze wschodu na zachód. Pod koniec XII w. zaczął się najprawdopodobniej kształtować teren wokół Untermarkt. Badania archeologiczne na działce Untergasse 2 oraz Meissner Gasse 1/3 ujawniły relikty zagłębionych domów. Na podstawie materiału archeologicznego budynki można datować na ostatnie dziesięciolecie XII w. i 1 ćw. XIII w. Zostały być może spalone najpóźniej w 1225 r. (Richter 1995: 10-14, 16-17; 2002: 19-20). Natomiast budynek murowany na działce Untermarkt 12 powstał ok. 1200 r. (Richter 2002: 22). Zamykający od zachodu plac kościół NMP (obecna katedra) powstał najprawdopodobniej ok. 1180 r. jako kościół przygrodowy (Magirius 2002: 211). Brak większej ilości publikowanych badań uniemożliwia jednoznaczne określenie zasięgu pierwotnego osiedla. Nie wiadomo także kiedy i na jaką skalę prowadzono w tym rejonie prace górnicze (na działce Untermarkt 12 znaleziono szyb górniczy). Wydaje się być słusznym twierdzenie o rozbudowie osiedla wzdłuż szlaku, biegnącego powyżej rzeki ze wschodu na zachód. Równolegle z osiedlem przegrodowym miał powstać trzeci element przedlokacyjnego układu czyli osiedle kupców i rzemieślników. Miało być położone na zachodnim brzegu Loßnitz, naprzeciw osady przy kościele św. Jakuba (Doufett, Gühne 1983: 37; Richter 1995: 76). Centrum osiedla miał stanowić kościół św. Mikołaja. Wg Magiriusa kościół mógł powstać już w latach 1170/1175 (2002: 210). Na zapleczu działki Borngasse 11, w pd.-zach. części domniemanego osiedla kupiecko-rzemieślniczego, odkryto drewniany budynek gospodarczy, który funkcjonował od przełomu XII/XIII w. do 2 poł. XIV w. Uzyskano z niego datę dendro 1186 r. (Niederfeilner 2007: 61). Może to być świadectwem XII-wiecznego zagospodarowania terenu. Obszar ten, ograniczony ulicami Heubner Strasse-Farbergasse/ Badegasse-Garbergasse/Kesselgasse/Borngasse wykazuje pewną regularność. Najprawdopodobniej od wschodu układ dostosowany był do przebiegu rzeki. Ostatnim elementem, który spajał przedlokacyjny ośrodek w całość było miasto lokacyjne, znajdujące się na wyniosłości terenu na zachód od przedlokacyjnej strefy osadniczej. Jego jądro stanowił 9-polowy szachownicowy układ z centralnie umieszczonym rynkiem. Zachodni blok przyrynkowy przeznaczony był na kościół parafialny. Zbudowano go po 1200 r. w przeciągu pierwszej poł. XIII w. (Magirius 2002: 211). Kościół znajdował się za linią zabudowy przyrynkowej, o czym świadczy budynek murowany odkryty przy Obermarkt 8, datowany na ok. poł. XIII w. (Richter 2002: 22-24). Od wschodu przyrynkowy blok zabudowy stykał się bezpośrednio z zabudową wokół kościoła św. Mikołaja. Za blokami południowymi znajdował się kolejny pas zabudowy, ograniczony w późniejszym czasie przez linię fortyfikacji. W kierunku zachodnim i północnym znajdowały się kolejne bloki zabudowy wymierzone przy głównych traktach komunikacyjnych, które przebiegały przez południową i wschodnią pierzeję rynku. Z każdego narożnika rynku wychodziły po dwie ulice. Dodatkowo w północnym i wschodnim bloku znajdowała się uliczka wybiegająca ze środka pierzei. Trudna do ustalenia jest data powstania miasta lokacyjnego. Z drewnianej nawierzchni odkrytej na ulicy Weingasse i Heubnerstrasse uzyskano daty dendro ścięcia drzewa z roku 1182 i 1183 oraz krótko po 1185. Na drewnianej nawierzchni zalegała warstwa zawierająca ceramikę z 1 poł. XIII w. (Eckstein i inni 1994: 121; Richter 1995: 46-49; 2002: 15). Kolejną istotną informacją na temat czasu zasiedlenia terenu Oberstadt jest profil odkryty na zapleczu działki Kaufhausgasse 5. Materiał z warstw leżących bezpośrednio nad calcem był typologicznie nie do oddzielenia, współwystępowała tam ceramika typu vorblaugraue i blaugraue, z przewagą tej pierwszej. Znalezisko wskazuje, że obszar ten mógł być zasiedlony krótko po 1200 r. Natomiast naczynie znalezione w jamie nr 20 (parcela Kaufhausgasse 8) pochodzi jeszcze z XII w. (Richter 1995: 33-40). Na działce przy Enge Gasse 12 (wschodni blok przyrynkowy), w najniższych badanych warstwach znaleziono ceramikę typu vorblaugraue, która świadczyć może, iż teren ten zagospodarowano w jakiś sposób pod koniec XII w. (Hemker, Weller 1995: 208). Przy Kaufhausgasse 4 znaleziono zagłębiony budynek, którego datę powstania określono na ok. 1200 r. (Richter 1995: 31-33; 2002: 20-21). Badania przy Peterstraße 27 (zachodnia część miasta) dostarczyły natomiast ceramiki z XIII w. (Hemker, Weller 1995: 208). Wymienione znaleziska wskazują, że najprawdopodobniej działalność osadnicza w rejonie Oberstadt podjęta została zaraz na początku XIII w. Uzyskane z nawierzchni ulicy daty dendrochronologiczne, niestety tylko trzy, mogą pochodzić z drewna wtórnie użytego, należy więc podchodzić bardzo ostrożnie do ich interpretacji. Sama data lokacji jest niejasna, gdyż nie zachował się dokument lokacyjny, bądź nigdy go nie było. Uważano, że doszło do niej w 1215 r. (Doufett, Gühne 1983: 37), lub szerzej w latach 1210-1218 (Richter 1995: 77). Najprawdopodobniej proces powstawania miasta, jego wymierzania, zabudowy oraz uformowania się gminy miejskiej posiadającej konkretne przywileje trwał przez dłuższy czas. Badania piwnic datowanych na XIII/XIV w. wskazują, że od tego czasu siatka ulic starego miasta niewiele się zmieniła. Zmiana została odkryta tylko przy Obermarkt oraz po zachodniej stronie katedry, gdzie po pożarze w 1484 r. przesunięto linię zabudowy o metr w kierunku placu (Richter 2002: 19). W efekcie opisanych przemian powstało miasto o nieregularnym zarysie, o powierzchni ok 47 ha, które we wschodniej części miało mocno nieregularny układ urbanistyczny, spowodowany warunkami naturalnymi oraz wielofazowym rozwojem, a w zachodniej części regularny plan, do którego prawdopodobnie dostosowano część starszego układu (np. osiedla książęcego) (rys. XI.9.15). b. Ulice Odsłonięto drewnianą nawierzchnię ulicy, widoczną głównie w profilu wkopu instalacyjnego na ul. Weingasse od skrzyżowania z Borngasse do skrzyżowania z Burgstraße (rys. XI.9.16). Teren naturalnie opadał w kierunku wschodnim. Krótki odcinek zachowanej konstrukcji odkryto także na Heubnerstraße przy wylocie na Weingasse. Konstrukcja składała się z belek leżących wzdłuż ulicy, oraz położonych na nich połowiznach leżących na przemian płaską stroną do góry i na dół. Elementy nie były ze sobą konstrukcyjnie połączone. Pod drogą znajdowała się warstwa mierzwy z dużą ilością fragmentów drewna lub wąska warstwa gruzu gnejsowego z gliną, który narzucono przed budową drogi (rys. XI.9.17). Ponadto na drewnianej nawierzchni w wielu miejscach narzucono warstwę żwiru, kamienia i odpadów hutniczych. Wskazuje to na wczesne wtórne użycie szlaki. W tej warstwie znajdowały się także odpady bytowe (frag. skóry, drewna, kości zwierzęcych, ceramiki). Ceramika z tej warstwy pochodziła z 1 poł. XIII w. Daty dendrochronologiczne z Weingasse dały datę ścięcia w roku 1182 i 1183, a z Heubnerstraße, krótko po 1185 r. Użyto drewna świerkowego (Eckstein i inni 1994: 121; Richter 1995: 46-49; 2002: 15). Badania archeologiczne prowadzone na ulicach Nonnengasse, Kesselgasse, wykazały że w XIV i XV w. były one brukowane (Eckstein i inni 1994: 121). Być może podobnie było z innymi ulicami. Niewykluczone wydaje się być użycie odpadów kopalnianych i hutniczych do budowy nawierzchni. Wg Langhofa większość ulic była niewybrukowana, wzdłuż nich znajdowały się drewniane rynsztoki odprowadzające nadmiar wody i płynnych nieczystości (Langhof 1986: 82). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki W rejonie Unterstadt wielkość działki nie do ustalenia ze względu na nieregularny rozkład, związany z dawną wsią bądź osadą górniczą. Być może duży wpływ na lokalizację zabudowy miała przepływająca w tym miejscu rzeka (podmokły teren utrudniający budowę). Pewną regularność wykazuje obszar wokół kościoła św. Mikołaja. Być może jest to ślad po najstarszym układzie miejskim.  Untermarkt 12-14 – (rys. XI.9.23) badania w latach 1987, 1990, 1995-1996 – na działce nr 12 odkryto pozostałości dwóch sklepionych piwnic oraz relikty murów z rozwiniętego średniowiecza. We frontowej części działki znajdowały się piwnice kamienic. Jedna skierowana do Untermarkt druga odgałęziała się w kierunku Bäckergäßche. Druga zachowała się tylko częściowo. W licu muru pierwszej znaleziono pozostałości murowanej konstrukcji znajdującej się w głębi działki (Hemker i inni 1997: 277-278). Na zapleczu domów frontowych poziom z XIV w. znajdował się 3,1 m poniżej obecnego poziomu podwórza. Pierwotny teren naturalnie opadał od Untermarkt w kierunku młynówki Muhlgraben. Spadek był wyrównywany, tak że w XVI w. uzyskano poziomy dziedziniec. Na zapleczu działki znajdowały się urządzenia związane z zaopatrzeniem w wodę i usuwaniem nieczystości. W płn.-wsch. części działki znaleziono studnię murowaną, wypełnioną najpóźniej w XVIII w. Najstarszymi urządzeniami na zapleczu była kamienna studnia oraz dwie latryny drewniane. Z urządzeniami tymi związany był szachulcowy budynek. Spłonął on razem z resztą działki w pożarze. Prawdopodobnie, jak wynika z materiału ceramicznego związanego z warstwą destruktu, był to pożar w końcu XV w. 1471 lub 1484 r. Po pożarze zrezygnowano z użytkowania starszej latryny. Wzniesiono wtedy także mur oporowy zabezpieczający wyrównane podwórze. Wraz z murem wzniesiono murowaną, czworokątną, latrynę. Używano jej aż do XVII w. Mur oddzielający działki 13 i 14 powstał częściowo w XVI w. Wraz z murem wzniesiono sklepioną kamienną latrynę. Na działce Untermarkt 12 po pożarze, w XVI w., mniejsze parcele połączono w jedną dużą. W XVI w. rozpoczęto zabudowywanie podwórza. Także tu powstały kolejne kamienne latryny (Hemker i inni 1997: 278-280).  Theaterquartier – badania objęły obszar 4000 m2, prowadzone w pobliżu kościoła św. Mikołaja. Obszar otoczony nadzwyczaj masywnymi piwnicami z XVI w. W obrębie podwórza znaleziono nawarstwienia średniowieczne. Znaleziono pozostałości warsztatu szewca/kaletnika (Hemker i inni 1997: 281-282).  Theaterquartie – (rys. XI.9.29) (Badania w latach 1995-1996, 2700 m2 powierzchni) w pobliżu kościoła św. Mikołaja, kwartał pomiędzy ulicami Engen Gasse, Kesselgasse, Borngasse, Theatergasse (Niederfeilner 2007: 54). Wydzielono 4 fazy zasiedlenia terenu. Bazowano na danych archeologicznych i historycznych. Pierwsza faza od 1186 r. (najstarsza data dendro), trwała do pożaru w 1375/86 r. Faza II kończyła się na pożarze 1471/84 r. Wtedy doszło do dużych przemian topografii. Granice te nie są zbyt dokładnie określone. Koniec III fazy wyznacza przebudowa kwartału nie związana z pożarem, która nastąpiła ok. przełomu XVI i XVII w. Ostatnią cezurę wyznaczono na podstawie widoków miasta. Zmieniła się na nich zabudowa, w efekcie kwartał miał być otoczony ciągiem kalenicowej zabudowy. W środku została pusta przestrzeń (Niederfeilner 2007: 57-58). Z najstarszej fazy użytkowania terenu pochodzą tylko fragmenty konstrukcji glinianej (klepisko?). Nie da się ustalić ich funkcji i pierwotnego wyglądu (Niederfeilner 2007: 59).  Borngasse 11 - W XII/XIII w. na zapleczu działki Borngasse 11 powstał zagłębiony budynek o charakterze gospodarczym, który funkcjonowała od przełomu XII/XIII w. do 2 poł. XIV w. Uzyskano z niego datę dendro 1186 r. (rys. XI.9.28) (Niederfeilner 2007: 61). Także na zapleczu działki znajdowały się budynki słupowe z kamienną podwaliną, pierwszy zniszczył pożar w XIV w., drugi wzniesiono po zniszczeniu pierwszego (Niederfeilner 2007: 62-63). Na tej działce znaleziono pierwszą kamienną piwnicę w kwartale. Odkryto relikty budynków wskazujące, że w początkowej fazie istniały 3 wąskie działki zwrócone szczytem do Borngasse. Miały szerokość 3,00-3,30 m i długość 8,00 m (rys. XI.9.30). Funkcjonowały w III okresie zasiedlenia. Miałoby to potwierdzać hipotezę Ungera (1986: 33)o wąskich działkach (Niederfeilner 2007: 65). Odkryty podczas badań materiał ceramiczny przeważnie jest miejscowej produkcji. Ceramika w 93% związana z gospodarstwem domowym, głównie naczynia kuchenne. Brak importów, brak zewnętrznych wpływów z innych regionów, sugeruje, że na wiejski model życia z dala od ważnych centrów rzemiosła i polityki. Już w I okresie pojawia się jednak zabudowa o charakterze miejskim – budynki na kamiennych fundamentach, piwnice i wieża mieszkalna. W pobliżu wieży znaleziono ostrogi, klucz, ozdobną igłę, sprzączkę od pasa, glazurowane ceramiczne figurki, starannie wykonane buty, kamionkowe naczynia, szkło. Zabytki te związane są z warstwą pożarową i wypełniskami latryn. Być może stał tu dom kogoś z wyższej warstwy społeczeństwa miasta. Przy domu znajdował się dziedziniec wokół którego zgrupowane były obora, za którą mieścił się dół na gnój, obok obory znajdował się zadaszony budynek gospodarczy. Z kolejnej strony stał następny zagłębiony budynek, w którym mógł funkcjonować warsztat. Budynek wieżowy stał także w II i III okresie. W III okresie (XVI w.) badanym kwartale istniały 2 domy wieżowe. W warstwach związanych z III okresem znajdywane były liczne naczynia importowane (ceramika, szkło), co może świadczyć o statusie miasta w tym okresie (Niederfeilner 2007: 148-150).  Borngasse 9 – Na zapleczu budynek drewniany, zagłębiony, podobny jak na Borngasse 11 (Niederfeilner 2007: 61)  Borngasse 7 - Na zapleczu budynek drewniany, zagłębiony, podobny jak na Borngasse 11 (Niederfeilner 2007: 61)  Kesselgasse/Peterstraße – na działkach zwrócone w stronę głównej ulicy znajdowały się budynki typu kemenate, funkcjonowały w okresie I-III, miały najprawdopodobniej budynek frontowy (Niederfeilner 2007: 65-66).  Heubnerstraße/Stadthaus II – odkryto kamienną piwnicę z XII w. Piwnica została zniszczona w wyniku pożaru w 1386 r. W XVI w. pozostałości zostały częściowo zniszczone przez system odwadniania (Hemker i inni 1997: 282-283).  Kaufhausgasse (zachodnia strona) – (rys. XI.9.27) (ze względu na zagrożenie budowlane, badania w wąskim zakresie) Kaufhausgasse 8 - działka w pobliżu Obermarkt. We frontowej części znaleziono pozostałości murowanej piwnicy. Odkryta konstrukcja zbudowana była z kamienia łamanego łączonego gliną. Lokowana była frontem do Kaufhausgasse. W warstwach spalenizny zalegających nad wejściem do odkrytej piwnicy znaleziono ceramikę z XIV w., warstwy wiązane z pożarem z 1375 lub 1386. Piwnica mogła powstać w XIII lub XIV w. Prawdopodobnie po tej dacie na działce nie było żadnej podpiwniczonej zabudowy. Na zapleczu budynku frontowego znajdowały się latryny, które miały wypełniska z czasów nowożytnych (rys. XI.9.26) (Richter 1995: 25; Hemker i inni 1997: 284-285). Wiek i usytuowanie piwnicy wskazuje na parcelację w tym rejonie. Przy Kaufhausgasse w średniowieczu prawdopodobnie mieściły się wąskie i głębokie (??) parcele. We frontowej części przy ulicy znajdował sie budynek mieszkalny, a na zapleczu budynki gospodarcze, stajnie. Budynek stał szczytem do ulicy. Takie ustawienie widoczne jest na planie Münstera z 1554 r. Plan Brauna i Hogenberga z 1576 r. pokazuje pewną zmianę – obok luki w górnej partii ulicy (Nr. 2 i 3) domu nr 4 stoi kalenicą do ulicy. Odzwierciedla to sytuację potwierdzoną przez znaleziska archeologiczne. Po poszerzeniu domów ustawiano je kalenicą do ulicy. Dziś dwie lub więcej piwnic znajdują się w jednym budynku (sytuacja widoczna na Borngasse 6 i Enge Gasse 2 i 4). Zmiany takie miały miejsce po pożarze w 1484 r. oraz w XVI i XVII w. Pewną rolę odegrać w tym procesie mogła także wojna trzydziestoletnia. Wskazówki o tym, że pierwotny układ był szczytowy znaleźć można w prawie miejskim Freibergu (Richter 1995: 26-28).  Wasserturmstraße, róg Wassergasse – pod nowożytną zabudową znaleziono późnośredniowieczną piwnicę. Nakryta była drewnianym stropem. Funkcjonowała do XVII w. Pod fundamentami znaleziono warstwy spalenizny z XV w. Być może ta część miasta została zabudowana trwalszą zabudową dopiero w tym okresie (Hemker i inni 1997: 286-287).  Helmertplatz – (pd. część Unterstadt) – kiedyś obszar ten leżał bezpośrednio przy Münzbach. Bezpośrednio na południe znajdowała się „Wasserturm” przez którą przepływał potok. W XVI w. wg widoku miasta obszar ten był niezabudowany, sąsiadował też z zabudową szybu Reicher Trost, który otwarto w 1568 r. W toku badań geologicznych odkryto, że pierwotny poziom terenu, nakryty żwirami z Münzbach leży 5,5 m poniżej dzisiejszego poziomu. Znaleziono liczne węgle drzewne w obrębie dawnej doliny, które mogą być świadectwem karczunku. 1,80 m powyżej pierwotnego poziomu znaleziono relikty muru z kamienia łamanego, którego powstanie datowano na podstawie ceramiki na XIV w. Był mocno zniszczony, co uniemożliwiało analizę architektoniczną. Znaleziono także warstwy kulturowe. Obszar ten był zasiedlony w średniowieczu. Po wyburzeniu pierwszej budowli powstały dwa mury ogradzające działkę (podwórze) od Münzbach i Helmertplatz. Powstały w późnym średniowieczu. Po rozpoczęciu prac górniczych w tym rejonie zaczęto na działce usypywać hałdy. W wyniku prac górniczych podniesiono poziom terenu o 4 m. Szyb zamknięto w XIX w. (Hemker i inni 1997: 287-290).  Enge Gasse 12 – (badania 1995) działka położona w obszarze osiedla rzemieślników i kupców koło kościoła św. Mikołaja. Znaleziono murowane fundamenty, wylewkę i horyzont zniszczenia dwufazowej zabudowy działki. Najstarsza faza użytkowania działki pochodziła z rozwiniętego średniowiecza i trwała do czasów renesansu. Odsłonięto dwa zorientowane na osie północ-południe mury fundamentowe z kamienia łączonego gliną, oddzielone od siebie co najmniej sześcioma warstwami gliny, porozdzielanej warstewkami popiołu i poziomów użytkowych. Znaleziono także fragment szachulcowej ściany. Ściana ta związana była z warstwą pożarową z dużą ilością węgli drzewnych i przepalonej gliny (?). W warstwach zalegała ceramika typowa dla 2 poł. XII w. (vorblaugraue Ware) oraz ceramika z 2 ćw. XIII w. (blaugraue Irdenware). Pierwszą stojącą tu budowlą była wąski szachulcowy budynek na kamiennych fundamentach, ustawiony szczytem do ulicy. W jego kontekście odkryto fragmenty tygla probierczego oraz lampkę górniczą, a także fragmenty szlaki – wskazuje to na górnicze zajęcie mieszkańców. Budynek ten był użytkowany do czasów renesansu (jest na planie z 1572 r.). Warstwa spalenizny zawierająca materiał ceramiczny z XVII w. świadczy o jego zniszczeniu w pożarze (Hemker, Weller 1995: 207). W czasach baroku na działce powstał nowy budynek, prawie powtarzający plan poprzedniego. Badania udowodniły, że teren ten zasiedlono później niż 2 poł. XII w. Od średniowiecza nie zmienił się przebieg granic działek (Hemker, Weller 1995: 208).  Peterstraße 27 – pod łukiem fundamentu renesansowego budynku frontowego odkryto sekwencję nawarstwień starszych niż budynek. Poziom calca w tym rejonie (Oberstadt) znajduje się 1,5 m poniżej dzisiejszego poziomu ulicy. W profilu dobrze czytelne jest stopniowe podnoszenie się poziomu terenu związane być może ze średniowieczną zabudową. Poziomy użytkowe zalegały na przemian z warstwami pożarowymi. W dolnych warstwach pojawia się ceramika z XIII w. (blaugraue Ware), a w górnych kamionka i ceramika glazurowana. Nie znaleziono ceramiki z XII w. (Hemker, Weller 1995: 208).  Untergasse 2 – (badania w 1993 r.) część działki podpiwniczona, piwnica znajdowała się we wschodniej części parceli. Zbudowana z kamienia łamanego łączonego gliną. We wkopie pod piwnicę znaleziono ceramikę (blaugraue Irdenware z odcinanym dnem), która datuje czas budowy piwnicy na 2 poł. XIV w. (Richter 1995: 7-8). Obok piwnicy znaleziono także zagłębiony dom, który znajdował się pod warstwami nasypowymi i wyrównawczymi. Na podstawie materiału archeologicznego budynek można datować na ostatnie dziesięciolecie XII w. i 1 ćw. XIII w. Budynek został być może spalony najpóźniej w 1225 r. (Richter 1995: 10-14). W warstwie pożarowej znaleziono także fragmenty żużli hutniczych oraz odpadków z kuźni lub żużli żelaznych (Richter 1995: 15).  Dom mieszkalny  Untergasse 2 – (przy Untermarkt) Obok piwnicy z XIV w. znaleziono także zagłębiony dom, który zalegał się pod warstwami nasypowymi i wyrównawczymi. Był zgłębiony na 1,8 m w calec. W rzucie poziomym miał wymiary 4,5 x 5,3 m. Jego wschodnia strona została zniszczona przez wzmiankowaną piwnicę. Wzdłuż budynku leżały trzy zbutwiałe belki podwalinowe, odkryto także dołki posłupowe. Budynek wzniesiono zapewne z pionowych belek stojących na podwalinach oraz okrąglaków, bądź połowizn pomiędzy nimi. Drewno zasmarowane było gliną. W wyniku pożaru zachowały się fragmenty gliny. W północno-wschodniej części budynku znajdowała się ściana z kamienia łamanego łączonego gliną, płożona na belce podwalinowej. Funkcja kamiennej ściany jest trudna do określenia. Znaleziska okopconych otoczaków w tym rejonie mogą sugerować, że stał tam gliniano-kamienny piec (podobne piece w Treppenhauer i Neuhilbersdorf). Odkryte dołki posłupowe mogą być pozostałością wewnętrznych podziałów przestrzeni. Wejście do budynku znajdowało się od strony Untermarkt. Podłoga wyłożona była gliną, położoną bezpośrednio na calcowym gnejsie. Na klepisku zarejestrowano poziom użytkowy, na którym zalegała warstwa pożarowa, która sugeruje iż dom padł ofiara pożaru. W warstwie tej znajdowały się fragmenty ceramiki (vorblaugraue Ware). Na podstawie materiału archeologicznego budynek można datować na ostatnie dziesięciolecie XII w. i 1 ćw. XIII w. Budynek został być może spalony najpóźniej w 1225 r. (rys. XI.9.18-20) (Richter 1995: 10-14; 2002: 19-20). W warstwie pożarowej znaleziono także fragmenty żużli hutniczych oraz odpadków z kuźni lub żużli żelaznych (Richter 1995: 15). Pomiędzy tym budynkiem a kolejnym znalezionym na działce Meissner Gasse 1/3 znajdował się dół na odpadki, w którego wypełnisku znajdował się ceramika z późnego XII w. i XIII w. której część nosiła ślady przetopu metalu i zawierały pozostałości stopu zawierającego miedź (Eckstein i inni 1994: 121).  Meissner Gasse 1/3 – w podwórzu odkryto zagłębiony dom. Widoczny był jednak tylko w profilu. Zachowana była zachodnia ściana, znaleziono przy niej pozostałości belki podwalinowej. Wschodnia strona została zniszczona w XIX w. Podłogę wykonano z gliny położonej na calcowym gnejsie. Na niej zalegała warstwa użytkowa, na której zalegała 0,5 m miąższości warstwa pożarowa. W warstwie użytkowej jak i pożarowej zalegały, podobnie jak w obiekcie z Untergasse 2, fragmenty ceramiki (vorblaugraue Ware). Znaleziono także fragment tygla glinianego z trójkątnym wylewem, zrobionego z gliny z domieszką grafitu. Budynek ten funkcjonował w tym samym czasie co budynek przy Untergasse 2. Oba zostały zniszczone w podobnym czasie. Warstwa wypełniająca budynek po zniszczeniu, była to warstwa wyrównawcza złożona z kamieni, gruzu kamiennego i ceglanego, gliny i węgli drzewnych. W zasypisku znajdował się młodszy materiał ceramiczny (blaugraue Ware) (Richter 1995: 16-17). W wypełnisku znaleziono także ceramiczną szalkę, taką jakie znajdywano w wielu miejscach we Freibergu. Mogła służyć w procesie probierczym (Richter 1995: 18-19).  Untermarkt 21 – (badania w roku 1990) Za budynkiem mieszkalnym z XVI w. (Untermarkt 20), w części pd.-wsch. parceli znaleziono zagłębiony dom, zbudowany z kamienia łamanego, znajdujący się 2,10 m poniżej obecnego poziomu podwórza. Podłoga wykonana była przynajmniej częściowo z płyt gnejsu (rys. XI.9.22). W wypełnisku znajdowały się fragmenty ceramiki należące do typu blaugraue. Znaleziony materiał datuje budynek na XIII w. (Richter 1995: 61-62).  Untermarkt 12 – budynek położony na działce w narożniku Untermarkt, blisko młynówki. Na tyłach budynku frontowego znajdowało się duże pomieszczenie, sklepione. Budynek ten musiał poprzedzać resztę konstrukcji kamienicy. Od strony podwórza na budynku znaleziono detale renesansowe i gotyckie. Budynek miał wymiary 7 x 10 m i ściany grubości 1,05 m. Był zagłębiony w podłoże na 1,1 m. Ściany wzniesiono z kamienia łamanego łączonego gliną, a narożniki z piaskowca. Do budynku, od frontu (od Untermarkt), prowadziło wejście, starsze niż budynek frontowy (rys. XI.9.23-24). Budynek przypominał formą kemenate. Podobne budynki w Freibergu są na Borngasse 1-3, Enge Gasse 9 (Kern 1990: 55-58; Richter 1992: 36; Hemker i inni 1997: 277-278; 2002: 21-22). Data budowy ustalona na podstawie ceramiki z wkopu budowlanego datowanej na ok. 1200 r. (Richter 2002: 22). Mur, który powstał po jego północnej stronie w XIV w. położony był na warstwach z materiałem z XII/XIII w., pochodzących z czasu funkcjonowania budynku (Richter 1992: 33-34).  Kaufhausgasse 4 – (w pobliżu Obermarkt), dom zagłębiony. Budynek znajdował się w tylnej części działki. Zagłębiony 2 m w gnejs. Nie odkryto całej powierzchni domu. Na linii płn.-pd. miał długość 5,5 m. Część poza obrębem inwestycji, część zniszczona przez dół na odpadki. Ściany budynku wyłożone były kamieniem łamanym łączonym gliną. Na podłodze znajdowała się warstw użytkowa. Wnętrze pomieszczenia podzielone było przez dostawiony mur. Dzielił budynek na nierówne pomieszczenia. W płn.-wsch. narożniku znajdowało się palenisko. W budynku były dwa poziomy podłogi. Na drugim były ślady spalonego dachu ze słomy. Budynek był dwufazowy (rys. XI.9.21). Powstało ok. 1200 r. Ok. 1220/25 r. został odnowiony, zbudowano nową podłogę w większym pomieszczeniu. Kilka lat później został spalony. W obrębie budynku znaleziono ceramikę typu vorblaugrauen (Richter 1995: 31-33; 2002: 20-21).  Obermarkt 8 – (Badania w latach 1997-1999) murowany budynek z rozwiniętego średniowiecza. Budynek o wymiarach 9,35 x 6,35 m. Grubość muru 1,42 m. Pierwotna wysokość 8 m. Wzniesiony z kamienia łamanego łączonego gliną, piwnica z ostrołukowym sklepieniem. Miał przyziemie i piętro. Pierwotne wejście od strony Obermarkt. Na podstawie ceramiki z pach sklepienia budynek datowano na ok. poł. XIII w. Budynek znajduje się w tylnej części działki. Prawdopodobnie był to magazyn kupiecki przy Obermarkt. Jego datowanie podważa teorię jakoby zachodnia strona Obermarkt, przy kościele św. Piotra była zabudowana dopiero po pożarze w 1484 r. (jak chciał Unger 1986) (Richter 2002: 22-24).  Pfarrgasse 37 – (w pobliżu kościoła św. Jakuba), budowla wieżowa. Budynek ma piwnicę, przyziemie i dwa piętra. Ma wymiary 9,4 x 7,8 m. W przyziemiu grubość muru dochodzi do 1,2 m. Pierwotna wysokość być może 6,6 m. Kolebkowo sklepiona piwnica o wymiarach 6,2 x 4,7 m. Wzniesiony z kamienia łamanego na glinie. Próbki dendro pobrane ze stropów nad parterem dały daty ścięcia po 1198 r., po 1238 r., i po 1239 r. Dom wzniesiono raczej nie później niż w poł. XIII w. Od podwórza ostrołukowy portal wejściowy. Jest to najstarszy znany murowany dom we Freibergu. Powstał najpewniej ok. 1250 r. jako dwupiętrowy budynek. Należy obalić teorię o jego XII-wiecznej metryce oraz siedzibie władzy czy wieży margrabiowskiej. Dom był jednak „legendarny”, być może stanowił siedzibę Bergmeistra domniemany ratusz bądź siedziba sądu najstarszego miasta (Richter 2002: 24-28).  Untermarkt 1 – dwa murowane domy pod jednym numerem, dom północny na piętrze i parterze posiada gotyckie detale kamieniarskie, dom ma wymiary 16 x 12,6 m. Początkowo stał szczytem do ulicy. Tylko tylna część podpiwniczona piwnicą ze sklepieniem kolebkowym. Mocno przebudowany ok. 1500 r. Trudno go datować, brak badań, jednak styl detali wskazuje na przełom między stylem romańskim a gotyckim. Przełom ten w Niemczech miał miejsce w 2 ćw. XIII w. jako, że budynek ten stoi na gruntach Burglehn, jest okazały, ma część jakby salową na piętrze, być może należał do ministeriała. Lokalizacja budynku przy placu targowym, może wskazywać, iż jego właściciel był czynnym kupcem (Richter 2002: 29).  Am Dom 1 – budynek należący do kanoników z katedry, zbudowany po pożarze w 1484 r. Przykład późnogotyckiej architektury saskiej. Reprezentacyjna forma. Posada ozdoby szczyt. Parter ze sklepieniem kryształowym (Thiel 2002: 53, 55).  Teatherquartie – Budynki murowane (Steinwerk, kemenate) – odkryto 3 budynki datowane na okresy I-III. Kwadratowe lub lekko wydłużone budynki, zachowane w niewielkim stopniu. Wielkość wahała się od 11,55, przez 26,5 do 36 m2. Grubość muru od 0,9-1,4 m. Dwa w tylnej części w stosunku do domu mieszkalnego. Dwa znajdowały się prawdopodobnie przy działkach od strony Kesselgasse/Peterstraße – ważnego traktu handlowego. Odkryte budynki reprezentują tzw. „typową brunszwicką kemenate”, posiadały prawdopodobnie budynek frontowy położony przy ulicy. Podobny był budynek na Untermarkt 12, oraz może Borngasse 1-3 i Enge Gasse 9 (Niederfeilner 2007: 65-66). BX57 – budynek datowany na I okres. BX24 znajdował się na Enge Gasse 22 i związany był z III okresem zasiedlenia kwartału, był mniejszy od BX57. Trzecia konstrukcja (BX82) znajdowała się na parceli Enge Gasse 18 (Niederfeilner 2007: 67-68).  Enge Gasse 9 - Budynek w typie kemenate o wymiarach 5,0 x 5,25 m i ściany grubości 1,80 m (Kern 1990: 58)  Borngasse 1-3 - budynek w typie kemenate (Kern 1990: 58).  Enge Gasse 12 – (badania 1995) Budynek szachulcowy, stał na kamiennych podwalinach, wzniesionych z kamienia łamanego łączonego gliną. Mury zorientowane były na osi płn.-pd. oddzielone od siebie co najmniej sześcioma warstwami gliny, porozdzielanej warstewkami popiołu i poziomów użytkowych. Znaleziono także fragment szachulcowej ściany. Ściana ta związana była z warstwą pożarową z dużą ilością węgli drzewnych i przepalonej gliny (?). W warstwach zalegała ceramika typowa dla 2 poł. XII w. (vorblaugraue Ware) oraz ceramika z 2 ćw. XIII w. (blaugraue Irdenware). Budynek ten był użytkowany do czasów renesansu (jest na planie z 1572 r.). Warstwa spalenizny zawierająca materiał ceramiczny z XVII w. świadczy o jego zniszczeniu w pożarze (Hemker, Weller 1995: 207).  Heubnerstraße 15 – domniemany murowany budynek na zapleczu budynku frontowego (Richter 2002: 29-30).  MoritzStraße 1 – domniemany murowany budynek na zapleczu budynku frontowego (Richter 2002: 29-30).  Am Dom 4 – domniemany murowany budynek na zapleczu budynku frontowego (Richter 2002: 29-30). Większość piwnic badanych w obrębie średniowiecznego miasta datowano na przełom XIII i XIV w. W większości zwrócone były frontem do ulicy i miały pierwotnie wejście od tej właśnie strony. Najprawdopodobniej były częścią wąskich szczytowych budynków Piwnice wkopywane były w podłoże w dwóch trzecich, jedna trzecia ich wysokości wystawała ponad poziom gruntu (Richter 2002: 19). Większość domów wzniesiona była najpewniej w technice szachulcowej. Murowane domy wzmiankowane są w źródłach pisanych, ale tylko kilka razy w XV w. Nie ma więcej danych ze średniowiecza na temat murowanych budynków (Richter 2002: 21-22). Z wyjątkiem domu przy Untermarkt 1 najstarsze murowane domy mieszczańskie we Freibergu mają wymiary 6-7 x 9-10 m i są w większości prostokątne. Niektóre pełniły funkcję magazynu, a w XVI w. zostały zdegradowane do roli przybudówki. Prawdopodobnie właściciele byli kupcami i należeli do wyższej warstwy społeczeństwa. Brak badań sprawia, że nie znane są inne domy murowane. Być może takie mieszczą się na działkach Heubnerstraße 15, Moritzstraße 1, Am Dom 4. Domy były maksymalnie dwu kondygnacyjne – piwnica, przyziemie, piętro. Zezwolenie na budowanie takich domów wzmiankowane jest w Sachsenspiegel (?) oraz w dokumentach dotyczących kwestii obrony miasta z 1220-1230 r. (Richter 2002: 29-30). Pozostałe domy były najwyżej dwupiętrowe. Wznoszono je przeważnie w technice szachulcowej, z drewna, lub jak na początku rozwoju miasta, w końcu XII i na pocz. XIII w. w formie domów zagłębionych (niem. Grubenhauser)(Richter 2002: 15). Domy zapewne różniły się w zależności od właściciela. W obrębie części zamkowej (Burglehn) oraz części kwartałów wokół Marienkirchen mieszali głównie ministeriałowie i mieli tam swoje dwory, w kwartale św. Piotra mieszkała miejska warstwa wyższa, przy czym ci najbardziej wyróżnieni przy Obermarkt. Większość rzemieślników i drobnych handlarzy mieszkało w kwartale św. Mikołaja. W kwartale św. Jakuba mieszkali górnicy i hutnicy oraz rzemieślnicy i drobni kupcy (Richter 2002: 17). Większość średniowiecznych domów została zniszczona w wyniku wielkich pożarów w latach 1375, 1386, 1471 i 1484, oraz wielu mniejszych (Richter 2002: 21). W pożarze w 1484 r. nie wszystko zupełnie spłonęło, zachowały się domy przy Meissner Gasse, pomiędzy Schulergasslein i Meissner Tor, oraz klasztor franciszkanów, klasztor żeński, kościół św. Jakuba i zamek. Po pożarze nakazano wznieść wszędzie murowane ściany ogniowe, a dachy pokryć dachówką. Nieliczne zachowane sprzed pożaru domy są murowane, co przemawia za tezą, iż większość średniowiecznej zabudowy była drewniana (Thiel 2002: 50). Po pożarze także budowano domy szachulcowe, z murowanym parterem (Np. budynek na Donatsgasse 22 z 1550/65 r.). W XVI w. powstawały domy kompletnie zbudowane z kamienia. Portale wykuwano z piaskowca, a dachy nakrywano dachówkami. W XVI w. doszło też do zmiany orientacji budynków – dotychczas szczytowy układ zmienił się w kalenicowy (np. późnogotyckie domy przy Obermarkt 8, Burgstraße 19, Pfarrgasse 22). Zaczęto także budować większe domy na połączonych działkach (Burgstraße 19, Waisenhausstraße 10, Pfarrgasse 20) (Thiel 2002: 51). Sytuacja taka została zaobserwowana także w trakcie badań przy ul. Kaufhausgasse i Enge Gasse/Borngasse (Richter 2002: 19). Ożywiony ruch budowlany w mieście, zwłaszcza w 2 poł. XVI w. związany był z rozkwitem górnictwa. Można przypuszczać, że finansowanie wielu nowych budów możliwe było dzięki zyskom z prac wydobywczych. Część zidentyfikowanych właścicieli nowych domów miała udziały w przedsiębiorstwach górniczych i hutniczych (Thiel 2002: 60). We Freibergu jest mniej więcej 220 budynków późnogotyckich i renesansowych (Thiel 2002: 55).  Zaplecze  Pfargasse 34 – (badania w 1986 r.) studnia na zapleczu działki. Działka we wschodniej części miasta, przyległa do muru obronnego. Studnia wkopana ok. 4 m w gnejs. Znaleziono w niej ceramikę, szkło, fragmenty skóry oraz prawie 220 fragmentów przedmiotów drewnianych (Becke, Gühne 1988: 44). Datowanie na podstawie wyrobów ceramicznych, w zasypie znaleziono renesansowe kafle z przedstawieniem księcia Johanna Friedricha Wspaniałomyślnego (des Großmütig), który panował w latach 1532-1547. Znaleziono także szklane naczynie z datą 1591. Ostatecznie zasypana ok. 1600 r. (Becke, Gühne 1988: 47).  Petersstraße 19 (August-Bebel-Straße 19) – (badania w 1988 r.) na zapleczu 11 jam ze średniowiecza i czasów nowożytnych, oraz dwie z XVIII i XIX w. Znaleziono dwa fragmenty rudy (próbki rudy) wskazujące na prace górnicze na złożach pierwotnych. Datowane na pierwszy okres górniczy (1168 r. - XV w.) (Dallmann i inni 1991: 251). Autorzy badań przypuszczają, że ruda znajdywana w obrębie miasta to próbki przyniesione z kopalni w celu zbadania ich zawartości (Dallmann i inni 1991: 252-253). Próbki znaleziono w jamie nr 6 (Grube). Jama miała głębokość 4,4 m i a w rzucie poziomym wymiary 1,1 x 1,2 m. Obudowa z okrąglaków łączonych na zrąb (Schrotzimmerung). Dolna część wykuta była w gnejsie. Obudowa podobna do górniczych. Obiekt pierwotnie służył jako studnia, potem jako dół na odpadki. Materiał w zasypie datowany na koniec XIV w. (Dallmann i inni 1991: 253). Na stanowisku znaleziono także ślady szlaki. Prawdopodobnie była produktem prymitywnego procesu wytopu. Żużle te zawierały głównie żelazo, a także dużo ołowiu oraz trochę cyrkonu i strontu oraz manganu, miedzi i cynku (Dallmann i inni 1991: 254). W jamie znaleziono także liczną ceramikę, głównie garnki i szkło, kości zwierzęce (Dallmann i inni 1991: 255-261). Znaleziska były późniejsze niż pocz. XIV w. Trudno ustalić jak długo obiekt funkcjonował jako studnia (Dallmann i inni 1991: 261). W trakcie badań na zapleczu w 1985 r. odkryto nawarstwienia średniowieczne i nowożytne oraz 10 studni i jam. Jama na odpadki (Abfallgrube) nr 8 – pierwotnie studnia, w narożnikach pionowe słupy, rozparte przez poziome belki. Za nimi wciśnięte „badyle” i deski. Dno 5 m poniżej obecnego poziomu (Gühne i inni 1989: 40-41). W studni znaleziono także fragmenty tygla oraz kawałki szlaki zawierającej prawdopodobnie ołów i miedź. Ponadto dużo odpadków bytowych (ceramika, przedm. drewniane, kości). Materiał na podstawie ceramiki datowany był na XIII w. (Gühne i inni 1989: 42).  Kwartał Enge Gasse, Borngasse, Theatergassse, Kesselgasse, k. kościoła św. Mikołaja (badania w 1983 r.) – (rys. XI.9.32) 26 jam i studni, ceramika z XIII-XVIII w. Na stanowisku znaleziono warstwę wczesno nowożytnego gruzu, która nakrywała warstwy starsze nawarstwienia osadnicze z jamami i studniami (Gühne 1985: 318-319). Górne warstwy były to głównie poziomy niwelacyjne i nasypy, pozwoliły jednak na ustalenie chronologii ceramiki (Gühne 1985: 324). Warstwy użytkowe-osadnicze: głównie we wschodniej części wykopu w glinę leżącą na gnejsie wkopane były: 2 jamy bez szalowania (ob. 29 i 30), jedna z konstrukcją ramową (Spannrahmen), w której dwie ramy z czterema zaklinowanymi okrąglakami podpierały stojące za nimi pionowe belki bądź połowizny (ob. 28), jedna z konstrukcją skrzyniową (Kasten) składająca się z pionowych słupów rozpartych poziomymi belkami, za nimi znajdowały się deski bądź dyle (ob. 27), jedna studnia kamienna (ob. 6), jedna zrębowa (Vollschrotzimmerung) zbudowana z grubych okrąglaków leżących poziomo jeden na drugim, wzajemnie wzmacniające się w narożnikach z materiałem z XVII i XVIII w. (Gühne 1985: 325 ; 1990: 76; 1991: 19). Murowana studnia (ob. 6) wkopana była na 3 m w gnejs. Wypełniały ją fekalia. Była kwadratowa o boku 1,1 m. Znalezione w zasypisku naczynie o proweniencji północno-czeskiej datowane było na XIII/XIV w. (Gühne 1985: 335-336). Borngasse 5 – studnie czerpalne. Konstrukcja ramowa – w sumie 11 studni, datowane od XIII/XIV w., przez XV w., XVI w., XVI/XVII w. i XVII/XVIII w. Studnie w konstrukcji skrzyniowej – 5 studni XIII/XIV – XVI w. konstrukcja zrębowa – 6 obiektów, datowanych od XIV/XV w. do XVIII w., (Gühne 1991: 13).  Theaterquartier (badania w latach 1995-96) (rys. XI.9.31) odkryto 63 obiekty związane z zaopatrzeniem w wodę i usuwaniem nieczystości, datowanych od XII do XVIII w. Wyróżniono kilka typów konstrukcji: skrzyniowe (Kastenkonstruktion), skrzyniowe łączone na zrąb (Kastenkonstruktion in Vollschrotzimmerung – Blockbauweise), kombinacja obu powyższych, ramowa (Spannrahmenkonstruktion), beczkowa, kamienna, jama bez szalunku, latryna ceglana. Tak jak pisał Gühne, konstrukcje trudno przypisać do konkretnych okresów (Niederfeilner 2007: 68-70). Podczas badań znaleziono także kanały odwadniające i odprowadzające nadmiar wody poza budynki, do głównych kanałów. Kanały w okolicy badanego terenu znajdowały się wzdłuż ulic Borngasse, Kesselgasse i Enge Gasse. W obrębie kwartału znaleziono 18 kanałów, rynien i odpływów. Rzadko udawało się dokładnie wydatować urządzenia odwadniające (Niederfeilner 2007: 71-73).  Borngasse 11 – na zapleczu działki znaleziono budynek słupowy z kamiennym fundamentem (BX50), który zachowany był w formie murka połączonego z pionowym narożnym słupem. Budynek miał powierzchnię przynajmniej 11,5 m2. Być może został zniszczony w pożarze w XIV w. Drugi, młodszy budynek (BX40), położony był w pobliżu, zbudowano go po zniszczeniu pierwszego. (Niederfeilner 2007: 62-63). Ponadto na zapleczu tej działki odkryto zagłębiony budynek w konstrukcji słupowej, ze ścianami z dranic oraz dachem wspartym na słupie (socha i ślemię?). Budynek zagłębiony na 0,9 m. Ściany z poziomych dranic o grubości 6 cm. Powierzchnia budynku wynosiła ok. 34,8 m2. W obrębie obiektu zarejestrowano 3 fazy użytkowania. Pierwszy poziom 0,8 m pod powierzchnią. Trzeci 0,4 m powyżej. Konstrukcja datowana była na XII/XIII w. (z najstarszej fazy uzyskano datę dendro 1186 r.). Najprawdopodobniej padł ofiarą pożaru w XIV w. (1375/86 r.). Nie miał powiązania z żadną z ulic, założono, że była to budowla zaplecza działki, warsztat bądź magazyn. Kolejny budynek gospodarczy z pierwszej fazy znajdował się na działce Borngasse 9, a następny na zapleczu Borngasse 7 (Niederfeilner 2007: 61).  Untergasse 2/Meissner Gasse 1/3 – pomiędzy znalezionymi na tych działkach zagłębionymi domami odkryto dwa doły na odpadki. Jeden datowany na rozwinięte średniowiecze, a drugi na XV/XVI w. Starszy wkopany był 1,3 m głębiej niż podłogi pobliskich zagłębionych domów. Pierwotnie była to prawdopodobnie studnia. Latryna datowana na podstawie ceramiki z zasypu (Richter 1995: 19).  Untermarkt 12 – Na zapleczu działki znajdowała się studnia z kamienia łączonego na glinie oraz dwie drewniane latryny. Starsza zbudowana była z połączonych wzajemnie dranic. W wypełnisku znajdowały się fr. ceramiki, całe naczynia oraz fr. drewna i skóry. W najwyższej warstwie zasypu znajdował się materiał z XV w. Do dna nie dokopano. Druga latryna, wąska prostokątna, znajdowała się na płn.-wsch. od pierwszej. Zbudowana była z dranic wzmocnionych kwadratowymi pionowymi słupami w narożnikach. Z urządzeniami tymi związany był szachulcowy budynek. Spłonął on razem z resztą działki w pożarze. Prawdopodobnie, jak wynika z materiału ceramicznego związanego z warstwą destruktu, był to pożar w końcu XV w. 1471 lub 1484 r. Po pożarze zrezygnowano z użytkowania starszej latryny. Wzniesiono wtedy także mur oporowy zabezpieczający wyrównane podwórze. Wraz z murem wzniesiono murowaną, czworokątną, latrynę. Latryna miała kanał odprowadzający nadmiar wody poza mur. Używano jej aż do XVII w. Mur oddzielający działki nr 13 i 14 powstał częściowo w XVI w. Wraz z murem wzniesiono sklepioną kamienną latrynę (Hemker i inni 1997: 278-280).  Kaufhausgasse – na zapleczu działek przy tej ulicy znaleziono w trakcie badań 26 studni, latryn i dołów na odpadki z okresu od XIII do XVIII w. (Richter 1995: 29).  Obermarkt 15/Nonnengasse - odkryto 2 beczki wkopane w ziemię, datowane na XVI w. (Gühne 1990: 76; 1991: 13). Taką konstrukcję datowaną na XVI w. znaleziono także na Borngasse 1/3, gdzie znaleziono także murowane studnie (okrągłe w rzucie poziomym, zbudowane z płyt gnejsu i cegieł), Ob. 24 datowany był na XIII w., Ob. 6 na XVII/XVIII w., a Ob. 26 nie był datowany (Gühne 1991: 13). Kamienną studnię znaleziono także na Obermarkt 5 (Gühne 1990: 76).  W toku badań prowadzonych od lat 60-tych, do 80-tych XX w. przebadano ok. 100 dołów z fekaliami z materiałem od XIII do XVIII w. (Gühne 1990: 75). We Freibergu znaleziono liczne jamy, od nieszalowanych o stromych ścianach po murowane. Mogły służyć jako studnie zaopatrujące w wodę pitną lub użytkową, a potem jako doły na odpadki, lub od razu miały funkcję kloaki. Brak dowodów by w rejonie gdzie wydobywano rudy doły były pozostałościami nieudanych szybów. Studnie najprawdopodobniej to te obiekty, które wkopane były w gnejs, który dochodzi do głębokości 3-3,8 m. Nakład pracy włożony w kopanie takiej studni miał na celu pozyskanie dobrej jakości wody gruntowej. Dla zachowania drewnianych zabytków w wypełniskach tych obiektów ważny jest stały poziom wód gruntowych (Gühne 1991: 12). W pobliżu wielu studni znajdowały się latryny, co zapewne niekorzystnie wpływało na zdrowie mieszkańców (Gühne 1990: 76). Wg prawa miejskiego Freibergu, latryny powinny znajdować się 3 stopy od sąsiada. Znaleziska sugerują, że nie przestrzegano tego przepisu (Richter 1995: 80, przyp. 41). d. Place miejskie  Untermarkt Najstarszym placem targowym, w latach 70-tych i 80-tych XII w. był Dolny Rynek (Untermarkt). Potwierdziły to badania archeologiczne. W tym miejscu zbiegały się trasy z Chemnitz, z Drezna względnie z Nossen z traktem z Czech. Szlaki te pochodzą z okresu kolonizacji. Nie udowodniono, że istniał jakikolwiek szlak do Czech z terenu Freibergu zanim powstała osada a potem miasto (Richter 2002: 8). Po raz pierwszy w źródle określony jako Aldenmarckte w 1433 r. Na planie Munstera z 1556 r. określony jako Alter Ring, a na planie Weishuna z 1643 r. jako Alte marct, w kronice Mollers’a z 1653 r. określony jako Nieder Marckt oder Naschmarckt (Richter 1995: 6). Miał formę trójkątnego placu, powstałego prawdopodobnie w miejscu przebiegu jakiegoś traktu. Od zachodu zamykał go kościół NMP (katedra) a od pozostałych stron linie zabudowy. Zabudowa murowana wokół placu z przełomu XII i XIII w. Budynek przy Untermarkt 12 mógł mieć charakter składu kupieckiego, co potwierdzałoby charakter placu. Budynki w zachodniej pierzei miały charakter reprezentacyjny i być może należały do ministeriałów.  Obermarkt Plac umieszczony w centralnej części regularnie rozmierzonego układu Oberstadt. Przez jego południową i wschodnia pierzeję przebiegały główne osie komunikacyjne miasta. Na rynku znajdowało się miejsce zgromadzeń sądu otoczone 4 ławami, waga oraz pręgierz. Odbywały się tu misteria oraz jarmarki w dni targowe. W pobliżu znajdowały się także urządzenia handlowe – ławy chlebowe za ratuszem. Ławy mięsne były początkowo na Kasselgasse, potem w dolnej części Weingasse, a później na Kaufhausgasse. Ławy szewskie były w domu szewców na rogu Nonnengasse/Waisenhausstraße. Miejski Kaufhaus po raz pierwszy wzmiankowany jest w 1309 r. W hali sprzedawali swoje towary krawcy, sukiennicy i kuśnierze. Na piętrze sprzedawano sukno lepszej jakości niż na parterze (Langhof 1986: 80-81). Na placu znajdował się także ratusz. Rynek należał obok Lipska, do największych placów handlowych w Saksonii. Przez Oberstadt przebiegła oś komunikacyjna północ-południe, od Erbischen Tor przez Erbische Straße oraz Burg Straße do zamku (Richter 2002: 7). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy, ratusz  Urzędy Wójt miał w XIV/XV w. swoją siedzibę na zamku. W jego jurysdykcji pozostawał sąd ziemski (Landgericht) i władza nad wojskiem w jego regionie (Langhof 1986: 63).  Ratusz Zachowany do dziś ratusz znajdował się na Obermarkt. Lokalizacja wcześniejszej siedziby władz miasta nieokreślona. Stary ratusz spłonął w 1375 i 1386 r. Nowy zbudowano w 1410-1416 r. W 1407 r. był wzmiankowany jako budowla ze sklepionymi piwnicami i wieżą. W latach 1429-1442 powstała wieża z kaplicą św. Wawrzyńca. Do znacznej przebudowy doszło po pożarze w 1471 r. Wzniesiono dwupiętrową podłużną budowlę z dachem siodłowym. Szczyt od strony Erbische Straße ozdobiono otynkowanymi blendami. Na piętrze była duża sala posiedzeń rady. Sale nakryte były stropami. W przyziemiu znajdowała się waga a po pożarze w 1471 r. ławy chlebowe. Mieściło się w nim więzienie i piwnica winna (Langhof 1986: 81; Richter 2002: 15-16, 33-34).  Urządzenia handlowe Lokalizacja pierwszego Kaufhausu nie jest znana, nowy powstał w 1545/56 r. przy Obermarkt 16, w miejscu dwóch domów mieszczańskich (Richter 2002: 15).  Waga miejska Pod koniec XV w. znajdowała się w ratuszu.  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Wokół miasta występują liczne cieki wodne, można więc przypuszczać, że zaopatrzenie w wodę nie stanowiło większego problemu. Prawdopodobnie w początkowej fazie wodę dostarczać mogła płynąca przez miasto rzeka, początkowo zwana Loßnitz, a potem Münzbach (po raz pierwszy w źródłach w 1475 r.). Napędzała młyny i urządzenia górnicze, a także zaopatrywała w wodę licznych garbarzy i rzeźników oraz służyła do odprowadzania wody z miasta (Douffet 2002: 303). Najprawdopodobniej była ona jednak mocno zanieczyszczona przez prace górnicze i hutnicze w górnym jej biegu (Langhof 1986: 80). Jak wskazują liczne znaleziska w obrębie miasta budowano studnie czerpalne mieszczące się na zapleczach działek (Patrz: Zaplecze). Górne warstwy ziemi w rejonie Freibergu złożone były ze żwirów i rumoszu kamiennego, były dość niestabilne, przez to górne partie studni musiały być cembrowane. Budowano studnie z drewnianych belek i okrąglaków (kwadratowe w planie) oraz z kamienia (okrągłe). Z czasem część studni wysychała z powodu prowadzonych w pobliżu prac górniczych. Część była też zanieczyszczona przez pobliskie latryny. Wiele studni z tego powodu przekształcało się w kloaki (Mucke 2003: 475). Pierwszy system wodociągowy powstał już przed 1400 r., doprowadzał wodę z terenu dzisiejszego Ludwig-Renn-Park (na zach. od centrum Freibergu) do klasztoru franciszkanów. Najważniejsze źródło wody dla miasta powstało na przełomie XIV i XV w. Sztolnia prowadziła z Alten Mordgrube (dziś Zugspitze – na pd. od miasta) przez dzisiejszą Obernhauer Straße aż do zachodniego krańca miasta. W latach 1520-1526 powstał wodociąg, który doprowadzał wodę z Hospitalwald. Najpierw biegł sztolnią o długości 2,2 km. Dochodził do szpitala św. Jana a potem do publicznego zbiornika przy kościele św. Piotra (Langhof 1986: 80; Mucke 2003: 477-479). W celu usunięcia nadmiaru wody w obrębie średniowiecznego miasta powstał system kanałów odwadniających znajdujących się pod ulicami, wykutych w skale bądź zbudowanych z kamienia (rys. XI.9.33) (Niederfeilner 2007: 71). Kanały odwadniające (Anzucht) odnotowano pierwszy raz w prawie miejskim pomiędzy 1296 a 1305 r. Ich rozwój mógł się wiązać z budową coraz głębszych piwnic, które trzeba było odwodnić. Wzmianki o nich pojawiają się w księgach miejskich z lat 1378-1404, 1404-1472. W jednym przypadku chodzi o odwodnienie słodowni, a w drugim o odwodnienie piwnicy (Mucke 2003: 474). Kanały odwadniające musiały mieć ujście poniżej poziomu dna piwnic tak by mogły odprowadzić z nich wodę. Z tego też powodu główne ciągi kanałów znajdowały się 4-6 m poniżej poziomu ulic. Prowadziły do Münzbach, młynówki albo fosy poza murami miasta. Tam gdzie podłoże na to pozwalało, kanał wykuwano metodą górniczą, natomiast tam gdzie podłoże było niestabilne, złożone ze żwirów i ziemi albo nasypów, budowano kamienne ściany a kanał sklepiano lub nakrywano kamienną płyta. Metoda konstruowania kanałów nie zmieniła się od XIII do XIX w. Dla ułatwienia pracy przy wykuwaniu kanałów budowano szyby. Na archiwalnych planach widoczne są co 10-50 m (Mucke 2003: 475). Dodatkowo wzdłuż głównych ulic Freibergu płynęły otwarte kanały tzw. „Flöße”. W sumie ich sieć miała 8 km. Zostały zasypane i zamknięte w XIX w. w momencie udoskonalenia wodociągów (Mucke 2003: 483).  Szpital  Szpital św. Jana W 1224 r. ufundowano szpital św. Jana (Johannis). Rada miejska wyposażyła szpital w liczne włości w okolicach miasta (Richter 2002: 10). Znajdował się na zachód od miasta przy drodze do Chemnitz. Do jego zadań należało świadczenie dobroczynności, oraz działania charytatywne i socjalne – w szczególności opieka nad chorymi i starymi (Thoma 2000: 180). W rejonie szpitala przeprowadzono badania archeologiczne w 1999 r., najstarsza odkryta warstwa zawierała ceramikę naczyniową z okresu od XIII do XIV w. Odkryto kamienną piwnicę o długości 4 m, która została zniszczona w XIV w. Odkryto także dwie studnie, wkopane jedna w drugą. W wypełnisku starszej znajdowała się ceramika z XIII – pocz. XIV w. Studnia miała średnicę wewnętrzną 1,65 m. Zbudowano ją z kamienia łamanego łączonego gliną. Została zasypana ok. 1400 r. Młodsza studnia miała w wypełnisku materiał z XVII w. Odkryto także kanał o przebiegu płn.-pd. najprawdopodobniej pochodzący ze średniowiecza. Miał długość 5,5 m. Został zniszczony przez młodszą zabudowę. Odkryto także nowożytny dwukomorowy piec oraz kanał z XIX w. (Thoma 2000).  Szpital św. Bartłomieja Wymieniany w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1371 r., znajdował się na zachód od miasta (Richter 2002: 11). Wiadomo, że krótko po utworzeniu szpitala powstał także kościół szpitalny. W 1272 r. wzmiankowana jest kaplica Matki Bożej Marii (Richter 2002: 16).  Mennica Funkcjonowała być może od końca XII w. Monety bite we Freibergu wzmiankowano po raz pierwszy w 1244 r. Pierwszym znanym ze źródeł mincmistrzem był Nicolaus de Zibislawicz, który pełnił tą funkcję w 1288 r. Do XVI w. była główną mennicą Miśni (Richter 2002: 9). W 1556 r. mennica została przeniesiona do Drezna (Schellhas 1986: 113). Nie jest znana jej lokalizacja. W XVI w. znajdowała się w budynku na działce Untermarkt 12, w latach 1545-1558 wzmiankowana była jako „stara mennica”(Richter 1992: 31). W średniowieczu topnia srebra miała graniczyć z zamkiem (Langhof 1986: 80).  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne W obrębie miasta były cztery parafie, piąta znajdowała się poza murami. Najstarszą była parafia św. Jakuba należąca prawdopodobnie do górników. Druga, św. Mikołaja znajdowała się w osadzie kupców i rzemieślników. Na północ od nich funkcjonowała parafia NMP związana z osadą przy zamku i targu. Czwarta, parafia św. Piotra powstała wraz z nowolokowanym Oberstadt. Nie do końca jasna jest sytuacja parafii św. Donata leżącej poza murami (Blaschke 1997: 139).  Klasztor Franciszkanów Powstał w poł. XIII w., pierwszy raz wzmiankowany w 1369 r. (Richter 2002: 9). Franciszkanie pojawili się w mieście krótko po dominikanach. Klasztor powstał w pobliżu Untermarkt (na płn. od placu), przy murach miejskich. Jako, że oba klasztory (dominikanie i franciszkanie) znalazły się na terenach należących do Burglehn możliwe, iż w ich powstaniu brał udział margrabia Heinrich i jego wójtowie. Oba klasztory zostały zniszczone w trakcie reformacji (Magirius 2002: 215). Prawie nic nie wiadomo o jego wyglądzie, w 1385 r. wzmiankowana była kaplica klasztorna (Richter 2002: 16).  Klasztor Dominikanów Dominikanie pojawili się w mieście ok. 1233 r. Ich klasztor powstał w pół.-zach. części miasta, gdzieś między zamkiem a Oberstadt, klasztor został zniszczony po reformacji (Magirius 2002: 215). Prawie nic nie wiadomo o jego wyglądzie, w 1368 r. wzmiankowany był kościół klasztorny (Richter 2002: 16).  Klasztor sióstr św. Marii Magdaleny Pierwszy raz wzmiankowany w 1248 r. Znajdował się w kwartale św. Jakuba, a kościół św. Jakuba był kościołem klasztornym sióstr. W 1340 r. siostry otrzymały parafię św. Donata. Kościół św. Donata wyburzono prawdopodobnie w 1446/47 r., a na jego miejsce postawiono nową kaplicę (Richter 2002: 9).  Kościół św. Mikołaja (Nikolaikirche) (rys. XI.9.35) Uważany przez historyków za pierwszy kościół gminy kupieckiej, stanowiącej jedną z „komórek rozrodczych” miasta. Jak wynika z badań przeprowadzonych w kościele nie mógł on powstać przed 1170 r. Powstał być może równolegle z kościołem św. Jakuba lub św. Donata, niewiele później, w 1180 r. rozpoczęła się budowa kościoła mariackiego. Kościół powstał raczej nie jako należący tylko do kupców, ale tylko jako kościół gminy miejskiej (Richter 2002: 9-10). Budowla posiadała dwie fazy romańskie – kościół salowy z chórem z ok. 1170/75 r. i większa krótka późnoromańska bazyliki z chórem i apsydą na wschodzie oraz dwuwieżowym frontem na zachodzie z końca XII w. i pocz. XIII w. (Magirius 2002: 210; Richter 2002: 10). W XIII w. wieże zostały rozbudowane, dalszą część wzniesiono z cegły (Magirius 2002: 214).  Kościół. św. Jakuba (Jakobikirche) (rys. XI.9.34) Kwestia powstania kościoła jest sporna. Być może stanowiła najstarszy kościół wsi Christiansdorf, lub też najstarszy kościół górniczy. Jak wynika z planów z czasów wyburzenia, jego podstawę stanowił kościół salowy, jednonawowy (Saalkirche) z 3 ćw. XII w. (Magirius 2002: 209). Schwabenicky zauważył że św. Jakub Starszy był w pełnym średniowieczu patronem górnictwa (np. Kutná Hora i Igława) (Schwabenicky 2003: 435). Douffett i Gühne zwrócili uwagę, żę tak wczesne kościoły rzadko były pod tym wezwaniem (Doufett, Gühne 1983: 26). Ok. 1230 r. kościół otrzymał kwadratową wieżę zachodnią ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Możliwe, że w tym czasie powiększono także romańską nawę. Być może w 1 poł. XIII w. kościół przynależał już do klasztoru sióstr św. Marii Magdaleny, który po raz pierwszy wzmiankowany był w 1248 r. (Magirius 2002: 214-215). Budynek został wyburzony w 1890 r., obecnie na jego miejscu znajduje się budynek szkoły, co uniemożliwia prawdopodobnie jakiekolwiek badania. Podczas badań archeologicznych w dawnym domu parafialnym przy Pfarrgasse 36 odkryto kamienny piec hypokaustyczny datowany najpóźniej na pocz. XV w. (Richter 2002: 16).  Kościół św. Donata (Donatikirche) Znajdował się na przedmieściu, poza murami. Wzmiankowany w 1225 r. W 1360 r. inkorporowany wara z parafią do klasztoru żeńskiego. Utracił swoje znaczenie jako parafia. W 1443 r. kościół określony był jako grożący zawaleniem. Po reformacji kościół został zniszczony. Możliwe, że powstał na początku działalności górnictwa i fundowany był przez margrabiego, parafia powstała na długo przed 1225 r. (Doufett, Gühne 1983: 28-29).  Kościół NMP (Marienkirche) – katedra (Dom) (rys. XI.9.37-40) Kościół powstał w pobliżu siedziby margrabiego, ok. 1180 r. Znajdował się po zachodniej stronie Untermarkt. Miał początkowo kształt sklepionej bazyliki krzyżowej. Później przebudowano go w krzyżową bazylikę ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, zakończoną chórem zwieńczonym poligonalną apsydą. Nad bocznymi apsydami były wieże o wielobocznym przekroju. Od zachodu kościół zamknięty był dwuwieżowym frontem. Ściany wzniesiono z gnejsu, a filary i łuki z piaskowca. W swojej formie architektonicznej kościół nawiązywał do cysterskiego kościoła klasztornego w Altzelle, a w formach zdobniczych do kolegiaty augustianów w Wechselburgu (Landkreis Mittelsachsen). Kościół można zaliczyć do typowych kościołów górnej Saksonii (Obersachsen) (Magirius 1986: 9-11; 2002: 210). W 1 poł. XIII w. powstało lektorium i zachodni portal – Goldenen Pforte (Magirius 2002: 211). W 1288 r. po pd. stronie chóru powstała kaplica Marienkappele. Była okazała i płasko zamknięta. Zastąpiła wieżę nad boczną apsydą. Zbudowana w stylu gotyckim (Magirius 1986: 23; 2002: 215). Budynek uległ zniszczeniu w pożarze w 1386. Ok. 1400 r. odbudowany w formie kościoła halowego, podobnie jak kościół św. Mikołaja. Najpierw podniesiono i wydłużono chór. W 1480 r. kościół podniesiony do rangi katedry przez papieża (wcześniej był kolegiatą). Po pożarze w 1484 r. nadarzyła się okazja do przebudowy (Magirius 1972: 36; 2002: 215). Najpierw rozbudowano chór, potem zburzono romańską nawę i rozpoczęto budowę trzynawowego kościoła halowego. Kościół powstał w stylu górno-saskiego późnego gotyku (Magirius 2002: 215). Budowę zakończono w 1501 r. (Magirius 1972: 36). Pytaniem jest czy był kościołem związanym z zamkiem przeznaczonym dla margrabiego, czy też był zaplanowany jako kościół parafialny dla nowej osady (Magirius 1972: 36). Wydaje się, że położenie kościoła w pobliżu zamku, oraz jego szczególna architektura wskazują, iż od początku kościół miał być kolegiatą służącą władcy a nie zwykłym kościołem parafialnym (Magirius 1986: 11). Badania archeologiczne prowadzone w obrębie kościoła ujawniły szereg informacji na temat techniki jego budowy. Fundamenty wzniesione były z typowego dla Freibergu materiału czyli gnejsu. Podstawa fundamentu była nieregularna, kładziona na glinie, ale wyższe partie obrabiano dokładnie. Do zabezpieczania narożników używano piaskowca oraz czasem cegły. Piaskowiec sprowadzano z Brüchen k. Niederschöna (płn.-wch. od Freiberga). W wykopach udało się zarejestrować naturalny spadek pierwotnego poziomu terenu z zachodu na wschód (Magirius 1972: 53). Na pd. od katedry znajduje się krużganek i cmentarz tzw. „Grünen Friedhof”. Większość pochówków jest nowożytna. Krużganek ma formę późnośredniowieczną. Konstrukcja ta odbiega od schematu kwadratowego krużganka, jej zachodnie skrzydło sięga przed fasadę kościoła. Brakuje też typowej dla krużganków zabudowy. Krużganek zorientowany jest wg otaczających go ulic. Powstały prawdopodobnie pod koniec XV w. W 1998 r. na dziedzińcu przeprowadzono badania archeologiczne. Odnaleziono podłogę z grubego żwiru ułożonego na zaprawie wapiennej. Pozostałość ta była funkcjonalnie połączona ze starszą fazą krużganka. Związana z brukiem budowla spłonęła prawdopodobnie w 1375/1386 r. Warstwa pożarowa zalegała bezpośrednio na bruku. Wcześniej teren użytkowany był prawdopodobnie inaczej niż na cele sakralne. Pod brukiem znaleziono wypełnisko jamy osadniczej. W wypełnisku jamy zagłębionej w calec znajdowały się kamienie łamane (piaskowiec), kości zwierzęce, drewno, fragmenty naczyń, kafle piecowe, akwamanila w kształcie konia, glazurowane misy. Wypełnisko datowano na koniec XIII w. Wydaje się, że teren ten zaczął być użytkowany przez katedrę dopiero pod koniec XV w. Jakaś forma krużganka powstała po raz pierwszy w końcu XIII w. Po pożarze została przebudowana po raz pierwszy. Kolejny pożar w XV w. spowodował kolejną przebudowę (Wirth, Haenchen 1999).  Kościół św. Piotra (Petrikirche) (rys. XI.9.36) Kościół parafialny Oberstadt, zajmował obszar na zachód od rynku, oddzielony był od niego zabudową mieszkalną. Wg nowych badań powstał ok. 1200 r. Powstał w 1 poł. XIII w. w najwyższym punkcie miasta. W wyglądzie przypominał Marienkirche. Posiadał dwuprzęsłowy chór ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym z poligonalną apsydą. Boczne apsydy miały podkowiasty zarys, na nimi znajdowały się okrągłe wieże. W zachodniej fasadzie dwie kwadratowe wieże. Zbudowany był z gnejsu, ale uzupełnionego nie piaskowcem tylko cegłą. Także nawiązywał do kościoła w klasztorze w Altzelle, co nie dziwi gdyż w 1 poł. XIII w. kościoły parafialne miasta i szpital św. Jana były pod patronatem klasztoru cystersów (Magirius 2002: 211). W XIII w. dobudowano wyższe partie wież (Magirius 2002: 214). Ok. 1300 r. powstał wydłużony płasko zamknięty chór. Było to typowe w Saksonii w tym okresie (Magirius 2002: 215) g. Fortyfikacje Podejrzewano, że jako pierwsze miały być otoczone murami obszary wokół kościoła św. Jakuba i św. Mikołaja. Miało by to jakoby mieć miejsce za rządów margrabiego Ottona (umarł w 1190 r.). Być może był to wał drewniano-ziemny. Nie ma na to potwierdzenia w źródłach archeologicznych (Doufett, Gühne 1983: 32-33). W Wielkich Annałach Altzelli znajduje się informacja, że margrabia Otto (1156-1190) ufortyfikował (murami) miasta Freiberg, Lipsk i Eisenberg. Pierwsza wzmianka źródłowa o murach obronnych pochodzi jednak z roku 1233. Wydaje się, że powstanie murów za życia margrabiego Ottona, ze względu na koszty i czas trwania inwestycji, było niemożliwe. Być może mur zaczęto budować wraz z rozplanowaniem Oberstadt po latach 80-tych XII w. Nie udało się także potwierdzić istnienia starszych fortyfikacji w toku długoletnich obserwacji terenowych (Lawrenz 2002: 243). Najstarsza pieczęć miejska przedstawia wieżę i blankowany mur, a pochodzi z 1227 r. (Doufett, Gühne 1983: 24; Gühne 1990: 71). Możliwe zatem, że mur istniał już przed tą datą. Wiadomo, że w XIV w. między rokiem 1392 a 1395 trwały jakieś prace budowlane przy fortyfikacjach. Dokument wspomina także o budowie muru na niektórych odcinkach po raz pierwszy (od Donatstor do Meissner Tor i dalej w kierunku Erbischen Tor), jednak nie wiadomo czy chodzi o główny mur czy dodatkowy (Langhof 1986: 78; Lawrenz 2002: 243). Mur otaczał obszar o powierzchni 46,8 ha i maił 2700 m długości . Miał 6-10 m wysokości i grubość 1,5-2 m. Zbudowany był z kamienia łamanego, z gnejsu. Zaopatrzono go w baszty, bramy i wykusze. Dobudowano także basteje pochodzące najprawdopodobniej z późnego średniowiecza albo czasów wczesno nowożytnych. Wykusze osadzone były na wspornikach kamiennych lub drewnianych. W ciągu muru było 39 czworokątnych baszt, odstęp między nimi wynosił 40 m. Przed głównym murem było międzymurze ograniczone murem zewnętrznym. Na murach znajdowały się drewniane bądź kamienne ganki. Prawdopodobnie na początku baszty nie miały dachu. W murze zewnętrznym znajdowały się także jakieś formy urządzeń obronnych oraz furty. W razie wojny międzymurze dzielono zasiekami. Mur zewnętrzny miał wysokość dorosłego człowieka, przed nim znajdowała się fosa o szerokości 8-10 m. Fosa miała mur wspierający i częściowo wypełniona była wodą, a częściowo była pusta (rys. XI.9.42). Wg nakazu księcia Moritza (1541-1553) z roku 1546, 5 wież miało być bronionych przez górników, po 4 przez sukienników i kowali, 3 przez szewców, piekarzy i rzeźników, dwie przez krawców, Böttger (??), tkaczy lnu, i jedna przez cieśli, murarzy, rzemieniarzy, stolarzy i postrzygaczy sukna, oraz małe urządzenia obronne przez cyrulików, garncarzy, Beutler (??), powroźników, siodlarzy. Kołodzieje i Kuśnierze posiadali jedną wieżę wspólnie (Langhof 1986: 78-80; Lawrenz 2002: 244-245). Miasto miało 5 bram. Najszybciej wzmiankowana Kreuztor, potem Roßweiner Tor (1291), Meißner Tor (1331), Donatstor (1381), Erbische Tor (1380), Peterstor (1343). Nazwane były od pobliskiego kościoła bądź kierunku, w którym prowadziły wychodzące z nich drogi. W XV w. w wyniku rozprzestrzenienia się broni palnej rozpoczęto przebudowę fortyfikacji. Przed bramami wybudowano rondele. Brama Donatstor miała okrągłą wieżę i była w XV w. najwyższym punktem w mieście. Miała wysokość 35 m i mur grubość 5 m. Średnica wieży wynosiła 14,3 m, a wewnętrzna średnica 3,9 m (Lawrenz 2002: 245-246). Pomiędzy Kreuztor a Meissner Tor było 9 baszt, pomiędzy Donatstor a Meissner Tor 6, Donatstor-Erbischen Tor 8, do Peterstor 7, Peterstor-Kreuztor 9 (wg planu z XVII w.) (rys. XI.9.41) (Lawrenz 2002: 247). Do dziś zachowało się 7 baszt (Lawrenz 2002: 250). W ciągu murów znajdowały się spichlerze. Jeden przy Mönchsstraße, koło klasztoru franciszkanów w płn.-wsch. części miasta. Kolejny znajdował się przy Roter Hirschturm (Lawrenz 2002: 253). Częścią systemu obrony były także stawy po północnej stronie miasta. Zasilał je potok Saubach. Być może powstały już ok. 1200 r. Po raz pierwszy odnotowano je w źródłach w 1331 r. (Lawrenz 2002: 253). h. Zamek  Schloss Freudstein Przyjmuje się, że od 2 poł. XII w. w miejscu zamku istniały jakieś urządzenia obronne. Pogląd kontynuacji miejsca (która była dość częsta w Saksonii) był poddawany w wątpliwość (Gühne 1987: 38). W 1984 r. na dziedzińcu odkryto fundamenty okrągłej wieży. Miała średnicę 10,5 m i mur o grubości 3,1 m. Zachowana część wieży zbudowana była z płyt gnejsu spojonych zaprawą. Tak zbudowano ściany zewnętrzne, środek wypełniony był gruzem. W XIII w., być może na skutek zmiany funkcji zamku na mieszkalny, służyła jako latryna/jama na odpadki, po pożarze w 1300 r. rozebrano ją do poziomu dziedzińca, a następnie nakryta została warstwą odpadków kuchennych w 2 poł. XIV w., która stanowiła terminus ante quem rozbiórki wieży. Wieża identyfikowana jest z bergfriedem. Stanowić może część zamku funkcjonującego od ostatniej ćwierci XII w. W warstwach związanych z czasem jej użytkowania znaleziono ceramikę z końca XII w. (Gühne 1987: 41-42; 1990: 77; Richter 2002: 16; Tepper 2002: 261). W trakcie badań w płn.-zach. części zamku odnaleziono relikty murów wskazujące na użytkowanie tego terenu na początku XIII w. (Gühne 1982: 44-45; Tepper 2002: 261). Zamek był siedzibą wójta i jego podwładnych. W XV w. był w tak kiepskim stanie, że wójt musiał go remontować (Langhof 1986: 80). Ermisch na podstawie dokumentów archiwalnych rekonstruował wygląda zamku w końcu XV w. jako trójkątne założenie z trzema wieżami i budynkami. Zamek zaczęto przebudowywać w 1 poł. XVI w. gdy książę Heinrich der Fromme obrał go sobie na siedzibę (Tepper 2002: 261). Renesansowy zamek był czteroskrzydłowym założeniem, z czworokątnym dziedzińcem. Budynki wchodzące w jego skład zostały ze sobą powiązane (Tepper 2002: 262). i. Przedmieścia Przedmieścia przed 5 bramami były w średniowieczu mało rozwinięte. Mieszkali tu głównie ludzie biedni, ogrodnicy i górnicy mający swoje domy w pobliżu urządzeń górniczych. Domy były zwykle jedno-dwu piętrowe, szachulcowe bądź w pełni drewniane. O istnieniu folwarków nie ma żadnych danych (Richter 2002: 16-17). Jeszcze w 1554 r. obszar przedmieść miał charakter ogrodowy. Rozwinęły się wraz z intensywnym wzrostem w górnictwie. W 1546 r. miało być 756 opodatkowanych działek w mieście a 413 domów na 3 przedmieściach. W XVI/XVII w. rozwinęło się pięć przedmieść, przed każdą z bram. Pod miejską jurysdykcją były przedmieścia przed bramą Donatstor, Erbischen Tor i Peterstor. Przedmieście Erbischen i Peterstor najprawdopodobniej zespoliło się w jedne organizm. Do Erbischen Tor należały obszar położony w dolinie Münzbach zwany Bettelstadt oraz Neue Sorge (obszar między Wernerplatz-Poststraße-Bahnhofstraße). Obszar ten był prawdopodobnie zamieszkiwany przez górników. Na przedmieściu św. Piotra mieli mieszkać ogrodnicy, rolnicy, wozacy (Langhof 1986: 82; Thiel 2002: 47). Na obszarze między dzisiejszymi Forstweg a Leipziger Straße (na zachód od miasta), po lokacji Oberstadt, wymierzone było 12 regularnych łanów. Na tym obszarze leżały potem Friedeburg, szpital św. Jana i szpital św. Bartłomieja. Do XIX w. na tym obszarze była luźna zabudowa typu wiejskiego. Leżące na północy Loßnitz było wsią leśno-łanową założoną po 1200 r. (Douffet 2002: 291). W 1259 r. rada zakupiła folwark Alberta z Freibergu, leżący na południe od miasta w celu stworzenia tam pastwisk. W 1444 r. teren ten poszerzono o tzw. Wasserberg oraz folwark sięgający aż do Brand-Erbisdorf, oraz o dobra w rejonie dzisiejszego Langenrinne. W 1503 r. w rękach rady miejskiej był także folwark Turmhof znajdujący się w rejonie dzisiejszej Silberhofstraße. W 1545 r. nabyto tzw. Judenberg pomiędzy dzisiejszymi Roter Weg a Lange Straße. W tym okresie w rejonie dzisiejszej Lange Straße i Bahnhofstraße powstało regularnie zabudowane nowe miasto „Neuen Sorge”. Po zakupie Freibergerschen Wald obszar w posiadaniu rady sięgał aż do Oberschoena (Douffet 2002: 293). 5. Uwagi a. Wiele głębokich piwnic powstało wtedy gdy górnictwo było w kryzysie w XIV i XV w. a rozwijały się inne dziedziny gospodarki miasta. Richter podejrzewa, że budowali je bezrobotni górnicy. Budowali także system odwadniania miasta (Richter 1995: 82-83 przyp. 44). 6. Literatura Becke, Gühne 1988; Blaschke 1997; Dallmann, Gühne 1993; Dallmann i inni 1991; Douffet 1990, 2002; Douffet, Gühne 1983; Eckstein i inni 1994; Freyer 1988; Gühne 1982, 1985, 1987, 1990, 1991; Gühne i inni 1989; Hemker, Weller 1995; Hemker i inni 1997; Herrmann 1953; Hoffmann, Richter 2003; Kaden, Ladwig 2002; Kenzler 2012; Kern 1990; Kratzsch 1974; Langhof 1986; Laube 1974; Lawrenz 2002; Magirius 1972, 1986, 2002; Muck 2003; Niederfeilner 2007; Richter 1992, 1995, 2002, 2011; Richter, Schwabenicky 2007; Schellhas 1986; Schirmer 2004; Schwabenicky 1992, 1992b, 2003, 2011; Tepper 2002; Thiel 2002; Thoma 2000; Unger 1986; Wagenbreth, Wächtler 1986; Wirth, Haenchen 1999 Rys. XI.9.1. Sieć dróg w rejonie Freibergu w późnym średniowieczu (Unger 1986: 28). Rys. XI.9.2. Freiberski okręg górniczy. Plan z zaznaczonymi stanowiskami, na których znajdują się prawdopodobne średniowieczne relikty górnictwa: 1 – Siebenlehn; 2-3 – Zellwald; 4 – Bieberstein; 5 – Reinsberg; 6 – Großschirma; 7 – Langhenersdorf; 8 – Kleinvoigtsberg; 9 – Krummenhennersdorf; 10 – Tharandter Wald; 11 – Oederan; 12 – Oberschöna; 13 – Freiberg; 14-16 – Hilbersdorf; 17 – Weißenborn; 18 – Zug; 19 – Freiwald; 20-21 – Reichnau (Richter 2011: 64). Rys. XI.9.3. Przebieg żył rudnych w centralnej części okręgu freiberskiego (numerami oznaczono najważniejsze historyczne kopalnie) (Wagenbreth, Wächtler 1986: 15). Rys. XI.9.4. Freiberski okręg górniczy. Kopalnie w rejonie miasta pomiędzy Halsbrücke a Brand ok. połowy XVI w. 1 – Alter und tiefer Fürstenstolln / Thelersberger Stolln; 2 – okno sztolni; 3 – kopalnia; 4 – huta (Schellhas 1986: 92). Rys. XI.9.5. Lokalizacja historycznych hut w rejonie Freibergu w powiązaniu z ciekami wodnymi i żyłami rudnymi. Inne huty znane ze źródeł, ale o niepewnej lokalizacji nie zostały uwzględnione (Wagenbreth, Wächtler 1986: 76). Rys. XI.9.6. Freiberg. Widok miasta z 1575 r. Braun i Hogenberg Civitas Orbis Terranum (http://historic-cities.huji.ac.il/germany/freiberg/maps/braun_hogenberg_II_39_b.jpg, dostęp: 03.08.2014 20:30). Rys. XI.9.7. Etapy rozwoju Freibergu (za Douffet, Gühne 1983): I – wieś Christiansdorf ok. 1160 r.; II – Osiedle przy kościele św. Mikołaja; III – osiedle przy kościele św. Donata, przypuszczalnie zasiedlone przez górników ok. 1170 r.; IV – osiedle przygrodowe (Burglehn) ok. 1175/80 r.; V – miasto lokacyjne, ok. 1215 r. Punkty na planie: 1 – kościół św. Jakuba; 2 – kościół św. Mikołaja; 3 – przypuszczalne położenie kościoła św. Donata; 4 – kościół św. Marii; 5 – kościół św. Piotra; 6 – zamek; 7 – klasztor franciszkanów; 8 – klasztor dominikanów; 9 – ratusz (Douffet 1988: 108). Rys. XI.9.8. Etapy rozwoju Freibergu: A – wieś Christiansdorf z łanami rozmierzonymi (hipotetycznie) na prawym brzegu Münzbach, kościołem św. Jakuba oraz przebiegiem najstarszej odkrytej żyły rudnej; B – zagęszczenie osadnictwa w miejscu odkrycia rud, osiedle górników w rejonie kościoła św. Donata, urządzenia obronne nad Saubach wraz z osiedlem przygrodowym; C – osiedle kupców i rzemieślników przy kościele św. Mikołaja, wykształcenie się targu przy kościele św. Marii (późniejsza katedra) w rejonie osiedla przygrodowego; D – powstanie regularnego miasta lokacyjnego otoczonego pasem fortyfikacji (Wagenbreth, Wächtler 1986: 115). Rys. XI.9.9. Freiberg. Miejsca znalezienia zabytków związanych z górnictwem i hutnictwem w obrębie miasta (stan z 1993): 4 – Marstall/Nonengasse zasypane ujście sztolni; 25 – Berggasse 14, gliniane Lamki; 36 – katedra (Dom), szalki probiercze; 41 – na wschód od bramy Donatsturm, dawny szyb (poza planem);45 – Untermarkt 19-21, gliniane lampki i szalki probiercze; 47 – Heubnerstraße 14-18, gliniana lampka; 55 – zamek Freudenstein, fragmenty rudy, naczynia probiercze, tygielek; 62 – rejon Engen Gasse, lampki gliniane, naczynia probiercze, żużel; 63 – Obermarkt 16/17 – lampki gliniane, żużel, naczynia odlewnicze; 64 – Peterstraße 19 – lampki gliniane, fragmenty rudy, żużel; 67 – Pfargasse 34, fragmenty rudy, drobiny stopionego metalu; 68 – Obermarkt 15, Nonnengasse 2, lampka gliniana; 69 – Untermarkt 12, szyb górniczy; 70 – Enge Gasse 10, materiał hałdowy, tygiel odlewniczy; 71 – Berggasse 5, ślady odlewania (Dallmann, Gühne 1993: 346). Rys. XI.9.10. Freiberg, Seilerberg. Przekrój domniemanego wkopu poszukiwawczego z XIII w. (Dallmann, Gühne 1993: 347). Rys. XI.9.11. Freiberg, Enge Gasse 10 – typowe szalowanie wkopów (szyby, studnie); a – zrębowe (Grube 4); b – słupowo-ramowe (Grube 10) (Dallmann, Gühne 1993: 349). Rys.XI.9.12. Różne typy naczyń probierczych, tygli odlewniczych i glinianych lampek spotykane we Freibergu (Dallmann, Gühne 1993: 350). Rys. XI.9.13. Hilbersdorf (Neuhilbersdorf). Profil zagłębionego budynku. 1 – humus; 2 – gruz kamienny, glina; 3 – glina, humus; 4 – wypełnisko, glina, kamienie; 5 – klepisko; 6 – gnejsowy calec; 7 – gruz kamienny (Richter 1995: 59). Rys. XI.9.14. Hilbersdorf (Rammelsberg). Profil zagłębionego budynku. 1 – humus; 2 – wypełnisko, glina, gruz kamienny; 3 – gliniasta warstwa z węglami drzewnymi; 4 – ślady pożaru na kamieniach; 5 – klepisko; 6 – gnejsowy calec (Richter 1995: 59). Rys. XI.9.15. Rozwój topograficzny Freibergu w XII/XIII w. 1 – zamek margrabiego, mennica; 2 – dwory ministeriałów; 3 – folwark zamkowy; 4 – kościół św. Jakuba, targ uliczny; 5 – kościół św. Marii; 6 – targ (Untermarkt); 7 – kościół św. Mikołaja; 8 – ratusz (po 1186 r. ?); 9 – kościół św. Donata; 10 – ratusz, po 1210 r.; 11 – dom kupiecki (Kaufhaus); 12 – kościół św. Piotra; 13 – szpital św. Jana; 14 – klasztor dominikanów; 15 – klasztor franciszkanów; 16 – szpital św. Bartłomiejal; 17 – klasztor żeński (Unger 1986: 29). Rys. XI.9.16. Freiberg. Weingasse/Heubnerstraße. Plan z zaznaczonymi miejscami odkrycia drewnianych nawierzchni ulic (Richter 1995: 49). Rys. XI.9.17. Freiberg. Weingasse, profil ulicy. 1 – bruk uliczny; 2 – podbudowa; 3 – warstwy zasypiskowe; 4 – warstwa leżąca na drewnianej drodze, kamienie, żużel, glina; 5 – połowizny; 6 – belki drewniane, legary drogi; 7 – gruz kamienny, glina; 8 – mierzwa; 9 – glina calcowa (Richter 1995: 50). Rys. XI.9.18. Freiberg. Untergasse 2. Plan i profil zagłębionego budynku przy Untermarkt. 1 – gruz budowlany; 2 – glina umocniona kamieniami; 3 – młodsze zniszczenia; 4 – warstwa pożarowa, polepa i węgle drzewne; 5 – podłoga (klepisko) z leżącą na niej warstwą użytkową (Richter 1995: 8). Rys. XI.9.19. Freiberg. Untergasse 2 – rekonstrukcja zagłębionego budynku (Richter 1995: 9). Rys. XI.9.20. Freiberg. Untergasse 2. Profil zagłębionego budynku w tylnej partii parceli. 1 – gruz budowlany; 2 – jama z popiołem; 3 – gruz budowlany; 4 – glina calcowa; 5 – gruz budowlany; 6 – warstwa niwelacyjna, glina, węgle drzewne, tłuczeń kamienny, fragmenty cegieł; 7 – warstwa pożarowa, polepa, węgle drzewne, tłuczeń kamienny; 8 – warstwa użytkowa z gliną i węglami drzewnymi; 9 – klepisko (Richter 1995: 14). Rys. XI.9.21. Freiberg. Kaufhausgasse 4. Plan i profil zagłębionego budynku. 1 – gruz budowlany; 2 – gruz kamienny; 3 – humus z warstwą węgli drzewnych; 4 – gruz kamienny; 5 – polepa; 6 – spalona słoma; 7 – gruz i tłuczeń kamienny; 8 – drewniana podłoga; 9 – warstwa użytkowa; 10 – tłuczeń i gruz kamienny, glina; 11 – tłuczeń i gruz kamienny; 12 – warstwa użytkowa z paleniskiem (polepa i węgle drzewne) (Richter 1995: 31). Rys. XI.9.22. Freiberg. Untermarkt 21 plan zabudowy (Richter 1995: 65). Rys. XI.9.23. Freiberg. Untermarkt 12-14 – plan nowożytnej zabudowy z naniesionymi zabytkami nieruchomymi. Kolorem zaznaczone najstarsza faza zabudowy (Hemker i inni 277). Rys. XI.9.24. Freiberg. Untermarkt 12 – rekonstrukcja najstarszej fazy kamienicy (Richter 1992: 38). Rys. XI.9.25. Freiberg. Schematyczny plan najstarszych murowanych części budynków przy Untermarkt 12, Pfargasse 37, Obermarkt 8 i Untermarkt 1 (Richter 2002: 35). Rys. XI.9.26. Freiberg. Kaufhausgasse 8 – plan z naniesionymi pozostałościami kamiennego sklepienia piwnicy oraz latrynami na zapleczu (Hemker i inni 1996: 284). Rys. XI.9.27. Freiberg. Kaufhausgasse 1 do 9. Plan z zaznaczonymi zabytkami nieruchomymi (Richter 1995: 29). Rys. XI.9.28. Freiberg. Kwartał między Engegasse-Borngasse-Kesselgasse-Theatergasse – rekonstrukcja budynku BX41 i BX41B z XII/XIII w. (Niederfeilner 2007: 61). Rys. XI.9.29. Freiberg. Kwartał między Engegasse-Borngasse-Kesselgasse-Theatergasse – plan piwnic (Niederfeilner 2007: 64). Rys. XI.9.30. Freiberg. Kwartał między Engegasse-Borngasse-Kesselgasse-Theatergasse – rekonstrukcja granic parcel na działce Borngasse 11 (Niederfeilner 2007: 64). Rys. XI.9.31. Freiberg. Kwartał między Engegasse-Borngasse-Kesselgasse-Theatergasse – plan rozmieszczenia studni i latryn (Niederfeilner 2007: 70). Rys. XI.9.32. Freiberg, Borngasse. Plan lokalizacji urządzeń wodno-kanalizacyjnych na zapleczu parceli (Gühne 1985: 318). Rys. XI.9.33. Freiberg. Schemat działania XVI-wiecznego systemu zaopatrzenia w wodę i jej usuwania (Mucke 2002: 477). Rys. XI.9.34. Freiberg. Kościół św. Jakuba. Widok z 2 poł. XIX w. (Magirius 2002: 210). Rys. XI.9.35. Freiberg. Kościół św. Mikołaja. Rzut poziomu drugiego romańskiego kościoła (Magirius 2002: 212). Rys. XI.9.36. Freiberg. Kościół św. Piotra. Rzut poziomu kościoła romańskiego (Magirius 2002: 214). Rys. XI.9.37. Freiberg. Kościół Panny Marii, rekonstrukcja stanu z ok. 1200 r. (Magirius 1986: 9). Rys. XI.9.38. Freiberg. Kościół Panny Marii, rekonstrukcja stanu z ok. 1300 r. (Magirius 1986: 9). Rys. XI.9.39. Freiberg. Kościół Panny Marii i krużganek, rekonstrukcja stanu z ok. 1515 r. (Magirius 1986: 27). Rys. XI.9.40. Freiberg. Kościół Panny Marii, rekonstrukcja rzutu poziomego (Magirius 1986: 11). Rys. XI.9.41. Freiberg. Plan średniowiecznych fortyfikacji (Langhof 1986: 78). Rys. XI.9.42. Freiberg. Schematyczny przekrój i rzut poziomy murów obronnych (XIV-XVII w.) (Langhof 1986: 79). XI.10. GELNICA 1. Lokalizacja Kraj Koszycki, okres Gelnica, Słowacja Miasto położone jest w Słowackich Rudawach, na wysokości 372 m n.p.m. otoczona jest przez pasma Hnileckich i Havranich vrchów (rys. XI.10.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Nazwy występujące w okolicy miasta (Gelnica, Smolnik) wskazują, że prawdopodobnie tereny te zajęte były przez osadnictwo słowiańskie (Homza 2010: 152). Być może osada górników powstała jeszcze przed przybyciem osadników niemieckich. Miałby o tym świadczyć słowiańska w formie nazwa. Na stare tradycje górnicze wskazuje także słowiańskie określenie bańa obecne w węgierskiej nazwie Gölnicbánya (Homza 2010: 151). Możliwe jest, iż osadnicy niemieccy przyszli z terenów Austrii i Bawarii (Homza 2010: 156). b. Faza polokacyjna Miasto lokowano za czasów Beli IV (1235-1270), nie zachował się jednak oryginał dokumentu. Przywileje potwierdzone zostały przez Stefana V (1270-1272) i jego syna Władysława V (1272/1277-1290). Przywileje Władysława V z 1287 r. zostały potwierdzone w 1317 r. i w 1318 r. przez Karola Roberta. Według przywilejów Gelnica miała prawo użytkować w obrębie przyznanego jej okręgu rudy metali jak i inne bogactwa naturalne (woda, las) (Homza 2010: 152). W 1338 r. Gelnica i Smolnik otrzymały do wspólnego użytku osady Švedlár i Mníšek nad Hnilcom (Homza 2010: 153). W 1374 r. Ludwik I potwierdził dotychczasowe przywileje i ekonomiczną i polityczną zwierzchność nad osadami w jej okolicy: Krompachy, Žakarovce, Slovinky, Jaklovce, Folkmár, Margecany, Kojšov, Prakovce, Mníšek nad Hnilcom, Švedlár. W 1374 r. król nakazał także podległym osadom sprzedawać towary nie na własnym, ale na gelnickim targu. Zakazał im także lać wino oraz nakazał w niektórych sprawach udawać się do sądu w Gelnicy. Przywileje te potwierdził Zygmunt Luksemburski w 1435 r. W tym samym roku król podniósł Gelnicę do statusu wolnego miasta królewskiego (Homza 2010: 153). W 1433 r. miasto zostało prawdopodobnie zdobyte przez husytów (Homza 2010: 155). W 1458 r. Maciej Korwin był zaniepokojony złym stanem górnictwa w Gelnicy i Smolniku. Starał się naprawić sytuację. W 1487 r. powstał związek górno-węgierskich miast górniczych z Gelnicą na czele (poza nią jeszcze Smolnik, Rudabanya, Telkibanya, Jasov, Rożniawa, Spiska Nowa Wieś) (Homza 2010: 155). W latach 1465-1520 Gelnica podupadła i straciła większość przywilejów. W 1527 r. Ferdynand I dał Gelnicę Aleksowi Turzonowi, przedstawicielowi spółki Turzonów-Fuggerów. W 1528 r. Jan Zaploya dał Gelnicę, Hieronimowi Laskemu (Homza 2010: 153). Miasto pełniło rolę najważniejszego ośrodka spośród górno-węgierskich miast górniczych (Kořan 1955: 112), a także funkcję ośrodka handlu i to już od końca XIII w. gdy wzmiankowane było myto targowe. Odbywał się tam cotygodniowy targ. O bogactwie świadczy też fakt, iż miejski proboszcz płacił w porównaniu do innych parafii w Rudawach Słowackich, najwyższą dziesięcinę (Homza 2010: 157). c. Sieć wodna Przez miasto przepływa rzeka Hnilec, która jest dopływem Hornadu. d. Sieć dróg Miasto skomunikowane było z doliną Popradu i Hornadu, skąd drogi prowadziły na Węgry, do Wiednia, do Żyliny, na Śląsk, Morawy i do Niemiec. Do Zwolenia powadziła także droga przez góry (przez Vernár, Čertovice, Donovaly) i dolinę Hronu (Homza 2010: 151). e. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Teren należy do spisko-gemerskich Rudaw. W okolicy znajduje się ok. 2000 miejsc występowania rud metali, z czego użytkowane było ok. 240. Wydobywano złoto i srebro. Głównymi metalami były miedź i żelazo (Homza 2010: 151). f. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Być może górnictwem zajmowali się już osadnicy słowiańscy o czym świadczyć może nazwa najstarszej osady (Bania). Nowe technologie wydobycia przynieśli dopiero goście z terenów Niemiec. Kopalnie złota, srebra i żelaza wzmiankowane były już w dokumencie Beli IV zakładającym miasto, oraz w dokumencie z 1278 r. W mieście znajdowały się także huty żelaza. W XIV w. dużego znaczenie nabrało górnictwo miedzi oraz handel miedzią. Miedź z Gelnicy znana była w Brugii. Pod koniec panowania Zygmunta Luksemburskiego produkcję miedzi w Gelnicy przejęli zagraniczni przedsiębiorcy. Interesy prowadzili tu Niemcy i Włosi (Homza 2010: 156). Obecnie pozostałości prac górniczych zachowane są na północ, południe i zachód od miasta, często w jego bezpośredniej bliskości (rys. XI.10.2). g. Strefy przerobu h. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta i. Osady rolnicze Teren związany z miastem był identyczny z gelnickim okręgiem górniczym. Granica tego terenu ciągnęła się od ujścia Hnilcy do Hornadu, przy dzisiejszej miejscowości Margecany, dalej do Jaklovcia, potem do Folkmar i Kojšov i po masyw Kojšovej Hole. Dalej grzebieniem Volovskich vrchów ku Smolnikowi. Od Smolnika do Mniszka nad Hnilcą i dalej do Nálepkova i Švedlár. Dalej obejmował miejscowości Poráč i Slovniki gdzie graniczył z Krompachami. Grzbietem Volovskych vrchów granica dochodziła do Margecan. Taki teren nadano miastu w 1287 r. (Homza 2010: 151). j. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa k. Punkty obronne l. Inne 3. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Gelnica znajdowała się na lewym brzegu rzeki Hnilec. Goście z Niemiec osiedlili się być może w 2 poł. XII w. w okolicach słowiańskiej osady. Obie osady połączyły się po budowie kościoła parafialnego na terenie pomiędzy nimi. Wokół kościoła powstało nowe centrum miasta. Kościół pod wezwaniem Panny Marii był najważniejszym i najbardziej prestiżowym w całej dolinie Hnileckiej. W niemieckiej części miasta nad rzeką powstał czworokąty rynek (Homza 2010: 154). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół Wniebowzięcia Panny Marii (parafialny) Powstał w przeciągu XIV w. w stylu gotyckim, w miejscu starszego budynku, który znajdował się tam od ok. 1250 r. Na podstawie stylu architektonicznego wysunięto koncepcję, że kościołem opiekowali się dominikanie (Homza 2010: 154).  Klasztor dominikanów Koncepcja istnienia klasztoru pojawiła się w starszej literaturze, nie jest jednak potwierdzona. Uważano, że świadectwem funkcjonowania klasztoru była ulica Klasztorna (dziś główna ul. Gelnicy) (Homza 2010: 154). g. Fortyfikacje h. Zamek Funkcjonowanie zamku przy mieście nie jest potwierdzone (Homza 2010: 154). i. Przedmieścia 4. Uwagi 5. Literatura Homza 2010 Rys. XI.10.1. Galnica. Mapa topograficzna okolic miasta (źródło: http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire, warstwa: RETM50; dostęp 10.04.2014). Rys. XI.10.2. Pozostałości prac górniczych wokół Gelnicy. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela, http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 10.04.2014). XI.11. GERSDORFER WALD BEI ETZDORF (GERSCHBERG) 1. Lokalizacja Gemeinde Tiefenbach, Landkreis Mittweida, kraj związkowy Saksonia, Niemcy Osiedle położone na południowym brzegu Freiberger Mulde, powyżej doliny. Po wschodniej stronie przepływał potok Krebs. Dokładna lokalizacja osiedla nie jest znana. 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Domniemane osiedle wiązane jest z licznymi pozostałościami prac górniczych w lesie koło wsi Gersdorf. Zlokalizowano tam także pozostałości identyfikowane jako zagłębione domy mieszkalnych, z którymi związana była ceramika z XIII/XIV w. (Schwabenicky 2009: 172). Według tradycyjnego podania ruda została w tym rejonie znaleziona w przez rycerza i mnicha w 734 r., lokowali oni w tym miejscu miasto, które nazwali na cześć Gertrudy, żony rycerza, Gerschbergiem. W XIX w. część łąk koło Gersdrofu nazywano Der alte Marktfleck (znajdują się tam liczne frag. ceramiki średniowiecznej), a pole w pobliżu pozostałości prac górniczych Kramerbusch. Nazwy mają być związane z elementami przestrzeni miejskiej (rys. XI.11.1). Obszar ten należał do klasztoru Altzella, w 1241 r. wymieniany jest Gerhardus magister montium. W okolicy znajdują się także inne małe prace górnicze. W pobliżu wzmiankowana była także huta, której jednak wciąż nie znaleziono (Schwabenicky 1992: 198; 1992b: 165; 1993a: 322; Eckstein i inni 1994: 115). Wg Schwabenicky’ego kopalnie w Gersdorf były niezależne od klasztoru i tworzyły spółdzielnię górników i hutników. Obok nich rozwinęło się miasto górnicze stanowiące punkt centralny dla okolicznych kopalń. Klasztor pobierał z kopalni dziesięcinę. Pierwszy okres górnictwa w Gersdorf skończył się po połowie XIV w. – później wieś stała się folwarkiem/dworem klasztornym (Schwabenicky 2009: 179). b. Faza polokacyjna 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Osiedle położone w pobliżu Freiberger Mulde. Na wschód od osiedla, znajdował się potok Krebs wpadający do Freiberger Mulde. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża miały charakter żyłowy, składały się z barytowych rudy ołowiu, zawierających baryt, fluoryt, kalcyt, kwarc i srebronośną galenę, oraz piryt i chalkopiryt (Schwabenicky 2009: 172). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Pozostałości prac górniczych w formie zapadlisk i hałd widoczne są w lesie na płn. od wsi Gersdorf, nad Freiberger Mulde i potokiem Krebs, a także w Etzdorf na pd.-zach. od osiedla. Na podstawie odkrytej ceramiki początek prac górniczych datowano na okres po roku 1220 do końca XIV w. Złoża eksploatowane było do XIX w. (Schwabenicky 2009: 172-174) e. Strefy przerobu Rozdrabianie rudy odbywało się na terenie osiedla. Odkryte hałdy żużla pochodziły z procesu wytopu żelaza. W 1278 r. w okolicy Gersdorf wzmiankowana była huta (Eckstein i inni 1994: 116). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi W pobliżu znajdowało się duże miasto Roßwein (ok. 2 km na zachód) oraz Nossen (6 km na wschód). Zatem centralna funkcja domniemanego osiedla może być wątpliwa. 6. Literatura Eckstein i inni 1994; Schwabenicky 1992, 1992b, 1993a, 2009 Rys. XI.11.1. Gersdorf. Relikty prac górniczych oraz miejsca występowania znalezisk archeologicznych: 1 – zapadliska szybów; 2 – miejsca występowania żużla; 3 – miejsca znalezienia średniowiecznej ceramiki (Schwabenicky 2009: 173). XI.12. GŁUCHOŁAZY 1. Lokalizacja Gmina Głuchołazy, powiat nyski, woj. Dolnośląskie, Polska Miasto usytuowane było na wysokim prawym brzegu rzeki Białej Głuchołaskiej, w jej zakolu (Eysymontt 2009: 303) (rys. XI.12.1). 2. Rys historyczny Początki Głuchołaz związane były z rywalizacja między biskupem wrocławskim a Morawianami o dominację w rejonie złotonośnym w Górach Opawskich. W 1220 r. Morawianie zajęli Cukmantel (Zlaté Hory). W odpowiedzi biskup zlecił rycerzowi Witigo przeprowadzenie akcji kolonizacyjnej w dolinie Białej Głuchołaskiej. W celu obrony ziemi nyskiej założono Głuchołazy (Chrobak 2002: 36). Miasto miało mieć początki w 1220 r., a w latach 1220-1232 dzięki działalności biskupa Wawrzyńca otrzymało prawo flamandzkie. Pierwsza potwierdzona wzmianka z 1249 r. mówi o wsi Cygnhals. Dokument z 1263 r. wspomina civitas Cigenals. Lokacja nastąpiła najpewniej przed tą datą. Kościół parafialny św. Wawrzyńca wzmiankowany był pierwszy raz w 1285 r. W XIV w. jako miejskie włóki wymieniono tereny przed Bramą Nyską, łany we wsiach na płn. od miasta Langendorf (Bodzanów) i Kunzendorf (Drogosław) oraz Zwinger po obu stronach rzeki Białaj na zachód od miasta przy przeprawie mostowej. Głuchołazy były słabo zasiedlone w XIV w. W 1357 r. wspominany był szpital położony pod miastem (Eysymontt 2009: 302-303). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Rzeka Biała Głuchołaska przepływała po zachodniej stronie miasta. Na południe od miasta do Białej Głuchołaskiej wpadały dwa potoki, jedne płynący z południa wzdłuż masywu Przedniej Kopy, oraz drugi płynący z Konradowa, Kletnica, wpadający do Białej bliżej miasta. b. Sieć dróg Miasto związane z drogą z Moraw i Ołomuńca do Nysy przez Bruntal i Zlaté Hory (Eysymontt 2009: 303). Było to najkrótsze połączenie między Nysą a Ołomuńcem (Nowakowa 1951: 100). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Rejon Gór Opawskich – najbardziej na południe wysunięty okręg górniczy Śląska, obejmuje okolice miejscowości Głuchołazy, Konradów i Jarnołtówek. Większość terenów złotonośnych tego regionu występuje w okolicach Zlatych Hor i Jesenika. Złoto w występuje w złożach pierwotnych i wtórnych (Krawczyk 2002: 16). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.12.1) Dokumenty pośrednio potwierdzające funkcjonowanie w tym rejonie Głuchołaz górnictwa złota pochodzą z 1224 i 1263 r. W 2 poł. XIV w. i 1 poł. XV w doszło do zahamowania rozwoju wydobycia kurszcu. Eksploatację wznowiono od końca XV w. do przełomu XVI/XVII w. w tym czasie biskupi wrocławscy odzyskali Zlaté Hory, gdzie po wyeksploatowaniu złóż głuchołaskich przeniósł się ciężar prac górniczych (Krawczyk 2002: 16). Po wybraniu złóż najpłytszych przystąpiono do eksploatacji głębiej położonych złóż wtórnych. Technika wymagana była taka jak przy złożach pierwotnych – sztolnie, szyby. W 1550 r. rozpoczęto z nakazu biskupa wrocławskiego Baltazara z Promnitz głębienie sztolni Trzech Króli (Večeřovi 2002: 22). Wejście do sztolni Trzech Króli znajduje się obecnie ok. 100 m od stacji kolejowej Głuchołazy-Zdrój. Biegła w kierunku południowym. Wg danych miała ok. 6 km i zagłębiona była na ok. 100 m. Zrekonstruowano ją na podstawie śladów na powierzchni na długości ok. 5,5 km (Večeřovi 2002: 23). Jak wynika z przeprowadzonej prospekcji terenowej, relikty prac górniczych występują w kilku miejscach w rejonie Głuchołaz:  Północno–wschodni stok Przedniej Kopy w Masywie Góry Parkowej (tzw. Dolina Raj na terenie miasta Głuchołazy) – dwie prawdopodobnie średniowieczne sztolnie, trzecia zlokalizowana na zachód, bezpośrednio przy brzegu rzeki Biała Głuchołaska (Krawczyk 2002: 17).  Północny i północno-zachodni stok Przedniej Kopy, na południe od zakola rzeki Biała Głuchołaska – (ryc. XI.12.3) liczne pozostałości prac górniczych na pow. ok. 5 ha (hałdy, szyby, hałdy przemytego materiału. W dolnej partii zbocza odkrywki o szerokości 9-12 m. Trochę wyżej pozostałości ok. 100 szybów. Koliste zagłębienia o średnicy 4-5 m. W trakcie badań uzyskano przekroje 2 szybów. Objętość hałd w tym rejonie J. Kaźmierczyk szacował na kilkanaście tysięcy metrów sześciennych. Hałdy o wysokości 7 m, nieregularne wały lub pojedyncze kopce (Krawczyk 2002: 17-18). Od południa obszar ograniczony przez rzekę Białą Głuchołaską, a od północy i zachodu szosą prowadzącą od mostu na rzece do doliny Raj. Relikty prac górniczych zachowane na obszarze 30 000 m2. Roboty zapewne prowadzono na większym obszarze w samej dolinie Białej Głuchołaskiej (Kaźmierczyk 1979: 111-112; 1986: 46-48). Do dziś zachowane czytelnie ok. 70 szybów. Koliste zagłębienia o średnicy 4-5 m rzadziej 10-15 m, zagłębione od kilkunastu do 100 cm w stosunku do otaczającego terenu (Kaźmierczyk 1979: 112). Większość szybów leżała w pasie o szer. 10 m ciągnącym się wzdłuż krawędzi czół działek na przestrzeni 200 m, eksploatowanych systemem odkrywkowym (rys. XI.12.2). Wg Kaźmierczyka najpierw wydobywano metodą szybową, nie eksploatując ze względów bezpieczeństwa całości złoża. Następnie w drugim etapie, eksploatacją objęto resztę złoża, zdejmując najpierw warstwę płonną. Zasięg eksploatacji za pomocą działek był mniejszy w porównaniu do szybowego. Roboty górnicze na Przedniej Kopie były prowadzone od początku metodą odkrywkową, a szyby miały charakter sondażowy (Kaźmierczyk 1979: 113). W trakcie badań w 1978 r. na Przedniej Kopie znaleziono szyb (nr 1) – na poziomie odkrycia miał kolisty plan o średnicy 2,83 m. W przekroju 3 części – górna lejkowata o głębokości 2,22 m, przechodząca w właściwy szyb. Górna część prawdopodobnie nakryta zadaszeniem (relikty 2 słupów). Środkowa część miała głębokość 0,87 m i średnicę 0,9-1,05 m. Była cylindryczna, zachowały się pasemka zbutwiałego drewna. Część dolna szybu mieściła się w warstwie złotonośnej. Miała postać komory. W zasypie nie było materiału datującego (Kaźmierczyk, Wachowska 1980: 98-99). Drugi szyb odkryty w 1978 r. był podobny do pierwszego, wyeksplorowano go do głębokości ok. 5 m. Oba szyby datowane były orientacyjnie na XII-XIII w. Odkryto także wyloty sztolni znajdujące się 720 m na wschód od mostu (Kaźmierczyk, Wachowska 1980: 99-100).  Potok Zdrojowy i Sarni Potok – obszar przy potoku Zdrojowym znacznie przekształcony przez współczesną urbanizację. W dolinie Sarniego Potoku, na obszarze 2 ha liczne ślady hałd i tama. Na zboczach doliny i terasach szyby (Krawczyk 2002: 18).  Dolina Bystrego i Złotego Potoku. Rejon Jarnołtówka i Pokrzywna – brak ewidentnych śladów prac górniczych. Wzdłuż Bystrego i Złotego Potoku miało miejsce wypłukiwanie złota ze złóż wtórnych, nie zostały po tym jednak ślady (Krawczyk 2002: 18). W rejonie Góry Zamkowej występowały relikty szybów i hałd. Na szczycie Góry Zamkowej relikt muru kamiennego na zaprawie glinianej, otaczał być może budynki związane z górnictwem, datowany na XIV w. (Kaźmierczyk 1979: 115-116).  Rejon Zlaté Hory – Konradów – Głuchołazy – w rejonie tym kumulacja złóż wtórnych z masywu Góry Poprzecznej (Pricny Vrch). Pozostałości szybów (leje 15-20 m średnicy). Część zlikwidowana przez pola orne. Współczesne zapadliska. Szyby pochodzą z 2 poł. XVI w. powstała też Sztolnia Trzech Króli o dł. ok. 6 km prowadząca ze Zlatych Hor do Głuchołaz. Rejon określany jako „Miękkie Kopanie” (Krawczyk 2002: 19).  Lewobrzeżna terasa Białej Głuchołaskiej od granicy polsko-czeskiej po Górę Grodową – ślady tylko na zalesionym obszarze przy granicy państwowej. Na terenie o łagodnym spadku ku rzece. Szyby i odkrywki o charakterze penetracyjnym. Występują nieregularnie. Brak śladów na Górze Grodowej. A powinny być (Kaźmierczyk 1979: 114-115). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne Powstały osady otwarte oraz strzegące okolicy zamki: zamek Lichtenstein na południowych stokach Kopy Biskupiej i książęca warowania na Górze Zamkowej (Krawczyk 2002: 16)(patrz rozdział XI.37 Zlaté Hory). j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.12.5) Miasto zbudowano na planie owalu z centralnym prostokątnym rynkiem, którego pierzeje zorientowano według stron świata. Z narożników wybiegały w kierunku północnym i południowym główne ulice zbiegające się wrzecionowato przy dawnych bramach. Z narożników wybiegały także boczne ulice (Chrobak 2002: 37). Miasto miało wydłużony soczewkowaty układ, osiowy, związany z przebiegiem głównej drogi i nurtem rzeki. Oś poprzeczna akcentuje kościół, który znajdował się za blokiem przyrynkowym. Być może związane było to z faktem, iż miasto należało do biskupa. Wielkość całego miasta wynosi ok. 420 x 430 m. Rynek miał wymiary 125 x 75 m. Na rynku stał murowany prostokątny ratusz. Zabudowa jednofrotowa po stronie zachodniej ciągnęła się do murów miejskich. Po stronie wschodniej rynku blok zabudowy podzielony był na część przynależną do pierzei rynkowej i część wójtowską i parafialną (Eysymontt 2009: 305-306). Jak wynika z dawnych planów miasto rozwijało się w kierunku wschodnim. Za wschodnim blokiem przyrynkowym kościół parafialny. Wcześnie rozwinął się system umocnień miejskich. Brama Dolna (północna) wzmiankowana w 1315 r., a w 1344 r. wiadomo o istnieniu wieży obronnej. W 1418 r. poświadczona druga brama, południowa, Górna. Mury wzniesiono ponownie po wojnie husyckiej. Zawaliły się w wyniku powodzi w 1460 r. (Eysymontt 2009: 304). Najstarsze nawarstwienia z XIII-XIV w. odkryto w płn.-wsch. części rynku podczas nadzoru archeologicznego (Chrobak 2002: 37). b. Ulice Ulice wybrukowano ok. poł. XVI w. Odkryte przy bramie Górnej i Dolnej w trakcie nadzoru, zbudowane z otoczaków (Chrobak 2002: 38-39). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom Przy rynku stały przeważnie domy szczytowe szachulcowe, zaopatrzone często w podcienia. Nawet piwnice miały mieć drewniane stropy. Zachowały się przykłady murowanych kamienic. Wg W. Dziewulskiego nie było gotyckich piwnic pod zabudową, co świadczy, że w średniowieczu zabudowa nie była murowana. W średniowieczu w mieście było ok. 100 domów (wg Dziewulskiego). Na podstawie nowożytnych map można ustalić że w dłuższych pierzejach było 12 domów a w krótszych po 7. Szerokość działki ok. 9 m. Dachy kryte gontem aż do XVIII w. (Eysymontt 2009: 306-307). Pierwsze murowane domy powstały ok. poł. XVI w. (Chrobak 2002: 38).  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz Murowany ratusz na rynku wzniesiono w 1552 r. (Chrobak 2002: 38)  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości W XVI-XVII w. wodę dostarczały studnie zaopatrzone w żuraw, widoczne na rycinach miasta z XVII w., znajdowały się na rynku i na zapleczach kamienic. Jedno odkryto w trakcie badań przy ul. Kardynała Wyszyńskiego. W jej wypełnisku znajdował się zespół naczyń z przełomu XV/XVI w. (Chrobak 2002: 39).  Szpital Usytuowany przed bramą Górną.  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół parafialny Pierwszy kościół spłonął w 1428 r. podczas najazdu husytów. Odbudowano go ok. roku 1452, konsekrowano między 1456 a 1467 r. (Chrobak 2002: 38) g. Fortyfikacje Początkowo fortyfikacje stanowił wał z fosą i palisadą, w 1 poł. XIV w. wzniesiono mur z kamienia łamanego. Zbudowano wieżę Bramy Górnej (dolna partia zachowana do dzisiaj). Dokument z 1344 r. wspominał o mieście z wieżami obronnymi (Chrobak 2002: 38). Obwarowania zostały zniszczone w czasie najazdu husyckiego. Dokument z 1444 r. informował, iż miasto nie nadawało się już do obrony. Być może w tym czasie dobudowano baszty, widoczne na późniejszych widokach miasta. Wzniesiono także przedbramie przy Bramie Górnej (widoczne na rycinie Wernera) (Chrobak 2002: 37). W XVI w. dokonano przebudowy wieży bramy Górnej – dodano jej renesansową attykę (Chrobak 2002: 39). h. Zamek Wg zapisów z końca XV w. w mieście był zamek biskupi (Kirchen Schloss) usytuowany w murach miejskich obok Górnej Bramy. Przestał funkcjonować w XVIII w. (Eysymontt 2009: 305). Pogląd ten jest krytykowany, może się to odnosić do inkastelowanego kościoła. W dokumencie z 1344 r. wspomniana jest siedziba rycerzy Sandkorna i von Waldowa usytuowana w obrębie muru miejskiego po zachodniej stronie Bramy Górnej, w wielu opracowaniach traktowana jako zamek (Chrobak 2002: 37-38). Ponadto na widoku miasta z poł. XVII w. widoczna była obronna siedziba wójta o cechach gotycko-renesansowych (Chrobak 2002: 38). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Chrobak 2002; Kaźmierczyk 1979; Kaźmierczyk, Wachowska 1980; Krawczyk 2002, 2002a; Večeřovi 2002 Rys. XI.12.1. Głuchołazy. Mapa topograficzna okręgu górniczego z zaznaczonym miastem lokacyjnym i obszarami wydobycia piasków złotonośnych (mapa z uzupełnieniami autora za: http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/ Základní mapy ČR, dostęp 6.08.2014). Rys. XI.12.2. Głuchołazy. Plan wyrobisk na stokach Przedniej Kopy (Kaźmierczyk 1979: tablica XXIII). Rys. XI.12.3. Głuchołazy-Zdrój. Pozostałości odkrywkowych prac górniczych nad Białą Głuchołaską. Cyfrowy model terenu oparty o skan LIDAR (opr. M. Legut-Pintal). Rys. XI.12.4. Głuchołazy. Przekrój przez szyb górniczy wg Kaźmierczyka. 1 – glina; 2 – piasek; 3 – żwir i warstwa złotonośna; 4 – stemple górnicze (Krawczyk 2002: 19). Rys. XI.12.5. Głuchołazy. Plan miasta. 1 – kościół parafialny św. Wawrzyńca; 2 – kaplica św. Rocha; 3 – ratusz (niezachowany); 4 – dawne wójtostwo; 5 – teren dawnego zamku; 6 – Brama Dolna; 7 – Brama Górna (Eysymontt 2009: 306). XI.13. HAVLÍČKŮV BROD 1. Lokalizacja Kraj Vysočina, okres Havlíčkův Brod, Czechy Miasto położone na prawym brzegu Sazawy, na lekkim stoku (od 411 m n.p.m. do 430 m n.p.m.), w miejscu gdzie do rzeki wpadał potok Cihlářský, który znajdował się po wschodniej stronie historycznego miasta. Teren wokół Havlíčkův Brodu był pagórkowaty z licznymi ciekami wodnymi (rys. XI.13.2). 2. Rys historyczny Tereny havliczobrodska należały w 2 poł. XIII w. do panów z Lichtenburka. Początek górnictwa i napływ niemieckich górników można datować na okres ok. 1250 r. Centrami obwodów górniczych stały się Brod, Přibyslav, Šlapanov i Bělá (dziś Česká Bělá). Dzięki górnictwu nabrały charakteru miejskiego. Najważniejszą pozycję zajął Brod, który leżał na szlaku Haberskim. Stał się administracyjnym centrum całego okręgu. W okresie największej koniunktury w górnictwie miasto było większe niż teren otoczony później murami. Na pieczęciach z 1269 i 1281 r. widniał herb z górniczymi narzędziami (młotek, żelazko, motyka, klin) oraz herb Lichtenburków. W 1261 r. w Brodzie zatrzymał się król Przemysł II Ottokar, a w latach 1260-1300 miała tu funkcjonować królewska mennica. Miasto posiadało prawo składu sukna, ołowiu, solonych śledzi i innych towarów. W 1269 r. prawo to przeszło na Igławę, ale zostało przywrócone w 1278 r. W 1278 r. panowie z Lichtenburka potwierdzili prawa miejskie i górnicze (Rous 2004: 49). Do kryzysu górnictwa w rejonie Havlíčkův Brodu doszło na przełomie XIII i XIV w. Źródła pisane z pocz. XIV w. wspominają o opuszczonych kopalniach. Z herbu na pieczęci miasta między 1281 a 1304 r. zniknęły symbole górnicze. Zanikać zaczęły osady górnicze, które przeżyły maksymalnie do 2 poł. XIV w. Nie zakładano nowych osad, jednak trwały poszukiwania nowych złóż (Rous 2004: 51). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Rzeka Sazawa przepływała tuż pod miastem, po jego południowej stronie. Miasto leżało na skarpie na prawym brzegu. Rzeka płynęła ze wschodu na zachód. Od wschodu miasto otoczone było przez Chilářský potok, który stanowił naturalną linię obrony. Naprzeciw miast do Sazawy wpływał potok Žabiniec. W okolicy były liczne boczne dopływy Sazawy. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Teren występowania rud wokół Havlíčkův Brodu zajmuje obszar o promieniu ok. 12 km. Intensywny rozwój górnictwa i osad górniczych związany był z niemiecką kolonizację w XIII w. Powstały cztery rewiry górnicze – Havlíčkův Brod, Přibyslav, Šlapanov i Bělá (dziś Česká Bělá) (rys. XI.13.1). Krótko po poł. XIII w. otrzymały prawa miejskie, najprawdopodobniej w związku z intensywnym rozwojem górnictwa. Głównym miastem administracyjnym całego regionu stał się Brod. Osady górnicze zaniknęły końcem 1 poł. XIV w. (Hejhal i inni 2005: 54). W poł XIII w. górnictwo przeżywało okres stagnacji zakończony upadkiem w latach 1278-1360. Zanikły wtedy osady górnicze. Pod koniec XIII w. rozpoczęto poszukiwania poza dotychczasowymi złożami, w źródłach pisanych pojawiają się informacje o szybach i sztolniach w różnych wisach. Prace górnicze z tego okresu miały charakter małych wyrobisk, w których pobliżu nie zarejestrowano śladów osad górniczych. Duże centralne huty zastąpione zostały przez mniejsze, znajdujące się przy złożach, służące przerobowi surowca z konkretnego miejsca. W XIV w. w okolicy wyrobisk pojawiły się obiekty obronne (Hejhal i inni 2005: 55). W 1 poł. XIV w. w zyskach z górnictwa partycypowały także klasztory (cysterki z Pohledu). Prace górnicze prowadzono prawdopodobnie we wsiach Macourov, Simtany, Cibotin, Bartouszov. Klasztor w Sedleci miał także Bartouszov, oraz Vysoką i Kamenną, a takżę Heralec. W okolicach Beli włości posiadał klasztor cystersów z Žd‘áře nad Sazawą (Rous 2004: 52). Kolejny etap górnictwa miał miejsce od ok. poł. XV w. do 1 poł. XVII w. Doszło do odnowienia prac w rejonie niektórych zanikłych osad (Buchberg, Herliwinberg, Termesivy). Najbardziej rozwinięte prace w rejonie Stříbrnych Hor (Hejhal i inni 2005: 56). W XVI i XVI w. najważniejsze kopalnie w rejonie Havlíčkův Brodu znajdowały się koło wsi Šicendorf (w rejonie Přibyslavia). Powstawały nowe kopalnie, otwierano także stare. W okolicy powstało osiedle górnicze Stříbrné Hory. (Stribrne Horky, Silberberg), które połączyło się później z Šicendorfem. W 1654 r. określane było jako miasteczko. Od pocz. XVI w. zaczęły pracować stare roboty w okolicach Přibyslavia (Rous 2004: 54). Pozostałości prac górniczych zarejestrowano na wschód od miasta, na granicy terasy nad Sazawą. W ogrodzie za domem przy ul. Žižkovej 508 znajduje się forma terenu, która przypomina hałdę przy ujściu sztolni (rys. XI.13.3 – punkt 1). Nie jest to jednak pewne. Ok. 160 m dalej na wschód znajduje się wejście do podziemnej jaskini/sztolni (rys. XI.13.3 – 2). Nie wiadomo czy należy ją łączyć z dawnym górnictwem. W okolicy znaleziono ceramikę datowaną na średniowiecze. Dalej na wschód podczas prac ziemnych odkryto ujście nieznanej sztolni (rys. XI.13.3 – 4). Sztolnia skręcała po 8 m od ujścia na płn. Miała niewielkie nachylenie. Na ścianach widoczne były ślady ręcznej obróbki. Ok. 200 m dalej, za stawem Kafíčko (rys. XI.13.3 – 5), znaleziono fragmenty ceramiki z 2 poł. XV w. i z 1 poł. XIV w. oraz moneta Władysława II Jagiellońskigo (1471-1516). Dalej na wschód, na terasie znajduje się folwark Stříbrný Dvůr, który wg tradycji wiązany jest z pobliskim wydobyciem srebra (rys. XI.13.3 – 6). Na płn. od folwarku, nad stawem rybnym znaleziono liczne fragmenty średniowiecznej ceramiki oraz nieliczne fragmenty żużla związanego być może z przerobem rud srebronośnych (rys. XI.13.3 – 7). Ceramika, występowała w dwóch horyzontach chronologicznych, z 1 poł. XIV w. oraz z 2 poł. XV i XVI w. W pobliżu przebiegała najprawdopodobniej droga z Brodu na wschód. Do niedawna stał przy niej średniowieczny kamienny krzyż pokutny (Berky 2007: 209-210). e. Strefy przerobu W pobliżu osad górniczych, kilkaset metrów od nich, znajdowano ślady działalności hutniczej (Mittelberg, Buchberg, osada k. Termesivy). Do XIX w. zachowane były niewysokie hałdy żużla. W pobliżu znajdowano ślady po sztucznych kanałach. W sondażu przeprowadzonych koło zanikłej osady Buchberg znaleziono hałdy żużla o wysokości 0,7-0,9 m. Drugie stanowisko hutnicze znajdowało się nad brzegiem Sazawy dwie hałdy żużla o miąższości 0,5 m i długości 35 i 21 m (Hejhal i inni 2005: 55). Hutnictwo rudy srebra w 2 poł. XIII w. zostało stwierdzone archeologicznie w historycznym jądrze Brodu, na parceli jednego z domów mieszczańskich (Hejhal i inni 2005: 55). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Osiedle koło Termesivy – (rys. XI.13.4; rys. XI.13.8) znajdowało się 3,3 km na wschód od Havlíčkův Brodu, na lewym brzegu Sazawy. Znajdowały się tam zapadliska szybów górniczych i hałdy. W latach 1994-1995 prowadzono nadzór przy wkopie instalacyjnym. W wykopie odkryto zagłębiony obiekt (A – rys. XI.13.5) o pochyłych ścianach i równym dnie na poz. 1,8 m poniżej poziomu terenu. Miał długość 4,5 m i wysokość 1,4 m. Przy płn. skraju obiektu, przy dnie, znajdował się fragment kamiennej ściany. W jego kontekście znaleziono odpadki produkcji kowalskiej. Obiekt znajdował się pierwotnie w pobliżu szybów górniczych. Funkcjonował w późnej fazie użytkowania osiedla. Po opuszczeniu obiekt zasypano. W pewnej odległości odkryto wylot szybów górniczego (B – rys. XI.13.6) o otworze wielkości 3,9 m. Poziom z którego go wkopano znajdował się 1,3 – 1,6 m poniżej współczesnego. Tuż obok znajdował się następny szyb (C – rys. XI.13.6) którego szerokość wynosiła 1,1 m. Obok szybów znaleziono współczesną im warstwę kulturową. W pobliżu znaleziono także jamę na głębokości 0,65 m, o długości ok. 0,6 m i głębokości 0,25 m, a także jamę o głębokości 1,6 m i szerokości 1 m. Przy dnie znajdowała się wąska nisza (rys. XI.13.7). Być może była to jama prospekcyjna (Rous 1998: 103-104). Obszar osiedla zajmuje niecałe 4 ha, z czego uchwycona mieszkalna część zajmuje 0,4 ha. Pozyskany materiał ceramiczny (637 frag.) pozwala datować okres funkcjonowania osiedla na koniec XIII w. do ok. poł. XIV w. Być może jest to jedna z 3 osad zanikłych w na przełomie XIV/XV w., należących do klasztoru cystersów v Pohledzie (na wsch. od Havlíčkův Brodu). Nad Sazawą, 600 m na wschód od osiedla górniczego znajduje się pozostałość, prawdopodobnie, wieży otoczonej wałem i rowem (tzw. Hadrburk). Znaleziony w jego kontekście materiał ceramiczny datowano od pocz. XIV w. aż do poł. XV w. Możliwe jest, iż jeden z wymienionych w XIV w. w źródłach pisanych właścicieli obiektu pochodził z Kutnej Hory (Rous 1998: 105; 2004: 50).  Zanikła osada górnicza Mittelberg – znajduje się 4 km na pd. od centrum Havlíčkův Brodu, koło osady Ovčín. Cały obszar z pozostałościami górnictwa ma 9 ha, z czego 3 ha z pozostałościami osadnictwa. W trakcie badań przy budowie wodociągu, zlokalizowano 2 zagłębione obiekty oraz jedno miejsce z koncentracją żużli, co może sugerować jego hutnicze przeznaczenie. Znaleziono materiał ceramiczny (2096 frag.) datowany na 2 poł. XIII do 1 poł. XIV w. Osada wzmiankowana była już w 1256 r. W 1303 r. miał być wzmiankowany wójt Mittelbergu. Być może już w XIII w. rozwinęła się tam gmina górnicza (Rous 1998: 106; 2004: 50).  Buchberg – (rys. XI.13.9) stanowisko położone 3 km na zach. od Přibyslavia (ok. 8 km na wsch. od Havlíčkův Brodu), koło miejscowości Útín, na lewym brzegu Sazawy. Stanowisko zajmuje 12 ha, z czego obszar osiedla może mieć 3-3,5 ha. Z badań powierzchniowych pozyskano ceramikę (2088 frag.) datowaną na 2 poł. XIII do 1 poł. XIV w., oraz formy odlewnicze, żużle, przedmioty metalowe. W XIX w. w okolicy miano odkryć stare sztolni i pozostałości wyrobisk. Osada wzmiankowana była już w XIII w. Możliwe iż znajdowała się tam kaplica. Być może osada związana była z Přibyslaviem (Buchberg był w tamtejszej parafii) (Rous 1998: 107; 2004: 50).  Osiedle górnicze przy kościele św. Katarzyny (k. Stříbrnych Hor) (Herliwinberg) – (rys. XI.13.10) znajdowało się 3,5 km na płn.-zach. od Přibyslavia (ponad 8,5 km od Havlíčkův Brodu). Mieściło się naprzeciw osady Buchberg, po drugiej stronie rzeki. Odkryto dwa obszary osadnicze mające w sumie 3 ha. Teren prac górniczych najprawdopodobniej znajdował się na pd. i wsch. skraju osiedla. Na terenie stanowiska znaleziono ceramikę (247 frag.) datowaną na 2 poł. XIII i 1 poł. XIV w. oraz żużle. Mniejsza ilość ceramiki pochodziła z XV-XVI w., z rejonu kościoła. Przez osiedle przechodziła droga z Brodu do Přibyslavia. Miał na niej znajdować się most postawiony jeszcze przed opuszczeniem osiedla (dziś już go nie ma). Kościół św. Katarzyny ma średniowieczną metrykę. Wg tradycji wiązany jest z górnikami. Został zniszczony w czasie rewolucji husyckiej i odbudowany po wojnie trzydziestoletniej (Rous 1998: 108). Nad Borovskim potokiem (na zach. od osiedla), w miejscu które tradycyjnie wiązano z przerobem rudy, znaleziono w wykopie instalacyjnym 20 fragmentów kamieni młyńskich do mielenia rudy oraz 4 kg klin ołowiu wycięty z dużego bochna (Rous 2004: 51).  Simtany – wieś założona prawdopodobnie ok. poł. XIII w., w toku kolonizacji rejonu Havlíčkův Brodu, jako wieś niemieckich górników i hutników. Nie wiadomo kiedy skończyła skończyło się górnictwo w rejonie Simtan. Być może było to związane z odkryciem złóż kutnohorskich i odpływem pracowników na bardziej obiecujące miejsca wydobycia. Osada związana z Přibyslaviem (?). Górnictwo w tym rejonie odnowiono dopiero w XVI w. Tereny między Havlíčkův Brodem a Přibyslaviem zostały zniszczone w czasie działań wojennych w 1422 r. W 1424 r. taboryci obozowali koło Přibyslavia, w rejonie Pohledu. Po śmierci Jana Żiżki oblegali zamek Ronov (na wsch. od Přibyslavia) oraz sam Přibyslav. Możliwe, że przemieszczając się z Pohledu do Přibyslavia znowu spalili niemiecką osadę (Simtany) (Stránský i inni 2002: 21-22). Osada leżała ok. 7 km od Havlíčkův Brodu, nad potokiem, prawobrzeżnym dopływem Sazawy. Ponad wsią, nad Simtanskim potokiem znaleziono drobne fragmenty żużli. W okolicy znajdują się także ślady po sztolniach i szybach górniczych. Analizy żużli wykazały że pochodzą one z przerobu rud srebra. Żużle o podobnym składzie znaleziono w pobliskich Stříbrnych Horach (Stránský i inni 2002: 22-23).  Česká Bělá – (rys. XI.13.11) Miasteczko położone w dolinie potoku Bělá, 9 km na płn.-wsch. od Havlíčkův Brodu. Posiadało pierwotnie czworokątny rynek o wymiarach 125 x 50 m i dłuższej osi na linii wschód-zachód. W zachodniej części znajdował się romański ewentualnie wczesnogotycki kościół parafialny św. Bartłomieja. Z narożników rynku wybiegały ulice. Główny ciąg komunikacyjny przebiegał na linii pd.-zach. – płn.-wsch. Drugie historyczne jądro osadnicze znajdowało się kilkaset metrów na płn. od rynku. Pierwsza wzmianka o Českiej Běli pochodzi z 1257 r. (Smil z Lichtenburka potwierdził w nadanie dochodów z kopalń srebra w Brodzie, Českiej Běli, Šlapanovie i Přibyslaviu dla klasztoru w Sedlcu, Hradiští i Ždarze). W dokumencie Smila z 1278 r., potwierdził mieszczanom Brodu prawo miejskie i górnicze. Zaznaczył także, że wszystkie kopalnie, które powstaną na ziemiach Lichtenburków będą należały do Brodu, z wyjątkiem kopalń na ziemiach należących do miast Šlapanov, Bělá, Choteboř. W 1301 r. Rajmund z Lichtenburka nadał Bělę klasztorowi ždarskiemu. W 1306 r. odkupił od klasztoru pół miasta, a niedługo potem drugą połowę (Hrubý, Hejhal 2011: 141). Złoża rud koło miasta zawierają żelazo, cynk, ołów i srebro. Na obszarze 21 km2 wokół miasta znaleziono 20 stanowisk ze śladami dawnego górnictwa. Złoża znajdowały się na płn.-wsch. i pd.-wsch. od miasta. Miały charakter żyłowy (Hrubý, Hejhal 2011: 141). Najintensywniejsze prace górnicze prowadzono w okresie od 1250 do 1350 r. na płn. od miasta, w rejonie Dvorsko (Rous 2004: 51). Na wschód od miasta na grzbiecie pomiędzy dolinami potoku Bělá a Březina znaleziono pozostałości prac górniczych. W trakcie badań archeologicznych w latach 2007-2008 natrafiono na pozostałości szybów górniczych, pieców i zabudowań (rys. XI.13.12). Nie znaleziono śladów hutnictwa. Obiekty funkcjonowały w okresie 2 poł. XIII w. i pocz. XIV w. Pośród szybów wydzielić da się szyby wydobywcze i poszukiwawcze (Hrubý, Hejhal 2011: 142). W pobliżu szybów znaleziono ślady wstępnej obróbki rudy. Znaleziono jedne zagłębiony budynek (piwniczkę). Miał wymiary 2 x 1,8 m (bez szyi wejściowej). Miał nierówną podłogę. Drugi obiekt o wymiarach 3,1 x 3,1 m zagłębiony na 0,3 m. W jego obrębie znaleziono dołki posłupowe, prawdopodobnie pozostałość konstrukcji dachu. Były to najpewniej obiekty o charakterze gospodarczym, a nie mieszkalnym (Hrubý, Hejhal 2011: 145). W pobliżu Česká Běli znajdowały się także wtórne złoża złota. Ślady płukania złota znaleziono na płn. od miasta, nad potokiem Bela. Działalność ta rozwijała się w XIII w. (Hrubý, Hejhal 2011: 145, 149).  „Partuzchdorf Minari” (koło Šlapanova) – znajdowało się najprawdopodobniej na pd. od dzisiejszego Bartousova (miejsce określane jako „U hornických domků”). Znaleziono tam niewielki zbiór fragmentów ceramiki datowanych na 2 poł. XIII w. (Rous 2004: 51). g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne Z osiedlami górniczymi powiązane były umocnione budowle. Jedna znajdowała się koło osady przy Termesivie (Patrz opis osady). Kolejny umocniony obiekt znajdował się obok wsi Kamenna w okręgu šlapanovskim. Jest to gródek z centralnym okrągłym placem o średnicy ok. 21 m. Otoczony jest rowem o szerokości 10 m i głębokości maksymalnej 3 m oraz wałem. W centralnej części są ślady jakiejś budowli. Starsza nazwa Amper Stadel mogło powstać z nazwy Am Bergstadel, co można tłumaczyć jako Na składzie górniczym. Na pd.-wsch. zboczu góry Vysoká (obok wsi o tej samej nazwie), w pobliżu śladów po szybach górniczych znajduje się obiekt zwany Poustevnický rybníček. Jest to cypel otoczony wodą oraz zanikającym obiektem o wymiarach 8 x 14 x 6 x 14 m. Z sondażu wykonanego na ostrówku, uzyskano ceramikę datowaną na XIV-XV w. W okolicy nie znaleziono żadnych śladów osadnictwa górniczego (Rous 2004: 52). j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Berky 2007; Hejhal i inni 2005; Hrubý, Hejhal 2011; Rous 1998, 2004; Stránský i inni 2002 Rys. XI.13.1. Havličobrodski okręg górniczy wraz z miastami Česká Bělá, Šlapanov i Přibyslav. Numerami oznaczone średniowieczne osady górnicze: 1 - Osiedle koło Termesivy; 2 - Mittelberg; 3 - Buchberg; 4 - osiedle przy kościele św. Katarzyny (Herliwinberg); 5 - Simtany; 6 - Partuzchdorf Minari („U hornických domků”) (mapa z uzupełnieniami autora za: http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/ Základní mapy ČR, dostęp 1.05.2014). Rys. XI.13.2. Havlíčkův Brod. Plan miasta. Linią przerywaną zaznaczono zakres średniowiecznego układu lokacyjnego (mapa z uzupełnieniami autora za: http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/ Základní mapy ČR, dostęp 1.05.2014). Rys. XI.13.3. Havlíčkův Brod. Miejsca odkrycia domniemanych zabytków związanych z dawnym górnictwem (wymienione w tekście) (Berky 2007: 208). Rys. XI.13.4. Okolice miejscowości Termesivy – lokalizacja miejsc odkrycia pozostałości osady górniczej (Rous 1998: 110). Rys. XI.13.5. Osada w rejonie Termesiv. Rejon A – zagłębiony obiekt (Rous 1998: 111). Rys. XI.13.6. Osada w rejonie Termesiv. Znalezisko B, C i D – ujście szybu (B) oraz warstwa kulturowa (Rous 1998: 112). Rys. XI.13.7. Osada w rejonie Termesiv. Znalezisko E i F – jamy (Rous 1998: 113). Rys. XI.13.8. Osada w rejonie Termesiv. Plan na podstawie mapy Karte der Alten Pingenzüge nördlich von Termeshof bei Deutsch-Brod. Im J. 1941 angenommen von Dr. J. Koutek. Na czarno zaznaczone zapadliska otoczone hałdami, zakropkowanym oznaczone zapadliska (Rous 1998: 113). Rys. XI.13.9. Zanikła osada górnicza Buchberg koło Utína. Centralna część obszaru wydobywczego z zaznaczonymi obszarami występowania znalezisk archeologicznych (Rous 1998: 114). Rys. XI.13.10. Zanikła osada górnicza w rejonie kościoła św. Katarzyny (Herliwinberg) koło Stříbrnych Hor. Linią przerywaną zaznaczone obszary znalezienia materiałów archeologicznych, strzałką lokalizacja kamiennego mostu (Rous 1998: 115). Rys. XI.13.11. Česká Bělá. Relikty prac górniczych w rejonie miasta. Potwierdzone średniowieczne górnictwo na stanowiskach znaczonych od 1-3. Legenda: 1 – pozostałości prac górniczych (zapadliska szybów); 2 – rejony płukania złota (Hrubý, Hejhal 2011: 141). Rys. XI.13.12. Česká Bělá. Plan wykopu z badań archeologicznych prowadzonych w latach 2007-2008 na zachód od miasta. Ciemnoszarym kolorem zaznaczono szyby górnicze. Pozostałe obiekty związane z obróbką rudy i działalnością gospodarczą (Hrubý, Hejhal 2011: 144). XI.14. HOHENFORST BEI KIRCHBERG (FÜRSTENBERG) 1. Lokalizacja Gemeinde Kirchberg, Landkreis Zwikauer Land, kraj związkowy Saksonia, Niemcy Stanowisko położone na zboczu wzgórza tworzącego dział wodny. Znajduje się na wschód od Kirchbergu i pd.-zach. od Weißbach (rys. XI.14.1). 2. Rys historyczny Właściwie niewiele wiadomo o historii osiedla, a podstawy dla określania go miastem też są dosyć wątłe. Po raz pierwszy nazwa Fürstenberg pojawia się w źródłach w 1316 r. kiedy to margrabia Friedrich I nadał mieszczanom Zwickau kopalnie w Fürstenbergu w lenno. Dokument z 1317 r. to umowa między margrafem Friedrichem I a kasztelanem Plauen dotycząca pobierania opłat z dziesięciny, szrotu, jatek mięsnych, ław chlebowych i szewskich, łaźni i młyna rudnego. A z 1318 r. pochodzi umowa między Conradem von Doelen i Albrechtem von Lichtenhein, w której wymieniany jest dwór w Fürstenbergu (Schwabenicky 1993a: 324; 2009: 200; Eckstein i inni 1994: 115). Obie mają świadczyć, że Fürstenberg był miastem, wzmianka o lennie kościelnym z kopalni może świadczyć o istnieniu kościoła parafialnego. Miasto upadło po połowie XIV w. w wyniku przemian ówczesnej gospodarki (Schwabenicky 2009: 201). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Obecnie w okolicy znajdują się liczne drobne cieki wodne. Brak danych na temat sieci wodnej w średniowieczu. Nie jest wykluczone, że do najbliższych cieków wodnych nadających się do napędzania miechów i tworzenia spiętrzeń było ponad 1 km na wschód i zachód. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Ślady prac górniczych rozciągnięte są na długości ok. 500 m częściowo znajdują się w obrębie terenu otoczonego wałami (Schwabenicky 1991: 8). O skali prowadzonych prac może świadczyć informacja z 1472 r., gdy podjęto kopanie sztolni w Hohenforst. Na głębokości 28 m natrafiono na starszą sztolnię, dłuższa niż 750 m (Wagenbreth, Wächtler 1990: 212). e. Strefy przerobu Hałdy szlaki zawierającej ołów i miedź znaleziono na południowy-wschód od osiedla (Schwabenicky 1991: 8; 1993a: 323-324). Odkryta szlaka zawierała głównie żelazo oraz 4% ołowiu i 0,5% miedzi. Tworzyła łukowate płyty, taki typ odpadków hutniczych wiązany jest z procesem wytopu rud. Nie jest wykluczone, że pochodziła z wytopu wydobywanych tutaj rud (Schwabenicky 1991: 11). Natrafiono także na ślady wytopu miedzi (Schwabenbicky 2009: 198). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.14.2) Osiedle położone bezpośrednio w miejscu wydobycia rud składało się z dwóch elementów, obszaru otoczonego wałami oraz zamku (?) typu motte. Obszar otoczony wałami miał wymiary 100 x 95 m. W jego płn.-wsch. narożniku znajdował się oddzielony od reszty rowem obszar o wymiarach 20 x 20 m. W wykonanym tam wykopie sondażowym odkryto pozostałości zagłębionych domów, w jednym z nich ściana wzniesiona była z kamienia. Obiekt interpretowano jako prawdopodobnie pozostałość umocnionego dworu, podstawę wieży zagłębionej na 1,3-1,5 m (Schwabenicky 2009: 192).W 1989 r. w trakcie badań sondażowych w obrębie głównych wałów, odkryto dwa zagłębione budynki w obrębie wałów. Zostały zasypane w XIV w. Nie znaleziono śladów domów naziemnych związanych z zagłębionymi (Schwabenicky 1991: 8; 1992: 199-201; 1992b: 165, 167; 1993a: 323-324; 2009: 191). Budynki zagłębione o kamiennych ścianach znajdowały się także poza obrębem wału (Schwabenicky 2009: 193). Nie jest także wykluczone, że skupiska kamieni w obrębie stanowiska są być może śladami konstrukcji naziemnych. W zagłębionych domach znajdywano ceramikę redukcyjną, typową dla Rudaw, a także ceramikę o wypale utleniającym, typową dla XIII/XIV stulecia (Schwabenicky 2009: 194, 196). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom W trakcie badań w 1989 r. odkryto pozostałości zagłębionych domów, które zasypano jeszcze w średniowieczu. W strefie przypodłogowej znaleziono fragmenty ceramiki (typowa vogtlandzko-rudawska ceramika chudzona miką, ze znakami na dnie), która datowana jest na XIII w. W wypełnisku znajdowała się ceramika z XIV w. (wypalona utleniająco, czerwona) (Schwabenicky 1992b: 167)  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje Osiedle otoczone było wałem umieszczonym na zewnątrz fosy, która miała 4-5 m szerokości i 4 m głębokości. (Schwabenicky 2009: 191). h. Zamek Kopiec miał 22 m średnicy i wznosił się na ok. 2 m powyżej otaczającej go fosy i zewnętrznego wału. (Thuß, Coblenz 1965: 100). Na jego szczycie znajdowały się dwa krzyżujące się rowkowate zagłębienia (jedno z nich okazało się być cysterną). Z kopca pozyskano ceramikę datowaną na XIV w. (Schwabenicky 2009: 191-192). Być może założenie można identyfikować z zamkiem należącym do margrabiego, który w 1329 r. miał zniszczyć kasztelan Plauen. W latach 1316-1337 Fürstenberg znajdował się w centrum sporu pomiędzy margrabią a kasztelanem (Wagenbreth, Wächtler 1990: 211). i. Przedmieścia 5. Uwagi a. W pobliżu znajdowało się miasto Kirchberg, funkcjonujące już być może w XIII w. b. Pozostałości szklanego naczynia z perełkowymi aplikacjami (Perlnoppenglas) – poł. XIII w. od XIII/XIV w. szklane naczynia były zwykłym elementem wyposażenia, głównie w zamkach szlachty, domach zamożnych mieszczan oraz klasztorach – znalezisko z Fürstenbergu świadczy o bogactwie mieszkańców (Schwabenicky 2009: 194). 6. Literatura Eckstein i inni 1994; Schwabenicky 1991, 1992, 1992b, 1993a, 2009; Thuß, Coblenz 1965; Wagenbreth, Wächtler 1990 Rys. XI.14.1. Lokalizacja stanowiska Hohenforst (Wagenbreth, Wächtler 1990: 212). Rys. XI.14.2. Hohenforst (Fürstenberg) bei Kirchberg. Plan pozostałości zanikłego osiedla górniczego. 1 – stoki nasypów/rowów; 2 – zapadlisko; 3 – kopiec; 4 – wykopy sondażowe (Schwabenicky 2009: 192 za Thuß, Coblenz 1965). XI.15. HORNÍ SLAVKOV 1. Lokalizacja Okres Sokolov, kraj Karlovarský, Czechy Miasto położone w Sławkowskim Lesie. Znajduje się w wąskiej dolinie wzdłuż potoku na wysokości 550-560 m n.p.m. Ze wszystkich stron miasto otoczone jest szczytami wznoszącymi się na ok. 100 m powyżej doliny (rys. XI.15.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Osadnictwo w tym rejonie pojawiło się w XII i XIII w. Obszar kolonizowany był przez Slavka z Ryzmburka (1188-1222). Być może na terenie kościoła parafialnego powstał dwór obronny. Prawdopodobnie już w tym okresie funkcjonowała osada górnicza Zech (dziś Udoli). W dolinie leżała także osada rolnicza Seifertsgruen, znajdująca się w pd. części późniejszego miasta. W wyniku znalezienia rud cyny powstało miasto (w 1333 r.) (Kuča 2000: 186). W 1322 r. ośrodek określony jako Schlackenvald, w 1333 r. był już miastem. W 1351 r. potwierdzona jest pieczęć miejska. Miasteczko rządziło się prawem chebskim. W 1489 r. Arnošt z Gleichenu pan na Bečově odnowił miastu jego prawa. Najwyższą władzę miał wójt, spośród mieszczan wybierano 12 ławników, którzy zmieniali się na stanowisku burmistrza. Wsie należące do Slavkova podległy pod jego sąd. W 1507 r. Jan Pluh z Rabštejna ogłosił prawo górnicze dla kopalń srebra w rejonie Slavkova, a w 1507 r. ogłosił prawo górnicze dla kopalń cyny. W 1529 r. Ferdynand I nadał miasto prawo targu, a w 1547 r. podniósł miasto do rangi królewskiego miasta górniczego. W tym samym roku miasto zostało skonfiskowane i włączone do dóbr królewskich (Kuča 2000: 183). b. Faza polokacyjna 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Przepływający przez miasto potok, już pod koniec XV w., nie zaspokajał potrzeba mieszkańców, górnictwa i rzemiosła. Zbudowano z tego powodu kanał, tzw. Slavkovský příkop. W latach 1531-1536 powstało dzieło wodne Dlouha stoka (Floss Graben, Obere Graben). Głównym źródłem wody stał się Kladsky rybnik oddalony od Horní Slavkova o 15 km w kierunku pd.-zach. (zaopatrywał także Krasno). Kanał miał w sumie długość 21,6 km. Kanał, o szerokości 1,2-3 m przy dnie, służył później do spławiania drewna (Kuča 2000: 187). b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Główne złoża znajdowały się na pd. od miasta (Kuča 2000: 184). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Górnictwo cyny, srebra, ołowiu i miedzi funkcjonowało od pocz. XIII w. W XV w. rozwinięty był handel cyną. Górnictwo cyny rozwijało się zwłaszcza za panowania Pluhów z Rabsztejna (1494-1547). Główne złoża znajdowały się na pd. od miasta. Miasto początkowo podlegało pod urząd górniczy w Krasne, ale za Pluhów część uprawnień urzędu przeszła na Horní Slavkov. (Kuča 2000: 184). Górnictwo cyny podupadło na pocz. XVII w. Górnictwo wznowiono po wojnie trzydziestoletniej (Kuča 2000: 185). W pobliżu koryta potoku Stoká między Horním Slavkovem a Krasnem prowadzono badania geologiczne. Pod warstwą piasków znaleziono pozostałości konstrukcji drewnianych i fragmenty kamieni do mielenia rudy. W jednym z wykopów odkryto pozostałości młynów stępowych z 3 kołami wodnymi. Budynki wzniesione były w technice zrębowej. Kolejnym znalezionym obiektem były pozostałości młyna rudnego. Ponadto odkryto liczne pozostałości bliżej nie zidentyfikowanych urządzeń służących przerobowi piasków cynonośnych (Zárybnický 1987). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.15.2) Miasto leży w długiej, wąskiej i głębokiej dolinie, która zaczyna się na płn.-zach. przy mieście Loket, nad Ohrzą. Średniowieczne miasto zapewne skupione było w pobliżu kościoła św. Jerzego. Za Jana Pluha miasto znacznie się rozwinęło. W 1520 r. założył on nowe dolne miasto z ulicowym Nowym rynkiem (dziś námestí Republiky). Założono przy nim nowy ratusz. Miasto miało trzy podłużne rynki – Nowy rynek, Stary rynek i ul. Ležnicką. Możliwe, że jądro średniowiecznego miasta tworzył długi wrzecionowaty plac na płn. od kościoła (wsch. część być może zachowana jako ul. Ležnicka). Przebiegała tędy droga z miasta Loket do Bečova nad Teplou. Następnie „dostawiono” do niego nowy rynek. W wyniku rozrostu miasta w 1543 r. wyburzono część starego rynku i rozszerzono go na zbocza doliny. Najprawdopodobniej obszar górnego rynku przebudowano rozdzielając go na ulice. Średniowieczne miasto miało mieć fortyfikacje, które wyburzono przy jego przebudowie. Nie wiadomo jaki miały charakter ani jak przebiegały. Od 1 ćw. XVI w. główny obiekt obronny miasta stanowił kościół. Rozwój ulic był żywiołowy i dostosowany do form terenu. Przy głównych ulicach stały późnogotyckie i renesansowe domy. Ok. poł. XVI w. miasto miało mieć ok. 4000 obywateli i ok. 1000 górników. Pod koniec XVI w. miało w nim być 481 domów (Kuča 2000: 187). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Królewski urząd górniczy powstał w 1547 r. (Kuča 2000: 184).  Ratusz Znajdował się na rynku, pierwotnie dom mieszczański z okresu po 1500 r. W 1521 r. zakupiony przez miasto na ratusz. W latach 1583-1586 doszło do renesansowej przebudowy (Kuča 2000: 184).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Pierwszy wodociąg powstał w 1500 r. (Kuča 2000: 184).  Szpital Znajdował się na płn.-zach. krańcu miasta. Szpital z kościołem został założony w 1500 r. (Kuča 2000: 184).  Mennica Powstała w 1525 r. Bito w niej talary (Kuča 2000: 184).  Szkoła parafialna Szkoła łacińska powstała w pobliżu kościoła św. Jerzego w 1525 r. z inicjatywy Jana Pluha (Kuča 2000: 184). f. Obiekty sakralne Parafia wzmiankowana po raz pierwszy w 1357 r. (Kuča 2000: 184).  Kościół św. Jerzego Założony prawdopodobnie wraz z miastem ok. 1333 r., potwierdzony w źródłach w 1380 r. Obecny kościół postawiony w miejscu starszego w 1 ćw. XVI w., ufundowany przez Jana Pluha z Rabsztejna. Kościół miał trzy wieże i charakter obronny. Pierwsze pasmo obrony kościoła tworzył mur cmentarny. Na pd. od kościoła znajduje się późnogotycka dzwonnica, także o charakterze obronnym (okna szczelinowe) (Kuča 2000: 184). g. Fortyfikacje Zlikwidowane w XVI w. z powodu napływu mieszkańców (?)(Kuča 2000: 184). h. Zamek  Rezydencja Pluha z Rabsztejna (dom nr 497) – budynek z 1510-1512, dwupiętrowy z bocznymi szczytami i portalem wejściowym z lata 30-tych XVI w. (w stylu renesansu saskiego) (Kuča 2000: 184). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Kuča 2000; Zárybnický 1987 Rys. XI.15.1. Horní Slavkov. Plan miasta i najbliższej okolicy. Linią przerywaną zaznaczono obszar miasta z XVI w. (mapa z uzupełnieniami autora za: http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/ Základní mapy ČR, dostęp 9.08.2014). Rys. XI.15.2. Horní Slavkov. Plan katastralny z 1841 r. (Kuča 2000: 183). XI.16. IGŁAWA 1. Lokalizacja Kraj Vysočina, okres Jihlava, Czechy. Miasto leży na pograniczu obszaru wyżynnego i pagórkowatego, na granicy zlewiska Dunaju i Łaby. W regionie dominują wzgórza nie przekraczające 800 m n.p.m. Obszar leży na Wyżynie Czesko-morawskiej (Hrubý 2011: 31). Średniowieczne centrum Igławy położone jest na pagórku ograniczonym od wschodu doliną Jihlavki a od południa potoku Koželužskiego. Od zachodu teren był otwarty, a od północy opadał w kierunku rzeki (Měřínský i inni 2009: 65). Powierzchnia terenu w obrębie lokacyjnego miasta opadała w kierunku południowym od ok. 524 m n.p.m. w płn.-zach. części rynku do ok. 506 m n.p.m. przy południowej granicy historycznego miasta (rys. XI.16.15). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Początkowo teren gdzie leży Igława był ziemią władcy, stanowił obszar pograniczna porośnięty gęstym lasem. Podstawą późniejszej kolonizacji tych terenów były biegnące tędy stare szlaki handlowe. Główną drogą przechodzącą przez rejon Igławy był szlak Haberski (Haberska stezka) wiodący z Połabia i Posazawia na zachodnie Morawy. Po raz pierwszy wzmiankowany był przez Kosmasa w 1101 r. Następnie pojawił się w źródłach pisanych w latach 1204-1214. Nie jest pewne czy w XII w. przebiegał dokładnie przez rejon Igławy. Wydaje się, że ten teren jest jednak dogodny dla przebiegu szlaku. Prowadził prawdopodobnie przez Havlíčkův Brod. Drugim szlakiem był szlak Humpolecki wzmiankowany w roku 1233. Miał przebiegać z Humpolca na Kostelec i Trest, lub bardziej na wschód. Łączył się ze szlakiem Haberskim w rejonie dzisiejszego miasta. Pierwsza wzmianka o Humpolcu (oddalony o 22 km) pochodzi z 1219 r. Trakt ten był prawdopodobnie starszy. Wydaje się, że oba szlaki pełniły ważną rolę w powstaniu miasta (Hrubý i inni 2006: 242; Měřínský 2009: 34-35; Hrubý 2011: 37-38). Od XII/XIII w. w rejonie Igławy trwała intensywna kolonizacja prowadzona przez klasztor żelivsky (benedyktyni, potem premonstratensi). Rzeka Jihlava, wzmiankowana pierwszy raz w 1226-1227 r., stanowiła granicę włości klasztoru. W 1233 r. w źródłach pisanych wymieniana była osada Igława z kościołem farnym św. Jana Chrzciciela, która znajdowała się po przeciwnej stronie rzeki niż późniejsze miasto. Po 1226 r. gdy ustalono granicę na rzece rozdzielono parafię na część czeską i morawską. Kościół znalazła się we włościach żelievskich premonstratensów (Hrubý, Malý 2005: 67; Měřínský, Charouz 2009: 38; Hrubý 2011: 37-38). Wezwanie kościoła wskazuje, że jego założycielem mógł być któryś z zakonów rycerskich. Pierwszym znanym patronem kościoła był zakon krzyżacki (dokument z 1233 r.) (Hoffmann i inni 2000). Uważano, że kościół w Starej Igławie mógł powstać nawet w 4 ćw. XII w. Tak wczesne datowanie nie jest jednoznacznie potwierdzone w materiale z badań archeologicznych. Realniejsze wydaje się być datowanie kościółka na 1 tercję XIII w. (Měřínský, Charouz 2009: 38). W trakcie badań w rejonie Starej Igławy jak dotąd nie znaleziono ceramiki starszej niż XIII w. Brakuje danych dotyczących chronologii osadnictwa w tym rejonie (Hrubý i inni 2006: 239). Miejscowość wzięła najprawdopodobniej nazwę od rzeki Jihlavy. Nazwa pierwotnie słowiańska, są podejrzenia że starsza, została przerobiona przez osadników niemieckich na Iglau. Kojarzona z jeżem, stąd jeż w herbie miasta (Měřínský, Charouz 2009: 39). Podstawę gospodarczą dla wczesnego osiedla stanowiła eksploracja rolnicza okolicznych terenów oraz, jak można przypuszczać, kontrola nad krzyżującymi się w okolicy szlakami (Hrubý i inni 2007: 22). b. Faza polokacyjna Powstanie miasta związane było najprawdopodobniej z rozwojem górnictwa. Pierwszy okres intensywnego rozkwitu górnictwa trwał od 1238/1240 do 1300 r. czyli od założenia miasta przez Wacława I do zaprzestania bicia w nim monet i przeniesienie mennicy do Kutnej Hory (Hrubý i inni 2007: 22). O istnieniu górnictwa możemy wnioskować z dokumentów wymieniających najemców mennicy (w 1258 r.) oraz zmianę tychże najemców na nowego. Dotyczą one jednak raczej bicia monet niż bezpośrednio górnictwa. O górnictwie świadczy także powstające prawo Igławskie. Zachowało się w 3 kopiach. Pierwsza pochodzi z ok. lat 60-70-tych XIII w. Druga z 1290 r. i była kodyfikacją miejskiego i górniczego prawa Igławy. Najstarsze pouczenie sądu prawa igławskiego pochodzi z 1268 r. Z 1272 r. pochodzi prawo nadane mieszczanom Igławy, że za każde wymierzeniem kopalni w Ústi dostaną po 1 łanie. Najstarsza wzmianka o Starych Horach, gdzie znajdowały się najważniejsze kopalnie, pochodzi dopiero z 1315 r. W dokumencie określane były jako Antiqua mons (Hrubý 2011: 39-40). Miasto zostało lokowane po 1240 r., być może ok. 1243 r. prawdopodobnie przez Przemysła Ottokara II. Dokument lokacyjny nie zachował się (Hrubý 2011: 38). Taki czas lokacji potwierdzają także źródła archeologiczne (Měřínský i inni 2009: 64). Najstarsza wzmianka w źródłach pisanych, która wiązana jest z Igławą, pochodzi z 1249 r. z kroniki dominikańskiego klasztoru w Colmarze w Alzacji. Wspomina ona o migracji górników do Czech, gdzie potrzeba specjalistów przy kopaniu srebra11. Druga wzmianka pochodzi z tzw. Drugiej kontynuacji Kosmasa gdzie opisana jest walka Wacława I z margrabią morawskim Przemysłem (późniejszy Przemysł Ottokar II), wspomniani są przy okazji igławscy górnicy, którzy brali udział w walce. W tym samym roku w dokumencie dotyczącym pokoju miedzy Wacławem a jego synem wspomniane jest, iż Wacław zastrzegł sobie połowę dochodu z igławskiej mennicy (Měřínský i inni 2009: 63). W 1249 r. nowe miasto dostało od Wacława I i jego syna Przemysła przywilej na niektóre swobody, jednak nie było to w żadnym razie prawo górnicze. Dokument zachowany w archiwum miejskim jest średniowiecznym fałszerstwem (Hoffmann 2009a: 91). Na przełomie lat 60-tych i 70-tych Igława otrzymała przywileje od króla Przemysła Ottokara II. W 1269 r. dostała prawo składu należące dotychczas do Havlíčkův Brodu. W 1270 r. miasto otrzymało przywilej budowlany (?), wg niektórych teorii chodzi o przywilej regulujący chaotyczną przedlokacyjną zabudowę, może też chodzić o budowę warsztatów, albo być może jakąś formę regulacji produkcji metali kolorowych (Hrubý 2011: 38). W 1272 r. w mieście powstała mennica, a ok. 1270 r. król miał zwolnić Igławę z podatków na 4 lata żeby mieszczanie mogli sfinansować budowę fortyfikacji (Hrubý 2011: 39). W 1272 r. król Przemysł Ottokar II wydzierżawił topnię i mennice Jarosovi, Hartmundovi i Eberhardowi (Hrubý, Malý 2005: 67). 11 Wzmianka jest jednak dosyć lakoniczna i może tyczyć się całego regionu patrz: Vosáhlo 2011: 88. Za Luksemburgów miasto rozwijało się dynamicznie. Jan Luksemburski wydał szereg przywilejów dla Igławy: w 1323 r. częściowe uwolnienie z podatków, w 1324 r. wyłączne prawo wykupu soli przywożonej do miasta, w 1325 r. przełożenie targu, w 1331 r. zwolnienie z myta w Czechach i na Morawach, w 1335 r. zakaz wykupywania się od najeźdźców/grabieżców (Hoffmann 2009b: 116). Karol IV potwierdził i rozszerzył prawo i swobody miejskie w 1345, 1347 i 1359 r. Jan Henryk Luksemburski (margrabia Moraw) w 1353 r. po pożarze, zwolnił Igławę na 5 lat z danin. Wacław IV w 1378 r. starał się odnowić zatopione kopalnie. Jodok z Moraw (Jošt, margrabia morawski) w 1389 r. potwierdził miastu dochód z nowego wodociągu, oraz przyznał drugi jarmark, a w 1392 r. nadał dalsze przywileje. Luksemburgowie wspierali miasto by mieć mocne strategiczne przejście z Czech na Morawy. Górnictwo przeżywało w tym czasie kryzys. W latach 1328 i 1376 doszło do zatopień i trzęsień ziemi, które zniszczyły kopalnie (Hoffmann i inni 2000). W 1353 r. miasto strawił pożar. Na pocz. XIV w. miasto zaczęło tracić na znaczeniu i stało się czwartym miastem na Morwach po Ołomuńcu, Brnie i Znojmie (Hoffmann 2009b: 114). Wg F. Hoffmanna, na podstawie ksiąg miejskich, liczba mieszkańców miasta w 1420 r. mogła dochodzić do 3800 osób, a z przedmieściami aż 4600 osób. W 1420 r. w mieście miało się znajdować 380 domów. W poł. XIV w. mogła mieć nawet 5-6 tys. obywateli (Hoffman 2009b: 139). W okresie husyckim miasto jednoznacznie popierało króla Zygmunta. W 1421 r. miasto zastawiono Albrechtowi Węgierskiemu (Rakousky), który stworzył w mieście punkt oporu przeciw husytom. W 1423 r. Igławę oblegał Jan Żiżka, potem w 1425 r. Zygmunt Korybut, a w 1427 Jan Rochacz. W mieście odbyły się negocjacje Zygmunta z kalikstynami. Igława przyłączyła się do powstania przeciw Jerzemu z Podiebradów, który miasto oblegał i zajął w 1458 r. i w 1471 r. Wtedy też zniszczeniu uległy przedmieścia oraz Stara Igława (Hoffmann i inni 2000). Wielki pożar w 1523 r. zniszczył dużą część miasta. W wyniku tego powstała renesansowa zabudowa. Miasto rozwijało się intensywnie w XVI w. Bogactwo czerpało z rozwiniętego rzemiosła, głównie sukiennictwa, którego było ważnym ośrodkiem. Doszło także do ponownego rozwoju górnictwa. Związane było to z polityką Rudolfa II dbającego o wydobycie metali szlachetnych (Hoffmann i inni 2000). W 1527 r. miasto odwiedził król Ferdynand Habsburg (Svěrák 2009: 247). W 1547 r. Igława przystąpiła do buntu przeciw władcy (konflikt był odpryskiem sporu między cesarzem Karolem V a księciem saskim Janem Fryderykiem). Habsburgowie wygrali wojnę, dzięki czemu zwiększył się nadzór króla nad miastami (Svěrák 2009: 249). Za Habsburgów miasto było przystankiem na drodze króla na trasie z Wiednia do Pragi. W 1531 r. w Igławie, podczas pobytu króla, odbył się sejm ziemski (Svěrák 2009: 250). W mieście bywał także Maksymilian II, następca Ferdynanda (Svěrák 2009: 253), a potem jego następca Maciej Habsburg (1557-1619) (Svěrák 2009: 254). Pod koniec XVI w. Igława była drugim największym miastem Moraw (Svěrák 2009: 265). Igława mogła mieć ok. 1600 r. 4 600-7 800 mieszkańców (Svěrák 2009: 269). W latach 1531-1606 miasto było 10 razy nawiedzane przez epidemie (Svěrák 2009: 272). W 1 poł. XVI w. Igława wciąż była jeszcze sądem odwoławczym igławskiego prawa miejskiego i górniczego. Zwracały się do niej takie miasta jak Kolín, Časlav czy Chrudim. Od 1548 r. wszystkie miasta w Czechach i na Morawie miały się jednak odwoływać do sądu w Pradze (Svěrák 2009: 277). W 1522 r. do Igławy dotarł luteranizm pod postacią kaznodziei Paula Speratusa (1484-1551). Rada miejska oddała mu do dyspozycji farę. Protestantyzm szybko się rozszerzył, miasto było protestanckie aż do wojny trzydziestoletniej (Svěrák 2009: 320-321). Minoryci opuścili klasztor w 1574 r., a ich gwardian został wygnany w 1610 r. Dominikanie odeszli w 1604 r. (Svěrák 2009: 321). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Osią mikroregionu jest rzeka Jihlava, która obecnie w górnym biegu płynie w otwartej płytkiej dolinie. 5 km od miasta dolina robi się głębsza, spadek większy, często odsłonięte są skalne ściany. Ważnym dopływem na terenie miasta jest Jihlavka, dopływa z południa, w dolnym biegu płynie w głębokiej dolinie, a od wschodu określa kształt wzgórza miejskiego i wpływa do Jihlavy naprzeciw kościoła św. Jana Chrzciciela. U ujścia Jihlavki znajdował się prawdopodobnie bród. Na południe od miasta do Jihlavki wpływał Koželužský (Garbarski) potok. Na wysokości Starych Hor do Jihlavy wlewał się Zlaty potoczek (obecnie Smrčenský p. ?) (Hrubý i inni 2006: 174; Hrubý 2011: 32). Koželužský potok użytkowano do nawadniania, chowu ryb i napędzania młynów. Spora zawartość pozostałości obróbki rudy w sedymentach potoku świadczy o tym, że potok wykorzystywano w górnictwie. Część odpadów pochodziło z ręcznego rozdrabniania. Prawdopodobnie na rzeczce znajdował się młyn rudny. Do potoku mogły być także odprowadzane wody z płukania rudy (Hrubý 2011: 193-194). b. Sieć dróg Główną drogą przechodzącą przez rejon Igławy był szlak Haberski (Haberska stezka) wiodący z Połabia i Posazawia na zachodnie Morawy. Po raz pierwszy wzmiankowany był przez Kosmasa w 1101 r. Następnie pojawił się w źródłach pisanych w latach 1204-1214. Drugim traktem był szlak Humpolecki wzmiankowany w roku 1233. Miał przebiegać z Humpolca na Kostelec i Trest, lub bardziej na wschód. Łączył się ze szlakiem Haberskim w rejonie dzisiejszego miasta (Hrubý i inni 2006: 242; Měřínský 2009: 34-35; Hrubý 2011: 37-38). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Igławski rejon kruszconośny (rudni revir) (rys. XI.16.1-2) obejmuje obszar około 63 km2. W jego centrum leży Igława, otoczona przez miejscowości Zborná – Vyskytná – Kostelec – Rančířov – Kosov – Malý Beranov – Bedřichov – Zborná. W szerszym pojęciu jest to obszar 280 km2 w ograniczony miejscowościami Kamenná – Malý Beranov – Komárovice – Třešt – Čeřínek – Ježená – Smrčná – Kamenná. Najwięcej pozostałości dawnego górnictwa zachowało się w rejonie Igławy (Rudný, Staré Hory, Pístov, Sasov, Rančířov) oraz między Dobroninem a Kamenną oraz Třešťem a Jezdovicami. Rudy występują w trzech typach struktur: uskoki (strefy przemieszczenia – dyslokacji zony) o długości kilku kilometrów i szerokości do 100 m, uskoki o długości do 1 km i szerokości kilku metrów, pęknięcia i systemy pęknięć wypełnione rudami, o długości do kilkuset metrów i szerokości do kilku metrów (Malý 1999: 18; Hrubý i inni 2006: 175; Měřínský, Vosáhlo 2009: 28). W sumie w rejonie igławskim znajdowało się ok. 120 górniczych struktur. Były to złoża typu łożyskowego, o niskiej zawartości rudy. Luźna struktura ułatwiała eksplorację, ale też zwiększała przenikanie wód podziemnych (Hrubý 2011: 32). Na obszarze Starych Hor (dziś północno-zachodnia część Igławy) leżały najważniejsze złoża rud w okręgu. Strefa mineralizacji przebiegała z północy na południe (dokładnie płn.-płn.-wsch. – pd.-pd.-zach. i płn.-płn.-zach. – pd.-pd.-wsch.) i na długości ok. 8,4 km ze Starych Hor, przez zachodni skraj Igławy, ku miejscowości Pístov i dalej na południe. Grubość warstwy wynosi na odcinku starohorskim 80-100 m a w południowej części 40-60 m. Historycznie jako starohorskie złoże określa się obszar ok. 2,2-2,4 km na południe od Starych Hor (Hrubý 2011: 34). Złoża zawierały baryt, chalcedon, kalcytn, ankeryt, sfaleryt, galenit, chalkopiryt, arsenopiryt, piryt, tetraedryt (Hrubý i inni 2007: 22). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia  Historia wydobycia Pierwszy okres igławskiego górnictwa trwał od lat 30-tych XIII w. do ok. 1436 r. (Vosáhlo 1999: 58). Początek prac górniczych w okręgu igławskim nie jest do końca jasny. W kronice klasztoru dominikańskiego w Colmarze jest wzmianka o dużej ilości Niemców w Czechach, gdzie król nagromadził dużo bogactw dzięki górnictwu. Jest to interpretowane jako świadectwo napływu niemieckich górników do Czech, w szczególności do Igławy. Trudno jednak wiązać to z jednym miejscem skoro prace górnicze prowadzono w całym regionie (Vosáhlo 2011: 88). Najstarsza wzmianka dotycząca mieszkańców Igławy pochodzi z 1249 r., gdy pomagali oni Przemysłowi Ottokarowi II w oblężeniu Pragi. O tym, że byli to górnicy możemy podejrzewać z faktu, że ich wiedza przydatna była przy oblężeniach, a określenie ich „bezbożnymi” może odnosić się do ich nie najlepszych zwyczajów, za które często w późniejszym okresie górnicy byli krytykowani (Vosáhlo 2011: 88). W 1249 r. doszło do zawarcia pokoju między ojcem a synem, w wyniku którego Przemysł przejął Morawy ale zrzekł się połowy zysku z igławskiej mennicy. Uważano, że jest to świadectwo istnienia mennicy, jednak obecnie przypuszcza się, że chodziło o połowę dochodów z wydobycia srebra (Jaroš 1996: 46). W poł. XIII w. okręg igławski był jednym z najbogatszych znalezisk rud srebra w Europie. Wydaje się jednak, że znaczenie Igławy jako centrum górniczego nie wynikało z jej kopalń, ale z jej prawa górniczego, które gwarantowało swobody mieszczanom oraz zwierzchność nad sądownictwem górniczym. Już w XIII w. Igława stała się pierwszym górniczym miastem. Była nim przez następne dwa stulecia gdy czeskie srebro pochodziło głównie z Kutnej Hory (Jaroš 1996: 46). W 1272 r. Przemysł Ottokar II wydał przywilej, w którym miał oddać wszystkie kopalnie aż do Sezimovo Ústi mieszczanom igławskim. Właściwie nie wiadomo o co chodzi, czy o możliwość płukania złota czy wymierzania i kontroli pól górniczych (Vosáhlo 2011: 89). Brak niestety wzmianek w źródłach pisanych o pierwszych 70-80 latach funkcjonowania kopalń. Informacje takie pojawiły się dopiero od lat 20-tych XIV w. (Měřínský i inni 2009c: 52). Z 1272 r. pochodzi dokument, w którym Hamann, Ludmann, Helbig, królewscy urburarze Czech i Moraw w obecności zaprzysiężonym mieszczan Igławy, nadali Wernerowi zwanemu Loting oraz opatowi klasztoru żelievskiego sztolnię w kopalni Rudolf (in Monte Rudolfi). Właściwie nie wiadomo gdzie ta kopalnia się znajdowała i czy na pewno w okolicy miasta (Vosáhlo 2011: 89). Pierwszy bezpośredni przekaz o kopalniach w okolicy Igławy pochodzi z 1315 r. i dotyczy kopalni w Starych Horach. Najlepszym źródłem pisanym dotyczącym wczesnego górnictwa pozostaje igławskie prawo górnicze, jednak kwestia jego datowania jest wciąż sporna (Vosáhlo 2011: 90). Do pierwszego kryzys w górnictwie w rejonie Igławy doszło pod koniec XIII w. Związany był on z problemami technicznymi i ekonomicznymi. Najprawdopodobniej wiele kopalń zaczęło cierpieć z powodu zalewania wodą. Sztolnie, położone przeciętnie 20-30 m pod powierzchnią (ale także 10 lub nawet 50 m) nie były w stanie odwodnić złóż w wystarczającym stopniu. Możliwe, że wielu specjalistów odeszło do innych ośrodków, zwłaszcza Kutnej Hory (Vosáhlo 1999: 59). W 1328 r. miało miejsce trzęsienie ziemi, które dotknęło także kopalnie. W 1376 r. doszło do wielkiego zalania kopalń. Król Wacław IV próbowała podnieś górnictwo z upadku (Hoffmann 2009b: 143). W przeciągu XIV w. starano się odnowić górnictwo w Igławie. Król potwierdził prawa miasta do prac w Sezimovo Ústi i prawo do kontroli nad złożami w promieniu 4 mil od Igławy. Produkcja srebra trwała nadal, wysyłano je do mennicy w Kutnej Horze i Brnie (Vosáhlo 1999: 60). Górnictwo załamało się w 1 poł. drugiej dekady XV w., kiedy stało się zajęciem finansowanym jedynie przez lokalnych inwestorów, a problemy techniczne znacznie się nasiliły. W trakcie wojen husyckich działalność górnicza najprawdopodobniej nie była prowadzona (Vosáhlo 1999: 61). Drugi okres igławskiego górnictwa rozpoczął się po zakończeniu wojen husyckich (umowna data 1436 r.) i trwał do lat 60-tych XVII w. W 1436 r. król Zygmunt Luksemburski potwierdził przywileje miasta. Główny ciężar inwestycji w górnictwo spadł w tym okresie na królów czeskich, a same prace górnicze zarządzane były przez radę miasta. Prawdopodobnie duże sumy zainwestował Albrecht II Habsburg. Kolejnym, który mocno wspierał igławskie kopalnie w latach 1453-1454 był Władysław Pogrobowiec. Znaczne ożywienie nastąpiło w drugiej dekadzie XVI w. i trwało do pocz. XVII w. (Vosáhlo 1999: 61). W XVI w. Igława nie była już tak ważnym ośrodkiem górniczym. Powstające w tym okresie kopalnie były raczej małe. Prace prowadzone były przez mieszczan Igławy, drobnych przedsiębiorców górniczych, obywateli innych miast czeskich i drobną szlachtę. Pomoc władcy ograniczała się do zmian administracyjnych. Na pocz. XVII w. próbowano otworzyć nieczynne już stare wyrobiska. W XVI i XVII w. poważnym problemem był brak specjalistów górniczych (Svěrák 2009: 286). Generalnie znaczna część działalności opierała się o wtórne otwieranie starych wyrobisk (Vosáhlo 1999: 62). Lustracja przeprowadzona w 1571 r., przez kutnohorski hofmistrza Ludwika Carla, wykazała, że kopalnie w okręgu igławskim były już wtedy w znacznej mierze opuszczone (Vosáhlo 2009: 296). Problemy ekonomiczne oraz początek wojny trzydziestoletniej doprowadziły do kolejnego kryzysu górnictwa i Igławie (Vosáhlo 1999: 66).  Strefy wydobycia Wg lustracji Ludwika Carla z 1571 r. górnictwo igławskie zaczęło się w Alten Bergu oraz drugim miejscu zwanym Cech (Cechgrund). Prawdopodobnie chodziło o dwa centra wydobycia na Starohorskim paśmie. Jedno znajdowało się w Starych Horach (wczesne wydobycie potwierdzone w materiale archeologicznym – patrz niżej), a drugie w okolicach wsi Horní Kosov (dziś dzielnica miasta) (Měřínský i inni 2009c: 53). Dokument wystawiony przez Wacława II w 1315 r. dotyczący sporu o odwadnianie kopalń, wymienia 2 sztolnie odwadniające w Starych Horach prowadzące do rzeki Jihlavy. Jedna sztolnia znajdował się na lewym brzegu, a druga na prawym (Měřínský i inni 2009c: 52-53). Na przełomie XIV i XV w. prace miały być prowadzone w Starych Horach (Vosáhlo 1999: 60). Sztolnia w Starych Horach wspominana była w 1376 r. (sztolnia Marcasite leżąca prawdopodobnie koło uskoku Koželužskego albo Pístovskiego). W 1391 r. istniała kopalnia w Pístovie. Kolejna wzmianka o działalności górniczej pochodzi z 1413 r. Działały wtedy dwie sztolnie, jedna we wsi Hybrálec, a druga na prawym brzegu Koželužskego potoku (Hrubý 2011: 40-41). W latach 1515-1622 wg danych z miejskich dokumentów prowadzono prace górnicze (krótko bądź długotrwałe) na Bratnickim przedmieściu, prawdopodobnie w Čížovie, Henčovie, Horní Kosovie, Hruškové Dvorach, Hybrálcu, na płn.-zach. do płn.-płn.-wsch. od miasta (nad rzeką), nad Jihlavke (od płn.-płn.-wsch. do pd.-wsch. od miasta), w Kosovie, nad Koželužský potokiem (w dolinie potoku, i na zachód. i pd.-wsch. od miasta), w Pístovie, na przedmieściu Matký Boží (na zachód i pd.pd.-wsch. od miasta), w Rančířovie, Rantířovie, na szczycie Rudný (613 m n.p.m. na płn. od miasta), w Smrčnej, Starych Horach, i na Špitálskim przedmieściu, a także w Třeštie, na szczycie Větrník (572 m n.p.m., pd.-pd.-zach. od miasta), w Vilancu i Hosovie (Vosáhlo 2009: 295). Za panowania Rudolfa II Habsburga prace prowadzono w Rančířovie, Helenínie, Malým Beranovie, Hybrálcu, Bukovnie i innych. Głębokość kopalń tym okresie dochodziła do ponad 100 m (Hoffmann i inni 2000). W drugim okresie spore przedsiębiorstwo górnicze należące do mieszczan Czeskich Budziejowic znajdowało się w Jezdovicach (na pd. od Igławy) (Vosáhlo 1999: 63). Pozostałości dawnego górnictwa zachowały się w rejonie miasta w miejscowościach Bílý Kámen, Bradlo (zanikła wieś 4 km na zachód od miasta), Horní Kosov, Hybrálec, Kosov, Pístov, Popice, Rantířov, Rounek, Smrčná, Staré Hory, Studénky, Vyskytná, Zborná (Jaroš 1996: 47). Kilka miejsc poddanych było badaniom archeologicznym:  Jihlava-Staré Hory – (rys. XI.16.3) Stanowisko znajduje się na płn.-zach. od średniowiecznego centrum miasta, w odległości ok. 2 km (Hrubý i inni 2007: 23). Obszar zasobny w srebro, określany był w okresie nowożytnym jako Starohorsky couk – Altenberger Zug, jako Staré Hory znany jest od XIV w., gdy określano go jako Alter Berg (Antiquus Mons). Od XIV w. do lat 20-tych XV w. wydobycie na tym złożu odbywało się w pobliżu Pístova. Kolejny etap górnictwa miał miejsce w XVI i XVII w. (Hrubý i inni 2007: 26). Stanowisko badane archeologicznie (Staré Hory I-III) zlokalizowane było częściowo na terenie dzielnicy Horní Kosov. Od wschodu i pd.-wschodu ograniczone było przez dolinę, w której kiedyś płynął potok. Obszar opadał w kierunku płn.-wsch. (Hrubý 2004: 5; Hrubý, Malý 2005: 67; Hrubý i inni 2006: 173). Strefa utleniania występowała na głębokości 4-5 m. Możliwe, że w najstarszej fazie górnictwa w Igławie właśnie ta część złoża była eksploatowana i część jam branych za poszukiwawcze w rzeczywistości służyła do wydobywania złóż wtórnych (Hrubý 2011: 92-93). Na stanowisku odsłonięto liczne szyby wydobywcze i poszukiwawcze (rys. XI.16.4-6). Jamy poszukiwawcze, w rzucie poziomym były owalne lub okrągłe, hałdy zwykle zrzucano z powrotem do dołu. Miały głębokość od 1,5 m do kilku metrów. Niektóre były kwadratowe od samej góry, o ścianach długości 1-1,3 m. Szyby górnicze były z reguły w rzucie poziomym, u wylotu, okrągłe, o dużych rozmiarach, o dnie poniżej poziomu, do którego je eksplorowano (2-3 m). Często występowały wraz z innymi urządzeniami górniczymi (Hrubý 2004: 5-6; Hejhal, Hrubý 2006: 246). W trakcie badań w Starych Horach odkryto w sumie 88 obiektów związanych poszukiwaniem i wydobyciem rud. Były to struktury pionowe bądź lekko pochyłe, ich głębokość dochodziła do 5 m. W rzucie poziomym miały kolisty kształt o średnicy ok. 1 m, czasem kwadratowy o szerokości 1-1,30 m (Hrubý 2011: 59). Dno szybów poszukiwawczych znajdowało się na głębokości 5-10 m. Kopano je w pobliżu pasma występowania rudy. Na poziome odkrycia szyby były owalne, na pewnej głębokości robiły się czworokątne. Jamy, w których nie znaleziono dna uznawane są za szyby górnicze. Szyby poszukiwawcze nie sięgały warstw zawierających rudę, więc porzucano je jako nieudane. Szerokość szybów wydobywczych wahała się od 3-5 m a czasem sięgała 8 albo i 10 m (Měřínský i inni 2009c: 54). Szyby wydobywcze były z reguły pionowe, nie odkryto w nich dna. U wylotu miały 2-3,5 m szerokości. W rzucie poziomym często były czworokątne (Hrubý 2011: 59). W trakcie badań ustalono, że jamy poszukiwawcze i szyby górnicze położone były w jednej linii, co może być świadectwem przebiegu wyznaczonych łanów górniczych. Odległości między szybami wynosiły ok. 28 m. Jedne łan miał 98 m długości a na nim górnik mógł wykopać 3 szyby (Hrubý 2011: 94). W Starych Horach, w pd. części badanego obszaru największa koncentracja szybów była wzdłuż żyły starohorskiej. Jamy poszukiwawcze wykopane były najwyżej 10 m od żyły. Na stanowisku znajdują się także kanały służące do doprowadzania wody dla wstępnej obróbki rudy, ich koncentracja znajdowała się na płn. od głównego skupiska szybów (Hrubý 2004: 9). W pobliżu szybów znajdowały się stanowiska obróbki rudy oraz obiekty identyfikowane z urządzeniami służącymi do odprowadzania wody (koryta, prostokątne zbiorniki) (Hrubý 2011: 92). Regularne odwadnianie kopalń w Starych Horach miało się wg źródła pisanego zacząć w 1315 r. Jest to umowa dotycząca budowy kunsztów oraz skomplikowanego systemu kanałów i sztolni. W umowie pojawia się Henricus Rothermel. W 1284 r. w Schwarzwaldzie miał powstać kunszt wodny zbudowany przez Conrada Rotermellina. Stąd podejrzenie, że mogła to być ta sama rodzina specjalistów (Hrubý i inni 2007: 32). Najstarsza ceramika znaleziona na teranie stanowisk w Starych Horach datowana była na 2 ćw. XIII w., najstarszą monetą był mały fenig margrabiego morawskiego Władysława III (1246-47). Drugą grupę ceramiki stanowiły naczynia datowane na poł. XIII w. do końca tego stulecia. Trzeci ceramiczny horyzont datowany był do pocz. lub najpóźniej do połowy XIV w., a czwarty na okres od 2 poł. XIV w. do rewolucji husyckiej (Hrubý 2011: 219-221).  Komarovice – miejscowość ok. 10 km na pd.-wsch. od Igławy. W lesie na 700 m pd. od wsi znajdują się pozostałości prac górniczych. Usytuowane na zboczu, kilkaset metrów na zachód od rzeki Brtnica. Historycznie miejscowość Komarovice należy do terytorium Bratnic. W XIII w. biegł tędy szlak Habrski. Obszar był od 1234 r. we władaniu klasztoru w Tisnovie, jednak w 1240 r. wraz z Igławą został odzyskany przez króla. Regionalnym centrum z funkcją targową stały się Brtnice. Na stanowisku w sąsiedztwie zapadlisk szybów znaleziono ceramikę z 2 poł. XIII i 1 poł. XIV w. oraz żelazka górnicze. Najbliższymi osiedlami była wieś Komarovice oraz zanikła osada Šamonín znajdująca się na lewym brzegu Brtnicy, 900 m na pd.-wsch. od stanowiska. Komarovice wzmiankowane są po raz pierwszy w 1378 r. Samonin opuszczony był już w XVI w. W trakcie badań przy odnawianiu stawu rybnego w rejonie opuszczonej wsi znaleziono fragmenty ceramiki grafitowej, towarzyszące fragmentom rudy, żużlom kowalskim, fragmentom gwoździ. Znaleziona ceramika może być datowana na XIII w. do przełomu XIII/XIV w. (Hrazdil i inni 2012: 137-138). Pozostałości prac górniczych układają się na linii płn.-zach. – pd.-wsch.. Zachowały się zapadliska o średnicy do 3 m i głębokości 2-3 m. Jedno z zapadlisk ma znaczniejsze rozmiary. Na stanowisku znajdowały się liczne fragmenty materiału z żyły (barytowe i kwarcowe). Największe zapadlisko ma 10 m średnicy i 5 m głębokości. W okolicy występują także hałdy oraz być może wkopy prospekcyjne. Drugie stanowisko z kilkoma zapadliskami znajduje się ok. 200 m na pd. od pierwszego (Hrazdil i inni 2012: 138-140). W rudach na stanowisku dominowała galena (Hrazdil i inni 2012: 141). Prace górnicze rozpoczęto najpewniej ok. poł. XIII w. Zanikła osada była najprawdopodobniej starsza niż prace górnicze, ale nie wiadomo czy nie była w późniejszym okresie związana z nimi (Hrazdil i inni 2012: 142).  St. I Bílý Kámen – (rys. XI.16.13) w pobliżu przebiegał szlak do Humpolca. Niedaleko wsi w trakcie prac ziemnych znaleziono fragmenty ceramiki z 2 poł. XIII do 1 poł. XIV w., z XIV-XV w. oraz z XVI w. W pobliżu wsi znajdują się także pozostałości szybów górniczych (Malý i inni 2007: 127).  Igława ul. Lazebnicka 1 – badania w piwnicy budynku parafii kościoła św. Jakuba. Odkryto obiekt o wymiarach w rzucie poziomym 2 x 2 m. Obiekt wkopany był w skalne podłoże na głębokość 4,2 m. W ścianach były wgłębienia, które mogły służyć do osadzenia jakiejś formy szalowania. W wypełnisku wyróżniono 3 warstwy. Dwie górne zawierały odpadki nowożytne oraz gruz budowlany. Najniższa warstwa (głębokość 2,8 do 4,2 m) zawierała zabytki średniowieczne. Warstwa miała charakter typowy dla średniowiecznych jam odpadowych. Znaleziono w niej duży zbiór fragmentów naczyń kuchennych. Większość znalezisk datować można na XIV-XV w. (nieliczne na XIII w.). W dolnej partii znaleziono zachowane fragmenty drewnianej konstrukcji szalunku. Uzyskano daty dendrochronologiczne – 1297 i 1535 r. Jama znajdowała się w tylnej części budynku. Autorowi sprawozdania wydaje się, że mimo iż zlokalizowana była tam gdzie zwykle kopano jamy odpadowe, wydaje się dziwne poświęcenie takich środków na wykucie w skale tak dużej jamy (16 m3 kamienia). Być może obiekt był pierwotnie studnią. Dziwny wydaje się także kształt obiektu – studnie zwykle były okrągłe w zarysie. Być może zatem jest to pozostałość prac górniczych. Autor datuje szyb na XIII lub przełom XIII i XIV w., została ona wtórnie użyta jako jama na odpadki (Zimola 1998; Zatloukal, Zimola 1999: 32). Ponadto o prowadzeniu prac górniczych mogą pośrednio świadczyć znaleziska lampek górniczych. W obrębie miasta odkryto 32 całe bądź zachowane fragmentarycznie tego typu przedmioty (w Starych Horach było ich 41). Występowały dwa zasadnicze typy: płytkie miseczki, oraz miseczki z tulejką-uchwytem. W Igławie występowały lampki głównie pierwszego typu. Większość można datować na okres XIII-XIV w. Niektóre funkcjonowały także w XVI w. W obrębie miasta lampki znaleziono na ul. Palackého 46, Křížovej 14, Masarykovo námestí 1 i 2 (ratusz), 14, Masarykovo námiestí – DH Prior, U Mincovny 7, Lazebnická 1, Čajkovského 37, Smetanova 3, Matký Boží 6 (Doležalová 2012). e. Strefy przerobu  Jihlava-Staré Hory – na stanowisku poza śladami wydobycia odkryto także pozostałości po wstępnym przerobie rudy. Strefy rozdrabniania i sortowania były trudno uchwytne. Czynności te mogły odbywać się gdziekolwiek, być może w pobliżu szybu przy hałdzie. Jedynym śladem młynów rudnych w Starych Horach były znaleziska kamieni młyńskich (Hrubý i inni 2007: 32; Hrubý 2011: 96). Żarna znaleziono w obiektach 2667 (Staré Hory I, zagłębiony dom), 5594 (Staré Hory III, zagłębiony dom), 6638 (Staré Hory III, zagłębiony dom), 5553 (Staré Hory III, zagłębiony dom) (Hejhal i inni 2006a: 265-266). Wszystkie znalezione kamienie młyńskie pochodzą z terenu gdzie prowadzono wydobycie, z obiektów określonych jako zagłębione domy datowane na XIII w. (Hejhal i inni 2006a: 267). Drugą grupę obiektów związanych z wstępnym przerobem rudy stanowiły płuczki (rys. XI.16.8). Były trudno uchwytne gdyż duża ich część była drewniana i znajdowała się nad ziemią. Zachowały się głównie w postaci prostokątnych i kwadratowe jam oraz kanałów i koryt. Na stanowisku Staré Hory I znaleziono kanał o przebiegu wschód-zachód. Główny kanał miał 0,65-0,82 m szerokości u góry i 0,45-0,55 m u dna. Jego głębokość wahała się od 0,55 do 0,70 m. Wpadał do prostokątnej jamy o ukośnym dnie i ścianach wyłożonych kołkami. Całkowita długość zagłębionej części wynosiła ok. 18,5 m. 16 m dalej znajdowało się podobne urządzenie. Kanały uchodziły do małego cieku. Prawdopodobnie woda służąca do płukania rudy pochodziła z szybów. Na stanowisku Staré Hory III znajdował się system kanałów bezpośrednio związany z ciągiem szybów górniczych. Kanały wykorzystywały naturalny spadek terenu. Nie wszystkie kanały były jednoczasowe. Główne były trapezowate w przekroju o wymiarach podobnych jak na stanowisku Staré Hory I. Kanały wpadały do zbiorników gdzie osadzał się koncentrat rudy. Najprawdopodobniej te konstrukcje także zaopatrywano w wodę z szybów (Hrubý 2011: 121-122; Hrubý i inni 2007: 34, 38; Hejhal, Hrubý 2006: 246-247 Hrubý 2004: 6-7; Hrubý i inni 2006: 199-204). Miejsca prażenia rudy (rys. XI.16.7), także były trudne do jednoznacznej identyfikacji ze względu na zły stan zachowania. Prawdopodobnie część obiektów służyła jako piece do prażenia rudy po jej posortowaniu. Prażono nie czystą rudę, ale jej koncentrat w celu rozdzielenia z innymi minerałami. Proces ten prawdopodobnie prowadzono w bezpośredniej bliskości młynów i płuczek (Hrubý i inni 2006: 204-205; Hrubý i inni 2007: 38; Hrubý 2011: 137).  Huta w Starych Horach – obszar na płn. brzegu Jihlavy, w zakolu, na płn.-zach. od stanowiska Staré Hory. W 1540 r. w miejscu tym powstała papiernia, która miała się znajdować w pobliżu starej huty. Huta wspominana jest też w raporcie Ludwika Carla z 1571r., w którym wspomina, że w miejscu gdzie jest papiernia, była kiedyś huta, o czym świadczą wciąż zachowane hałdy żużla. Potwierdzają to także późniejsze źródła. Trudno powiedzieć kiedy huta funkcjonowała. Można przypuszczać, że w XVI w., nie wykluczone, że także wcześniej (Vosáhlo 2012).  Obszar hutniczy w dolnym biegu potoku Bělokamenskiego (5 km na płn.-zach. od centrum miasta) – (rys. XI.16.14) pozostałości średniowiecznego górnictwa i hutnictwa oraz położony w ich bliskości kopiec (motte). Obszar znajduje się w pobliżu wsi Plandry (k. Vyskytnej nad Jihlavą) (Šamalová 2007: 229). Stanowisko leży na prawym brzegu Bělokamenskiego potoku, w dolinie, potok ma długość 5,8 km i jest dopływem Jihlavy (Šamalová 2007: 230). Na stanowisku znajdowała się konstrukcja obronna (motte)(Patrz niżej). Obiekt ten położony był na prawym brzegu potoku, kilka metrów od koryta, od miejsca gdzie znajdowała się największa koncentracja żużli. Tego typu obiekt miałby być typowy dla stanowisk hutniczych w rejonie igławsko-havličobrodskim (Šamalová 2007: 232). Przez to rejon stanowiska przebiegała młynówka (tzw. Rantířovska młynówka). Był to kanał prowadzący wodę do Starych Hor. Znajdował się na lewym brzegu Jihlavy. Zaczynał się w dolinie potoku Jiřínského na płn. od Rantířova. Jego budowę datuje się na pocz. XIV w. W rejonie stanowiska kanał przekraczał (?) potok Bělokamenski. Możliwe, że stanowisko hutnicze powstało jeszcze przed kanałem. Nie wiadomo czy pełnił on jakąś funkcję technologiczną w tym rejonie (Šamalová 2007: 233). Największa koncentracja żużli znajdowała się w zakolu potoku. Żużle znajdywano także ok. 38 m dalej. W wykopie sondażowym na lewym brzegu potoku znaleziono warstwę żużlu o miąższości 0,15 m. Wydaje się, że aktywność hutnicza miała miejsce na lewym brzegu potoku. Żużle pochodziły z przetopu rud polimetalicznych zawierających srebro. Na stanowisku znaleziono nieliczne fragmenty ceramiki pochodzące z 2 poł. XIII w. do 1 poł. XIV w. (Šamalová 2007: 235).  St. II na pd.-wsch. od Bílego Kámena – (rys. XI.16.13) miejsce przerobu rud, nad potokiem. Na obszarze ok. 50 x 200 m znaleziono liczne żużle. Położenie miejsca sugeruje, iż mogło ono być odpowiednie na umieszczenie instalacji do przetopu metali (Malý i inni 2007: 128).  Być może w początkowej fazie istnienia miasta wytop srebra i innych metali, bądź sama ich obróbka miały miejsce na terenie miasta, o czym świadczyć mogą znaleziska z terenu układu lokacyjnego (Měřínský i inni 2009b: 83). Znaleziska świadczące o działalności metalurgicznej pochodzą z Masarykovego námiestí oraz z Joštovej 8-10. Na terenie ratusza znaleziono żużle, datowane na XIII w., które mogą pochodzić z procesu wytapiania metali kolorowych albo srebra. Jeden znaleziono w północnym domu, część w korytarzu w południowym domu oraz w płn. piwnicy środkowego traktu. 28 fragmentów żużla znaleziono w kontekście XIII-XIV w. pomiędzy domami na Joštovej 8 a 10. Mogą pochodzić z wytopu metali kolorowych lub srebra albo z obróbki srebra. Brak jednak śladów pieców. Duża zawartość miedzi może sugerować, że chodziło o oddzielanie srebra od miedzi (Hrubý, Malý 2005: 76-77; Hrubý i inni 2005: 52). W płn. części ratusza znaleziono fragmenty pieców, datowane na XIII-XIV w. Fragmenty konstrukcji interpretowanej jako piec odsłonięto także na zapleczu kamienicy (Hrubý, Malý 2005: 77; Hrubý i inni 2005: 52). W obrębie ratusza natrafiono także na 12 sztuk stopionych fragmentów metali kolorowych datowanych na XIII-XIV w. Interpretowano je jako odpady produkcyjne. Głównie były to fragmenty miedzi i brązu. W obrębie ratusza znaleziono także tygielki odlewnicze datowane na XIII w. Były grubościenne, z domieszką grafitu, miały trójkątny wylew. Prawdopodobnie znaleziono też fragmenty szalek do topienia metalu (kupelacni misky) (Hrubý, Malý 2005: 78; Hrubý i inni 2005: 53-54). Ślady działalności metalurgicznej związanej z metalami kolorowymi pochodzą także z ul. Úzkiej 3 i Špitalseho przedmieścia (Hrubý i inni 2007a: 73). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Staré Hory – osada na stanowisku Jihlava-Staré Hory (I-III) (rys. XI.16.9). Na stanowisku występowały szyby górnicze, poszukiwawcze, obiekty związane ze wstępną obróbką rudy oraz urządzenia odprowadzające i doprowadzające wodę. Najbardziej na płn. położonej części badanego obszaru występowały drewniane budynki. Większość miała charakter suteren drewnianych domów, a w dwóch przypadkach były to budynki naziemne. Znaleziono tam monety, przedmioty żelazne, żużle żelazne, fragmenty (odpadki) metali kolorowych i szkło. Mogła odbywać się tam jakaś działalność metalurgiczna (Hrubý i inni 2006: 238). Pozostałości zagłębionych budynków (rys. XI.16.10-11) miały charakter regularnych jam o płaskim dnie, pionowych ścianach i wejściu umieszczonym w szyi. Obecne uważane są za budynki służące w procesie wydobycia i przerobu rudy oraz przy innych technicznych procesach (kowalstwo). Mogły także pełnić funkcję mieszkalną, która w niektórych przypadkach mogła być podstawową funkcją (Hrubý 2011: 148). Budynki zagłębione były przeważnie kwadratowe. Głębokość odkrytych obiektów wynosiła 1-1,3 m (w nielicznych przypadkach dochodziła do 1,8 m) (Hrubý i inni 2006: 187). Ich rozmiary wahały się od 2,5 x 5,1 m do przeważnie 4,2 x 4 do 3 x 3,3 m (wartości bez szyi wejściowej) (Hejhal, Hrubý 2005: 133-135; Hrubý i inni 2006: 187-188).Większość budynków miała szyję wejściową umieszczoną przy krótszej bądź dłuższej ścianie. W szyi znajdowały się schody o rozpiętości 0,7-1,2 m. Schody najprawdopodobniej były drewniane. Najczęściej opadały pod kątem 30-35 stopni, czasem pod większym kątem (Hrubý 2011: 169). Podłogi zachowała się wyłącznie jako warstwa komunikacyjna, bardzo cienka i zbita, z małą ilością zabytków ruchomych. Podłogi były prawdopodobnie gołe, lub czasem kryte deskami (Hrubý 2011: 169). W budynkach nie znaleziono śladów wyposażenia wewnętrznego (Hrubý 2011: 170). Nie udało się znaleźć żadnych śladów nadziemnej części konstrukcji zagłębionych budowli, poza nielicznymi dołkami posłupowymi, które mogą być jej częścią (Hrubý 2011: 171). W obrębie obiektów znajdowano fragmenty drewnianych konstrukcji oraz dołki posłupowe i pokołkowe. W obrębie warstwy pożarowej niektórych obiektów znajdowały się fragmenty przepalonej gliny z odbiciami plecionki, która pierwotnie tworzyła część ściany. W glinie widoczne były odciski drewna ciosanego i łupanego Było ono najpowszechniejszym budulcem (Hrubý 2011: 178). W narożnikach budynków znajdowały się doły posłupowe. Z reguły trochę mniejsze słupy znajdowały się w połowie ścian, oraz po obu stronach wejścia. Pomiędzy słupami znajdowały się poziome belki tworzące ramę. W niektórych przypadkach udało się uchwycić drewniane, pionowe deski, tworzące zewnętrzną ścianę pomieszczenia (Hrubý 2011: 179) (Krótki opis znalezisk także w: Hrubý 2004: 5; Hrubý, Malý 2005: 72; Hejhal, Hrubý 2006: 243-245; Hrubý i inni 2007: 28; Měřínský i inni 2009c: 56-57; dokładny opis obiektów - Hrubý i inni 2006: 180-187). Odkryto także dwa obiekty identyfikowane jako domy naziemne. Ob. 1589 miał formę płytkiego żlebu, prawdopodobnie pozostałości konstrukcji drewnianej. W narożnikach znajdowały się kołki/paliki wspierające konstrukcję. We wnętrz obiektu znaleziono warstwę użytkową oraz warstwę, która mogła być związana z jakąś formą paleniskiem. Ob. 3543 w rzucie poziomym był kwadratowy, znajdował się na zboczu, tak, że część musiała znajdować się na powierzchni a część była zagłębiona. Ściana miała 3 m długości a dno było płaskie. Obiekt ten uległ spaleniu (Hejhal, Hrubý 2005: 133; Hrubý i inni 2006: 188-190). W jednym przypadku zagłębiony dom wzniesiony był z kamienia (rys. XI.16.12). Zachował się w formie pozostałości suchego muru obwodowego o wysokości 1,7 m i grubość 0,55-0,6 m. Budynek od początku planowany był jako kamienny, nie było śladów starszej konstrukcji. W niektórych przypadkach kamienie służyły jako podstawa pod nośne słupy konstrukcji drewnianej (Hrubý 2011: 180). Za strefę gospodarczo-mieszkalną określa się obszar 5-7 m od budynku mieszkalnego. W przypadku Starych Hor chodzi głównie o domy zagłębione, gdyż nie znaleziono wielu śladów domów niezagłębionych, aczkolwiek mogły istnieć. Elementy (często przepalone) glinianego wypełnienia ścian znajdowano w promieniu 5-7 m od budynku. Wskaźnikiem funkcji obiektu jest także obecność ceramiki, kości zwierzęcych, przedmiotów codziennego użytku. Odkryto kilka skupień obiektów mieszkalnych, jednak ich układ i zasięg nie jest znany (Hrubý 2011: 242-243). Odkryte budynku występowały w 5 skupiskach:  Skupisko 1 (Staré Hory I) – skupisko 9 budynków wraz z innymi obiektami, duże skupiska ceramiki i kości, oraz odpadków przetwarzania rudy. Ślady czynności metalurgicznych, ślady pieców i palenisk. Liczne przedmioty z metali kolorowych, monety, fragmenty szkła, być może pełnił ważną rolę jako swego rodzaju centrum mieszkalne (??) (Hrubý 2011: 243).  Skupisko 2 (Staré Hory III) – 2 budynki, na skraju badanego obszaru, odpady bytowe. Oddalone od szybów o 26 m (Hrubý 2011: 243-244).  Skupisko 3 (Staré Hory III) – dwa budynki, jeden drewniany, a drugi o konstrukcji kamiennej. Oddalone od siebie o 15 m. Sporo odpadków bytowych. W drewnianym budynku fragmenty kamienia żarnowego, z młyna rudnego, a w okolicznych obiektach ślady mielenia i płukania (Hrubý 2011: 244).  Skupisko 4 (Staré Hory III) – 5 budynków, najwięcej odpadów bytowych. Dosyć blisko strefy występowania rudy, duża ilość odpadów w okolicy. Ślady wstępnej obróbki rud. Budynki ułożone w linii prostej (mniej więcej). Odległości między domami od 3 do 11 m (Hrubý 2011: 244).  Skupisko 5 (Staré Hory III) – obszar bezpośrednio przy terenie występowania rud. 3 budynki, w tym jeden niezagłębiony. Najprawdopodobniej budynki mieszkalne (Hrubý 2011: 244). W przypadku przecinania się szybów i budynków i ich bezpośredniej bliskości trudno określić jednoznacznie czy szyby powstały jeszcze w XIII-XIV w., i są świadectwem dynamicznych zmian osiedla, czy też później. Zanik budynków nie był jednoczesny i przebiegał z różnych przyczyn przez cały okres funkcjonowania osiedla (Hrubý 2011: 245). W okolicy budynków mieszkalnych nie znaleziono obiektów zwykle towarzyszących zabudowie w miastach i osadach rolniczych jak jamy odpadowe czy studnie. Cieki wodne wykorzystywane w procesie górniczym były zanieczyszczone, więc raczej nie mogły pełnić funkcji źródła wody pitnej. Woda mogła być doprowadzana nadziemnym korytem z bardziej odległego źródła, tak jak w alpejskich czy karpackich wioskach. W zbiorze ceramiki znajdowało się także mało naczyń zasobowych (Hrubý 2011: 245). W obrębie stanowiska znaleziono także żużle, oraz fragmenty metalu, pochodzące z obróbki żelaza w kuźni (Hrubý 2004: 8; 2011: 144). Kwestia datowania osiedla jest skomplikowana, gdyż brakuje dobrej chronologii ceramiki z Igławy, a datowanie ceramiki ze Starych Hor oparto o badania nad czeską i morawską ceramiką. Chronologię stanowiska oparto także o znaleziska monet. Założono, że brakteaty Przemysła Ottokara II i Wacława I zostały zdeponowane w okresie gdy były w obiegu, tj. w latach 40-tych i 60-tych XIII w. Na tej podstawie ustalono, że najstarsza ceramika pochodzi z poł. XIII w., a najmłodsza z pocz. XIV w. Znalezione przedmioty metalowe datować można na 2 poł. XIII w., a niektóre mogły funkcjonować już przed poł. XIII w. (Hrubý i inni 2006: 235-236). Najstarszy horyzont ceramiki pochodzi z 1 poł. XIII w., największa część od poł. XIII do XIV w., a najmniejsza (4 horyzont) pochodzi z XIV i XV w. Ogólnie większość zabytków pozyskanych w trakcie badań datowano od pocz. XIII w. do pocz. XIV w. (Hrubý 2011: 245-246). Osiedle mogło zatem rozwinąć się najpóźniej w latach 40-tych XIII w. w dobie lokacji miasta. Kulminacyjny punkt rozwoju miał miejsce po poł. XIII w., być może w latach 60-tych. W latach 70-tych rozpoczęło się powolne opuszczanie kopalń i szukanie nowych złóż (szyby poszukiwawcze na pd. i płn.) (Hrubý 2004: 8-9).  Obszar hutniczy w dolnym biegu potoku Bělokamenskiego (5 km na płn.-zach. od centrum miasta) Pozostałości średniowiecznego górnictwa i hutnictwa oraz położony w ich bliskości kopiec (motte). Obszar znajduje się w pobliżu wsi Plandry (k. Vyskytnej nad Jihlavą) (Šamalová 2007: 229). Stanowisko leży na prawym brzegu Bělokamenskiego potoku, w dolinie, potok ma długość 5,8 km i jest dopływem Jihlavy (Šamalová 2007: 230). Kopiec znajduje się na prawym brzegu potoku, kilka metrów od koryta, od miejsca gdzie była największa koncentracja żużli. Kopiec miał 24 m średnicy. Na szczycie było wypłaszczenie o średnicy 11 m. Wysokość kopca dochodziła do 4 m. Otoczony był fosą, a od strony rzeki czytelny był wał. Głębokość fosy wynosiła 1 do 1,5 m a szerokość 2-4 m. Obiekt jest obecnie częściowo zniszczony. Był użytkowany w XIX w., stała na nim stodoła. Można przypuszczać, że w okresie jego funkcjonowania na kopcu znajdowała się jakaś budowla, prawdopodobnie drewniana (Šamalová 2007: 232). Po południowo-zachodniej stronie kopca, ok. 20 m dalej, znajdował się rów. Miał szerokość 2-3 m na powierzchni i 0,9-1,5 m przy dnie. Obiekt ten identyfikowany jest jako jakaś forma fortyfikacji wokół stanowiska (Šamalová 2007: 232). W sondażu przeprowadzonym na płaszczyźnie na szczycie kopca, znaleziono warstwę ze śladami ludzkiej aktywności z XIII i XIV w. Zawierała ceramikę, fragmenty przedmiotów żelaznych, żużle, węgielki drzewne, frag. polepy i kamienie. Nie znaleziono śladów zabudowy (Malý i inni 2007: 130).  Górnicze osadnictwo nad Bělokamenskim potokiem Wieś Vyskytna wzmiankowana już w 1226 r. (należała do klasztoru żelivskiego). Niedługo potem założono wsie Jiřín i Hlávkov. Po drugiej stronie rzeki powstał Rantířov. Wieś Bílý Kámen powstała być może równolegle z odkryciem złóż, gdyż znajduje się w pobliżu dawnych prac górniczych. Biały kamień, czyli kwarc jest powszechny w hałdach szybów w tej okolicy. W miejscu wsi Plandry w XIV w. stał folwark (Lipovy Dvůr). Wymienione wsie należały do klasztoru żelivskiego do 1465 r. gdy przeszły na własność rodu Trčků z Lípy. W 1554 r. wieś Biały Kamień miała być opuszczona. Najprawdopodobniej kopalnie w okolicach tych wsi były opuszczone już w 2 poł. XV w. po wojnach husyckich (Malý i inni 2007: 126). g. Osady rolnicze  Vysoká u Jihlavy – wieś nad Koželužskim potokiem  Hosov – wieś nad Koželužskim potokiem, pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z XIV w. Początkowo należała do miasta, w XIV w. należała do rodu Bavorów. W XV w. przeszedł na własność patrycjuszowskiej rodziny Schoenmelczerów, którzy posiadali także młyn i działki na przedmieściu Koželužskim. Nie znane są żadne ślady prac górniczych w tej wsi (Hrubý 2011: 187).  Pístov – wieś łanowa symetrycznie rozmieszczona po obu stronach małej dolinki. Znajdowała się nad potokiem Koželužskim. Powstała prawdopodobnie w 1 poł. XIII w. i była jedną z najstarszych osad w okolicy. W 1234 r. połowę wsi darowano żeńskiemu klasztorowi cysterek w Předklášteří u Tišnova. Wieś należała do miasta od czasu jego lokacji. W XIV w. wieś była w rękach rodziny mieszczan igławskich, Puscho. W 1 poł. XV w. znajdowało się w niej 9 gospodarstw. Brak informacji o pracach górniczych prowadzonych w Pístovie (Hrubý 2011: 187).  Stara Igława – położona na lewym brzegu rzeki Jihlavy, osada przedlokacyjna, wzmiankowana w 1307 r. (Iglavia antiqua) jako osada przedmiejska (Měřínský, Charouz 2009: 42).  Horní Kosov – wieś położona 2,7 km od miasta, założona w 1359 r., identyfikowana z wsią Pobikozly wzmiankowaną w 1233 r. (Kuča 2000: 675).  Bukovno – wieś 3,5 km na południe od miasta, funkcjonowała być może już w XIII w., od 2 poł. XVI w. należała do Igławy (Kuča 2000: 676).  Od końca XV w. miasto zaczęło skupować dobra w okolicy. W XV w. było właścicielem 13 wsi w pobliżu miasta, a na początku XVII w. już dwóch miasteczek i 50 wsi, po obu stronach granicy ziem, rozłożonych w sumie na 28 000 ha (Svěrák 2009: 282). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa  Obszar Wysoczyzny Czesko-morawskiej położony 450-700 m n.p.m. Średnia temperatura ok. 6,5 OC. Gleby leśne, niezbyt żyzne – rolnictwo raczej nie było celem kolonizacji (Zatloukal, Zimola 1999: 30). Rolnictwo nie miało w Igławie zbyt dużego znaczenia. Prawdopodobnie większość domów miała ogrody, a na przedmieściach znajdowały się gospodarstwa co zamożniejszych mieszczan. Po górnictwie główną gałęzią gospodarki było rzemiosło (Hoffmann 2009b: 144).  Duża rola kowalstwa i innych wytwórców przedmiotów metalowych: wytwórcy pucharów (???szklanych i metalowych), nożownicy, iglarze, wytwórcy cynowych dzbanów (?), studniarze, wytwórcy broni. Olejarze, mydlarze i węglarze. Dużo sukienników, oraz innych rzemiosł związanych z obróbką tkanin. Sukno produkowano także na eksport (Węgry, Austria). Także rzemiosła skórne. Garbarze pracowali nad potokiem Koželužskim (od nich nazwa). Liczne rzemiosła drzewne (także producenci rur). Bardzo liczne rzemiosła spożywcze (Hoffmann 2009b: 145).  Handel prosperował dzięki położeniu na głównym szlaku, a w początkowej fazie miasta także dzięki bogactwu pochodzącemu z kopalń. Już w 1269 r. miasto dostało prawo składu zboża, ale szybko przejęli je Lichtenburgowie dla Havlíčkův Brodu. Igławscy kupcy nie czekali aż ktoś do nich przyjedzie tylko sami organizowali wyprawy do innych ośrodków (Hoffmann 2009b: 147). i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.16.16) Miasto założono właśnie w tym miejscu najprawdopodobniej ze względów strategicznych (kontrola szlaku haberskiego oraz złóż srebra). Być może wpływ na wybór lokalizacji miał brak żył rudnych na terenie miasta. Na siatkę lokacyjną nie miały zatem wpływu prace górnicze. Obszar był prawdopodobnie zalesiony, czego śladem mogą być liczne warstwy spalenizny i gliny calcowej powstałe po karczunku, znajdywane w trakcie badań archeologicznych (Měřínský i inni 2009a:79-80). Powierzchnia miasta wynosiła 28,5 ha. Miało kształt nerkowaty. Na osi północ-południe miało długość ok. 650 m, a na osi wschód zachód ok. 420-500 m (Hrubý 2011: 38). Siatka lokacyjna prawdopodobnie już w okresie średniowiecza uległa przeobrażeniom. Warunki zabudowy w mieście zostały uregulowane przez dokument Przemysła Ottokara II z 1270 r. Nakazano wtedy stawiać budynku we frontowej części parceli, a wszystkie przebudowy miały uzyskać zgodę rady miejskiej (Měřínský i inni 2009a: 70). Być może sprzed wystawienia dokumentu pochodzą ślady zabudowy ustawionej niezgodnie z siatką lokacyjną, jakie znajdywano na terenie miasta. Zagłębione budynki istniały w ciągu późniejszych ulic, pod kamiennymi domami i na ich podwórzach (parcele przy ul. Divadelní, Masarykove námestí 14, Husova 26, Věžní 1) a także na placu rynkowym. Były to zagłębione regularne wkopy po budynkach z płaskim dnem. W narożnikach znajdowały się dołki posłupowe i elementy konstrukcji ścian. Podłogi bywały moszczone drewnem a nawet kamieniami. Budynki wznoszone były z drewna, a ściany wypełniano plecionką z gliną (Měřínský i inni 2009a: 68). W centralnej części miasta znajdował się podłużny rynek o wymiarach 352 x 110 m (Hrubý 2011: 38). Ze względu na ukształtowanie podłoża nie był on idealnie prostokątny. Wokół rynku znajdowały się bloki zabudowy z podłużnymi głębokimi parcelami. Za blokami wschodniej pierzei zaczynała się dolina Jihlavki, a za blokami północnej i zachodniej pierzei był kolejny pas bloków zabudowy. Z północnej pierzei wybiegały dwie ulice, z zachodniej cztery, z południowej jedna a ze wschodniej trzy główne i być może jeszcze uliczki miedzuchowe. Kościół farny mieścił się za blokiem przyrynkowym wschodniej pierzei. Główna oś komunikacyjna przebiegała z północy na południe i być może powtarza przebieg Haberskiego szlaku. Ulica biegła od kościoła św. Jana Chrzciciela w Starej Igławie (przez dzisiejsze ulice Úvoz i Srázną do bramy Křížovej, dalej ul. Křížovą, przez rynek (Masarykovo námestí), dalej ul. Znojemska do bramy Brtnickiej). Główny szlak przecinał rynek po przekątnej. Nie wiadomo czy biegł tak wcześniej czy też przesunięto go w trakcie lokacji. Układ terenu wskazuje jednak, że jest to najdogodniejsze miejsce dla komunikacji (Měřínský i inni 2009a: 66). Murowana architektura sakralna zaczęła powstawać w XIII w. W pd.-wsch. części miasta zbudowano kościół farny św. Jakuba Większego, w płn.-wsch. narożniku klasztor dominikanów z kościołem Podwyższenia Krzyża Świętego, a na zachodzie przy murach klasztor minorytów z kościołem Wniebowziętej Marii Panny. Pod koniec lat 70-tych XIII w. miasto otoczono murami w których znajdowało się 5 bram (Měřínský i inni 2009a: 67). W wyniku licznych pożarów w XVI w. w 2 poł. stulecia zabudowa miasta bardzo się zmieniła. Wokół rynku i głównych ulic powstały budynki z renesansowymi fasadami (Svěrák 2009: 319). b. Ulice Ulica Szpitalna i Křížova (dziś Komenského) wiodły w kierunku Havlíčkův Brodu i Pragi, Ul. Matký Boží wiodła w kierunku Pelhřimova, Ul. Brtnická kierowała się na południe, do Brtnic i Třebíč, a także na Znojmo i Wiedeń. Ul. Česká wiodła bramą Česką na Měřín, Velké Meziříčí i Brno (Hoffmann 2009b: 212). Ponadto w mieście była ulica Tkacka (Havířská), Garncarska (Čajkovského), Saska (Benešova), Żydowska (Židovská), Schönmelczerów (Kosmákova), Farna (Farní), Za Farą (Joštova), Różana (Husova) (nazwa ironiczna podobnie jak w innych miastach Fiołkowa), Olejnicka (dziś część Joštovej) (Hoffmann 2009b: 113). Średniowieczne poziomy ulic znajdują się obecnie 0,8-1 m poniżej obecnego poziomu. Odkryto jednak niewiele śladów brukowania. Bruki zarejestrowane na terenie rynku (Masarykovo námestí) zbudowane były ze żwiru oraz kamieni. W XIII w. miasto nie było całe brukowane, raczej główne drogi i obszar przed najważniejszymi budynkami i domami mieszczan (Měřínský i inni 2009a: 67). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  Przyrynkowy blok zabudowy między ul. Kosmákovą a Židowską – wg rekonstrukcji V. Mencla miał 8 domów w rytmie 2-3-3, które rozdzielone były przez dwie uliczki-miedzuchy. Blok między Židovską a Matký Boží miał mieć 9 domów (3 i 6) rozdzielonych jednym miedzuchem. Blok między Židovską a Benešovą miał mieć 11 domów (3-2-6) z dwoma miedzuchami. Blok wschodni (z ratuszem) miał mieć 12 parcel. Głębokość domów w tej części waha się od 18,5 do 23 m (Vošahlík 1981: 454-455).  Čajkovsjého 34-36/Úzká 3 (parc. nr 1502, 1503, 150412) – badania w 2002 r. Parcele w rejonie ul. Czajkowskiego były wąskie, miały po 10 m szerokości. Znajdująca się tutaj średniowieczna zabudowa spłonęła najprawdopodobniej w 1523 r. Następnie została przebudowana (Holub i inni 2003: 106). Teren na badanej parceli podniósł się w ciągu średniowiecza o ok. 0,5 m. W pd.-zach. narożniku działku Úzká 3 znaleziono zagłębioną suterenę drewnianego budynku. Jego zachodnia ściana pokrywał się z linią ul. Úzkiej (Wąskiej), co może wskazywać, że przebieg uliczki nie zmienił się od średniowiecza. Piwniczka miała w przybliżeniu rozmiary 5 x 4 m i głębokość przynajmniej 1,5 m. Można zakładać, że ściana domu pokrywała się z zachodnią ścianą piwniczki. Na dnie znajdowała się warstwa spalonych desek (podłoga?). Budynek spalił się w pożarze najprawdopodobniej w 2 poł. XIII w. lub na przełomie XIII i XIV w. Piwniczkę zasypano. Na pd. od piwniczki znajdowała się jama na odpadki. Była młodsza niż budynek, została zasypana w ciągu XIV w. W płn.-zach. narożniku parceli Úzká 3 znaleziono studnię zbudowaną z kamienia układanego w technice suchego muru. Nie udało się ustalić jej chronologii. Znaleziono także średniowieczne dołki posłupowe, jednak nie udało się ustalić ich funkcji. Na działce przy ul. Čajkovského natrafiono na piwnicę z okresu renesansu ewentualnie baroku. Za datowaniem przemawia fakt, że piwnica zniszczyła jamę datowaną na renesans (Holub i inni 2003: 107).  Čajkovského 37 (parc. nr 1528-1529) – południowa część miasta, przy murach obronnych. Najstarszym zachowanym obiektem był rów, który może być identyfikowany jako rów prospekcjy wykonany w celu poszukiwania złóż. Następnie obiekt ten służył jako dół na odpadki, w szczególności rogi zwierzęce ze śladami obróbki. Dalsze fragmenty rogu znaleziono w najstarszych horyzontach osadniczych, związanych z kolonizacją. W kolejnej fazie, w XIV w. wykopano drugą jamę na odpady (Zatloukal 1999).  Čajkovsjého 17, (parc. nr 1551) – badania w 2002 r. – parcela po wewnętrznej stronie fortyfikacji. Znalezione zabytki wskazują, że aktywność osadnicza w tym rejonie zaczęła się pod koniec XIII w. lub bardziej prawdopodobne w XIV w. (Holub i inni 2003: 111). W porównaniu z innymi parcelami w tej okolicy działka ta jest bardzo szeroka, co może sugerować, że pierwotnie były to dwie parcele. We frontowej części działki znaleziono kamienną piwnice. Jej datowanie jest problematyczne, jednak najprawdopodobniej powstała w średniowieczu. Nie znane są dokładne wymiary, miała ok. 6,3-6,8 x 2,9 m. Jej układ dostosowany był do przebiegu ulicy (Hejhal i inni 2006: 209). 12 Numery działek katastralnych podane za autorami badań.  Hluboká 3 – obszar pomiędzy murami a zabudowaniami. Podczas badań odkryto pozostałości zabudowy związane z działkami, które znajdowały się w tym miejscu przed budową kompleksu jezuickiego. Najstarszy horyzont osadniczy można datować na XIII-XIV w. Zachowany był w formie warstwy kulturowej oraz jam posłupowych. Pomiędzy linią murów a zabudową zaplecza działek przyrynkowych znajdowały się warstwy niwelacyjne mające na celu wyrównanie pochyłości terenu (Zimola 2002: 223; Holub i inni 2003: 112).  Divadelní (parc. nr 5920/I) – badania przy wymianie kanalizacji w ciągu ulicy – obszar bezpośrednio przy murach obronnych, wg rekonstrukcji miała tu być zabudowa luźna, znajdująca się na tyłach głównych działek przy ul. Husowej (Holub i inni 2003: 107). W wykopie odkryto relikty dwóch suteren drewniano-glinianych budynków, w których zalegały fragmenty starej (??!!) ceramiki i fragmenty polepy ze ścian, a także węgle drzewne, które mogą wskazywać na zniszczenie obiektów przez pożar. Ich usytuowanie względem siatki ulic było niejasne. Możliwe jest, iż przebieg ulicy jest znacznie młodszy, a pierwotna siatka komunikacyjna w tym rejonie była zupełnie inna (Holub i inni 2003: 108).  Divadelní 3 (parc. nr 5909) – w wykopie kanalizacyjnym koło teatru miejskiego natrafiono na średniowieczna ziemiankę zniszczoną w pożarze. W profilu zachowała się część południowej ściany do wysokości 1 m, w narożniku pd.-wsch. zachowała się belka podwalinowa (Zatloukal 1997: 205). W trakcie następnego sezonu kontynuowano prace przy kanalizacji. Natrafiono na pozostałości nawierzchni ulic od przełomu XV/XVI w. Na styku ul. Divadelní i Křížovej natrafiono na warstwę pożarową o miąższości 1,1-1,4 m. Zawierała liczne fragmenty polepy oraz spalonego drewna. Prawdopodobnie był to płn.-wsch. narożnik domu mieszanej konstrukcji, który przestał funkcjonować na przełomie XIII i XIV w. Być może był to budynek zagłębiony. Ustawienie budynku obok linii ulicy, utworzonej po 1270 r., sugeruje, że budynek pochodzi z okresu 2 poł.-końca XIII w. (Zatloukal 1997: 206).  Palackého 46 (parc. nr 3317) – po północnej stronie badanego obszaru znajdował się mur obronny (patrz punkt Fortyfikacje). Końcem XIV w. w odległości 5,5 m od muru powstał kamienny kanał o wewnętrznych wymiarach 0,5 x 0,4 m. W wypełnisku znajdował się materiał z XIV-XV w. (Zatloukal 1997: 206). W odległości 3,5-4 m przebiegał mur równoległy do muru obronnego. Znalezisko denara Przemysła II Ottokara (1253-1278), w warstwie niewiele starszej od muru umożliwia datowania go na ostatnią ćwierć XIII w. Budynek funkcjonował najpóźniej do 2 poł. XIV w. Został zniszczony w pożarze. Mur zbudowany był z granitu. Był być może fundamentem kamiennego domu, bądź podstawą domu o innej konstrukcji, o czym mogą świadczyć liczne przepalone fragmenty polepy. Po wyrównaniu terenu gdzie stał budynek, prowadzono w tym rejonie działalność gospodarczą, być może związana z hutnictwem żelaza, o czym świadczą odpadki produkcyjne, datowane na okres do przełomu XIV i XV w. Nie znaleziono śladów pieców. Z tym okresem funkcjonowania stanowiska związane były doły posłupowe o niewiadomym przeznaczeniu (Zatloukal 1997: 206-207). W odległości 10,5 m od muru obronnego zachowany był narożnik budynku kamiennego, który zaniknął na przełomie XIV i XV w. W okolicy budynku było najwięcej znalezisk związanych z hutnictwem żelaza (Zatloukal 1997: 207).  Masarykovo námestí 1 i 2 – Obecnie budynek ratusza. Pierwotnie 3 parcele miejskie (obecnie numery 1 i 2). Wraz z nr 2 w sumie były to 4 działki. Szerokość poszczególnych parcel wynosi 12,3 m, 12,1 m i 10,1 m. Współczesna głębokość budynków wynosi 38,5 m, a maksymalna głębokość od średniowiecznej linii ulicy bez traktów przy dziedzińcu wynosi 12,4-16,1 m. Na parceli 2 całkowita głębokość działki wynosi 62,5 m, szerokość parceli 9,8 m, a maksymalna głębokość domu wynosi 26,9 m (Hrubý, Malý 2005: 69; Hejhal, Hrubý 2006: 237).  Masarykovo námestí 14 (parc. nr 105) – zaplecze działki bloku przyrynkowego – odkryto zagłębiony budynek, drewniany ze ścianami z gliny (plecionka?). Budynek miał 3 fazy. Najstarszą fazę stanowiła zagłębiona suterena zniszczona w wyniku pożaru. Oddzielona jest od następnej fazy poziomem podłogi. Kolejny budynek także uległ spaleniu. W zasypie znajdowała się moneta Przemysła Ottokara II (1253-1270). Zasyp nakryty był podłogą z desek. Nowy budynek miał podobne wymiary jak poprzednie. Budynek także uległ spaleniu. Nie został już odbudowany, zabudowę przeniesiono w stronę frontu działki. Budynki można datować od 1238 r. (odkrycie srebra) do 1270 r. (wydanie miejskiego regulaminu budowlanego, który zabraniał stawiać budynki mieszkalne na zapleczu) (Zatloukal 1997: 208). Podczas badań odkryto także tylny trakt gotyckiej kamienicy. Okres jej budowy można określić na przełom XIII i XIV w. Z domem związana była prostokątna jama szalowana drewnem. W tylnej części parceli znaleziono kolejne dwie szalowane drewnem jamy odpadkowe (Zatloukal 1997: 209).  Masarykovo námestí 48 (parc. nr 2648) – działka przyrynkowa – jej płn. część zniszczona przez podpiwniczony budynek. Suterena połączona była z piwnicą pod kamienicą. Pomieszczanie miało wymiary 8 x 3,2 m i wysokość 2,1 m. Piwnica z XVII w. W pd. części badanego obszaru odkryto zachowane średniowieczne warstwy oraz dwie jamy posłupowe z ceramiką z XIII w. Płn. część działki ograniczał mur o długości 9 m i 0,8 m szeroki, o wysokości do 1 m. Stanowiła ona fundament budynku datowanego orientacyjnie na koniec XIII w. (Zatloukal 1997: 209).  Joštova/Čajkovského, (parc. nr 1459-1461) – badania w obrębie ulicy, znaleziono nawarstwienia średniowieczne i nowożytne, oraz pozostałości budynku stojącego tu w średniowieczu (Holub i inni 2003: 113).  Havířská 18 (parc. nr 2479) – znaleziono ślady drewniano-glinianej zabudowy aż z rozwiniętego średniowiecza. Była ona zniszczona przez pożar. Jeszcze w średniowieczu powstał dom zbudowany z kamienia łączonego zaprawą wapienną. W późniejszym okresie w płn. części dobudowano do niego jednoprzestrzenną piwnicę z wejściem od południa (Holub i inni 2003: 116).  U Mincovny 4 – badania przy rekonstrukcji domu i wymianie kanalizacji – odkryto stratygrafię z materiałem datowanym na XIII-XIV w. Odkryto także średniowieczne jądro kamienicy (Holub i inni 2003: 116).  Husova 12 – przebudowa traktów na zapleczu budynku – znaleziono warstwy osadowe i odpadkowe, jamy osadowe, drewniane konstrukcje i inne struktury datowane od XIII do XVI w. (Holub i inni 2003: 117).  Husova 28(32) (parc. nr 3362, 2263, 3364) – (rys. XI.16.23) badania w latach 2000-2001 – Najstarsza odkryta faza pochodzi z XIII w. należały do niej relikty drewniano-glinianego zagłębionego budynku (piwnica) oraz trzech kamiennych piwnic. Piwnica budynku drewniano-glinianego (ob. 502) – poprzedzała kamienną budowlę II, zachowała się tylko pd.-zach. narożnik wraz z fragmentem podłogi oraz dół posłupowy, będący elementem nośnym konstrukcji podłogi przyziemia. Jedyne znalezione w jej kontekście fragmenty ceramiki można ogólnie datować na rozwinięte średniowiecze. Sytuacja stratygraficzna datuje ten obiekt na ok. poł. XIII w. Kamienny dom I – zachowany narożnik pd.-wsch. oraz część ściany wschodniej. Sytuacja stratygraficzna wskazuje, że budynek pochodzi z 2 poł. XIII w. Wkop fundamentowy wkopany był w warstwę kulturową z ceramiką z XIII w. Ta z kolei jamę odpadową o owalnym zarysie i głębokości 1,5 m. Przy granicy parceli z ul. Husovą odkryto mur, który datować można na 2 poł. XIII w. i pocz. XIV w. Wschodnia granica parceli przebiegała analogicznie do dzisiejszej. Na terenie parceli znaleziono typowe warstwy osadowe, oraz destrukcyjne. Dom I był przebudowywany w XV-XVI w. Dom kamienny II – znajdował się od strony ul. Palackého, był czworokątny i miał zagłębioną suterenę. Miał wymiary 7 x 6,2 x 7,9 x 6,3 m. Mur miał grubość 0,5-0,6 m. Konstrukcja nadziemna mogła być kamienną bądź ceglana, ale także drewniano-gliniana (o czym może świadczyć duża ilość polepy) (Merta i inni 2001: 210; Kováčik, Merta 2002: 4; Hejhal i inni 2006: 215). Stratygraficzna pozycja budynku wskazuje, że pochodził z XIV-XV w. Działka na której stał dom II już w XIII w. zaopatrzona była w kanał odprowadzający wodę w postaci drewnianego koryta z desek jodłowych. Kamienny dom III – czworokątny budynek, prostokątny, z zagłębioną sutereną. Dom należał do sąsiedniej działki. Dom powstał w XIII-XIV w. Kamienny dom IV – odkryto tylko płn.-wsch. narożnik budynku, który znajdował się na parceli obok badanego terenu (Merta i inni 2001: 211; Kováčik, Merta 2002: 5).  Komenského 31 (parc. nr 3323) – wykop pod kanalizację na zapleczu budynku. Obszar w pobliżu murów obronnych. Znaleziono sekwencję średniowiecznych warstw kulturowych. W warstwie reprezentującej najstarszy poziom osadniczy znaleziono materiał datowany na XV-XVI w. na niej zalegał bruk kamienny (Zimola 2004a: 201).  Smetanova 3 – badania 2005 – w uchwyconych w wykopie warstwach znaleziono ceramikę datowaną od XIII do XX w. W przedniej części wykopu, w kierunku ulicy, znaleziono pozostałości kamiennej studni. W rzucie poziomym była okrągła, zbudowana z kamienia łamanego kładzionego w technice suchego muru. W zasypie znajdowały się fragmenty ceramiki z XIX-XX w. W miejscu dzisiejszego transformatora znajdował się wielofazowy budynek. Najstarsza faza powstała (na podstawie znalezisk ceramiki) w 2 poł. XIII w., od początku był lokowany dłuższą ścianą do ulicy. Z najstrszej fazy zachowała się podłoga należąca prawdopodbnie do zagłębionej drewnianej piwniczki. Obiekt ten uległ spaleniu. Na jego gruzach powstała kolejna budowla, która zanikła w późnym średniowieczu. Kamienny budynek powstał w ciągu XV lub XVI w. Szerokość tego budynku dochodziła do 5,5 m (Zimola 2007: 147-148). We wschodniej części wykopu znaleziono obszar należący do zaplecza działki. W górnej partii znajdowały się warstwy z odpadkami i ceramiką z XVI w. Poniżej znajdowały się warstwy z 2 poł. XIII do XIV w. oraz dołki posłupowe (Zimola 2007: 148).  Smetanova 8 (parc. nr 2485) – badania w obrębie budynku i podwórza (2004-2005) – fundament domu tworzył jednoczasowy mur z kamienia łączonego wapienną zaprawą i gliną. Do muru przylegała warstwa tworząca naturalne podłoże geologiczne, położona ok. 1 m poniżej podłogi. Najstarsza warstwa kulturowa uformowała się w przeciągu XIII-XIV w. Na niej zalegały dwie warstwy z ceramiką z XIII-XV w. Ciąg warstw kończy podłoga z XV w. Na niej zalegała warstwa z ceramiką na wtórnym złożu (XIII-XIV w.) użyta do wyrównania terenu po zakończeniu funkcjonowania jednej z faz domu. Następnie na niej zalegały warstwy związane z podbudową nowożytnej podłogi oraz ściana szczytowa najstarszego kamiennego domu. Przed ścianą, od strony ulicy mogło znajdować się przedproże. Działka została najpóźniej zasiedlona w XIV w. (Zimola 2007: 150). Zaplecze budynku – najstarszym obiektem była suterena drewniano-glinianego budynku w płn. części podwórza. W warstwach zanikowych w jej obrębie znaleziono ceramikę z XIII-XIV w. Obiekt powstał być może w XIII w., a zasypano go w XIV w. Na zasypanym budynku postawiono ścianę domu. Od płn.-zach. do sutereny przylegał zagłębiony owalny obiekt o funkcji prawdopodobnie gospodarczej. Można go datować na XIV w. W południowym profilu wykopu pod basen znaleziono stożkowatą jamę zagłębioną w ilaste podłoże. Była to najprawdopodobniej jama zasobowa, której funkcjonowanie zakończyło się w XIX-XX w. Na całej powierzchni podwórza odłożyła się warstwa kulturowa o miąższości 0,5-1 m zawierająca materiał ceramiczny z XIV-XVI w. (Zimola 2007: 152).  Dom W dziejach miasta, na podstawie badań archeologicznych i historycznych, można wydzielić trzy horyzonty zabudowy, trwające w sumie od 2 poł. XIII w. do XIV w. Pierwszy reprezentowały domy drewniano-gliniane z kamiennym zagłębionym budynkiem na tyłach, przystawionym do drewnianej konstrukcji. Były to najpewniej domy jednotraktowe, trójdzielne, zajmujące dwie trzecie szerokości działki. Niektóre budynki miały drewniane piwnice z wejściem od frontu parceli. W zachodniej części rynku równolegle z drewnianymi domami powstał kompleks budynków o specyficznej formie i funkcji. Budynki te nie respektowały szerokości działek, były one z góry zaplanowane w takiej formie. Drugi horyzont reprezentują domy trójdzielne jednotraktowe, zagłębione, o murowaną piwnicą i przyziemiem oraz drewnianej nadbudowie. Domy są właściwie takie jak wcześniej tylko, że drewno i glinę zastąpiono kamieniem i czasem cegłą (przykłady: pierwsza faza domu w ratuszu, oraz oba domy przy ul. Joštovej 11). Z tej fazy zachowały się ślady zarysu domów i boczny przejazd. Faza ta wiązana jest z pożarami i koniecznością odbudowy domów w 3 ćw. XIII w. Trzeci horyzont związany jest z domami sieniowymi. Ze starszych konstrukcji pozostały sutereny i część ścian które mogło zostać wtórnie wykorzystane. Domy zajmowały całą szerokość parceli. Na tyłach znajdowało się zamknięte pomieszczenie, a od frontu budowano dużą otwartą sień. Ze starszych piwnicy wyprowadzono wyjścia-szyje na ulicę bądź rynek. W tej fazie zaczęto także budować podcienia. Domy sieniowe pojawiły się jeszcze przed 1300 r. (Hejhal i inni 2006: 221; Hrubý 2011: 39). Budynki murowane zaczęły powstawać w Igławie w XIII w. Przy rynku znajduje się dziś ok. 50 murowanych kamienic (Novotná 2006: 232). Domy stawiano na działkach o szerokości 10-14 m i długości 30-40 m. Długość murowanych domów wahała się od 17 do 30 m. Domy na dłuższej stronie rynku były trzykondygnacyjne, najbardziej reprezentacyjne były przyziemia. Fasady posiadały przedproża zaopatrzone w podcienia z dwoma lub trzema łukami. Przedproża nakryte były sklepieniami, miały rozpiętość 4 m i wysokość 4 m. Podtrzymujące je słupy były ośmiokątne bądź okrągłe. Podcienia były ze sobą połączone tworząc korytarz. Z podcienia wchodziło się do przyziemia, które było podzielone na przejście na zaplecze (przejazd) i oraz 2-3 pomieszczenia obok. Na parterze znajdowało się miejsce pracy, przejście na piętro oraz czasami czarna kuchnia. Do piwnic prowadziło zejście z rynku. Pomieszczenia były często nakryte sklepieniem, czasem stropem. Domy budowano z reguły z kamienia, sklepienia robiono z cegieł. Z kamienia robiono ozdobne filary, portale i sedile w przejściu na zaplecze (Novotná 2006: 233). Gotyckie podcienia zachowały się w budynkach przy Masarykovym námestí 4 i 7. Jednym z najstarszych zachowanych budynków jest kamienica nr 31 na rogu Kosmakovej. Jego początki są datowane na lata 70-te XIII w. (zachowany portal i sklepienie krzyżowe z polichromią). Kolejnym jest dom tzw. Bavorovy nr 39, na rogu ul. Žídowskiej. Jego frontowa część pochodzi prawdopodobnie z ok. 1260 r., Podcienia pochodzą z XIV w. Także domy pod numerem 40, 44. Pod numerem 48 i 49 mieściła się w średniowieczu siedziba wójta. Także dom 55 ma swoje początki w XIII w. (Měřínský i inni 2009a: 71-72). Pod koniec XIII w. najczęściej stosowanym materiałem budowlanym było wciąż drewno oraz drewno z gliną. Prawdopodobnie górne kondygnacje domów były drewniane. Murowane elementy miały raczej budynki należące do bogatych mieszczan. Drewno stanowiło główny materiał budowlany dla budynków gospodarczych, wielu domów uboższych mieszczan oraz przedmieść. Drewniana zabudowa w obrębie centrum przetrwała jeszcze przez stulecia (Měřínský i inni 2009a: 72). W Igławie w poł. XV w. było ok. 500 domów, a pod koniec XVI w. 750-800. W obrębie murów było ok. 560 domów, a na przedmieściach 190-200 (Svěrák 2009: 266). W XVI w. zagęściła się zabudowa przy murach. Klasztory żebracze oddały część swoich terenów, podzielono długie gotyckie parcele na mniejsze części (Svěrák 2009: 267). W okresie renesansu zaczęto (podobnie jak w innych miastach) stawiać domy sieniowe (z dużym frontowym pomieszczeniem w przyziemiu) w miejsce gotyckich domów z przejazdem. Pierwsze domy sieniowe posiadały jeszcze przejazd (Masarykove námiestí 50 i 48), potem pojawiają się domy z sienią na całą szerokość kamienicy (Mencl 1999: 61). W wielu domach przejazdy zachowały się szczątkowo, tylko z sieni na zaplecze, często w formie przejścia pieszego (Mencl 1999: 63). W latach 70-tych-90-tych XVI w. w igławskich domach mieszczańskich pojawił się nowy element – duża hala w środkowej części budynku. Był to naturalny rozwój późnogotyckiej kamienicy. Domy takie podzielone są często na 3, często symetryczne, trakty. W środkowym trakcie była klatka schodowa i arkadowa loggia (Kroupa 2009: 324). Domy takie były związane z wyższymi warstwami patrycjatu. Do tego typu należy dom 57 i 24 przy rynku, a także dom 10 przy ul. Komenského, Husovej 9, 10, 12 (Kroupa 2009: 324). Geneza domów z wysoką sienią wiązana jest z sukiennikami, do których te domy miały by należeć. Wg Hauserovej należy je nazywać domami z górnym oświetleniem wysokiej sieni. W sumie zidentyfikowano 30 obiektów, które można zaliczyć do tej kategorii. Sień znajdowała się wewnątrz domu i zapewniała dostęp światła. Tradycyjnie ta część domu zawierała schody. Sień miała także funkcję reprezentacyjną. Taki typ sieni był zarówno w domach nowobudowanych jak i w adaptowanych średniowiecznych. W drugim przypadku przestrzeń na sień uzyskiwano przez wydłużenie domu (Hauserová 2002: 75-76). Źródłem powstania nowych okazałych domów było bogactwo igławskiego mieszczaństwa. Liczne pożary w XVI w. spowodowały, że domy tak czy tak trzeba było przebudować (Hauserová 2002: 79). Prawdopodobnie duża przestrzeń wewnątrz domu, dobrze oświetlona była potrzebna w handlu suknem. W Zgorzelcu, który był dużym ośrodkiem handlu suknem, znajdują się liczne najstarsze przykłady domów z dużą oświetloną od góry sienią. Należały do ludzi różnych profesji, jednak zwykle byli to najbogatsi mieszczanie (Hauserová 2002: 80). Kwerenda archiwalna ujawniła jednak, że choć właściciele domów z sienią należeli do patrycjatu, żaden nie był członkiem cechu sukienników. Można stwierdzić, że sień była elementem prestiżowym i modnym (Hauserová 2002: 82).  Masarykovo námestí 1 i 2 (rys. XI.16.18-20) Najstarszą drewnianą fazę zabudowy działek reprezentują dwie sytuacje odkryte w przyziemiu ratusza. W pomieszczeniu w tylnym trakcie kamienicy pd. znaleziono zawalony drewniany strop należącego do kamiennej fazy domu. Pod nim odkryto wejście do drewnianej piwnicy należącej do najstarszej fazy użytkowania działki. Relikty drewnianej piwnicy znaleziono także na sąsiedniej działce. Powstanie najstarszych drewnianych budynków można datować najwcześniej na lata 40-te XIII w. przed poł. stulecia (Hrubý i inni 2007a: 71). Kolejną fazą reprezentują kamienne budowle. Śladem po nich są kamienne piwnice oraz mur frontowy, pokazujący przebieg dawnej linii ulicy, która znajdowała się 5-8 m w głąb obecnych kamienic. Nie wiadomo jak przebiegały granice między najstarszymi drewnianymi domami, można założyć, że po przebudowie na drewniane zostały one zachowane, z tą różnicą, że wolny przejazd oddzielony był od ulicy kamienną ścianą (z bramą). Od frontu do kamienic dobudowano drewniane przedproża o funkcji komunikacyjnej (Hrubý i inni 2007a: 72). Przed kamienicą odkryto szyję zejściową do drewnianej piwnicy. Została on zniszczona przez budowę murowanej kamienicy. Przestrzeń gdzie znajdowało się zejście stało się przedprożem. Drewno użyte do budowy nowej konstrukcji pochodziło z drzewa ściętego po 1265 r. W warstwie zasypu szyi wejściowej znaleziono brakteat Przemysła Ottokara II z czasów panowania królewskiego (1253-1278) (Hrubý, Malý 2005: 74). Przebudowa nastąpiła zatem po roku 1265. Kamienna faza rekonstruowana jest jako kilkutraktowe piętrowe kamienice, sąsiadujące jedną ścianą, między którymi znajdowała się wolna przestrzeń na przejazd. Domy zaopatrzone były w przedproża. Z czasem budynki rozrosły się na całą szerokość parceli (Hrubý i inni 2007a: 72) (dokładny opis przebadanych wykopów: Hejhal i inni 2006: 192-205). W obrębie kamienicy 1 znaleziono, w jednym z pomieszczeń łączących przyziemie z traktem zaplecza gromadne znalezisko monet (17 sztuk). Zalegały w najstarszej znalezionej w tym rejonie warstwie. Wśród monet były morawskie denary typu fenigowego bite przez Przemysła Ottokara gdy był margrabią morawskim (1247-1253) (Hrubý, Malý 2005: 74-75; Hrubý i inni 2005: 47). Odkryto także jamę z towarzyszącymi jej dołami posłupowymi, będącymi pozostałością konstrukcji drewnianej. Konstrukcja spłonęła, a warstwę zasypu datować można na lata 60-70-te XIII w. (Hrubý, Malý 2005: 75). Sondaże na zapleczu kamienicy – Odkryto warstwę komunikacyjną z XIII w. znajdującą się 1,4 m pod powierzchnią terenu. Znaleziono owalny obiekt, wkopany w calec. W jego zasypie znajdowały się pozostałości pieca oraz odpady z produkcji metalurgicznej miedzi. Odkryto także ścianę piwnicy której ułożenie pokrywa się z granica między parcelami nr 1 i 2. Odkryto wkop budowlany o szerokości 0,7 m i głębokości 1,1 m. Materiał z jego zasypu pochodził najpóźniej z XIV w. (Hrubý, Malý 2005: 75).  Masarykovo námestí 4 – w przyziemiu znajdowała się sień przykryta sklepieniem krzyżowym wyposażona w półokrągły portal datowany na 1568 r. (inskrypcja na portalu). Detale architektoniczne w sienie pochodziły z ok. 1440 r. Tylne trakty na piętrze przykryte były sklepieniami krzyżowymi. Od frontu znajdował się wykusz na wspornikach. Dom datowano na 1568 r. (Dražan 1950: 158). Jest to jeden z najlepszych przykładów późnogotyckiej przebudowy w Igławie. Początkowo dom z przejazdem, z podcieniem, przebudowany ok. poł XVI w. na budynek z długa dolną sienią. Wjazd był po prawej stronie, podłużny korytarz rozszerzał się ku środkowi budynku. Rozległa sień sięgała aż do ¾ głębokości budynku. Obecnie jest rozdzielona ścianą. Sień zamknięta była sklepieniem kolebkowym. Na jej końcu schody na piętro. Przejazd prowadzi na wąski dziedziniec obudowany z trzech stron. Na tyłach domu znajdowała się czarna kuchnia (Mencl 1999: 75).  Masarykovo námestí 8 – dwupiętrowy dom narożny z walcowatym wykuszem w narożniku. W przyziemiu znajdowała się duża sień, ze sklepieniem krzyżowym wspartym na dwóch filarach. Na dziedzińcu na zapleczu wzniesiono krużganek. Część piętra była wysunięta w stronę ulicy na wspornikach. Dom datowano na ostatnią ćw. XVI w. (Dražan 1950: 154).  Masarykovo námestí 24 – (rys. XI.16.25) w przyziemiu znajdowała się sień zajmująca całą szerokość parceli, ze sklepieniem wspartym na dwóch filarach. Z sieni na dziedziniec prowadził otwarty przejazd. Do przejazdu przylegało pomieszczenie z portalem. Na I piętrze mieściła się dwupiętrowa sień. Dom datowano na 1591 r. (Dražan 1950: 157).  Masarykovo námestí 31 – kamienica na rogu rynku i ul. Kosmákovej. Na parterze była duża sień przykryta sklepieniem krzyżowym. Do sieni wstawiono schody. Przylegała do niej komora z zachowanymi sklepieniami krzyżowymi. W średniowieczu jądrem domu miała być sień, z której wchodziło się do bocznej komory. W renesansie doszło do zmiany funkcji – komora stała się sienią, a dawna duża sień komorą. Budynek na podstawie detali architektonicznych można być może datować na r. ok. 1300 (Dražan 1950: 129).  Masarykovo námestí 39 – pierwotnie miał trzy-arkadowe przedproże. Dom miał szerokość 11 m i głębokość 20 m (Vošahlík 1981: 454).  Masarykovo námestí 44 – gotyckie jądro kamienicy znajdowało się w prawej części budynku. Zachowany był szeroki przejazd na zaplecze, nakryty sklepieniem kolebkowym. W jego tylnej części, przy ścianie umieszczone były kamienne ławy. Do przejazdu przylegał pas komór. Szerokość domy wynosiła 11 m, a głębokość 20 m (Vošahlík 1981: 450).  Masarykovo námestí 47 – kamienica narożna, na I piętrze był narożny wykusz. Sień przykryta była sklepieniem krzyżowym. Wiódł do niej łukowy portal. Po obu jej stronach mieściły się pomieszczenia przykryte sklepieniem krzyżowym, w sieni schody na piętro. Na podstawie detali architektonicznych dom datowany na okres ok. 1550 r. (Dražan 1950: 152).  Masarykovo námestí 57 – trzypiętrowy dom w górnej części rynku. Gotycki dom przebudowany w XVI w. na dom z sienią krytą dachem. W przyziemiu była duża sień o szerokości całej kamienicy (Mencl 1999: 75-76).  Masarykovo námestí 60 (parc. nr 1320) – płn. część rynku – najstarszy murowany dom o długości 23,5 m zajmował całą szerokość parceli, przy rynku miał szerokość 8 m a na dziedzińcu 6,8 m. Najstarszy dom miał prawdopodobnie postać częściowo podpiwniczonego, piętrowego jednotraktowego, podzielonego na trzy segmenty (?). Nie wiadomo czy posiadał przedproże. Do dziś z tej fazy zachowały się mury piwnicy i ścian obwodowych oraz część ścian poprzecznych. Piwnica miała rozmiary 9 x 6,7 m i wchodziło się do niej z środkowej części domu. Przyziemie podzielone było na trzy pomieszczenia. Być może w przyziemiu znajdował się przejazd na zaplecze. Na piętrze zachowały się średniowieczne mury tylnego pomieszczenia. Brak muru we frontowej partii może świadczyć, że ta część był drewniana. Wszystkie pomieszczenia miały stropy. Budynek najprawdopodobniej uległ spaleniu pod koniec średniowiecza. Powstał być może pod koniec XIII w. (Hejhal i inni 2006: 207).  Naroże Palackiého i Židowskej – (rys. XI.16.21) wcześniej w tym miejscu stały budynki zwrócone frontem do ul. Židowskej. Odkryto pozostałości zabudowy pochodzące z czasów od średniowiecznej kolonizacji. Odkryto piwniczkę drewnianego budynku oraz kamienną piwnicę późniejszego domu, która pochodziła najpóźniej z późnego gotyku. Piwnicę tą użytkowano aż do późnej nowożytności. Druga zagłębiona piwniczka (suterena), odkryta w profilu, znajdowała się kilka merów od pierwszej, zorientowana była na ul. Židowską. Na całym badanym terenie znaleziono warstwy użytkowe i komunikacyjne, z których najstarszy materiał datować można na XIII i pocz. XIV w. (Holub i inni 2003: 103; Hejhal i inni 2006: 207).  Matký Boží 28 – łukowy portal prowadził do przejazdu sklepionego krzyżowo, do którego przylegało frontowe pomieszczenie ze stropem. Z niego prowadziło wyjście do pomieszczeń w dalszych traktach, sklepionych krzyżowo. Za nimi mieściło się pomieszczenie tylnego traktu przylegające do przejazdu. Na I piętrze była sień. Dom datowano na ostatnią ćw. XVI w. (Dražan 1950: 159).  Joštova pomiędzy 8 a 10 – (badania 2003) – (rys. XI.16.24) część sutereny budynku drewniano-glinianego. Teren w bloku zabudowy wymierzonym przy ul. Brněnskej, ograniczonym przez ul. Joštovą i Lazebnicką. Obiekt w płn. części miał „szyję”wejściową. Nie uchwycono wschodniej ściany obiektu, przez co nie wiadomo czy zlokalizowany był zgodnie z przebiegiem ulicy. Budynek miał na linii płn.-pd., długość 4 m (+ 3 m szyi) a głęboki był na 1,4 m. Budynek był zasypany, w 2 poł. XIV w. do poł. XV w. (na podstawie ceramiki znalezionej w zasypie) (Hejhal, Hrubý 2005: 131; Hrubý, Malý 2005: 69).  Joštova 11 – działka ulokowana przy murze obronnym. Duża szerokość budynku wskazuje, że pierwotnie były to dwa oddzielne domy. Zachodnia część jest podpiwniczona, wschodnia nie. Dom wschodni mógł być pierwotnie kamiennym budynkiem z przejazdem, nie ma jednak podstaw dla jego datowania. Najstarszą częścią zachodniego domu jest położona z tyłu piwnica i przyziemie, zachodnia ściana obwodowa i część frontu. Pierwotnie północna ściana komory była położona dalej na płn. Nie wiadomo czy była to tylna komora domu sieniowego czy północna część trójdzielnego traktu (?). Za drugą opcją przemawia załamanie się ściany frontowej w miejscu gdzie w takiej kamienicy znajdował by się przejazd. Część budynku mogła być drewniana. Powstanie tego budynku można datować być może na koniec XIV w. (Hejhal i inni 2006: 216-217).  Brněnská 10, (parc. nr 1495) – (rys. XI.16.22) dom narożny (przy Lazebnickej), parcela funkcjonowała prawdopodobnie już od założenia miasta. Domy najpewniej stały przy ul. Brněnskej, a ich zaplecze pozostawało wolne dla zabudowy gospodarczej. Budynek zajmował całą szerokość parceli. Teren działki opada na południe. W obrębie budynku rozróżniono dwie średniowieczne fazy. Starsza gotycka faza może pochodzić z końca XIII w. lub pocz. XIV w. Najstarszą częścią było pomieszczenie w środkowej części budynku, znajdujące się przy ul. Lazebnickej. Być może była to tylna komora drewniano-glinianego domu frontowego. W następnej kolejności komorę wpasowano w budynek z frontową sienią i przejazdem na zaplecze. Następnie do najstarszego pomieszczenia od strony zaplecza dobudowano pomieszczenie ze sklepieniem krzyżowym. Zlikwidowano też podział frontu kamienicy tworząc jedną dużą sień. Tą fazę można datować na XIV-XV w. Kolejna przebudowa miała miejsce w renesansie (Holub i inni 2003: 114-115; Hejhal i inni 2006: 211-213).  Brněnská 28 – głębokość parceli wynosiła 42,7 m, a szerokość 7,5 m. Maksymalna obecna głębokość domu wynosi 24,5 m. Dom był najprawdopodobniej dwutraktowy, jeden trakt stanowił korytarz wejściowy a drugi salę. Obecnie podpiwniczona jest tylna część budynku. W warstwach w obrębie tylnej części kamienicy znaleziono ceramikę datowaną na XIII w. We frontowej części natrafiono na pozostałości starszej zasypanej piwnicy o wymiarach podobnych do współcześnie istniejącego pomieszczenia. Prawdopodobnie była ona dopasowana do przebiegu ulicy i była starsza niż piwnica na tyłach domu (Hejhal, Hrubý 2006: 240).  Křížová 27 – (wykopy wzdłuż ul. Křížovej i Divadelní) – prawdopodobnie pierwotnie więcej niż jeden gotycki dom połączony z czasem w całość. Szerokość fasady wynosi ok. 16,5 m, długość płn. domu ok. 22,8 m, a głębokość parceli 20,5 m. Na istnienie dwóch budynków może wskazywać wielkość działek po pd. stronie budynku. Mają one szerokość 8,1 i 8,2 m a w niektórych przypadkach 5,3 m. Szerokość domów po przeciwnej stronie ulicy wynosi 7,2-8 m albo 11,2 do 13,5 m. Budynek północny, narożny, jest trzytraktowy. Po południowej stronie tych pomieszczeń znajduje się korytarz wejściowy, a na pd. od niego znajduje się dwutraktowa część, być może pierwotnie osobny budynek. Odkryto płn. ścianę fundamentową, która miała szerokość 1,1-1,2 m i trochę inny przebieg niż obecny budynek. Wzniesiono ją z kamienia łamanego i drobnych fragmentów cegieł (Hejhal, Hrubý 2006: 241).  Lazebnická 2 – dom narożny, przy placu przy kościele św. Jakuba. Obok (?) znajdowały się zabudowania parafii. Budynek gotycki przebudowany w XV-XVI w. Na działce poza budynkami parafii znajdował się dom mieszczański (Mencl 1999: 74).  Zaplecze  Matký Boží 6 (parc. nr 2644) – badania archeologiczne na zapleczu. Odkryto szereg obiektów wziemnych. Jama 1 – dochodziła do głębokości 2,6 m, z czego 0,5 m zagłębione było w skalne podłoże. Ściany były szalowane cembrowiną z belek o średnicy 8-12 cm. W narożnikach znajdowały się belki o przekroju 10 x 13 cm. Konstrukcja w rzucie poziomym miała kształt trapezowaty. Górna część obłożona była deskami wymiarach 20 x 25 cm. Obiekt najprawdopodobniej był studnią. W wypełnisku studni znaleziono naczynia ceramiczne i ich fragmenty. Jama 2 – obiekt znacznie zniszczony, przylegał do gotyckiego muru, znajdował się 2 m n płn.-wsch. od jamy 1. Zachował się fragment konstrukcji drewnianej – deska o wymiarach 35 x 3 cm. W mułowym wypełnisku znajdowały się pestki czereśni i śliwek. Jama 3 – była zupełnie zniszczona, nie udało się określić jej konstrukcji i rozmiarów. Jama 4 – wysunięta najdalej na płn.-wsch. Miała czworokątny zarys i rozmiary 2 x 2 m. Była zagłębiona w skaliste podłoże na 1,2 m. Cembrowina zbudowana była z desek wzmocnionych narożnymi słupami. Nie udało się przebadać wypełniska. Jama 5 – usytuowana była przy gotyckim murze. Zachowała się do głębokości 2,7 m, zagłębiona była na 0,9 m w skalne podłoże. Miała rozmiary 1,8 x 1,8 m. Szalowana była deskami o wymiarach 3 x 25 cm i długości 1,8 m. Wkop pod obiekt był większy niż szalowanie a przestrzeń między jego ścianami a cembrowiną była wypełniona drobnymi kamieniami. Pd. ściana jamy przylegała do gotyckiego muru. Górna część jamy nie zachowana. Na dnie zalegała 20 cm warstwa kamieni różnej wielkości. Wypełnisko stanowiła warstwa zawierające liczne odpady bytowe (pestki, ceramikę [1241 frag.], frag. drewna, szkła, skóry). Materiał ceramiczny można datować na 2 poł. XIV-XV w. Jama 6 znajdowała się tuż obok jamy 1 jednak została zniszczona w trakcie prac budowlanych. Jama 7 – leżała po pd.-wsch. stronie gotyckiego muru, zachowała się tylko dolna część, 20 cm powyżej dna. Znaleziono w niej żelazny sztylet z drewnianą rękojeścią. Jama 8 – powstała po zburzeniu średniowiecznego domu, w pd.-wsch. narożniku budynku. Miała rozmiary 1,2 x 1,2 m (nie udało się ustalić głębokości). Ocembrowana była belkami o średnicy 12 cm, wzmocnionymi w narożnikach przez belki o wymiarach 20 x 15 cm. W wypełnisku znajdowała się duża ilość ceramiki (Novotný 1977).  Křížová 14 (parc. nr 188, 189, 190) – badania 1993 – działki w płn. części miasta, przy murach obronnych, najstarsza warstwa zawierała liczne węgle drzewne i była pozostałością po karczunku i spaleniu pozostałości drewna, znaleziona w niej ceramika może być datowana na 1 poł. XIII w. Badany obszar był intensywnie użytkowany od końca XIII w. Odkryto dwa piece garncarskie, 2 suszarnie i trzy piece kuchenne (?). W ich okolicy znaleziono liczne dołki posłupowe. Jeden z pieców datowany był na przełom XIII i XIV w. Odkryto także zagłębiony dom (ziemiankę). Po jego spaleniu postawiono na nim piec garncarski i suszarnię funkcjonujące od poł. XIII w. do pocz. XIV w. (Šedo, Zatkoukal 1997). d. Place miejskie  Rynek (Masarykovo námestí) Orientowany na linii płn.-płn.-zach. – pd.-pd.-wsch., zgodnie ze spadkiem terenu. W 2 poł. XIII w. na środku powstał dom kupiecki który podzielił targ na dolną i górną część. Początki targu związane z prawem składu z 1269 r. Obok domu kupieckiego powstały kolejne budynki. Blok środrynkowy został ostatecznie zlikwidowany przy budowie domu handlowego Prior na przełomie lat 70-tych i 80-tych XX w. Po jego zachodniej stronie znajdowały się dwa rzędy jatek mięsnych, a od północy ławy chlebowe (Měřínský i inni 2009a: 69). Na górnym rynku stał pręgierz (Hoffmann 2009b: 113). W wykopie o długości 180 m wykonanym wzdłuż wschodniej pierzei natrafiono na trzy obiekty związana z okresem przedlokacyjnym bądź z pierwszymi latami funkcjonowania miasta. Obiekt 1 znajdował się w płn. części wykopu, miał zaokrąglone rogi i zagłębiony był na 0,4-0,5 m. Na dnie znajdowały się warstwy kulturowe z rozwiniętego średniowiecza. Drugi obiekt, podobny, znajdował się kilka metrów na pd. Zniszczony był przez wkop pod wodociąg drewniany. Trzeci obiekt znajdował się 102-104 m od płn. granicy wykopu. W dużej części zniszczony był przez wkop pod dom handlowy Prior. We wszystkich trzech przypadkach były to pozostałości zabudowy, którą możemy datować na XIII w. (ceramika) (Holub i inni 2003: 108-109; Hejhal, Hrubý 2005: 131; Hrubý, Malý 2005: 73). Na cały obszarze wykopu znaleziono warstwy kulturowe. Najbogatsza warstwa wystąpiła w płn. części wykopu, znaleziono w niej liczne fragmenty ceramiki, przedmioty żelazne i kości zwierzęce. Znaleziono także ślady działalności metalurgicznej w postaci fragmentów żużli żelaznych i krople oraz grudki metali kolorowych (Holub i inni 2003: 109). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze i inne  Dom królewskiego wójta – największy przy rynku, znajdował się w północno-zachodnim narożniku rynku. Zajmowała początkowo obszar dwóch działek, ale wraz z wydzieleniem się sądu mieszczańskiego rozdzieliła się na dwa domy (Hoffmann 2009b: 112)  Ratusz Początkowo sąsiadował z siedzibą wójta w północno zachodniej części rynku (Hoffmann 2009b: 113). Przeniesiony w 1425 r. z zachodniej pierzei rynku do wschodniej (obecne kamienice pod nr 1 i 2). W 1509 r. dokupiono dom północny. W 1534 r. ratusz przebudowano. We wnętrz na pierwszym piętrze znajdowała się duża gotycka reprezentacyjna sień. W poł. XVI w. przebudowano fasadę łącząc ją w całość (Svěrák 2009: 321-322).  Urządzenia handlowe Blok śródrynkowy zaczął powstawać ok. poł. XIV w. przy wschodniej stronie rynku. Wcześniej w tym rejonie znajdowały się ławy chlebowe i mięsne. Blok rozdzielił rynek na część górną i dolną (Kuča 2000: 670).  Waga miejska  Łaźnia W Igławie znajdowały się 4 łaźnie, po jednej na każdą z części miasta (Hoffmann 2009b: 146).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Od XIV w. wodę dla miasta dostarczać miał staw zbudowany w Pístovie na Koželužskim potoku (Měřínský, Vosáhlo 2009: 31). W 1389 r. zbudowano wodociąg biegnący ze stawu za Pístovem do studni na rynku (Kuča 2000: 667). Po wzniesieniu wodociągu na górnym i dolnym rynku powstały studnie publiczne. Woda doprowadzana była także do domów mieszczan (Hoffmann 2009b: 113). Początkowo jedyna publiczna studnia znajdowała się na Górnym Rynku, od 1545 r. także na Dolnym. W 1615 r. zawarto umowę z o budowie rurociągu z odległego o ćwierć mili Smrčnej (na płn. od miasta, po drugiej stronie rzeki). Rurociąg miał być drewniany lub ołowiany i kończyć miał się kamienną cysterną na Górnym Rynku, skąd woda miała być rozprowadzona miedzianymi przewodami do dalszych czterech studzienek (Svěrák 2009: 273).  Szpital Wzmiankowany w 1258 r. Znajdował się na północ od miasta, przy dzisiejszej ulicy Havličkovej. Od niego wzięło nazwę całe przedmieście. W 1293 r. miał być zniszczony i odbudowany. Młodszy był szpital św. Elżbiety przy dzisiejszej ul. Komanskeho, powstał w 1434 r. (Měřínský i inni 2009a: 68).  Mennica Być może pierwszym świadectwem jej istnienia jest dokument dotyczący warunków pokoju miedzy Wacławem I a jego synem Przemysłem z 1249 r. Wacław miał mieć połowę dochodu z mennicy Igławskiej (Měřínský i inni 2009b: 83). Przez współczesnych historyków interpretowanej jest to jednak inaczej – Wacław miał dostać połowę wydobytego srebra (Jaroš 1999: 86). Funkcjonowała na pewno w 1272 r. za panowania Przemysła Ottokara II, od 1275 r. była wynajmowana przez mieszczan Jarosza, Hartmunda, Eberharda (Měřínský i inni 2009b: 84; Hrubý 2011: 38-39). Jest to pierwsze bezpośrednie świadectwo istnienia mennicy (Jaroš 1999: 87). Produktem mennicy były srebrne denary i brakteaty, które w XIII w. były bite w którymś z budynków przy rynku. Znaleziska skupisk monet z budynku pod numerem 1 na terenie ratusza może świadczyć o wyrobie monet w tym miejscu (Měřínský i inni 2009b: 84). W 1300 r. mennice przeniesiono do Kutnej Hory (Měřínský i inni 2009b: 86).  Szkoła parafialna Najprawdopodobniej już w latach 70-tych XIII w. zaczęła działać miejska szkoła, początkowo przy kościele farnym (Měřínský i inni 2009b: 85). f. Obiekty sakralne  Kościół Wniebowziętej Marii Panny i klasztor franciszkanów Powstał ok. 1257 r. Najstarszy kościół miał postać trójnawowej bazyliki z poprzeczną nawą, rozciągniętym chórem i niskimi arkadami bocznych naw. Nakryte były sklepieniem żebrowym. Obok znajdowało się skrzydło klasztorne z kapitularzem i krużgankiem. Klasztor spłonął w 1355 r. W XIV w. powstała ośmioboczna wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej. W XIV w. rozszerzono klasztor o obszar przy murach obronnych, dobudowano trzy skrzydła krużganku. Franciszkanie opuścili miasto w 1564 r. a wrócili w 1620 r. (Kuča 2000: 666). Klasztor założono na niezasiedlonym obszarze. Teren przed budową wyrównano. We wnętrzu kościoła zachowane malowidła z XIV i XV w., jedno datowane na lata przed 1300 r. (Měřínský i inni 2009a: 67). W 2002 r. przeprowadzono badania archeologiczne w prezbiterium. Badania prowadzono w głównej nawie, w prezbiterium, we wschodniej części nawy oraz w miejscu, gdzie znajdowała się kaplica św. Wolfganga, na Minotitskim námestí, w krzyżowym korytarzu, oraz w miejscu kaplicy Serca Jezusowego (dawniej Wniebowziętej Panny Marii i św. Anny). Przy wschodniej ścianie kościoła w średniowieczu znajdował się obszar użytkowany jako cmentarz. Znaleziono tam groby datowane na XIII w. (Holub i inni 2003: 104). Groby odkryto także we wnętrzu kościoła. Najmłodsze groby prezbiterów można datować na podstawie kamieni nagrobnych na okres funkcjonowania stylu barokowego. W kaplicy Serca Jezusowego odkryto relikty średniowiecznej posadzki z płytek ceramicznych. Znaleziono też pozostałości murów kościoła z okresu lokacji miasta. We wszystkich sondażach zarejestrowano ślady warstwy użytkowej z okresu lokacji. Zalegały w niej nieliczne małe fragmenty ceramiki z XIII w. Warstwa ta jest starsza niż kościół (Holub i inni 2003: 105).  Kościół podwyższenia Krzyża Świętego i klasztor dominikanów Klasztor założono w 1247 r. Pierwsza informacja o nim w źródłach pisanych pochodzi z 1257 r. Kościół poświadczony był od 1261 r. Miał postać trójnawowej hali z cofniętym do środka portalem oraz podłużnym prezbiterium z poligonalnym zamknięciem. Kościół wzniesiono w stylu cystersko-burgundzkim. Filary nawy zbudowano w 2 poł. XIII w., a w XIV w. (ok. 1380 r.) powstało sklepienie. Klasztor spalił się w 1513 r. Funkcjonowała aż do 1773 r. (Kuča 2000: 666). W trakcie badań w latach 90-tych XX w., znaleziono liczne fragmenty granitu powstałe z obróbki elementów budowlanych. Stwierdzono, że mury obwodowe zagłębione były na 1 m. Datowano je na podstawie znalezisk ceramiki na XIII w. Równolegle wznoszony był klasztor. Jego pierwotny wygląd nie jest znany. Najprawdopodobniej budynek kapituły był kamienny (Měřínský i inni 2009a: 68). Badania z 1994 r. dostarczyły materiał ceramiczny z poł. XIII w. z warstw sprzed budowy kościoła z okresu przybycia dominikanów. Natrafiono także na cmentarz przykościelny użytkowany od założenia klasztoru od czasu reformy Józefa II, gdy klasztor przestał istnieć (Štrof, Zatkoukal 1997).  Kościół św. Jakuba Większego (parafialny) Kościół ten przejął prawa parafii od kościoła św. Jana Chrzciciela w Starej Igławie (Hrubý 2011: 38). Wyświęcono go w 1257 r. Z najstarszej fazy zachowane ściany obwodowe trójnawowej hali z zachodnią dwuwieżową fasadą, portalem, chórem z trójdzielnym zwieńczeniem w stylu cysterskiego gotyku. W XIV w. powstały filary nawy. Sklepienie powstało ok. 1380 r. Na pocz. XV w. od płn. powstały wie kaplice. Jedna z wież została obniżona w XVI w. (Kuča 2000: 665).  Kościół św. Jana Chrzciciela w Starej Igławie Kościół przedlokacyjny, powstał we wsi na szlaku, przy brodzie, na lewym brzegu rzeki Jihlavy, na terasie naprzeciw ujścia Jihlavki. Kościół orientowany na wschód, był jednonawowy, kiedyś otoczony przez cmentarz. Prezbiterium gotyckie w formie, ale najprawdopodobniej postawione na starszej fazie kościoła (Měřínský, Charouz 2009: 42). Romańska faza została uchwycona w trakcie badań w 1984 r. Odkryto ślady apsydy oraz wąskich okien. Kościół wzniesiony z kamienia, z obrobionych ciosów. Gotycka przebudowa miała miejsce ok. poł. XIII w. – 1270 r. Parafię przeniesiono w 1257 r. do kościoła św. Jakuba w mieście lokacyjnym (Měřínský, Charouz 2009: 44).  Dom Beginek Funkcjonował w 1 poł. XV w. przy pd. stronie ulicy Hlubokiej (Kuča 2000: 666).  Synagoga Znajdowała się na rogu Židovskiej i Mrštíkovej. Po wypędzeniu Żydów w 1425 r. zmieniono ją na kaplicę Ciała Chrystusa, a być może w 1511 r. na kościół 10 000 męczenników i Wszystkich Świętych. Kościół przestał funkcjonować w XVI w. po pożarze, jednak wg niektórych źródeł aż do XIX w. budynek pełnił funkcję stajni (Kuča 2000: 666). g. Fortyfikacje (rys. XI.16.16) System fortyfikacji zaczęto wznosić najpóźniej w 3 tercji XIII w. Jego główną częścią był mur o szerokości średnio 2,5 m. Mur nie był wkopany w ziemię, albo wkopany w niewielkim stopniu. Wysokość muru dochodziła do 6 m. Zbudowany był kamienia łamanego spojonego zaprawę, który tworzył wewnętrzne i zewnętrzne lico, wnętrze wypełniał kamień gorszej jakości. Podobnie wzniesiony był mur zewnętrzny o szerokości 1 m, który wzmocniony był basztami okrągłymi i czworokątnymi. Trzeci pas obronny tworzyła fosa, wykopana od północy, zachodu i południa miasta. Być może istniał też zewnętrzny wał z palisadą. Wjazdu do miasta broniło 5 bram: od zachodu Matký Boží, od północy Křížová (na końcu ul. Křížovej) i Špitálská (przy Komenského), od południa brama Brtnická, a od wschodu brama Česká. Zachowała się jedynie brama Matký Boží (Měřínský i inni 2009a: 78-79). Baszty znajdowały się w miejscach gdzie mur skręcał: baszta Wachschwinterów-Petrovických za kościołem św. Jakuba Większego, Katovská koło domu kata i domu publicznego niedaleko bramy Českej, Tkalcovská na pd.-zach. narożniku miasta, Saská/Vodovodní, na końcu ul. Saskiej (Benešovej), Růžová na końcu ulicy o tej nazwie (ul. Husova) (Hoffmann 2009b: 112). W latach 1508-9 doszło do remontu fortyfikacji i prawdopodobnie budowy barbakanu przy bramie Matký Boží. Kolejne przebudowy wieży bramnej miały miejsce w 1548 r. i 1564 r. gdy dodano jej nadbudowę (Měřínský i inni 2009a: 78). Mury zaczęto remontować na większą skalę dopiero pod koniec XVI w. w związku z zagrożeniem tureckim. Od płn.-wsch. zaczęto budować pierwszy bastion ziemny, w efekcie miasto otoczono trzecią linią fortyfikacji, tym razem ziemnych wg szkoły francuskiej (rys. XI.16.28) (Svěrák 2009: 268-269). Elementy fortyfikacji miejskich zostały uchwycone w trakcie badań archeologicznych:  Klasztor franciszkanów – wykop w obrębie klasztoru minorytów koło bramy Matký Boží – odkryto dół pod palisadę (rys. XI.16.26). Wkop miał długość 1,2 m i zagłębiony był w podłoże na 0,45 m a szerokość wynosiła 0,35 m. Na jego dnie znajdowało się 11 jam posłupowych o średnicy 0,15 m. Rów przebiegał równolegle do muru obronnego, w odległości 1,6 m od niego. Rów wkopany był w najstarszą warstwę pochodzącą z czasów kolonizacji. Sam mur w tym miejscu, odkryty na długości 6,2 m miał 2,2-2,4 m grubości. Mur postawiono bez wkopu fundamentowego, z kamienia łamanego spojonego zaprawą (Měřínský 2008: 107; Měřínský i inni 2009a: 75).  Palackého 46 (parc. nr 3317) – po północnej stronie badanego obszaru znajdował się mur obronny, o długości 15 m. W miejscu tym mur wysoki jest na 5,6 m. Mur zagłębiony jest na 0,35 m (!!). Pod murem znajdowały się warstwy kulturowe z poł. XIII w. 0,8 m od podstawy muru znajdowała się odsadzka o szerokości 0,2 m. Mur zbudowano z kamienia łamanego. Mur przecinał starsze obiekty. Materiał ceramiczny pozwala na określenie daty budowy muru na 2 poł. XIII w. (Zatloukal 1997: 206).  Palackého 53 (parc. nr 3382) – odkryto główny mur zagłębiony na 0,4 m i zachowany do wysokości 1,5 m oraz mur zewnętrzny (Měřínský 2008: 108).  Palackého (w ulicy) (parc. nr 5919, 6938) – prace przy kanalizacji w płn. części ulicy, w rejonie przebiegu fortyfikacji. 0,5 m pod współczesnym poziomem ulicy znaleziono koronę muru, wysokiego na 0,7 m. Zewnętrzny mur oddalony był od głównego o 16 m. Przed nim znajdowała się fosa, nie udało się stwierdzić jej głębokości (Zatloukal 1997: 208; Měřínský 2008: 108).  Matký Boží (w ulicy) (parc. nr 2443) – brama miejska – uchwycono mur zewnętrzny w okolicy bramy. Mur miał 2,3 m wysokości i 0,9-1,1 m szerokości. Lico zewnętrzne z kamieni spojonych zaprawą, wewnątrz duże bloki spojone gliną lub kładzione na sucho (Zatloukal 1997: 210).  Kosmakova 39-41 (parc. nr 2456) – obszar pomiędzy głównym murem a przedmurem. W warstwach nasypów pomiędzy murami znaleziono ceramikę z XIV-XV w. Być może ceramika na wtórnym złożu, z okresu nowożytnej akcji podnoszenia terenu (Zimola 2004a: 201).  Křížová 14 (parc. nr 188, 189, 190) – (rys. XI.16.27) badania w 1993 r. – odkryto główny mur obronny oraz mur zewnętrzny. Mur, zalegający na najstarszej warstwie użytkowej (z czasów kolonizacji) odkryto na długości 50 m. Miał szerokość 2,3-2,4 m. Postawiono go bezpośrednio na wyrównanym podłożu, bez wkopu bądź w bardzo płytkim. Wzniesiony był w wątku opus emplectum. Przedmur wzniesiony był w analogicznej technice. Przestrzeń międzymurza nigdy nie była użytkowana inaczej niż w celach militarnych. W odkrytym odcinku przedmuru znajdowały się 3 półokrągłe baszty. Tylko jedna zachowana była w całości (Měřínský 2008: 108).  Věžní 1 (parc. nr 2442) – na płn. od bramy Matký Boží, odkryto główny mur obronny na długości 8,5 m. Mur miał szerokość 2,33 m, ze stopą fundamentową 2,45 m. Po budowie muru w pobliżu powstał drewniano gliniany budynek, który można datować na ostatnią tercję XIII w. Mur z racji, że znajdował się przy bramie, mógł być starszy niż w innych częściach miasta i pochodzić z początku ostatniej tercji XIII w. (Měřínský 2008: 109). h. Zamek Najbliżej zamek Rokštejn w Pańskiej Lhocie koło Brtnic, ok. 12 km w linii prostej na pd.-wsch. Zamek szlachecki. i. Przedmieścia (rys. XI.16.17) Przedmieścia rozwijały się szczególnie w XVI w. kiedy to zabudowa zwiększyła się trzykrotnie w porównaniu z wiekiem XV. W XVI w. na zachód od miasta, przed bramą Matký Boží zaczęło formować się przedmieście Panenske. Pierwsze domy powstały przed 1510 r. Wktórce zaczęło się tak rozrastać, że wchłonęło średniowieczne przedmieście U Jatek. Były tam domy mieszczan, ogrody, część należała do minorytów. Znajdowała się tam także cegielnia. W 1562 r. powstał młyn wiatrowy. Na północ od miasta, aż do rzeki Jihlavy, zabudowa była luźna bez wyraźnych granic. Część od średniowiecza zajmowało przedmieście Špitálské. Domy stały wzdłuż drogi biegnącej do mostu postawionego na Igławie w 1478 r. Na przedmieściu Špitálskim znajdowały się zakłady sukienników którzy nie mieścili się już z produkcją w mieście. W 1558 r. zbudowano tu cmentarz, na którym zbudowano kaplicę św. Trójcy a od roku 1572 św. Ducha. Przy potoku Koželužskim znajdowało się przedmieście zajmowane przez garbarzy. Już od średniowiecza było to jedno z największych przedmieść. Na potoku znajdowały się stawy rybne (Svěrák 2009: 267-268). W latach 20-tych i 30-tych XV w. znajdowały się tam dwory bogatych mieszczan (Slutrerów, Schoenmelczerów, Mikulasza Barchanika). Na potoku znajdował się młyn, określany w źródłach jako położony poniżej rzeźni. Młyn wzmiankowany w XIV w. (Hrubý 2011: 188).  U Koželuhů (parc. nr 1137/23) – badania na działce na prawym brzegu potoku. Teren wcześniej niebadany, z danych historycznych wynika, że w tym rejonie znajdowały się zabudowania przedmieścia Bratnickiego. Nie znaleziono żadnych pozostałości zabudowy. W trakcie prac ziemnych odkryto nawarstwienia, które być może były warstwami wyrównawczymi. Nieliczne fragmenty ceramiki pochodziły z końca średniowiecza do czasów nowożytnych (Holub i inni 2003: 101).  Ul. Havlíčkova - Badania w 1997 – północne przedmieście Igławy, 350 m na płn.-wsch. od bramy Špitálskej. Uchwycono horyzontalnie ułożone warstwy. Odkryto warstwę silnie przemieszaną z węglami drzewnymi oraz fragmentami polepy zawierającą ceramikę z XIV-XV w. Pod warstwą znajdowała się jama zagłębiona na ok. 20 cm w podłoże, w której zasypie znajdowała się ceramika z XIV w. (Zatloukal 1999a).  Ul. Havlíčkova – we wsch. pierzei ulicy odkryto kamienny budynek, który można datować na późne średniowiecze (rys. XI.16.29). Odsłonięto koronę muru biegnącą na linii wschód-zachód. Zbudowana była z łamanego kamienia. Miała szerokość 0,9-1,0 m. W płn. części budynku znaleziono pozostałości podłogi z płytek ceramicznych, która przynależała do budynku. Po drugiej stronie muru znaleziono bruk będący być może pozostałością przejazdu. Wschodnia strona zamknięta była także murem z kamienia łamanego. Po środku znajdowała się ściana działowa. Był to być może budynek z sienią od frontu, przejazdem i komorą za sienią. Dom stał na nawarstwieniach z XIII-XIV w. (Hejhal i inni 2006: 217-219).  Komenského 36 (parc. nr 2817, 5915) – prace przy wymianie kanalizacji – obszar poza murami obronnymi, w okolicach bramy Špitalskej, najstarsze ślady aktywności z XIX w. (Holub i inni 2003: 116). 5. Uwagi 6. Literatura Doležalová 2012; Dražan 1950; Hauserová 2002; Hejhal i inni 2006; Hejhal, Hrubý 2005, 2006; Hejhal i inni 2006a; Hoffmann 2009, 2009a, 2009b; Hoffmann i inni 2000; Holub i inni 2003; Hrazdil 2012; Hrubý 2004, 2011; Hrubý, Hejhal 2011; Hrubý i inni 2007; Hrubý i inni 2005; Hrubý i inni 2006; Hrubý, Malý 2005; Hrubý i inni 2005, 2007a; Jaroš 1996, 1999; Kováčik, Merta 2002; Kropua 2009; Kuča 2000; Malý 1999; Malý i inni 2007; Mencl 1999; Merta i inni 2001; Měřínský 2008, 2009; Měřínský, Charouz 2009; Měřínský i inni 2009, 2009a; Měřínský, Vosáhlo 2009; Měřínský i inni 2009b; Měřínsk, Vosáhlo i inni 2009; Novotná 2006; Novotný 1977; Pisková, Bartlová 2009; Procházka 1996; Šedo, Zatloukal 1997; Šamalová 2007; Svěrák 2009; Vošahlík 1981; Vosáhlo 1996, 1999, 2009, 2011, 2012; Zatloukal 1997, 1999, 1999a; Zatloukal, Zimola 1999; Zimola 1998, 2002, 2004a, 2007 Rys. XI.16.1. Schematyczny plan iławskiego okręgu górniczego (Hrubý 2011: 13). Rys. XI.16.2. Igławki okręg górniczy z zaznaczonymi wychodniami złóż (oznaczenia literowe) oraz pozostałościami prac górniczych: 1 – zapadliska i hałdy koło Pávova; 2 – zapadliska, hałdy, sztolnia, kanał i system dróg na stoku szczytu Rudný między Hybralcem a Bedřichovem; 3 – pasmo zapadlisk i hałd w rejonie Bílego Kámena; 4 – prace górnicze i poszukiwawcze w lesie Šulákovec koło szczytu św. Antonína; 5 – motte, kanał rantířovski i obszar hutniczy na Bělakamenskim potoku koło wsi Plandry i Vyskytná; 6 – obszar prac górniczych i poszukiwawczych w lesie Bradlo u Pekelského vrchu; 7 – zapadliska i hałdy koło Bedřichova; 8 – pasmo zapadlisk i hałd na prawym brzegu Jihlavy, koło Hruškovych Drovów; 9 – pasmo zapadlisk i hałd wzdłuż szosy w Rančířovie; 10 – pasmo zapadlisk i hałd w lesie na stoku Popického vrchu; 11 – pozostałości kanału rantířovskiego; 12 – kopalnie i osada w Starych Horach (Hrubý, Hejhal 2011: 132). Rys. XI.16.3. Igława-Staré Hory – plan stanowiska I i II z usuniętą współczesną zabudową oraz hipotetyczną rekonstrukcją sieci hydrograficznej i przebiegu pasm zrudnienia (Hrubý 2011: rys. 37). Rys. XI.16.4. Igława Staré Hory. Rzut poziomy i przekrój niektórych z odkrytych na stanowisku szybów (Hrubý 2011: 65). Rys. XI.16.5. Igława-Stare Hory. Szyby górnicze z zaznaczonym rekonstruowanym zasięgiem nasypu wokół górnej partii szybu (Hrubý 2011: 85). Rys. XI.16.6. Igława-Stare Hory. Rozmiary pozostałości średniowiecznych szybów w wariancie o kształcie kwadratowym jak i okrągłym (Hrubý 2011: 86). Rys. XI.16.7. Igława-Staré Hory (st. I i III). Obiekty uznawane za pozostałości urządzeń do prażenia rudy (Hrubý 2011: 103). Rys. XI.16.8. Igława-Staré Hory I. Zespół kanałów, jam i zbiorników interpretowany jako pozostałość średniowiecznej płuczki (Hrubý 2011: 119). Rys. XI.16.9. Igława-Staré Hory I i III. Hipotetyczna rekonstrukcja stref użytkowych: kolor czarny – górnictwo i prospekcja; kolor niebieski – obróbka wstępna; kolor czerwony – budynki mieszkalne (Hrubý 2011: 236). Rys. XI.16.10. Igława-Staré Hory. Typy kształtów zagłębionych budynków znalezionych na stanowisku (Hrubý 2011: 242). Rys. XI.16.11. Igława-Staré Hory. Rzut poziomy zagłębionych budynków drewniano-glinianych (Hrubý, Hejhal 2011: 138). Rys. XI.16.12. Igława-Staré Hory III. Zagłębiony budynek z kamiennymi ścianami (5603) (Hrubý 2011: 167). Rys. XI.16.13. Igławski okręg górniczy. Mapa z zaznaczonymi stanowiskami koło Bílego Kámena (I i II) oraz stanowiskiem hutniczym koło wsi Plandry (Malý i inni 2007: 125). Rys. XI.16.14. Igławski okręg górniczy. Plandry/Vyskytná nad Jihlavou, plan warstwicowy stanowiska hutniczego: 1 – motte; 2 – zakole rzeki z zalegającymi w nim żużlami; 3 – domniemane miejsce prowadzenia prac hutniczych; 4 – rów po pd.-zach. stronie kopaca; 5 – kanał młyński z XIX w.; 6 – część średniowiecznego tzw. kanału rantířovskiego (Šamalová 2007: 229). Rys. XI.16.15. Schematyczny model osiedlenia mikroregionu Igławy w XIII w. z najważniejszymi obszarami: 1 – miasto lokacyjne; 2 – Staré Hory; 3 – tzw. Stara Igława z pierwotnym kościołem parafialnym św. Jana Chrzciciela; 4-6 – formujące się wzdłuż szlaków komunikacyjnych przedmieścia (Hrubý 2011: 37). Rys. XI.16.16. Igława. Plan miasta w obrębie murów w 1 poł. XV w. wg rekonstrukcji F. Hoffmanna (Hoffmann i inni 2000: mapa 20). Rys. XI.16.17. Igława. Miasto i przedmieścia na początku XV w. wg rekonstrukcji Z. Jaroša (Hoffmann i inni 2000: mapa 19). Rys. XI.16.18. Igława. Masarykovo námestí 1-2. Budynek ratusza. Pierwsza murowana faza zabudowy. 1 – piwnice; 2 – przyziemie (Hejhal, Holub i inni 2006: 200). Rys. XI.16.19. Igława. Masarykovo námestí 1-2. Budynek ratusza. Druga murowana faza zabudowy. 1 – piwnice; 2 – przyziemie (Hejhal, Holub i inni 2006: 202). Rys. XI.16.20. Igława. Masarykovo námestí 1-2. Budynek ratusza. Pierwsza i druga murowana faza zabudowy (Hejhal i inni 2006: 203). Rys. XI.16.21. Igława. Blok na styku ul. Židovskiej i Palackého. Sytuacja odkrycia piwnicy (Hejhal, Holub 2006: 208). Rys. XI.16.22. Igława. Brněnská 10. Prawdopodobny rozwój budynku. 1 – przekrój przez fazę III; 2 – Prawdopodobny wygląd w fazie III; 3 – prawdopodobny wygląd w fazie II; 4 – prawdopodobny wygląd w fazie I (Hejhal i inni 2006: 212). Rys. XI.16.23. Igława. Husova 26, 28 i 32. Najstarsze kamienne domy (Hejhal i inni 2006: 215). Rys. XI.16.24. Igława. Joštova 8 i 10. Rzut poziomy zagłębionego budynku (Hejhal, Hrubý 2005: 143). Rys. XI.16.25. Igława. Masarykovo náměstí 24. Parter, pierwsze i drugie piętro. Na parterze duże frontowe pomieszczenie, od I piętra duża sień sięgająca następnej kondygnacji (Dražan 1950: 157). Rys. XI.16.26. Igława. Ul. Kosmákova. Relikt najstarszej palisady otaczającej miasto (?) – ob. 04 (Měřínský 2008: 106). Rys. XI.16.27. Igława. Křížová 14. Plan sytuacyjny fortyfikacji miejskich odkrytych w trakcie badań w 1993 r. (Měžínský 2008: 107). Rys. XI.16.28. Igława. Rekonstrukcja przebiegu nowożytnych fortyfikacji wg Z. Jaroša (Hoffmann i inni 2000: mapa 21). Rys. XI.16.29. Przedmieścia Igławy. Ul. Havlíčkova. Hipotetyczna rekonstrukcja planu średniowiecznego domu (Hejhal i inni 2006: 218). XI.17. JÁCHYMOV (Joachimsthal) 1. Lokalizacja Okres Karlovy Vary, kraj Karlovarský, Czechy Miasto położone w wąskiej dolinie na wysokości od ok. 650 m n.p.m. do ok. 744 m n.p.m. Otoczone przez szczyty Stráž (839 m n.p.m.) od wschodu, Šance (926 m n.p.m.) od północy, Hřeben (968 m n.p.m.) od zachodu, Čimický vrch (934 m n.p.m.) od południowego-zachodu i Stříbrný vrch (876 m n.p.m.) od południa (rys. XI.17.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Późniejsze miasto powstało w miejscu wsi Konradsgrauen. W 1500 r. w dolinie były nieliczne kopalnie i huta, oraz młyn, kuźnia i kaplica (Kratzsch 1974: 33). Nie jest wykluczone, że górnictwo funkcjonowało tutaj już w XV w. Najprawdopodobniej jednak rozwinęło się dopiero po 1516 r. Do odkrycia rud mogło dojść już w 1512 r., ale kopalnię opuszczono z przyczyn braku środków finansowych (Jančárek 1971: 47). Posiadaczem tych włości był graf Štěpán Šlik (Schlick). Rozpoczął on inwestycje w górnictwo razem ze wspólnikami z Saksonii oraz specjalistami z Annabergu i Buchholz oraz Schneebergu. Początki miasta nie miały żadnych związków ze starym górnictwem igławskim i kutnohorskim (Kratzsch 1974: 33). b. Faza polokacyjna Po ściągnięciu zagranicznych specjalistów i odkryciu zasobnych złóż górnictwo zaczęło rozwijać się niespotykanie szybko, prawie bez zakłóceń aż do 1533 r. Miasto rozwinęło się żywiołowo w dolinie wokół, której prowadzono prace górnicze Jančárek 1971: 47). Powstało ok. 1515 r., a już przed 1518 r. miało 3 000 mieszkańców. W 1520 r. król nadał przywilej górniczy dla gminy w efekcie czego powstało miasto górnicze. W 1520 r. miało ok. 5 000 mieszkańców, w 1525 r. 13 000, w 1533 r. 18 000 (Kořan 1955: 100). Jáchymov rządził się prawem wzorowanym na przywileju annaberskim z 1509 r. (Kratzsch 1974: 34). W 1520 r. Štěpán Šlik otrzymał prawo bicia monet w Jáchymovie (Kratzsch 1974: 35). W roku 1525 doszło do buntu górników, w wyniku którego splądrowano zamek i ratusz oraz spalono archiwa. Po 1526 r. gdy władzę uzyskał Ferdynand I Habsburg doszło do konsolidacji władzy królewskiej i zmian w prawie (Majer 1994: 93). W 1528 r. Šlikovie stracili prawo bicia monety a mennica została podporządkowana administracji królewskiej (Majer 1994: 94). Jednak po 1533 r. wydobycie zaczęło spadać. W 1545 r. Jáchymov i zamek Freudenstein ostatecznie przeszły bezpośrednio pod władzę królewską. Po tej dacie większość złóż była już wyczerpana (Majer 1994: 95). W trakcie wojny Szmalkaldzkiej (1546-1547) mieszczanie wzięli stronę Saksonii. W wyniku groźby wcielenia górników do wojska wielu uciekło za granicę, powodując braki siły roboczej. Zwycięski król Ferdynand I zajął miasto oraz w wyniku negocjacji pokojowych także część miast górniczych należących do Saksonii (Boží Dar, Horní Blatná). W 1548 r. usiłowano wznowić działalność kopalń (Majer 1994: 97). W wyniku wyczerpania się złóż na pocz. XVII w. upadło i miasto (Kořan 1955: 101). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Dnem doliny, w której znajdowało się miasto płynął potok Jáchymovski. Cieki wodne znajdowały się także w okolicznych dolinach – Klinovecki na zach. od miasta, oraz potok Sucha. b. Sieć dróg Z Jáchymova biegły trakty do Schwarzenbergu i Schneebergu oraz do Annabergu i Buchholz przez Boží Dar. W drugą stronę trakty biegły do Ostrova i na tereny położone nad Ochrzą (Jančárek 1971: 48). Droga do Annabegu przez Oberwiesenthal powstała w 1521 r. (Majer 1994: 92). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża o charakterze żyłowym położone wokół miasta. W rejonie przebiegało 25 głównych żył srebronośnych (Majer 1994: 91). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Kopalnie znajdowały się dookoła miasta. Pomiędzy 1518 a 1529 r. urząd górniczy wydawał rocznie 600 do 800 pozwoleń na otwieranie kopalń. W 1524 r. rudy srebra pozyskiwano w 613 kopalniach. Do roku 1528 wybito ok. 2,2 mln florenów i innych monet jachymowskich, o wartości 4 mln talarów (Majer 1994: 91). Do poł. lat 30-tych XVI w. otwarto kopalnie na 73 żyłach. Ilość kopalń wzrosła do 944. Do końca XVI w. odkryto 134 żyły rud srebra. W latach 20-tych i 30-tych XVI w. roczne wydobycie srebra wynosiło ok. 10 000 kg (Majer 1994: 92). W latach 1526-1533 stale rosła produkcja srebra. Według zapisów mennicy ilość srebra oddanego do wybicia monet wynosiła w 1529 r. 29 709 marek (ok. 6 982 kg), w 1531 r. 34 495 marek (ok. 8 106 kg), w 1532 r. 46 697 marek (ok. 10 974 kg), a maksimum osiągnęła w 1533 r. – 56 379 marek erfurckich (13 249 kg) (jedna marka erfurcka = 234,5-235,4 grama). Nie było to rzecz jasna całe wydobycie (Majer 1994: 94). W 1537 r. urząd górniczy wydał 1412 pozwoleń górniczych. Jednak po 1533 r. produkcja zaczęła spadać. Po 1545 r. większość złóż była już wyczerpana (Majer 1994: 95). W 1548 r. usiłowano wznowić działalność kopalń. Ok. 1550 r. 946 kopalń zamknięto a wydano tylko 34 pozwolenia. W latach 50-tych produkowano do 1 500 kg srebra rocznie (Majer 1994: 97). e. Strefy przerobu Huty mieściły się w dolnej części doliny, na południe od miasta (Jančárek 1971: 48). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.17.2-3) Długa, wąska i głęboka dolina sprawiły, że powstało układ podwójnych ulic (dzisiejsze Namesti republiky), którego środkowa część pozostała niezabudowana. Wzdłuż zboczy powstały dwie równoległe uliczki. Miasto nie miało regularnego planu tylko dostosowało się do warunków terenowych (Spickenreuther 1978: 35). Naturalną forma osiedla była „forma rzędowa”. W wyniku intensywnego rozwoju, w górnej części doliny wymierzono rynek i nowe centrum. Po jakimś czasie na siodle miedzy górami na zachód od miasta powstało Nowe Miasto (Kratzsch 1974: 68). Zabudowa mieszkalna ustawiona była rzędami na dnie doliny, wzdłuż drogi i potoku. Zasiedlone były także zbocza (Kratzsch 1974: 32). W początkowej fazie miasto pozbawione było cech reprezentacyjnych i skupione było na „przemysłowej” funkcji miasta. Cechy takie pojawiły się dopiero po jakimś czasie (Kratzsch 1974: 37). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom W dolnej części doliny stały w większości drewniane domy, w latach 30-tych XVI w. w płn. części doliny zaczęły powstawać murowane domy patrycjatu i inne miejskie budowle (Jančárek 1971: 44-45).  zaplecze d. Place miejskie Targ chlebowy znajdował się poza centrum, w rozgałęzieniu doliny (Kratzsch 1974: 36). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Urząd górniczy znajdował się w zamku Freudenstein (Kratzsch 1974: 79).  Ratusz Drewniany ratusz powstał w 1531 r. w dawnym domu grafa (Kratzsch 1974: 74). Kolejny zbudowano w 1540 r. w górnej części doliny, przy nowym rynku (Kratzsch 1974: 77).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia Każdy kwartał miasta posiadał własną łaźnię (Kratzsch 1974: 103).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Założony w 1519 r. przez mieszczan (Kořan 1955: 204). Powstał 3-4 lata po lokacji miasta (Kratzsch 1974: 94).  Mennica  Szkoła parafialna W 1518 r. powstała pierwsza szkoła (podstawowa), a w poł. lat 30-tych szkoła łacińska (Majer 1994: 93). f. Obiekty sakralne  Kościół św. Joachima Budowę kościoła rozpoczęto w 1534 r. w górnej części miasta, przy nowym rynku (Kratzsch 1974: 38). Miał postać obszernej salowej budowli bez wykształconego chóru z płaskim drewnianym dachem (Kratzsch 1974: 39).  Kaplica św. Anny Należała do bractwa górniczego (Kratzsch 1974: 93), wzniesiono ją w 1517 r. (Kratzsch 1974: 36). g. Fortyfikacje Fortyfikacje zaczęto budować w 1526 r. Powstały dwie baszty z bramami i murami, które zamykały miasto od południa i północy. Mur wyburzono w 1835 r. Miasto nie rozwijało się powyżej płn. muru (Jančárek 1971: 48). h. Zamek Freudenstein W 1520 r. Šlikovie postawili na Schrottenbergu, szczycie znajdującym się po zachodniej stronie miasta, zamek Freudensten, który mógł być raczej rezydencją i siedzibą urzędu górniczego i nie miał wielkiego znaczenia dla obrony miasta (Jančárek 1971: 48). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Jančárek 1971; Kratzsch 1974; Majer 1994 Rys. XI.17.1. Mapa topograficzna okolic Jáchymova. Linią przerywaną zaznaczono historyczne jądro miasta (mapa z uzupełnieniami autora za: http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/ Základní mapy ČR, dostęp 11.08.2014). Rys. XI.17.2. Jáchymov. Schematyczny plan miasta ok. 1550 r. 1 – kościół św. Joachima; 2 – rynek; 3 – ratusz; 4 – mennica; 5 – szkoła łacińska; 6 – kaplica św. Anny; 7 – szpital; 8 – zamek Freudenstein; 9 – Nowe miasto (Kratzsch 1974: 36). Rys. XI.17.3. Jáchymov. Rekonstrukcja wyglądu miasta ok. 1550 (Kratzsch 1974: 34). XI.18. KREMNICA 1. Lokalizacja Kraj Bańskobystrzycki, okres Žiar nad Hronem, Słowacja Miasto powstało w centralnej części Kremnickich vrchów, w dolinie potoku Kremnickiego, w miejscu gdzie łączyły się dwa potoki. Teren miasta opadał w kierunku południowym. W najwyższym punkcie powstał zamek. Miasto położone było na wysokości ok. 561 m n.p.m. Otoczone było przez szczyty, Krahulský vrch (958 m n.p.m.) od płn.-wsch., Kremnický štít (1008 m n.p.m.) od pd.-wsch., Jarabica (937 m n.p.m.) od płn.-zach. oraz mniejsze szczyty (765 m n.p.m., 601 m n.p.m.) od zachodu (rys. XI.18.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Kolonizacja górnego biegu potoku Kremnickiego nastąpiła prawdopodobnie w latach 1150-1250 w toku prospekcji górniczej i płukaniem złota w dolinie potoku Kremnickiego. Osadnictwo rozwijało się od ujścia potoku do Hronu. Powstały osady zamieszkane przez słowiańską ludność autochtoniczną jak Stara Kremnička czy Horní Ves (Windisdorf alias Villa Sclavorum), a także przez obcych kolonistów jak Dolná Ves (Swabendorff) (Štefánik 2010b: 218). W XIV w. górnicy z Bańskiej Szczawnicy zaczęli przesuwać się z poszukiwaniami rud na północ w stronę Kremnickich Vrchov. Zamek Šašov, położony koło Žiaru nad Hronem, u wylotu Kremnickiego potoku do Hronu, stał sie centrum tego ruchu (Lamoš 1969: 16). Zważywszy, że górnictwo było rozwinięte już w momencie uzyskania przez Kremnicę praw miejskich, można przypuszczać, że osady górnicze powstały już wcześniej. Być może najstarszą świątynią związaną z tym etapem zasiedlenia rejonu miasta była późnoromańska rotunda św. Michała, która weszła później w skład zamku miejskiego (Lamoš 1969: 26-27). Na terenie późniejszego zamku miejskiego, znaleziono groby z 1 poł. XIII w. Najstarsze znaleziska monet z kopca zamkowego datowano na 1219-1233 (denar Karola Roberta) oraz na 1314-1330 (fenig Fryderyka Pięknego). Jeszcze przed powstaniem miasta w jego okolicy powstały osady górnicze, z centrum w osadzie Cremnychbania, na płn. od późniejszego centrum miasta, nad potokiem (Štefánik 2010b: 218). b. Faza polokacyjna W okresie kiedy formowało się miasto w Europie wzrosło zapotrzebowanie na złoto. Król zaczął bić w tym okresie złote floreny. W 1327 r. skoordynowano politykę monetarną Czech i Węgier. Założenie miasta było częścią europejskiej polityki władcy. Ściągnął do niego włoskich specjalistów, którzy mieli zorganizować mennicę. Królewską komorę menniczą założono wraz z miastem, miała skupywać kruszec i bić monetę (Štefánik 2010b: 219-220). Przywilej lokacyjny nadał miastu Karol Robert Andegaweński. W 1328 r. król udzielił gościom w Kremnicy takich samych przywilejów jak obowiązywały w Kutnej Horze. Być może przyczyną było ściągnięcie mincerzy bezpośrednio z Kutnej Hory, którzy chcieli mieć takie same przywileje (Lamoš 1969: 39). W przywileju miasto otrzymało prawo do swobodnego użytkowania lasów w promieniu 2 mil, prawo wyboru wójta i ławy, samorząd sądowniczy, prawo odwoływania się tylko do króla. Właścicielem terenu w promieniu dwóch mil od miasta była cała komuna gości-górników (Lamoš 1969: 42). Do miasta w chwili jego założenia napłynęli mieszczanie z Szczawnicy, Bańskiej Beli, Pukanca. Niższe warstwy społeczeństwa były przeważnie słowiańskie. W mieście był nakaz rady aby sprzedawać domy tylko osobom niemieckiej narodowości (Ratkoš 1974: 46; Štefánik 2010b: 222). W 1358 r. król Ludwik I syn Karola Roberta potwierdził przywileje mieszczan i górników kremnickich. W 1385 r. Elżbieta wdowa po Ludwiku I wydała dokument, który chronił mieszczan i gości kremnickich od sądów poza Kremnicą (Lamoš 1969: 50-51). W 1429 r. miasto rozszerzyło swoje włości wykupując od komory królewskiej wsie Kunešov, Lučky, Horná Ves, Švab (Štefánik 2010b: 221). W 1433 r. doszło do najazdu husytów, jednak nie zdobyli oni samego miasta. Prawdopodobnie splądrowano tylko starą siedzibę komory. W 1434 r. w mieście miał miejsce wielki pożar. W 1440 r. miasto stanęło po stronie królowej Elżbiety i w wyniku działań wojennych poniosło znaczne straty. W 1449 r. i 1452 r. miasto było oblężone przez Jana Hunyadego (Štefánik 2010b: 221). W 1497 r. miasto zostało na 6 lat zwolnione z urbury. W 1492 r. doszło do spisania kremnickiego prawa miejskiego i górniczego. Przed 1497 r. region nawiedziła zaraza czyniąc znaczne szkody (Štefánik 2010b: 222). W 1525 r. doszło do niepokojów wśród górników kremnickich. Założyli wraz z górnikami z innych miast związek. Po 1526 r. Kremnica poparła Habsburgów przeciw Janowi Zapolyi (Štefánik 2010b: 222). Wg spisu z 1443 r. w mieście działali rzeźnicy, kupcy, kowale, szewcy, rzemieślnicy zajmujący się produkcją żywności, piekarze, młynarze, krawcy i miejski kat (Lamoš 1969: 106). Dokument wymienia rzeźników, winiarzy, kowali, cieśli, szewców, krawców, piekarzy, kupców, złotników, murarzy, ślusarzy, młynarzy, rzemieniarzy, stolarzy, garncarzy, łuczarzy, garbarza, skórnika, odlewnika, szlifierz (?), bednarza, ceglarza, lekarza, łaziebnika, kata. W sumie 135 rzemieślników (Lamoš 1969: 110). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Potoki w okolicy Kremnicy mają stromy spadek. Z płn. na pd. płynie potok Kremnicki, którego górny bieg rozdzielał się na północ od miasta na dwie główne doliny (Lamoš 1969: 26). Wschodnia odnoga potoku, Piargsky potok, płynęła Starą Doliną (dawniej dolina Colner), a zachodnia (potok Kremnicki) bliżej szczytu Jarabica. Pod miastem, po jego południowej stronie do Kremnickiego potoku wpadał potok Bystrzyca, wypływający z doliny po wschodniej stronie miasta. b. Sieć dróg Kremnica leżała poza głównymi szlakami. Droga Kremnica – Turec nabrała znaczenia dopiero na pocz. XV w. Droga z Kremnicy do Prievidzy wzmiankowana była pierwszy raz w 1342 r. (Lamoš 1969: 25). Głównym szlakiem była droga biegnąca od Hronu wzdłuż Kremnickiego potoku, przez przełęcz Piargską do Dolnej Štubňe (dziś część Turčianskych Teplic), gdzie dalej biegła ku rzece Turiec i dalej na Liptów. Młodsza droga z Kremnicy do Bańskiej Bystrzycy od 1331 r. poświadczona jest w nazwach Bystrzyckiej doliny i Bystrzyckiej ulicy. Miała przebiegać przez Malachov (Štefánik 2010b: 217). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża miały charakter żyłowy. Występowało w nich złoto i srebro oraz galena, sfaleryt i piryt. Złoża występowały w dwóch koncentracjach. Pierwsza ograniczona była od zachodu, w rejonie Kunešova, potokiem Kopernica, na pd. terenem Hornej Vsi, na wschodzie mniej więcej przebiegiem linii kolejowej do Dolnego Turčeka (Lamoš 1969: 6-7). Główna część złóż znajduje się między Kremnicą a Kremnicką Banią. Najdłuższa Hlavna żyła dochodziła do 6,5 km długości i grubości do 40 m. Żyła Schramen miała do 18 m szerokości, a pozostałe sięgały 6 m. (Fröhlich 2007: 83). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.18.2) Prace górnicze mogły być o wiele starsze niż samo miasto. W Sturcu koło Kremnicy znaleziono pozostałości drewna datowane na rok 935 +/- 50 lat na głębokości 75 m, a dokument z 1385 r. wspomina, że starą sztolnię dziedziczną w Kremnicy kopano już w XII-XIII w. (Hunka 2005: 103). Górnictwo rozpoczęło się na pewno przed 1328 r. Od 1 poł. XIV w. Kremnica była siedzibą komory królewskiej. Brak bezpośrednich danych na temat wielkości produkcji złota w Kremnicy. W okresie od 1325 do 1375 na całych Węgrzech wyprodukowano 8-10 tys. grzywien złota (2-2,5 tys. kg) rocznie (?). Większość tej produkcji pochodziła z środkowosłowackiego regionu górniczego. Kremnica przodowała w produkcji złota (Čelko 1990: 111). W XV w. produkcja metali kolorowych w Kremnicy spowolniła, a ilość uzyskiwanego metalu była mniejsza niż w XIV w. Konieczne były duże inwestycje w odwadnianie i głębokie kopalnie, dające jednak małą ilość urobku. Duże nakłady finansowe przeznaczono zwłaszcza na kanał z Turčeku. W 1519 r. zaczęto budować sztolnię Hluboką (Čelko 1990: 113). W 1475 r. podpisano umowę z Janem Turzo dotyczącą budowy kunsztów wodnych w środkowo-słowackich miastach górniczych (Štefánik 2010b: 222). Poziom wydobycia spadł w XV w. W 1415 r. podniesiono cenę skupu surowca od przedsiębiorców górniczych. Prawdopodobnie w XV w. powoli wyczerpywały się najbogatsze partie złóż. Górnictwo podupadło w tym regionie na początku XVI w. Król Władysław II zwolnił wtedy miasto z podatków oraz urbury (Štefánik 2010b: 225). W 1 poł. XVI w. w kremnickie górnictwo zaczął inwestować skarb królewski (Čelko 1990: 114). Obszar wydobycia wokół Kremnicy ciągnął się od Kremnicy po Kremnicką Banię, dalej do Kunešova, Turčeka i Krahúl. Od pd. ograniczony wsiami Horná Ves i Lúčky (Čelko 1990: 111). Od początku istnienia górnictwa kremnickiego prowadzono prace górnicze na zboczach góry Jarabica (na płn.-zach. od miasta, w górnym biegu potoku Kremnickiego) (Lamoš 1969: 61). W okolicach Kremnicy w terenie zarejestrowano ok. 80 szybów i 300 sztolni. W Hornej Vsi, na pd. od miasta, widoczne były ślady po płukaniu złota (Labuda 1997: 120). e. Strefy przerobu Miasto wraz z komorą utrzymywało bliżej nie określone urządzenia wodne w okolicy miasta (kunszty?). Na utrzymanie tych urządzeń płacono znaczne sumy w XV w., zwłaszcza w 2 poł. W 1442-1443 w bezpośredniej bliskości miasta miało być 39 młynów rudnych i 12 hut, w 1450 r. 35 młynów i 2 huty, w 1469 r. 29 młynów i 4 huty, w 1489 r. 24 młyny i 3 huty, w 1493-1494 r. 28 młynów i 4 huty, w 1499 r. 16 młynów i 5 hut, w 1517 r. 18 młynów, w 1518 r. 17 młynów, w 1519 r. 18 młynów (Štefánik 2010b: 224-225). Młyny rudne znajdowały się na rzece Turec w Dolnym Turčeku (w ramach 2 mil granic miejskiego terytorium), stały tam młyny o 4, 6 i 8 kołach wodnych (Lamoš 1969: 82-83). Młyny w dolinie Soler i Colner (dawne nazwy dolin na północ i wschód od miasta) stały grupami jeden za drugim. Szereg hut znajdował się prawdopodobnie na pd. od miasta, poniżej połączenia się dwóch potoków (Lamoš 1969: 84). J. Fröhlich znalazł w Starej dolinie (dolina Colner) nad Piargskim potokiem, między Kremnickimi Baniami a Kremnicą 10 miejsc w których występowały fragmenty kamieni młyńskich do mielenia rudy. W Novej Dolinie (dolna górnego biegu Kremnickiego potoku) 5 stanowisk, nad Kremnickim potokiem poniżej połączenia z Piargskim potokiem występowały na 12 stanowiskach, a w dolinie Soler (na wschód od miasta) nad potokiem Bystrzyca w 2 miejscach. Jedno stanowisko zarejestrowano nad rzeczką Turec (rys. XI.18.3) (Fröhlich 2007). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Kremnicke Bane (Villa Johannis) – założona być może przez pierwszego wójta Kremnicy. Znajdował się w niej kościółek św. Jana Chrzciciela (Lamoš 1969: 188).  Lúčky (Hannushaw) – założona być może przez pierwszego wójta Kremnicy (Lamoš 1969: 188). g. Osady rolnicze Od płn.-zach. wokół miasta rozciągały się majątki należące do kremnickiej komory królewskiej. W 1429 r. do tych włości należały wsie Kunešov, Lúčky, Horná Ves, Šváb (zakupione wtedy przez miasto). Do 1382 r. także Veterník, który został nadany przez króla Ludwika I szpitalowi. Obszary te tworzyły zaplecze rolnicze dla komory królewskiej (Lamoš 1969: 93). W XV w. do miasta należały wsie Lúčky, Kunešov, Horný Turček, Dolný Turček, Sklené, Horná Štubňa, Krahule, Horná Ves, Šváb, Veterník, Kremnicke Bane. Najwięcej górników było w Lúčkach i Kunešovie (w innych wsiach też mieszkali) (Lamoš 1969: 196). Przedsiębiorcy górniczy posiadali gospodarstwa rolne w pobliżu miasta (Lamoš 1969: 62). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa Najbogatsze lasy znajdowały się na płn. od Kremnicy za potokiem Turca. Mieszczanie-górnicy toczyli z ich właścicielami spory o użytkowanie lasu już od XIV w. (Lamoš 1969: 189). i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Na północ od centrum, u zbiegu dwóch potoków, znajdowała się najstarsza mennica (teren zwany późnej im alden Kamerhoff). Uważa się, że na tym obszarze uformowała się najstarsza osada. W pobliżu dawnej mennicy stał kamienny most wzmiankowany po raz pierwszy w 1394 r. Wiodła z przez niego droga z kopalń na zboczach Jarabicy i Sturca do młynów rudnych w dolinach Soler i Colner (Lamoš 1969: 61). Miasto lokacyjne powstało w poł. XIV w. na nieosiedlonym wcześniej obszarze koło zamku (rys. XI.18.4). Miasto było rozmierzone wokół rynku, przy którym znajdowały się domy bogatych mieszczan. Miasto otoczone było murami (Lamoš 1969: 65). Rynek miał kształt prostokątny, lekko zdeformowany od wschodu z powodu nierównej powierzchni terenu. Parcele po zachodniej stronie rynku sąsiadowały zapleczem z murem obronnym. Za blokami przyrynkowymi były uliczki, przy których domy miały mniejszą cenę (Lamoš 1969: 66). Patrycjat zajmował budynki w obrębie murów obronnych. Rzemieślnicy, robotnicy mieszkali na przedmieściach. Miasto w XIV w. składało się z kilku części: kompleksu zamkowego z rezydencją komesa, kościołem parafialnym i ratuszem, centrum miasta otoczone murami oraz dwie strefy gospodarcze: dolina Soler (platea longa, magna Adua) i dolina Colner (Cholner, Baba stara). W dolnie Colner stał pierwotny dwór komory królewskiej z mennicą, który stał się po nadaniu przywileju gospodarczym centrum miasta. Obie doliny spojone były ulicą Zlatovoznou, która prowadziła z kopalń do młynów i hut. W dolinach znajdowały się domy mieszkalne należące także do przedsiębiorców. Teren przy siedzibie komory wg źródeł pisanych z końca XIV w. był gęsto zasiedlony (Lamoš 1969: 70). Spis obywateli miasta z 1442 r. wymienia części miasta. Dolina Soler dzieliła się na Solergasse i Solergrund. Dolna ulica biegnąca w kierunku szpitala dzieliła się na Plessmarkch (jatki) i Spitalgase, dolina Colner dzieliła się na Huntsmarkch i Perkgasse. W najstarszej części (wokół siedziby komory) było 57 domów ze 140 rodzinami. Pomiędzy zamkiem a komorą powstała nowa dzielnica Neustifft. Ulicę Zlatovoznou nazywano Longgasse. Wg opisu Kremnica w 1442 r. miała 250 domów, w których żyło 690 rodzin (ok. 3 450 osób). W samym mieście było 31 domów z 18 piwnicami. Największe zagęszczenie rodzin na dom było przy rynku, malało w kierunku przedmieść (Lamoš 1969: 71). Najstarszym zachowanym budynkiem jest kostnica pod rotundą św. Michała. Cmentarz na kopcu zamkowym miałby dowodzić egzystencji kościoła parafialnego już w XIII w. Brak jednak materiału archeologicznego datowanego na XIII w. W 1328 r. na kopcu zamkowym powstała siedziba komory, w której przechowywano przetopione metale szlachetne. Starszy dwór komory służył jako miejsce produkcji. W XIV w. zamek otoczono murem. W latach 1350-1380 powstała północna wieża bramna z mostem zwodzonym, południowa tzw. wieża parafialna (Farska veža), mała wieża po zachodniej stronie oraz półokrągła baszta od wschodu. Przed końcem XIV w. powstał na zamku także budynek ratusza, który być może był wcześniej siedzibą urzędnika stojącego na czele komory (Štefánik 2010b: 220). b. Ulice W spisach podatkowych wymieniane są ulice: Solergasse, Solergrund, Plessmarkth, Spitalgasse, Longgasse, Huntsmarkch, Pergasse (Štefánik 2010b: 221). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom Budynki miały układ szczytowy, nakryte były dachami siodłowymi. Funkcjonowały dwa podstawowe typy domu mieszczańskiego: przechodowy i mazhauzowy. Większość była przechodowa. Prawdopodobnie mazhauzowe domy były tam gdzie był dojazd do podwórza inną drogą niż przez budynek frontowy (Lamoš 1969: 68). Budynki z XIV w., z zachowanymi zdobieniem w formie lilii Andegawenów, znajdują się w górnej części rynku (bliżej zamku). W 1379 r. wspomniany był rynek z kilkoma budynkami oraz ulica tylna z dalszymi trzema domami. Gotyckie domy przy rynku były do siebie podobne w formie. Początkowo między domami znajdowały się przejazdy na zaplecze. Pałace patrycjuszy nie miały wokół siebie zabudowy gospodarczej. Domy przy rynku pomalowane były w podobny sposób. Renesansowa przebudowa polegała głównie na zmianie motywów zdobniczych. W płn.-zach. części rynku znajdował się kompleks mennicy. Powstała prawdopodobnie przed rokiem 1434. Na rynku stały drewniane sukiennice (Štefánik 2010b: 221).  Zaplecze  Štefánikovo namesti 579/6 (rynek) – w trakcie prac ziemnych w 1985 r. odkryto, na dziedzińcu budynku, średniowieczną studnię (została zniszczona bez przeprowadzenia badań). Miała 4 m głębokości. Szalowana była konstrukcją zrębową z świerkowych belek. W wypełnisku znaleziono fragmenty ceramiki oraz kilka garnków i pucharek. Można je datować na 2 poł. XV w. (Trgina 1986). d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Miasto było siedzibą głównej komory górniczej i menniczej, stała się przez to najważniejszym z miast górniczych środkowej Słowacji (Ratkoš 1974: 47). Budynek, w którym pracował królewski urzędnik odpowiedzialny za pozyskanie srebra i złota oraz zawiezienie go do mennicy, mógł pierwotnie znajdować się w miejscu późniejszego zamku, na wzniesieniu koło kaplicy św. Michała. Być może dlatego uformował się w tamtym miejscu zamek (Lamoš 1969: 63).  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Szpital miejski powstał przed 1382 r. założony przez mieszczanina Johelinusa Cratzera. Król Ludwik nadał w 1382 r. szpitalowi wieś Veterník. Obok szpitala powstał jeszcze w XIV w. kościół św. Elżbiety. Szpital znajdował się poza centrum miasta (Lamoš 1969: 70; Štefánik 2010b: 221).  Mennica Początkowo mennica mieściła się w starej siedzibie komory królewskiej, w najstarszym centrum osadniczym, poza miastem lokacyjnym. Po wzniesieniu fortyfikacji miejskich w obrębie miasta powstała nowa mennica (Lamoš 1969: 98).  Szkoła parafialna Szkoła funkcjonowała w mieście już od XIV w. potwierdzona na pewno w XV w. Znajdowała się w pobliżu zamku niedaleko baszty Banickiej (Štefánik 2010b: 221). f. Obiekty sakralne  Kaplica św. Michała Najstarszy budynek sakralny w Kremnicy. Powstała na szczycie pagórka na zboczach Krahulského štítu (późniejszy zamek), powyżej miasta. W dokumencie z 1430 r., znajdującym się w archiwum watykańskim, określona była jako rotunda. Była być może kościołem najstarszych osad górniczych (Lamoš 1969: 61).  Kościół św. Katarzyny W XV w. w centralnej części zamku powstał (z przebudowy starszego) dwunawowy kościół św. Katarzyny. W 1441 r. wzmiankowany był na zamku kościół z wieżą (Štefánik 2010b: 221).  Kościół Panny Marii (parafialny) Miał funkcjonować w 1393 r. Być może był to kościół stojący na rynku. Data jego powstania nie jest znana. Zburzono go w 1880 r. (Štefánik 2010b: 221). g. Fortyfikacje Budowę fortyfikacji rozpoczęto prawdopodobnie pod koniec XIV w. a trwałą do 1426 r. (Štefánik 2010b: 221). Obszar otoczony murami miał 4,5 ha, w jego obrębie mogło znajdować się 31-36 domów mieszczańskich. Mur zaopatrzony był w baszty. W murze zamkowym znajdowały się narożne okrągłe baszty oraz kwadratowe w ciągu murów, pomiędzy basztami znajdowały się odcinki muru kurtynowego o długości 60 m. Do miasta prowadziły trzy bramy. Od północy znajdowała się brama Górna, od południa Dolna, a od wschodu prowadziła brama Mała (Mala). Bramy miały formę wież w przejazdem. Mury kurtynowe osiągały wysokość 12 m i zaopatrzone były w strzelnice kluczowe. Nie było drugiej linii fortyfikacji, jednak obronę uzupełniały naturalne warunki – opadający teren na wschodniej i północnej stronie oraz koryta obu potoków na południu i zachodzie (Lamoš 1969: 69). W XVI w. przed bramami dobudowano barbakany (Štefánik 2010b: 221). h. Zamek (rys. XI.18.5) Zamek nie powstał prawdopodobnie wraz z miastem tylko trochę później, być może zbudował go komes komory Leopold (1331-1348), który był zarazem kasztelanem Oravy i lokatorem Novej Bani (Lamoš 1969: 27). Znajdował się na szczycie wzniesienia na zboczu góry, na płn.-wsch. od rynku. Otoczony był murami zaopatrzonymi w baszty. Główne wejście do zamku znajdowało się po północnej stronie (od strony głównego centrum gospodarczego osady), od wschodu otoczony był rowem. Od południa w obrębie zamku w 2 ćw. XV w. powstał ratusz. Kościół parafialny funkcjonował w zamku równolegle z rotundą, rezydencją komesa i później ratuszem (Lamoš 1969: 63). Znajdował się tam także cmentarz oraz więzienie miejskie, a także budynek parafii i miejskiej szkoły. Kościół prawdopodobnie od początku znajdował się na terenie zamku (Lamoš 1969: 64). Najstarszym murowanym budynkiem w obrębie zamku była kostnica z kaplicą św. Michała datowana na okres przed poł. XIII w. Miała walcowaty kształt. Sklepienie przyziemia miało charakter romański (Hoššo 1990: 73). Obiekt podobny jest do kostnicy z Bańskiej Szczawnicy z lat 30-tych XIII w. oraz może być porównany do kostnic z Dolnych Węgier, z XII i pocz. XIII w. (Hoššo 1990: 78). Przed rokiem 1400 powstał kościół św. Katarzyny. W obrębie kościoła znaleziono jamę na wapno, z monetami z 1 poł. XIV w., nad którą postawiono mur obwodowy kościoła (Hoššo 1990: 79). W XV w. obszar zamku wykorzystywany był w celach mieszkalnych o czym świadczą odkryta jama zasobowa i szambo. Szambo zbudowane było z drewna i miało czworokątny kształt o jednym boku długości 2,4 m. Zagłębione było na 1,9 m. Dostawiona była do muru. Jama i szambo zostały zasypane w trakcie przebudowy zamku datowanej monetami Zygmunta Luksemburskiego i Władysława V. Podwyższono wtedy mury, od wschodu podwyższono mur zewnętrzny a na półokrągłą basztę nadbudowano poligonalną apsydę z przyporami. Urządzono tam kaplicę Panny Marii. Od tej strony wyburzono także wewnętrzny mur (Hoššo 1990: 80). Przynajmniej od XVI do XX w. wieża kościoła św. Katarzyny pełniła funkcję strażnicy. Wieża stoi w najwyższym punkcie zamku. Być może od początku była planowana jako strażnica. Wieża powstała w XVI, być może w XV w. (Šeňová, Vitanovský 2000). Badania archeologiczne prowadzone w latach 1979-1982 wykazały, że teren zamku użytkowany był długo jako cmentarz. Znaleziono w sumie 467 grobów. 17 kolejnych znajdowało się we wnętrzu kościoła. W warstwach w które wkopano groby znaleziono duże liści ceramiki, przeważnie z XV i częściowo z XIV w. Znaleziono relatywnie niewielką ilość przedmiotów metalowych. W śród nich był górniczych czekan oraz dwa groty do kuszy. Najstarsze znalezione monety pochodzą z okresu przed nadaniem praw miejskich, są to denar Karola Roberta z lat 1319-1322 i fenig Fryderyka III Pięknego (1314-1330). Duża część monet pochodzi z XIV i XV w. (Hoššo 1990: 74, 76). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Čelko 1990; Fröhlich 2007; Hoššo 1990; Hunka 2005; Lamoš 1969; Ratkoš 1974; Šeňová, Vitanovský 2000; Štefánik 2010b; Trgina 1986 Rys. XI.18.1. Kremnica. Mapa topograficzna okolic miasta. Kolorem żółtym oznaczono obszar lokacyjnego miasta. (źródło: http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire warstwa: RETM25, dostęp: 18.08.2014). Rys. XI.18.2. Pozostałości prac górniczych wokół Kremnicy. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela, http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 10.04.2014). Rys. XI.18.3. Kremnicki okręg górniczy. Miejsca zanlezienia kamieni młyńskich z młynów rudnych (Fröhlich 2007: 83). Rys. XI.18.4. Kremnica. Plan miasta. 1 – obszar zamku miejskiego; 2 – rotunda św. Michała z kostnicą; 3 – basteja z pozostałościami starszej zabudowy sakralnej; 4 - kościół św. Katarzyny; 5 – rynek; 6 – kościół parafialny; 7 – mennica; 8 – stary budynek komory królewskiej (Paulinyi 1971: 552). Rys. XI.18.5. Kremnica. Zamek miejski, rozmieszczenie wykopów badawczych. 1 – mury z ok. poł. XIII w. (pierwotny mur zewnętrzny); 2 – struktury z XIV w. (mur wewnętrzny, jama zasobowa i szambo); 3 – struktury z XV w. (kościół św. Katarzyny z gotycką wieżą, kaplica przy baszcie Baníckiej, rynsztok); 4 – struktury z okresu po XV w. (renesansowa wieża kościoła św. Katarzyny, krypty) (Hoššo 1990: 75). XI.19. KUTNÁ HORA 1. Lokalizacja Okres Kutná Hora, kraj Středočeský, Czechy Kutná Hora znajduje się na obszarze pomiędzy nizinnym Połabiem a wysoczyzną Czesko-morawską. Znajduje się na północnych krańcach Wysoczyzny. Powierzchnia terenu w rejonie miasta jest nierówna, rozpiętość wysokości od 205 do 359 m n.p.m. Główną geologiczną dominantą okolicy jest głęboka dolina Vrchlicy. Łańcuch pagórków otaczający miasto chroni je przed wiatrami i zapewnia dobry klimat. Obecnie klimat pozwala na uprawę owoców oraz winorośli (czemu sprzyja także żyzne wapienne podłoże) (Štroblová, Altová 2000: 17). Na płn. od miasta znajdują się Kaňkovske vrchy. Najwyższy jest Kaňk (352,7 m n.p.m.), na zach. od niego leży Sukov (335,3 m n.p.m.), oraz Velký Kuklík (355,5 m n.p.m.) i Malý Kuklík (359,1 m n.p.m.). Od pasma wzgórz teren opada w kierunku rzeki Vrchlicy. Miasto założone na tarasie nad rzeką, ograniczonym przez dolinę potoku Bylanka. Dolna część miasta leży na terenie opadającym w kierunku równiny wokół Sedlca. Także przeciwległy brzeg rzeki jest stromy. Vrchlica od Chlístovic po Kutną Hore płynie w głębokiej skalistej dolinie. Pod Malínem k. Novych Dvorów wpada do Klejnárki, lewobrzeżnego dopływu Łaby (Kuča 1998: 299) (rys. XI.19.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Obszar miasta objęty był osadnictwem wczesnośredniowiecznym (okres wczesnogrodowy i środkowogrodowy). W okolicy znaleziono 4 osady. Jedna znajdowała się w okolicy Sedlaca, druga w okolicy dzisiejszego Tylova divadla, i dwie w okolicy Novych Dvorów. Pod koniec X w. powstało grodzisko w Malínie (Bartoš i inni 2010: 2). Należało ono do rodu Sławnikowiców i pełniło także funkcje osady targowej. Wiodła przez niego droga z Połabia do Čáslavia. W latach 981-995 znajdowała się tam mennica Sławnikowiców (Kořan 1950: 3). Malín funkcjonował prawdopodobnie jeszcze na pocz. XII w. gdy przez Kosmasa określony był jako oppidum (1101 r.) (Bartoš i inni 2010: 3). W 1142 r. powstał klasztor cystersów w Sedlcu założony przez wielmożę Mirosława, z inspiracji biskupa ołomunieckiego Jindřicha Zdíka (Bartoš i inni 2010: 3). W skład uposażenia klasztoru weszły wsie Malín, Hlizov, Libenice, Bylany, a w 1250 r. klasztor zakupił Přitokę. Większość terenów Kutnej Hory należało zatem do klasztoru. Część ziem leżała w klasztornej parafii a część przynależała do parafii pněvickiej (Kořan 1950: 3). Pytaniem pozostaje czy górnictwo zaczęło się już w okresie wczesnego średniowiecza. Nie wiadomo też czy istnienie mennicy związane było z dostępem do surowca (Čechura 1979: 157), czy raczej tylko z istnieniem centrum politycznego (Štroblová, Altová 2000: 38). Także rozpoczęcie prac górniczych przez klasztor sedlecki wydaje się być wątpliwe. Cystersi zasadniczo nie zajmowali się górnictwem, uczestniczyli w nim biernie jako właściciele ziemi, na której prowadzono prace. Można jednak przypuszczać, że w przypadku Kutnej Hory ich wkład był głównie w stworzenie sieci osadniczej i zaplecza gospodarczego (Štroblová, Altová 2000: 40). Brak jakichkolwiek dokumentów dotyczących działalności górniczej klasztoru (Kořan 1950: 3). Kolín i Čáslav otrzymały igławskiemu prawo górnicze w 1249 r. (Štroblová, Altová 2000: 37). Początek górnictwa w okolicach Kutnej Hory można datować na okres panowania Przemysła II Ottokara (1253-1278). W tym okresie pojawili się poszukiwacze i górnicy z Igławy i Havlíčkův Brodu. Nie ma na to jednak bezpośrednich dowodów (Bartoš i inni 2010: 3). Po 1250 r. miasta te sprawowały kontrolę nad kopalniami w rejonie. Część mieszczan Čáslavia i Kolína było przedsiębiorcami górniczymi, a także pełnili funkcje królewskich urburarzy. W tym czasie obszar kutnohorski uważano za skrajną część igławsko-havliczobrodskiego rejonu wydobywczego (Štroblová, Altová 2000: 39). Pierwszą poszlaką, która może świadczyć o górnictwie to osoba „Gotfrieda od Hory” (Hora= Góra=kopalnia) w dokumencie z 1276 r. dotyczącym założenia wsi Bylany przez opata sedleckiego (Kořan 1950: 4; Čechura 1979: 157; Bartoš i inni 2010: 3). Osiedlający się w regionie górnicy pochodzili z terenów Niemiec. Świadczyć o tym mogą niemieckie nazwy miejscowe (Kaňk-Gang, Kolmark-Kohlmarkt, Pach-Bach). W okolicy powstały zapewne liczne osady górnicze. Jedna z nich, Stara Kutná, Cuthna Antiqua, znajdowała się na niewielkim wzgórzu naprzeciw dzisiejszego cmentarza z kościołem Wszystkich Świętych (Štroblová, Altová 2000: 41). Nie wiadomo jaki był dokładnie status prawny górników osiadłych w osadach. Można przypuszczać, że znajdowali się pod zwierzchnością Kolína i Čáslavi, co powodowało konflikty. W 1289 r. zawarto umowę między obydwoma miastami, w której wyznaczono zasięg działalności górniczej obu miast. Čáslavi przypadła większa część. Dokument wystawili Sybot – górmistrz z regionu kutnohorskiego, jego brat Markvar i Albert ze Šlapanova (w rejonie Havlíčkův Brodu). Za nieprzestrzeganie umowy groziła kara wypłacana częściowo królowi częściowo wystawcom dokumentu. Klasztor w tej umowie nie uczestniczył, co może świadczyć o jego braku aktywności w górnictwie. Przebieg wyznaczonej granicy jest kwestią sporną (Štroblová, Altová 2000: 42). Wskazuje to, iż w latach 80-tych XIII w. górnictwo musiało być mocno rozwinięte (Čechura 1979: 158). W 1324 r. proboszcz z Malína, Oldřich z Paběnic, napisał, że przed rokiem 1276, „w miejscu, gdzie jest obecnie Kutná Hora, w parafii malińskiej, góry srebrne wzięły swój początek, tak, że było potrzeba postawić kilka drewnianych kaplic, aby ludzie, którzy byli niepewni trwania kopalń i domów (?), mogli przyjmować sakramenty i służyć Bogu” (tłum. z czeskiego – PC) (Kořan 1950: 4). Za Wacława II rozpoczęła się „gorączka srebra”. Wg kroniki Jindřicha Heimburskiego w 1294 r. doszło do „zbiegowiska ku Kutnej” (Čechura 1979: 160). Jako, że tereny wydobycia leżały we włościach klasztoru cieszył się on licznymi przywilejami. W 1291 r. król uwolnił klasztor od czynszów z domów, przerobu rudy, młynów i łaźni (które chciał nałożyć urburarz). W 1292 r. król potwierdził prawo klasztoru do łaźni, a w 1299 r. wyjął poddanych klasztoru spod władzy urzędów ziemskich, górniczych i miejskich. Kolejne przywileje zyskał w latach 1290-1350 r. potwierdzone w 1352, 1355 i 1357 r. Miał prawo do zwierzchniości sądowej (?), dostawał dochody z kaplic kutnohorskich, które dawniej należały do fary malińskiej, miał prawo do łanów pańskich (na polach górniczych) (w tym przypadku zwanych opackimi), pobierał daniny z pól, łąk, pastwisk, domów, łaźni, młynów rudnych, młynów, i hut leżących na terenach klasztoru. Podobne prawa miała kapituła. Kapituła ponadto w 1241 r. uzyskała udział w królewskiej urburze (Kořan 1950: 5). Urząd urburarza w Kutnej Horze ustanowiono ok. 1290 r. Od razu popadł on w konflikt z klasztorem. Chciał w pełni pokazać autorytet króla i przejąć dochody z młynów i łaźni na terenie przyszłego miasta, które należały do klasztoru (Štroblová 1993: 24). Wydaje się, że relacje między klasztorem a osadami górniczymi wyjaśniło dopiero wydanie nowego prawa górniczego (Ius regale montanorum). Klasztor zrezygnował z własnych prac na rzecz dochodów jakie płynęły z posiadania ziemi, na której prowadzono wydobycie (Štroblová 1993: 25). Kolín i Čáslav nie powstały jako miasta górnicze, ale zyskały prawa miasta górniczego ze względu na prowadzone w ich rejonie prace górnicze. Kutná Hora długi czas określana była jako mons a nie civitas. Gmina górnicza być może też nie miała początkowo na celu zmienić się w miasto. Większość bogatych przedsiębiorców należała do rodów patrycjuszowskich innych miast. Nie miały w tym interesu także Kolín i Čáslav. Pełniły one funkcje miast górniczych jeszcze w XIV w. gdy prosiły zwierzchni sąd górniczy w Igławie o rozstrzygnięcie sporów w górnictwie. Także Igława mogła nie mieć interesu w powstaniu miasta górniczego, gdyż sama czerpała zyski z bycia zwierzchnim sądem. Kiedy gmina górnicza zmieniła się w miejską nie wiadomo. Prawdopodobnie wtedy kiedy było to dla górników wygodne. Z urzędników górniczych stali się urzędnikami miejskimi. Mieli dzięki temu większą władzę cywilną (Kořan 1950: 5). b. Faza polokacyjna Pod koniec XIII w. osady górnicze stworzyły jedno osiedle. Od pocz. XIV w. miasto rządziło się wg wydanego w 1300 r. przez Wacława II Ius regale montanorum (IRM). Była to synteza prawa górniczego, stworzona głównie na potrzeby osady w Kutnej Horze (Štroblová, Altová 2000: 44). Od ostatniej dekady XIII w. a na pewno od pocz. XIV w. można osady górnicze traktować jako pełnoprawne miasto. Miasto nie zostało założone jednym aktem, tylko powoli się rozwijało. Miejski charakter potwierdzają mury obronne zbudowane między 1308 a 1310 r. oraz istnienie pieczęci wójta i ławników. Najstarsza pieczęć z przełomu XIII/XIV w. ma wyobrażenie znaku czeskiego króla (tarcza ze lwem, na niej klejnot), po obu stronach znajdują się symbole górnicze oraz napis „pieczęć wójta i zaprzysiężonych w Kutnej Horze (Sigillum iudicis et iuratorum in Chutta) (Štroblová, Altová 2000: 45). Prawa miejskie Kutná Hora próbowała uzyskać już w latach 90-tych XIII w. jednak zapobiegły temu działania opata klasztoru sedleckiego. Jeszcze w IRM Kutná Hora określana była jako mons. Prawo miejskie Kutnej Hory po raz pierwszy potwierdzone jest w roku 1308 (Bartoš i inni 2010: 6). Od przełomu XIII/XIV w. zaczęła się kształtować struktura społeczna miasta. Wydzieliła się warstwa zamożnych przedsiębiorców górniczych, zwykle niemieckiej narodowości, którzy opanowali urzędy w mieście. Poniżej znajdowała się warstwa wykwalifikowanych pracowników górniczych, pochodzących z Czech, Niemiec, Polski, Węgier (Štroblová, Altová 2000: 46). Miasto nabrało znaczenia gospodarczego, dzięki czemu każdy kto chciał zdobyć władzę w Czechach, najpierw pozyskiwał sobie Kutną Horę. Swą polityczną siłę miasto zawdzięczało także przedsiębiorcom górniczych pochodzącym z rodzin patrycjuszowskich różnych miast (Kořan 1950: 5). W 1304 r. Czechy zostały najechane przez Albrechta Habsburga. Ruszył on od razu na Kutną Horę, licząc na pomoc niemieckiego pochodzenia górników i gwarków. Nie wpuszczono go jednak do miasta, które obległ. Wg kroniki podobno górnicy wrzucili do potoku, z którego nieprzyjaciel czerpał wodę, sadzę (?) i żużel, przez co ludzie zaczęli chorować i zaczęła się szerzyć panka. Wacław II nie podjął bitwy, a zdezorganizowane wojsko Albrechta musiało się wycofać (Bartoš i inni 2010: 4). W XIV w. Kutná Hora stała się miastem królewskim, od 1318 r. była nierozłączna z ziemiami korony czeskiej i nie wolno było jej zastawiać. W 1329 r. została wyjęta spod zwierzchności podkomorzego królewskiego, została podporządkowana bezpośrednio królowi. W 1371 r. mieszczanie uzyskali prawo swobodnego dysponowania majątkami ziemskimi, a w 1386 r. ich ziemie stały się dziedziczne. W latach 90-tych XIV w. uzyskano kolejny przywilej, dzięki któremu droga z Čáslavi do Kolína miała wieść przez Kutną Horę (Štroblová, Altová 2000: 51-52). W 1383 r. Wacław IV zwolnił mieszczan z prawa składu wina w Čáslaviu. W 1410 r. Kutná Hora i Praga podpisały umowę, wg której obywatele obu miast mogą swobodnie zajmować się kupiectwem (Kuča 1998: 285). Kutná Hora była jednym z niewielu miast królewskich, które miały prawo do jurysdykcji karnej na obszarze miasta i okolicy. Przywilej ten nadał Jan Luksemburski w 1329 r. (Štroblová, Altová 2000: 86). Miasto zaangażowało się politycznie pod koniec XIV w. Uczestniczyło w sporze między Wacławem IV a Zygmuntem Luksemburskim. W 1403 r. Kutná Hora była oblężona przez wojska Zygmunta Luksemburskiego, została zdobyta, okolicę spustoszono, a na miasto nałożono karę (Kořan 1950: 8). W okresie przedhusyckim rada miasta miała 18 członków, na ich czele stał wójt. Dodatkowo funkcjonowała instytucja przedstawicieli gminy, było ich czterech. Miasto miało także swoją kancelarię. Górnictwo miało osobny urząd, który składał się częściowo z urzędników władcy a częściowo z przedstawicieli górników. Najwyższym królewskim urzędnikiem był urburarz. Dbał o zbieranie daniny dla króla (urbury) i rozsądzał spory. Wraz z przysięgłymi, których mianował władca, dbał o zabezpieczanie szybów i hut. Urząd urburarza był dzierżawiony. Jego siedziba znajdowała się w Kutnej Horze, a w innych miastach górniczych zasiadali jego zastępcy. Jeszcze w XIV w. część uprawnień urburarza przejął górmistrz (hofmistr), a końcem XIV w. oddzielił się od niego także urząd mincmistrza (Štroblová, Altová 2000: 54-55). W czasie wojen husyckich Kutná Hora stanęła po stronie władcy. Może być to związane z faktem, że największe wpływy w mieście miały rody pochodzenia niemieckiego, wywodzące się od ludzi zakładających miasto. Po defenestracji praskiej cesarz umieścił swoją rezydencję w Kutnej Horze. W tym okresie była ona po Pradze drugim miastem Czech (Štroblová, Altová 2000: 61). Od 1416 r. w mieście dochodziło do wystąpień antyhuscykich (Kořan 1950: 8). W 1421 r. husyci spalili klasztor sedlecki. Kutnohorscy górnicy zawarli z husytami pakt, dzięki któremu mogli swobodnie opuścić miasto. W 1421 r. miasto było oblężone przez husytów. Husyci zobowiązali się nie niszczyć miasta. W trakcie działań wojennych kolejnej wyprawy krzyżowej wielu mieszczan uciekło do Igławy i innych ośrodków (Štroblová, Altová 2000: 63-64). W 1421 r. miasto zostało zajęte, a jego administrację przejęli prażanie. (Štroblová, Altová 2000: 64). Mieszczanie zdradzili ich pod koniec roku wpuszczając Zygmunta do miasta. Jednak w 1422 r. wycofał się on z Kutnej Hory (paląc ją przy okazji), a wraz z nim wszyscy nieprzyjaciele rewolucji (Kořan 1950: 8). Do 1424 r. miasto znowu poddało się prażanom. Władzę i majątki w mieście przejęli „nowi” górnicy. W 1424 r. doszło do konfliktu między Żiżką a prażanami. Po bitwie pod Malešovem Żiżka najechał Kutną Hore i ją spalił. Doszło do znacznych zniszczeń. Panami miasta stali się Taboryci. Starali się szybko przywrócić pracę kopalń. Powołano nową radę miejską (Štroblová, Altová 2000: 64-65). Miasto było przez jakiś czas siedzibą Prokopa Wielkiego (Gołego) (Štroblová, Altová 2000: 66). Władza taborytów i Sierotek trwała aż do bitwy pod Lipanami w 1434 r. (Kořan 1950: 8). Górnictwo było w tym czasie w kryzysie, przez co zezwolono na osiedlanie się w mieście obcokrajowcom, katolikom. W 1437 r., po zakończeniu okresu husyckiego, cesarz, dla złagodzenia sporów majątkowych, zatwierdził przywileje górników, uznając, że „starzy” i „nowi” górnicy tworzą jedna gminę i mogą korzystać z tych samych praw i przywilejów (Štroblová, Altová 2000: 67). Górnictwo zaczęło odżywać pod koniec rewolucji husyckiej. Z roku 1435 pochodzi informacja o sprzedaży skór dla kopalń, a z 1442 r. o drewnie. Z 1427 r. pochodzi wzmianka o czynnych kopalniach, a z 1430 r. o sporach między górnikami. O rozwoju górnictwa i jego skali może także świadczyć żądanie górników o odnowienie prawa górniczego (1443 r.). Problemem w 1 poł. XV w. był brak kapitału na finansowanie prac. Dlatego też próbowano ściągnąć starych mieszkańców zwracając im domy, bądź dając możliwość ich wykupienia lub uzyskania odszkodowania (Kořan 1950: 9). W 1467 r. miasto zostało zwolnione z obowiązku odwoływania się do sądu górniczego w Igławie, podlegało odtąd jedynie królowi i najwyższemu mincmistrzowi. O pozycji miasta świadczy wybór króla, który uchwalono w 1471 r. we Vlašskim dvorze, oraz sejm w Kutnej Horze w 1485 r. Szczyt rozwoju gospodarczego miasta nastąpił za króla Władysława (gotyckie domy, gotycka forma katedry, jakość życia patrycjatu). W 1503 r. mieszczanie zostali zwolnienie z powinności wojennych. W 1507 r. zagwarantowano im, że podlegają tylko sądowi miejskiemu i górniczemu, a odwoływać się mogą do króla (Kořan 1950: 9-10). Po śmierci Zygmunta Luksemburskiego a potem jego następcy Albrechta Habsburga w Czechach znowu zapanował chaos. Większego znaczenia nabrały związki szlachty (Štroblová, Altová 2000: 69). Mieszczanie Kutnej ponownie zaangażowali się politycznie. Wydaje się, że byli na tyle skuteczni, że zdołali zgromadzić znaczne majątki (Štroblová, Altová 2000: 71). W latach 40-tych XV w. miasto było także ważnym ośrodkiem dysput teologicznych (Štroblová, Altová 2000: 71). Za panowania Jerzego z Podiebradów miastu wiodło się całkiem nieźle. W 1450 r. doszło do reformy drobnych monet. Z czasem powrócono do bicia groszy praskich. Jerzy z Podiebradów, którego miasto wspierało w dążeniu po władzę, odnowił miejskie przywileje. Król przykładał duże znaczenie do górnictwa. Obdarzył górników kutnohorskich dodatkowymi przywilejami. Prace górnicze wznowiono od lat 50 i 60-tych XV w., jednak duża część starych kopalń była zalana, a brakowało kapitału na duże inwestycje odwadniające (Štroblová, Altová 2000: 75). W czasie wojny z Węgrami, pod koniec panowania Jerzego z Podiebradów, Kutná Hora stałą się przez jakiś czas siedzibą króla (Štroblová, Altová 2000: 76). W 1471 r. w Kutnej Horze obwołano czeskim królem Władysława Jagiellończyka. Wybór króla, do którego przyczynili się także kutnohorscy mieszczanie, podniósł znacznie prestiż miasta (Štroblová, Altová 2000: 78). W latach 1494-1496 doszło do rewolty górników. Przyczyną były nierówności społeczne i pogarszająca się sytuacja szeregowych pracowników. Pierwsze rozruchy w 1494 r. udało się zgasić dyplomatycznie. Kolejne protesty dwa lata później skończyły się straceniem przywódców buntu (Štroblová, Altová 2000: 98). W przeciągu XVI w. Kutná Hora zaczęła przekształcać się z miasta nastawionego na górnictwo w aglomerację o szerokich podstawach gospodarczych. Przedsiębiorcy górniczy zaczęli poszukiwać nowych form inwestycji (Štroblová, Altová 2000: 101). W 1585 r. w mieście było 29 cechów skupiających 50 różnych rzemiosł, a w 1608 r. 35 cechów skupiających 64 rzemiosła (Štroblová, Altová 2000: 118). Miasta w Czechach powoli traciły na politycznym znaczeniu, także Kutná Hora straciła swoją pozycję. Od mincmistrza ważniejsza była czeska królewska komora. Także przywileje miasta nie były w pełni respektowane (Štroblová, Altová 2000: 102). Główny mincmistrz, kiedyś najwyższy urzędnik królewski, stał się pośrednikiem między miastem a komorą królewską (Štroblová, Altová 2000: 103). Na pocz. XVI w. górnictwo zaczęło podupadać. Dawny sposób organizacji górnictwa już nie wystarczał. Na dodatek większość wydatków króla miało być finansowanych z dochodów z Kutnej Hory. Jedną z przyczyny był także brak pieniędzy na inwestycje. Król zaczął wysyłać do miasta komisje mające zbadać sytuację (Kořan 1950: 10). Ferdynand I Habsburg (pan. 1522-1564) zaczął ograniczać samodzielność miasta i przenosić władzę nad sprawami górnictwa w ręce swoich urzędników. W latach 30-tych XVI w. górnictwo było w kiepskiej kondycji (Kořan 1950: 11). Pod koniec XVI w. poważnym problemem stały się niedobory drewna dla kopalń i węgla drzewnego dla hut. Trutnovskie lasy, z których sprowadzano drewno były na wyczerpaniu (Kořan 1950: 19). Na pocz. XVII w. sytuacja kopalń była zła ze względu na brak funduszy. Pieniędzy starczało na pokrycie kosztów działania kopalń i hut, wypał węgla drzewnego, ale nie starczało już na drewno z Rychnova (?) ani na polski ołów (Kořan 1950: 19). Od 2 poł. XVI w. miasto zaczęło więcej inwestować w ziemię. Kupowało więcej majątków ziemskich, rozpoczęto inwestycje w stawy rybne (Štroblová, Altová 2000: 119). W 1613 r. nowym mincmistrzem został Vilem Vřesovic z Vřesovic. Był gorliwym katolikiem. Ściągnął do Kutnej Hory jezuitów. Rozwścieczyło to utrakwistowskie miasto. Sytuację zaognił nowy opat klasztoru sedleckiego, także gorliwy katolik nieskory do zgody (Štroblová, Altová 2000: 140). Po bitwie pod Białą Górą miasto zostało ukarane konfiskatą majątku (Štroblová, Altová 2000: 143). W 1628 r. ustały prawie wszystkie prace na Kaňku. Miasto było zrujnowane przez kontrybucje i postoje wojska. Musiało jednak prowadzić prace wydobywcze żeby nie stracić przywilejów miasta górniczego. Górnicy zaczęli sami przetapiać rudę (przy sztolni Marii Magdaleny) (Kořan 1950: 21). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Największym ciekiem wodnym w okolicy Kutnej Hory jest potok Vrchlica o długości 28,8 km. Z lewej strony dopływają do niego potoki Zdeslavický, Chlístovický, Košický, Švadlenka i Bylanka, a z prawej strony potok Opatovický. Wiele potoków znanych z ikonografii i starszych map zanikła w wyniku prac górniczych lub melioracyjnych. Większość obecnych cieków wodnych jest przynajmniej częściowo regulowana (Bartoš i inni 2010: 1). b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka (rys. XI.19.3) Kutnohorskie złoża rud znajdowały się na obszarze ok. 3 x 9 km. Żyły miały przeważnie przebieg płn.-pd. Miasto znajdowało się mniej więcej po środku tego terenu. Skała macierzysta złożona z krystalicznych łupków miała liczne spękania, w których utworzyły się żyły rudne. Nad nią znajdują się pokłady piaskowców i zlepieńców, piasków, żwirów i lessów o miąższości dochodzącej do kilkudziesięciu metrów. Złoża polimetaliczne występowały w żyłach o przebiegu płn.-pd. do płn.-wch. – pd.-zach. Długość żył dochodziła do 3 km, a szerokość stref występowania kruszcu do setek metrów. W regionie występowały pasma rud srebra i rud miedzi. Pasma rud miedzi mają większe zasoby rudy, ale mniejsze srebra, występują w nich głównie siarczki żelaza, cynku, arsenu, miedzi i ewentualnie ołowiu. W żyłach srebrnych występują przede wszystkim rudy srebra i galena. Do północnych pasm należą Rejskie, Turkaňskie, Nifelskie, Staročeske, Skalecke, Hloušecke i Kuklickie. Do południowych Roveňskie i Oselske. Pasmo Grejfskie znajduje się między tymi dwoma skupieniami (Bartoš 2004: 160-162). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.19.4) Prawdopodobnie prace górnicze rozpoczęły się tam gdzie były wychodnie rudy: na Kukliku, Sukově, Kaňku, w dolinie Vrchlicy i Bylankach. Można przypuszczać, że skoro wydobycie prowadzili samodzielni górnicy, którzy nie posiadali za dużych środków finansowych, nie prowadzili prac w dolinie Vrchlicy, gdzie trzeba było budować sztolnię i przebijać się przez warstwy sedymentów zalegające nad złożami, tylko raczej na Kukliku, w Sukovie i na Kaňku (Kořan 1950: 4; Bartoš 2004: 162). Wg tradycji na Kukliku miały być duże kopalnie za Przemysła II, który miał zabrać na wojnę z tamtejszych kieratów 500 koni. W 1289 r. doszło do rozgraniczenia „stref wpływów” między Čáslaviem a Kolínem. Po 1290 r. wg Kronikarza Jindřicha z Heimburka doszło do legendarnego „sběhu ke Kutně” (Kořan 1950: 4). Od pocz. XIV w. znane były już wszystkie główne pasma żył: Oselské, Kuklické, Grejfské, Rejzské, Staročeské, Turkaňské i Roveňské. Na wszystkich prowadzono prace wydobywcze (Štroblová, Altová 2000: 52). Kryzys wydobycia nadszedł wraz z wojnami husyckimi. Górnictwo podniosło się dopiero w latach 70-tych XV w. Spadek produkcji srebra widoczny był w bitych w czasach husyckich monetach, które zawierały coraz mniej srebra (Štroblová, Altová 2000: 69). Przez cały okres panowania Jagiellonów gospodarka Kutnej Hory rozwijała się bez większych zakłóceń. Rozwijało się górnictwo. Strefa wydobycia przesuwała się w kierunku Kaňku, gdzie złoża były uboższe w srebro, ale żyły miały większą szerokość. Intensywne wydobycie prowadzono szczególnie na Turkaňku i paśmie Staročeskim. Doszło do zmian organizacyjnych, gdyż stare prawo górnicze wyczerpało już swoje możliwości w obliczu rozwoju górnictwa. Roczna produkcja srebra wahała się między 2 a 4 ton (Štroblová, Altová 2000: 92). W złożach kaňkowskich znajdowało się bardzo dużo miedzi, która stała się szybko ważnym towarem eksportowym. Pod koniec XV w. wprowadzono proces sajgrowania miedzi. Dokonał tego Jan Turzo (Štroblová, Altová 2000: 93-94). Od lat 30-tych XVI w. obniżała się jakość wydobywanych rud przy wzroście kosztów wydobycia. W latach 1526-1530 roczne wydobycie srebra dochodziło do 2 tys. kilogramów, ale już ok. poł. XVI w. wynosiło 600-700 kg. Napływ srebra z Nowego Świata, dodatkowo podwyższał koszty eksploatacji na miejscu (Štroblová, Altová 2000: 110). W okresie tym prowadzono prace na paśmie Oselskim, które podchodziło aż pod miasto (Štroblová, Altová 2000: 111). Z czasem jednak kopalnie te wyczerpały się a górnictwo przeniosło się do Kaňku. W 1561 r. Kaňk został podniesiony do rangi miasta królewskiego (Štroblová, Altová 2000: 112). Królewska komora finansowała kopalnie do czasu aż zyski były mniejsze niż włożone przez nią pieniądze. W 2 poł. XVI w. mieszczanie, nadal tytułujący się „górnikami”, nie uczestniczyli już w górnictwie i inwestowali w inne gałęzie gospodarki (Štroblová, Altová 2000: 113). Na początku XVII w. król, za sprawą raportów mówiących o złym stanie górnictwa, postanowił całkowicie opuścić kopalnie i przekazać je pod administrację miasta. Początek końca kutnohorskiego górnictwa nastąpił w 1615 r. ewentualnie w 1625 r. W tym okresie powstały także problemy w zaopatrzeniu w drewno, które zaczęto ściągać kanałem aż z Karkonoszy (Štroblová, Altová 2000: 114). Drewno spławiano Łabą aż do Veletova skąd wozami zwożono je do Kaňku (Štroblová, Altová 2000: 114). Kolejne ożywienie górnictwa nastąpiło dopiero na przełomie XVII i XVIII w. Definitywnie skończyło się w 1904 r. (Bartoš 2004: 163).  Grejfské pasmo – znajdowało się na zachód od miasta, biegło w kierunku płn.-płn.-wsch. miało ok. 2 km długości. Wg tradycji na tej żyle, w rejonie kościoła Wszyskich Świętych, w Starej Kutnej odkryto pierwsze złoża. Wg Kořana (1950) prace rozpoczęto pod koniec XIII w. lub na początku XIV w. (Bílek 2000a: 6). Pierwsze informacje o paśmie Grejfskim pochodzą z pocz. XIV w. (mons Griffonis). W latach 30-tych XIV w. pojawiają się wzmianki o kolejnych kopalniach (czu Badstube, czu dem Schoppenberge, Grellenort, Pyrknerum, Merbotonem, Wykmansdorfer, Hrušky, StammhausI. W 2 poł. XIV w. wzmiankowana kopalnia Kutná, Lichtenberger) (Kořan 1950: 7). Największy rozkwit w tym rejonie górnictwo przeżywało na przełomie XIV i XV w. Pod koniec XV w. w płn. i środkowej części złoża prace sięgnęły swojej największej głębokości (ok. 400 m). Na pocz. XVI w. górnictwo z powodów problemów technicznych i finansowych zaczęło w tym rejonie przeżywać kryzys. Prace próbowano wznowić w poł. XVI w. gdy zanikło górnictwo na paśmie Oselskim, a na paśmie Staročeskim przeżywało kryzys (Bílek 2000a: 6-7). Uruchomiono stare szyby i zaczęto zgłębiać nowe. Na starych szybach instalowano kieraty konne w celu napędzania urządzeń odwadniających. Wydobycie doszło do 200-300 t rudy rocznie, jednak było to mniej niż w kopalniach na paśmie Staročeskim czy na Turkaňku. Kopalnie na Grejfskim paśmie przynosiły straty z powodu małej ilości urobku i bardzo dużych kosztów odwadniania. Opuszczano je pod koniec XVI w. Na pocz. XVII w. funkcjonowało tylko ok. 10 kopalń. W przeciągu kolejnych dwóch stuleci ślady po górnictwie zaczęły zanikać. Prace wznowiono w XIX w. (Bílek 2000a: 8-9). Przez pasmo żylne przebiegała sztolnia (grejfska). Miała za zadania odprowadzać wody przypowierzchniowe. Biegła 20-60 m pod powierzchnią. Zaczęto ją budować w średniowieczu. Jej przebieg nie jest znany (Bílek 2000a: 19). Grejfskie pasmo składa się z 5-6 głównych równoległych żył, rozciągniętych na długości 2 km. Pasmo przechodzi przez potok Bylanka, jednak nie ma żadnych informacji po jakichkolwiek pracach górniczych po drugiej stronie rzeczki (Bílek 2000a: 25-26). Główna żyła na złożu składała się z pirytu, sfalerytu, w pewnym stopniu ze srebronośnego galenitu, a także pirotynu (siarczek żelaza), arsenopirytu, czystego srebra. Występowały także rudy zawierające srebro rudy cynku i ołowiu (Bílek 2000a: 29). Topografia pozostałości górnictwa na paśmie Grejfskim jest trudna do ustalenia. W okresie rozwiniętego górnictwa było na tym złożu 100-120 kopalń, które mogły zajmować ok. 30 ha. Znajdowały się na obszarze ok. 1800 m długości i 200 m szerokości (Bílek 2000a: 37).  Roveňske pasmo żylne – znajdowało się na południe od miasta, częściowo pod miastem. Prace górnicze zaczęły się na tym paśmie na pocz. XIV w. Nie jest wykluczone, że zaczęły się już w XIII w. Być może z górnictwem związane były osady Roveň i Pněvice, usytuowane w pd. części pasma roveňskiego. Osady te powstały w XIII w. (Bílek 2000b: 4). Obszar położony na pd. od Vrchlicy podlegał praskiej kapitule. Górnictwo poświadczone jest w źródłach pisanych. W 1311 r. funkcjonowała kopalnia Vinea, która znajdowała się na targu szewskim (Jánské náměstí), oraz kopalnia U kola, którą należy lokalizować w okolicach dzisiejszego Havkičkovo náměstí. Ten drugi zaopatrzony był najpewniej w kierat konny, musiał więc mieć głębokość 70-80 m. W północnej części pasma rudy znajdowały się na znacznej głębokości. Nadkład skały ponad nimi dochodził do 20 m. Prace górnicze musiały być zatem poprzedzone długimi pracami wstępnymi. Być może prace zaczęto już w latach 50 i 60-tych XIII w. Prace na głównych żyłach prowadzono przez cały XIV w. Najintensywniej w przestrzeni między doliną Vrchlicy a náměstí Palackého, w okolicach kościoła Panny Marii na Náměti i koło kościoła św. Piotra i Pawła oraz św. Wacława (Bílek 2000b: 6). Najprawdopodobniej, wbrew starszym poglądom, w XIV w. także kapituła praska zajmowała się górnictwem, występowała na paśmie roveňskim nie tylko jako właściciel ziemi, ale także jako odbiorca urbury i opłaty z pańskich łanów. Zachowane są dokumenty o głębieniu nowego szybu na terenach kapituły w 1363 r., a także dane dotyczące przychodów kapituły z prowadzonych przez nią prac górniczych. W latach 1359-1364 uzyskała z tego ok. 115 kg srebra, czyli urobek rudy musiałby w tym czasie wynosić ok. 2000-2500 kg, czyli 400 kg rocznie (Bílek 2000b: 6). Kryzys górnictwa na paśmie roveňskim nastąpił pod koniec XIV w. Do ostatecznego upadku prac górniczych przyczyniły się wojny husyckie, pożary miasta i odejście niemieckich mieszczan. Szybko kopalnie zostały zalane przez wodę. Można założyć, że górnictwo działało tam od 2 poł. XIII w. do pocz. XV w. Funkcjonowało ok. 100-150 kopalń. Doszły one do maksymalnych dla tego pasma głębokości. Odwadnianie kopalń w sąsiedztwie Vrchlicy mogło nastręczać pewne trudności (Bílek 2000b: 6). Prace górnicze uruchomiono ponownie ok. poł. XVI w. Przebiegały opornie z powodu bardzo dużego napływu wody, z którym małe gwarectwa nie mogły sobie poradzić. Wg sprawozdania komisji z 1603 r. funkcjonowało 28 kopalń, z czego tylko 14 ze skuteczną eksploatacją. Tygodniowo wydobywano 30 cetnarów rudy (1800 kg), z 10 grzywnami srebra (2,5 kg). W kopalniach funkcjonowały pompy odwadniające napędzane siłą wody (Bílek 2000b: 7-8). Górnictwo na tym terenie zanikło ponownie w latach 1618-1620. W 2 poł. XVII w. w wyniku prowadzenia prac rolnych pozostałości po górnictwie zostały zniszczone (Bílek 2000b: 11). Sztolnia dziedziczna zaczynała się (wg źródeł pisanych) koło szpitala św. Krzyża, na prawym brzegu Vrchlicy w pobliżu bramy Czeskiej. Prawdopodobnie założono ją na pocz. XIV w. Odwadniała południową część pasma (Bílek 2000b: 17).  Kuklické pasmo żylne – znajdowało się ok. 2 km na płn.-zach. od miasta. Do dziś zachowany jest tam szereg hałd. Przebiega na linii płn.-wsch. – pd.-zach. Ciągnie się od miejscowości Grunta przez wzgórza Kuklik, na długości ok. 2 km i szerokości ok. 200-500 m. Prace górnicze zaczęły się być może już w poł. XIII w. i trwały do XV w. (Bílek 2000c: 3). Na paśmie kuklikiem najstarsza wzmianka dotycząca górnictwa pochodzi z 1305 r. Dokument wspomina sztolnię w dolinie Panny Marii, w okolicach dzisiejszej wsi Grunta (Kořan 1950: 7). Kolejna faza górnictwa na tym paśmie rozpoczęła się od poł. XVI w. i trwała do pierwszych dziesięcioleci XVII w. Mimo odkrywania wciąż bogatych złóż prace w tym okresie były nierentowne (Bílek 2000c: 4). Żyły na tym paśmie nie były zbyt szerokie, ale dosyć bogate. W sumie miało tu powstać ok. 200 samodzielnych kopalni (Bílek 2000c: 6). Na złożu tym funkcjonowała kuklicka sztolnia dziedziczna, która była największym takim urządzeniem w regionie Kutnej Hory. Miała więcej niż 2 km długości i znajdowała się od 45 do 90 m pod powierzchnią. Służyła jako sztolnia wentylacyjna i odwadniająca. Wzmiankowana była już w 1305 r., możliwe, że zaczęto ją budować już w XIII w. W XVI w. została ponownie otwarta i odnowiona (Bílek 2000c: 7-8).  Hloušecké pasmo żylne – ciągnie się od Kutnej Hory w kierunku wsi Grunta na długości ok. 2 km. Była jedną z mniej ważnych żył w regionie. Złoże było dość ubogie, a żyły niezbyt szerokie. Na dodatek teren ten był mocno zawodniony. Pierwsze informacja o złożach pojawiają się w źródłach pisanych dopiero w 1588 r. (sprawozdanie komisji królewskiej) (Bílek 2000d: 3-4). Początki górnictwa na tym złożu są nieznane, można wnioskować, że skoro na sąsiednim Grejfskim paśmie prace rozpoczęto w XIII w. to także tutaj mogły być w tym czasie prowadzone jakieś prace. Istnienie sztolni też może świadczyć o długim funkcjonowaniu kopalń w tym rejonie. Ponownie prace rozpoczęto w 2 poł. XVI w. Powstało kilkadziesiąt kopalń, jednak żadna nie rozwinęła znaczniejszej produkcji. Na pocz. XVII w. górnictwo w tym rejonie było w stanie ciężkiego kryzysu. W pierwszej ćw. XVII w. wciąż istniały jednak czynne kopalnie (Bílek 2000d: 5-6). Jeszcze w XVIII w. widoczne były pozostałości prac górniczych, zostały jednak zniszczone przez późniejsze prace rolnicze (Bílek 2000d: 7). Złoża były odwadniane przez hloušecką dziedziczną sztolnię, w pobliżu wsi Grunta znajdowała się druga, krótka sztolnia zwana świętojańską (Bílek 2000d: 8). Ujście głównej sztolni znajdowało się w pobliżu miast, na zachód od miejscowości Lorec (Bílek 2000d: 10).  Šipší – obszar między Kaňkiem a miastem, odległy o 1 km od Hloušeckego pasma i ok. 500 m od tzw. Sukovskiego pasma. Prowadzono tu mało intensywne prace górnicze, czegoś świadectwem były niezachowane do dziś hałdy. Leży na granicy między srebronośnymi złożami w okolicach miasta a złożami miedzi w Kaňku (Bílek 2000d: 45-46). Jedynym świadectwem prowadzenia tu prac górniczych jest mapa F. X. Fischera z XVIII w. na której zaznaczono 60-70 hałd, na długości ok. 1 km i szerokości 200 m (Bílek 2000d: 47).  Staročeské pasmo żylne – zalegały tu rudy miedzi (piryt). W paśmie znajdowały się dwa główne kompleksy kopalń, jeden na głównej żyle, a drugi na benateckiej (weneckiej). Pierwsze były płytsze ale bardziej rozległe, natomiast drugie osiągały o wiele większe głębokości. Powstał tam (już w średniowieczu) ogromny system podziemnych wyrobisk nie mający analogii w Czechach (Bílek 2000e: 10). Na paśmie Staročeskim zachowały się liczne hałdy, jednak nie sposób ustalić gdzie znajdowały się najstarsze prace górnicze. Zachowane hałdy płonnego materiału mają znaczne rozmiary, np. zachowana w płn. części pasma znajduje się hałda z materiałem z kilku szybów, która zajmuje obszar ok. 20 tys. m2 i składa się z ok. 100 tys. m3 materiału (Bílek 2000e: 11-12). Prace górnicze na paśmie Staročeskim zaczęły się być może pod koniec XIII w. Znajdowało się tam kilka odosobnionych kopalń, z czasem doszło do ich zagęszczenia (Bílek 2000e: 13). Nie mamy bezpośrednich informacji o kopalniach w Kaňku, jednak występują tam nazwy związane z mieszczanami z XIV w. (Hopy, Šváby, Plimle, Niklasy, Rabštejn). W 1379 r. wzmiankowany jest Fridlin z Kaňku, a w 1371 r. Petr Paniers górmistrz Plimliakr, w 1397 r. Lauernciusz z Kaňku hutman kopalni Niklasy (Kořan 1950: 7). Pod koniec XV w. produkcja, prowadzona przez mieszczan, przestała się opłacać i kopalnie przeszły na własność króla. Prace górnicze ostatecznie zakończyły się ok. trzeciej dekady XVII w. (Bílek 2000e: 13-14). Głównym źródłem srebra i miedzi w XV i XVI w. było pasmo Staročeskie. W 2 poł. XVI w. tygodniowo na tym paśmie wydobywano 1600-1700 cetnarów rudy miedzi czyli ok. 5000 t rudy rocznie, z której pozyskiwano ok. 1000-1500 kg, tj. 2-3 razy więcej niż ze wszystkich innych kutnohorskich złóż (Bílek 2000e: 54). Pasmo ma długość ok. 1,5 km i szerokość ok. 200 m. Zajmuje cały zachodnią stronę Kaňku (Bílek 2000e: 54). Najważniejszymi żyłami na złożach były żyła główna i żyła benatecka (wenecka), były od siebie oddalone o ok. 100 m. Pomiędzy nimi znajdowały się jeszcze mniejsze żyły (Bílek 2000e: 56).  Osleskie pasmo żylne – pasmo o szerokości kilkuset metrów ciągnie się od Denemarskiego młyna koło kościoła św. Trójcy w kierunku płn.-wsch. przez zachodnią część miasta aż do dzisiejszego browaru Lorec (Bílek 2000g: 6). Było najbogatszym kutnohorskim złożem. Największy rozkwit górnictwa w tym rejonie trwał od XIII do XV w. Kopalnie osiągnęły głębokość dochodzącą do prawie 500 m. Ostatecznie górnictwo skończyło się tutaj w 1545 r. (Bílek 2000g: 14). Na paśmie Oselskim największą kopalnią był Osel, który znajdował się prawdopodobnie na terenie obecnego kolegium jezuickiego. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1363 r. i 1366 r. (Kořan 1950: 106). W pobliżu, miedzy Hrádkiem a arcydekanatem znajdowała się kopalnia U kola, w pobliżu znajdowały się jeszcze kopalnie Plumbatoris i Thaschlini (Kořan 1950: 107). Duży kompleks podziemnych prac górniczych znajdujących się na paśmie Oselskim odkryto pod pd.-zach. częścią starego miasta. Prace te datowano na średniowiecze. Odkryte w 1967 r. kopalnie były częścią dużego sytemu wyrobisk pod miastem. Ich oś stanowiła sztolnia kierująca się na płn.-zach. w stronę bramy Kouřimskiej. Sztolnia ta (św. Jerzy) wiedzie przez centralny oselski kompleks, przez szyb Osel, który można lokalizować pod kompleksem zabudowań jezuickich. Sztolnia służyła odprowadzaniu wody. Znajdowała się 30-35 m pod powierzchnią ziemi. Odwadniała obszar przebiegający przez dzisiejsze Náměstí Národního odboje. Po zakończeniu prac górniczych była używana jako część kanalizacji kolegium jezuickiego (Bílek 1994: 215). Kopalnie odkryto w trakcie kopania szybu hydro-geologicznego. Natrafiono na sztolnię o szerokości 0,7 m i wysokości 0,7-2 m (Cílek 1994: 218).  Prace górnicze poza głównym złożami (rys. XI.19.16). Obszar, na którym prowadzono prace pod nadzorem urzędu w Kutnej Horze można w przybliżeniu wyznaczyć liniami od Červených Peček na północ do Týnci nad Labem, stąd na wschód ku Jakubovi następnie na pd. do Hodkova, następnie na płn. przez Vysoką (Bílek 2000f: 3). Prace w większej odległości od Kutnej Hory rozpoczęły się wraz z kryzysem na głównych złożach i prawdopodobnie zaczęły się już w XIV w. a trwały do XVI w. Najwięcej kopalń założono na pd. i pd.-zach. od miasta, gdzie złoża były płycej położone. Rzadziej prace prowadzono na płn. od miasta, gdzie były trudniejsze warunki eksploatacji (Bílek 2000f: 6).  Bašta – (k. Starego Kolína) w XVI w. zbudowano tam dok do przeładunku drewna sprowadzanego z Karkonoszy oraz centralną hutę do sajgrowania miedzi. Znajdowały się tam żyły rudne (przedłużenie Kaňkowskich) (Bílek 2000f: 17).  Bílejov – 2 km na pd. od centrum miasta, przedłużenie pasma Oselskiego, w XVI w. wzbudziła zainteresowanie urzędu górniczego i gwarków. Kopalnie znajdowały się tu być może już od XIV/XV w. Prace podjęte ponownie w XVI w., funkcjonowały prawie do końca XVI w. (Bílek 2000f: 17-18).  Bykáň – 5 km na pd. od Kuntej Hory. Z 1843 r. pochodzi informacja o starych hałdach, które nie zachowały się do dziś (Bílek 2000f: 22).  Bylany – 2,5 km na pd.-zach. od miasta. W okolicy znajdowano sporadycznie hałdy szlaki. W okolicy prowadzono w XVI w. prace górnicze. Znajdowały się tu także huty (Bílek 2000f: 23).  Cimburk – 3 km na pd.-zach. od miasta, pradziejowe grodzisko, nad Vrchlicą. Prace górnicze być może od średniowiecza. Zachowało się ujście sztolni w dolinie Vrchlicy oraz hałdy. Miejsce to występuje w dokumentach z XVI w. Prawdopodobnie założono tu kopalnię (Bílek 2000f: 25).  Červené Janovice – ok. 13 km na pd. od Kutnej Hory. W lesie na pd.-zach. od miejscowości zachowane hałdy i pinki. Brak datowania (Bílek 2000f: 26).  Denemarský Mlýn – 2,5 km od miasta np. pd. nad Vrchlicą. Znajdowała się tutaj sztolnia o długości 100 m. Sztolnia założona być może już w XIV w. Ponownie prace górnicze rozpoczęto w XVI w. (Bílek 2000f: 27-28).  Hodkov – 20 km na pd.-zach. od miasta (za Zbraslavcami). Ślady starszych prac w postaci hałd i zapadlisk szybów. Raczej prace XIX-wieczne (Bílek 2000f: 31).  Karlov – dawne przedmieście zwane Kohlmarkt, na wschód od miasta za bramą Čáslavską. Targ węglowy funkcjonował tam być może już od XIII w. Przedmieście znajdowało się na wschodniej części pasma Roveňskiego. Przebiegały tędy pomniejsze żyły skierowane ku obszarowi miasta. Górnictwo zaczęło się już w XIV w. Po upadku prace wznowiono w XVI w. (Bílek 2000f: 34).  Kaveckie pasmo – przebiegało na pd.-pd.-zach. od potoku Bylankim równolegle z głównym Oselskim pasmem, ok. 300 m na zach. od kościoła św. Trójcy (cmentarz). Prace być może już od XIII/XIV w. Znajdowały się tu szyby Buben, Trojan i Kavky. Kopalnie opuszczone po 1550 r. (Bílek 2000f: 35-36).  Kluky – 6 km na pd.-wsch. od miasta. Górnictwo funkcjonowało tam być może już w 1289 r. (w dokumencie wieś Clucz). Być może w okolicy występowały złoża rud cynku i ołowiu (Bílek 2000f: 37).  Kouřim – miasto 21 km na zach. od Kutnej Hory. W XVI w. prowadzono w jego okolicy prace górnicze, które podlegały urzędowi w Kutnej Horze (Bílek 2000f: 38).  Křesetnice – 4 km na pd. od Kuntej Hory. Znajdowało się tam niezależne pasmo żylne, z rudami polimetalicznymi. Być może eksploracja zaczęła się w okresie przedhusyckim. W XVI w. ponowne prowadzono prace górnicze. Pozostałości górnictwa znajdują się na wschód od wsi. Prace miały prawdopodobnie niewielki zakres (Bílek 2000f: 39).  Malešov – 5 km na pd.-zach. od Kutnej Hory, nad Vrchlicą. Występowały tu magnetyty i rudy polimetaliczne. Kopalnie funkcjonowały tu w XVI w. (Bílek 2000f: 41).  Poličany – ok. 2,5 km na pd.-zach. od Kutnej Hory, nad Vrchlicą. Górnictwo być może rozpoczęło się już w XIII w. w dolinie Vrchlicy (wychodnie żył). Kolejna faza miała miejsce w XVI w. W źródłach lokalizowane jako „za hutami” lub „nad hutami”. Tworzyły skupisko ok. 20 kopalń, które powstały w 2 poł. XVI w. W okolicy znajdowała się także królewska huta, oraz krótkie sztolnie mające ujście do Vrchlicy (Bílek 2000f: 42-44).  Přítoky – ok. 1,6 km na zachód od miasta. Wieś prawdopodobnie założona już w 1 poł. XI w. Należała do biskupa ołomunieckiego, a w 1250 r. zakupił ją klasztor w Sedlcu. Prawdopodobnie w jej okolicy prowadzono prace górnicze w XVI w. Bardzo mało informacji (Bílek 2000f: 46).  Šebestěnice – 15 km na pd.-wsch. od Kutnej Hory. W okolicy ślady starych robót, bardzo mało informacji. Prace górnicze prowadzono tu w 2 poł. XVI w. Rudę wożono stąd do hut w Kutnej Horze (Bílek 2000f: 51).  Tynec nad Labem – 11 km na płn.-wsch. od miasta. Należał do włości pardubickich. Znajdują się tu żyły rudne, eksploatowane w XVI i XVIII w. Możliwe, że górnictwo zaczęło się już w XIV w. (dosyć poszlakowy dowód). W XVI w. niewielkie prace górnicze (Bílek 2000f: 54-55).  Prace górnicze w obrębie centrum miasta. Najstarsze prace górnicze prowadzono przede wszystkim na terenie obecnego miasta. Do odkrycia złóż mogło najpierw dojść w dolnie Vrchlicy, na skalnych terasach pod późniejszą katedrą św. Barbary i Hrádkiem oraz w okolicach kościoła Wszystkich Świętych i Kamienngo Domu (okolice Václavské náměstí), gdzie rudy występują dosyć płytko (Bílek 2000g: 39). Przez teren miasta przebiegało 5-10 żył należących do pasma Oselskiego i Roveňskiego (Bílek 2000g: 41). Na pocz. XIV w. wzmiankowane są kopalnie między kościołem Panny Marii na Náměti a św. Jana na Jánskim náměstí. W 1311 r. wzmiankowana była kopalnia Vinea, w 1338 r. zu Schumarkt. Targ szewski zlokalizowany był najprawdopodobniej w miejscu dzisiejszego Jánskiego náměstí. W tym rejonie były prawdopodobnie także kopalnie Opel, Refflern, Wulfin wzmiankowane w 1400 r. Kopalnie te należały do pasma Roveňskiego (Kořan 1950: 7). W XV w. wzmiankowane są hałdy na Náměti i na Rudnym trhu (Jungmannovo náměstí), na Lefleřich, pod targiem Rybnym (między Vlašskim dvorem a Havlíčkovo náměstí), na Hoprinku (koło bramy Čáslavskiej) i koło Novego młyna. Na hałdach stoją budynki między ul. Rohacovą a Tylovą (Kořan 1950: 118). W trakcie różnego rodzaju prac ziemnych i badań archeologicznych natrafiono na liczne pozostałości prac górniczych zarówno w obrębie murów miejskich jak i poza nimi:  Relikty hałd. Hałdy znaleziono w wykopie kanalizacyjnym biegnącym od Jungmanovo náměstí przez ul. U Jelena do ul. Roháčovej. Wysokość nasypu przy wjeździe na Havlíčkovo náměstí wynosi 8 m. Ul. Roháčova, Jánské náměstí i U Jelenia wytyczone były na warstwach materiału hałdowego. Na obszarze Havlíčkovo náměstí warstwy materiału hałdowego, stwierdzone w wykopie kanalizacyjnym, miały miąższość ponad 2 m (głębiej nie kopano). Nie było natomiast pozostałości hałd bezpośrednio przed Vlašskym dvorem, obszar ten prawdopodobnie pełnił funkcje komunikacyjne (Frolík, Tomášek 2002: 99-100).  Ul. Šultysova – w trakcie prac ziemnych w 1967 r. natrafiono na materiał hałdowy z fragmentami rudy. Podobny materiał znaleziono w sondażu przed domem nr 168. Miąższość tej warstwy wahała się od 0,5 do 1,5 m. Należy ją identyfikować jako pozostałość hałdy. Przy budowie przejścia między domami nr 171 a 172 na głębokości 6 m pod powierzchnią odkryto warstwę, którą zidentyfikowano jako wypełnisko starego zasypanego szybu. Szyb miał w rzucie poziomym wymiary 1,5 x 3 m. Szyb ten mógł znajdować się na głównej żyle pasma Oselskiego. Przebiega na jednej linii z szybami odkrytymi koło Hrádku i przy budowie hotelu Medinek przy Palackého náměstí 316 (Bílek 2000g: 42-43).  Ul. Na Sioně – przy budowie hotelu odkryto materiał hałdowy i żyłowy, oraz zasypany szyb o wymiarach w rzucie poziomym 2,15 x 2,1 m, szalowany belkami o szerokości 15-20 cm. 15 m dalej na pd.-zach. znaleziono kolejny szyb o wymiarach 1,5 x 1,5 m. Oba szyby datować można na okres przedhusycki. Znajdowały się najprawdopodobniej na głównej żyle pasma Oselskiego (Bílek 2000g: 43).  Václavské Náměstí 162 – odkryto szyb górniczy leżący prawdopodobnie na jednej z żył pasma Oselskiego (Bílek 2000g: 43).  Ul. Hloušecka 276 – obok budynku odkryto szyb górniczy leżący prawdopodobnie na jednej z żył pasma Oselskiego (Bílek 2000g: 43). Nie należy spodziewać się większej ilości szybów w tym rejonie gdyż złoża nakryte były 25 m warstwą wierzchnią. Większość prac przeprowadzano pod ziemią, potrzebne były tylko duże szyby (Bílek 2000g: 43).  Anenské náměstí 352/353 – pierwotny poziom terenu znajdował się 4,5-5 m poniżej obecnego. Na nim znajdowały się warstwy hałdowe. W miejscu tym znaleziono dwa obiekty w przekroju lejkowato rozszerzające się ku górze, o nieokreślonej głębokości, które być może były pozostałościami szybów górniczych (rys. XI.19.15). Zostały opuszczone w XIV w., a proces ich zasypywania trwał przynajmniej do XVI w. Najstarszy kamienny obiekt w tym miejscu, z XIV w., wkopany był w hałdę materiału płonnego. W wyniku osuwania się ziemi w obrębie szybu, nad którym stał, konstrukcja została uszkodzona a następnie zlikwidowana (Frolík, Tomášek 2002: 100-101).  Ruthardská 27 – na zapleczu budynku, przy tylnej ścianie znaleziono szyb o głębokości ponad 6 m. Na głębokości 1,5 m miał kształt czworokątny o wymiarach 1,45 x 1,6 m. W górnej części zasypu znajdowała się glazurowana ceramika. Nie jest pewna funkcja obiektu. Znajdował się on za łaźnią U Kola (wzmiankowana w 1330 i 1347 r., a także w XV w.). W okolicy znajdował się szyb U Kola. Obiekt mógł być studnią (co jest mało prawdopodobne, ze względu na położenie przy krawędzi terasy), szybem górniczym (brak znalezisk, które mogły by to potwierdzić), lub kanałem odwadniającym (Králová, Špaček 1999).  Ul. U Jelena – wykop pod wodociąg – odkryto warstwy hałdowe w zach. części wykopu, w pobliżu przechodzą żyły pasma Roveňskeho. Na dnie wykopu znaleziono sklepienia piwnic, które mogą świadczyć o zmianie przebiegu ulicy (rys. XI.19.14) (Kozák 1999).  Pirknerovo náměstí 228 (Ústav sociální péče Barbora) – badania w 2002 r., na zapleczu budynku, 15 m na wschód od linii fortyfikacji, w pobliżu kościoła św. Bartłomieja. W obrębie całego ogrodu tuż pod powierzchnią ziemi znajdowały się warstwy materiału hałdowego, w którym znajdowały się średniowieczne fragment ceramiki. Na niej zalegały warstwy z odpadkami bytowymi związanymi z osadnictwem wczesno nowożytnym. Poza warstwami hałd materiału płonnego znaleziono także ślady rozdrabniania rudy. Odkryto również wylot szybu górniczego. Odsłonięta owalna część miała 3 m szerokości. Na głębokości 1,70 m obiekt przekształcał się w szyb o przekroju czworobocznym i szerokości ok. 1 m. W pobliżu szybu znaleziono prostokątną jamę o pionowych ścianach (wymiary ok. 1,2 x 0,8 m), była niezbyt głęboka, być może szalowana jakąś prowizoryczną konstrukcją. W pewnej odległości znaleziono płytki rów zakończony miskowatą jamą. Na dnie rowu była cienka warstwa pisaku i mułu z węglami drzewnymi. Być może obiekt służył do płukania rudy. Do zasypania jamy doszło w 2 poł. XIV w. lub 1 poł. XV w. Podobnie datować można inne obiekty na tym obszarze (Velímský 2007: 92-93).  Przedmieście Hlouska (parcele nr 1740/15 i 1740/24) – obszar poza murami miasta, na płn. od niego. Badania w 2005 r. Znaleziono duże jamy odpadkowe, wypełnione materiałem hałdowym i datowane na podstawie ceramiki na XV-XVI w. Dwa odkryte obiekty datować można było na przerzełom XIII/XIV w. Jeden z obiektów miał podłużny nieregularny kształt, zagłębiony był na ok. 0,44 m. Na powierzchni zasypu znajdowały się liczne fragmenty ceramiki technicznej (lampki tygielkowe) oraz ceramika kuchenna, fragmenty przedmiotów żelaznych, kości zwierzęce. Obiekt przestał funkcjonować prawdopodobnie w 1 poł. XIV w. Drugi obiekt był w rzucie poziomym prostokątny i miał pionowe ściany. Uchwycona część miała wymiary 1,6 x 1,4 m. W zasypie znajdował się materiał hałdowy, fragmenty ceramiki technicznej, kości zwierzęce. W mniejszym stopniu w zasypie znajdowały się węgle drzewne, odpady budowlane i materiał organiczny. 95% znalezionej w obiekcie ceramiki tworzyły fragmenty lampek tygielkowych. Być może obiekty te związane były z pracami górniczymi na paśmie Hluseckim (Velímský 2007: 94-95).  Na Náměti (parc. nr 1353-1354) – badania w 2005 r., w ogrodzie za zabudową, w pobliżu linii dawnych fortyfikacji. We frontowej części parceli nr 1353 stał pierwotnie gotycki dom nr 394. W sondażu I o długości 18 m i szerokości 1-1,5 m, który doszedł do głębokości 3,2 m znaleziono warstwy zawierające ceramikę nowożytną i średniowieczną. W przedniej części znaleziono fundament muru kamienicy pod numerem 417. Budynek postawiony był na warstwie materiału hałdowego, która tworzyła zasyp szybu. W sondażu II (12,8 m dł. 0,5 m szer. 2 m gł.) pod warstwą z odpadkami bytowymi, drewnem i kamieniami znajdowała się cienka warstwa lessu (?) zawierająca dużą ilość ceramiki z późnego średniowiecza i wczesnej nowożytności. Pod nią znajdowała się warstwa materiału hałdowego nie zawierającego materiału archeologicznego. Odkryty szyb górniczy mógł pochodzić z XIV w. Materiał płonny, pochodzący zapewne z pasma Roveňskiego, układano tu by prawdopodobnie wyrównać teren za murami obronnymi (Velímský 2007: 95-96).  Ogród dawnego klasztoru urszulanek przy ul. Jiřího z Poděbrad – (rys. XI.19.11-13) badania w 1986 przy płn. części fortyfikacji – odkryto średniowieczne nawarstwienia z dużą ilością tzw. lampek tygielkowych. Teren badań położony był 60 m na płn.-zach. od kaplicy klasztornej. W sumie znaleziono 51 tys. fragmentów lampek, co może wskazywać, że w miejscu tym znajdowała się pracowania produkcyjna. W sondażu I poziom średniowieczny znajdował się 50 cm poniżej obecnego. Fragmenty lampek leżały na powierzchni średniowiecznego poziomu (było ich 9 300). W pobliżu znajdowała się owalna jama z niewielką ilością lampek. W przeciągu XV-XVI w. została naruszona kolejnym wkopem (Valentová 2008: 745-747). W sondażu II znaleziono jamę o wymiarach 2,5 x 2,1 m i głębokości 1,2-1,6 m. Jama wypełniona była fragmentami lampek tygielkowych (ponad 42 000). Przy dnie znajdowała się warstwa spalonego drewna oraz przedmiotów żelaznych (zawiasy, gwoździe, skobel, młotek). W wypełnisku zalegała także ceramika użytkowa, kaganki z tulejkowatym uchwytem oraz tygielek trójkątny (Valentová 2008: 747). Znaleziony w kontekście lampek materiał ceramiczny można datować na późny XIV w. (Valentová 2008: 748). Znalezisko sugeruje, że w pobliżu była pracownia produkcji ceramiki, a w jamach zgromadzono odpady produkcyjne (Valentová 2008: 752). Obszar znajdował się po wewnętrznej stronie fortyfikacji. W okolicy badanego terenu, w trakcie wcześniejszych prac ziemnych znajdywano liczne lampki gliniane (Valentová 2008: 753-754).  Kaňkovske domy – w ogrodzie przed domem nr 124 na przeciw gotyckiego kościoła św. Wawrzyńca. Obszar nosi nazwę Kaňkowskie domy, być może był najstarszą częścią Kaňku. W wykopie kanalizacyjnym natrafiono na fragment obiektu o pionowych ścianach, który mógł być fragmentem zagłębionego budynku z korytarzem zejściowym. Obiekt ten funkcjonował w XV w. (Velímský 2007: 96).  Kaňk (parc. nr 367/2) – w wykopie pod domek jednorodzinny znaleziono prawdopodobnie ujście zasypanego szybu (Velímský 2007: 97).  Kaňk (parc. nr 805/92) – przy wykonywaniu wkopu pod piwnicę natrafiono na ujście szybu górniczego (Velímský 2007: 98).  Kaňk (parc. nr 353/4) – znaleziono warstwę materiału hałdowego, na której leżała warstwa z węglami drzewnym z ceramiką z XV-XVI w. Być może jest to ślad po niwelacjach terenu w obrębie Kaňku (Velímský 2007: 98).  Kaňk (wzgórze) – (rys. XI.19.5) badania podstawy budynku kieratu przy Velkej Propadlinie – Budynek znajdował się na płaskim sztucznym wzniesieniu wybudowanym z materiału płonnego. Platforma miała średnicę 22,6 m. Na środku znajdowała się jama, w której umieszczona była oś kieratu. 3,7 m od jamy znajdowała się ściana z kamienia kładzionego „na sucho”. W jego obrębie znajdowała się warstwa komunikacyjna, po której najprawdopodobniej chodziły konie napędzające całą konstrukcję. Prawdopodobnie obiekt zaopatrzony był w drewniana konstrukcję zadaszenia jaka znana jest z ikonografii. Nie da się określić, do którego z szybów należał kierat. Znaleziona ceramika sugeruje, że kierat funkcjonował pod koniec XV w. (Tomášek 2002; Frolík, Tomášek 2004: 31).  Sedlec (parc. nr 653/22) – w toku badań przy budowie domu jednorodzinnego znaleziono dwa wyloty zasypanych szybów górniczych. W rzucie poziomym miały kształt okrągły i średnice 2 m. Znajdowały się na pd. skraju pasma Rejskiego (Velímský 2007: 96-97).  Badania 2009 – stanowisko położone na płn. od miasta, u podnóża góry Sukov, pomiędzy szosami do Gruntów i na Kaňk, na płn.-wsch. od kościoła Wszystkich Świętych (rys. XI.19.6-7) (Velímský 2012: 203). Stanowisko leży na Andelskim paśmie, które przebiega na linii płn.-pd. pomiędzy pasmem Hloušeckim a Staročeskim. Górnictwo miało się tu rozpocząć na przełomie XIII i XIV w. i skończyć się przed końcem XIV w. Następnie krótko prace miały być prowadzone w XVII w. (Velímský 2012: 204). Na stanowisku, poza osadnictwem pradziejowym, odkryto dwa pasma górnicze biegnących wzdłuż dwóch odrębnych żył. Pierwsze (odc. E) miało przebieg płn.-pd., a drugie (odc. A, B, B plus, C, C plus, D, H, J2, J3) na linii pd.-zach. – płn.-wsch. Pierwsze z nich identyfikować można z pasmem Andelskim, a drugie z bliżej nie znanym pasmem. Na pierwszym paśmie uchwycono 4 szyby, gęstą sieć rowów odwadniających. Drugie pasmo uchwycono na długości 300 m i szerokość 50-100 m. Odkryto ok. 120-150 szybów górniczych i poszukiwawczych (część nie eksplorowana a zatem nie potwierdzona). Z szybami związane były hałdy i rowy. Znaleziono także ślady ciągów komunikacyjnych (koleiny). Nie stwierdzono obiektów, które można by wiązać z hutnictwem albo osadnictwem. Jamy poszukiwawcze miały kształt owalny, okrągły lub czworokątny i średnicę od 2 do 5 m. Zwykle znajdowały się przy zach. skraju pola górniczego. Odstępy między szybami były nieprawidłowe i nie przekraczały 5 m. Szyby górnicze były z reguły większe i ich średnica wahała się od 5 do 10 m (Velímský 2012: 206-207). Większe także były ich hałdy. Zabytki ruchome – największą ilość stanowiły fragmenty ceramiki datowane na średniowiecze i wczesną nowożytność. Natrafiono także na fragmenty lampek i lampek tygielkowych, a także fragmenty przedmiotów żelaznych, fragmenty miedzi, ołowiu i brązu, a także żużli. Znaleziono przedmioty związane z górnictwem (żelazka) i monety (grosze praskie Wacława II). Na podstawie znalezisk działalność górniczą można datować na XIII i XIV w. Niektóre obiekty można datować na XVI w. i młodsze okresy (Velímský 2012: 208-209).  Okolice kościoła św. Wacława w Pněvicach (parc. nr 4224/1) – (rys. XI.19.8-9) obszar położony na łagodnym stoku opadającym w kierunku położonej 400 m na zachód Vrchlicy. Złoża rud znajdują się pod 20-30 metrową warstwą piaskowców, margli i miejscami lessu. Stanowisko znajduje się na końcu pd. części pasma Roveňskiego (Velímský, Končelová 2012: 253). Na badanym obszarze znaleziono 7 szybów górniczych, które leżały na osi pd.-zach. – płn.-wsch. w regularnych odstępach. W dwóch przypadkach szerokość ujścia szybu przekraczała 10 m, prawdopodobnie były to szyby wydobywcze. Pozostałe szyby nie były szersze niż 5 m, miały prawdopodobnie charakter prospekcyjny. Przy szerszych szybach były także znacznie większe hałdy (Velímský, Končelová 2012: 225). W środkowej partii badanego terenu odkryto kamienny mur spajany gliną, o szerokości 0,7-0,8 m. Przebiegał na linii wschód-zachód. Wkopany był w pierwotny poziom terenu. Otoczony był cienką warstwą kulturową. Uchwycono go na długości 7,6 m. Miał 2-3 poziomy łamanych kamieni, był obustronnie licowany. Jako, że warstwa kulturowa znajdowała się po obu jego stronach, możliwe jest, że mur pełnił funkcję ogrodzenia a nie części budynku. 2 m od muru znajdował się kolejny kamienny obiekt. Miał formę muru o podkowiastym kształcie i szerokości 0,4 m. Od wewnątrz widoczne były ślady przepalenia. Ponadto znaleziono dołki posłupowe oraz jamy osadnicze. Z warstwy kulturowej i wypełnisk obiektów pochodzi materiał ceramiczny datowany na XIII-XIV w. Znaleziono także jedno żelazko górnicze (Velímský, Končelová 2012: 255-256). Obszar wydobycia wokół Kutnej Hory miał ok. 30 km2, znajdowało się na nim 14-15 głównych żył rudnych. Na każdym znajdowało się 50-100 samodzielnych kopalń. Początkowo przewagę miały kopalnie małe, z 2 pracownikami, ale funkcjonowały też duże kopalnie z 20-30 górnikami. Można założyć, że w kopalniach pracowało w tym okresie 700-1000 osób. W okolicy znajdowało się 20-40 hut, w których mogło pracować 100-150 osób. Wliczając jeszcze rzemieślników pracujących dla górnictwa, można założyć, że w całym przemyśle górniczym pod koniec XIII w. pracowało ok. 1000-1300 osób (Bílek 1982: 80). Pod koniec XIII w. w rejonie Kutnej Hory pracowali samodzielni górnicy, którzy kopali we własnych kopalniach, własnych hutach i osobiście sprzedawali srebro mennicy. Zrzeszeni byli w organizacjach cechowych. Byli zarazem organizatorami wydobycia jak i bezpośrednio nadzorowali proces wydobycia (Bílek 1982: 78). Wraz z rozwojem prac pojawiał się coraz liczniejsza grupa górników dzierżawiących kopalnie i fragmenty kopalń od zamożniejszych gwarków, którzy sami nie byli w stanie opanować całej kopalni. Musieli za dzierżawę oddać zwykle ½ uzyskanej rudy (Bílek 1982: 79). Zgodnie z kutnohorskim prawem górniczym podstawą eksploatacji było pole górnicze wymierzone wokół szybu, w którym znaleziono kruszec. Miało wymiary 100 x 60 m (7 x 4,5 łana). Orientowane było wg przebiegu żyły. Na takim polu mogło być 3 albo 7 szybów. Z każdej strony znajdowały się po 3 kolejne łany (królewski, pański, miejski), każdy o wymiarach 14 x 60 m. Na każdym z nich znajdował się jeden szyb. W sumie całe pole górnicze miało 180 x 60 m i 9 do 13 szybów oddalonych od siebie o 14 m. Szyby mogły być także bliżej siebie, gdyż istniało dużo szybów poszukiwawczych, które nie przyniosły rezultatów. Dobrym przykładem starych robót górniczych są szyby zachowane przy tzw. Welkim zapadlisku (Velka propadlina) na paśmie Turkaňskim. Wszystkie szyby były pionowe, tak w warstwach wierzchniego nadkładu jak i w warstwach rudonośnych. Szyby miały 15 i 25 m głębokości. W rzucie poziomym szyby poszukiwawcze były okrągłe, bez szalunku (Bartoš 2004: 185). Ich kontynuacja w skale rudonośnej była prostokątna. Szyby wydobywcze były już od powierzchni czworokątne i zaopatrzone w szalowanie. Od szybów drążono korytarze w celu poszukiwania żyły. Głębokość szybów uzależniona była od możliwości transportu urobku na powierzchnię. W przypadku szybów z kieratami konnymi ich głębokość wynosiła 100-200 m. Transport możliwy był do głębokości, do której sięgała lina nawinięta na wał. W przypadku wału o długości 1 m i grubości 20 cm, z liną o grubości 1,5 cm możliwe było nawinięcie 30-40 m liny (Bartoš 2004: 187). Można przypuszczać, że średnio wyciągarki ręczne działały do głębokości 20 m. W głębszych szybach być może były ustawione jedna nad drugą (Bartoš 2004: 188). Nadawanie małych działek miało skłonić górników do kopania w głąb. Dzięki temu mieściło się też więcej działek (Kořan 1950: 27). Można założyć, że początkowo było więcej szybów, wraz z rozwojem wydobycia do większych głębokości część z nich zasypywano, a niektóre zmieniały się w główne szyby transportowe zaopatrzone w kieraty konne. Wokół nich najpewniej rosły duże hałdy skały płonnej. Szyby odwadniane były przez położone 30-50 m pod powierzchnią sztolnie, które swoje ujście miały w dolnie Vrchlicy (Bílek 2000g: 44). Głównym narzędziem używanym w Kutnej Horze był młotek i żelazko. Tam gdzie było to możliwe stosowano przy kruszeniu skały ogień (Štroblová, Altová 2000: 54). Stosy drewna układano w chodniku pod ścianą i oblepiano gliną. Stąd w kopalniach duże zapotrzebowania na ten surowiec. Duża glinianka znajdowała się w okolicach osady Kaňk (Bartoš 2004: 182). e. Strefy przerobu W pierwszej fazie górnictwa trwającej aż do zniesienia prywatnego handlu rudą w poł. XVI .w rudy były przetapiane w małych hutach, prawdopodobnie należących do kupców rudnych (Erckaufer). W następnej fazie przerobem rud zajmowały się tylko huty królewskie. W tej fazie produkcja miała większą skalę i dążyła do udoskonalenia procesów (Kořan 1950: 40-41). Od XIV w. huty zakładano na przedmieściu Karlov (dawniej Kolmark). Później, dla zapewnienia dostępu do energii wodnej, budowano je nad Bylanką i Vrchlicą (Bílek 2001: 52). Najstarsze hałdy zachowały się na przedmieściu Karlov, w miejscu gdzie huty funkcjonowały od XIV do XVI w. Znajdowały się między obecną szosą do Sedlec a szosą do Neškaredc na obszarze ok. 400 x 800 m. Ilość odpadów można szacować na 500 000 ton. Warstwy szlaki są nakryte gliną i częściowo zniszczone (Bílek 2001: 58). Hałdy szlaki znaleziono także na pd. od miasta w okolicach Vrchlicy. Zalęgają wzdłuż rzeki od mostu we Vrchlicy do młyna Vrbův. Czytelne są także potężne hałdy pochodzące z królewskich hut, do których pod koniec XVI w. trafiał cały urobek z rejonu Kutnej Hory. Hałdy szlaki znaleziono także ok. 300 m na pd.-wsch. od kościoła św. Trójcy. Duża ilość hałd szlaki zachowała się także na płn.-zach od Kutnej Hory w okolicach wsi Grunty. Hałdy te pochodzą z XIV-XVI w. Znajdują się na pd.-zach. od wsi, przy drodze na Kolín. Tutejsza huta przetapiała rudę z pasma Kuklickiego oraz Staročeskiego. Napędzana była konnym kieratem, oraz być może wodą ze sztolni kuklickiej. Mniejsze hałdy występują w okolicach Bylanki między stawem rybnym u Mikešů a Vodkolkovým młynem oraz koło tzw. Markoviček. W okolicach Bylanki miał o znajdować się 5 hut. Pod koniec XV w. i w XVI w. znajdowała się tu huta sajgrowa (Bílek 2001: 59). Jako, że Vrchlica była głównym źródłem napędu, miasto dbało by nie była zaśmiecona przez hałdy z hut. W 1538 r. wydano przepisy mówiące gdzie mają być składowane żużle z hut i płonnym materiał z kopalni Osel. Najstarsza wzmianka o hutach w rejonie Bylan pochodzi z 1371 r. Później huty na Bylance wzmiankowane są w XV w. W latach 40-tych XVI w. koło Bylan powstała królewska huta do sajgrowania miedzi. Początkowo nad Vrchlicą był szereg małych hut, od drugiej poł. XVI w. potok został opanowany przez duże huty królewskie. W XV w. były trzy królewskie huty: na Vrchlicy, w Bylanach i huta Nifelska, na pd. od Kaňku. Pierwszy raz huta królewska wzmiankowana była w 1426 r. i 1432 r. W latach 60 i 70-tych XV w. zaczęto dążyć do budowy dużej huty koło Starego Kolína (24 piece, sajgrownia, kuźnia, probiernia i inne zabudowania), zbudowano ją dopiero w 1572 r. jednak miała tylko 8 pieców (Kořan 1950: 42). W latach 80-tych XVI w. rozbudowano huty na Vrchlicy, o tzw. górną hutę. Do króla należały także młyny rudne znajdujące się w miejscu Novomestskeho mlyna. Powstały w miejscu młynów zakupionych na potrzeby górnictwa w 1559 i 1580 r. (Kořan 1950: 42). Znaleziska obiektów związanych z obróbką i przetapianiem rudy pochodzą z obszaru Na Bylance (badania w 1997 - obiekt wypełniony warstwami pokruszonego kamienia, zbudowany był z kamienia łączonego gliną. Przylegała do niego jama wypełniona kamiennym tłuczniem) oraz na przedmieściu Karlov (obiekty hutnicze, datowane na podstawie nielicznej ceramiki na okres ok. 1300 r.) (Valentová 1999: 17). W budynku Sakturinovskiego domu (Palackého náměstí 377) w trakcie badań z końca lat 60-tych XX w. (dokumentacja zaginęła), w piwnicy odkryto kamienną konstrukcję, którą na podstawie powiązanych z nią żużli i węgli drzewnych zinterpretowano jako otwarty piec. W pobliżu znaleziono kolejny kamienny piec szybowy. Miał mieć 5,5 m wysokości i 0,8 x 1,5 m. Przy kolejnym piecu znalezione były żelazne kleszcze hutnicze, naczynia probierskie i dużo fragmentów żużla. Wg Bartoša interpretacje wydają się być jednak nietrafne (Bartoš 2004: 193). Drewno i węgiel drzewny. W 1327 r. Jan Luksemburski potwierdził przywilej Wacława II dla węglarzy. Dostarczanie węgla dla potrzeb hut miało być nieutrudniane. Miasto miało nie utrudniać węglarzom zakupu żywności. Kupując las węglarze mogli za niego zapłacić dopiero po sprzedaniu węgla. Węglarze byli zwolnieni z podatków i innych opłat na rzecz komory królewskiej. (Kuča 1998: 287). Drewno na potrzeby kopalń spławiane było Łabą i kupowane w Starym Kolínie. Kolín miał prawo składu na drewno, jednak górnicy mu nie podlegali i mogli kupować ten surowiec gdzie chcieli, nie mogli jednak sprzedawać go dalej. Drewno dostarczano na targ drzewny. Węgiel drzewny węglarze dostarczali na targ węglowy (Kořan 1950: 93). Wśród węglarzy istnieli przedsiębiorcy kupujący całe lasy na przerób na węgiel oraz drobni węglarze. Węglarze byli ludźmi wolnymi, zwalniano ich z podatków, mogli także dostarczać węgiel najkrótszą drogą (Kořan 1950: 94). W XVI w. pojawiły się problemy z dostarczaniem węgla drzewnego. W 1550 r. przywożono je z odległości 2-3 mil. W 1565 r. drewno i węgiel kupowano w okolicznych ziemiach, w odległości 3-4 mile, a do jego przywiezienia używano 150 koni. Zaczęto sprowadzać drewno z lasów trutnowskich, które przerabiano na węgiel w okolicach Starego Kolína (Kořan 1950: 94). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Antiqua Cuthna – Obszar stanowiska znajduje się na płn.-zach. od miasta, ok. 300 m od linii fortyfikacji, w rejonie miejsca zwanego „Ku ptaku”, gdzie znajduje się Grejfske pasmo rudne. Leży na stoku opadającym na pd. Przebiega tędy zagłębienie, którym mógł płynąć kiedyś ciek wodny. W trakcie budowy parkingu naprzeciw cmentarza, dokonano zniszczeń na terenie stanowiska. W odsłoniętym profilu widoczne były obiekty zawierające ceramikę z XIII i pocz. XIV w. Znaleziono także żelazny młotek. W wykonanym w tym miejscu sondażu, na głębokości 0,25-4 m udało się uchwycić średniowieczną warstwę kulturową, zniszczony obiekt z kamienia (?) i fragment hałdy (przebadana do głębokości 1,2 m). Z obiektu kamiennego pozyskano fragmenty importowanej z Niemiec kamionki (dzbany), które mogą wskazywać na mieszkalną funkcję obiektu. Kolejne badania przeprowadzono przy okazji budowy kanalizacji. Znaczna część terenu pokryta była łańcuchem obiektów związanych z górnictwem. Znajdowały się głównie w płn.-zach. części badanego obszaru. Brak śladów typowych dla strefy osadnictwa może świadczyć, że szyby znajdowały się poza osadą. Szyby miały lejkowate ujście o średnicy 3-8 m. W miejscu gdzie dochodziły do skalistego podłoża zmniejszały się do szybu o średnicy 1,5-5 m (?). Niektóre przebadano do głębokości 5 m (Valentová 1993: 62; 1999: 16). Dookoła szybów znajdowały się hałdy. Szyby nie były rozlokowane regularnie. W ich zasypach znajdowały się liczne odpadki bytowe (kości, ceramika). Z osady zachowało się niewiele. Odkryto strefę o charakterze produkcyjnym/gospodarczym znajdującą się przy zachodnim krańcu domniemanej osady (przy zach. krańcu parkingu). Znaleziono tu osiem obiektów. Trzy z nich były piecami, o pionowych ścianach, w których znajdowały się warstwy węgli drzewnych i przepalonej gliny. Ich funkcja nie jest jasna, być może służyły do przetopu rudy. Znaleziono fragment tygla oraz fragment ceramiki z przyczepionym do niego kawałkiem żużla, pochodzący z obiektu znajdującego się niedaleko pieców. Na powierzchni stanowiska znajdowano także fragmenty żużli. W pobliżu wejścia do kościoła Wszystkich Świętych natrafiono na jamę, w której znajdowała się warstwa żużla oraz fragment ceramiki z końca XIII w. Była oddalona od wymienionych obiektów o 70 m. W pobliżu zalegały także fragmenty rudy. Na stanowisku zebrano 60 fragmentów lampek górniczych z tulejkowatym uchwytem. Ponadto 30 frag. tzw. tygielkowych lampek zgromadzonych na obszarze 3 x 3 m odkryto w pobliżu wylotu szybu (rys. XI.19.10) (Valentová 1999: 17). Podobne lampki znane są z terenu Kutnej Hory, z obszaru byłego klasztornego ogrodu przy płn. skraju fortyfikacji. Sondaż z lat 80-tych ujawnił pozostałości pracowni garncarskiej wyspecjalizowanej w wyrobie lampek tygielkowych. Datowana była na 1 ćw. XIV w. Znaleziono tam ok. 50 tys. fragmentów takich lampek (patrz wyżej)(Valentová 1993: 63; 1999: 17-18). Na terenie stanowiska znaleziono półziemiankę, oddaloną od 50 m od skraju strefy hutniczej, na zach. skraju parkingu. Została mocno zniszczona przez wykop pod kanalizację. Miała wymiary 5,6 x 4 m. Czytelny był kamienny piec po wschodniej stronie. Miał kamienne dno i ściany zachowane do wysokości 0,55 m, sklepiony był prawdopodobnie gliną. W piecu znaleziono fragmenty ceramiki. W zasypie obiektu znajdowały się liczne fragmenty żużla. Ceramikę znaleziono także w zasypach wylotów dwóch szybów. Datować ją można na koniec XIII i pocz. XIV w. Wśród nich były garnki, dzbany, kubki i patelnie. Nie da się jej odróżnić od ceramiki z najstarszego odkrytego w mieście horyzontu (na przedmieściach Žižkov i Karlov). Duża część znalezionej ceramik pochodzi z 1 poł. XIV w. co może wskazywać na funkcjonowanie osady po 1300 r. Nie była więc poprzednikiem miasta, ale jedną wielu osad, z których miasto się wykształciło (Smetánka 1962; Valentová 1993: 64; 1999: 18).  Osady górnicze znajdowały się prawdopodobnie na całym obszarze złóż, w bezpośredniej bliskości kopalń. Ślady tego typu zabudowy wciąż zachował Kaňk. Można przypuszczać, że w miejscach zagęszczenia osadnictwa powstawały kaplice, oraz, być może, obiekty, które mogły zapewnić ochronę pozyskanym rudom (Hrádek, Vlašský dvůr, domy z wieżami). Kaplice powstawały w bezpośredniej bliskości prac górniczych. Na weducie Willenberga z 1600 r. poza miastem znajdują się skupiska osadnictwa, które być może były osadami górniczymi (np. Turkaňk – na zboczach Kaňku) (Bartoš 2004: 176-177). g. Osady rolnicze  Malín – grodzisko Sławnikowiców, zbudowane w 2 poł. X w. Grodzisko owalne, otoczone palisadą, fosą i wałem. Widoczne do dziś w układzie ulic. W X w. w zach. części grodziska postawiono kościół św. Jana i Pawła. Na najwyższym punkcie grodziska stoi kościół św. Szczepana. Został przebudowany, niepewne jest jego datowanie na X w. Obecny kształt pochodzi z poł. XII w. i jest w stylu romańskim i związany był z klasztorem cystersów. Za Przemyślidów Malín pełnił funkcję osiedla targowego. W XII w. część ziem w okolicy Malína dostała się w ręce szlachty. Najważniejszym z nich był związany z księciem Władysławem II Mirosław, który w 1142 r. założył klasztor w Sedlcu (Štroblová, Altová 2000: 292-293).  Pněvice – po raz pierwszy wzmiankowane w 1274 r., należały do kapituły praskiej. Znajdował się tu kościół św. Wacława (Štroblová, Altová 2000: 295). Wieś zanikła, znajdowała się na Rovinach, naprzeciw kościoła św. Barbary (Kuča 1998: 284).  Roveň – wieś należała do kapituły praskiej, znajdował się w niej kościół św. Piotra i Pawła (Štroblová, Altová 2000: 295). Wieś zanikła.  Folwarki (grangie) należące do cystersów (rys. XI.19.20). W pierwszej fazie (1142-1282) grangią mógł być folwark w Poboří (na wsch. od Kouřimia), który klasztor uzyskał przy swoim założeniu. W 1291 i 1340 r. wzmiankowany był tam folwark klasztorny. Dokładna lokalizacja nie jest znana. Kolejne grangie mogły być w Libencich i Hlizovie (na płn. od Kutnej Hory, za Kaňkiem), które należały do klasztoru od XII w. W obu były poświadczone folwarki. Folwark znajdował się we wsi Přítoka (na zach. od Kutnej). Wieś tą klasztor zyskał w 1250 r. W drugiej fazie (1282-1420) dalej funkcjonowały folwarki w Poboří, Libenicach, Hlizovie i Přítoce. Kolejny folwark powstał w Novych Dvorech (na zach. od miasta). W XV w. powstał folwark w Ovčárach (na pd. od Novych Dvorów). Do klasztoru także należała wieś Cirkvica (na pd. od Novych Dvorów). W XIV w. klasztor zyskał folwark w Třebešicach (na pd. od Novych Dvorów). Od pocz. XV w. do klasztoru należała wieś Waidhof (dziś Hejdov k. Čáslavia). Prawdopodobnie było to centrum rzemieślnicze, być może farbiarnia. W bezpośredniej bliskości miasta klasztor uzyskał folwark Předhorský (za bramą Kouřimską) oraz folwark Stara winnica (koło Kaňku). Koło Kolína klasztor miał folwark Břežany, który tak jak Poboří stracił w ciągu XIV w. Od końca XIV w. klasztor posiadał folwark we wsi Újazd i być może we wsi Ždánice. Do klasztoru prawdopodobnie należały jeszcze wsie Řečan, Kojce, Nová Ves, Bělušice, Dolany, Chotusice, Chvaletice, sv. Jakub, Kobylnice, Labské Chrčice, Kunice, Zbyslav (Charvátová 1993: 37-38). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa W 1 poł. XVI w. budowano liczne kanały, młynówki i kanały do spławiania drewna. Do dziś zachował się tylko Horni Pach (rys. XI.19.17) (Bartoš 2004a: 18):  Kanał spławny od Starego Kolína (Veletova) ku Skalce – służył dostarczaniu drewna spławianego Łabą. Miał powstać ok. 1570 r. Drewno przewożono na łodziach ciągniętych przez konie i dostarczano w okolice Kaňku. Miał długość ok. 5 km. Jego dokładny przebieg nie jest znany (Bartoš 2004a: 18-19).  Kanał od Hořan na Staročeské pasmo – wzmiankowany po raz pierwszy w 1574 r. Wiódł od Horan, koło Gruntów, gdzie przyjmował wodę ze sztolni, do kopalni Trmandl. Mógł mieć ok. 3 km długości. Jego dokładny przebieg nie jest znany (Bartoš 2004a: 19).  Cesarska struga (Císařská strouha) – (rys. XI.19.18-19) młynówka zaczynała się koło Novych młynów i prowadziła wodę do urządzeń Turkaňskeho i Staročeskego pasma. Powstał pod koniec XVI w. W sumie miał 7 km długości (5,5 km do Turkaňku). Nie zachował się (Bartoš 2004a: 19-20). Kanał biegł od młynów przez wschodnią granicę miasta (przez Jungmannovo náměstí), opuszczał miasto tzw. Katovou brankou. Biegł następnie w kierunku Sedlca, gdzie skręcał w kierunku Turkaňku. Okrążał pasmo Kaňkowskie od wschodu. Fragment kanału znaleziono w wykopie kanalizacyjnym w Sedlcu. W przekroju kanał miał szerokość 4,5 m i głębokość 1,7 m. (Bartoš 2004a: 22-23).  Tzw. Hořejší Pách – najpóźniej od XV w. po obu stronach Vrchlicy wiodły młynówki. Prawdopodobnie młynówka na lewym brzegu nie łączyła się początkowo z górnictwem. Na pocz. XVII w. po wznowieniu prac na paśmie Roveňskim młynówka napędzała niektóre urządzenia odwadniające. Generalnie służyła do napędzania młynów (Bartoš 2004a: 20).  Młynówka z Bylan na pasmo Staročeskie – ukończono go w 1576 r. Był nieużyteczny gdyż dostarczał niewystarczającą ilość wody. Młynówka przebiegała od Bylan, koło miasta, wzdłuż fortyfikacji i kościoła Wszystkich Świętych, między Kuklikiem a Sukovem. Dalej albo ku Gruntom, albo do Kaňku. Miał 7 km. Nie zachowały się po nim żadne ślady (Bartoš 2004a: 20).  Sztolnia do Horniho Kralovskeho rybnika do Bylan – jako, że młynówka z Bylan na Staročeskie pasmo prowadziła za mało wody, postanowiono wspomóc ją wodami Vrchlicy. Ok. końca lat 70-tych XVI w. wybudowano staw rybny. W 1582 r. zaczęto budować od niego sztolnię w kierunku młynówki w Bylanach. Prawdopodobnie nigdy jej nie dokończono (Bartoš 2004a: 20).  Spławny kanał koło Krasoňovic – miał funkcjonować pod koniec XVI w. Służył do spławiania drewna dla hut. Dziś już nieczytelny. Miał 3 km długości. Wpadał do potoku Opatovickiego (Bartoš 2004a: 21). i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny We wczesnym średniowieczu region prawdopodobnie dosyć mocno rozwinięty (rys. XI.19.2). Ma o tym świadczyć koncentracja starych wezwań kościołów w okolicach Kutnej Hory. Były to świątynie nieistniejących już wsi (np. św. Pawła i Piotra, św. Wacława w Pněvicach, a także św. Marcina, św. Jerzego – wszystkie prawdopodobnie z romańskim rodowodem, być może także Wszystkich Świętych) (Kuča 1998: 299). Być może za centra rozwoju osadnictwa można uznać kaplice i kościoły wymienione w bulli papieskiej z 1369 r. Wspomina on Górny kościół Panny Marii (św. Jakuba), dolny kościół Matki Bożej na Náměti, kaplicę św. Bartłomieja k. bramy Kolínskiej, kaplicę św. Jana Chrzciciela (Jánské náměstí), św. Jerzego za bramą Kouřimską na Holzmarku, św. Marcina za bramą Kouřimską, Wszystkich Świętych za bramą Kolínską, św. Krzyża i św. Ducha przed bramą Čáslavską, św. Marii Magdaleny na Spicberku, św. Wawrzyńca na Kaňku, Panny Mari w Gruntach, Piotra i Pawła w Rovni, św. Wacława w Pněvicach. W ich okolicy znajdowały się być najstarsze kopalnie, a kaplice służyły górnikom (Kořan 1950: 6). Osady te stały się zaczątkiem późniejszego miasta. Wg większości badaczy miasto ma chaotyczny przebieg ulic związany z pracami górniczymi. W siatce widoczne są jednak starsze ciągi komunikacyjne. Inni uważają, że układ ulic pochodzi z czasu przekształcania się osady/osad górniczych w miasto, albo nawet podkreślają regularność niektórych jego części i obecność wąskich gotyckich parcel (Bartoš 2004: 177 – tam starsza literatura). Układ urbanistyczny był nieregularny. Tworzyła go sieć ulic biegnących od bram do mniej więcej środka miasta. Najdłuższa jest ul. Husova biegnąca od bramy Kouřimskiej przez Palackého náměstí, ul Tylovą, Sokolską do bramy Čáslavskiej. Ul. Jiřího z Poděbrad przebiega na linii płn-wsch – pd.-zach., wchodziła do miasta bramą Klasztorną od płn.-wsch. Przechodziła następnie w dzisiejsze Václavské náměstí. Obecnie na zachodnim końcu skręca w Lierovą ulicę i dochodzi do Husovej. Do Václavskiego náměstí dochodzi ul Česká, która dawniej wychodziła z miasta przez bramę Kolínską (płn.-zach.). Na południe wiodła droga do bramy Leflířskej, a po rozszerzeniu miasta do Novomlynskej i Žižkovej. Możliwe, że trakty Jiřího z Poděbrad -Václavské náměstí oraz Husova-Palackého náměstí – Tylova – Sokolska były starsze niż samo miasto (rys. XI.19.21) (Frolík, Tomášek 2002: 101-102). Na Václavskim náměstí zadokumentowano stratygrafię w ośmiu miejscach. W zach. części płytko pod obecną powierzchnią znajdował się poziom lessu, podłoże skaliste było w tym miejscu na głębokości 2,9 m. We wschodniej części placu ilaste podłoże znajdowało się 2,1 m pod powierzchnią. Na niej znajdowała się ilasta warstwa o miąższości 0,8 m. W nasyp ten wkopano rów o szerokości ponad 2,2 m i głębokości 0,7 m (rys. XI.19.25). Przebieg rowu jest zgodny z dłuższą osią placu. Na skraju rowu znajdowała się kamienna ściana. Być może szeroki rów jest pozostałością drogi, która w wyniku długotrwałego użytkowania zmieniła się w nieckowaty rów. Przebieg drogi potwierdzono w sąsiednich wkopach. Na dnie rowu znajdowała się ceramika z XIV w. Warstwy niwelujące teren w spodniej części miały materiał z XIV-XV w. a w górnej XVI-XVII w. (Frolík, Tomášek 2002: 102-103). W obrębie traktu Sokolska – Tylova – Palackého náměstí – Husova nawarstwienia zadokumentowano w 61 miejscach. W obrębie ul. Sokolskiej, opadającej w kierunku doliny Vrchlicy, pierwotny poziom terenu znajdował się na głębokości 2,3 m. Na nim była sekwencja nawarstwień związanych z komunikacyjnym charakterem tego miejsca. W przeciągu XIV w. narosło ok. 0,8 m nawarstwień. Były to warstwy o charakterze naturalnych sedymentów przekładane warstwami stabilizującymi powierzchnię drogi. Warstwy tego typu obserwowane były na wysokości 2,3 m. Teren ten służył celom komunikacyjnym od powstania osiedla aż do dziś. Ul. Tylova biegła w miejscu wyraźnej granicy terenu, pierwotny poziom znajdowała się tam miejscami bezpośrednio pod współczesnym brukiem. W dalszym przebiegu drogi doszło do wyrównania nierówności terenu. Pierwotny poziom terenu nakryty był warstwami bruku. Warstwy wyrównujące datowane były na XIV-XVI w. Kolejne znaczne obniżenie terenu znajdowało się przy wylocie ul. Bartolomějskej, gdzie teren obniżał się o ponad 2 m (nie dokopano się do pierwotnego poziomu). Obniżenie terenu zostało wyrównane w XIV-XV w. Kolejne wyniesienie terenu istniało w najwyższej części ul. Husovej, w miejscu gdzie przebiegała linia fortyfikacji. Pierwotny poziom terenu znajduje się tutaj 1 m poniżej obecnego (Frolík, Tomášek 2002: 104-105). Przebieg niektórych ulic musiał być pierwotnie inny, gdyż jak ujawniły prace ziemne, w wielu miejscach współczesne ulice kolidują ze starszą zabudową i pracami górniczymi. W górnej części ul. Tylovej (przed domami nr 505 i 507) znaleziono dwa lejkowate obiekty, które można interpretować jako ujścia szybów górniczych. Oba datowane na XIV w. Kolejny taki obiekt znajdował się przy wylocie ul. Tylovej na Palackého náměstí. W obrębie ul. Husovej nie stwierdzono pozostałości prac górniczych. U wylotu ul. Lierovej do Husovej stał murowany budynek, który znacznie zwężał ulicę. Funkcjonował w XIV w. W XV-XVI w. w jego miejscu znajdowała się jama w której wypełnisku znajdowały się żużle. Inaczej musiał także przebiegać przejście ul. Husovej przez bramę Kourimską. Na jej wylocie, po zewnętrznej stronie fortyfikacji znaleziono dwa obiekty osadnicze, z czego jeden datowany był na XIV w. (drugi niedatowany w ogóle)(rys. XI.19.22) (patrz także: Prace górnicze w obrębie miasta) (Frolík, Tomášek 2002: 105). W wyniku „organicznego” rozwoju w niektórych częściach Kutnej Hory wykształcił się promienisty układ ulic. Zachował się najwyraźniej w okolicach Anenskeho náměstí, na płn.-zach. miasta, w rejonie Jánskego náměstí, Havlíčkovo náměstí przed Vlašským dvorem, Bartolomějskego náměstí (Pirknerova), Końskiego Targu (ul. Smíškova, Náměstí Narodnícho odboje) czy przed kościołem św. Jakuba. Teren był zmieniony przez prace górnicze. Ulice miały przebieg zależny od hałd i szybów – np. 28 říhna, ul. Havířska, ul. Klabalova, ul. Hrádebna, ul. Radnicka, ul. Ruthardska (Kuča 1998: 300). Istotnym momentem stabilizującym układ urbanistycznego była prawdopodobnie budowa fortyfikacji (rys. XI.19.23-24). Powstały między rokiem 1304 a 1307. W 1304 r. w kronice zbrasławskiej zapisane jest, że miasto otoczone były tylko słabym płotem. Dalsze informacje wskazują, że zostało ufortyfikowane w przeciągu kolejnych 3 lat. Przebieg najstarszych murów jest nieznany. Zachowane do dziś fragmenty pochodzą z 2 poł. XV w. Najtrudniejsza do obrony była zachodnia strona, gdzie teren był równy. Z innych stron naturalne warunki terenowe zapewniły lepsza obronność. Nie wiadomo czy od razu ufortyfikowano Dolne i Górne miasto (miasto dzieliło się na Dolne i Górne mniej więcej na linii dzisiejszego Jánskego náměstí, Roháčovej ulicy i Sedleckiej). Najprawdopodobniej najpierw umocniono Górne z Vlašským dvorem. Dolne miasto umocniono w poł. XIV w. Nie wiadomo ile było bram miejskich w początkowej fazie. Można przypuszczać, że znajdowały się na drogach biegnących do Kouřimia, Kolína, Čáslavi i Sedlec (Štroblová, Altová 2000: 298-299). Od lat 80-tych XIV w. za bramą Kouřimską na przedmieściu zwanym Na Cechu przygotowano teren pod nowy miejski kościół, cmentarz z kostnicą, dzwonnicę, szkołę i parafię. Przedmieście to, dawniej teren prac górniczych, nabierało znaczenia i było coraz gęściej zasiedlone (Štroblová, Altová 2000: 316). b. Ulice Badania archeologiczne przy wymianie kanalizacji i linii telefonicznych – dokumentowano sytuacje w głównych liniach komunikacyjnych miasta. Odnaleziono ślady prac górniczych w postaci hałd, które znacznie zmieniły pierwotną rzeźbę terenu. Znaleziono także szyby górnicze. Odkrycia zabudowy mieszkalnej świadczą o zmianach sieci komunikacyjnej. Sieć komunikacyjna w niektórych miejscach ustabilizował się dopiero w XVI w. albo nawet później (Frolík, Tomášek 2004: 30-31). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki W okresie pohusyckim zaczęto stawiać nowe domy nad starszymi piwnicami. Domy stały na wąskich parcelach, zwrócone wąskim frontem do ulicy (Štroblová, Altová 2000: 327-328). Domy stały obok siebie wzdłuż głównych ulic. Zakłada się, że do czasu wojen husyckich miasto było gęsto zabudowane. Piwnice miały dwa czasem trzy poziomy i zajmowały często większą przestrzeń niż nadziemna część domu. Piwnice były połączone ze sobą, także z przeciwległymi blokami zabudowy i kopalniami. Zwykle miały stropy, dopiero później je przesklepiano. Domy z XIV w. się nie zachowały, zostały zniszczone bądź mocno przebudowane (Štroblová, Altová 2000: 299).  dom Możliwe, że w początkowej fazie na sposób zabudowy miasta wpływały różne tradycje, także zaczerpnięte z innych miast górniczych. Wydaje się, że nie było typowej zabudowy miast kupieckich (Štroblová, Altová 2000: 297). Z pałaców patrycjuszowskich z przełomu XIV i XV w. zachowały się tylko nieliczne elementy, jak np. portal na I piętrze domu nr 16 na Dačického náměstí (koniec XIV w.), dwie narożne kamienne nisze na pierwszym piętrze fasady domy przy ul. Husovej 141 (budynek przed wojnami husyckimi nazywał się „U trzech króli” i obejmował także parcelę nr 142). Dużo domów było wciąż z drewna. W trakcie wojen husyckich miasto płonęło w 1422 i 1424 r. (Štroblová, Altová 2000: 313-314). Domy powstałe w okresie pohusyckim stawiano nad starszymi piwnicami (Štroblová, Altová 2000: 327). W 2 poł. XV w. najczęściej budowano domy typu sieniowego (mazhaus). Sień zajmowała całą szerokość domu, służyła działalności gospodarczej i była zarazem główną przestrzenią komunikacyjną. Za sienią była komora, z sieni na zaplecze prowadziło przejście, często ze sklepieniem kolebkowym. Piętro zwykle było drewniane. Wiele domów zaopatrzono w podcienia (Štroblová, Altová 2000: 336; Bartoš i inni 2010: 9). Wjazd często zaopatrywano w ozdobny portal. Piętra domów były zrębowe, pokryte gliną (Štroblová, Altová 2000: 121). W domach mieszczańskich, w przeciwieństwo do domów wiejskich, konstrukcja zrębowa ograniczała się do jednego pomieszczenia zwykle w obrębie piętra kamienicy. Najprawdopodobniej pełniła funkcję mieszkalną (Muk 1994: 230). Gliniane ściany chroniły przed ogniem. Okna ustawione były w układzie piramidalnym. Podejrzewano, że górne okno służyło jako dymnik, lub jako oświetlenie (Muk 1994: 234). Takie konstrukcje znajdowały się na parcelach:  Anenské náměstí 370 – (rys. XI.19.26) na piętrze w przednim trakcie znajdowało się zrębowe pomieszczenie o rozmiarach 5,5 x 5,2 m. W ścianie frontowej znajdowały się trzy ułożone piramidalnie okna. Ściany zbudowane były z bali o średnicy 0,16-0,2 m. Obłożone były gliną o grubości 8-11 cm. Na glinie znajdowała się kolejna warstwa być może tynku (?). Dom wyglądał więc jak murowany. Z pomieszczenia było wyjście na ganek (Muk 1994: 230). Tylna ściana pomieszczenia była także wymazana gliną. Być może znajdowało się przy niej jakieś urządzenie grzewcze. W glinianej podłodze znaleziono fragment ceramiki z końca XV/ pocz. XVI w. Prawdopodobnie tak można datować cały budynek (Muk 1994: 231).  Anenské náměstí 353 – (rys. XI.19.27) drewniane zrębowe pomieszczenie odkryto w trakcie wyburzania kamienicy. Znajdowało się od frontu. Datowanie dendro wskazało na budowę obiektu w latach 60-tych XIV w. Ściany pokryte były gliną. W jednej ze ścian znajdowały się trzy okna w piramidalnym układzie. Znaleziono ślady malowanego sufitu (Muk 1994: 231).  Palackého náměstí 155 – (rys. XI.19.28) zrębowa izba datowana na renesans. Ściany pokryte były gliną, na której od zewnątrz, na warstwie zaprawy wykonano sgraffito. Konstrukcja była zbudowana z belek o średnicy 18-30 cm. Dom powstał na zapleczu sąsiedniego budynku. Zrąb powstał prawdopodobnie po 1570 r. Zrąb wystaje przed lico muru przyziemia (Muk 1994: 232).  Dačického náměstí 16 – budynek o charakterze pałacowym, należał do rodów patrycjuszowskich, prawdopodobnie już od XIV w. We wnętrzu kamienicy znajdowały się drewniane gotyckie portale. Na piętrze, w narożu, znajdował się zrąb, który został zniszczony w dobie baroku (Muk 1994: 232).  Ul. Barborská 25 – w kamienicy odkryto zrąb o wymiarach 8,6 x 7,5 m (Muk 1994: 232). W 2 poł. XV w. w mieście zaczęły powstawać domy pałacowe należące do bogatych inwestorów górniczych. Były zwykle oddzielone od pozostałej zabudowy lub znacznie ją przerastały. Zajmowały często kilka parcel. Miały charakter reprezentacyjny. Jednym z przykładów jest Hrádek, a także Kamienny Dom (Vaclavske náměstí 183), Husova 141, Sankturinovsky dom (Palackého náměstí 377), Knajzlikovsky dom (Vladislavova ulica 376). Domy pałacowe znajdowały się w okolicy ratusza i kościoła miejskiego. W pobliżu kościoła znajduje się dwór Paschów (Dečického náměstí 16, 17, 18), Biskupsky dom (Komenskeho náměstí 41), Sultysova 174, Kollarova 314. Pierwotnie domów było więcej (Štroblová, Altová 2000: 338-339).  Sankturinovsky dom (Palackého náměstí 377) – pierwotnie umocnione centrum produkcyjne z 3 ćw. XIII w. założone na obszarze starszych prac górniczych. Pierwotny budynek założony w bezpośredniej bliskości szybu na 4 m warstwie hałdy. Obiekt składał się z trzypiętrowej obronnej wieży oraz zabudowań huty. Podczas badań znaleziono odpadki i narzędzia hutnicze. Budynek był starszy niż Vlašský dvůr (Kuča 1998: 289).  Kamienny dom (Václavské náměstí 183) – późnogotycki dom patrycjuszowski z lat 1485-95 (Kuča 1998: 291).  Dačického náměstí 16 – gotyckie portale, oraz okna, na piętrze zachowany portal z okresu przedhuscykiego (Kuča 1998: 291).  Jánské náměstí 527 – budynek w okolicy kaplicy św. Jana, na Dolnym mieście. Uważa się, że obszar ten był jednym z jąder osadnictwa na pocz. XIV w. W okolicy Havlíčkovo i Jungmannovo náměstí znajdowały się szyby pasma Rovenskego (za Matejkova 1965) (Frolík, Tomášek 1997: 123). Na działce przeprowadzono badania sondażowe. Prace zatrzymano ze względów bezpieczeństwa na głębokości 3 m, z powodu luźnych nasypów i materiału hałdowego. Odkryto mury piwnicy oraz prawdopodobnie wejście do niej. Mur zejścia datowany był na XIV w. Przy obwodowej ścianie piwnicy stwierdzono sekwencję 3 warstw bruku z płyt gnejsowych. Materiał ceramiczny z warstw dzielących kolejne fazy bruku od siebie można datować na XIV w. Podobna sytuacja była w sondażach II i IV. Do muru dostawiona była czworoboczna jama na odpadki, która zawierała wczesnonowożytny materiał ceramiczny (Frolík, Tomášek 1997: 125). W sondażu III znaleziono warstwy hałdowe, na których zalegała sekwencja warstw z XIV-XV w. Znaleziono także mur kamienny, który był być może niezależny od sąsiedniego budynku. Odkrycie sekwencji bruków przyległych do muru, pozwoliło ustalić, że kamienna architektura w okolicy kaplicy św. Jana pojawiła się już w XIV w. Można wnioskować, że w obrębie Dolnego miasta zabudowa miejska pojawiła się już w 1 poł. XIV w. Budynki poprzedzone są na pozostałościach prac górniczych. Teren jest zatem znacznie zmieniony w stosunku do pierwotnego (Frolík, Tomášek 1997: 126: 2004: 29).  Zaplecze  Husova 108 – (rys. XI.19.29-30) na zapleczu znaleziono studnię, która częściowo była na działce Komenského 73. Studnia została częściowo zniszczona w trakcie prac budowlanych. Znajdowała się na zapleczu parceli. Studnia była murowana. W jej wypełnisku znaleziono zbiór naczyń ceramicznych, które można datować na XV w. Znaleziono także kafel miskowy oraz fragmenty kafla płytowego z przedstawieniem św. Jerzego (?) (Frolík, Tomášek 2003).  Komenského náměstí 75 – w trakcie badań w 2002 r. odkryto tutaj szyb górniczy, który został zasypany w XIV w. W bezpośredniej bliskości znaleziono także 5 studni i jam, z których niektóre były równoczasowe z szybem (Frolík, Tomášek 2003: 735).  Mincířska 75 – (rys. XI.19.31) pierwotnie działka mogła być tylną częścią działki zwróconej ku dzisiejszej ul. Husovej (Tomášek 2005: 607). W zach. części parceli znajdował się pierwotnie gotycki, podpiwniczony dom. Z piwnicy znajdowało się przejście do niższego poziomu, który znajdował się pod Komenskeho náměstí. Późnogotycka faza domu znajdowała się tylko w tej części parceli. Nie da się określić czy dom zajmował cały obszar parceli. Możliwe, że obszar między gotyckim budynkiem a ul. Mincířską zajęty był przez nowożytny budynek, lub służył jako obszar komunikacyjny. Ulica Mincirska była w tym rejonie szersza niż dziś. Na badanym obszarze znaleziono szereg obiektów wziemnych (Tomášek 2005: 609). Ob. 1500 – (rys. XI.19.33-34) czworokątny szalowany drewnem obiekt o wymiarach w rzucie poziomym 1,6 x 1,6 m. 1 m pod pierwotnym poziomem obiektu dochodził do niego drewniany kanał o wymiarach w przekroju 0,6 x 0,6 m. Drewniany szyb przecinał nasypy i zatrzymywał się dopiero na naturalnym skalistym podłożu. Z tego poziomu w dwóch kierunkach wybiegały drewniane korytarze. Prawdopodobnie był to szyb górniczy z korytarzami śledzącymi rudę (Tomášek 2005: 609). Korytarze w przekroju miały wymiary 0,8 x 1,3 m i były szalowane drewnem. Po zakończeniu użytkowania urządzenia górnicze funkcjonowały jako dół na odpady, w tym fekalia. Być może z tą fazą związany jest kanał Ob. 1501 (Tomášek 2005: 612). W warstwach odpadków znaleziono liczne fragmenty ceramiki, w tym tzw. puchary kutnohorskie. Znaleziona ceramika odpowiada tej produkowanej w okolicach Kutnej Hory i Čáslavia od 2 poł. XIII przez całe XIV stulecie. W warstwie odpadków znaleziono także fragmenty naczyń drewnianych oraz wyrobów skórzanych. Możliwe jest, że szyb wykopano jeszcze w XIII w. lub na pocz. XIV w. (Tomášek 2005: 615). Ob. 1502 – czworokątna jama na odpadki (?) o wymiarach 1,6 x 1,4 m, szalowana drewnianą cembrowiną. Nie odkryto dna, nie znana jest pierwotne funkcja obiektu (studnia, szyb). W wypełnisku znajdowała się ceramika datowana na XV w. Ob. 1503 – jama na odpadki sąsiadująca z Ob. 1500. Być może była pierwotnie studnią. W wypełnisku znajdowały się fragmenty ceramiki z XIV w. (Tomášek 2005: 609). Ob. 1506 – (rys. XI.19.32) jama na odpadki, w rzucie poziomym okrągła o średnicy ok. 1 m. Znajdowała się za gotyckim domem. Być może pierwotnie studnia. Nie udało się ustalić jej datowania (Tomášek 2005: 609-610). Ob. 1510 – prawie kwadratowy obiekt, o ścianie długości 1,4-1,5 m. Starszy niż Ob. 1502. Pierwotnie mógł być studnią lub szybem górniczym. Nie udało się uzyskać z jego wypełniska żadnego materiału datującego. Ob. 1511 – zlokalizowany przy zach. granicy parceli, zadokumentowany w profilu. Nie udało się określić jego chronologii. Ob. 1512 – znajdował się w pd. części parceli. Był w rzucie poziomym okrągły o średnicy 1,6 m. W jego wypełnisku znaleziono ceramikę datowaną na XIV w. (tzw. puchary kutnohorskie). Być może pierwotnie studnia (Tomášek 2005: 610). Mur 1900 – mur piwnicy o wymiarach 3 x 5 m. W pd.-zach. narożniku zejście do kolejnego pomieszczenia piwnicy. Mur kamienno-ceglany. Może być datowany prawdopodobnie na koniec okresu gotyckiego (Tomášek 2005: 612). Mur 1901 – mur mniejszej, niżej położonej piwnicy. Wiódł do niej łamany gotycki portal, który mógł powstać jeszcze w XIV w. (być może wtórnie użyty). Wiódł z niej korytarz do piwnicy położonej pod Komenskeho náměstí (Tomášek 2005: 612).  Anenské náměstí (parc. nr 352-353) – w 1973 r. wyburzono pierwotny gotycki budynek z drewnianą, zrębową, częścią datowaną dendrochronologicznie na lata 60-te XIV w. Badania archeologiczne prowadzono na zapleczu budynku oraz w przejeździe z ulicy na zaplecze. Najstarsze ślady aktywności ludzkiej związane były z górnictwem. Odkryto hałdy materiały płonnego oraz dwa głębokie lejkowato się rozszerzające obiekty, prawdopodobnie szyby górnicze. Znaleziska te pochodzą z XIV w. Jeszcze w XIV stuleciu na jednej z hałd ustawiono mur kamienny. Był to być może magazyn. Budynek przestawiono w XV w. i na przełomie XV i XVI w. Na zapleczu działki znajdowały się także jamy odpadowe. Śladem po nieokreślonej działalności gospodarczej był piec kamienny. Ponadto na działce znajdowała się studnia. Nie jest wykluczone, że drewno użyte do budowy zrębowej części budynku było wtórnie wykorzystane (Frolík, Tomášek 2004: 30). d. Place miejskie Do XVIII w. miasto nie miało głównego rynku, tylko kilka targowisk. Domy przy targowiskach miały podcienia. Do dziś zachowane są na ul. Kollárovej 309-314 (przy targu mięsnym), na Šultysovej 162-154 (Zelny (?) Warzywny targ?), ul. Husovej 107-118, na Václavské náměstí 179-184 i 250-256 (targ garncarski). Przedproża były wysokie i nakryte sklepieniem żebrowym (Štroblová, Altová 2000: 337). Palackého náměstí było największa przestrzenią w obrębie miasta, jednak do końca XV w. jego część zajmował blok ratusza. W 1384 r. wzmiankowana była ul. Leflířská i targ suchych ryb. W 1410 r. Wzmiankowano targ drzewny oraz targ i ulicę sienną (Senni). Potwierdzone później, ale mające przedhusycką metrykę były także: Targ Bydlęcy (Dobytčí – Havlíčkovo náměstí), Tandlmarkt (Komenského) (Kuča 1998: 301). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz Najstarszy ratusz wzmiankowany w 1375 r. Budynek spłonął w czasie wojen husyckich (Kuča 1998: 291). Nowy ratusz powstał pod koniec XV w. W 1493 r. rada wykupiła kilka domów przy obecnym Palackého náměstí. Budowę ukończono w 1499 r. Budynek był największym ratuszem w ówczesnych Czechach. Rozbudowano go w latach 1504-1510. Budynek miał 4 skrzydła. Znajdowała się w nim zbrojownia, więzienie, kramy, dwie apteki, waga i składy. Na piętrze znajdowała się wielka sień, sala posiedzeń rady i sądu, archiwum, kancelaria, kaplica i ratuszowy szynk (Štroblová, Altová 2000: 338).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości W czasach jagiellońskich zbudowano wodociąg prowadzący z okolicy kościoła św. Wojciecha. Woda prowadzona była najpierw drewnianym a potem ceramicznym wodociągiem aż do miejskich studni. Największą i zachowaną do dziś jest Kamienna studnia na Rejskovo náměstí (gotycka studnia w centrum miasta) (Štroblová, Altová 2000: 97), zbudowana w latach 1493-95 (Kuča 1998: 292). W 1493 r. Władysław II Jagielloński potwierdził prawo gminy kutnohorskiej do pobierania wody rurociągiem z terenu Bylan (należących do klasztoru sedleckiego) (Kuča 1998: 287).  Szpital Założony w XIV w. przez członka bogatej kutnohorskiej rodziny Štěpána Pirknera, prawdopodobnie w okolicy kościoła św. Krzyża na przedmieściu Kolmark (obecnie Karlov) (Štroblová, Altová 2000: 56).  Mennica W Kutnej Horze powstała główna czeska mennica, która znajdowała się w Vlašským dvorze (Štroblová, Altová 2000: 45).  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne Początkowo obszar miasta podlegał pod parafię w Malínie, część do klasztoru, a część do parafii w Pněvicach. Cmentarz użytkowany prze górników znajdował się w okolicach klasztoru. W XIV w. miasto starało się uwolnić spod zwierzchności kościelnej klasztoru. Zbudowano własny szpital który miał być utrzymywany przez dochody z miejskich kaplic (Štroblová, Altová 2000: 56). Papież Jan XXIII bullą z 1410 r. przyznał miastu dwie samodzielne parafie – świętego Jakuba i świętej Barbary (Štroblová, Altová 2000: 57). Jedynym sposobem na posiadanie własnej parafii była budowa nowego kościoła na terenie nie należącym do klasztoru. Powstał kościół św. Barbary, na terenie kapituły praskiej (Štroblová 1993: 26). Dzięki bogactwu Kutnej Hory parafia w Malínie, do której należały kościoły na terenie miasta, była jedną z najbogatszych w Czechach (wśród proboszczów był późniejszy opat sedlecki czy późniejszy biskup ołomuniecki). Już w latach 30-tych XIV w. proboszczowie przesiedlili się do Kutnej Hory, koło Wysokiego kościoła, ale formalnie kościołem parafialnym wciąż był ten w Malínie (Bartoš i inni 2010: 7-8).  Klasztor sedlecki (cystersi) Założony przez wielmożę Mirosława w 1142 r. Mnisi przyszli z klasztoru valdsaskiego z rejonu Chebu. Mnisi otrzymali kilka wsi oraz dwór Mirosława wraz z kościołem. Kościół w późniejszym czasie był użytkowany jako kaplica opata. W 2 poł. XII w. i na pocz. XIII w. cystersi postawili kościół klasztorny, w formie bazyliki oraz zabudowania gospodarcze klasztoru. Z najstarszej fazy nic się nie zachowało. Na przełomie XIII i XIV w. klasztor uległ zupełnej przebudowie (Štroblová, Altová 2000: 293). Po śmieci Mirosława klasztorowi przypadły znaczne dobra ziemskie. Po śmieci jego syna w ręce klasztoru dostało się także Záboří nad Labem (Štroblová, Altová 2000: 295). Rozbudowa klasztoru miała miejsce w poł. XIII w. W stylu wczesnego gotyku przebudowano należący do klasztoru kościół św. Filipa i Jakuba. W 1267 r. dobudowano do niego kaplicę św. Andrzeja fundowaną przez mieszczanina z Kouřimia i jego małżonkę. Kościół ten był jednonawowy, zamknięty sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Przy południowym boku nawy stała wieża. W latach 70-tych XIII w. klasztor przeżywał poważny kryzys. W 1281 r. miał być tylko małym dworem z kilkoma osobami. Za panowania Wacława II i Wacława III, opatem klasztoru został Heidenreich. Za jego rządów, do 1320 r. klasztor ponownie stał się bogata kościelną instytucją. Być może wzbogacił się na rozwoju miasta górniczego. Od lat 90-tych XIII w. w klasztorze rozpoczęto znaczne prace budowlane. Powstał kościół klasztorny pod wezwaniem Wniebowziętej Panny Marii i św. Jana Chrzciciela. Był jednym z pierwszych kościołów typu katedralnego w Czechach i w dużej części Europy. Został znacznie zniszczony w czasie wojen husyckich. Wyniesiono go na planie krzyża łacińskiego, w formie bazyliki. Do pd. ściany nawy poprzecznej przylegało skrzydło konwentu. Od płn. znajdował się cmentarz z wychodzącym na niego monumentalnym portalem. Krużganek miał najprawdopodobniej znaczne rozmiary (Štroblová, Altová 2000: 302-303). Został zniszczony w trakcie wojen husyckich. Klasztor „wznowił działalność” w 1452 r. Główny kościół był zniszczony. Życie klasztorne koncentrowało się wokół kościoła św. Filipa i Jakuba (Štroblová, Altová 2000: 334).  Kościół św. Jerzego Po założeniu miasta znalazł się poza murami, przy bramie Kouřimskiej. Został w późniejszym okresie włączony do zabudowań jezuickich. Wg planów z XVII-XVIII w. miał prostokątną nawę, półokrągłą apsydę oraz wieżę (Štroblová, Altová 2000: 296). Wzmiankowany był po raz pierwszy 1369 r. Prawdopodobnie znajdował się blisko kopalni Sv. Jiři, jednej z głównych kopalń na paśmie Oselskim. Badania speleologiczne potwierdziły, że w rejonie lokalizacji kościoła (dom nr 33 w dzielnicy Žižkov) znajdują się podziemne wyrobiska, a ok. 20 m od kościoła znajdował się szyb górniczy (Bartoš 2004: 171-172).  Kościół Wszystkich Świętych Znajduje się przy ul. Českej, w miejscu gdzie miała znajdować się osada Cuthna Antiqua. Być może był pierwotnie romański. Po założeniu miasta znalazł się za murami i służył aż do poł. XVII w. jako kościół cmentarny (Štroblová, Altová 2000: 296). Wzmiankowany był w bulli papieskiej z 1369 r., gdzie określono jego lokalizację jako Antiqua Cuthna (Štroblová, Altová 2000: 311). Obecna forma gotycka, jednonawowa, z dostawioną do zachodu wieżą i poligonalnym prezbiterium z końca XIII w. (Kuča 1998: 293). Jego wiek interpretowany jest na podstawie lokalizacji w osadzie uznawanej za przedlokacyjną fazę miasta. W pobliżu znajdowały się ślady prac górniczych (Bartoš 2004: 171).  Kościół św. Jakuba (zwany także hornim kostelem Panny Marie) Powstał na pustym terenie koło zamku. Nie wiadomo dokładnie kiedy zaczęto go wznosić. Pierwszy raz pojawił się w źródłach pisanych w 1336 r. Prace budowlane rozpoczęto prawdopodobnie w latach 20-tych lub na pocz. lat 30-tych XIV w. Pierwotnym zamiarem była budowa trójdzielnej bazyliki z dwuwieżowym frontem i prezbiterium. Koncepcję zmieniono na dużą sieniową nawę. Dokończono tylko jedną wieżę przy płn. narożniku. Prawdopodobnie w pierwszej fazie kościół budowała strzecha z Sedlca (Štroblová, Altová 2000: 308). Rozbudowę kościoła prowadzono od lat 80-tych XIV w. Przebudowano ściany obwodowe naw, częściowo wnętrze. Przysklepiono nawy boczne. Przebudowę prowadziła strzecha Parlerów (Štroblová, Altová 2000: 321). Po wojnach husyckich kościół pełnił funkcję głównej świątyni miasta. Należał w tym czasie do utrakwistów (Štroblová, Altová 2000: 328). Budowa rozpoczęła się na pocz. lat 30-tych XIV w. Rozpoczęto od budowy poligonalnego prezbiterium z zakrystią. W 2 poł. XIV w. wzniesiono sieniową trójnawową budowlę z dwuwieżową fasadą (Kuča 1998: 293). O prowadzeniu prac górniczych w miejscu gdzie postawiono kościół może świadczyć zapadlisko, które powstało przed ołtarzem Ruthardovskiej kaplicy w 1977 r. (Bartoš 2004: 172). Kościół św. Jakuba był głównym miejskim kościołem (Bartoš i inni 2010: 7).  Kościół Panny Marii na Náměti (dolni kostel Panny Marie) Znajdował się w pobliżu murów, po wschodniej stronie miasta. Był budowany równolegle z kościołem św. Jakuba, na pustej przestrzeni dającej możliwość założenia cmentarza. Kościół uległ wielu przebudowom przez co ustalenie jego pierwotnego wyglądu jest bardzo trudne. Prawdopodobnie miał to być kościół trójnawowy z jedną wieżą i prezbiterium. Z najstarszej fazy zachowała się podstawa wieży, która służyła jako wejście do kościoła (Štroblová, Altová 2000: 310). Kościół był przebudowywany przez strzechę Parlerów pod koniec XIV w. (Štroblová, Altová 2000: 321). Został przebudowany po pożarze w 1470 r. Ok. 1490 r. dokończono budowę wieży (Kuča 1998: 293-294). W jego okolicy widoczne były liczne ślady dawnego górnictwa. W 1622 r. zapadlisko miało utworzyć się na cmentarzu. Kolejne w 1741 r. W 1901 r. z powodu szkód górniczych trzeba było wyburzyć dom znajdujący się 40 m na pd.-zach. od kościoła (parc. nr 418). W trakcie badań inżyniersko-geologicznych w okolicy kościoła znaleziono warstwy hałdowe o miąższości ok. 2 m, a 30 m na płn.-wsch. od prezbiterium znaleziono szyb górniczy (Bartoš 2004: 171).  Kościół św. Jerzego na targu drewnianym (sv. Jiří na Dřevném trhu) Wzmiankowany w bulli papieskiej z 1369 r. Niezachowany (Štroblová, Altová 2000: 311).  Kościół św. Jana Chrzciciela Znajdował się w Dolnym mieście, w miejscu dzisiejszego Jánskego náměstí. Został zniszczony w czasie wojen husyckich (Štroblová, Altová 2000: 311). Wzmiankowany pierwszy raz w 1369 r. W jego okolicy znaleziono dużą ilość szybów górniczych i hałd o miąższości do 4 m (Bartoš 2004: 173).  Kościół św. Bartłomieja Znajdował się w blisko bramy Kolínskiej, w XIV w. był raczej drewnianą kaplicą. Na przełomie XIV i XV w. wzniesiono kamienny kościół z dwudzielną nawą, poligonalnie zamkniętym prezbiterium i kwadratową wieżą od zachodu. Zniszczony w 1787 r. i gruntownie przebudowany w 1837 r. (Štroblová, Altová 2000: 311). Znajdował się na Pirknerovo náměstí, po raz pierwszy wzmiankowany w 1369 r. Znajdował się na płn. końcu pasma Oselskiego. W pobliżu kościoła znaleziono warstwy hałdowe o miąższości do 4 m. Warstwa ciągnęła się na pd. w kierunku ul. Bartolomejskej (Bartoš 2004: 171). Kościół św. Bartłomieja służył czeskiej mniejszości obywateli miasta (Bartoš i inni 2010: 7).  Kościół św. Wawrzyńca na Kaňku W XIV w. drewniana kaplica (wspomniany w bulli z 1369 r.). Na przełomie XV i XVI w. przebudowany na kamienny. Bulla papieska wspominała także o kaplicy Marii Magdaleny na Kaňku. Kaplica została zniszczona w XVIII w. (Štroblová, Altová 2000: 311). Znajdował się ok. 50 m od głównej żyły pasma Staročeskiego (Bartoš 2004: 171).  Kościół św. Marcina Znajdował się na zachód od miasta, za bramą Kouřimską. Wzmiankowany był na początku wojen husyckich gdy do szybów wokół niego wrzucano pierwszych husytów. Został zburzony w 1787 r. (Štroblová, Altová 2000: 311). Pozostałości kościoła odkryto w 1977 r., w jego bezpośredniej bliskości znajdowała się hałda i 4 szyby górnicze. Najbliższy szyb znajdował się 2,6 m od fundamentu kościoła. Część cmentarza uważana była za starszą niż XIV w. Kościół leżał prawdopodobnie przy głównej żyle pasma Grejfskiego (Bartoš 2004: 171).  Kościół św. Łazarza (Lazara) Służył jako kościół cmentarny miejskiego szpitala przy kościele św. Krzyża za bramą Čáslavską. Został zniszczony w latach 20-tych XIX w. W miejscu gdzie stał przebiega ulica U Lazara (Štroblová, Altová 2000: 311). Na weducie Willenberga z 1600 r. ma postać bezwieżowej budowli z poligonalnym prezbiterium (Bartoš 2004: 173).  Kościół św. Barbary Powstał na przedmieściu Na Cechu, w miejscu gdzie wg tradycji od pocz. XIV w. miała znajdować się górnicza kapliczka św. Barbary. W latach 80-tych XIV w. w jej pobliżu postawiono kaplicę cmentarną z kostnicą. Miejsce budowy znajdowało się na skalnym cyplu, dla stabilizacji budowli trzeba było wznieść ściany oporowe (Štroblová, Altová 2000: 316-317). Początkowo kościół był pod wezwaniem Bożego Ciała i św. Barbary, od XVI w. tytułowano go tylko wezwaniem św. Barbary. Budowę rozpoczęto najpóźniej w 1388 r. Pierwotnie planowana jako trójnawowa bazylika o katedralnym podrysie, z wysokim chórem z ambitem/obejściem (obejście wokół chóru) i wieńcem kaplic, oraz z bocznymi przedsieniami w nawie poprzecznej. W okresie przedhusyckim dostawiono boczne nawy. Budynek stawiała strzecha praska, należąca do Parlerów. Prowadził ją prawdopodobnie Jan, syn Petra Parlera. Główny ołtarz w chórze wyświęcono w 1391 r. Prac przy budowie zaprzestano w 1419 r. z powodu powstania husyckiego (Štroblová, Altová 2000: 319-321). Fundatorem było bractwo Bożego Ciała. Obok powstał cmentarz ciągnący się w stronę Hrádku i obecnych zabudowań jezuickich (Kuča 1998: 294).  Kościół św. Krzyża Znajdował się za murami, przy bramie Čáslavskiej. Był to kościół szpitalny. Szpital przylegał od północy. Był jednonawowy bez wydzielonego zamknięcia. Zburzony w XIX w. (Štroblová, Altová 2000: 322). Powstał w 1324 r., w 1355 r. Karol IV potwierdził jego przynależność do klasztoru sedleckiego (Kuča 1998: 293).  Kaplica Bożego Ciała Powstała w 2 poł. XIV w. w pobliżu kościoła św. Barbary, na krawędzi skalnego zbocza, nad doliną Vrchlicy. Pierwsza wzmianka o jej istnieniu pochodzi z 1388 r., gdy członkowie bractwa Bożego Ciała ogłosili zamiar jej budowy. Nie wiadomo czy ukończono ją przed wojnami husyckimi. Znajdowała się w niej kostnica (ossuarium ?). Do wojen husyckich prawdopodobnie dokończono przyziemie, piętro powstało być może w dobie jagiellońskiej. Miała w sumie 20 m wysokości. Do przyziemia prowadziły dwa wejścia. Od zachodu znajdowały się schody na piętro (Marešová 2001: 631-632). W sondażu we wnętrz kaplicy w warstwie poprzedzającą jej budowę znaleziono liczne gliniane lampki, które mogą sugerować, że w okolicy znajdował się szyb górniczy (Marešová 2001: 635).  Kościół św. Wacława w Pněvicach Znajdował się na pd.-wsch. od kościoła św. Barbary, który należał do tutejszej parafii. Proboszcz w XV w. przeniósł się na stałe do kościoła św. Barbary (Kuča 1998: 293). Uważany za najstarszy w rejonie Kutnej Hory. W okolicy znaleziono element architektoniczny (głowica słupka), który można datować na 1 ćw. XIII w. (mogła pochodzić także z przebudowy klasztoru sedleckiego) (Bartoš 2004: 173).  Kościół św. Piotra i Pawła w Pněvicach Znajdował się na wschód od kościoła św. Barbary, po drugiej stronie rzeki (Kuča 1998: 293). Na weducie Čáslavskeho wyobrażony jako budynek z poligonalnym prezbiterium i wieżą. Zburzony w trakcie reform józefińskich. Jego dokładna lokalizacja nie jest znana. Na mapach umieszczony jest na płn. końcu pd. części pasma Roveňskiego, między hałdami (Bartoš 2004: 173).  Kościół Trójcy Świętej Znajduje się na pd.-zach. od miasta, był to kościół cmentarny. Trójnawowy z poligonalnym prezbiterium. Powstał w 2 poł. XV w. Wyremontowany przez patrycjusza Jana Smíška w latach 1488-1504 (Kuča 1998: 295). Znajdował się na końcu pasma Oselskiego. Data jego budowy jest sporna, powstał albo w 1 poł. XV w., przed rewolucją husycką, albo pod koniec stulecia (Bartoš 2004: 172).  Kościół św. Marii Magdaleny Znajdowała się w Kaňku, na weducie z 1600 r. (Willenberg) ma wieżę, nawę i prezbiterium. Być może romański. Wokół niego pochowani byli ubodzy górnicy. Budowla, którą zburzono w czasach reform józefińskich miała gotycką formę. Znajdował się w pobliżu pasma Rejskiego (Bartoš 2004: 171).  Kościół Panny Marii w Gruntach Miał być kościołem farnym przed 1358 r. Wg Kořinka (1675) miał powstać ze składek górników. Gotycki kościół miał być zburzony w 1814 r. i zastąpiony nowym. Być może związany był z klasztorem sedleckim (Bartoš 2004: 173).  Kościół św. Markéty w Křeseticach Stoi na krawędzi terenu nad doliną potoku Křenkovky. Wzmiankowany w 1 poł. XIV w., przed rokiem 1384 był kościołem farnym, pod patronatem klasztoru sedleckiego. Jądro dzisiejszego budynku jest gotyckie (Bartoš 2004: 174). g. Fortyfikacje (rys. XI.19.23-24) Najstarsze fortyfikacje zbudowano ok. 1300 r. lub na pocz. XIV w. Zamknięto nimi obszar wielkość 36,08 ha. Fortyfikacje istniały w 1304 r. gdy miasto obroniło się przed wojskami Albrechta Rakouskiego, w 1307 przed Rudolfem Habsburgiem, w 1310 r. przed Henrykiem Karynckim (Kuča 1998: 290). Zostały rozbudowane za panowania Jerzego z Podiebradów. Murami otoczono Dolne miasto, a wzdłuż starych murów Górnego miasta postawiono drugi mur z półokrągłymi basztami artyleryjskimi (basteje?). Przed bramami powstały barbakany (Štroblová, Altová 2000: 327). Do miasta prowadziły 4 bramy. W 1341 r. wzmiankowana była brama Česká (później zwana Kolínską), W 1355 r. Čáslavska, w 1410 r. Kouřimska i Nová koło kościoła św. Barbary, przed fortyfikacjami (Kuča 1998: 290). W okresie jagiellońskim mur wokół Górnego miasta wzmocniono parkanem, zbudowano nowy mur wokół Dolnego miasta. Odnowiono także mur oddzielający obie części miasta. Postawiono nowe bramy miejskie. W 1490 r. ukończono budowę bramy Kouřimskiej i Kolínskiej oraz Klášterskiej (Štroblová, Altová 2000: 336). Dodatkowo powstały mniejsze furty – Podhrádecká, Hloušecká, Nová, Katova, Leflířská, Žižkova, Novomlýnská oraz jedno małe przejście zwane Myší díra (Mysia dziura) (Bartoš i inni 2010: 9). W 1997 r. przeprowadzono badania archeologiczne na odcinku od bramy Kouřimskiej do Kolínskiej. Najstarsze fortyfikacje w tej strefie nie zachowały się. Istniejące pochodzą głównie z czasów Jerzego z Podiebradów i Władysława II Jagiellońskiego. W XIX w. usunięto wszystkie bramy miejskie oraz część murów (Frolík, Tomášek 2001: 623). Badania sondażowe przeprowadzono na parceli nr 913/2, na płn. od bramy Kouřimskiej. Sondaże umieszczono w obrębi fosy oraz przy baszcie muru parkanowego. Mur parkanowy zbudowany był na skalistym podłożu, bez wkopu fundamentowego. Wzniesiony był z kamienia łamanego, łączonego zaprawą wapienną. Obok muru znaleziono ślady konstrukcji, prawdopodobnie pochodzących z czasów gdy mur stracił swą funkcję. Mur baszty położony był na nasypie z materiału hałdowego. W kolejnej sondzie przy murze parkanowym stwierdzono, że stoi on na starszej warstwie. Cała dzieło obronne miało formę szerokiego (20 m) wału ziemnego, który z dwóch stron ograniczony był ścianami oporowymi i zaopatrzony w półokrągłe baszty. Przed wałem znajdowała się fosa o szerokości do 30 m i głębokości 8,5 m (Frolík, Tomášek 2001: 624-628). h. Zamek  Vlašský dvůr (Włoski dwór) Zamek powstał w 2 poł. XIII w. Nazwa pochodzi od włoskich mincerzy. Zbudowany na planie nieprawidłowego owalu, po którym przebiegał mur obronny. Mur nie był wysoki, od płn., zach. i wsch. dodatkowo zaopatrzony w fosę. Od wschodu znajdowała się jednopiętrowa wieża bramna z przejazdem. Zamek został włączony w ciąg miejskich murów i pełnił funkcję zamku miejskiego. Po przebudowie na przełomie XIII i XIV w. zamek był siedzibą królewskiego urburarza, siedzibą królewską i mennicą. Zamek został przebudowany na pocz. XIV w. na potrzeby sortowni rudy oraz mennicy. Powstały wąskie pomieszczenia w przyziemiu. Przy nowym szerszym przejeździe zbudowano dużą sień, w której miały być wybijane monety (Štroblová, Altová 2000: 306). Zapewniał prawdopodobnie ochronę dla okolicznych terenów oraz bezpieczny magazyn na uzyskane srebro. Mennica w zamku potwierdzona była dopiero w roku 1336 i 1341. Za najstarszą część uważa się mur kurtynowy, który nadał obiektowi owalny zarys (Velímský 2013: 249). Mur parkanu (?), który w pd. części łączy się z murem obronnym miasta zaczęto budować po 1304 r. W płn. części założenia przed parkanem znajdowała się fosa, która została zlikwidowana w XV w. (Velímský 2013: 250). Do kolejnej przebudowy doszło za Wacława IV (Štroblová, Altová 2000: 313). Powstały wtedy pomieszczenia rezydencji królewskiej, ulepszono także pomieszczenia gospodarcze. Dużą sień nakryto sklepieniem i zbudowano nad nią część pałacową. Dobudowano także kaplicę św. Wacława i św. Władysława (Štroblová, Altová 2000: 315-316). Poszerzono wtedy pomieszczenia mennicy i po zachodniej stronie zbudowano dom Mincmistrza. W 1477 r. zbudowano także budynek topni miedzi znajdujący się przed Vysokym domem (Velímský 2013: 250). Kolejne przebudowy miały miejsce w latach 1523-1526 i 1578-1580 (Velímský 2013: 251). W latach 1577-82 doszło do przebudowy w stylu renesansu (Kuča 1998: 289). Pierwsze badania archeologiczne prowadzono dopiero w 2006 r. na dziedzińcu (małe sondy). Uchwycono najstarszy poziom, który w ciągu XIV w. został wyrównany przez warstwę hałdową, a następnie nakryty gruzem budowlanym. Na niej uformowała się warstwa kulturowa z XIV-XV w., która nakryta była brukiem z dużych owalnych kamieni. W przebadanych warstwach znaleziono fragmenty ceramiki, kości zwierzęce, fragmenty ceramiki technicznej (tygielki, kafle, lampki) i odpady hutnicze (fragmenty metali, odpadki metalowe, żużle) (Velímský 2013: 251). Kolejne prace archeologiczne miały miejsce w 2009 r. W ich toku, na obszarze między murem obwodowym a kościołem św. Jakuba (w obrębie parkingu) odkryto nieznane średniowieczne zabudowania. Były to piwnice nieokreślonych budowli. W każdym z pomieszczeń wykonano wkop sondażowy. W zasypach pomieszczeń znajdowała się ceramika datowana na średniowiecze. Budynki znajdowały się przy zewnętrznym murze obwodowym Vlašskiego dvoru (Velímský 2013: 251-252). Odkryty budynek był czworokątny, wąski i podłużny. Dłuższa oś ustawiona była na linii płn.-wsch. – pd.-zach. Mur fundamentowy przylegał do muru Vlašskiego dvoru. Wnętrze obiektu podzielone było ścianami na 7 pomieszczeń piwnicznych. Pomieszczenia były połączone ze sobą przez przejścia w płn.-wsch. narożniku. Mur fundamentowy wzniesiony był z kamienia łamanego łączonego gliną. Mur z obu stron był niezbyt starannie licowany (Velímský 2013: 253). W pomieszczeniu C znaleziono rów o płaskim dnie i pionowych ścianach wypełniony polepą, popiołem, ceramiką, fragmentami skorodowanych przedmiotów metalowych. Być może był to kanał odwadniający lub zasypanym starszym urządzeniem górniczym. W pomieszczeniach D i E znaleziono prostokątne jamy z pionowymi ścianami. Wypełnione były identyczną warstwą jaka znajdowała się nad podłogą pomieszczeń. Podłoga w pomieszczeniu D wykonana była z drewnianych desek. Jamy wykopano prawdopodobnie jednocześnie z budynkiem (dodatkowe piwniczki?). Pomieszczenia wypełnione były także gruzem budowlanym. W zasypach znajdowały się liczne zabytki ruchome, głównie ceramika kuchenna, kości zwierzęce, przedmioty żelazne, monety. Znaleziono także fragment płyty nagrobnej, formy do odlewania przedmiotów z metalu, fragmenty ceramiki technicznej (dysze pieca). Znajdowały się one w warstwie, w której był także grosz praski Jana Luksemburskiego. Odkryty obiekt był nieznaną dotychczas przybudówką Vlašskiego dvoru, związaną zapewne z mennicą. Budynek przestał funkcjonować po pożarze, który miał miejsce przed poł. XIV w. najwcześniej w pierwszej tercji XIV w. Znalezione zabytki datować można na 1 poł. XIV w. Być może (hipoteza), likwidacja budynku związana jest z budową kościoła św. Jakuba, któremu mógł on przeszkadzać (Velímský 2013: 255).  Hrádek Znajdował się na płn.-zach. od zamku. Znajdował się przy starej drodze wiodącej wzdłuż potoku Vrchlica. Budynek mógł istnieć już w 1312 i 1314 r. (w źródłach występuje Hermanus de Castro). Nazwa Hrádek występuje też w XV w. Na pocz. XIV w. włączono go do miejskich fortyfikacji. W przeciągu XIV w. dobudowano skrzydło wejściowe. Przyziemie wieży pochodzi z XIV w. jednak o dodatkowe piętro rozbudowano ją w późnym średniowieczu (Štroblová, Altová 2000: 308). W XV w. Hrádek znajdował się w rękach rodzin patrycjuszy. W 1490 r. trafił w ręce Jana Smíška, który rozpoczął jego późnogotycką przebudowę, zakończoną po jego śmierci, przez jego syna, w 1504 r. Jan był bogatym patrycjuszem, który dostał tytuł szlachecki. Przebudowa Hrádku była wyrazem jego aspiracji. Budynek ozdobiono okazałą kamieniarką, dobudowano kaplicę (Štroblová, Altová 2000: 347). W 1967 r. przeprowadzono badania sondażowe przy obwodowej ścianie Hrádku na terenie dawnego ogrodu. Przebadano zasyp, w którym była średniowieczna ceramika oraz fragmenty szkła. Materiał datować można było na XIV-XV w. (Lehečková 1975: 450).  Twierdza Lorec (przedmieście Hlouska, ul. Lorecka i U Lorce) Założona w roku 1454, przebudowana prawdopodobnie w 2 poł. XV w. W 1493 r. spaliła się. Przebudowana w 3 ćw. XVI w. w duchu renesansu. Składała się wtedy z budowli mieszkalnej, zabudowań gospodarczych i browaru (Kuča 1998: 290). i. Przedmieścia Badania w obrębie kolegium jezuickiego – badania w latach 1998-1999. W środkowej partii budowli znaleziono ślady starszych zabudowań. Na zachód od kolegium, na obszarze 1-1,5 ha odkryto 2-3 m sekwencje nawarstwień po zniszczonym w trakcie budowy kolegium przedmieściu Kuntnej Hory. Warstwy związane z zabudową mieszkalną, gospodarczą oraz warstwy bytowe i komunikacyjne datowane być mogą na XIV-XVI w. (Frolík, Tomášek 2004: 30). 5. Uwagi W obrębie Kutnej Hory do lat 90-tych istniał problem z ochroną konserwatorską. Wykonano wiele inwestycji pozbawionych nadzoru archeologa i jakiejkolwiek dokumentacji (Frolík, Tomášek 1997: 121 – tu wymienione adresy nieprzebadanych miejsc). (krytyka badań w KH także w Frolík, Tomášek 2004). 6. Literatura Bartoš 2004, 2004a; Bartoš i inni 2010; Bílek 1982, 1994, 2000a, 2000b, 2000c, 2000d, 2000e, 2000f, 2000g, 2001; Čechura 1979; Charvátová 1993; Cílek 1994; Frolík, Tomášek 1997, 2001, 2002, 2003, 2004; Kořan 1950; Kuča 1998; Lekečková 1975; Marešová 2001; Muk 1994; Smetánka 1962; Štroblová 1993; Štroblová, Altová 2000; Tomášek 2002, 2005; Valentová 1993, 1999, 2008; Velímský 2007, 2012, 2013; Velímský, Končelová 2012 Rys. XI.19.1. Kutná Hora. Mapa topograficzna okolic miasta, linią przerywaną oznaczony obszar miasta komunalnego (źródło: http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/ Základní mapy ČR dostęp: 31.08.2014). Rys. XI.19.2. Rozwój sieci osadniczej w okolicy Kutnej Hory we wczesnym średniowieczu (okres grodowy) (Bartoš i inni 2010: mapa 48). Rys. XI.19.3. Schemat struktury złóż w rejonie Kutnej Hory (Bartoš 2004: 161). Rys. XI.19.4. Kutná Hora. Pozostałości historycznego górnictwa i hutnictwa w rejonie miasta (Bartoš i inni 2010: mapa 51). Rys. XI.19.5. Kutnohorski okręg górniczy. Kaňk. A – szczyty Kaňk (po prawej) i Sukov wg mapy topograficznej z lat 50-tych XX w. Dopełnione planem miasta Kaňk wg mapy katastralnej z 1838 r. Na Kaňku zaznaczona przybliżona lokalizacja tzw. Velkej propadliny (a); B – fragment weduty Kutnej Hory z 1602 r. autorstwa Jana Willenberga. Po prawej klasztor w Sedlcu, po lewej kościół Panny Marii na Námětí. W tle szczyty Sukov i Kaňk; C – tzw. Velká pro padlina. Podziemna część (a) oraz obszar gdzie znajdował się kierat i nadszybie. Na czarno zaznaczony obszar sondażu 1 (b); D – rzut poziomy i profil sondażu (Tomášek 2002: 108). Rys. XI.19.6. Kutná Hora. Lokalizacja obszaru badań archeologicznych na stanowisku „Všech svatých” (Velímský 2012: 204). Rys. XI.19.7. Kutná Hora. Plan wykopów archeologicznych na stanowisku „Všech svatých” (Velímský 2012: 204). Rys. XI.19.8. Kutná Hora. Lokalizacja badań archeologicznych na paśmie Roveňskim (Velímský, Končelová 2012: 254). Rys. XI.19.9. Kutná Hora. Plan badań archeologicznych na paśmie Roveňskim (Velímský, Končelová 2012: 254). Rys. XI.19.10. Znaleziska ceramiki z osady Antiqua Cuthna (5-7 – lampka z tulejkowatym uchwytem; 3 – fragment tygielka) (Valentová 1999: 19). Rys. XI.19.11. Kutná Hora. Dawny klasztor urszulanek. Lokalizacja wykopów badawczych I-III w latach 1986-1988 (Valentová 2008: 746). Rys. XI.19.12. Kutná Hora. Dawny klasztor urszulanek. Sondaż I z profilem pd.-zach. 1 – humus; 2 – warstwa brunatna, gliniasta; 3 – czarna gliniasta; 4 – piasek; 5 – polepa; 6 – ił; 7 – kości zwierzęce; 8 – ceramika; 9 – węgle drzewne; 10 – jasnobrunatna gliniasta; 11 – kamienie (Valentová 2008: 747). Rys. XI.19.13. Kutná Hora. Dawny klasztor urszulanek. Sondaż II, obiekt wypełniony tygielkami, rzut poziomy i profile płn.-wsch. i pd.-wsch. (Valentová 2008: 747). Rys. XI.19.14. Kutná Hora. Ul. U Jelena, sytuacja wykopu instalacyjnego (czarna linia) oraz odkrytych piwnic (linie przerywane) (Kozák 1999: 31). Rys. XI.19.15. Kutná Hora. Anenské náměstí 352/353. Sondaż III. Przekrój przez parcelę w kierunku płn.-pd. Głębokie jamy po środku i po prawej to prawdopodobnie pozostałości szybów górniczych. Po prawej stronie mur fundamentowy zapadający się do szybu (Frolík, Tomášek 2002: 104). Rys. XI.19.16. Kutnohorski okręg górniczy. Stanowiska górnicze położone w większej odległości od miasta (Bílek 2000f). Rys. XI.19.17. Kanały i młynówki w rejonie Kutnej Hory. 1 – kanał do spławiania drewna z Łaby do Kaňku; 2 – młynówka z Hořan do urządzeń napędzanych wodą na Staročeskim paśmie; 3 – tzw. Císařská strouha prowadząca od Novych młynów do pasma Staročeskiego i Turkaňskiego; 4 – tzw. Horní Pách na paśmie Roveňskim; 5 – młynówka z Bylan na Staročeskie pasmo; 6 – sztolnia z Vrchlicy do bylańskiej młynówki; 7 – kanał do spławiania drewna z Krasoňivic; Sztolnie: St – staročeská; Sk – Skalecká; T – Turkaňská i Rejská; C – Čtrnácti pomocníků; K – Kuklická; H – Hloišeská; G – Grejfská; R – Roveňska (Bartoš 2004a: 19). Rys. XI.19.18. Przebieg tzw. Císařskiej strouhy (Bartoš 2004a: 21). Rys. XI.19.19. Przekrój przez tzw. Císařską strouhę w rejonie Sedlec (Bartoš 2004a: 23). Rys. XI.19.20. Włości klasztoru sedleckiego (Charvátová 1993: 37). Rys. XI.19.21. Kutná Hora. Plan historycznego centrum miasta (stan obecny) (Bartoš 2004: 178). Rys. XI.19.22. Kutná Hora. Główne ciągi komunikacyjne w centrum miasta (linie przerywane). 1 – pozostałości prac górniczych (wyloty szybów lub zapadliska); 2 – depresje albo miejsca o charakterze parowu z drogą; 3 – celowe bądź naturalne obniżenie krawędzi terenu; 4 – obiekty osadowe na trasie współczesnej komunikacji (Frolík, Tomášek 2002: 102). Rys. XI.19.23. Kutná Hora. Plan miasta ok. 1400 r. Najważniejsze obiekty: 1 – królewska mennica (Vlašský dvůr); 2 – dom mincmistrza; 3 – stara szkoła; 4 – parafia; 5 – Ruthardovský dom; 6 – Hrádek; 7 – ratusz; 8 – nowa szkoła; 9 – parafia przy nowym kościele; 10 – szpital; 11 – kaplica św. Krzyża; 12 – Górny kościół Panny Marii (później św. Jakuba); 13 – kościół Bożego Ciała i św. Barbary; 14 – kostnica (ossuarium) Wszystkich Świętych; 15 – kościół św. Jerzego; 16 – kościół św. Marcina; 17 – kościół św. Bartłomieja; 18 – kościół Wszystkich Świętych; 19 – Dolny kościół Panny Marii (kościół Panny Marii na Námětí); 20 – kościół św. Jana Chrzciciela; 21 – kościół św. Wacława w Pněvicach. Bramy: 1 – brama Kouřimská; 2 – brama Kolínská; 3 – brama Klášterská; 4 – brama Novoměstská; 5 – brama Čáslavská; 6 – brama Česká; 7 – brama Nová; 8 – furta z podnoszonym mostem; 9 - brama Provaznická (Bartoš i inni 2010: mapa 49). Rys. XI.19.24. Kutná Hora. Plan miasta ok. 1500 r. Najważniejsze obiekty: 1 – Vlašský dvůr; 2 – dom mincmistrza; 3 – szkoła Vysokokostelecka; 4 – Práchňanský dům; 5 – parafia św. Jakuba; 6 – Hrádek; 7 – szkoła Svatobarborska; 8 – szpital; 9 – kaplica szpitalna św. Krzyża; 10 – Wysoki kościół św. Jakuba; 11 – kościół św. Barbary; 12 – kościół św. Jerzego; 13 – kościół św. Bartłomieja; 14 – kościół Wszystkich Świętych; 15 – parafia Námětská; 16 – kościół Matki Bożej na Námětí; 17 – kościół św. Marcina; 18 – kościół św. Wacława w Pněviach; 19 – cmentarna kostnica; 20 – parafia św. Barbary; 21 – dzwonnica św. Barbary; 22 – kościół św. Trójcy; 23 – kaplica św. Łazarza; 24 – ratusz (przed 1499 r.); 25 – ratusz (po 1499 r.); 26 – Ruthardovský dům; 27 – Kroupavský dům (Kamienny); 28 – Sankturinovský dům; 29 – Knajzlíkovský dům; 30 – katownia; 31 – kościół św. Piotra i Pawła w Rovni. Bramy: 1 – brama Kouřimská; 2 – brama Kolínská; 3 – brama Hloušecká; 4 – brama Klášterská; 5 – furta Klášterská; 6 – Fortnička (Myší díra); 7 – brama Nová; 8 – bramka Katova; 9 – brama Čáslavská; 10 – brama Žižkova (Česká); 11 – brama Domanova (Vysokokostelská); 12 – brama Podhrádecká (Mentlížská); 13 – bramka Svatobarborská; 14 – furta św. Andrzeja; 15 – furta Jobova; 16 – bramka Krycká (Bartolomějská); 17 – bramka Křížová; 18 – bramka Provaznická; 19 – brama Stará; 20 – bramka Lefířská (Bartoš i inni 2010: mapa 50). Rys. XI.19.25. Kutná Hora. Václavské náměstí przed domem 162. Sondaż KK194, zachodni profil. Przekrój przez parów. 5107 – calec; 5188 – pierwotny poziom terenu; 5182 – warstwa kamieni; 5181 – warstwa gliniasta (powstała w trakcie funkcjonowania drogi?); 5180 i 5179 – młodsze warstwy zasypiskowe (Frolík, Tomášek 2002: 103). Rys. XI.19.26. Kutná Hora. Anenské náměstí 370, zrębowa część budynku przed remontem (Muk 1994: 230). Rys. XI.19.27. Kutná Hora. Anenské náměstí 353, rekonstrukcja rozmieszczenia okien w zrębowej części budynku z lat 60-tych XIV w. (Muk 1994: 233). Rys. XI.19.28. Kutná Hora. Palackého náměstí 155. Rekonstrukcja frontu kamienicy (Muk 1994: 233). Rys. XI.19.29. Kutná Hora. Lokalizacja studni odkrytej na zapleczu budynku przy Husovej 108 (Frolík, Tomášek 2003: 736). Rys. XI.19.30. Kutná Hora. Husova 108. Rzut poziomy badanego obszaru (Frolík, Tomášek 2003: 737). Rys. XI.19.31. Kutná Hora. Ul. Mincířska 75, plan obszaru badań z zaznaczonymi odkrytymi obiektami oraz murami (Tomášek 2005: 608). Rys. XI.19.32. Kutná Hora. Ul. Mincířska 75, obiekt 1506 (Tomášek 2005: 610). Rys. XI.19.33. Kutná Hora. Ul. Mincířska 75, obiekt 1500 i 1501 (Tomášek 2005: 610). Rys. XI.19.34. Kutná Hora. Ul. Mincířska 75, próba rekonstrukcji szybu 1500 z chodnikami 1509=1505 i 1504 (Tomášek 2005: 611). XI.20. ĽUBIETOVÁ 1. Lokalizacja Kraj Bańskobystrzycki, okres Bańska Bystrzyca, Słowacja Miasto położone w północno-wschodniej części Rudaw Słowackich, po zachodniej stronie Veporskych vrchov, w dolinie potoku Hutná na wysokości 491 m n.p.m. (rys. XI.20.2). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Starsza osada słowiańska została być może zasiedlona przez górników z Bystrzycy w 2 poł. XIII w. lub później (Štefánik 2010c: 263). b. Faza polokacyjna Przywilej miejski Ľubietová dostała w 1379 r. od króla Ludwika Wielkiego, który potwierdził przywilej w 1380 r. oraz w 1382 r. Przywileje te zostały potwierdzone w 1465 r. przez króla Macieja I. W 1405 r. miasto otrzymało prawo (wraz z innymi miastami górniczymi) prowadzić prace górnicze na terenie całego Królestwa Węgierskiego. W 1425 r. miasto zostało zwolnione z mytna na dowóz towarów potrzebnych dla górnictwa. W 1434 r. mieszczanie uzyskali prawo odpowiadania tylko przed własnym sądem. W 1470 r. miasto zostało zwolnione z płacenia myta w całym królestwie. Miast Ľubietová o rządziła się prawem bańsko-szczawnickim (Štefánik 2010c: 264). W 1388 r. Ľubietová została częścią związku miast górniczych. W latach 30-tych XV w. została prawdopodobnie zniszczona przez husytów. W 1510 r. miała miejsce epidemia cholery (Štefánik 2010c: 265). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Dnem doliny, w której znajdowało się miasto płynął potok Hutná. Miał liczne boczne dopływy. b. Sieć dróg Ľubietová leży 20 km na wschód od Bańskiej Bystrzycy na trakcie łączącym się z głównym szlakiem z Bystrzycy do Lupčy (Štefánik 2010c: 263). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża miedzi znajdują się w Podlipie (wsch. skraj miasta), Svatodušnej dolinie (5 km na wschód od miasta), na górze Kolba (ok. 6,5 km na wschód od miasta) oraz w dolinie Peklo. 10 km na wschód znajduje się jeszcze złoże Tri vody, a 7 km na pd.-wsch. Złoże Jamešná (Štefánik 2010c: 263). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.20.1) Początki górnictwa nie są znane. Być może wydobycie rozpoczęło się już w XIII w. Znaczny rozwój górnictwa nastąpił w XIV w. Kopalnie wspomniane były przy założeniu miasta. W 1382 r. wymieniany był urzędujący w mieście przedstawiciel komory królewskiej, co wskazuje na istnienie rozwiniętego wydobycia. Złoża zawierały sporo miedzi, w której było także srebro. Być może w małych ilościach pojawiało się złoto. Jest możliwe, że początkowo celem wydobycia były metale szlachetne, jednak w XIV w. przede wszystkim wydobywano miedź. Przedsiębiorcy górniczy pochodzili z Bańskiej Bystrzycy (Štefánik 2010c: 265). Mieszczanie Bystrzycy posiadali w Ľubietovej majątki i działali w tamtejszym górnictwie przez całe średniowiecze. Huty w rejonie Ľubietovej wzmiankowane były dopiero w 1535 r. Być może znajdowały się w miejscu nazywanym Peklo (na wsch. od miasta). W Ľubietovej działali także przedsiębiorcy z Kremnicy. Wbrew wcześniejszym sądom po wojnach husyckich nie doszło do załamania produkcji. W poł. XV w. wydobycie miedzi było na wysokim poziomie, a Ľubietová była jednym z ważniejszych źródeł miedzi na Węgrzech (Štefánik 2010c: 266). W 1475 r. także Ľubietová przystąpiła do umowy z Janem Turzonem o budowie kunsztów wodnych. Górnictwo podupadło w całym regionie na początku XVI w. (Štefánik 2010c: 266). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze Do Ľubietovej należały oddalone o ok. 3 km wsie Povrazník i Strelnéky. Jako poddane Ľubietovej wspomniane są w 1465 r. Prawdopodobnie powstały jako zaplecze dla górnictwa (Štefánik 2010c: 263). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Zabudowa miasta tworzyła dwa rzędy domów wzdłuż potoku Hutná. Północny rząd domów załamywał się trzykrotnie. Szerokość powstałego między nimi placu wynosiła 55 do 120 m. Parcele miały szerokość ok. 15 m i były prostopadłe do potoku Hutná. Prawdopodobnie taki kształt miasta pozostał niezmieniony od średniowiecza (Štefánik 2010c: 264). Pierwotnie gotycki kościół parafialny św. Marii Magdaleny znajdował się na wzniesieniu w północnej części doliny. Powstał prawdopodobnie pod koniec XIV w. Z późnogotyckiej budowli zachowały się mury obwodowe, portal do zakrystii i triumfalny łuk. Nie zachowały się inne budynki ze średniowiecza. Przed 1384 r. w mieście funkcjonował młyn, jatki i łaźnie (Štefánik 2010c: 265). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Štefánik 2010c Rys. XI.20.1. Pozostałości prac górniczych wokół Ľubietovej. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 19.08.2014). Rys. XI.20.2. Ľubietová. Mapa topograficzna (http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire warstwa: RETM25, dostęp: 19.08.2014). XI.21. LWÓWEK ŚLĄSKI 1. Lokalizacja Gmina Lwówek, powiat lwówecki, woj. Dolnośląskie, Polska Miasto ulokowane w wąskiej dolinie lewego dopływu Bobru. Między stromymi wzniesieniami o wysokości 260-280 m n.p.m. (Eysymontt 2009: 392) (rys. XI.21.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Osada funkcjonowała już przed lokacją, w okresie gdy rozwijało się górnictwo. O istnieniu przedlokacyjnej struktury może świadczyć pojawianie się jako świadka w dokumencie lokacyjnym, proboszcza Arnolda (Zlat 1961: 8). Układ lokacyjny miałby sugerować, że rynek jest pozostałością przedlokacyjnego placu targowego położonego na głównym szlaku. Lokacja zatem miałaby ograniczać się do wyznaczenia granic i pewnego uporządkowania terenu (Zlat 1961: 10). b. Faza polokacyjna Wg starszych teorii miasto miało otrzymać dokument lokacyjny w 1209 r., jednak ustalono, że dokument ten jest falsyfikatem. Nie wiadomo czy falsyfikatem nie jest dokument z 1217 r. znany z odpisu z XIV w. Dokument ten wymienia uposażenie dla wójtów. Wspomina także proboszcza. Niektórzy badacze wysnuwali hipotezę, że funkcjonowała tutaj osada targowa, czego potwierdzeniem miał być wydłużony kształt miasta (Eysymontt 2009: 392-393). Możliwe zatem jest, że Lwówek otrzymał prawa miejskie od Henryka I Brodatego w 1217 r. (Zlat 1961: 6). Pewne jest założenie miasta przed 1233 r. Lwóweckie uposażenie obejmowało 5 łanów wolnych od czynszu, prawo do ław chlebowych, jatek mięsnych, ław szewskich, prawo łaźni, młynów, urządzenia stawów rybnych i prowadzenie rzeźni (Eysymontt 2009: 393). Początkowo miasto stanowiło centrum wymiany w regionie, które dostarczało różne produkty dla karczujących lasy nowych osadników (Zientara 2006: 160-161). W XIII w. Lwówek wchodził w skład księstwa legnickiego, przez krótki czas, od 1281 do 1286 był stolicą samodzielnego księstwa, a po śmierci księcia Bernarda lwóweckiego został przejęty przez Bolka I Surowego, księcia jaworskiego. Od początku miasto stanowiło centrum okręgu administracyjno-sądowniczego (weichbildu) i jak inne miasta weichbildowe było wyposażone w zamek (Chorowska i inni 2009: 136). Wójtostwo wykupiono w 1377 r. Specjalizacją produkcyjną miasta w średniowieczu było sukiennictwo. Sukiennicy byli najbogatszym cechem, mieli własny szpital i dochody z łaźni i młyna (Eysymontt 2009: 393). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Lwówek postał bezpośrednio przy dolinie Bobru. Obecnie rzeka płynie w bezpośredniej bliskości miasta. Obok miasta przepływał także mniejszy ciek wodny (strumień Płuczka), w którego wylocie doliny nastąpiła lokacja. b. Sieć dróg Miasto położone było na Wysokiej Drodze prowadzącej przez Legnicę na Łużyce i Miśnię, oraz w głąb Niemiec. Powstało przy przeprawie przez Bóbr na lewym brzegu rzeki. Odcinek głównego szlaku biegł na terenie miast łukiem i stanowił jego główną oś kompozycyjną. Drugi trakt przebiegający przez Lwówek to „Dolny Szlak” prowadzący z Pragi do Wielkopolski i nad Bałtyk. Na płn. od miasta biegł lewym brzegiem Bobru do Bolesławca i Szprotawy. Komora celna w Lwówku wzmiankowana była w 1261 r. (Eysymontt 2009: 392). Droga główna biegła z pd.-zach. prowadziła z Łużyc i przechodząc dolinę Kwisy docierała do Lwówka. Przez przeprawę na Bobrze prowadziła do Złotoryi i dalej na wschód (Eysymontt 2009: 394). c. Lokalizacja złóż surowców W okolicy miasta występują wtórne złoża złota. Żwiry złotonośne koncentrują się w dwóch rejonach. Pierwszy znajduje się na wschód od miasta między Dworkiem, Sobotą, Pieszkowem, Bielanką i Płakowicami. Drugi natomiast znajduje się na północ od miasta między Zbylutowem, Chmielnem, Żerkowicami, Skałą i Ustroniem (Stolarczyk 2009: 37 – za Grodzicki 1979 s. 168). d. Strefy wydobycia surowca (rys. XI.21.1) Prawdopodobnie najstarsze roboty górnicze prowadzono w okolicy Lwówka, niektóry odnoszą je nawet do XII w. (Dziekoński 1972: 103). Tradycja lwóweckiego „złotego prawa” górniczego też jest dosyć stara i prawdopodobnie wywodzi się z XIII w. Prawa miejskie miasto otrzymało w 1217 r. – płukanie złota musiało być starsze, gdyż ono było powodem nadania praw miejskich. Wg odpisu dokumentu miasto otrzymało 50 „hub” górniczych na terenie wsi Gorensifen/Gorensyfin (być może Górczyce) oraz wszystkie działki między Płakowicami, Dworkiem, Pieszkowem, Bielanką i Chmielnem wraz z prawem do użytku lasów i łąk. Z 1241 r. pochodzi wzmianka o nadaniu miastu kolejnych działek w Gorensifen oraz w Pławnie (Dziekoński 1972: 104). Nazwy miejscowości zmienione po przybyciu niemieckich osadników – końcówka –syfin, od seifen – wskazuje na stosowanie tam powierzchniową technikę wybierania złota przez płukanie. Nie wiadomo czy prowadzono tam roboty podziemne. W latach 1305-1313 wsie Pławna i Bielanka należały do dóbr biskupa wrocławskiego. W 1323 r. miasto otrzymało od Henryka księcia Legnickiego potwierdzenie nadania terenów górniczych między Chmielnem, Płakowicami i Pieszkowem oraz w okolicy Soboty – nie wiadomo czy roboty wznowiono. Roboty w XV w. – niezbyt jasne dane – 1479 r. burmistrz i rada Lwówka nadała wolność górniczą dla gwarectw prowadzących roboty w Płoszczynie (Dziekoński 1972: 105). W rejonie Lwówka zachowane są relikty prac górniczych:  Obszar na wschód od Lwówka – między Dworkiem, Bielanką, Sobotą, Zbytlutowem i Płakowicami – (rys. XI.21.2) relikty szybów i urządzeń płuczkarskich, oraz hałd płonnego materiału. Kaźmierczyk szacował, że szybów i wybierzysk jest ok. 10 tys. Przebadano 4 szyby i jedno wybierzysko (odkrywkę nieumocnioną). Odkrywki były zwykle płytkie (do 4 m) i rozległe (70 x 25 m). Miąższość warstwy złotonośnej wynosiła ok. 1 m. Po zasypaniu odkrywki powstały na niej młodsze szyby. Szyby w górnej części były lejowate (2,2-3 m średnicy) przechodziły w kształt walca na gł. 2,5 m. Średnica walca dochodziła do ponad 1 m. Ściany szybów zabezpieczone dranicami i krążynami (? – miały spełniać rolę dzisiejszych betonowych kręgów). Drugi typ szybów miał od góry aż do dna formę walca. Obudowane klepkami. Typ III był owalny w rzucie poziomym (Kaźmierczyk 1976: 78-79). W pobliżu szybów znaleziono relikty ziemianki i ogniska o charakterze założeń tymczasowych. Kaźmierczyk wnioskował, że okres użytkowania szybu był bardzo krótki (Kaźmierczyk 1976: 80).  Płakowice – pole górnicze na wschód od Płakowic po obu stronach szosy prowadzącej ze Lwówka do Złotoryi. W 1976 r. w trakcie inwentaryzacji naliczono 23 tys. pozostałości po pracach górniczych na obszarze 3 km2. Płuczki znajdowały się wzdłuż strumienia oraz na pd.-wsch. stoku wzniesienia znajdującego się po lewej stronie szosy z Lwówka. Najstarsze płuczki mieściły się wzdłuż strumienia. W następnym etapie eksploatacją objęto zbocza doliny. Potem zaczęto budować szyby z dala od płuczek. Działalność górnicza datowana jest na XII-XIII w. (Kaźmieczyk 1977: 73-74).  Żeliszów – pole górnicze położone ok. 6 km na płn. od wyrobisk górniczych koło Płakowic. Obszar zalesiony. W trakcie badań zidentyfikowano 1500 szybów. W rzucie poziomym koliste o średnicy 5-10 m. U schyłku XII lub w początkach XIII w. przy płn.-zach. krawędzi pola szybowego powstał gródek stożkowaty, który upadł u schyłku XIII w. wtedy upadło też górnictwo (Kaźmierczyk 1977: 74-75). e. Strefy przerobu Urządzenia płuczkarskie – na badanym obszarze (między Dworkiem, Bielanką, Sobotą, Zbytlutowem i Płakowicami) mieściły się na terenie ok. 10 ha. Po usypaniu hałd przenoszono płuczki w inne miejsce (Kaźmierczyk 1976: 80). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.21.3) Powierzchnia miasta w murach wynosiła 16,1 ha, a wymiary całego miasta wzdłuż dłuższej osi 600 m, krótszej 360 m. Rynek miał wymiary 210 x 78 m, był szerszy po stronie zachodniej. Dłuższe boki rynku podzielone były na pół uliczkami (Eysymontt 2009: 397). Układ lokacyjny był skrzywiony zgodnie z przebiegiem drogi ku przeprawie na Bobrze. Funkcjonowały 4 bramy, Lubańska (zachodnia), Złotoryjska (wschodnia), Bolesławiecka (północna), Zamkowa (południowa). Brama południowej wyznaczona wtórnie – działki w tym rejonie ułożone są równolegle do ulicy. Ulice wschód-zachód dzieliły miasto na 5 pasów zabudowy – dwa po północnej i trzy po południowej stronie (Eysymontt 2009: 394). Z rynku wyprowadzono 10 ulic. Wysoka Droga biegła ul. Złotoryjską (Sienkiewicza), południową pierzeją Rynku i ul. Lubańską (Orzeszkowej). Ulica ta była dwa razy szersza niż pozostałe (szerokość taką uzyskała najpóźniej w XVI w.). Do Rynku dochodziła także ul. Bolesławiecka (Przyjaciół Żołnierza) która prowadziła dalej do Bolesławca. Zaczynała się w połowie pierzei północnej. Ulice zamykały się bramami Złotoryjska, Lubańską i Bolesławiecką (Zlat 1961: 13). Parcele pozarynkowe zabudowano dopiero w XV i XVI w. Przy południowym murze znajdowały się tereny należące do księcia (Zlat 1961: 14). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Wg Pudełki przy rynku miało być 25 parcel 60-stopowych. Przy ulicach poza rynkiem bloki zabudowy były płytsze (Eysymontt 2009: 398)  Dom Najstarsze zachowane budynki murowane pochodzą z XVI w. (Zlat 1961: 43).  zaplecze d. Place miejskie Rynek prostokątny, wydłużony, z blokiem kramów. Pierwsza wzmianka o ratuszu znajdującym się na rynku z 1341 r. (Eysymontt 2009: 396). Ratusz posiadał wieżę, a od północy dostawione były do niego sukiennice oraz ławy szewskie i chlebowe wzniesione pod koniec XV w. (Zlat 1961: 25). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Ratusz Znajduje się na rynku, na jego dłuższej osi, bliżej zachodniego krańca i kościoła. Pierwotnie w tym miejscu stał dom kupców wzniesiony przez Bolesława Rogatkę (Zlat 1961: 79-81). Rozbudowano go w XV w. Wchłonął wtedy dom kupiecki. Ok. 1500 r. podjęto budowę wieży ratuszowej (Zlat 1961: 84).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Kościół i szpital Ducha Świętego znajdował się na przedmieściu złotoryjskim. Po raz pierwszy w źródłach pisanych pojawił się w 1322 r. Został zniszczony w XV w. W jego miejsce powstał szpital św. Macieja, zbudowany ok. 1490 r. przy bramie Złotoryjskiej, w międzymurzu (Zlat 1961: 24).  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół WMP (parafialny) Kościół parafialny został poświęcony przed 1238 r. Usytuowany był na osi placu rynkowego (co jest typowe dla wczesnych założeń). Wieże uzyskały swoją wysokość dopiero po 1455 r. (Eysymontt 2009: 395). Zachodnia fasada z wieżami zachowała romański charakter. Nawa jest już gotycka (Zlat 1961: 126).  Kościół św. Ducha Należał do szpitala św. Tomasza, znajdował się poza miastem przy drodze do Płakowic. Zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej (Eysymontt 2009: 393).  Kościół św. Mikołaja Wzniesiony w 1360 r. jako kościół cmentarny obok szpitala św. Jakuba. Zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej (Eysymontt 2009: 393).  Kościół św. Macieja Postawiony przez Macieja Korwina w zamian za przejęcie zamku. Zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej (Eysymontt 2009: 393).  Komandoria Joannitów Usytuowana przy zachodniej bramie. Od 1281 r. sprawowała nadzór nad kościołem parafialnym. Joannici byli także nadzorcami miejskich fortyfikacji. Stąd usytuowanie komandorii w pobliżu bramy. Komandoria z kościołem początkowo być może zajmowała cały kwartał zabudowy (Eysymontt 2009: 369).  Klasztor Franciszkanów Kościół franciszkanów oddalony był o jedną przecznicę od Rynku. Klasztor miał być ufundowany w 1248 r. Zespół klasztorny zbudowany w pobliżu umocnień miejskich (Eysymontt 2009: 396). Bryła kościoła rozczłonkowana na część prezbiterialną i trzynawową halową budowlę (Zlat 1961: 143-144).  Synagoga Wymienia ją dokument z 1366 r., istniała być może od czasów lokacji. Liczna gmina żydowska została wygnana przez Jana Kapistrana w 1453 r. (Eysymontt 2009: 393). g. Fortyfikacje Budowa murów zakończona prawdopodobnie na pocz. XIV w. W 1435 r. były w złym stanie. Po wojnach husyckich dodano bastejowy pierścień. Basteje należały do najstarszych na Śląsku. Pierwsze bastiony ziemne powstały w 1527 r. Miasto zabezpieczały także strumienie płynące od strony południowej i zachodniej oraz sztuczna fosa wypełniona wodą ze strumieni płynących od północy (Eysymontt 2009: 397). Główny, starszy mur zaopatrzony był w 3 wieże bramne i ok. 20 baszt (Zlat 1961: 65-66). Baszty łupinowe rozstawione były co 50 m. Basteje w drugiej linii murów dodanej w XV w. ulokowane były co 100 m (Zlat 1961: 68). h. Zamek Nie ma dowodów, że zamek powstał w czasie lokacji. Istniał prawdopodobnie w 2 poł. XIII w. gdy Lwówek stał się siedzibą weichbildu, a miasto zaczęto otaczać murem obronnym. Zajmował plac między obecną ul. Zamkową, Traugutta i linią umocnień. Stanowił rezydencję Bernarda tytułującego się „księciem Śląska i panem Lwówka”. Zyskał na znaczeniu pod władaniem Bolka I który uczynił Lwówek stolicą księstwa lwóweckiego, służył także Henrykowi jaworskiemu (zm. 1346) i Bolkowi II (Chorowska i inni 2009: 136). Był jednak przede wszystkim siedzibą burgrabiów (Chorowska i inni 2009: 137). W 1444 r. zamek został przejęty przez radę miejską, zakończyło to spory miasta z kolejnymi właścicielami zamku. W 1472 r. zamek spłonął doszczętnie. Na wniosek rady król Maciej Korwin podarował ten teren miastu w 1475 r. później znowu przeszedł w ręce korony czeskiej (Chorowska i inni 2009: 138). Znajdował się przy Bramie Złotoryjskiej, był niewielki, nie większy niż budynek bramy. Prawdopodobnie wysunięty poza linię fortyfikacji (Eysymontt 2009: 393). Zamek przylegał do muru i miał własne wejście – furtę. Pomiędzy miastem a zamkiem istniała fosa, drewniane ogrodzenie oraz brama z mostem. Przyjmuje się, że został zburzony w 1478 r., ale resztki mogły jeszcze istnieć ok. 1500 r. (Chorowska i inni 2009: 138). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Chorowska i inni 2009; Dziekoński 1972; Eysymontt 2009; Kaźmierzczyk 1976, 1977; Zlat 1961 Rys. XI.21.1. Lwówecki okręg górniczy. Mapa topograficzna okolic miasta. Linią przerywaną zaznaczono teren występowania zachowanych reliktów dawnego górnictwa. Kolorem żółtym zaznaczono obszar miasta lokacyjnego (Geoportal 2, http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/ warstwa: Raster, dostęp: 20.08.2014). Rys. XI.21.2. Lwówecki okręg górniczy. Fragment obszaru z reliktami dawnych prac górniczych (Kaźmierczyk 1974: tablica XXXI). Rys. XI.21.3. Lwówek Śląski. Plan rekonstrukcyjny miasta. 1 – Kościół parafialny Wniebowzięcia NM Panny; 2 – klasztor Franciszkanów; 3 – kościół św. Macieja (niezachowany); 4 – Zamek (niezachowany); 5 – ratusz; 6 – wieża Bramy Bolesławickiej; 7 – wieża Bramy Lubańskiej; 8 – brama Złotoryjska (Eysymontt 2009: 398). XI.22. MARIENBERG 1. Lokalizacja Landkreis Erzgebirgekreis, kraj związkowy Saksonia, Niemcy Geograficznie region Marienbergu należy do falistej wysoczyzny pomiędzy Wolkenstein a Pobershau i Lauterbach. Od zachodu ograniczony jest przez doliny Zschopau i Preßnitz, od wschodu przez doliny Roten Pockau i Schwarzen Pockau. W pobliżu miasta znajduje się dolina Schlettenbach (Wagenbreth, Wächtler 1990: 258). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Obszar należał pierwotnie do władztwa Wolkenstein, które wraz z władztwem Greifenstein/Scharfenstein należało do Waldenburga. W XV w. oba władztwa przeszły w ręce Wettynów. W 1293 r. dziesięcina z górnictwa w rejonie Wolkenstein została nadana klasztorowi w Nimbschen. Nie wiadomo jednak o jakie prace górnicze chodziło i gdzie się one znajdowały. Jednak wydaje się, że duża część obszaru Marienbergu nie należała do Wolkenstein tylko do Lauterstein. Być może w rejonie późniejszego miasta już w średniowieczu istniał kompleks osadniczy, być może nie tylko o charakterze agrarnym (Schwabenicky 2013: 168-169). W 1519 r. dokonano odkrycia rud srebra we wsi Wüstenschletta. W 1520 r. powstała kopalnia Fabian-Sebastian-Fundgrube. Po odkryciu złóż w okolicę zaczęli przybywać górnicy z rejonu Annabergu (Kratzsch 1974: 43; Laube 1974: 37; Schwabenicky 2013: 169). b. Faza polokacyjna Ziemia, na której założono Marienberg należał do księcia Heinricha der Fromme (1473-1541), który był bratem księcia Georga. Ten drugi jako książę zachował zwierzchność nad regale górniczym na tym obszarze, z tego też powodu Marienberg podlegał urzędowi górniczemu w Annabergu (Kratzsch 1974: 43; Wagenbreth, Wächtler 1990: 262). W 1521 r. książę nadał przywilej górniczy wzorowany na prawie annaberskim, nadał także górnikom prawo do drewna, wody i ziem uprawnych. W tym też roku rozpoczęto rozmierzanie siatki lokacyjnej (Kratzsch 1974: 43). W 1523 r. książę nadał prawo miejskie. Wraz z nim miasto otrzymało szereg przywilejów, jak prawo targu, pobierania cła, prawo wyszynku, przywilej browarniczy itd. W herbie miasta znalazła się św. Maria z dzieckiem oraz symbole górnicze (Kratzsch 1974: 45; Wagenbreth, Wächtler 1990: 260). W latach 30-tych XVI w. doszło do kryzysu w górnictwie, który jednak przezwyciężono. Po 1540 r. nastąpił okres intensywnego wzrostu miasta, rosła liczba domów i mieszkańców (Kratzsch 1974: 46). W wyniku rabunkowej gospodarki w górnictwie miasto zaczęło ubożeć pod koniec XVI w. Pożar pod koniec stulecia spowodował zniszczenie całego miasta, części działek nie zabudowano aż do XIX w. (Kratzsch 1974: 50). W 1632 r. miasto zostało splądrowane przez wojska Wallensteina, górnictwo podupadło, kopalnie i huty zostały zniszczone (Wagenbreth, Wächtler 1990: 260). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Na południe od miasta przepływał Schlettenbach, który łączył się za miastem z Lautenbach. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka (rys. XI.22.1) W rejonie Marienbergu znajduje się ok. 150 żył rudnych na obszarze rozciągającym się na długości 14 km na linii wschód-zachód oraz 5 km na linii północ-południe (obszar ograniczony miejscowościami Grünau, Niederlauterstien, Zöblitz, Ansprung, Gelobtaland, Großrückerswalde). Szerokość żył wynosiła od kilku centymetrów do 0,7 m. Rudy zawierały baryt, fluoryt i kwarc, oraz rudy srebra jak czyste srebro, galenę, prustyt/pirargiryt, argentyt, rudę kobaltu, nikiel i uran (Laube 1974: 21-22; Wagenbreth, Wächtler 1990: 258). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.22.2-3) Odkrycia złóż dokonano u stóp Rosenbergu (u ujścia Lautennbach do Schlettenbach na płn.-wsch. od miasta). Górnictwo rozwijało się na Rosebergu, w rejonie Lauty, na Stadtberg aż do Sonnenberg na pd.-zach. od Zoblitz (Laube 1974: 38). W 1519 r. doszło do odkrycia rud koło Wustenschletta, odkryto także duże złoża na płn.-wsch. od Marienburga, powstała kopalnia St. Fabian Sebastian (1 km na płn.-wsch. od miasta). W Wustenschletta miał mieć swoją siedzibę górmistrz (Wagenbreth, Wächtler 1990: 259). W 1523 r. rozpoczęto prace górnicze w Lauta. W 1525 r. rozpoczęto drążenie sztolni Furstenstollns w dolinie Schwarzen Pockau. W 1526 r. działało intensywne górnictwo cyny w Pobershau. W 1527 r. na Wildsberg koło Pobershau znaleziono bogate złoża srebra (Drei Molchen Fundgrube). W 1538 r. miał miejsce rozkwit górnictwa, powstały stawy na Lautenbach (Heinzenteiches). Największy rozkwit górnictwo w Marienbergu przeżywało ok. 1540 r. Ok. 1545 r. podupadło górnictwo w Pobershau, a rozrosło się w Lauta. Od 1550 r. kopalnie zaczęły przechodzić do wybierki głębinowej, po wybraniu rud ponad poziomem sztolni. Do odwadniania wykorzystywano koła wodne. Ok. 1556 r. miał miejsce kolejny okres rozkwity górnictwa. Rozszerzono prace na Pobershau, Wolkenstein oraz rozpoczęło się górnictwo miedzi i cyny w Kiesholz. Powstała także sztolnia Ullrichstolln w Elisabether Gangzug, miała ona 11 km i była najdłuższą sztolnią okolicy. W 1565/1585 r. doszło do kryzysu górnictwa związanego z zwiększonymi kosztami wybierki pod poziomem sztolni. W latach 1584-1595 podupadło górnictwo w Lauta z powodu zalewającej kopalnie wody. Od 1589 r. rozwijało się górnictwo w Gehringswalde. Od 1600 r. koło Marienbergu i Pobershau rozwinęło się górnictwo cyny (Wagenbreth, Wächtler 1990: 260, 265). Skala prowadzonych prac jest trudna do oszacowania, wiadomo, że w 1540 r. działało w rejonie Marienbergu 559 kopalń. Wydobyto 10 794 kg srebra (Wagenbreth, Wächtler 1990: 262). e. Strefy przerobu W 1523 r. koło kopalni St. Fabian Sebastian powstałą huta srebra. Druga powstałą w 1538 r. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 260). Można przypuszczać, że płuczki i rozdrabniarki i huty znajdowały się nad licznymi w okolicy ciekami wodnymi. f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.22.4-5) Regularna i symetryczna siatka lokacyjna, dalszy etap rozwoju siatki z Annabergu. Miasto powstało na płn. od Schlechtenbach na zboczu Stadtbergu. W centralnej części znajdował się kwadratowy rynek o wymiarach 130 x 130 m. Otoczony był regularnymi blokami zabudowy. Z każdej strony wychodziły po 3 ulice, których długość wynosiła ok. 200 m. W połowie przecięte były przez ulice równoległe do pierzei rynku. Ulice wylotowe (Zschopauer Strasse, Freiberger Strasse, Annaberger Strasse) były szersze. Szerokie ulice dawały dużo światła i widok na krajobraz (co było istotne wg założeń renesansowej urbanistyki). Miasto miało postać kwadratu o boku ok. 500 m (Kratzsch 1974: 43-44; Spickenreuther 1978a: 60). Od południa linia boczna była lekko zachwiana z powodu warunków terenowych. W narożnikach murów obronnych znajdowały się okrągłe baszty (Spickenreuther 1978a: 61). W planie miasta od razu przewidziano teren na kościół, zamek i ratusz (Laube 1974: 39). b. Ulice Z rynku wychodziło 12 ulic, każda o tej samej szerokości, taką samą szerokość miały także ulice które się z nimi krzyżowały. Na przedłużeniu pierzei rynku znajdowały się 4 najważniejsze bramy miejskie. Dwie główne osie komunikacyjne przecinały się w narożniku rynku (Kratzsch 1974: 61-62). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Przyrynkowe bloki zabudowy miały 40 m szerokości od frontu, były prostokątne, a ich długość była większa niż szerokość frontu. Bloki w narożach rynku były kwadratowe. Bloki zewnętrznego pasa były prostokątne i regularne (Kratzsch 1974: 61).  dom W 1522 r. w mieście miało znajdować się ok. 200 domów. Początkowo zabudowa miała być drewniana (Kratzsch 1974: 44). Po przezwyciężeniu kryzysu górnictwa w latach 30-tych XVI w. zaczęto budować domy murowane. Powstawały dwupiętrowe budynki o układzie kalenicowym, rozmieszczone przy rynku i wzdłuż ulic. Do większości domów doprowadzono wodociąg. Do 1548 r. zabudowano 437 działek, do 1542 r. już 484, a w 1550 r. zabudowanych było już 600 działek (Kratzsch 1974: 46).  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Budynek urzędu górniczego powstał w 1541 r. (Kratzsch 1974: 49).  Ratusz W latach 1524-1537 powstał pierwszy drewniany ratusz (Kratzsch 1974: 46). Murowany ratusz powstał w 1537 r. Miał postać wydłużonej budowli wzniesionej w stylu dominującym w Halle, które było centrum środkowo-niemieckiego renesansu. Miał 45 m długości i dwa piętra (Kratzsch 1974: 47, 75).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia Powstała po budowie szpitala (Kratzsch 1974: 49).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Szpital powstał w 1529 r. (Kratzsch 1974: 49).  Mennica Miasto nie posiadało mennicy (Kratzsch 1974: 49).  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół św. Marii Pierwszy kościół parafialny, drewniany, powstał ok. 1536-1537 r. w pobliżu szkoły, przy Kirchgasse, w dolnej części miasta, kościół był luterański (Kratzsch 1974: 46). Do 1530 r. miasto nie miało własnej parafii (Kratzsch 1974: 45). g. Fortyfikacje Budowę murów obronnych rozpoczęto w 1540 r. Trwała do 1566 r., a finansowano ją z dochodów z górnictwa (Wagenbreth, Wächtler 1990: 262). Wzniesiono mur o wysokości 6 m i grubości 1,3 m, w którym znajdowało się 5 bram, a w narożnikach okrągłe baszty (Kratzsch 1974: 48, 73). h. Zamek (siedziba książęca) Siedziba księcia powstała ok. 1539 przy rynku. Książę zatrzymywał się w niej w trakcie polowań i przy wizytacji kopalń (Kratzsch 1974: 46). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Kratzsch 1974; Laube 1974; Wagenbreth, Wächtler 1990 Rys. XI.22.1. Lokalizacja złóż (czarne linie) w rejonie Marienbergu (Wagenbreth, Wächtler 1990: 259). Rys. XI.22.2. Marienberski okręg górniczy. Lokalizacja prac górniczych w XVI-XVII w. (czarne punkty – kopalnie; grube przerywane linie – sztolnie) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 263). Rys. XI.22.3. Marienberski okręg górniczy. Pozostałości XVI-wiecznych prac górniczych na północ od miasta (Wagenbreth, Wächtler 1990: 266). Rys. XI.22.4. Marienberg. Plan miasta. R – ratusz; F – siedziba księcia; B – stary urząd górniczy; M – kościół Marii Panny (Wagenbreth, Wächtler 1990: 115). Rys. XI.22.5. Marienberg ok. 1560 r. 1 – kaplica św. Fabiana; 2 – ratusz; 3 – siedziba księcia; 4 – urząd górniczy; 5 – szkoła; 6 – kościół św. Marii Panny; 7 – brama Schultor; 8 – brama Freiberger Tor; 9 – brama Zschopauer Tor; 10 – brama Wolkensteiner Tor; 11 – brama Annaberger Tor; 12 – szpital (rekonstrukcja Ulricha Rüleina za Kratzsch 1974: 44). XI.23. MIKOŁAJOWICE 1. Lokalizacja Gmina Legnickie Pole, powiat legnicki, województwo dolnośląskie, Polska Dokładna lokalizacja nieznana, prace górnicze znajdowały się w pagórkowatym terenie nad potokiem Wierzbak (rys. XI.23.1). 2. Rys historyczny Koło Mikołajowic złoża odkryto w 1335 r. a już 10 lat później osada uzyskała prawa miejskie (Molenda 1963: 89). W 1345 r. książęta nadali wsi prawa miejskie jednocześnie uspokajając mieszczan Legnicy, Złotoryi, Chojnowa i Lublina, oświadczając, że Mikołajowice otrzymują prawa miejskie jedynie w celu uaktywnienia tamtejszych robót górniczych i, że tereny te nie zostaną nigdy nikomu odsprzedane, zagwarantowali tym miastom ich dawne prawa, a Legnicy zapewnili monopol hutniczego przerobu uzyskanych płuczkowych koncentratów złota (Dziekoński 1972: 112). Książę Wacław nie mogąc doczekać się zysków, zastawiał dochody z robót górniczych. Złoża zaczęły się wyczerpywać w latach 50-tych XIV w., w 1364 r. słuch o nich zaginął (Dziekoński 1972: 114). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna W rejonie gdzie zachowały się pozostałości prac górniczych obecnie potok Wierzbak. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Tutejsze złoża mają odmiennych charakter od złóż w okolicy Lwówka, Bolesławca i Złotoryi. W rejonie Legnickiego Pola złoto pierwotnie występowało w epigenetycznych żyłach kwarcowych znajdujących się w obrębie granitognejsów z Wądroża Wielkiego. Piaski i żwiry złotonośne mają charakter utworu eluwialnego, który utworzył się in situ na skałach macierzystych, a później nie był przemieszczany (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 208). Utwory złotonośne ciągną się od Legnickiego Pola przez Strachowice, Mikołajowice do Wądroża. Jako, że złoto występowało w żwirach, trzeba było więcej kruszenia skał niż w innych ośrodkach wydobycia złota (Dziekoński 1972: 112). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.23.2) W trakcie badań powierzchniowych na zalesionym wzgórzu między Mikołajowicami a Legnickim Polem zinwentaryzowano 98 szybów i hałd (rys. XI.23.3) (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 239). W trakcie badań w 1984 r. założono wykop w rejonie pomiędzy Mikołajowicami a Legnickim Polem (rys. XI.23.4-6). Odkryto szyb górniczy – eksplorując koparką dokopano do poziomu 3,5 m. W pobliżu znaleziono 8 metrowy rów o szerokości 0,6-1,2 m i przebiegu wschód-zachód. Zwężał się w kierunku wschodnim. Być może była to część płuczki. Obok odkryto także płytki rów prawdopodobnie odprowadzający wodę z wykopu (Firszt 1987: 113-114; 1988: 80-81; 1995: 239). W 1985 przeprowadzono badania weryfikacyjne w rejonie Legnickiego Pola i Mikołajowic, naliczono 1396 śladów po szybach górniczych. Badania AZP ujawniły 6 stanowisk z wczesnego i późnego średniowiecza. Podczas badań archeologicznych rozszerzono obszar wykopu z roku 1984. Znaleziono dalsze kanały, być może związane z płuczkami bądź odprowadzaniem wody (Firszt 1987: 114, 118). Badania kontynuowano w 1988 r. W licznych sondażach znaleziono kolejne rowki związane być może z płukaniem rudy (Firszt 1990: 244; 1995: 241-243). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Dziekoński 1972; Firszt 1987, 1988, 1990, 1995, 1997 Rys. XI.23.1. Mikołajowice. Obszar występowania pozostałości prac górniczych (http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/ mapa rastrowa, dostęp 20.08.2014). Rys. XI.23.2. Mikołajowice. Cyfrowy model terenu na podstawie skanu LIDAR (opr. M. Legut-Pintal). Rys. XI.23.3. Mikołajowice, plan części obszaru występowania reliktów dawnych prac górniczych (Kaźmierczyk 1974: tablica XXIV). Rys. XI.23.4. Rejon między Mikołajowicami a Legnickim Polem. 1 – miejsce prowadzenie prac wykopaliskowych; 2 – obszar z zachowanymi reliktami dawnego górnictwa (Firszt 1987: 113). Rys. XI.23.5. Rejon między Mikołajowicami a Legnickim Polem. Plan najbliższej okolicy wykopów archeologicznych. 1 – pola uprawne; 2 – teren zakrzewiony i zadrzewiony; 3 – odkryte obiekty archeologiczne; 4 – ślady po szybach górniczych (Firszt 1987: 117). Rys. XI.23.6. Rejon między Mikołajowicami a Legnickim Polem. Plan wykopów badawczych. 1 – hałda szarobiałego piasku przykrywająca obiekty nr 5 i 7; 2 – obiekty archeologiczne; 3 – węgle drzewne; 4 – miejsce odkryć naczyń glinianych (Firszt 1987: 115). XI.24. NOVÁ BAŇA 1. Lokalizacja Kraj Bańskobystrzycki, okres Žarnovica, Słowacja Miasto położone na wysokości 221 m n.p.m. w pd. części kotliny Novobanskiej. Miasto leży na prawym brzegu Hronu, od którego oddzielone jest przed południową część Szczawnickich vrchów (rys. XI.24.2). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Kolonizacja tego terenu miała miejsce w latach 30-tych i 40-tych XIV w. W 1337 r. wspomniane jest powstanie młyna rudnego na Novobanskim potoku. Pierwsza wzmianka o Novej Bani w źródłach pisanych pochodzi z 1337 r. (Štefánik 2010d: 295). b. Faza polokacyjna Moment założenia miasta oraz dokument lokacyjny nie są znane. Prawdopodobnie miasto powstało przed 1345 r. Możliwe także, że jako akt lokacji należy uznać wymierzenie terenu przynależnego miastu w 1355 r. W 1434 r. Nová Baňa dostała od Zygmunta Luksemburskiego przywilej targowy (dwa jarmarki rocznie) oraz cotygodniowy targ w każdą sobotę (Štefánik 2010d: 296). W 1346 r. w mieście wspominani są rzeźnicy, piekarze i krawcy. W 1542 r. byli także szewcy (Štefánik 2010d: 299). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna W okolicy miasta przepływały potoki Starohutsky i Novobansky (Štefánik 2010d: 294). b. Sieć dróg Miasto położone było na szlaku z Nitry do Zwolenia biegnącym wzdłuż Hronu (Štefánik 2010d: 294). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża rud złota i srebra zalegające w tzw. novobaňsko-klakovskiej struktury żylnej rozciągające się na linii płn.-pd. na obszarze ok. 100 km2 od pogórza Vtačnik aż do Pukanca. Żyły w rejonie miasta mają długość 2-2,5 km. Najważniejsze żyły to Jakub, Alžbeta, Laurenc, Matej, Sanber, Tagschachter Kluft, Terezia, Reissenschuch, Freischurf (Štefánik 2010d: 294). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.24.1) Teren gdzie odkryto rudy należał pierwotnie do klasztoru benedyktynów w Hronskim Beńadiku. Nowe kopalnie były najpierw źródłem złota. Intensywne wydobycie tego kruszcu miało miejsce w XIV w. (Štefánik 2010d: 297). Pierwsza wzmianka źródłowa o Novej Baňi z 1337 r. wskazuje na już rozwinięte w tym rejonie górnictwo, trwające być może od lat 20-tych XIV w. (Štefánik 2010d: 297). Największy rozkwit górnictwa miał miejsce ok. poł. XIV w. Nova Baňa silnie związana była w tym czasie z Kremnicą. Zarządca komory królewskiej w Kremnicy był w tym okresie właścicielem huty w Novej Baňi. Z wielu urządzeń przetwórczych (młyny, huty) daninę pobierał opat benedyktynów. Właściciele infrastruktury próbowali unikać opłat, co prowadziło do sporów (Štefánik 2010d: 298). W 1383 r. wspomniana jest sztolnia dziedziczna Reissenschuch, odwadniała znaczną część kopalń na terenie miasta (Štefánik 2010d: 298). Powolny upadek górnictwa rozpoczął się w XV w. W 1427 r. opat benedyktynów przekazał Jakubowi Pausmanowi młyn górniczy za darmo, pod warunkiem, że go naprawi i wznowi jego pracę. W 1472 r. wzmiankowany był młyn koło szpitala, który był w złym stanie. Wraz z przechodzeniem do głębszych złóż pojawił się problem napływającej do wyrobisk wody. W latach 70-tych XV w. kunszty wodne miał budować Jan Turzo. Wraz z bańskoszczanickimi i bańskobystrzyckimi przedsiębiorcami Jan Turzo wybudował kunszty wodne i zbudował wodociąg (kanał ??) o długości mili (Štefánik 2010d: 298). Poważniejszy kryzys zaczął się pod koniec XV w. gdy kopalnie przynosiły straty i trwał na początku XVI w. Miasto zostało zwolnione z urbury i innych podatków. W 1524 r. król zakazał egzekwować długi od zubożałych mieszczan Novej Bani na okres jednego roku (Štefánik 2010d: 299). e. Strefy przerobu Młyny górnicze wzmiankowane były w latach 1347, 1354, 1479. Część z nich znajdowała się na Hronie (Štefánik 2010d: 298). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze W XV w. do miasta należała osada Brehy, położona na przeciwległym brzegu Hronu. W XIV w. prawdopodobnie do miasta należały także osady Voznica, Velka Lehota, Rudno (Štefánik 2010d: 295). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Miasto powstało prawdopodobnie z połączenia starszej osady Szczawnica z młodszymi osadami górniczymi. Podłużny rynek, położony na nierównym terenie, ograniczony był kościołem parafialnym (górnym). Dolną granicą miasta był szpital z kościołem św. Elżbiety. Na rynku znajduje się pierwotnie gotycki ratusz. Przedmieście wzmiankowane było w 1346 r. Ratusz powstał prawdopodobnie w XIV w. Pierwotnie stanowił siedzibę władz górniczych. Wieżę dobudowano podczas przebudowy barokowej. Kościół parafialny Narodzenia Panny Marii był pierwotnie gotyckim budynkiem z 2 poł. XIV w., po raz pierwszy wzmiankowany w 1391 r. Został uszkodzony w trakcie działań wojennych w latach 1433 i 1442. Pierwotnie był jednonawowy. Kościół św. Elżbiety powstał po 1391 r. Być może w 2 poł. XIV w. funkcjonowała w mieście szkoła, nie jest to jednak potwierdzone. Według przekazu z 1464 r. w obrębie miasta znajdował się młyn zbożowy (Štefánik 2010d: 296). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Już na początku istnienia miasta powstała w nim komora górnicza, tzw. dom królewski, w którym skupywano metale szlachetne i pobierano urburę. Metal przewożono do mennicy w Kremnicy (Štefánik 2010d: 298).  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Štefánik 2010d Rys. XI.24.1. Nová Baňa. Pozostałości prac górniczych w rejonie miasta. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 21.08.2014). Rys. XI.24.2. Nová Baňa. Mapa topograficzna okolic miasta (http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire, warstwa: RETM25, dostęp 21.08.2014). XI.25. OLKUSZ 1. Lokalizacja Gmina Olkusz, powiat olkuski, woj. Małopolskie, Polska Miasto położone na płaskim wzniesieniu. Od strony południowej stok opada dosyć stromo w kierunku doliny rzeki Baby. Stoki zachodni, wschodni i północny opadają łagodnie. Najwyższy punkt wzgórza miejskiego znajduje się w rejonie ul. Bóżniczej, w północno-wschodniej części miasta lokacyjnego, w rejonie gdzie znajdowały się zabudowania klasztoru augustianów. Teren wokół miasta jest pagórkowaty (rys. XI.25.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjne Najstarsza wzmianka źródłowa wymieniająca nazwę Olkusz pochodzi z Liber beneficiorum Długosza i dotyczy fundacji kolegiaty św. Floriana na przedmieściu Krakowa. Informuje, że dochodami parafii olkuskiej został uposażony każdorazowy kantor kolegiaty. Na tej podstawie F. Kiryk uznał, iż w tym czasie funkcjonowała zarówno osada jak i parafia olkuska. Stwierdził, że najprawdopodobniej chodzi o obszar Starego Olkusza i kościoła św. Jana (Kiryk 1978: 50-51). Kolejna informacja w źródłach dotyczy już roku 1257, kiedy to książę Bolesław Wstydliwy wydał przywilej dla klasztoru Klarysek w Zawichoście, w którym zobowiązał się do wypłacanie corocznie dwóch grzywien złota ze swoich dochodów z „ołowiu olkuskiego” (Molenda 1978: 149). Możliwe zatem jest, że górnictwo zaczęło się w tym rejonie rozwijać już w XII w. Pierwotna osada zlokalizowana była na północny-zachód współczesnego centrum miasta, w miejscu zwanym Stary Olkusz, gdzie znajdowały się liczne wychodnie rudy ołowiu. Nazwa Antiqua Ilkusch pojawiła się w księgach miejskich w poł. XV w. Zgodnie z tradycją przekazaną relacjach z XVI w., obszar ten łączony był z najstarszym wydobyciem (Molenda 1978: 153-154). Obecnie znajduje się tam grodzisko i ruiny kościoła św. Jana Chrzciciela (po raz pierwszy wzmiankowany w źródłach w 1489 r. (Molenda 1978: 154). Prowadzone tu w 1964 r. badania archeologiczne, nie stwierdziły jednak reliktów starszych niż późne średniowiecze (Stadnik 1965: 656). Wydobycie, a co za tym idzie zapewne i osada górnicza, musiało się znacznie rozwinąć w XIII w. skoro dochody z niego były częścią uposażenia klasztoru. W 1299 r. w toku rokowań z Wacławem Czeskim, Władysław Łokietek zażądał 4000 grzywien srebra i 8 lat dochodów z olkuskiego górnictwa. Z tego samego roku pochodzi dokument nadający prawo założenia wsi Zimnodół i jej sołectwo mieszczaninowi olkuskiemu, Henrykowi (Molenda 1978: 149). W świetle tych dokumentów wydaje się, że przed rokiem 1299 osada była już na tyle rozwinięta, że dla umożliwienia dalszego jej rozwoju wymagała reorganizacji. W tym przypadku oznaczało to nadanie praw miejskich. Relacje z XVI w. określają osadę w Starym Olkuszu jako „zniszczoną”, „zburzoną” (Molenda 1978: 155). Możliwe zatem jest, że w wyniku intensywnego wydobycia wyczerpały się płytko położone łatwo dostępne złoża, a główny ciężar wydobycia przeniósł się na wschód. By nie oddalać osiedla od pól górniczych przeniesiono także osadę, organizując ją na nowych zasadach. b. Okres kolokacyjny Nadanie praw miejskich Olkuszowi miało miejsce najpewniej w XIII w. przed rokiem 1299 (dokument lokacyjny spłonął niestety w 1386 r.). Być może prawa miejskie nadał Bolesław Wstydliwy, który lokował także górniczą Bochnię i położoną w pobliżu Olkusza wieś Bolesław (Molenda 1978: 153). Dane ze świętopietrza z pierwszych dziesięcioleci XIV w., z czasów panowania Władysława Łokietka, wyraźnie mówią o Olkuszu istniejącym w obecnym miejscu (Molenda 1978: 157). W XIII w. wraz z lokacją na prawie magdeburskim (prawo potwierdzone przez Władysława Jagiełłę w 1386 r. – Molenda 1978: 200), zaczął się pierwszy okres funkcjonowania miasta, który trwał do połowy XV w. Nowe osiedle powstało ok. 2-2,5 km na południowy-wschód od pierwotnej osady, na płaskim wzniesieniu panującym nad okolica (Molenda 1978: 155). Miasto przeżywało wtedy okres rozwoju. Mimo braku bezpośrednich informacji wiadomo, że Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki przejawiali duże zainteresowanie miastem i złożami metali. Rolę Kazimierza Wielkiego w jego rozbudowie podkreśla Janko z Czarnkowa i Jan Długosz. Prawdopodobnie za jego czasów wyłączono Olkusz z obszaru starostwa rabsztyńskiego i wyjęto spod prawa ziemskiego. Możliwe jest, że król ten miał duży udział w odbudowie miasta po pożarze, o którym wspominają czternastowieczne źródła. (Molenda 1978: 160, przyp. 24). W tym okresie powstaje kościół parafialny i mury obronne. Za panowania Władysława Jagiełły w mieście zbudowano klasztor augustianów (Molenda 1978: 163). Osadnictwo rozwijało się także poza murami, gdzie znajdowały się liczne elementy infrastruktury górniczo-hutniczej i rolniczej. W 1402 r. miasto zakupiło pobliskie wsie, Żuradę, Witeradów i Starczynów. O zamożności Olkusza w tym okresie może świadczyć liczba domów murowanych, których w dokumentach z lat 1449-1463 występuje 18. Znajdowały się nie tylko przy rynku ale także przy ulicach (Molenda 1978: 169). W 1408 r. rada miasta wykupiła wójtostwo (Molenda 1978: 206). Dane ze świętopietrza z XIV w. pozawalają szacować liczbę mieszkańców na około 1000, co czyniłoby je jednym z najliczniejszych miast w ówczesnej diecezji krakowskiej. Dokumenty z tego okresu mówią o intensywnym napływie nowych mieszkańców. W połowie XV w. ich liczbę można szacować na ok. 1500. Wśród znaczniejszych obywateli Olkusza największy jest napływ krakowian, co wskazuje na bliskie kontakty obu ośrodków, powstałe zapewne głównie na bazie handlu kruszcami. Wójtostwo olkuskie w XIV w. znajdowało się przeważnie właśnie w rękach krakowian (Molenda 1978: 171-173). W XIV w. wśród właścicieli kamienic połowa nosiła nazwiska niemieckie, co zmieniło się w przeciągu wieku XV (Molenda 1978: 175). W 1 poł. XV w. Olkusz był jednym z większych producentów ołowiu w Europie Środkowej. Olkuskie kopalnie były przeważnie przedsiębiorstwami rodzinnymi, ich właścicielami byli olkuscy mieszczanie. Podobnie było z hutami. Dzięki temu zyski pozostawały w mieście i przyczyniały się do jego rozwoju (Molenda 1978: 184-185). W 1374 r. Elżbieta Łokietkówna wydała pierwszą ordynację górniczą dla Olkusza, która powoływała się na obowiązujące w Olkuszu prawo zwyczajowe. Dwa przywileje precyzujące wzajemne stosunki miasta i górnictwa w 1426 r. wydał Władysław Jagiełło (Molenda 1978: 210-211). W sumie od czasów Łokietka do Kazimierza Jagiellończyka władcy wydali 32 przywileje dla miasta i przynajmniej 9 dla górnictwa, co stanowiło ilość dużo większą niż przeciętna. Prawo górnicze Olkusza stało się wzorem dla innych ośrodków, a sąd apelacyjny, zwany najwyższym sądem górniczym rozpatrywał spory także z innych rejonów Małopolski. W 1356 r. przedstawiciele Olkusza zostali powołani do tzw. sądu sześciu miast, najwyższej instancji sądowej w sprawach miejskich dla Małopolski (Molenda 1978: 213-214). Na przełomie XIV i XV w. prace górnicze doszły do poziomu wodnego i rozpoczęła się walka z tym żywiołem. Z powodu znacznych kosztów odwadniania olkuscy gwarkowie, nie mogący udźwignąć ciężarów inwestycji, zaciągali coraz większe długi u nabywców ołowiu (Molenda 1978: 186). Rozpoczął się proces przejmowania górnictwa przez zewnętrznych inwestorów, głównie wielkich kupców krakowskich. Pod koniec XV w. zaczęły się poważne trudności związane z odwadnianiem kopalń, które prowadziły do okresowych przestojów produkcji. Poszukiwania nowych złóż doprowadziły do odkrycia rud zasobnych w srebro na tyle by opłacało się je odciągać na miejscu, co rozpoczęło się w latach 30-tych XVI w. (Molenda 1978: 221). Na ciężką sytuację olkuskiego górnictwa usiłowali reagować władcy. Jan Olbracht i Zygmunt Stary zwolnili gwarków olkuskich na pewien okres z płacenia olbory (Molenda 1978: 222). Miasto zaczęło podupadać, czego świadectwem jest zwalnianie jego mieszkańców z podatków i świadczeń na rzecz władcy, oraz obniżenie liczby mieszkańców. W drugiej połowie XVI w. rozpoczął się kolejny okres intensywnego rozwoju miasta. Związane to było z budową sztolni odwadniających. Dzięki poczynionym na szeroką skalę inwestycją zwiększyły się możliwości wydobycia, a organizacja pracy uległa zmianie sprzyjając dużym wydajnym kopalniom. W okresie od poł. XVI w. do poł. XVII w. miasto przeżywało okres największego rozwoju i stało się największym producentem ołowiu na złożach śląsko-krakowskich (Molenda 1978: 242). Nastąpiło znaczne zagęszczenie zabudowy wewnątrz miasta jak i na przedmieściach. W 1553 r. i 1584 r. w źródłach odnotowane były pożary, które spowodowały znaczne zniszczenia miasta. O sile ekonomicznej miasta świadczy, krótki okres w jakim odbudowywano miasto po pożarach (Molenda 1978: 254). W tym okresie Olkusz w dalszym ciągu pozostawał pod opieką władców, który potwierdzali jego przywileje (miejskie oraz górnicze) (Molenda 1978: 306). W 2 poł. XVII w. zaczyna się stopniowy upadek miasta związany zarówno z przemianami w górnictwie jak i przemianami ustroju społeczno-politycznego Rzeczpospolitej. Podczas potopu szwedzkiego przebywające w mieście wojska (zarówno szwedzkie jak i polskie oraz austriackie) dokonały licznych rekwizycji przyczyniając się do zubożenia mieszkańców. W 1680 r. Olkusz spustoszyła zaraza. Miasto spłonęło w 1696 r., a przemarsze wojsk w czasie wojny północnej w latach 1702-1721, częste w tym czasie rekwizycje i nakładane kontrybucje, doprowadziły Olkusz do ruiny. Zaczęły się także wyczerpywać dostępne, odwodnione złoża, a sięganie do głębszych pokładów było nieopłacalne. Stopniowo ograniczano się do przerobu rudy ze starych hałd (Molenda 1978: 308-315). Zaniechano dużych inwestycji, a eksploatacja nabrała charakteru rabunkowego. Wzrost cen produktów spożywczych także przyczynił się do upadku górnictwa (Molenda 1972: 352). Regres miasta trwał aż do prób odnowy w czasach króla Stanisława Poniatowskiego. 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Tereny wokół Olkusza stanowią obszar ubogi w rzeki. Od Olkusza aż po Skałę występuje całkowity brak stałych powierzchniowych cieków wodnych. Koło wsi Sieniczno wypływa rzeka Baba, następnie okrąża Olewin i płynie w kierunku Olkusza. Gubi jednak swe wody w piaskach po ok. 7 km. Od południa w jej kierunku biegnie Witeradówka, jednak ok. 1 km od Baby także znika w piaskach. Obie rzeki wypływają w zachodniej części obecnej Pustyni Starczynowskiej i koło Bukowna zasilają rzekę Sztołę. Zupełnie nie ma w okolicy powierzchniowych zbiorników wód stojących. Sytuacja taka powstała za sprawą przepuszczalnych piasków i lessów czwartorzędowych, i licznych wietrzeniowych i tektonicznych spękań skał (Nowak 1978: 6-8). Na północny-zachód od miasta z okolic Pomorzan wypływał potok Ponik, do którego w rejonie Hutek wpadał potok Brodek, mający źródła w okolicy Starego Olkusza. W Hutkach znajdował się staw zaopatrywany przez oba potoki (Pierzak, Rozmus 1997a: 191). Ponik wpadał następnie do rzeczki Białej, która stanowiła dopływ Białej Przemszy. Uznać można, iż sieć wodna składała się z małych potoków, które pozwalały jednak na budowę spiętrzeń i urządzeń napędzanych kołem wodnym. b. Sieć dróg Po lokacji miasta, stało się ono przystankiem na ważnym szlaku handlowym biegnącym z Krakowa przez Przeginię, Olkusz, Bolesław, Sławków, Będzin, Bytom, Toszek aż do Wrocławia (Kiryk 1978: 45; Molenda 1978: 263). Z czasem musiał wytworzyć się tu ważny lokalny węzeł komunikacyjny. Źródła z XV i XVI w. informują, iż z miasta biegła droga przez Ogrodzieniec i Żarki na Częstochowę. W XV w. poświadczony jest jej przebieg przez Parcze. Znajdowało się tu także odgałęzienie drogi kierujące się do Chrzanowa przez Nową Górę. W związku z rozwojem wsi Ujków w 1597 r. odnotowana jest nowy przebieg drogi Sławkowa do Olkusza (Molenda 1978: 263). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Okoliczne złoża rudy ołowiu występują w nieregularnych skupieniach o charakterze pokładów, zalegają płytko, do kilkudziesięciu metrów. Skałami towarzyszącymi są dolomity i wapienie, często zwietrzałe i spękane, a na powierzchni przykryte grubą warstwą piasku, miejscami warstwą iłów nie przepuszczających wody. Złoża występują na terenie raczej płaskim, o łagodnej rzeźbie terenu. Są bardzo silnie zawodnione. Złoża olkuskie, w rejonie miasta zapadają się w kierunku wschodnim (Molenda 1978: 176-177). d. Strefy wydobycia surowca i technologia górnicza  Okres przedlokacyjny W okresie przedlokacyjnym prace górnicze koncentrowały się w rejonie Starego Olkusza, w miejscu gdzie znajdowały się płytko położone dolomity zawierające rudę ołowiu (rys. XI.25.2) (Molenda 1963: 70). Źródła z XVI w. mówią o najstarszym wydobyciu właśnie w Starym Olkuszu (Molenda 1978: 154). Wraz z wyczerpywaniem się płytko łatwo dostępnych złóż prace przeniesiono na wschód w miejsce późniejszej lokacji miasta. Z regularnego rozplanowania układu urbanistycznego można wnosić, że przedlokacyjne prace na tym terenie nie były zbyt intensywne. Być może systematycznie przesuwano wydobycie od Starego Olkusza na wschód, nie docierając do miejsca lokacji. Ówczesne prace miały najprawdopodobniej charakter odkrywek bądź płytkich szybików.  XIV- XV w. (okres prac w powyżej poziomu wodnego)(rys. XI.25.3) Prace górnicze w ciągu XIV w. zapewne koncentrowały się w pobliżu Olkusza. Dane z XV w. mówią, iż szyby górnicze skupiły się w tym okresie wokół miasta, na przedmieściach i w ogrodach, a także w Starym Olkuszu (Molenda 1978:176). W trakcie badań w 1993 w rejonie dawnego klasztoru Augustianów odkryto, pod murem obronnym, szyb górniczy, w którego zasypisku znajdował się denarek Władysława Warneńczyka z lat 1434-1444 (Myszka 2000: 221). Ówczesne szyby były małe i płytkie, funkcjonowały krótko. W Olkuszu miara górnicza (łatr) miała około 2 m. Pole górnicze stanowił obszar ok. 24 m wokół szybu centralnego (Molenda 1978: 177). W końcu XIV w. lub na początku XV w. prace doszły do poziomu wodnego. Rozwijano urządzenia odwadniające, od prostych ręcznych kołowrotów do odwadniarek podobnych do pomp, poświadczone od lat 30-tych XV w. Napędzano je, z braku możliwości instalacji kół wodnych, kieratami konnymi. W XVI w. poświadczony jest kierat na 120 koni (Molenda 1978: 178). Konieczność odwadniania spowodowała zmiany w wielu dziedzinach górnictwa. Doszło do specjalizacji poszczególnych szybów – wydzielono szyby odwadniające, wentylacyjne i transportowa, musiały zatem być trwalsze i większe. Zwiększono także wielkość kopalni do 48 m wokół centralnego szybu, niekiedy łącząc kilka takich pól w jedną kopalnię (Molenda 1978: 181). W tym okresie kopalnie należały przeważnie do mieszczan olkuskich i były przedsiębiorstwami rodzinnymi (Molenda 1978: 185). W końcu XV w. podstawą eksploatacji stały się złoża położone w poziomie wodnym na głębokości 40-70 m. Pod koniec XV w. nastąpiło prawie zupełne zahamowanie eksploatacji kopalń olkuskich (Molenda 1978: 219).  Przełom XV i XVI w. (przejście do prac w poziomie wodnym) (rys. XI.25.4) Na przełomie stulecia XV i XVI podejmowane były prace na płytko położonych nie wybranych jeszcze ubogich złożach położonych na okolicznych pagórkach na zachód od miasta zwanych Kuklinia Góra, Irzmanówka, Stymbarku, oraz w miejscowościach Klin, Dołki, Dąbrówka (Molenda 1972: 32; Molenda 1978: 219). Prace prowadzono także w granicznej wsi Bolesław oraz między Bolesławiem a Starczynowem, gdzie powstały wsie Tłukienka i Ujków (Molenda 1963: 175, 180). Wciąż funkcjonowały nieliczne szyby na przedmieściach wokół miasta, działało także kilka kopalń na południowy-wschód od Olkusza w rejonie kościółka św. Krzyża. Od lat 30-tych XVI w. najbogatsze kopalnie koncentrują się w rejonie wsi Pomorzany, na północ od miasta, w miejscu zwanym Ponik (Molenda 1963: 175, 180). W 1550 r. 6 działających w Olkuszu kopalń wodnych dawało 99% produkcji, a co najmniej trzykrotnie większa liczba kopalń suchych i hałdowych dawała 1% (Molenda 1972: 29).W okresie 1552-1554 gdy produkcja spadła poniżej dotychczasowej przeciętnej wciąż funkcjonowało w okolicy Olkusza 50 kopalń. W latach 1563-66 funkcjonowało 30 kopalń a produkcja utrzymywała się na niskim poziomie (Molenda 1972: 27).  XVI-XVII w. (okres sztolniowy) (rys. XI.25.5) W poł. XVI w. podjęto budowę sztolni odwadniających. Drążono je od dwóch rzek opływających z południa i północy rejon wydobywczy. Od Białej wpadającej do Białej Przemszy powyżej Sławkowa oraz od Sztoły (wówczas zwanej Czartorią) uchodzącej do Białej Przemszy poniżej Sławkowa (Molenda 1972: 69-70). W rejonie Olkusza zbudowano pięć sztolni: - Starczynowska (Królewska) – przystąpiono do jej budowy w 1549 r. Finansował ją król. Budowę rozpoczęto nad potokiem Trzcianka, prawym dopływem Czartorii. Prowadzono ją w kierunku wsi Starczynów. W jej początkowym przebiegu poprowadzono boczną, północną odnogę w kierunku Tłukienki i Ujkowa. Pierwotnie sztolnia Starczynowska miała osuszać złoża pod Olkuszem, jednak budowa jej na tą odległość była zbyt kosztowna i prac zaprzestano. Całość miała prawdopodobnie 2600 m długości (400 m roznosu i 2200 m podziemnego chodnika). Znajdowało się na niej ok. 38 świetlików. Głębokość na jakiej przebiegała jest nieznana. Częściowo została wykorzystana do budowy sztolni Czartoryjskiej w końcu XIX w. (Molenda 1972: 70-73; 1978: 235, 241) - Ponikowska – prace nad jej budową rozpoczęto w 1563 r. Miała osuszać bogate złoża na Poniku, na północ od miasta. Pierwotnie miała zaczynać się na zachód od Hutek, najprawdopodobniej jednak częściowo wzniesiony odcinek porzucono, i w celu szybszego odwodnienia złóż przeniesiono jej wylot bliżej miasta. Z głównej sztolni poprowadzono kilka odnóg w kierunku Ponika oraz w kierunku miasta. W końcu XVI w. chodniki dotarły do złóż, które miały odwadniać. Ostatecznie jej budowę zakończono w latach 30-tych XVII w. Główny chodnik miał prawdopodobnie ok. 4000 m i 48 świetlików, a boczne odgałęzienia 1500 m i 15 świetlików. Cała sztolnia miała ok. 7860 m (w tym 5500 m podziemnych chodników). Okno sztolni znajdowało się ok. 20 m poniżej poziomu terenu, a na kolejnych odcinkach znajdowała się na głębokości 40-60 m (Molenda 1972: 72-74; 1978: 235, 241). - Czajowska (Leśna) – prace nad jej budową rozpoczęto w 1564 r. Miała osuszać kopalnie w Bolesławiu i Ujkowie. Poprowadzono ją od potoku zwanego Wasersią (Centurią) wpadającego następnie do Białej. Potok wykorzystano jako roznos, a budowę sztolni rozpoczęto w środku osady Bolesław. Poprowadzono ją na południe w kierunku kopalń w Kukliniej Górze, Niewiernej, Irzmanówce, Dołkach i Pastewniczku. Drążono dodatkowe boczne korytarze pod wsią Bolesław i w kierunku Bukowna i Krzykawy. Budowę zakończono około 1590 r. Miała prawdopodobnie około 3200 m podziemnych chodników i 400 m roznosu. Była prawdopodobnie dość płytka. Zniszczono ją częściowo w trakcie budowy sztolni Bolesławskiej w XIX w. (Molenda 1972: 74-75; 1978: 235). - Ostowicka (Centauryjska) – budowę rozpoczęto w 1566 r. Poprowadzono ją równolegle do Czajowskiej, z którą w pewnym momencie się połączyła, i z którą miała osuszać te same złoża. Zaczynała się poniżej Lasek przy rzece Białej. Rozbudowano ją na terenie Ujkowa oraz pod pagórkiem Stymbark. Jej rozbudowę zakończono w 1580 r. Długość całej sztolni z odgałęzieniami wynosiła ok. 4600 m, a roznos ok. 1500 m. (Molenda 1972: 75-76; 1978: 235) - Pilecka (Staroolkuska) – budowę rozpoczęto w 1576 r. Miała osuszać tereny od Starego Olkusza do miasta przebiegając równolegle do Ponikowskiej, południowym skrajem złóż. Jako roznos wykorzystano strumyk Brodek płynący spod Starego Olkusza do Hutek. Właściwe prace poprowadzono przy stawie Rakowskim w pobliżu kościoła św. Jana Chrzciciela, w odległości ok. 1,5 km od Starego Olkusza. Była położona płycej niż Ponikowska. Okno sztolni czytelne na mapach z XVIII i XIX w. znajdowało się 800 m na zachód od kościoła. Główny korytarz biegł na wschód. Poprowadzono także odgałęzienia w kierunku północnym do kopalń w Starym Olkuszu. Chodnik omijał miasto i biegł równolegle do koryta rzeki Baby. Sięgała aż do drogi na Kraków. Cała sztolnia miała ok. 8500 m (roznos ok. 2500 m). Znajdowało się na niej ok. 70 świetlików. W okolicach kościoła św. Jana przebiegała na głębokości ok. 20 m, a w dalszym przebiegu dochodziła do 50 m (Molenda 1972: 76-78; 1978: 235). Łączna długość sztolni wynosiła 32,5 km, w tym 7,1 km odkrytych kanałów (tzw. roznosów) i ponad 25 km podziemnych chodników (Molenda 1972: 78; 1978: 235). Przejście do grawitacyjnego osuszania nastąpiło w 1558 r. kiedy boczne ramię sztolni Starczynowskiej zaczęło osuszać niewielkie złoża (Molenda 1972: 79). Do lat 80-tych XVI w. cała zachodnia część złóż została objęta działaniem sztolni. W tym rejonie skupiło się całe wydobycie, tereny nie objęte działaniem sztolni były prawie nie użytkowane. Równolegle intensywne prace w latach 70-tych i 80-tych XVI w. prowadzono w Poniku. Do końca XVI w. osuszono teren od Starego Olkusza przez Ponik aż do miasta (Molenda 1972: 263). W 2 poł. XVI w. szyby górnicze znajdowały się na polach i łąkach oraz bezpośrednio wśród zabudowy miasta (Molenda 1978: 264). Pozostałością tych prac jest szyb górniczy z przełomu XVI/XVII w. znajdujący się w obrębie fosy w północno-zachodniej części miasta (IA 1980a: 227). Złoża w rejonie sztolni Starczynowskiej, Ostowickej i Czajowskiej wyczerpały się do końca XVI w. W XVII stuleciu prace ograniczały się do penetracji partii powierzchniowych i przepłukiwaniu starych hałd (Molenda 1972: 264; 1978: 264). Główny punkt ciężkości prac wydobywczych przesunął się na obszar odwodniony przez sztolnie Ponikowską i Pilecką. W 1 poł. XVII w. osłabła eksploatacja na Poniku i w Starym Olkuszu, a główny ciężar prac eksploatacyjnych przeniesiono w stronę miasta i na wschód od niego. Prace górnicze weszły w tym okresie pod miasto, zagrażając jego zabudowie. Prawdopodobnie domniemane szyby górnicze, istniejące do dziś w piwnicach niektórych olkuskich kamienic, należy wiązać z tym okresem. Eksploatacja przy sztolni Pileckiej w XVII w. koncentrowała się na wschód i południe od miasta, dochodząc nawet na lewy brzeg Baby w stronę Witeradowa. W rejonie Olkusza w XVII w. pracowało kilkaset kopalń (Molenda 1972: 264-265; 1978: 241). Z czasem coraz większą rolę odgrywały złoża położone pod sztolnią, które odwadniano mechanicznie podnosząc wodę do poziomu sztolni. Zaczynała też rosnąć rola kopalni hałdowych (Molenda 1972: 265). Od lat 70-tych XVII w. zaczął się spadek produkcji ołowiu spowodowany wybieraniem rud coraz gorszej jakości. Prace koncentrowały się nadal w obszarze działania sztolni Ponikowskiej i Pileckiej. W części zachodniej rejonu olkuskiego prace ograniczyły się tylko do przebierania hałd (Molenda 1972: 345-346). Od poł. XVII w. eksploatacja w rejonie Olkusza przybrała charakter rabunkowy. Gwarectwa sztolniowe były w stanie rozkładu. e. Strefy przerobu  Okres przedlokacyjny Brak danych na temat rozmieszczenia płuczek i hut w fazie przedlokacyjnej i bezpośrednio w okresie lokacji. Zapewne znajdowały się w bezpośredniej bliskości wyrobisk.  XIV-XV w. W XIV w. liczne płuczki rudy, roszty i huty znajdowały się na przedmieściach, w pobliżu kopalni (Molenda 1978: 166). Wraz z rozwojem eksploatacji w zachodniej części obszaru liczne płuczki zaczęły funkcjonować w Ujkowie przy stawie. Nazwa Tłukienki pochodzi prawdopodobnie od rozdrabniania rudy (Molenda 1978: 181). Z powodu braku powierzchniowych cieków wodnych w bezpośredniej bliskości miasta pomiędzy nim a Starym Olkuszem w XV w. znajdowały się huty z miechami napędzanymi kieratem. Prawdopodobnie istniały już wtedy huty z napędem wodnym – jedna w Starczynowie nad Czartorią a druga na Brodku w Starym Olkuszu (Molenda 1978: 182). Produkcję ołowiu Olkusza w latach 40-tych XV w. można oszacować na 10-11 tys. cetnarów (ponad 500 ton), w latach 50-60-tych XV w. na kilka tysięcy cetnarów (Molenda 1978: 183). W tym okresie huty stanowiły własność spółek mieszczan olkuskich, a część należała bezpośrednio do miasta (Molenda 1978:185).  Przełom XV/XVI w. W XVI w. nastąpił rozwój hut z miechami napędzanymi siłą wody. Huty z napędem wodnym znajdowały się nad rzeką Białą w Pomorzanach, w miejscu dzisiejszych Hutek (potok Ponik albo Brodek ?), w Starczynowie nad Czartorią, w Starym Olkuszu na potoku Brodek. Łącznie w tym okresie wzmiankowanych było 12 hut o napędzie wodnym (Molenda 1978:221). W latach 1993 i 1998 podczas badań archeologicznych na terenie kopalni piasku w miejscowości Hutki natrafiono na pozostałości osady hutniczej. Najstarszy materiał znaleziony na stanowisku pochodził z XV w. jednak nie miał on związku z odkrytymi tam konstrukcjami drewnianymi. Odkryto pozostałości drewnianego koryta doprowadzającego wodę do płuczki z pobliskiego stawu. Oprócz płuczki zlokalizowano także stos hutniczy datowany na 1 poł. XVI w. W pobliżu znaleziono także „hałdy” odpadów z produkcji hutniczej (Pierzak, Rozmus 1997a; Pierzak i inni 2004:87-89). Stanowisko badane w 1998 r. oddalone było od pierwszego o około 500 m. Odkryto tam pozostałości płuczki umieszczonej przy stawie. Brzeg stawu był umocniony drewnianą palisadą. W pobliżu odkryto pozostałości pomostu lub budynku, postawionego na podmokłym gruncie a datowanego dendrochronologicznie na lata 1319-1328. Także ceramika związana z tym obiektem pochodziła z XIV w. (Pierzak i inni 2004: 84-85). Osada została zasypana piaskiem uwolnionym po wycięciu okolicznych lasów, być może pod budowę sztolni.  XVI-XVII w. W okresie funkcjonowania sztolni odwadniających płuczki rudy skupiały się Hutkach, Starczynowie i Ujkowie oraz w okolicy miasta. Roszty zwykle umieszczano koło hut. Huty wodne wzmiankowane są w Starczynowie nad Czartorią (dwie) i Hutkach nad Białką. Obok miasta znajdowały się małe huty z kieratami konnymi. Wg relacji z 1604 r. za miastem było 17 małych hut, a w 1616 r. co najmniej w 12 z nich znajdowały się piece do odciągania srebra. W okresie największego rozkwitu olkuskiego górnictwa, rudę z rejonu Olkusza wożono do hut na Przemszy pod Sławkowem, do huty na Czartorii we wsi Bukowno, oraz do hut w Sierszy, Trzebini i Chrzanowie (Molenda 1972: 265; 1978: 242). f. Osady górnicze, hutnicze i rolnicze znajdujące się w dobrach miasta  Parcze – na północ od Olkusza. Istniały już w XIII w., sprzed 1317 r. pochodzi wiadomość o domu mieszczanina olkuskiego Andrzeja w Parczach (Kiryk 1978: 59).  Pomorzany - na północny-zachód od Olkusza. Istniały już w XIII w., sprzed 1317 r. pochodzi wiadomość o domu sołtysim w Pomorzanach (Kiryk 1978: 59).  Starczynów – pierwszy raz wzmiankowana w 1402 r. w akcie sprzedaży Witeradowa i Żurady wraz ze Starczynowem przez Rafała z Miechowa miastu Olkusz za 800 grzywien (Kiryk 1978: 69). Przez wieś przepływała rzeka Czartoria, na której znajdowały się sadzawki oraz młyn zbożowy oraz słodowy (w XV w.) (Molenda 1978: 167).  Żurada – sprzedana wraz z Witeradowem i Starczynowem przez Rafała z Miechowa miastu Olkusz za 800 grzywien w 1402 r. (Kiryk 1978: 69).  Witeradów – sprzedana wraz z Żuradą i Starczynowem przez Rafała z Miechowa miastu Olkusz za 800 grzywien w 1402 r. (Kiryk 1978: 69).  Ujków – wzmiankowany pierwszy raz u Długosza przed 1470 r., stanowił własność rajców olkuskich (Kiryk 1978: 74)  Stary Olkusz – prawdopodobnie pierwotna osada przedlokacyjna. Położona na północny-zachód od Olkusza. Znajdował się w niej kościół św. Jana Chrzciciela, pierwszy raz wzmiankowany w 1489 r. Relacje z XVI w. określają ją jako „zniszczoną”, „zburzoną” (Molenda 1978: 154-155). g. Osady rolnicze Olkusz prawdopodobnie nie posiadał nadania terenów rolniczych, co wiązać należy z górniczym charakterem miasta. Dopiero w XIV w. utworzono 3 miejskie folwarki w Parczach, Żuradzie i Witeradowie. W Parczach znajdowały się ponadto dwa folwarki i kilka ogrodów należących do klasztoru i probostwa. W połowie XV w. w okolicy funkcjonował także folwark królewski (Molenda 1978: 189). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa Na północ od Olkusza znajdowała się osada Parcze. Znajdował się w niej kamieniołom z którego pozyskiwano wapień o charakterystycznej czerwonej barwie, wykorzystywany w Olkuszu do licowania murów obronnych, ścian budowli, wykuwania portali i otworów okiennych. W źródłach wzmiankowana jest także cegielnia (w 1460 r. określana jako „stara”) znajdująca się na drodze do Olewina (Molenda 1978: 169). W latach 20-tych XVI w. w Starczynowie funkcjonował zakład produkujący blachę i drut z żelaza i mosiądzu (Molenda 1978: 221). W 1565 r. na rzece Czartorii założono papiernię i młyn papierniczy (Molenda 1978: 269). Lasy miejskie – wykorzystywano je do budowy sztolni w XVI w., przy budowie sztolni Ponikowskiej miasto nie zezwoliło na korzystanie ze swoich lasów, rozpoczęło ich ochronę i racjonalną gospodarkę leśną (Molenda 1972: 160). Brak informacji na temat rozmieszczenia terenów leśnych. i. Punkty obronne  Rabsztyn – zamek położony na wyniosłym skalistym wzgórzu, ok. 3,2 km na płn.-wsch. od centrum Olkusza. Być może wzniesiony jeszcze przed rządami Kazimierza Wielkiego. Możliwe, iż po upadku grodu w Starym Olkuszu, który to miał miejsce w XIV w. przejął funkcję obronną dla rejonu górniczego. Pierwsze dane historyczne dotyczą końca XIV w. kiedy to zamek znajdował się w zastawie u wojewody krakowskiego Spytka z Melsztyna. Następnie zamek należał aż do XVII w. do rodów magnackich. Został zniszczony w trakcie najazdu Szwedów. Najstarsza część zamku znajdowała się na szczycie skały. Głównym elementem była wysoka cylindryczna wieża, usytuowana wewnątrz nieregularnego obwodu obronnego. Od południa do przylegało podzamcze. Zamek dolny wzniesiono na początku XVII w. (Kajzer i inni 2004: 410-412).  Gródek w Starym Olkuszu – usytuowany na stoku wzniesienia, którego wierzchołek tworzy lekko wypukłą platformę, otoczoną podwójnym wałem. Majdan posiada kształt elipsy o wymiarach 44 x 26 m, z dłuższą osią na linii wschód-zachód. Pomiędzy wałami znajduje się głęboka fosa. Całkowite zewnętrzne wymiary założenia ok. 80 x 60 m. Stosunkowo dobrze zachowane. Na majdanie relikty kościoła św. Jana Chrzciciela. Podczas badań w 1979 r. przy wale w południowej partii majdanu natrafiono na warstwę spalenizny z ceramiką datowaną na XIII-XIV w (tą samą warstwę znaleziono w trakcie badań w 1978 r. tyle że wtedy miała ceramikę z XIII/XIV – XIV w.) . W jej obrębie odkryto groty strzał i bełtów, ostrogę i wędzidła. Identyfikowana jako ślad pożaru, być może w wyniku zbrojnego najazdu. W obrębie wykopu na przedpolu grodu, od strony południowej natrafiono na dwa pochówki. Jeden z nich zawierał dwa kabłączki skroniowe. Wg J. Pierzaka gród funkcjonował od 2 poł. XII w. do początku XIV w. Po Jego mieszkańcy zajmowali się głównie wydobyciem rud ołowiu i ich przetwórstwem. Po zniszczeniu grodu i lokacji miasta, wybudowano w tym miejscu kościół oraz założono przykościelny cmentarz (IA 1980: 187-188). Wały w południowej partii wzmocnione były konstrukcją drewniano-ziemną, a fosa wykuta była w skale, natomiast w północnej partii przed budową teren zniwelowano, a fosę wykopano w żółtej gliniastej ziemi (IA 1979: 257). W trakcie pierwszego sezonu badawczego natrafiono na nieliczny materiał z XII/XIII-XIII w. Być może gródek należy identyfikować z siedzibą wczesnych władz górniczych znajdującą się w pierwotnej osadzie górniczej, analogicznie jak w górniczych osiedlach w Rudawach niemieckich. j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna (rys. XI.25.7-8) Rozplanowanie miasta ściśle geometryczne. Obrys siatki lokacyjnej miasta wg B. Krasnowolskiego miał formę prostokąta o wymiarach 62/3 x 4 sznury (299 x 180 m). Blisko geometrycznego centrum znajdował się rynek o proporcjach 3:2 (140 x 90 m). Przy pierzejach rynku znajdowały się bloki zabudowy. W narożniku południowo-zachodnim zlokalizowany był kościół parafialny. Z każdego narożnika wychodziły ulice o przebiegu wschód-zachód. W północno-wschodnim narożu siatki lokacyjnej znajdował się teren, na którym powstał w późniejszym okresie klasztor augustianów. Przez środek pierzei północnej i południowej przebiegała ulica na linii północ-południe (Krasnowolski 2004a: 167). Powierzchnia miasta wynosiła ok. 7 ha, a obwód 1100 m (Molenda 1978: 162). b. Ulice Główna oś komunikacyjna przebiegała przez miasto na linii wschód-zachód i była częścią traktu Kraków-Wrocław. Biegła ulicami Krakowską (dochodzącą do południowo-wschodniego narożnika rynku) oraz Sławkowską (dochodzącą do narożnika północno-zachodniego) (Molenda 1978: 161). Ulica wychodząca z naroża północno-wschodniego biegła do kościoła klasztornego, jego wejście znajdowało się najprawdopodobniej na środku traktu. Ulice biegnące na linii północ-południe miały prawdopodobnie szerokość ok. 25 stóp (7,5 m). Na zapleczu wschodniego i zachodniego bloku przyrynkowego przebiegały uliczki o szerokości ok. 20 stóp (Krasnowolski 2004a: 168). Niejasna jest sytuacja uliczki biegnącej na zapleczu północno-wschodniego bloku przyrynkowego. Być może wzmiankowana jest ona przy okazji budowy synagogi. Pewny przekaz dotyczący przebiegu tejże ulicy zwanej ul. Żydowskią pochodzi z 1648 r. (Molenda 1978:261). Uliczka przymurna została potwierdzona w czasie badań archeologicznych w 1993 na zapleczu budynku dawnego starostwa, przy południowym odcinku murów miejskich. Na przebadanym obszarze miała szerokość od 5 do 6,2 m (rys. XI.25.9) (Pierzak 1997: 158). Bruki. Ze źródeł wiadomo, iż w 1556 r. w mieście pobierano daninę na poprawę bruków ulicznych (Molenda 1978:261). Badania z lat 2010-2011 wykazały, że pierzeje rynku oraz dawna ul. Żydowska były brukowana przynajmniej od średniowiecza. Powierzchnia bruku często była wykonana z drobnych kamieni oraz odpadów z produkcji hutniczej. c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Wokół rynku najpewniej znajdowało się 6 bloków zabudowy. Bloki południowe i północne były przedłużone wzdłuż ulic. Najprawdopodobniej były jednofrontowe. Wg B. Krasnowolskiego poszczególne parcele miały długość równą jednemu sznurowi (45 m) i szerokość zapewne 36 stóp (10,8 m) (Krasnowolski 2004a: 168). Wg badań architektoniczno-urbanistycznych zachodni i wschodni blok przyrynkowy miał mieć 67,5 m długości. Istniały dwa rodzaje działek, o szerokości 8,6 m oraz 11,5 m (Molenda 1978: 165). Podczas badań archeologicznych po południowej stronie rynku, przy budynku dawnego starostwa, udało się uchwycić granice 4 działek spośród 6 jakie znajdowały się w tym kwartale w średniowieczu. Działki od frontu miały szerokości odpowiednio 11,90 m, 12,45 m, 11,75 m, 11,90 m. natomiast łączna szerokość tych działek od strony uliczki przymurnej 48 m, natomiast od strony rynku była o dwa metry węższa. Głębokość działek w tym rejonie waha się od 49-50 m (rys. XI.25.9) (Pierzak 1997: 157-158; IA 1998: 95). Wg B. Krasnowolskiego na wschodnim i zachodnim skraju siatki lokacyjnej znajdowały się, pomiędzy ulicami tranzytowymi, dwufronotwe bloki zabudowy, z działkami o nieustalonych wymiarach. Wydaje się, iż szerokość działki nie była stała i wahała się między 10,8 m a prawie 13 m. Inne szerokości bloków na zapleczu mogą świadczyć o długofalowym rozwoju zapleczy i braku dokładnie określonych granic parcel zaraz po lokacji. Na nierówne wymiary parcel wpływ miało zapewne ukształtowanie terenu (szczyt wzniesienia, teren na którym znajdują się wspominane działki po południowej stronie rynku opada w kierunku południowym).  Dom Podczas badań archeologicznych w 2001 r. na zapleczu Urzędu Miejskiego obok kościoła parafialnego natrafiono na pozostałości obiektu (ob.2) o bliżej nieokreślonej drewnianej konstrukcji , interpretowanego przez badaczy jako drewniana chata. Datować go można w na przełom XIII/ XIV w. (rys. XI.25.10) (Rozmus, Roś 2004: 278). Być może są to pozostałości zabudowy przedlokacyjnej lub bezpośrednio z okresu lokacji miasta. Spis domów sprzed 1317 r. wymienia 94 posesje (w tym jedna niezabudowana parcela), 55 określanych jako curia, a 38 jako domus (Wyrozumska 1959: 50). Określenia te wywyją się być niejasne. W spisie szosu z połowy XV w. wymieniono 80 domów znajdujących się w mieście (Molenda 1978:169). Można przypuszczać, iż żaden z tych spisów, wykonywanych w celach podatkowych, nie wymienia domów należących do szlachty i duchowieństwa, które wyjęte było spod władzy miasta. W latach 1449-1463 wzmiankowanych jest 18 domów określanych jako lapidea (murowane), zlokalizowanych przy rynku oraz głównych ulicach (Molenda 1978: 169). Podczas badań archeologicznych budynku dawnego starostwa przy południowej pierzei rynku natrafiono na pozostałości dwóch murowanych kamienic połączonych wspólną ścianą. Mury wykonane były z ciosów czerwonego piaskowca i kamienia wapiennego na zaprawie wapiennej. Lico wykonano z czerwonego piaskowca parczewskiego. W ścianie frontowej jednej z nich znajdowały się dwa otwory wejściowe prowadzące do piwnicy, jedno o szerokości 0,8 m oraz drugie o szerokości 1,6 m, zapewne o funkcji transportowej. Wspólny mur pomiędzy kamienicami miał 0,95 m szerokości i był dostawiony do ściany frontowej. Materiał ruchomy z nawarstwień na sklepieniu piwnicy datowany był przez badaczy na 1 poł. XIV w. (Pierzak 1997: 151-155). Obok kościoła parafialnego, na zapleczu Urzędu Miasta w 2001 r. odsłonięto pozostałości budynku murowanego o wymiarach wnętrza 9 x 12,8 m. Jego ściany wzniesiono w technice opus emplectum. W ścianie północnej znajdowały się trzy łuki, jeden z nich pełnił prawdopodobnie funkcję wejścia do budynku, a drugi wejścia do piwnicy. W ścianie północnej znajdowały się gniazda po belkach stropowych. W ścianie południowej widoczne były ślady otworu okiennego, oraz trzy otwory zsypów, wykonane w momencie przekształcenia pomieszczenia w piwnicę. Wnętrze budynku przedzielone było kamiennym murem kładzionym na glinie bez zaprawy. Budynek datowano na późne średniowiecze (Rozmus, Roś 2004: 271-276). Trudno powiedzieć jaka była funkcja budynku. Czy był to wolnostojący budynek na zapleczu czy też tylne skrzydło kamienicy frontowej. Z 2 poł. XVI w. pochodzą informacje o istnieniu nietrwałej zabudowy przy murach obronnych oraz wałach, oraz adaptacji baszt na mieszkania. W tym okresie domy przy rynku miały być przeważnie murowane, z drewnianymi, a w pierzei północnej murowanymi podcieniami (Molenda 1978: 252). Niewiele jest danych o funkcji poszczególnych domów i ich rozplanowaniu. Wiadomo, iż w XV w., nastąpiło zagęszczenie zabudowy, a w niektórych domach na parterze znajdowały się kramy (Molenda 1978: 169).  Zaplecze Na temat zagospodarowania zaplecza działki mieszczańskiej w Olkuszu jest niewiele danych. Od XIV w. poświadczone są słodownie i browary. W XV w. mowa jest o licznych dobudówkach i drewnianej zabudowie gospodarczej. Sytuacja ta chyba nie zmienia się specjalnie, gdyż w drugiej połowie XVI w. na zapleczach znajdowała się drewniana zabudowa i ogrody (Molenda 1978: 165, 168, 254). W trakcie badań przy południowym odcinku murów miejskich, na zapleczu działki znajdującej się na całej długości obecnej ulicy Basztowej, odkryto, tuż przy uliczce przymurnej, pozostałości budynku murowanego postawionego szczytem do tejże uliczki. Budynek miał wymiary 11,75 x 11 m. W budynku tym nie stwierdzono śladów sklepień, zapewne miał on stropy. Budynek ten autor badań datuje na 1 poł. XIV w. (Pierzak 1997: 156-158). Krytykę tego poglądu przeprowadził M. Myszka. Uważa, iż budynek może być najwcześniej datowany na 2 poł. XVI w., co wydaje się być dość logicznym wnioskiem, zważywszy, że w tylnej strefie działek mieszczańskim zabudowa murowana pojawia się dość późno (Myszka 2000: 221). d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Najstarsze wzmianki o urzędzie żupnym pochodzą z 1313 r. Żupnikami byli zazwyczaj mieszczanie krakowscy. Żupnicy nie przebywali na stałe w Olkuszu, mieli tu swoich zastępców – podżupków, zwanych żupnikami przysięgłymi, którymi zwykle byli Olkuszanie (Molenda 1978: 174). Dokumenty z XIV-XV w. stwierdzają, że w skład władz górniczych wchodzili żupnik, podżupek i siedmiu ławników żupnych czyli górniczych. Oni też stanowili instancję apelacyjną od sądu żupnika. Ławników mianowali rajcy olkuscy. Sąd apelacyjny, zwany był najwyższym sądem górniczym, składał się z czterech rajców i siedmiu ławników górniczych. Władze miejskie i górnicze były ściśle związane ze sobą (Molenda 1978: 211).  Ratusz Ratusz olkuski znajdował się mniej więcej po środku rynku, po zachodniej stronie ciągu komunikacyjnego przebiegającego po linii północ-południe. Miał formę prostokątnej dwutraktowej budowli z czterema pomieszczeniami. W północno-zachodnim narożniku miała znajdować się wieża. Ratusz ogrzewany był piecem hypocaustycznym. Był podpiwniczony, przy czym pomieszczenia północnego traktu nie miały połączenia z pomieszczeniami południowego traktu (niepublikowane informacje z badań w latach 2010-2012). Data budowy ratusza jest nieznana, pierwsze wzmianki pochodzą z lat 1438-1440. Wiadomo, iż w XV w. prowadzono w ratuszu wyszynk piwa. Prawdopodobnie na wieży znajdował się zegar (W 1457 r. w księgach miejskich zapisany jest wydatek na Segarmagister) (Molenda 1978: 168). Niejasna wzmianka o wieży pochodzi z 1584 r., dotyczy budowy bądź przebudowy wieży ratuszowej. W tym okresie w wieży miało znajdować się więzienie (Molenda 1978: 255).  Urządzenia handlowe Kramy poświadczone są od XIV w., w wieku XV było ich ok. 30. Znajdowały się w bliżej nie określonym miejscu w obrębie rynku, skupione razem. Rozróżniano jatki o charakterze krytych straganów oraz proste ławy (Molenda 1978: 165). Na początku XV w. było 26 jatek rzeźniczych (Molenda 1978: 190). Brak danych o istnieniu gospód w XV w. Piwo serwowano zapewne w domach (Molenda 1978: 191).  Waga miejska Waga do ważenia ołowiu w XIV w. znajdowała się na rynku. Koło ratusza miała znajdować się waga należąca do urzędu żupnego. W 1588 r. wzniesiono miejską wagę ołowiu (Molenda 1978: 165).  Łaźnia Poświadczona jest od poł. XIV w. W XVI-XVIII w. znajdowała się przy murze miejskim w północnej części miast, koło stajni klasztornych. Wodę do łaźni dostarczano spoza miasta za pomocą drewnianego wodociągu (Molenda 1978: 165, 168). Łaźnia przestała funkcjonować przed epoką stanisławowską (Molenda 1978: 328).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Nie posiadamy danych na temat zaopatrzenia w wodę w XIV w., być może korzystano ze studni albo zalanych szybów. Możliwe, że wodę sprowadzano ze źródeł na północ od miasta. Wodociąg poświadczony jest dopiero w XV w. Wtedy też pojawiają się wzmianki o miejskim rurmistrzu. Zważywszy, że w kopalniach prowadzono liczne prace odwadniające przy użyciu zapewne zaawansowanych technicznie urządzeń, rurmistrze olkuscy posiadali wysokie kwalifikacje (Molenda 1978: 166, 168, 189). Więcej informacji pochodzi z XVI w. W 2 poł. tego stulecia wodę sprowadzano częściowo odkrytym kanałem, częściowo rurociągiem do zbiornika na rynku. Z lat 1539 i 1564 pochodzą informacje o kontroli i konserwacji istniejącego systemu, a w 1562 r. miasto zawarło umowę z rurmistrzem dotyczącą rozbudowy systemu zaopatrzenia w wodę. Poświadczone są prywatne przyłącza (Molenda 1978: 262). Jeszcze w 1669 r. wodociągi miały ok. 3 km długości. System przestał działać na początku XVIII w. (Molenda 1978: 308).  Szpital Szpital pod wezwaniem św. Ducha powstał w 1 poł. XV w. na przedmieściu Sławkowskim. Przy szpitalu znajdowała się kaplica. Całość otoczona była osobnym murem. Wzmianki dotyczące szpitala pochodzą z lat 1439 i 1453-54 (Molenda 1978: 167) Pierwsza wzmianka z 1439 r. dotyczy fundacji ołtarza w kościele szpitalnym przez mieszczanina olkuskiego Łukasza Kromera (Kiryk 1978: 95). W 2 poł. XVI w. kaplica została rozbudowana, określano ją wtedy jako kościół z dwoma murowanymi zakrystiami i trzema ołtarzami (Molenda 1978: 255).  Mennica Mennica królewska funkcjonowała w latach 1579-1601 w domu przy południowej pierzei rynku od strony kościoła parafialnego (Molenda 1978:255).  Szkoła parafialna W 2 poł. XVI w. znajdowała się koło cmentarza na terenie kościoła parafialnego. Budynek był murowany i miał dwie sale podgrzewane od podłogi oraz cztery izby (Molenda 1978: 255). Wzmiankowana była na przełomie XIII i XIV w., później w 1434, 1598, 1602, 1617, 1663, (od 1602 r. budynek murowany) (Kiryk 1978: 87). f. Obiekty sakralne  Parafia Okręg parafialny w XV w. obejmował Bogucin, Klucze, Olkusz z przedmieściami, Parcze, Pomorzany, Rabsztyn, Starczynów, Ujków, Witeradów, Żuradę. Od 1617 r. także Dąbrowa, Bór i folwark Sikora. W 1747 r. doszły jeszcze Parcze Małe, Skalskie i Czarna Góra (Kiryk 1978: 87). Wg wykazów świętopietrza kościół parafialny istniał w Olkuszu w latach 1325-1327. Dochody, znaczne, z tego kościoła tworzyły prebendę kolegiaty św. Floriana na Kleparzu. Jej kantor był jednocześnie proboszczem Olkusza (Molenda 1978: 157).  Kościół św. Andrzeja Apostoła Kościół parafialny pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła znajdował się w południowo-zachodnim narożniku rynku. Halowy trójnawowy kościół orientowany był na wschód. Posiadał prostokątne trójprzęsłowe prezbiterium i pięcioprzęsłową część nawową nakrytą sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zbudowany był w proporcjach charakterystycznych dla kościołów sprzed poł. XIV w. (Leśniak 2006: 35). Oś prezbiterium załamana była w stosunku do osi nawy, być może w wyniku dostosowania konstrukcji do ukształtowania terenu. Kościół wzniesiono z piaskowca parczewskiego. W licu widoczne nieregularne kamienie. Ściany prezbiterium miały grubość 1,5 m w ścianie szczytowej i 1,3 m w ścianach bocznych. Grubość ścian nawy wynosi 1,2 m. Od północnego zachodu do prezbiterium przylegał „skarbczyk” prawdopodobnie powstały przed wzniesieniem nawy. Być może część wieży lub wejścia na emporę z czasów gdy kościół nie miał jeszcze nawy (Leśniak 2006: 36). Wzniesienie nawy mogło nastąpić za Kazimierza Wielkiego, któremu przypisuje się wzniesienie kościoła. Pierwsza faza kościoła mogła zatem pochodzić z czasów Władysława Łokietka. W poł. XV w. po południowej stronie prezbiterium dobudowano, z inicjatywy rajców, kaplicę św. Trójcy (dziś św. Anny) (Leśniak 2006: 37). Przebudowę kościoła rozpoczęto w 1582 r., został on jednak zniszczony w wyniku pożaru w 1584 r. Na przełomie XVI/XVII w. został wyremontowany, wymieniono dach i odnowiono wnętrza (Molenda 1978: 258). Przy kościele znajdował się cmentarz i szkoła.  Klasztor augustianów (rys. XI.25.11) Fundacja klasztoru została zatwierdzona przez biskupa Jana Radlicę w 1387 r. Kościół pod wezwaniem NMP oraz zabudowania klasztorne wzniesiono w północno-wschodnim narożniku miasta na terenach należących do parafii. Założenie dziś już nie istnieje, zostało rozebrane w 1821 r. (Molenda 1978: 163-164). Podczas badań na terenie dawnego klasztoru w latach 1973-1975 odkryto zabudowę datowaną na okres od XIV do XVII w. Najstarsze elementy klasztoru stanowił kościół, budynek klasztorny i zamykający założenie od wschodu mur obronny. Prezbiterium kościoła zostało dobudowane do muru obronnego. Miało ono 17 m długości. Mur fundamentowy zbudowany był z wapienia i miał grubość 1,3 m. Zwieńczono go profilowanym cokołem z czerwonego piaskowca parczewskiego. W podobny sposób wykonano mury nawy kościoła. Północna część nawy była szersza od prezbiterium o 8 m. Oś prezbiterium była nieznacznie skrzywiona w stosunku do osi nawy. Być może było to wynikiem koncepcji architektonicznej lub kilkufazowej budowy kościoła. Budynek klasztorny o wymiarach 16 x 9 m oparty był z jednej strony o mur obronny. Mur był w tym miejscu posadowiony o 1 m niżej niż na pozostałych odcinkach i stanowił ścianę piwnicy. Odkryte fragmenty pozostałych ścian budynku miały 1,25 m grubości i wykonane były z czerwonego piaskowca i wapienia. Budynek od południa prawdopodobnie łączył się z prezbiterium kościoła. Kościół został zniszczony w pożarze w 1584 r. W wyniku przeprowadzonego później remontu kościół otrzymał ceramiczne posadzki z czworo- i sześciobocznych płytek. Do prezbiterium dobudowano zakrystię i kaplicę św. Barbary. Na wirydarzu wzniesiono kaplicę Loretańską. Rozbudowano także część klasztorną. Istniejący budynek wydłużono w kierunku północnym o 12 m. Prostopadle do niego wzniesiono północne skrzydło o szerokości 6,5 m. Fundamenty tych budynków miały 1,2 m grubości. Budynki te były podpiwniczone. Podczas badań odnaleziono także pozostałości drewnianej zabudowy gospodarczej funkcjonującej przed budową północnego skrzydła. Z powodu szkód górniczych i zagrożenia podmywaniem budynki wzmocniono szerokimi przyporami. Przypory zaopatrzono na poziomie stopy fundamentowej w kanały stanowiące rodzaj drenażu. Na terenie klasztoru zlokalizowany był cmentarz. Przebadano 52 groby ze szkieletami leżącymi na osi wschód-zachód z głową skierowaną na zachód. Od XV w. za cmentarz służył wirydarz. Na terenie klasztoru znaleziono liczne fragmenty ceramiki piętnastowiecznej, ze sporym udziałem naczyń stołowych (Myszka 1981). W trakcie badań w 2011 r. odsłonięto południową ścianę prezbiterium wzniesioną w analogicznej technice jak północna. Od południa do ściany dostawiono w czasach nowożytnych masywne przypory. Nie udało się ustalić przebiegu ścian nawy. Być może w ogóle jej nie było.  Kościół św. Ducha Kościół przy szpitalu.  Kaplica św. Krzyża Znajdowała się na przedmieściu od strony Krakowa (Kiryk 1978: 87). Powstała prawdopodobnie na początku XVI w. (Molenda 1978: 228).  Kościół św. Jana Kantego Mieścił się na cmentarzu (Kiryk 1978: 87)  Kościół Matki Boskiej Anielskiej Od strony Żurady (Kiryk 1978: 87).  Synagoga Została wzniesiona po pożarze miasta w 1584 r. w północnej jego części, między furtą parczewską a terenem klasztoru. W jej obręb włączono jedną z baszt. Znajdowała się przy uliczce biegnącej na zapleczu północnego przyrynkowego bloku zabudowy (Molenda 1978: 260).  Kościół św. Jana Chrzciciela w Starym Olkuszu Kościół wzniesiony na grodzisku, prawdopodobnie po jego zniszczeniu w 1 poł. XIV w. Pierwotnie wzniesiony na planie prostokąta o wymiarach 16,5 x 10,5 m z przyporami narożnymi i bocznymi. W XVI w. kościół przebudowano i pomniejszono do rozmiarów 9,4 x 6,8 m. Kościół istniał do wieku XVIII. Na mapie z tego okresu przedstawiony jest jako ruina (IA 1979: 257). Z kościołem łączony jest cmentarz, znajdujący się na majdanie grodziska oraz poza jego wałami. Zmarłych chowano w trumnach, wzdłuż linii wschód-zachód. Przeważnie bez wyposażenia, w niektórych sprzączki lub obrączki. Pochówki datowane na XIV w. W obrębie kościoła odkryto pochówki z monetami w ustach (najczęściej boratynki Jana Kazimierza). Kościół mógł zostać zniszczony w trakcie najazdu szwedzkiego (IA 1978: 198). g. Fortyfikacje (rys. XI.25.13) W fazie polokacyjnej Olkusz został otoczony fortyfikacjami drewniano-ziemnymi. Od początku XIV w. wzmiankowane są bramy miejskie (Molenda 1978: 162). Pozostałości najwcześniejszych fortyfikacji odkryto podczas badań w północno-zachodniej części miasta. Relikty składały się z wału o wysokości 1 m i szerokości u podstawy ok. 6 m. Wał usypany był z gliny z drobnym gruzem wapiennym i domieszką piasku. Przed wałem znajdowała się fosa o głębokości 2 m i szerokości 5,5 m. W nasypie wału znaleziono denar Władysława Łokietka z lat 1320-1333. W warstwach występujących pod nasypem znaleziono materiał ceramiczny datowany na 2 poł. XIII i 1 poł. XIV w. Pozwala to datować najstarsze umocnienia na 1 poł. XIV w. (rys. XI.25.14) (IA 1978a: 238, 1980a: 226-227; Myszka 1980: 65; 1981: 283-284, 2000: 217-218). Pozostałości fosy znaleziono także podczas badań po południowej stronie miasta. Fosa w tym miejscu miała szerokość 5 m i głębokość 1,75 m. (Myszka 1980: 65; 1981: 283; 2000: 219). Po południowej stronie nie było jednak śladów wału. Stwierdzono także, miasto okalała sucha fosa, prawdopodobnie sezonowo napełniana przez wody opadowe (Myszka 1980: 66). Nieznany jest zasięg miasta w 1 poł. XIV w. po stronie wschodniej. Być może miasto było pierwotnie mniejsze (Myszka 1980: 66). Można domniemywać, iż pierwotne obwarowania miały charakter bardziej graniczny niż obronny. Mury obronne wspominane są w źródłach pisanych dopiero w 1366 r. Wg Kroniki Janka z Czarnkowa fortyfikacje Olkusza ufundował Kazimierz Wielki (Widawski 1973: 321). Pozostałości murów obronnych z XIV w. odkryte zostały podczas badań w północnej, zachodniej i południowej części miasta. Znane są także z kilku znalezisk przypadkowych (rys. XI.25.14-15) (Widawski 1973: 322-323). Mur obronny, posadowiony był na stoku fosy z pierwszej fazy umocnień. Zbudowano go w technice opus emplectum. Fundament miał grubość 2,2 m. Lico wykonano z ciosów czerwonego piaskowca a wnętrze z łamanego kamienia wapiennego (IA 1973: 261; 1974: 262; 1978a: 238, 1980a: 226-227; Myszka 1981: 283-284; 2000: 217, 219-220). Mur zwieńczony był zapewne blankowaniem. Wraz z budową muru wzniesiono baszty łupinowe. W źródłach ikonograficznych widocznych jest 10 baszt, łącznie mogło być ich 15. Najgęściej rozmieszczony były od północy, co 30-50 m, w pozostałych partiach umocnień odległości mogły dochodzić do 70 m. Baszty były prostokątne w rzucie poziomym i wysunięte przed lico muru. Prawdopodobnie ich wysokość była równa wysokości muru (Widawski 1973: 326). Archeologicznie przebadano dwie baszty. Baszta odkryta przy południowym odcinku murów wzniesiona była w tej samej technice co mur obronny. Posadowiono ją na fosie pierwszej fazy umocnień. W rzucie poziomym miała kształt prostokąta o wymiarach 7,5 x 6,5 m i była wysunięta 5 m przed lico muru. Przed basztą znajdowała się otaczająca ją fosa, łącząca się z zachowanym fragmentem fosy z pierwszej fazy. Prawdopodobnie została zniszczona w XV w. (Myszka 1981: 283; 2000: 221). Podczas badań na terenie dawnego klasztoru Augustianów odsłonięto pozostałości baszty narożnej, północno- wschodniej. W rzucie poziomym miała 10 x 5 m i wzniesiono ją w tej samej technice co pozostałe odcinki murów (rys. XI.25.12). Autorzy badań datują ją na koniec XIV stulecia (Pierzak, Rozmus 1997: 163-165). Kwestia datowania wschodniego odcinka fortyfikacji jest sporna. Mur w tym rejonie wzniesiony był w tej samej technice co w pozostałych częściach miasta. Za jego piętnastowieczną metryką może przemawiać posadowienie go na szybie górniczym, w którego zasypisku odkryto denarek Władysława Warneńczyka z lat 1434-1444, oraz obniżenie fundamentu muru tak by stanowił ścianę piwnicy budynku klasztornego datowanego na XV w. (Myszka 2000: 221). Kwestia ta wydaje się być nie do rozstrzygnięcia bez dalszych badań. W XVI w. w odległości ok. 10 m od muru obronnego wykopano nową fosę. Jej fragment, odkryty w północno-zachodniej części miasta miał 12 m szerokości i 4 m głębokości. Podobnie było po południowej stronie. Z nieznanych powodów nie zamknięto obwodu fosy od strony wschodniej. W 1534 r. wzmiankowany jest wał ziemny, być może znajdował się on pomiędzy fosą nowożytną a średniowieczną (Myszka 1981: 284, 287). Przebudowano także baszty, zamykając je od środka, i być może podwyższając. Późniejsze źródła ikonograficzne pokazują baszty wyższe od muru i zwieńczone wysokim dachem. Odkryte ślady przebudowy północno-wschodniej baszty narożnej świadczą, że baszty zaczęto zamykać od strony miasta już XV w. (Pierzak, Rozmus 1997: 165). Pierwotnie Olkusz miał dwie bramy miejskie, Sławkowską i Krakowską. Na widoku z 1810 r. brama Krakowska mieści się w wieży przejazdowej, a na planie z początku XIX w. widoczne są ślady jej przedbramia (Widawski 1973: 326). Z XVI w. pochodzą informacje o adaptacji wież bramnych i baszt na mieszkania. Wzmiankowane są także dwie fury, na północy i południu obwodu obronnego (Molenda 1978: 251). h. Zamek Brak danych o istnieniu zamku w Olkuszu. W źródłach pojawiło się określenie castrum hilcus, ale jest niejasne. i. Przedmieścia Pierwotnie przedmieścia obejmowały tereny bezpośrednio przy mieście, znane jako przedmieście sławkowskie i przedmieście krakowskie, oraz Stary Olkusz. Granica znajdowała się na potoku Brodek. Za potokiem znajdowały się miejskie stawy, młyn zbożowy i słodowy. W latach 1365-1367 do terenów miasta włączono wieś Parcze, gdzie znajdował się drugi młyn oraz kamieniołom. Wg źródeł pisanych na przedmieściach znajdowały się liczne płuczki rudy, roszty i huty oraz stajnie dla koni wykorzystywanych w kopalniach i hutach. Mieściła się tam także rzeźnia wzmiankowana w 1402 r. Po wykupieniu wsi Żurada, Witeradów i Starczynów ukształtowały się granice posiadłości miejskich, które przetrwały aż do XVIII w. Na północy Olkusz graniczył ze starostwem rabsztyńskim (Pomorzany, Zamek Rabsztyn, Olewin), na południu ze szlacheckimi wsiami Płoki, Czyżówka, Myślachowice, a na zachodzie ze sławkowskim kluczem dóbr biskupich oraz szlachecką wsią Bolesław (Molenda 1978: 166-167). W XV w. na przedmieściu sławkowskim powstał szpital św. Ducha. W spisie szosu z połowy XV w. na przedmieściu doliczono się 80 domów. W tej liczbie nie zawierają się nieruchomości należące do szlachty i duchowieństwa, przekazane przez mieszczan w darze klasztorowi i farze. Prawdopodobnie zabudowa na przedmieściach składała się z niewielkich budynków zamieszkałych przez jedną rodzinę (Molenda 1978: 166-169). Olkusz prawdopodobnie nie posiadał nadania terenów rolniczych. Dopiero w XIV w. utworzono 3 miejskie folwarki w Parczach, Żuradzie i Witeradowie. W Parczach znajdowały się ponadto dwa folwarki i kilka ogrodów należących do klasztoru i probostwa. W połowie XV w. w okolicy funkcjonował także folwark królewski (Molenda 1978: 189). 5. Uwagi 6. Literatura IA 1973, 1974, 1978, 1978a, 1979, 1980, 1980a, 1998; Kajzer i inni 2001; Kiryk 1997; Kiryk, Kołodziejczyk 1978; Krygier i inni 1971; Leśniak 2006; Molenda 1963, 1972, 1978; Myszka 1981, 2000; Nowak 1978; Pierzak 1997; Pierzak, Rozmus 1997; Pierzak i inni 2001, 2004; Rajman 1998; Rozmus, Roś 2004; Stadnik 1965; Widawski 1973; Wyrozumska 1959 Rys. XI.25.1. Olkusz. Mapa topograficzna okolic miasta. Żółtą przerywaną linią zaznaczono obszar miasta lokacyjnego. 1 – grodzisko w Starym Olkuszu (źródło: Geoportal 2, http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/, warstwa: Raster, dostęp: 9.09.2014). Rys. XI.25.2. Rejon olkuski w okresie przedlokacyjnym (A – sztolnie; B – kopalnia; C – huta; D – miasto; E – mniejsza miejscowość; F – ważniejsze szlaki; linią przerywaną zanan oczono domniemany przebieg szlaków). Barwą żółtą zaznaczono domniemany zasięg osiedla przedlokacyjnego (mapa na podstawie Molenda 1972: mapa 2). Rys. XI.25.3. Olkuski rejon wydobywczy w okresie prac powyżej poziomu wodnego (XIV-XV w.) (A – sztolnie; B – kopalnia; C – huta; D – miasto; E – mniejsza miejscowość; F – ważniejsze szlaki; linią przerywaną zanan oczono domniemany przebieg szlaków) (mapa na podstawie Molenda 1972: mapa 2). Rys. XI.25.4. Olkuski rejon wydobywczy w okresie przejścia do prac w poziomie wodnym (2 poł. XV w. – 1 poł. XVI w.) A – sztolnie; B – kopalnia; C – huta; D – miasto; E – mniejsza miejscowość; F – ważniejsze szlaki; linią przerywaną zanan oczono domniemany przebieg szlaków) (mapa na podstawie Molenda 1972: mapa 2). Rys. XI.25.5. Olkuski rejon wydobywczy w okresie sztolniowym (2 poł. XVI w. – 1 poł. XVII w.) (A – sztolnie; B – kopalnia; C – huta; D – miasto; E – mniejsza miejscowość; F – ważniejsze szlaki; linią przerywaną zanan oczono domniemany przebieg szlaków) (mapa na podstawie Molenda 1972: mapa 2). Rys. XI.25.6. Olkusz i Stary Olkusz oraz przebieg dawnych dróg. Opr. W. Leśniak (1 – osada Stary Olkusz; 2 – zamek Rabsztyn; 3 – miasto lokacyjne; 4 – grzęzawiska; 5 – strome wzniesienia terenu; 6 – piaski; 7 – rzeczki-poniki; 8 – główny szlak handlowy Kijów-Wrocław; 9 – inne ważne drogi; 10 – późniejszy rozwój Siecie drogowej w kierunku Krakowa; 11 – drogi związane z funkcją zamku) (Molenda 1978: 156). Rys. XI.25.7. Rekonstrukcja rozplanowania centrum Olkusza wg Z. Beiersdorfa (Krasnowolski 2004a: 171). Rys. XI.25.8. Hipotetyczna rekonstrukcja rozmierzenia lokacyjnego centrum wg B. Krasnowolskieg; mury obronne z basztami wg Leńsiaka, piwnice kamienic wg inwentaryzacji w posiadaniu MKZ w Olkuszu (Krasnowolski 2004a: 171). Rys. XI.25.9. Olkusz. Rynek 4 (budynek dawnego starostwa). Relikty architektury średniowiecznej, odkryte w trakcie badań wykopaliskowych w latach 1990, 1992-1993 w obrębie tzw. kwartału „królewskiego”. U dołu fragment muru obronnego z basztą, powyżej uliczka przymurna i relikty murowanych budynków na zapleczu działek. U góry budynek dawnego starostwa. w – wykop; k – kamienica; s – sonda (Pierzak 1997: 152). Rys. XI.25.10. Olkusz. Dom parafialny. Obszar z zaznaczonymi obiektami (Rozmus, Roś 2004: 273). Rys. XI.25.11. Olkusz. Ul. Kościuszki. Plan północno-wschodniego fragmentu miasta z naniesionymi wg dawnych przekazów fragmentami muru obronnego i półbaszty oraz wrysowanymi w obecną topografię miasta zabudowaniami klasztoru oo. Augustianów i kościoła (wg W. Leśniaka). Strzałką zaznaczono teren badań przy murach obronnych (Pierzak, Rozmus 1997: 163). Rys. XI.25.12. Olkusz. Ul. Kościuszki. Rzut odkrytych reliktów architektury oraz rozmieszczenie wykopów archeologicznych: A – relikt muru obwodowego; B – relikty półbaszty; C – mur wewnętrzny z wieku XVI; D – zamknięcie półbaszty, tworzące w 1 poł. XV w. basztę (Pierzak, Rozmus 1997: 164). Rys. XI.25.13. Rekonstrukcja przebiegu muru obronnego i zabudowy klasztoru augustianów wg Z. Beiersdorfa (Myszka 1980: 77). Rys. XI.25.14. Hipotetyczna rekonstrukcja przebiegu umocnień obronnych w 1 poł. XIV w. wg M. Myszki (Myszka 1980: 77a). Rys. XI.25.15. Hipotetyczna rekonstrukcja przebiegu umocnień obronnych w 2 poł. XIV w. wg M. Myszki (Myszka 1980: 78). Rys. XI.25.16. Hipotetyczna rekonstrukcja przebiegu umocnień obronnych w końcu XIV i w XV w. wg M. Myszki (Myszka 1980: 79). Rys. XI.25.17. Ważniejsze obiekty z XIV-XVII w. na tle dzisiejszego stanu rozplanowania. Opr. W. Leśniak (1 – kościół parafialny; 2 – klasztor i kościół augustianów; Linia ciągła – mury zachowane, odkryte podczas badań archeologicznych w latach 1973-1975; linia przerywana – mury odtworzone na podstawie przekazów ikonograficznych; 3 – ratusz; 4 – łaźnia; 5 – szpital i kościół szpitalny; 6 – Brama Sławkowska; 7 – Brama Krakowska; 8, 9 – budynki mieszkalne, posiadające przetrwałe do dziś cechy gotyckie; 10 – kaplica Loretańska przy kościele parafialnym; 11 – kruchta i wejście na chór w kościele parafialnym; 12 – baszta, prawdopodobnie przebudowana potem na dzwonnicę; 13 – furta Parczewska; 14, 15 – budynki mieszkalne, posiadające przetrwałą do dziś renesansową kamieniarkę bram (obramowania wczesnobarokowe występują także w budynkach oznaczonych nr 8); 16 – synagoga; 17 – kaplica Loretańska przy kościele klasztornym; 18 – kościół św. Krzyża) (Molenda 1978: 161). Rys. XI.25.18. Centrum Olkusza na planie Deutscha z 1767 r. wg przerysuj J. Zgrzebnickiej (Krasnowolski 2004a: 170). XI.26. PELHŘIMOV 1. Lokalizacja Okres Pelhřimov, kraj Vysočina, Czechy Miasto położone na lewym brzegu rzeki Bělá, w jej zakolu, na lekko opadającym ku wschodowi terenie. Przeciwny brzeg rzeki był prawdopodobnie bardziej stromy. Dolina staje się głębsza na północ od miasta. Dookoła otoczona jest przez niewysokie wzgórza. 2. Rys historyczny We wczesnym średniowieczu pelhřimovsko było terenem przygranicznym. Tereny były prawdopodobnie zalesione. Kolonizacja rozpoczęła się w XII w. Tereny należały do biskupstwa praskiego, które stało za powstaniem klasztoru benedyktynów (1144 r.) a później premonstratensów (1149 r.) w Želive. Do 1226 r. klasztor kolonizował tereny od Humpolca aż do rzeki Jihlavy. Pod koniec XIII w. w pd.-wsch. Czechach dochodziło do buntów rycerstwa. W toku walk ucierpiał Pelhřimov. Biskup uzyskał wtedy pozwolenie na ufortyfikowanie swoich miast, twierdz, zamków i niektórych kościołów. W 2 poł. XIII w. w źródłach pisanych prawie brak informacji o górnictwie w rejonie Pelhřimova (Hrubý i inni 2012: 346-347). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Od wschodu miasto otacza rzeka Bělá. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka (rys. XI.26.1) Złoża rud ołowiu, srebra, cynku i żelaza znajdują się na wschód od Pelhřimova. Obszar ich występowania można wymierzyć liniami Pelhřimov – Putimov – Nemojov – Radňov – Letny – Dobrá Voda u Pelhřimova – Nová Buková – Černov – Horní Cerekev – Těšenov – Rohozná – Nový Rychnov – Jankov – Vyskýtná – Opatov – Dudín – Ústí – Mysletín – Zachotín – Častonín – Sedliště – Střítež i Proseč pod Křemešníkem – Řemenov – Chválov – Pelhřimov. Ma powierzchnię ok. 110 km2. Złoża te mają charakter żyłowy i polimetaliczny (Hrubý i inni 2012: 344). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Pelhřimovski okręg górniczy ma powierzchnię ok. 200 km2 i rozciąga się między Horni Cerekvią, Pelhřimovem, Humpolcem i Heralcem. Górnictwo rozwijało się głównie w okresie przedhusyckim. Odnowienie górnictwa w XVI w. było krótkotrwałe (Litochleb 1996: 8; Hejhal i inni 2005: 54). Rozkwit górnictwa nastąpił w XIII-XIV w. w związku z górnictewem havličobrodskim i igławskim. Górnictwo podupadło w 2 poł. XIV w. Najpóźniejsze informacje o kopalniach w tym okresie pochodzą z 1370 r. I dotyczą Rohozná (Litochleb 1996: 8). Przyczyn upadku górnictwa należy upatrywać w problemach technicznych i wyczerpaniu się bogatych przypowierzchniowych złóż (Litochleb 1998: 9). W XVI w. prace górnicze prowadzono pomiędzy Pelhřimovem a Novým Rychnovem, w okolicy Křemešníku, Rohozná, Pavlova. Kopalnie nie były zbyt duże. Wydobywano raczej ubogie rudy, przerabiano je w małych hutach położonych w pobliżu kopalń (wg archiwaliów znajdowały się w Radńov-Lešnov, Proseč-Putimov, Rohozná, Pavlov). W XIX i XX w. większe ilości żużli, czy tygielków lub pieców znajdowano w rejonie Ústí, Křemešník, Radnov-Lešnov, Chaloupky, Slavníč, Lesní Mlýn (Litochleb 1996: 9). Pelhřimov położony był dość daleko od złóż (kopalnie igławskie znajdują się 1-3 km do 9 km od miasta). Najbliżej znajdują się 5,4 km, zwykle jest to 6,5-9 km, a dochodzą i do kilkunastu. Z tego powodu powstały tu mniejsze miasteczka górnicze – Horní Cerekev, Nový Rychnov, Rohozná (patrz niżej). Minimalna granica między miastem a pracami górniczymi wynosi 1,5 km. A maksymalnie 8,5-9 km. Brak informacji w źródłach pisanych o organizacji górniczej w Pelhřimoviu (Hrubý i inni 2012: 410). W okręgu górniczym zachowały się pozostałości prac wydobywczych:  Putimov, Proseč, Střítež pod Křemešníkem, Nemojov, Radńov – strefa wydobycia koło Proseča, zachowane szyby i hałdy. Być może pozostałości prac z XVI w. W innych miejscach pojedyncze szyby górnicze (Hrubý i inni 2012: 347).  Vyskytná, Branišov, Sázava pod Křemešníkem – szyby zachowane koło Branišova i Vyskytnej. W okolicy znaleziono średniowieczne młotki (Hrubý i inni 2012: 348).  Dobrá Voda, Letny, Nová Buková, Chrástov, Čejkov – szyby koło Čejkova, znaleziono tam ceramikę z XIII w., młotki, oraz dwie monety Wacława IV. Szyby także koło Letnego (Hrubý i inni 2012: 348).  Řeženčice, Těšenov, Nový Rychnov, Rohozná – stare roboty w okolicach Rezenicic. Najwięcej pozostałości w okolicach Rohozne (ujścia sztolni, szyby górnicze i poszukiwawcze, hałdy). Znaleziono tam ceramikę od XIII-XIV w. do XVI w. Górnictwo funkcjonowało tu w XIII-XIV w., odnowiono je w XVI w. (Hrubý i inni 2012: 348). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Cvilínek – (rys. XI.26.2) osada górnicza w pobliżu Horní Cerekvi (3 km na pd.-pd.-wsch.), 11,5 km od Pelhřimova i 5 km od Novego Rychnova, badana w latach 2009-2010. Osada funkcjonowała w 2 poł. XIII w. do roku ok. 1300. Osada znajdowała się w górnym biegu potoku Kamenička (Hrubý i inni 2012: 340). Ok. 40-100 m od stanowiska przebiegała żyła rudna, biegnąca na linii płn.-wsch. – pd.-zach. o długości ok. 1000 m. Występowały w niej piryt, arsenopiryt, sfaleryt, rzadziej galenit, tetraedryt, chalkopiryt, pirotyn (siarczek żelaza) (Hrubý i inni 2012: 345). Prace górnicze prowadzono metodą szybowa, nie udało się ustalić czy istniały w tym rejonie sztolnie. Ruda była wstępnie oddzielana w okolicy szybów, następnie przewożona nad potok (transport do ok. 600-150 m). Nad potokiem ruda była ręcznie segregowana. Powstawał koncentrat, podzielony wg minerałów. Rudę następnie przerabiano w młynie (kamienie młyńskie znaleziono 0-20 m od cieku wodnego). Następnie rudę przewożono do płuczek oddalonych od cieku wodnego i miejsca segregacji o 20 m. Płukano ją w korytach i wyłożonych drewnem jamach (rys. XI.26.3). Nie udało się natomiast znaleźć śladów prażenia rudy (Hrubý i inni 2012: 405). Na stanowisku znaleziono ślady wytopu rudy (galena), oraz prac metalurgicznych (przetapianie rud srebra w ołowiu, probierstwo) (Hrubý i inni 2012: 406). Na stanowisku znajdowały się ślady działalności rzemieślników (rzemiosła drzewne) oraz prawdopodobnie kilku kowali. Część mieszkalną tworzyły 4 zagłębionymi domami z których dwa miały w środku piece (rys. XI.26.5). Do budynków prowadziły szyje zejściowe ze schodami. Budynki znajdowały się generalnie w odległości 55-166 m od urządzeń metalurgicznych z wyjątkiem kilku pieców które były bliżej (6, 19, 25, 32 m). Być może reszta osady znajdowała się na wschód od odkrytych. Domy zamieszkane były prawdopodobnie przez górników i ich rodziny. W pewnym momencie zmieniła się forma użytkowania terenu – część obszaru otoczono rowem powodując zniszczenie dwóch domów. Być może miał to być w zamierzeniu obiekt typu motte (rys. XI.26.4). Przestał funkcjonować prawdopodobnie wraz z górnictwem (Hrubý i inni 2012: 407). Cvilínek znajduje się w odległości 550 m od najbliższej średniowiecznej wsi i 570-1800 m od dalszych. Osada funkcjonowała (wg dat dendro, znalezisk ceramiki i kontekstu kolonizacji górniczej w regionie) od poł. lat 60-tych XIII w. do pocz. okresu luksemburskiego. Nie wiadomo jednak jaka była skala wydobycia i produkcji, ilu było mieszkańców oraz czy była to osada sezonowa czy całoroczna (Hrubý i inni 2012: 409).  Horní Cerekev – wzmiankowana jako miasto pod koniec XIII w. Przed 1290 r. otrzymał ją Tobiáš z Benešova (syn biskupa praskiego), który nadał miastu przywileje. Już w XIII w. albo XIV w. powstała siedziba feudalna w postaci wodnej twierdzy a później zamku. Do XV w. miasteczko należało do szlachty. Miasto ma podłużny czworokątny rynek zorientowany na linii płn.-zach. – pd.-wsch. zwężający się ku pd.-wsch. Ma on długość 200 m i szerokość ok. 70 m. W pd.-wsch. części w pobliżu dawnego zamku znajduje się gotycki kościół parafialny pod wezwaniem Zwiastowania Panny Marii (Hrubý, Hejhal 2011: 150; Hrubý i inni 2012: 347).  Nový Rychnov – miasteczko pojawiło się w źródłach pisanych w 1352 r. Miało prostokątny rynek orientowany na linii wsch.-zach. Z jego narożników wybiegały ulice. Dodatkowe uliczki wychodziły z rynku w dłuższych pierzejach. Długość placu dochodziła do 202 m a szerokość 60-63 m. Przy rynku znajdował się pierwotnie gotycki kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowziętej Panny Marii z lat 1343-1363. W XIV w. miasteczko było we władaniu biskupów praskich. W tym okresie powstał tam dwór. W poł. XVI w. należał do rodu Leskovców, którzy usiłowali odnowić górnictwo w okolicy. W 1 poł. XIV w. twierdza (dwór) a potem zamek stał się siedzibą burgrabstwa. W mieście pod koniec XIV w. działały trzy młyny (miało charakter rolniczy?). Prace górnicze prowadzono w odległości 1200-2600 m na pd.-zach. od miasteczka. W pobliżu osady Čejov znaleziono ślady górnictwa, hutę z ceramiką z XIII w. oraz górnicze żelazka i dwa grosze Wacława IV (Hrubý, Hejhal 2011: 151).  Rohozná – miasteczko miało prostokątny rynek na usytuowany na linii pd.-zach. – płn.-wsch. z każdego narożnika wychodziły ulice. Rynek ma długość 198 m i szerokość 95 m. Wójt wzmiankowany jest w 1379 r. Ślady górnictwa znajdują się 1100-1500 m na płn. od miasteczka, na pd. stoku góry Čertuv hrádek. W pobliżu stanowiska znaleziono fragmenty ceramiki z XIII w. Najstarsza wzmianka o górnictwie w Rohoznie pochodzi z 1370 r. Górnictwo poświadczone jest także w XVI w. (Hrubý, Hejhal 2011: 153). g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Hejhal i inni 2005; Hrubý, Hejhal 2011; Hrubý i inni 2012; Litochleb 1996 Rys. XI.26.1. Pelhřimovski okręg górniczy. Zaznaczony obszar występowania rud oraz większe pasma żylne. 1 – Výskytná; 2 – Nový Rychnov; 3 – Cvilínek u Černová; 4 – Rohozná; 5 – Horní Cerekev (mapa: http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/ warstwa: Základní mapy ČR; zasięg złóż na podstawie Hrubý i inni 2012: 345). Rys. XI.26.2. Plan stanowiska Cvilínek (Hrubý i inni 2012: 351). Rys. XI.26.3. Cvilínek. Plan strefy wstępnego przerobu (płuczki, kanały) (Hrubý i inni 2012: 353). Rys. XI.26.4. Cvilínek. Obszar osadniczy z zagłębionymi domami ora młodszym rowem (Hrubý i inni 2012: 382). Rys. XI.26.5. Cvilínek. Relikty zagłębionych budynków (Hrubý i inni 2012: 383). XI.27. PUKANEC 1. Lokalizacja Kraj Nitrzański, okres Levice, Słowacja Miasto znajduje się na południowo wschodnich stokach Szczawnickich Vrchów, na obszarze północnej części Bátovskiej kotliny, na wysokości 350 m n.p.m. Położone było na stoku doliny potoku Sikenica, u podnóży, rozciągających się na zachód od miasta szczytów (rys. XI.27.2). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Najstarsze osadnictwo wzmiankowane było przed 1270 r. na południe od Pukanca, w rejonie Devičan. Pierwsza wzmianka o Pukancu pochodzi z 1270 r. gdy czterej mieszczanie szczawniccy otrzymali od Beli IV tereny Pukanca, Bohunic i Dekýša. W 1321 r. król Karol Robert nadał pukanieckie kopalnie szlachcicom Ondrejovi i Julovi, ale już w 1331 r. Pukanec wrócił pod władzę króla (Štefánik 2010e: 362-363). b. Faza polokacyjna Przywilej lokacyjny miasto otrzymało prawdopodobnie w latach 1321-1331. W 1331 r. po raz pierwszy wzmiankowany był wójt pukaniecki, co świadczy o istnieniu władz miejskich. W latach 1337-1345 mieszczanie pukanieccy rozpoczęli prace górnicze w Novej Bani. W 1388 r. Pukanec wraz z innymi miastami górniczymi stworzył związek miast górniczych. W 1424 r. przeszedł na własność królowej Barbary. Do 1548 r. należał do kolejnych królowych. W latach 1440-1441 miasto w sporze o tron stanęło po stronie królowej Elżbiety. W 1442 r. miasto zostało być może zniszczone wraz z Bańską Szczawnicą i Bańską Belą. W latach 1443, 1445, 1453 w rejonie były trzęsienia ziemi. W 1497 r. miała miejsce epidemia. Ok. 1502/1505 r. miasto trafiło w ręce Turzonów (Štefánik 2010e: 363). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Największym ciekiem wodnym była płynąca z północy na południe, odległa o ok. 1,5 km na wschód od miasta rzeka Sikenica, w której szerokiej dolinie znajdowało się miasto. Współcześnie liczne drobne cieki wodne wypływają w pobliżu miasta z górskich dolin na zachód od niego. b. Sieć dróg Na północ biegła główna droga w kierunku Bańskiej Szczawnicy. Na zachód biegła lokalna droga na Brehy i Novą Banię. Na południe biegły drogi na Bohunice i Jablońovce oraz Devičany, skąd droga biegłą do Bátovców i Kmeťovców oraz Žemberovców. Stamtąd do Levic i na południe do Krškan i Mýtnych Ludan (Štefánik 2010e: 361). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża znajdowały się na zachód od miasta. Miały charakter żyłowy. Występowało w nich złoto oraz rudy srebra. Ok. 2,5 km na południowy-zachód od miasta złoża znajdowały się w dolinie Devičianskej, Benkovej i Sovej (żyła Barbara). Na zachód, bliżej miasta znajdowały się żyły Jakub, Wasserbrucher, oraz najintensywniej eksploatowana w średniowieczu żyła Weitenzeche w Chorvátovej dolinie. Na północny-zachód znajdowała się żyła Biela Baňa, a ok. 1 km dalej żyły Nussbaum i Gottesgabe. Poniżej strefy utleniania żyły były bardzo ubogie. Najbogatsze części wyczerpały się pod koniec średniowiecza (Štefánik 2010e: 361). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.27.1) Pozostałości najstarszych prac górniczych (zapadliska, jamy, rowy) znajdują się na północ i północny-zachód od Pukanca. Początkowo prawdopodobnie stosowano technikę odkrywkową. Pierwsza wzmianka sugerująca działalność górniczą w regionie pochodzi z 1270 r. Bezpośredni przekaz pochodzi z 1321 r. kiedy król Karol Robert darował pukanieckie kopalnie srebra szlachcicowi Julovi i jego bratu Ondrejovi (Štefánik 2010e: 363). Kopalnie w latach 20-tych i 30- tych XIV w. musiały przynosić znaczne dochody skoro pozwoliły mieszczanom Pukanca inwestować w innych regionach. Prawdopodobnie w 1329 r. wspominany jest młyn górniczy w pobliskich Devičanach. W 1463 r. wspomniany był młyn górniczy koło Pukanca. Z 1483 r. pochodzi informacja o młynie górniczym w Devičanach na pokotku Stolńa (Štefánik 2010e: 363). Także w Pukancu w latach 70-tych XV w. kunszty wodne miał budować Jan Turzo. Upadek górnictwa nastąpił prawdopodobnie pod koniec XV w. Potwierdzony jest na początku XVI w. zwolnieniami miasta z podatków i urbury (Štefánik 2010e: 363). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze W 1321 r. wspominany jest teren przynależny do Pukanca w promieniu 1 mili (Štefánik 2010e: 362). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny W centrum miasta znajdował się trójkątny plac, wokół którego skoncentrowana była zabudowa. Nad rynkiem dominował kościół parafialny św. Mikołaja. Budynek kościelny funkcjonował już być może przed 1321 r. Z 1320 r. pochodzi kamień nagrobny przy głównym ołtarzu. Kościół św. Mikołaja powstał w XIV w. być może w miejscu starszego romańskiego kościoła (Štefánik 2010e: 363). Gotycki kościół był pierwotnie jednonawowy z kwadratowym prezbiterium. Ok. 1400 r. dostawiono północą boczną nawę. Do pocz. XVI w. kościół nakryty był stropem, a ok. 1506 r. zbudowano późnogotyckie sklepienie. Obecna wieża pochodzi z XIX w. (Štefánik 2010e: 364). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze W latach 30-tych XIV w. w Pukancu powstała komora górnicza (dom królewski) (Štefánik 2010e: 363).  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Szpital w Pukancu wzmiankowany był w 1433 r. (Štefánik 2010e: 364).  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje Kamienne fortyfikacje miasta pochodzą z XVI w. Wcześniej być może istniała jakaś forma fortyfikacji drewnianych (Štefánik 2010e: 364). h. Zamek Miejski zamek powstał wokół kościoła parafialnego. Całość otoczono murem. Na terenie zamku znajdował się ratusz (Štefánik 2010e: 364). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Štefánik 2010e Rys. XI.27.1. Pozostałości prac górniczych wokół Pukanca. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 22.08.2014). Rys. XI.27.2. Pukanec. Mapa topograficzna miasta wraz z okolicą (http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire warstwa: RETM25, dostęp: 22.08.2014). XI.28. ROŻNIAWA 1. Lokalizacja Kraj Koszycki, okres Rożniava, Słowacja Rożniava leży na styku kotliny Rożniawskiej i Rudaw Słowacich, na północnym skraju Słowackiego krasu, na wysokości 314 m n.p.m. Kotlina Rożniawska ma 7 km szerokości i 11 km długości, oraz przebieg wschód-zachód. Przepływa przez nią rzeka Slaná (rys. XI.28.2). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Brak badań archeologicznych nie pozawala na określenie kiedy rozpoczęło się osadnictwo w rejonie miasta. W 1243 r. tereny te miały znajdować się w obrębie ziem rodziny panującej. Na tym obszarze znajdował się klasztor (być może w Lipovniku, ok. 7 km na pd.-wsch. od Rożniawy) i zamek (lokalizowany nad drogą z Lipovnika do Jablonova nad Turńou). Prawdopodobnie osadnictwo rozpoczęło się tutaj już w XII w. Pierwsi osadnicy być może przybyli by płukać złoto w potoku Drázus, który wypływał ze Słowackich Rudaw. Śladem tej działalności mogą być zachowane w pobliżu miasta jamy. Od XIII w. prace górnicze przesunęły się do dolin pod szczytem Volovec. Najstarsze znalezione w rejonie monety (znaleziska z XIX w.) to srebrne monety Wacława IV czeskiego. Odkryto je w trakcie przebudowy kościoła parafialnego (Skalská 2010: 384). Pierwszych poszukiwaczy kruszców można być może wiązać z poddanymi królewskimi z władztwa turniańskiego. Zwiększony napływ osadników związany był z działalnością arcybiskupa. Od końca pierwszej tercji XIV w. mógł nastąpić większy napływ osadników ze Spiszu związanych z górnictwem. Od XV w. zaczęli być wzmiankowani przedsiębiorcy górniczy z innych ośrodków (Smolnik, Lewocza, Gelnica, Koszyce, Bańska Szczawnica) (Skalská 2010: 386). b. Faza polokacyjna Mieszkańcy Rożniawy płacili pod koniec XIII w. wspólną daninę, jeszcze przed nadaniem jej arcybiskupowi ostrzyhomskiemu. Na tej podstawie zakłada się, że już wtedy istniało miasto (Skalská 2010: 384). 1291 r. Król Andrzej III darował Rożniawę z całym jej majątkiem arcybiskupowi ostrzyhomskiegom. Arcybiskup otrzymał także ósmą część z wydobytego srebra. Nadanie to zostało potwierdzone przez Karola Roberta w 1313 r. i 1320 r. W 1323 r. król potwierdził nadanie ponownie. Arcybiskup otrzymał także wszystkie kopalnie złota i srebra (Skalská 2010: 385). W 1440 r. miasto w sporze o węgierski tron stanęło po stronie królowej Elżbiety. W kolejnych latach miasto przeżywało serię najazdów i przemarszów wojsk. W 1456 r. Rożniawa została zajęta przez husytów (bratirków, odłam husytów złożony z niedobitków po bitwie pod Lipanami, stanowili znaczną siłę w czasach rozgrywek o węgierski tron). W 1459 r. husyci z Rożniawy zostali pokonani przez wojska Macieja Korwina. W 1487 r. Rożniawa przystąpiła do związku miast górniczych (Skalská 2010: 386). Od 1291 r. mieszkańcy Rożniawy byli zwolnieni z myta w całym regionie przez arcybiskupa, co dobrze wpływało na rozwój handlu. Pierwsza wzmianka o targu pochodzi z 1430 r., jednak prawdopodobnie funkcjonował on już wcześniej (Skalská 2010: 387). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Obecnie głównym ciekiem wodnym w rejonie Rożniawy jest rzeka Slaná. Biegnie z północy na południe, i przepływa tuż obok miasta, po jego zachodniej stronie. Można przypuszczać, że w wielu dolinach były mniejsze cieki wodne. b. Sieć dróg Głównym szlakiem była „magna via”, która wiodła z Levíc, Lučenca, Rimavskiej Soboty do Tornale, gdzie się rozdwajała na dwa szlaki, południowy do Boršudskiej żupy i północny przez Plešivec na Rożniawę i Koszyce. W Rożniawie droga rozdzielała się ponownie. Jedna odnoga biegłą na Štítnik, na północ w kierunku Spiszu i Polski, a trzeci na Koszyce (Skalská 2010: 383). Kotlina Rożniawska jest dostępna ze wszystkich stron i stanowi naturalne miejsce przebiegu szlaków. Miasto powstało na ich skrzyżowaniu (Skalská 2010: 383). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Teren występowania rud rozciąga się na obszarze o długości 12 km i szerokości 4 km na płn.-zach. i płn.-wsch. od miasta. Na tym terenie wydzielić można trzy rejony występowania rud: w okolicy masywu Volovca (1283,7 m n.p.m.) gdzie występują rudy antymonowe, miedziane złotonośne, w okolicach Kalvari, Rozgangu (638 m n.p.m.) i Rákoša (800 m n.p.m.) oraz w masywie Tureckej (953,5 m n.p.m.) z rudami żelaza oraz miedzi i srebra (Skalská 2010: 383). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.28.1) Pierwsze informacje o górnictwie srebra pochodzą już z 1291 r. W latach 20-tych XIV w. odkryto złoża złota. Z lat 30-tych i 40-tych XIV w. pochodzą informacje o urburze i sądzie górniczym. Zyski z górnictwa czerpał arcybiskup ostrzyhomski (Skalská 2010: 386). Na początku XV w. w górnictwo zainwestowali przedsiębiorcy z Normymbergi. Złoża powierzchniowe zaczęły się wyczerpywać w połowie XV w. Pod koniec XV w. doszło do problemów z odwadnianiem kopalń (Skalská 2010: 387). Po wojnach w XV w. doszło do zniszczenia infrastruktury oraz braku siły roboczej. Wykorzystali to górnicy z Nadabuly, którzy chcieli się uniezależnić od miasta (Skalská 2010: 387). Od początku lat 60-tych zintensyfikował się napływ kapitału z Lewoczy, Kieżmarku, Smolnika i Koszyc, oraz pierwsze kontakty z Martinem i Janem Turzonami. W 1516 i 1524 r. arcybiskup dla wzmocnienia górnictwa wydał przywilej zwalniający z urbury na 4 a potem 8 lat tych, którzy zaczną prace górnicze (Skalská 2010: 387). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze Terytorium przynależne do miasta miało powierzchnię ok. 5891 ha i składało się głównie z lasów. W 1291 r. obszar miasta miał sięgać do Břotina i Rudnej na pd.-zach., a na płn.-zach. po potok Bystra, gdzie granica przechodziła na lewy brzeg Slany, dalej przez współczesny Betliar, a na północy aż po Sulovą, po szczyt Volovec, na zachodzie do terenów Krasnohorskeho Podhradia. Pd. granicą była rzeka Čremošná (Skalská 2010: 383). Na pocz. 2 poł. XIV w. w pobliżu Rożniawy założono dwie gminy na prawie niemieckim, dzisiejsze Čučma i Nadabula (na płn. od miasta). Ich mieszkańcy uzyskali takie prawa jak obywatele Rożniawy. W średniowieczu zamieszkane były przez górników i robotników górniczych (Skalská 2010: 383). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny W centrum miasta znajdował się czworokątny rynek. Kościół parafialny ulokowany był poza rynkiem, na północny-zachód od niego. Przed powstaniem Rożniawy w rejonie ul. Klepuš znajdowała się luźno zabudowana osada górników, ulokowana przy miejscach wydobycia (sztolnie). Kościół zbudowano na północ od Klepuša. Rożniawa zaczęła nabierać miejskiego charakteru po tym jak przeszła w ręce arcybiskupa ostrzyhomskiego. Na teren rynku wchodziły główne ulice prowadzące z Krásnej Horky, Štítnika, Plešivca i Dobšinej. Wokół rynku rozmieszczone były dwupoziomowe domy mieszczańskie. Po środku rynku znajdował się ratusz. W poł. XV w. zabudowa rozszerzyła się na okolicę kościoła parafialnego. Kościół był jednonawowy z poligonalną apsydą. W 2 poł. XV w. miasto przeżyło okres rozbudowy. Na przełomie XV i XVI w. z inicjatywy arcybiskupa przebudowano kościół parafialny. Zbudowano boczne nawy i nakryto go sklepieniem. Przebudowano go także w stylu późnogotyckim. Obecnie przy rynku znajdują się trzy domy, w których zachowało się gotyckie jądro. Ponadto zachowały się gotyckie piwnice oraz pozostałości drewnianego wodociągu z XVI w., który dostarczał wodę z Čučmianskiej doliny (Skalská 2010: 385). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół Wniebowzięcia Marii Panny (parafialny) Po raz pierwszy wzmiankowany w dokumencie z 1339 r. (Skalská 2010: 389). g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Skalská 2010 Rys. XI.28.1. Pozostałości prac górniczych wokół Rożniawy. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela, http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 22.08.2014). Rys. XI.28.2. Rożniawa. Mapa topograficzna miasta i okolic. Żółtą linią zaznaczono obszar lokacyjnego miasta (http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire warstwa: RETM25, dostęp: 22.08.2014). XI.29. SCHNEEBERG 1. Lokalizacja Landkreis Erzgebirgskreis, kraj związkowy Saksonia, Niemcy Miasto znajduje się na wysokości 466 m n.p.m. na wzgórzu, nad doliną potoków Schlema i Griesbach. Doliny były dosyć głębokie, osłaniały miasto ze wschodu, południa i częściowo zachodu. Na płn.-zach. od miasta rozciągał się równy teren zdatny dla zabudowy. 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna W ostatniej ćwierci XII w. powstały wsie Ortschafren, Griesbach, Lindenau, Zschorlau i wieś leśno-łanowa Scheibe, z której powstało Neustädel. W rejonie Neustädel w XII i XIII w. miano prowadzić prace górnicze, ale bez znaczenia dla rozwoju późniejszego Schneebergu (Wagenbreth, Wächtler 1990: 211). Schwabenicky podejrzewa, że pod Schneebergiem znajduje się starsza faza osiedla z XIV w. Miały by o tym świadczyć prace górnicze, które odkryto w kościele św. Wolfganga (rys. XI.29.3). Możliwe, iż były one zapomniane kiedy budowano kościół. Ponadto w okolicy w tym okresie prowadzono prace górnicze (Hohenforst jest 6 km od Schneebergu) (Schwabenicky 2013: 166). Ok. 1350 r. w okolicach Neustadel działały kopalnie cyny, a od 1466 r. kopalnie srebra koło Niederschlema (Wagenbreth, Wächtler 1990: 212). W 1453 r. miały ruszyć prace górnicze w Schneebergu. W 1460 r. elektor Fryderyk nadał dwóm mieszczanom z Zwickau pole górnicze w Schneebergu i zwolnił ich z podatku na 7 lat. W 1466 r. zwolnienie to oraz inne przywileje zostały potwierdzone na dalsze 8 lat przez elektora Ernsta i księcia Albrechta. Kopalnia użytkowana od 1453 r. nosiła nazwę Alten Fundgrube, a kolejna Rechte Fundgrube (Schwabenicky 2013: 165). Znaczny rozwój osiedla nastąpił jednak dopiero po odkryciu bogatych złóż srebra w 1470 lub 1471 r. Początkowo, być może ze względu na niepewność rentowności produkcji i zabiegi mieszczan Zwickau, którzy traktowali Schneeberg jak własną kolonię, osiedle rozwijało się bardzo chaotycznie, powstawała nieregularna tymczasowa zabudowa, przemieszana z miejscami produkcji. Brak stabilizacji potęgowały ponadto spory o władzę nad tym terenem między księciem a panem Planitz (Kratzsch 1974: 13-14). b. Faza polokacyjna Miasto otrzymało prawo miejskie w 1481 r. (Kratzsch 1974: 15; Wagenbreth, Wächtler 1990: 209). Poza przywilejem miejskim nadano także freiberskie prawo górnicze. Dla Wettynów miasto było tak ważne i zapewne dochodowe, że w trakcie podziału włości zostawili je jako wspólną własność (Kratzsch 1974: 14-16). W 1487 r. doszło do obniżenia produkcji srebra, wystawiono z tego powodu nowy regulamin górniczy (Wagenbreth, Wächtler 1990: 209). Trzeci regulamin miasto otrzymało w 1500 r. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 210). W latach 1529-1533 nastąpił kolejny spadek produkcji srebra. Linia albertyńska książąt saskich przestała się interesować miastem, zostało ono siedzibą tylko i wyłącznie linii ernestyńskiej. Zmieniło się to po bitwie pod Mülhbergiem, kiedy to miasto zostało przejęte przez linię albertyńską (Wagenbreth, Wächtler 1990: 210). W 1594 r. produkcja srebra w Schneebergu traciła na znaczeniu. W 1632 r. miasto zostało złupione przez cesarskie wojsko (Wagenbreth, Wächtler 1990: 210). Schneeberg podupadł w czasie wojny trzydziestoletniej. W 1640 r. z 600 domów tylko 100 miało być zamieszkanych (Wagenbreth, Wächtler 1990: 218). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Potok Schlema płynął z pd.-zach. i mijał wzgórze, na którym było miasto od wschodu. Na południowym skraju miasta wpadał do niego potok Griesbach płynący z kierunku płn.-zach. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka (rys. XI.29.1) Obszar występowania rud wokół Schneebergu rozciąga się od Niederschlema do Zchorlau 7 km na z północy na południe i 4 km z zachodu na wschód. Obszar ten ma 15 km2, znajduje się na nim 150 żył rudy, które były przydatne dla górnictwa. Większość miała mniej niż 10 cm szerokości. W towarzystwie kwarcu i kalcytu występowały rudy kobaltowe, niklowe, bizmutowe i srebrne. Rudy srebra były zwykle w górnej partii złóż. Strefa wietrzenia miała od 80 do 150 m głębokości, w niej właśnie były rudy srebra. 5 km na płn.-zach. od Schneebergu znajdowały się złoża miedzi i srebra w pobliżu Kirchbergu (Hohen Forst) eksploatowane w XIV i XV w. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 207). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.29.2) Strefa wydobycia znajduje się głównie na południe od miasta, a częściowo także na jego terenie. W 1470 r. doszło do odkrycia rud srebra w kopalni zwanej Neue albo Rechte Fundgrube. W rachunkach dziesięciny ze Schneebergu przechowywanych w archiwum państwowym w Weimarze w 1470 r. wpłata wynosi 118 marek srebra, w następnym roku wynosi już 12 740 marek, a do 1480 r. wynosi już średnio 31 420 marek rocznie. W 1477 r. wznowiła działalność Alte Fundgrube, a potem powstała kopalnia St. Georgs-Zeche. Wzmiankowane są także kopalnie: Hoffnung, Gotsgnade, Unser Lieben Frauen, Oberschar, Sniders Zeche, Zschorlers Zeche, Lochmanns Zeche (Laube 1974: 22). Najstarszy regulamin górniczy (Bergordnung) Schneebergu pochodzi z 1477 r. Obszar górniczy podzielono na 4 części (Viertel) każda miała na czele Viertelmeistra. Nad 4-6 kopalniami czuwał Schichtmeister. Można ustalić dzięki temu ile było kopalni. Regulamin mianował 22 Schichtmeistrów, pod każdym było 6 kopalń. Nie były to jednak szacunki dokładne. W 1477 r. w Schneebergu miały działać 153 kopalnie (Laube 1974: 23-24). Natomiast ok. 1495 r. w rejonie Neustadtel miało działać 100 kopalni (Wagenbreth, Wächtler 1990: 213). Problemy z odwadnianiem spowodowały już w początkowej fazie górnictwa schneeberskiego konieczność budowy sztolni odwadniających. W 1481 r. w rejonie Oberschlema w pobliżu Furstenmuhle powstała sztolnia Tiefe Furstenstolln. W 1503 r. główną sztolnią została Marx Semler Stolln w rejonie Oberschlema. Jej początek znajdował się na rzece Mulde koło Niederschlema (Wagenbreth, Wächtler 1990: 213). W latach 1991-1993 prowadzono badania w kościele św. Wolfganga – na terenie kościoła znajdowały się wychodnie żył rudnych. Częściowo wyeksploatowane były odkrywkowo. Znaleziono także liczne szyby górnicze w obrębie kościoła (Schwabenicky 2013: 166, za Meier 1995: 17). Prace górnicze były prowadzone przed budową kościoła, a potem zapomniane. Część filarów kościoła miała stać na fundamentach filarowo-łękowych. Jedna z żył przebiega pod chórem – jego ściany są potężnie zbudowane (rys. XI.29.3) (Schwabenicky 2013: 166). e. Strefy przerobu W 1481 r. w Schneebergu miało być ok. 13 hut. Część znajdowała się w dolinie poniżej miasta, część w dolinie Lindenauer, część na Huttengrund koło Neustadtel (nazwa wzięła się od znajdujących się tam hut) (Wagenbreth, Wächtler 1990: 216). W celu zapewnienia górnictwu siły napędowej w 1483/1485 r. zbudowano Filzteich (Wagenbreth, Wächtler 1990: 209). Pierwsze kieraty konne zainstalowano ok. 1500 r. także wtedy zaczęto instalować pierwsze koła wodne (Wagenbreth, Wächtler 1990: 210). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa W 1556/1559 r. zbudowano kanał do spławiania drewna z Albernau przez Aue do Oberschlema (Wagenbreth, Wächtler 1990: 210). Kanał miał 15,3 km długości (Wagenbreth, Wächtler 1990: 215). i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna (rys. XI.29.4-5) Wokół wysoko położonego kościoła św. Wolfganga powstało owalne nieregularne osiedle, którego ulice dopasowane były do ukształtowania terenu. Zabudowa ułożona była „wzdłuż poziomic”. Najstarszym rynkiem miasta był Frauenmarkt (w płn. narożniku). Trochę później po stronie płn.-zach. rozwinęło się osiedle ulicowo-targowe (Strassenmarktsiedlung) o osiowym układzie. Znajdował się w nim rynek (Markt) oraz Fuerstenmarkt (Spickenreuther 1978: 34). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Urząd mieścił się przy rynku (Kratzsch 1974: 78).  Ratusz W 1527 r. zaczęto wznosić ratusz, wcześniej rada zbierała się w budynku Zwickauer Tor (Kratzsch 1974: 16).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital W 1567 r. wzniesiono kościół szpitalny (Kratzsch 1974: 16).  Mennica Powstała w 1483 r. (Kratzsch 1974: 16; Wendler 1984: 63; Wagenbreth, Wächtler 1990: 209). Została przeniesiona do Drezna w 1570 r. (Wagenbreth, Wächtler 1990: 210).  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół św. Wolfganga W 1540 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła farnego pod wezwaniem św. Wolfganga. Miał formę kościoła halowego. Kościół zajmował najwyższy punkt miasta. Jego rozmiary wynikały być może z rywalizacji między Schneebergiem a Annabergiem o to kto będzie miał większy kościół. Na jego budowę i utrzymanie łożyła cała gmina górnicza. Jego budowę ukończono w 1479 r. (Kratzsch 1974: 16, 81).  Kościoły św. Anny, św. Heleny i św. Jerzego Były to kaplice powstałe najprawdopodobniej w fazie przedlokacyjnej. Kaplica św. Heleny należała do górników (Kratzsch 1974: 14, 81). g. Fortyfikacje W 1476 r. osiedle otoczono jakąś formą płotu (palisadą?), w archiwach zachowany rachunek za jej budowę (Laube 1974: 25). h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Kratzsch 1974; Laube 1974; Schwabenicky 2013; Spickenreuther 1978; Wagenbreth, Wächtler 1990; Wendler 1984 Rys. XI.29.1. Schneeberski okręg górniczy. Schematyczny przebieg żył rudnych w rejonie miasta (Wagenbreth, Wächtler 1990: 208). Rys. XI.29.2. Schneeberski okręg górniczy. Plan z naniesionymi ważniejszymi reliktami prac górniczych. Legenda: 1 – kopalnie lub dawne szyby; 2 – hałdy; 3 – okno sztolni; 4 – relikty płukania cyny ze złóż wtórnych; 5 – kanały; 6 – roznos sztolni; 7 – stawy, spiętrzenia wody (Wagenbreth, Wächtler 1990: 214). Rys. XI.29.3. Schneeberg. Przebieg żył oraz lokalizacja szybów pod kościołem św. Wolfganga (Schwabenicky 2013: 167). Rys. XI.29.4. Schneeberg. Schematyczny plan miasta (Wagenbreth, Wächtler 1990: 115). Rys. XI.29.5. Schneeberg. Plan miasta ok. 1550 r. Rekonstrukcja na podstawie planu z XIX w. 1 – kościół św. Wolfganga; 2 – ratusz; 3 – kościół szpitalny; 4 – cmentarz; 5 – plac targowy; 6 – Topfmarkt; 7 – Frauenmarkt; 8 – szkoła łacińska (Kratzsch 1974: 15). XI.30. SŁAWKÓW 1. Lokalizacja Powiat będziński, województwo śląskie, Polska Położony na wschodnim skraju Wyżyny Śląskiej, na zachodnim brzegu Białej Przemszy, centrum osadnicze ulokowane na cyplu opadającym z trzech stron ku dolinie Białej Przemszy. Na zachód od Sławkowa znajduje się przełom Białej Przemszy (przez Garb Tarnogórski), dolina jest tutaj dosyć wąska, od 150 do 500 m, i głęboka, od 40 do 60 m (rys. XI.30.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Prawdopodobnie przedlokacyjny Sławków był osadą książęcą nadaną wraz z przyległym obszarem biskupowi krakowskiemu być może jeszcze w XII w. Rozwinęła się tam w efekcie tzw. biskupia kasztelania sławkowska. Pierwsza pewna wzmianka o Sławkowie pochodzi z 1220 r. kiedy to biskup Iwo Odrowąż uposażył krakowskich duchaków dochodami z karczem sławkowskich. Świadczy to zarazem o prawdopodobnym istnieniu w tym miejscu osady targowej (Kiryk 1978: 50; 1978a: 372; 2001: 80). F. Kiryk uznał górnictwo jako podstawowy dla Sławkowa czynnik miastotwórczy (Kiryk 1978a: 371). Jednak w obrębie miasta i jego najbliższej okolicy brak bezpośrednich znalezisk potwierdzających górniczy charakter miasta. Pierwsze wzmianki źródłowe dotyczące wczesnego okresu funkcjonowania ośrodka pochodzą z XV w. Jednak o randze Sławkowa w okresie przedlokacyjnym może świadczyć fakt, iż w Krakowie już od czasu lokacji istniała ulica o nazwie Sławkowska, która to nazwa najpewniej pochodziła od drogi w kierunku Sławkowa (Kiryk 1978a: 372-373). Bliżej nieokreślona jest także pierwotna lokalizacja najstarszego Sławkowa. Niewątpliwie z najstarszym ośrodkiem związane jest cmentarzysko datowane na schyłek XII-XIII w. znajdujące się w przy kościele św. Krzyża, a niewątpliwie starsze niż jego najstarsza część (Pierzak 1990a: 256-257; Pierzak 2002: 16). Wg Z. Pierzaka najstarsza osada miała znajdować się na lewym brzegu Przemszy, na południowy-wschód od lokacyjnego centrum, w miejscu wg tradycji zwanym Starym Sławkowem (dziś Sławków-Walcownia) (Pierzak 2004a: 102). Starsza koncepcja zakładała, że przedlokacyjna osada znajdowała się na stoku wzniesienia, pomiędzy kościołem a terenem przyszłego zamku. Z. Pierzak skrytykował ten pogląd uznając, iż w rejonie tym nie znaleziono żadnych materiałów starszych niż 2 poł. XIII w. oraz wskazując, że budowanie osady na stoku poniżej niezasiedlonego wzgórza było by dość nietypową lokalizacją (Pierzak 2002: 21-22). B. Krasnowolski zaznacza, że w rzeczywistości mogły funkcjonować dwie osady (jedna wymieniana jako wieś Sławków jeszcze w XVI w.), z czego osada w pobliżu kościoła św. Krzyża została wchłonięta przez lokacyjne miasto, czego pozostałością jest nieregularności występujące w północno-wschodniej części lokacyjnego układu urbanistycznego (Krasnowolski 2004a: 217). b. Faza polokacyjna Nie zachował się dokument lokacyjny Sławkowa. Lokacja nastąpiła prawdopodobnie pomiędzy 1279 r. (dokument Bolesława Wstydliwego z tego roku określa Sławków jako wieś), a 1286 r. (w dokumencie Leszka Czarnego mowa jest o mieście). Nie jest jednak wykluczone, że prawa miejskie Sławków otrzymał jeszcze za rządów Bolesława Wstydliwego (Kiryk 1978a: 373; 2001: 83; Krasnowolski 2004a: 217). Na przełomie XIII/XIV w. miasto stanowiło bazę wypadową dla najemnych oddziałów biskupa Muskaty, którzy najeżdżali stąd Małopolskę. W oddziałach tych służyli także mieszczanie sławkowscy. W wyniku porozumienia Sławków oddany w zastaw Władysławowi Łokietkowi. W 1327 r. został najechany przez Jana Luksemburskiego, króla Czech (Kiryk 1978a: 376; 2001: 88). Kolejne wojny mocno osłabiły potencjał miasta. W 1412 r. biskup krakowski Piotr Wysz nadał miastu dodatkowe przywileje i prawo górnicze wzorowane na węgierskim. W 1433 r. Sławków został złupiony przez husytów. W 1446 r. kolejną próbę zahamowania upadku miasta podjął biskup Zbigniew Oleśnicki. W 1455 r. miasto zostało po raz kolejny spalone przez nieopłaconych żołnierzy zaciężnych, którzy przy okazji zrabowali 80 koni z kopalń (Kiryk 1978a: 381; 2001: 93-95). Kolejne niepokoje miały miejsce w czasie wojen z Maciejem Korwinem na Śląsku. Przed 1498 r. miasto dotknął wielki pożar, który zniszczył je prawie zupełnie. W ciągu XVI w. biskupi krakowscy wystawiali kolejne przywileje mające wspomóc rozwój gospodarczy Sławkowa. W tym czasie gospodarka miasta nastawiona była głównie na rolnictwo i hodowlę (Kiryk 1978a: 382; 2001: 96). Kolejne zniszczenia przyniosły zarazy w połowie XVII w. i najazd szwedzki (Kiryk 1978a: 383). Niejasna jest sytuacja roli górnictwa w rozwoju miasta. W przeciwieństwie do Bytomi i Olkusza, gdzie obecność górników podkreślana jest w dokumentach od czasów założenia obu miast, w przypadku Sławkowa wystąpił całkowity brak wzmianek o górnictwie. Pierwsza wzmianka dotyczy fundacji szpitala dla górników i kościoła św. Jana Chrzciciela przez biskupa Pełkę (1186-1207). Informacja ta przekazana jest jednak przez Długosza, więc nie da się uznać jej za całkowicie pewną. Wzmianka ta odrzucana jest w literaturze przedmiotu. Sam Długosz pisze, że duchaków w Sławkowie osadził Jan Muskata w 1298 r. (Pierzak 2004a: 96-97). O górniczym charakterze miasta nie wspomina także dokument wystawiony przez Bolesława Wstydliwego w 1279 r., Leszka Czarnego z 1286 r. i Wacława II z 1295 r. (Pierzak 2004a: 97-98). Wzmianka u Długosza dotycząca 1298 r. i fundacji szpitala i kościoła św. Ducha podaje, że Sławków był głośny z powodu bogactwa ołowiu i jego wydobywania w licznych kopalniach, a sława tego ośrodka znalazła odzwierciedlenie w nazwach ulic i bram miejskich w Krakowie i Wrocławiu (Pierzak 2004a: 99). Kolejna wzmianka o górnictwie Sławkowskim także znajduje się u Długosza (Liber benficiorum) i dotyczy przeniesienia szpitala św. Ducha wraz z klasztorem do Olkusza z powodu upadku sławkowskiego górnictwa. Na początku XV w. biskup Piotr Wysz nadał miastu prawo górnicze wzorowane na prawie węgierskim (Pierzak 2004a: 100). W trakcie prowadzonych na terenie miasta prac archeologicznych nie stwierdzono śladów prac górniczych. Prace górnicze były jednak prowadzone w dobrach biskupich w kluczu sławkowskim, wskazuje na to choćby istnienie w mieście urzędu żupnego, wzmiankowanego pierwszy raz w 1412 r. (Kiryk 1978a: 385; 2001: 97). Prawdopodobnie miasto stanowiło centralny punkt dla oddalonych od niego obszarów wydobycia. 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Głównym ciekiem wodnym jest Biała Przemsza biegnąca w kierunki południowym i południowo-zachodnim. Poniżej Sławkowa rzeka rozszerza się, jej głębokość maleje, płynie szeroko tworząc meandry i mokradła. Koło Sławkowa znajduje się lewy dopływ Przemszy rzeka Sztoła. b. Sieć dróg Miasto znajdowało się na szlaku, funkcjonującym od średniowiecza, wiodącym z Krakowa do Wrocławia, przez Olkusz, Sławków, Bytom. W okolicy szlak przebiegał przez wieś Bolesław. Trakt wzmiankowany był już w XIII w. W akcie z 1298 r. wymieniona jest w Sławkowie brama miejska nad drogą w kierunku Bytomia (Kiryk 1978: 45-46). Długosz wspomina o kamiennym moście, który powstał w miejscu brodu na Przemszy. Most ten w źródłach z początku XVIII w. określony jest jako stary i zniszczony (Kiryk 1978a: 375). Ściągano na nim cło mostowe (Kiryk 1978a: 378). Komora celna w Sławkowie jest poświadczona źródłowo dopiero od lat 20-tych XV w. (Kiryk 1978a: 392; 2001: 98). W kierunku południowym biegła droga prowadząca do Krakowa, zwana później drogą pocztową (Kiryk 1978a: 378). Na północ biegł trakt w kierunku Siewierza. c. Lokalizacja złóż surowców Złoża cynku i ołowiu znajdują się w dolomitach kruszconośnych, o miąższości 35-55 m. Występują w formie pokładów i gniazd (Nowak 2001: 22). Złoża znajdują się na północ i zachód od miast. Ciągnęły się w kierunku Siewierza. Najbliższe złoża znajdowały się ok. 3 km na północny-zachód, za miejscowością Kozioł. d. Strefy wydobycia surowca  Faza przedlokacyjna i lokacyjna (okres prac powyżej poziomu wodnego)(rys. XI.30.2) Sławków stanowił centralne miasto górnicze dla północnej części klucza dóbr biskupich. Tzw. „stare roboty” sławkowskie ciągną się jako przedłużenie siewierskich w kierunku południowo-wschodnim, przez Tuczną Babę (ob. Tucznawa), Łosień, Okradzionów, Strzemieszyce, Kozioł aż po Krzykawkę za Białą Przemszą. Część z nich może pochodzić z XIII-XIV w. Także w południowej części klucza prace prowadzono w Długoszynie, Jaworznie, Ciężkowicach, Lipowej, Luszowicach, Zagórze i Babicach. Ośrodkiem centralnym dla południowej części złóż stał się Chrzanów (Molenda 1963: 66-68). Wczesne górnictwo sławkowskie prawdopodobnie nie rozwinęło się na dużą skalę. Wydobycie prowadzono zapewne na płytkich złożach, metodą odkrywkową i szybikową. Górnictwo Sławkowa podupadło w XIV w., wg Długosza na rzecz rozwijającego się górnictwa olkuskiego (Kiryk 1978a: 377; 2001: 90).  Faza upadku górnictwa – XIV-XV w. (rys. XI.30.3) Pomimo upadku górnictwa w okolicach Sławkowa wciąż prowadzono prace, prawdopodobnie zmagając się głównie z zalewającą większe kopalnie wodą oraz brakiem funduszy. Z 1455 r. pochodzi wzmianka o zrabowaniu 80 koni z kopalń przez nieopłaconych zaciężnych żołnierzy (Kiryk 1978a: 381). Możliwe, iż konie te używane były jako siła pociągowa w kieratach napędzających odwadniarki. W XV w. prace górnicze objęły okolice Sławkowa. Przeważały w tym okresie kopalnie o jednym rzadziej dwóch szybach (Kiryk 1978a: 384). Pod koniec XV w. rozpoczęto eksploatację w szlacheckiej wsi Bolesław (Krygier i inni 1971: 31).  Rozwój prac górniczych w XVI w. (rys. XI.30.4) W XVI w. nastąpił w Sławkowie znaczny wzrost zainteresowania poszukiwaniami rud ołowiu. Wydano liczne pozwolenia na budowę kopalni poszukiwawczych, były to jednak głównie kopalnie posiadające 1-2 szyby (Molenda 1972: 25). W poł. XVI w. wydobycie prowadzono w Krzykwace i Krążku oraz Tłukience (Molenda 1963: 183). W latach 50-tych XVI w. w Tłukience działała jedna odwadniarka, a druga na wzgórzu Niewierna, między Bolesławem a Ujkowem (Molenda 1972: 32). Sławkowskie górnictwo duże nadzieje wiązało z budową sztolni w okręgu olkuskim. W latach 1568-1575 wystawiono 197 licencji na poszukiwania. Prace koncentrowały się w Tłukience, Niewiernej, Stymbarku i Krążku. Prace ograniczyły się jednak do wybierki przypowierzchniowej i przebierania starych hałd. W Tłukience, Niewiernej i Okradzionowie okresowo odwadniano kopalnie mechanicznie (Molenda 1972: 273). W 2 poł. XVI w. prowadzono prace także w Bukownie i Krzykawie (Krygier i inni 1971: 40), oraz na zachód od miasta we wsi Kozioł oraz na wzgórzu Jeraska (dziś Gieraszka) (Krygier i inni 1971: 44). Prace prowadzono także w okolicach miejscowości Wodąca (Krygier i inni 1971: 48). Prawdopodobnie poza pracami poszukiwawczymi przetapiano stare hałdy. e. Strefy przerobu  Faza przedlokacyjna i późnośredniowieczna Z tego okresu brakuje jakichkolwiek danych o płuczkach i hutach. Prawdopodobnie z racji niewielkiej intensywności prac górniczych obróbkę i wytop prowadzono bezpośrednio w pobliżu pól górniczych.  XVI w. – okres wzmożonych prac górniczych W 2 poł. XVI w. rudę przetapiano w hucie wodnej nad Przemszą pod Sławkowem. Pozostałości tej właśnie huty znaleziono w trakcie badań w południowo-wschodniej części miasta, na lewym brzegu Przemszy (tzw. Walcownia), w rejonie kapliczki św. Trójcy (działka nr 4072), gdzie natrafiono na relikty szybowego pieca hutniczego. Piec składał się z kamiennego cokołu, o planie kwadratu o boku 7 m. Wzniesiono go z kamienia wapiennego na zaprawie gliniasto-wapiennej. W północnej partii obiektu znajdował się wąski kamienny kanał o szerokości 0,5 m, którym spływał roztopiony ołów. W centralnej partii konstrukcji widoczne były ślady działania ognia. W warstwie dochodzącej do pieca znajdowało się sporo żużla oraz ceramika datująca obiekt na XVI w. Piece szybowe służyły do wytopu ołowiu z rud uboższych oraz hałd powstałych z przerobu bogatszych złóż. Miechy napędzane były przez kieraty konne bądź koła wodne (Pierzak 2004a). Rudę przetapiano także w hucie na Czartorii na terenie Bukowna, oraz w kilku małych hutach w Ząbkowicach i Strzemieszycach. W 1 poł. XVII w. zbudowano pod Sławkowem na Przemszy drugą hutę z kołem wodnym. Miała dwa piece szmelcowe i jeden trybowy do odciągania srebra. Jej powstanie było związane raczej z przetopem rudy olkuskiej (Molenda 1972: 273-274). W 2 poł. XVII w. funkcjonowała już tylko jedna huta nad Przemszą. Ograniczano się do przerabiania starych hałd (Molenda 1972: 358). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Bolesław – wieś na granicy z dobrami miasta Olkusza. Pierwsza wzmianka w zapisanie testamentowym księcia Bolesława Wstydliwego z 1279 r., jego mocą wieś przeszła w skład dóbr biskupstwa krakowskiego. Została ona założona z inicjatywy tego księcia. W XV w. wieś była w posiadaniu szlachty, w XVI należała do króla i była dzierżawiona (Kiryk 1978: 59). g. Tereny rolnicze i zasoby leśne  Tereny rolne - Wg Długosza do miasta przynależało 50 łanów (łącznie z biskupimi), w innym miejscu podaje on, że mieszczanie uprawiali 36 łanów (jeżeli były to łany frankońskie to było to ok. 900 ha) (Kiryk 2001: 92). Wg B. Krasnowolskiego uposażenie rolne było słabo rozwinięte co było charakterystyczne dla miast górniczych (Krasnowolski 2004a: 222). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa Wg dokumentu uposażenia parafii św. Jana z 1298 r., nad Białą Przemszą znajdował się młyn (Kiryk 1978a: 378) i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna (rys. XI.30.5) Układ urbanistyczny był szachownicowy, wokół kwadratowego rynku znajdowały się prostokątne bloki zabudowy. Rynek miał kształt kwadratowy o boku długości 114 m. Z narożników wybiegały pary ulic. Za przyrynkowymi blokami zabudowy znajdowały się równoległe do pierzei rynku ulice. Za nimi znajdowały się kolejne bloki zabudowy. Wg Beiersdorfa siatka lokacyjna obejmująca miasto tworzyła kwadrat o boku 353 m, a wraz z pasmami zawierającymi kościół i zamek 471 m. (Krasnowolski 2004a: 218). Kościół parafialny znalazł się poza centralnym układem lokacyjnym, co może wskazywać na jego przedlokacyjną metrykę. Wg teoretycznej rekonstrukcji Z. Beiersdorfa główna ulica tranzytowa wychodząca ze wschodniego narożnika rynku w kierunku Olkusza (na pd.-wsch.) była poszerzona i stanowiła pomocniczy „mały rynek” (Krasnowolski 2004a: 218). Nieregularność w planie zabudowy w północno-wschodnim obszarze miasta można być może identyfikować z osadą przedlokacyjną (Kiryk 1978a: 374; 2001: 86-87; Krasnowolski 2004a: 217). Po zniszczeniach i pożarach w XV w. w XVI i XVII w. w skutek odbudowy miasta zabudowa uległa zacieśnieniu, zniknęły niektóre przecznice, a poszerzeniu łączone działki budowlane (Kiryk 1978a: 382). b. Ulice Co najmniej trzech kategorii, o trudnych do określenia szerokościach (ze względu na późniejsze przekształcenia). Pierwsza kategoria to ulice tranzytowe, prawdopodobnie jest to ciąg ulic przebiegających na linii północny-zachód – południowy-wschód stanowiących pierwotny szlak z Olkusza do Bytomia. Druga kategoria to uliczki miedzuchowe znajdujące się pomiędzy blokami zabudowy, a trzecia to ulica po wewnętrznej stronie obwodu obronnego (Krasnowolski 2004a: 219). Główne osie komunikacyjne miasta to wyloty głównej drogi na północny-zachód w kierunku Będzina i na północny-wschód w kierunku Olkusza (Widawski 1973: 432). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Bloki zabudowy jednofrontowe, przyrynkowe o głębokości 160 stóp (stopa 0,314 m – 50,24 m). Powtarzające się szerokości wielu działek przyrynkowych wskazywałyby na znormalizowaną szerokość 2,5 pręta (32,5 stopy – 10,205 m). Nieokreśloną strukturę miał blok zabudowy pomiędzy ulicami w północno-zachodniej części miasta, który został prawdopodobnie zdeformowany przez lokalizację szpitala wraz z kościołem (Krasnowolski 2004a: 219). Działka ok. 10 x 50 m.  Dom Brak bliższych danych o zabudowie. Prawdopodobnie głównie zabudowa drewniana, nie zachowana do dziś (współczesna zabudowa z XIX w., drewniana). Długosz wspomina o lapidea hostilis – kamienicy-zajeździe, która stanowiła część uposażenia szpitala z 1298 r. Podczas badań archeologicznych przy narożniku południowo-wschodniej pierzei rynku (Stanowisko 3 – w obrębie wozowni karczmy z XVIII w.) ujawniono relikty murowanej kamienicy datowanej przez J. Pierzaka na 2 poł. XIII w. i hipotetycznie identyfikowanej z zajazdem wspominanym u Długosza (Pierzak 2001: 75; Krasnowolski 2004a: 219). W trakcie badań w 1986 r. za karczmą znajdującą się w płn.-wsch. narożniku rynku, natrafiono na relikty murowanej budowli. Odsłonięto mur z łamanego kamienia wapiennego na zaprawie wapiennej. Dwie ściany o szerokości 1,1-1,3 m i grubości 0,35-0,5 m oraz zachowanej długości 4,3 (ściana pd.-zach.) i 3,9 m (ściana pd.-wsch.) stanowiły południowy narożnik budowli. Struktura nakryta była warstwą datowaną na późne średniowiecze, pod którą zalegała warstwa zawierająca ceramikę z 2 poł. XIII w. Autor badań na tej podstawie datuje relikty budowli na 2 poł. XIII w. Koniec funkcjonowania budowli wiąże z okresem najazdów husytów i wojsk zaciężnych w XV w. (Rybicki 1990: 260). Zważywszy na bardzo niską wysokość muru, mogła to być podwalina pod drewnianą budowlę.  Zaplecze d. Place miejskie  Rynek Rynek o boku 2,5 sznura (ok. 118 m) znajdował się w centralnej części miasta. Z narożników wybiegały ulice o przebiegu północny-zachód – południowy-wschód. Ulice o przebiegu południowy-zachód – północny-wschód czytelnie dziś tylko po pd.-wsch. stronie rynku. Być może pierwotnie znajdowały się we wszystkich narożnikach (Krasnowolski 2004a: 218).  Mały rynek Pomocniczy „mały rynek”, wg teoretycznej rekonstrukcji Z. Beiersdorfa miał mieć formę poszerzonej ulicy wybiegającej z zachodniego narożnika rynku w kierunku południowo-zachodnim (Krasnowolski 2004a: 218). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze i administracja  Władze miejskie - Rada miasta wzmiankowana po raz pierwszy w 1419 r. złożona z 4 rajców. Sprawy mieszkańców rozpatrywał sąd wójtowsko-ławniczy, a sprawy gardłowe wyznaczeni przez biskupa sędziowie z zamku. Wójt podlegał biskupowi oraz starostom sławkowskim (Kiryk 1978a: 379; 2001: 91).  Urząd żupny - Pierwsza potwierdzona informacja o żupie sławkowskiej pochodzi z 1412 r. Mogła ona jednak funkcjonować już od XIII w. Sąd żupniczy złożony był z żupnika i 5 ławników. Urząd działał w oparciu o olkuskie prawo górnicze (Kiryk 1978a: 385; 2001: 97).  Siedziba starosty - Centrum administracyjne klucza dóbr sławkowskich.  Ratusz Znajdowała się na rynku, kilkakrotnie uległ pożarom. W XVI w. miał wieżę zegarową i zegar (Kiryk 1978a: 394).  Urządzenia handlowe Jatki rzeźnicze, kramy prasołów, jatki szewskie i piekarskie, postrzygalnia sukna wymieniane były w przywilejach z 1412 i 1446 r. Brak jednak ściślejszych danych (Kiryk 1978a: 388; Krasnowolski 2004a: 219).  Waga miejska  Łaźnia Łaźnia miejska stanowiła część uposażenia parafii św. Jana wydanego w 1298 r. (Kiryk 1978a: 378). Wzmiankowana była w przywileju z 1446 r. (Kiryk 1978a: 388).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Z 1298 r. pochodzi dokument dotyczący fundacji szpitala duchaków w Sławkowie przez biskupa Muskatę (Kiryk 1978: 90; 2001: 84). Brak informacji o jego funkcjonowaniu w XV-XVI w. Szpital ubogich funkcjonował na pewno do XVIII w. i był drewniany, zmieniono go na murowano w XVIII w. (Kiryk 1978: 94). Znajdował się wraz z kościołem przy bramie Bytomskiej, obok kościoła duchaków.  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Parafia Okręg parafialny w XV w. obejmował Bukowno, Byczynę, Gołonóg, Łosień, Okradzionów, Sławków, Strzemieszyce Małe i Wielkie, Tuczną Babę (ob. Tucznawa), Ząbkowice. W 1598 r. obejmował także Bolesław, Krzykawę, Krzykawkę, Kuźnicę Kmity, Kuźnicę Laski, Łękę, Okradzionów, a w 1663 r. Niemce, Pszeń (Kiryk 1978: 89).  Kościół św. Krzyża Kościół znajdował się poza układem urbanistycznym, przy jego wschodnim narożniku. Pierwotna budowla prawdopodobnie związana z przedlokacyjną osadą. Wg literatury kościół był prawdopodobnie inkastelowany i miał bronić osady od południa (Kiryk 1978: 80). W literaturze nie ma jednak informacji na jakiej podstawie uznawany jest za budowlę obronną. Z pierwotnej budowli zachowało się ceglane prezbiterium, wczesnogotyckie o silnych reminiscencjach romańskich, prostokątne, dwuprzęsłowe, ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym o wydatnych gurtach. Cechy stylistyczne wskazują na powstanie w ok. poł. – 3 ćw. XIII w. Wg B. Krasnowolskiego w wymiarach prezbiterium występują jednostki miary ujawnione w rozmierzeniu układu urbanistycznego (szerokość 9,42 m = 30 stóp) (Krasnowolski 2004a: 219). W 1988 r. podjęto badania wykopaliskowe przy kościele, przy ścianie wschodniej prezbiterium i przy ścianie południowej nawy. W prezbiterium odkryto pochówki datowane ogólnie na schyłek XII-XIII w. Dalsze 10 grobów odkryto w 1991 r. Cmentarzysko zniszczone było przez fundament prezbiterium. W nawie stwierdzono, że jest ona młodsza od prezbiterium. Prezbiterium pochodzi prawdopodobnie z 2 poł. XIII w. Fragment nawy również wykonany jest z cegły w układzie wedyjskim na kamiennym fundamencie. Pozostała część nawy jest o wiele późniejsza, może z XV w. (IA 1992: 136; 1997: 105; Pierzak 1990a: 256-257).  Kościół św. Jana Chrzciciela Kościół znajdował się w zachodniej części miasta, wraz z klasztorem duchaków i szpitalem zajmował część bloku zabudowy przy ulicy prowadzącej do bramy Bytomskiej. Miał być ufundowany w 1298 r. z inicjatywy Jana Muskaty, uzyskując prawa parafii (druga parafia wydzielona z obszaru parafii św. Krzyża). W protokołach powizytacyjnych z XVI-XVIII w. opisywany jako budowla drewniana (Kiryk 1978: 80; Krasnowolski 2004a: 219).  Kaplica św. Barbary oraz św. Marka Znajdowała się poza miastem (Kiryk 1978: 90). g. Fortyfikacje W 1295 r. biskup Jan Muskata uzyskał od Wacława II zezwolenie na obwarowanie swoich miast, w tym Sławkowa. Najprawdopodobniej wzniesiono wówczas obwarowania drewniano-ziemne – wał z palisadą i fosą, a przy wyjazdach z miasta bramy: Krakowska na wschodzie i Bytomska na zachodzie, oraz prawdopodobnie furty: Pilecka od północy i Zamkowa od południa (Kiryk 1978a: 375; 2001: 87). Umocnienia otaczały regularny kwadratowy obszar miasta lokacyjnego bez kościoła św. Krzyża i zamku (Krasnowolski 2004a: 219). W 1987 r. przeprowadzono badania archeologiczne przy ulicy Legionów Polskich, w niewielkiej odległości od kościoła św. Krzyża. Odkryto ślady umocnień składające się z fosy o szerokości 6 m i głębokości 3,1 m oraz wału o szerokości u podstawy 4,8 m i wysokości 2 m. Wał posiadał jądro z kamieni wapiennych obłożonych gliną. U podstawy wału znajdował się rów z pozostałościami być może drewnianej konstrukcji stanowiącej odsadzkę zabezpieczającą wał przed osuwaniem się. Zewnętrzna strona wału licowana była płaskimi kamieniami. W obrębie fosy zalegały liczne fragmenty ceramiki i kości zwierzęcych. Stwierdzono, że w przydennej części wypełniska fosy zalegała ceramika datowana na 2 poł. XIII w., a w części stropowej ceramika nowożytna datowana na XVI w. Jak zauważa A. Rybicki może to sugerować stopniowe naturalne zasypywanie fosy do XVI w. Odkryte relikty, przez autorów badań, identyfikowane są z fortyfikacjami wzniesionymi przez biskupa Jana Muskatę za zgodą Wacława II (Rybicki 1990: 257-258). B. Krasnowolski uważa, że fortyfikacje były dwufazowe. W pierwszej fazie wały otaczały kwadratową siatkę lokacyjną bez kościoła i zamku a w drugiej obwód poszerzono obejmując oba te obiekty. Rozbudowa miała nastąpić za zgodą Wacława II (Krasnowolski 2004a: 219). Wały, które B. Krasnowolski uważa za średniowieczne, są jednak określane w literaturze jako nowożytne (Pierzak 2002: 37, przyp. 63). Sporną pozostaje kwestia czy w Sławkowie wzniesiono murowane fortyfikacje. Wg J. Widawskiego Wacław II nadał Muskacie przywilej na obwarowanie fortyfikacjami drewniano-ziemnymi biskupich miejscowości. Mur miejski (!) oraz brama Bytomska zostały wspomniane w dokumencie fundacyjnym kościoła św. Jana i szpitala w Sławkowie wystawionym przez biskupa Muskatę w 1298 r. W latach 1328 i 1329 Sławków określony był w dokumentach papieskich jako miejscowość ufortyfikowana. Wg starszych teorii (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego; A. Wiatrowski Ilustrowany przewodnik po ziemi olkuskiej, 1938; Wiśniewski J. Miasto Sławków w Olkuskiem, Marjówka 1934 oraz późniejsze prace B.Wyrozumskiej, oraz Katalog zabytków sztuki) dokument zezwalający na budowę fortyfikacji był pozwoleniem na budowę murów obronnych. Także niepublikowane studium architektoniczno-urbanistyczne T. Żychiewicza z 1954 r. skłania się do stwierdzenia, że w Sławkowie istniały murowane fortyfikacje. Mury miałyby powstać na przełomie XIII i XIV w. na mocy przywileju Wacława II. Budowa miała mieć miejsce po 1295 r., a w 1298 r. istniał już mur obronny z bramą. Budowa pełnego obwodu mogła trwać jeszcze przez XIV w. Czynnikiem sprzyjającym budowie miałyby być dochody mieszczan z górnictwa. Od XV w., po licznych najazdach, mury miałyby przestać być konserwowane i popadać w ruinę, tak że w XVII-XVIII w. miasto było nieufortyfikowane. Hipotetyczny przebieg murów miałby kształt zbliżony do kwadratu z zaokrąglonymi narożnikami. Otaczały by obszar wielkości ok. 16 ha. Autor podkreśla, że dobrze zachowała się dawna ulica podmurna (Widawski 1973: 434-435). B. Krasnowolski uważa jednak, że przywilej na budowę murów cofnął Władysław Łokietek, który w 1307 r. unieważnił dokument Wacława II (Krasnowolski 2004a: 218-219). Ku tej hipotezie skłania całkowity brak zachowanych elementów fortyfikacji oraz brak reliktów archeologicznych w wykopie przy ul. Legionów Polskich. Zważywszy jednak na niewielki zakres badań terenowych na terenie miasta możliwe jest, iż mury obronne jednak zachowały się w innym miejscu. W XVI w. miano wybudować kolejny drewniano-ziemny obwód obronny obejmujący obszar miasta, kościoła i zamku, zwany potocznie okopem (Rybicki 1990: 258). W 1985 r. podjęto badania nowożytnych wałów miejskich przy ul. Staropocztowej. System obronny w tym miejscu składał się z fosy zewnętrznej, wału i fosy wewnętrznej. Wszystkie elementy miały 8 m szerokości. Zewnętrzna fosa miała 1 m głębokości, fosa wewnętrzna 2 m głębokości a wał 2 m wysokości. Na stoku fosy wewnętrznej znajdowały się relikty nieokreślonej konstrukcji drewnianej (Pierzak 2002: s.37, przyp. 63). h. Zamek (rys. XI.30.7) Zamek został usytuowany na stoku wzgórza, poniżej miasta. Jego lokalizacja wskazuje, że miał bronić miasta od strony Krakowa. Poniżej zamku znajdowała się rzeka stanowiąca naturalną ochronę. Być może zamek umożliwiał kontrolę szlaku handlowego i przeprawy (Pierzak 2002: 222-224). Pierwszy raz wzmiankowany był w 1289 r. w kontekście zajęcia przez Henryka IV Probusa zamków w Sławkowie i Skale (Pierzak 2002: 216; Krasnowolski 2004a: 219). Trudno określić jego bezpośrednią relację z miastem. Młodsza faza zamku znajdowała się ok. 90 m od miasta (Pierzak 2002: 233). Prawdopodobnie najstarsze założenie znajdowało się poza fortyfikacjami miasta. Dopiero nowożytne wały objęły cały kompleks, jednak prawdopodobnie wtedy zamek nie pełnił już funkcji militarnej. Badania archeologiczne przez kilka sezonów prowadził Z. Pierzak. Wydzielił on dwie fazy funkcjonowania zamku, tzw. wielki i mały zamek. Wg autora badań najprawdopodobniej wielki zamek zaczął wznosić biskup krakowski Paweł z Przemankowa (1266-1292), być może pozwolenie na budowę (tak jak i na lokację miasta) otrzymał od księcia Bolesława Wstydliwego. Do budowy przystąpiono być może w latach 80-tych XIII w. już za czasów panowania Leszka Czarnego (Pierzak 2002: 221-222). Rekonstruowany na podstawie badań wykopaliskowych obwód obronny miał kształt czworoboku o przybliżonych wymiarach 124 x 90 x 75 x 90 m. Mur obwodowy wzniesiony był z kamienia dolomitowego na zaprawie piaskowej. Fundament umieszczony był na głębokości ok. 0,3 m. Zamierzona wysokość mogła dochodzić do 6 m. W murze znajdowały się półbaszty otwarte od wewnątrz. Dwie odkryto w murze południowo-wschodnim, jedną (nie badaną) w murze północno-wschodnim. Półbaszta w obrębie wzgórza miała wymiary 11 x 6,5 m, druga koło przedszkola 11 x 7,1 m. Mur kurtynowy oraz mury baszt miały grubość 2,5 m w partii fundamentowej i 2,3 w partii naziemnej. Odległość między obydwoma basztami wynosiła ok. 41 m. Przed murem, w odległości 10 m, znajdowała się fosa o szerokości 5 m. Być może zamek sprzężony był z fortyfikacjami miasta i od strony miasta znajdował się wjazd do niego. Nie znaleziono śladów murowanej ani drewnianej zabudowy wewnętrznej (Pierzak 2002: 228-229). Do budowy wykorzystano dość kiepskie materiały: dolomit, gorszej jakości od wapienia, oraz zaprawę z dużą ilością piasku, która nie wiązała zbyt mocno kamieni. Wkop fundamentowy miał zaledwie 30 cm. Mur posadowiono na podłożu piaszczysto-gliniastym, bardzo niestabilnym (Pierzak 2002: 225). Czy to z powodu złej sytuacji politycznej i finansowej biskupa, czy też z powodu błędów konstrukcyjnych, zamek nie został ukończony (Pierzak 2002: 227). Chronologia ustalona na podstawie materiału ceramicznego, określa czas budowy wielkiego zamku na 2 poł. XIII w. Być może budowę rozpoczęto w 1280 r. i przerwano na przełomie roku 1282/1283 (Pierzak 2002: 229-230). W 1284 r. biskup Paweł z Przemankowa został wypuszczony z więzienia. Prawdopodobnie podjął się przebudowy niedokończonego wielkiego zamku na małe założenie w postaci wieży mieszkalno-obronnej (rys. XI.30.8) (Pierzak 2002: 230-231). W wieżę przekształcono jedną z ukończonych baszt w murze południowo-wschodnim. W rzucie poziomym miała kształt prostokąta o wymiarach 12 x 11 m i wymiarach wewnętrznych 7,4 x 6,4 m. Wzniesiona była z kamienia wapiennego łączonego twardą zaprawą wapienną. W mur wieży wkomponowana była baszta, do której dostawiono drugą część wieży. Parter i wyższe kondygnacje wzniesione były z kamienia wapiennego na wapiennej zaprawie. Grubość murów wynosiła ok. 2,3 m. W murze południowym znajdował się ryzalit o wymiarach 3 x 2,6 m, w którym znajdowało się pierwotne wejście do wieży. Wejście funkcjonowało do pocz. XIV w. Od strony wschodniej w narożnik między murem baszty a dawnym murem kurtynowym wstawiono kamienny kanał ściekowy dla latryny, która prawdopodobnie znajdowała się w wykuszu powyżej. Wewnątrz wieża była jednoprzestrzenna. Stała na terenie o średnicy ok. 41 m otoczonym fosą o szerokości 6-7 m. Prawdopodobnie wieża otoczona była dodatkowo parkanem, nie stwierdzono śladów murów obwodowych (Pierzak 2002: 234-235). Mały zamek wzniesiono w 2 poł. XIII w. (ustalono na podstawie materiału ceramicznego). Na podstawie źródeł pisanych budowę można datować na czas pomiędzy rokiem 1284 a 1286 (Pierzak 2002: 236). Zamek został rozbudowany ok. początku XIV w. za czasów biskupa Jana Muskaty. Miasto stanowiło wtedy bazę wypadowo dla wojsk biskupich napadających na Małopolskę (Pierzak 2002: 237-238). Do północno-wschodniego i południowo-wschodniego narożnika wieży dostawiono przypory. Z wnętrza wieży wybudowano tzw. wycieczkę. Wejście wykuto w obrębie dawnej półbaszty. Na zewnątrz prowadził tunel o wymiarach 1,2 x 1,2 nakryty sklepieniem, zamaskowanym wałem ziemnym. Do północnego muru wieży dostawiono klatkę schodową. Miała kształt prostokąta o całkowitych wymiarach 6,65 x 5,05 m i wymiarach wnętrza 3,3 x 3,3 m. Mury miały grubość od 1,6 do 1,75 m. W narożnikach klatkę schodową wsparto przyporami. Wejście usytuowane było w murze zachodnim i znajdowało się ok. 40 cm ponad poziomem dziedzińca. Wzniesiono ją z regularnie ociosanych kamieni wapiennych (Pierzak 2002: 242-244). W odległości 8 m na zachód od wieży wzniesiono budynek bramny. Zbudowano go na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 9,4 x 9,1 x 7 x 6,9 m. Wymiary wnętrza wynosiły 6,1 x 4,5 m. Zewnętrzny mur, zachodni, miał grubość 2,2 m, pozostałe miały grubość 1,15-1,25 m. Od strony północnej dostawiono aneks o wymiarach całkowitych 6 x 2,5 m (wnętrze 4,8 x 1,5 m). Z aneksu prowadziło wejście do najniższej kondygnacji budynku bramnego. W budynku miał znajdować się tzw. suchy basen, ponad którym znajdował się drewniany pomost. Światło bramy w obrębie budynku miało 4,5 m szerokości. Budynek bramny wtopiony był w wał, który dochodził do jego bocznych ścian. Po wzniesieniu klatki schodowej i budynku bramnego wokół wieży usypano wał z gliny uzyskanej podczas poszerzania fosy. W obrębie obwałowań powstał dziedziniec. Wał miał szerokość 6 m i wysokość 1,5 m. Być może zwieńczony był jakąś konstrukcją drewnianą. Od strony południowej i wschodniej wał przylegał bezpośrednio do ścian wieży. Na utworzonym przez wał dziedzińcu znajdowała się wapienna wylewka (Pierzak 2002: 244-245). Poza wałem znajdowały się zabudowania gospodarcze i być może murowany dwór biskupi (Pierzak 2002: 245). W 1455 r. miał miejsce najazd, który prawdopodobnie zniszczył zamek. Jak wynika z widoku miasta z 1536/37 r. zamek był w dobrym stanie jeszcze w XVI w., możliwe więc, że po zniszczeniach w XV w. nastąpiła odbudowa (Pierzak 2002: 249-250). W XVII w. zamek funkcjonował jako lamus, a w 1746 r. został zburzony (Pierzak 2002: 253). Pełna literatura dotycząca zamku: patrz Pierzak 2002 i. Przedmieścia W XVI w. zaznaczyły się pewne przesunięcia ruchu budowlanego w kierunku przedmieścia na terenach północno-wschodnich od obszaru miasta (Kiryk 1978a: 382). 5. Uwagi 6. Literatura IA 1992, 1997; Kajzer i inni 2001; Kiryk 1978, 1978a, 2001; Krygier i inni 1971; Molenda 1963, 1972; Pierzak 1990a, 2002, 2004a; Rybicki 1990; Widawski 1973; Zgrzebnicka, Kiryk 1974 Rys. XI.30.1. Sławków. Mapa topograficzna. Żółtą linią przerywaną zaznaczono obszar miasta lokacyjnego (źródło: Geoportal 2, http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/ warstwa: Raster, dostęp: 9.09.2014). Rys. XI.30.2. Sławkowski rejon wydobywczy – lokalizacje określane jako „stare roboty”, być może związane z najstarszym górnictwem (fragment mapy województwa krakowskiego w 2 poł. XVI w. z Rutkowski 2008: mapa 1). Rys. XI.30.3. Sławkowski rejon wydobywczy od XIV do XV w. (fragment mapy województwa krakowskiego w 2 poł. XVI w. z Rutkowski 2008: mapa 1). Rys. XI.30.4. Sławkowski rejon wydobywczy w XVI w. (fragment mapy województwa krakowskiego w 2 poł. XVI w. z Rutkowski 2008: mapa 1). Rys. XI.30.5. Rekonstrukcja zasad rozplanowania lokacyjnego centrum wg B. Krasnowolskiego za Z. Beiersdorfem. a-e, 1-5 – zasady rozmierzenia centrum układu: sieć dziewięciu modularnych kwadratów, wydzielenie bloków przyrynkowych; I – rozmierzenie pasa z kościołem parafialnym jako domniemanej pozostałości lokacyjnego układu wiejskiego (wraz z rzędzami 1, 2), II – rozmierzenie pasma z zamkiem biskupim; A – rynek; B – domniemany mały rynek; C – kościół parafialny; D – kościół szpitalny (identyczność miejsca z fundacją biskupa Muskaty niepewna); E – zamek biskupi: obwód wg J. Pierzaka. Zaznaczono hipotetyczny przebieg linii obronnej z doby Jana Muskaty (wg Z. Beiersdorfa) (Krasnowolski 2004a: 221). Rys. XI.30.6. Plan miasta Sławkowa z zaznaczonymi stanowiskami archeologicznymi badanymi metodą wykopaliskową : 1 - zamek; 2 – obwałowania miejskie z XVI w.; 3 – karczma; 4 – chata średniowieczna; 5 – obwałowania miejskie z 2 poł. XIII w.; 6 – kościół św. Krzyża; 7 – wały miejskie z 2 poł. XIII w.; 8 – kaplica św. Jakuba (Pierzak 2002: 17). Rys. XI.30.7. Sławków. Zamek. Zasięg tzw. wielkiego zamku. 1 – odkryte relikty muru obwodowego i półbaszt; 2 – hipotetyczny przebieg muru obwodowego (Pierzak 2002: 137). Rys. XI.30.8. Sławków. Zamek. Mapa sytuacyjno-wysokościowa odkrytych reliktów tzw. wielkiego zamku i małego zamku. 1 – mur obwodowy i półbaszta tzw. wielkiego zamku; 2 – część dostawiona w 2 poł. XIII w. w celu stworzenia wieży mieszkalnej; 3 – aneks klatka schodowa, budynek bramny i przypory; 4 – negatyw muru obwodowego tzw. wielkiego zamku (Pierzak 2002: 130). XI.31. SMOLNIK 1. Lokalizacja Kraj Koszycki, okres Gelnica, Słowacja Miasto położone w wąskiej dolinie Smolnickiego potoku, w północno-wschodniej części Słowackich Rudaw. Dolina jest wąska, pozbawiona gleb ornych, z przyczyn klimatycznych nieprzystosowana do prac rolniczych. Podstawę gospodarki stanowił las, pastwiska i górnictwo (Dvořáková, Štefánik 2010: 436) (rys. XI.31.2). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Nazwa miasta prawdopodobnie pochodzi od słowa smoła, i oznaczała pierwotnie osiedle ludzi zajmujących się smolarstwem (Dvořáková, Štefánik 2010: 436). Nazwa wskazuje na osadnictwo słowiańskie (Dvořáková, Štefánik 2010: 437). Smolnik powstał, w XIII w., jako osada górnicza obywateli Gelnicy. Potok Smolnik wspomniany był w dokumencie z 1255 r. ustanawiającym granice Jasovskiego klasztoru. Wzmianki o zasiedleniu rejonu Smolnika i urządzeniach górniczych znajdują się w dokumencie Władysława IV z 1287 r. Dzięki bogatym złożom ośrodek szybko się rozrastał (Dvořáková, Štefánik 2010: 437). b. Faza polokacyjna W 1327 r. gmina gości otrzymała przywilej lokacyjny. Prawdopodobnie byli to mieszczanie Gelnicy. Może o tym świadczyć brak jakichkolwiek sporów między oboma miastami i częsta ich współpraca przy sporach z sąsiadami. Za Karola Roberta miasto stało się siedzibą komory górniczej (Dvořáková, Štefánik 2010: 437). Karol Robert udzielił gościom przywileju wolnego miasta górniczego według wzoru Bańskiej Szczawnicy. W 1333 r. król nadał miastu ziemie w promieniu 2 mil, a w 1338 r. rozszerzył o 4 posiadłości. W 1339 r. nadał miastu przywileje sądowe. Prawo do ziem w promieniu 2 mil potwierdził w 1353 r. Ludwik I. W 1424 r. Zygmunt Luksemburski uwolnił mieszczan od płacenia daniny. Potwierdził to w 1455 r. Władysław V (Dvořáková, Štefánik 2010: 437). Podupadanie miasta zaczęło się w połowie XV w. W źródłach pisanych objawia się nazywaniem Smolnika mianem „miasteczka” (oppidum), przy czym wcześniej nazywany był jako miasto (civitas). Smolnik z królewskiego zmienił się w miasto szlacheckie należące do włości Spiskiego Hradu. W 1459 r. należał do Turzonów, potem do Zaploskich i Csakyovców (Dvořáková, Štefánik 2010: 438). W 1487 r. miasto przyłączyło się do związku miast górniczych i miało się odtąd rządzić prawem gelnickim (Dvořáková, Štefánik 2010: 438). Smolnik był drugim najważniejszym miastem po Gelnicy w związku (Dvořáková, Štefánik 2010: 438). Obywatele Smolnika zwolnieni byli z płacenia daniny dla komory królewskiej. Zwolnieni byli także z myta za towary potrzebne dla kopalń i pożywienie (Dvořáková, Štefánik 2010: 437) 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Głównym ciekiem wodnym był potok Smolnik płynący dnem doliny, w której znajdowało się miasto. Prawdopodobnie mniejsze cieki wodne wypływały z dolinek po obu stronach potoku. b. Sieć dróg Przez miasto nie przebiegały żadne znaczące szlaki handlowe. Przez miasto biegła droga łącząca Gelnicą z Rożniawą (Dvořáková, Štefánik 2010: 436). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka W rejonie należącym do Smolnika występują złoża miedzi, pirytu, antymonitu, rudy żelaza i srebra (Dvořáková, Štefánik 2010: 436). Dziś pozostałości górnictwa znajdują się w głównej mierze na wschód od miasta, oraz na pd.-zach., a także w mniejszej ilości na północ i południe. d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.31.1) Pierwsze wzmianki o górnictwie w okolicy Smolnika pochodzą z 2 poł. XIII w. Miasto nieustająco toczyło spory o dostęp do drewna z właścicielami okolicznych ziem (Dvořáková, Štefánik 2010: 439). W Smolniku eksploatowano także rudy miedzi. Pierwsza wzmianka o ich wydobyciu pochodzi z 1399 r. Informacje o wydobyciu miedzi zachowane są w księdze miejskiej Smolnika od 1410 r. Pod koniec panowania króla Zygmunta w Smolniku funkcjonowali zagraniczni przedsiębiorcy tzw. „miedziani grafowie”, którzy zajmowali się produkcją i handlem miedzią oraz dzierżawili królewskie dochody z miedzi (Dvořáková, Štefánik 2010: 440). Regres górnictwa rozpoczął się w XV w. Kończyły się łatwo dostępne złożą, konieczne stało się odwadnianie starych kopalń. W 1421 r. jedną z opuszczonych kopalń nadano przedsiębiorstwu lokalnych i obcych górników, którzy zobowiązali się ja odnowić i zamontować w niej urządzenia odwadniające (Dvořáková, Štefánik 2010: 439). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze W 1333 r. Karol Robert nadał miastu ziemie w promieniu 2 mil. W 1338 r. rozszerzył te ziemie o 4 włości, które mieszkańcy Smolnika użytkowali wspólnie z mieszkańcami Gelnicy: Švedlár, Mníšek nad Hnilcom, Štós, Úhorná (wieś założona w XIV w. na terenach Smolnika, mieszkańcy zajmowali się hodowlą, chowem owiec, produkcją węgla drzewnego), ziemia Ohor, ziemia Tichá Voda, Wagnerhau (mieszkańcy zajmowali się hodowlą owiec i wydobywaniem rud, pod koniec XIV w. wieś określana jako opuszczona) (Dvořáková, Štefánik 2010: 436). Granica włości miasta zaczynała się w dolinie Pionia na północy-zachód od Medzeva. W tamtym rejonie znajdowała się osada Stós. Granica biegła wzdłuż Piverskeho Potoka, przez grzebień Rudaw, aż po Helcmanovce, gdzie leżał Mniszek nad Hnilcom. Północna granica biegła na zachód po rzekę Hnilec do Švedlára i do Starej Vody. Na zachodzie sięgała po Volovec i dalej do Vondrišla (Nálepkova) i Tichej Vody, na południu biegła wzdłuż Hajskeho potoka (Dvořáková, Štefánik 2010: 436). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Miasto miało układ podłużny. Wyznaczono czworokątny rynek, jednak przeszkodą była niewątpliwie wąska dolina. Rynek był bardzo stromy i podzielony na dwa tarasy. Z dawnej zabudowy zachował się tylko dom komory górniczej (pod nr 195), pierwotnie renesansowy, przebudowany w 2 poł. XVIII w. Najstarszy średniowieczny kościół nie zachował się. W jego miejscu znajduje się kościół św. Katarzyny z 1801 r. (Dvořáková, Štefánik 2010: 438). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze Za Karola Roberta (pan. 1308-1342) miasto stało się siedzibą komory górniczej. Komora ta obejmowała swoim zasięgiem tereny (żupy) Spišská, Abovská, Šarišská, Zemplínska, Užská, Gemerská, Boršodská, Hevešská (Dvořáková, Štefánik 2010: 437). Siedziba urzędu funkcjonowała w latach 1330-1347 r. Z 1327 r. pochodzi informacja o sądzie górniczym (Dvořáková, Štefánik 2010: 439).  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica Znajdowała się tu krótko w 1327 r. (Dvořáková, Štefánik 2010: 438). Mennica prawdopodobnie powstała przed założeniem miasta. Być może jej założenie związane było z wydobyciem złota w Smolniku (Dvořáková, Štefánik 2010: 439).  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Dvořáková, Štefánik 2010 Rys. XI.31.1. Relikty dawnych prac górniczych w rejonie Smolnika. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské dila http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 23.08.2014). Rys. XI.31.2. Smolnik. Mapa topograficzna okolic miasta (http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire warstwa: RETM50, dostęp 23.08.2014). XI.32. SPISKA NOWA WIEŚ 1. Lokalizacja Kraj Koszycki, okres Spiska Nowa Wieś, Słowacja Miasto znajdowało się w południowej części Hornadskiej Kotliny na północnych stokach Rudaw Słowackich (Volovske vrchy). Leżało na wysokości 430 m n.p.m., a zalesiony obszar przynależny do miasta dochodził do wysokości 1266 m n.p.m. (Žifčák 2010: 446) (rys. XI.32.2). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Ślady osadnictwa z VIII-X w. w rejonie Sipiskiej Nowej Wsi znaleziono na 9 stanowiskach archeologicznych. Osadnictwo słowiańskie kontynuowało się od IX do XV w. na wschód od miasta (Žifčák 2010: 447). Miasto powstało z połączenia słowiańskiej osady Iglov i osady niemieckich gości (Villa Nova, Neudorf, Nova Ves) w 2 poł. XIII w. (Žifčák 2010: 446). Obszar należał pierwotnie do królewskiego dominum. W 2 poł. XII w. wyłonił się samodzielny komitat Spisz. Na przełomie XIII i XIV w. królewski komitat przemienił się w samodzielną żupę spiską z autonomicznym samorządem szlachty. Po powstaniu osiedla z niemieckimi gośćmi Spiska Nowa Wieś została wyjęta spod władzy żupana spiskiego i włączona do związku 24 miast spiskich (Žifčák 2010: 446). b. Faza polokacyjna Pierwsza wzmianka o mieście i jego proboszczu pochodzi z 1268 r. (Žifčák 2010: 450). Przywilej lokacyjny nie zachował się. Został potwierdzony przez Karola Roberta w 1317 r. W 1380 r. Ludwik I przyznał miastu cotygodniowy targ w sobotę. W 1435 r. po najeździe husyckim Zygmunt Luksemburski rozszerzył przywileje miasta: prawo wydobycia srebra, miedzi, ołowiu i żelaza, prawo wagi, prawo składu (sukno), prawo sprzedaży sukna w małych kawałkach, prawo do 3 dorocznych jarmarków, prawo cotygodniowego targu, prawo swobodnego użytkowania lasu na potrzeby górnictwa, prawo odpowiadania tylko przed sądem miejskim (Žifčák 2010: 448). W średniowieczu miasto było jednym z najważniejszych ośrodków rzemieślniczych na Słowacji. Kwitły zwłaszcza rzemiosła metalurgiczne. Liczni byli krawcy, rzeźnicy, garbarze i szewcy a także rybacy i młynarze (Žifčák 2010: 453). W 1487 r. Spiska Nowa Wieś wstąpiła do związku miast górniczych (Žifčák 2010: 451). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Od południa wokół miasta przepływał Hornád, a od północy potok Brusník, który wpadał do Hornadu zaraz za miastem od strony wschodniej. W okolicy znajdowały się liczne mniejsze cieki wodne. Od południa, z terenów rudonośnych wypływały Hlinica i Holubnica oraz Teplickí Brusník. b. Sieć dróg W średniowieczu drobi biegły praktycznie we wszystkie strony. W pobliżu przebiegała stara droga do Polski wiodąca z Koszyc, przez dolinę Hornádu ku Spiskiemu hradowi i Lewoczy, za którą rozwidlała się do Kierżmarku i Spiskiej Soboty. W XIV w. droga ta biegła ze Spisza, przez Liptów do Czech i na Śląsk. W Lewoczy odchodziła od niej boczna odnoga do Spiskiej Nowej Wsi, w 1295 r. określona jako wielka droga, a w nowożytności jako Nowowiejska (Neudorffer Weg). Od Spiskiej Nowej Wsi na południe biegła droga przez Šestnástku, koło potoku Hnilica, przez Rybi vrch, Holý kamen, Čertovu doline, Čertovu hlavu na Gemer. Na zachód biegła droga przez Smižany, która w Spišskim Štvrtku spotykała się z drogą ku Spiskiej Sobocie. Na wschód wiodła droga wzdłuż Potoka Brusník ku wzgórzu Kudlovec, gdzie spotykała się z drogą łączącą Harichovce z Markušovcami (Žifčák 2010: 446). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoża rud znajdowały się w centralnej części gemerskiego pasma górniczego – w Volovskich vrchach. Występowały tam rudy polimetaliczne: rudy żelaza (syderyt), miedzi (chalkopiryt, tetraedryt), srebra (tetraedryt z dodatkiem rtęci) (Žifčák 2010: 446). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia (rys. XI.32.1) Prace górnicze zaczęły się jeszcze przed lokacją miasta, o czym świadczą znaleziska pieców, żużli miedzianych i żelaznych w obrębie miasta i wokół niego. Przywilej z 1271 r. dał saskim gościom prawo do prowadzenia prac górniczych. Na przełomie XIII i XIV w. w okolicy wydobywano miedź i rudy żelaza. Kopalnie wymieniane są także w 1317 r. Konkretne kopalnie wymienione są dopiero w XV w. W 1412 r. wymienione były kopalnie miedzi w dolinie Železneho Potoka (Žifčák 2010: 451) i na Roztokach (Žifčák 2010: 452). Średniowieczne kopalnie w okolicy miasta znajdowały się na Gezwangu, Knole, Grajnari, Havranej dolinie, Hnilci, w Dolinie Kralovskeho Potoka i Strážanského kopca. Według przywileju króla Zygmnuta z 1435 r. w nowowiejskich kopalniach wydobywano srebro, rtęć, miedź, ołów i żelazo (Žifčák 2010: 452). Kryzys górnictwa przyszedł pod koniec XV w. Prawdopodobnie w związku z odwadnianiem kopalń. Przekazy z XVI w. mówią, że górnictwo prawie zupełnie upadło, co miało mieć związek ze złą administracją i niespokojnymi wojennymi czasami (Žifčák 2010: 452). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze Teren przynależny do miasta ciągną się zwłaszcza na południe gdzie znajdowały się kompleksy leśne. W sumie miał obszar ok. 7500 ha. W 1295 r. granica od północy zaczynała się przy potoku Levocskim, kończyła się na południu przy rzece Hnilec. Na terenie miejskim znajdowała się prawdopodobnie już przed najazdem tatarskim osada Brusnik (w dolinie dzisiejszego potoku Teplicky Brusnik), Stojan (na zach. od szczytu Kudlovec), Paris (Hnilec), Kozma (na pd. zboczu Modreho vrchu), Šág (teren koło Sestnastki). Kolejna średniowieczna osada, Swanis, znajdowała się na terenie Derfinskej doliny. Istnienie i lokalizacja tych osad nie jest jednak pewne. Od XIII w. powstał szereg osad istniejących do dziś, związanych często z górnictwem i hutnictwem: Hnilec (Parys) – osada górnicza nad rzeką Hnilec., Hnilčík – pierwotnie dzieliła się na Horny Hnilcik , Roztoky i Dolny Hnilcik. Mlynky – wieś powstała z 7 osad górniczych (Palcmanská Maša, Mlynky, Havrania Dolina, Biele Vody, Prostredný Hámor, Rakovec, Sykavka). Novoveska Huta. Dokument z 1383 r. wymienia 24 miejskie folwarki (Žifčák 2010: 447). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny Centrum miasta stanowił duży wrzecionowaty rynek o wymiarach ok. 800 x 150 m. Różne były interpretacje powodu istnienia tak dużego placu. Wysuwano tezę, iż związane to było z rolniczym charakterem miasta, co wydaje się być raczej nie trafione. Nowsze teorie wskazują na prace związane z przeładunkiem rudy, handlem i innymi gałęziami gospodarki. Na podstawie badań archeologicznych w centrum miasta uznano, że rynek związany był ze starszą siecią komunikacyjną między osadą Iglov (teren przy ul. Zimnej po kościół ewangelicki) a osadą niemieckich gości (siedlisko Vychod po Maly kościół). Miejsca prac metalurgicznych, które w XIII w. znajdowały się w pobliżu zabudowań osady Iglov, wraz z tworzeniem się miasta przesunęły się na zachód, poza jego obręb. W XV w. strefa przerobu przesunęła się w kierunku południowym, bliżej złóż i źródeł wody (Žifčák 2010: 449). Zabudowa rzędowa we wnętrzu miasta zdeterminowana była przez fortyfikacje oraz starszą zabudowę obu osad. Od przełomu XIV i XV w. doszło do zabudowania północnej, rzadko zasiedlonej części miasta na obszarze od ul. Kollara w kierunku zachodnim. Do końca XVI w. w tej strefie na parcelach o długości 65 m i szerokości 8-11 m powstało 156 domów mieszczańskich. W północnej części placu, w kierunku bramy Dolnej (rejon osady gości) nowa zabudowa powstałą w XVI w. Południowa strona rynku została zastawiona w XV-XVI w. Szerokość parcel wahała się tu od 5 do 12,5 m. W XVI w. praktycznie ukończono zabudowę centrum miasta. W tym okresie być może powstałą osada górnicza „Klepár”, po południowej stronie miasta, między murami, Hornádem, starą drogą a osadą garbarzy (między Hornadem a bramą Rożniawską) (Žifčák 2010: 449). W centrum rynku, na wschód od kościoła parafialnego, w średniowieczu prawdopodobnie znajdowały się zabudowania parafii, szkoła i studnia. W mieście znajdował się także szpital z kaplicą znajdujący się przy murach przed bramą Lewoczską (Žifčák 2010: 450). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom Do XIII w. w Spiskiej Nowej Wsi powstawały domy zagłębione, od przełomu XIII i XIV w. powstawały jednoprzestrzenne i wieloprzestrzenne domy na kamiennej podmurówce, z murowanymi ścianami i piwnicami. Od XIV w. coraz popularniejszym budulcem był kamień. W tym okresie domy najbogatszych mieszczan były z kamienia (Žifčák 2010: 449).  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz Ratusz znajdował się w pierzei przy drodze do Lewoczy. Powstał w XV w. (Žifčák 2010: 450).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Znajdował się na północ od miasta.  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół Wniebowzięcia Panny Marii Znajdował się centrum miasta, na rynku. Powstał prawdopodobnie przed 1268 r. (w tym roku potwierdzony jest proboszcz). Być może powstał już pod koniec XI w. i na pocz. XII w. Był być może związany z osadą Iglov. W latach 80-tych XIII w. został przebudowany (Žifčák 2010: 449). Ponowna znaczna przebudowa miała miejsce w poł. XIV w. Sklepienia dodano w 1 poł. XV w. a na pocz. XVI w. dobudowano wieżę kościoła (Žifčák 2010: 450)..  Kościół Mały (tzw. słowacki) Służył jako kaplica szpitalna. Znajdował się na północ od miasta, poza centrum. Zachowały się elementy romańskie i gotyckie. Niektórzy autorzy uważali, że powstał w XIII w. i służył pierwotnie osadzie gości (Žifčák 2010: 450). g. Fortyfikacje Fortyfikacje być może istniały już w XIII w. Mur miał mieć długość 3270 m. W północnej części miasta w od bramy Levocskej na wschód miał grubość 215 cm. Uchwycona od północnej strony, na długości 400 m, fosa miała szerokość 8 m i głębokość 200 cm. W ciągu murów znajdowały się 4 bramy (Horna – zachodnia, Dolna – wschodnia, Levoczska, Rożniawska) oraz ok. 40 baszt. Fortyfikacje zlikwidowano w XIX w. (Žifčák 2010: 449). h. Zamek W 1295 r. wzmiankowany był zamek (castrum de Igolou) leżący na wzgórzu Okrúhlovec (Zámčisko, Dom – Haus, Haz) ok. 5 km na pd. od centrum. Znaleziono tam materiał archeologiczny datowany na pradzieje i średniowiecze. Nie wiadomo kiedy powstał i zaniknął. Przestał funkcjonować już w 1 poł. XIV w. Być może służył jako miejsce pobierania dochodów z górnictwa i ochrona dla szlaku ze Spiszu do doliny Hnilca. Prawdopodobnie w XV w. jakieś fortyfikacje wznieśli tu husyci (bratrici) o czym świadczą znaleziska archeologiczne i fałszywy denar z czasów Macieja Korwina (Žifčák 2010: 447). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Žifčák 2010 Rys. XI.32.1. Pozostałości prac górniczych w rejonie Spiskiej Nowej Wsi. Legenda: 1 – szyb; 2 – sztolnia; 3 – odkrywka; 4 – zapadlisko szybu; 5 – hałda; 6 – inny rodzaj obiektu (Staré banské diela, http://mapserver.geology.sk/sbd/ dostęp: 23.08.2014). Rys. XI.32.2. Spiska Nowa Wieś. Mapa topograficzna okolic miasta. Żółtą linią zaznaczono lokacyjne centrum (http://geoportal.sazp.sk/web/guest/map?openNode=Geographical%20names&keywordList=inspire, warstwa: RETM25, dostęp: 23.08.2014). XI.33. TARNOWSKIE GÓRY 1. Lokalizacja Powiat tarnogórski, woj. Śląskie, Polska Miasto położone na Garbie Tarnogórskim zbudowanym z mas wapieni i dolomitów, będącym częścią grzbietu wapienia muszlowego ciągnącego się od doliny Odry aż po Dąbrowę Górniczą. Garb składa się z odosobnionych wzgórz skalistych, garbów oraz obniżeń terenu. Od zachodu Garb Tarnogórski rozcina dolina Dramy, a od wschodu dolina Brynicy. W obrębie samego miasta w okolicach Sowic przepływa rzeka Sztoła (Szlachcic-Dudzicz 2006: 24-25) (rys. XI.33.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Najwcześniejsze wzmianki o górnictwie w rejonie dzisiejszych Tarnowskich Gór pochodzą z przywileju górniczego wydanego dla wsi Repty w 1247 r. (Szlachcic-Dudzicz 2006: 22). Obszar ten należał w tym czasie do rejonu górniczego Bytomia. Do XVI w. rozwijało się tu osadnictwo wiejskie, a poszczególne miejscowości należały do szlachty. Na początku lat 20-tych XVI w. doszło w okolicy do odkrycia złóż rud ołowiu. Odkrycie przyciągnęło górników z Bytomia, Górnego Śląska, Olkusza, Krakowa, Czech i Rzeszy Niemieckiej. Osiedlali się najprawdopodobniej w bezpośredniej bliskości prac górniczych w Tarnowicach, Sowicach i Lasowicach (Molenda 1969a: 93). W związku z rozwojem prac górniczych i osadnictwa doszło zapewne do konieczności stworzenia centralnego ośrodka dla nowego regionu górniczego. Miasto wykształciło się prawdopodobnie z największej osady górniczej, Tarnowic. b. Faza polokacyjna 30 kwietnia 1526 r. książę opolski Jan Dobry nadał wolność osobistą i prawa górnicze ludziom szukającym kruszców na jego ziemiach. W dokumencie tym nie ma wzmianki o mieście Tarnowskie Góry jednak data jego wystawienia była przez wielu historyków traktowana jako data lokacji miasta. Już rok wcześniej książę negocjował z właścicielem wsi Tarnowice udostępnienie gruntów pod zabudowę miejską i górniczą. W 1529 r. właściciel wsi zrzekł się tej jej części na której lokowano miasto. Prowadzono także negocjacje z właścicielem wsi Sowice, na temat udostępnienia jego ziem pod eksploatację kruszców. Wpisy do ksiąg górniczych rozpoczęły się dopiero w 1528 r. (Szlachcic-Dudzicz 2000: 51; 2006: 43-45). Nazwa nowego miasta pochodziła od wsi Tarnowice oraz staropolskiej nazwy kopalni „Gory”, w dokumentach łacińskich występuje jako Montes Tarnovienses lub Montes Tarnovicenses (Szlachcic-Dudzicz 2000: 52). W 1529 r. miasto otrzymało herb, na którym widniało skrzydło orła, oraz skrzyżowane kilof i młotek. W 1562 r. do herbu dodano pół orła Hohenzollernów (Szlachcic-Dudzicz 2000: 52). W 1529 r. książę Jan Opolski rozszerzył swobody górnicze. Zwolnił mieszkańców z opłat celnych, nadał pełną wolność osobistą, zwolnił ich od podatków państwowych i kontrybucji, od świadczeń wojskowych oraz od świadczeń i robocizn na rzecz zwierzchnika feudalnego. Mieszkańców zwolniono z ceł i myt dla lepszego zaopatrzenia. Mogli uprawiać rzemiosło pod warunkiem, że należeli do cechów w Bytomiu i tam opłacali składki. Początkowo mogli prowadzić jedynie wyszynk piwa zakupionego w Bytomiu (Szlachcic-Dudzicz 2000: 55). Książę nadał wolność górniczą wszystkim zatrudnionym w kopalni niezależnie czy byli właścicielami czy robotnikami. Zezwolił też na swobodne korzystanie w celach górniczych z rzek i okolicznych lasów. Zwolnił także górników z płacenia dziesięciny (Szlachcic-Dudzicz 2000: 58). Przywilej organizowania jarmarków miasto otrzymało dopiero w 1561 r. Było to spowodowane przez naciski ze strony Bytomia, który bał się utracić pozycję lokalnego centrum (Szlachcic-Dudzicz 2000: 58). Po śmierci Jan Dobrego w 1532 r. spuściznę po nim objął margrabia brandenburski Jerzy Hohenzollern. Po jego śmierci w 1543 r. panem tych ziem został jego syn Jerzy Fryderyk. Ziemię bytomską zarekwirował jednak cesarz, pozostawiając ją Hohenzollernom jako zastaw. Kolejnym dziedzicem księstwa został elektor brandenburski Joachim Fryderyk, który w 1607 r. przekazał ją swemu synowo Janowi Jerzemu. Ostatecznie ziemię bytomską odebrano Hohenzollernom po przegranej przez protestantów (których wspierał Jan Jerzy) bitwą pod Białą Górą w 1620 r. W 1629 r. Bytom i Tarnowskie Góry przeszły na własność Łazarza I Henckla (Kwak 2000: 71-72; Szlachcic-Dudzicz 2006: 41). Miasto jak i region rozwijały się dzięki górnictwu. Od lat 20-tych do końca XVI w. większość ludności na obszarach wokół Tarnowskich Gór związana była z górnictwem, albo pracując przy wydobyciu i przerobie, albo wykonując czynności pomocnicze. W 1558 r. starosta margrabiego Jerzego Fryderyka donosił, że na folwarku w Świerklańcu daje się odczuć brak rąk do pracy gdyż wszyscy szukają zatrudnienia w kopalniach (Molenda 1969: 68). W tym okresie napłynął do miasta zewnętrzny kapitał. Budowę sztolni w Tarnowskich Górach finansowali mieszczanie krakowscy oraz przedstawiciele magnaterii. W górnictwie tarnogórskim uczestniczyli także mieszczanie olkuscy, wrocłąwscy jak i innych mniejszych miast śląskich – Bytomia, Raciborza, Karniowa, Głubczyc (Molenda 1969: 82). W XVI-XVII w. nastąpiło ożywienie handlu w regionie. Handel lokalny odbywał się na cotygodniowych targach. Tarnowskie Góry i Miasteczko zostały połączone drogami z głównym traktem handlowym z Krakowa przez Bytom do Wrocławia. W Tarnowskich Górach, Miasteczku i Bytomiu znajdowały się komory celne Państwa Bytomskiego (Molenda 1969: 69). W związku z podupadaniem górnictwa na przełomie XVI i XVII w. doszło do zmiany charakteru miasta. Na pierwszy plan wysunęło się rzemiosło i handel. Władze miejskie musiały narzucać mieszczanom obowiązek udziału w finansowaniu górnictwa. W innym wypadku miasto straciło by przywileje miasta górniczego, bardzo ważne dla prosperowania innych niż górnictwo gałęzi gospodarki (Molenda 1969a: 108-109). Dzięki pomyślnemu rozwojowi osadnictwa w regionie możliwe było przestawienie się Tarnowskich Gór na zaopatrywanie okolicznej szlachty, duchowieństwa i mieszkańców wsi. Miasto stało się centrum lokalnego rynku. W XVII w. ostatecznie uniezależniło się od Bytomia, powstały odrębne tarnogórskie cechy (Molenda 1969a: 109-110). Niestety miasta nie ominęły konflikty w XVII w. W okresie wojny trzydziestoletniej władze miejskie musiało płacić kontrybucje i utrzymywać stacjonujące w Tarnowskich Górach oddziały. Raz po raz było łupione przez bandy maruderów. W efekcie po zakończeniu wojny miasto było wyludnione i zniszczone. Górnictwo znajdowało się w całkowitym upadku. W 2 poł. XVII w. Tarnowskie Góry musiały ponosić liczne wydatki związane z obronnością cesarstwa, oraz świadczenia na rzecz właściciela (Kwak 2000: 78). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna W pobliżu miasta płyną dwie rzeki, na północy Stola (zwana dawniej Lasowicką Wodą), wypływająca ze wsi Lasowice i płynąca przez Sowice na północny-zachód do Małej Panwi. Płynęła przez rejon złóż. Druga, na zachodzie, to Drama (Graniczna Woda), stanowiąca prawy dopływ Kłodnicy, płynąca spod Rept i Tarnowic Starych przez Zbrosławice i Pyskowice. Płynęła kilka kilometrów od złóż. Obie rzeki wykorzystywano przy budowie sztolni (Molenda 1972: 81). Od północy i południa miasto otaczały dwa strumyki – Rów Blaszyński i „Rów Karłuszowiecki”, możliwe, że dostarczały miastu wody pitnej w początkowej fazie jego istnienia. W wyniku prac górniczych następował powolny zanik naturalnych źródeł wody wokół miasta (Hadaś 2000: 716). b. Sieć dróg Miasto połączono z traktem wiodącym z Krakowa przez Bytom do Wrocławia. Działały tu graniczne komory celne (Szlachcic-Dudzicz 2006: 153). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Rudy cynku i ołowiu występują w dolomitach kruszconośnych. Są to głównie siarczki ołowiu w postaci galeny zawierającej domieszkę srebra (do 1,2%), oraz związki cynku występujące jako galmany. Blenda cynkowa spotykana jest sporadycznie w głębszych pokładach (Hadaś 2000: 701). Dolomity kruszconośne w rejonie Tarnowskich Gór zalegają na głębokości 30 do 60 m. Złoża są silnie pofałdowane o charakterze gniazdowym. Pokłady złóż niejednakowej grubości, porozrywane są często płonna skałą lub piaskami i żwirami. Niejednolita struktura skał była powodem napływania kurzawki. Skała kruszconośna ma miąższość ok. 2,5-3 m (Szlachcic-Dudzicz 2006: 26-27). Ołów tarnogórski był bogaty w srebro, przeciętnie 0,1-0,3%. W okresie największej produkcji odciągano nawet od 600 do 1000 kg srebra rocznie, przy czym przeciętnie było to 300 kg (Molenda 1969: 76). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia  Okres przedlokacyjny (prace powyżej poziomu wodnego) W okresie od średniowiecza rejon Tarnowskich Gór znajdował się w obszarze wpływów Bytomia, gdzie najpewniej wożono wydobytą tu rudę. Eksploatowano zapewne płytko położone zasobne w srebro złoża galeny. Kopalnie istniały najprawdopodobniej w Reptach, Rudnych Piekarach, Bobrownikach, Suchej Górze (kamieniołomy w Blachówce), Stolarzowicach, Zbrosławicach, Ptakowicach, Dąbrówce, oraz nad potokiem Blechówka w miejscu dzisiejszego Szarleja (Molenda 1969: 60). Możliwe, iż ołów wybierano także z odkrywek w rejonie dzisiejszego rynku, na wzgórzu Galgenberg, Pinach, Fajfrowcu, w południowej części Lyszcza (Hadaś 2000: 728).  Okres gwałtownego rozwoju wydobycia w 1 poł. XVI w. (rys. XI.33.2) Prace górnicze rozpoczęto w obrębie miasta oraz na złożach na południe i północ od miasta. Eksploatację prowadzono metodą szybową, stosując najpewniej urządzenia odwadniające. Jeden z pierwszych kunsztów odwadniających powstał w Tarnowskich Górach w 1529 r., na szybie Bóg Ojciec w centrum miasta. W 1532 r. zarejestrowano pierwszy kunszt na Lyszczu (Szlachcic-Dudzicz 2006: 111), a pierwsze odwadniarki o napędzie wodnym powstały w Sowicach na Stole (Szlachcic-Dudzicz 2006: 116). Najbogatsze części odkrytych złóż dosyć szybko wybrano, w latach 1531-32 prace koncentrowały się na nielicznych złożach koło miasta i Sowic oraz w mniejszym stopniu koło Rept i Żyglina (Molenda 1963: 195). Najintensywniejsze prace prowadzono w mieście i na jego przedmieściach (w Blaszynie Liszczu) oraz w bezpośredniej okolicy w Reptach, Lasowicach, Sowicach, Bobrownikach. Tu skupiało się ¾ zgłębionych szybów. W mniejszym stopniu prowadzono eksploatację w Rybnej, Opatwicach, Pniowcu, Brynicy, Żyglinie, Żyglince, Nakle, Srebrnej Górze k. Segietu, Piekarach Rudnych, Suchej Górze i Ptakowicach. Krótkotrwałe były prace w Wieszowej, Zbrosławicach, Stolarzowicach, Orzechu, Chechle, Radzionkowie (Molenda 1969: 77; 1972: 33). Od 1526 r., w okresie rozkwitu górnictwa, zgłębiano po kilkadziesiąt szybów rocznie. W latach 1533-1536 ich ilość wzrosła 10-krotnie dochodząc do tysiąca rocznie. Natężenie prac doszło do szczytu w latach 1556-1559 – rocznie powstawało ponad 2500 szybów, w których pracowało 1000 górników. Później liczba ta spadła i ustabilizowała się na poziomie kilkuset szybów rocznie (Molenda 1969: 76). Pogląd ten został zakwestionowany przez D. Szlachcic-Dudzicz, która to badaczka uznała, że niemożliwe jest by przy szybach pracowało 1000 osób skoro samo miasto miało ok. 2000 mieszkańców (Szlachcic-Dudzicz 2006: 67). W przypadku takich wyliczeń należy zawsze zachować dużą ostrożność. Być może jeżeli uwzględni się fakt, że bardzo wielu robotników mogło mieszkać poza miastem bliżej rejonu wydobycia, możliwa jest aż tak duża liczba.  Okres sztolniowy – 2 poł. XVI w. (rys. XI.33.3) O odwadnianiu grawitacyjnym zaczęto myśleć już pod koniec 1 poł. XVI w. W 1547 r. wydano pozwolenie na budowę sztolni św. Daniela, która miała odwadniać złoża koło Rept. Prawdopodobnie inwestycji tej nigdy nie zrealizowano (Molenda 1972: 81). W 2 poł. XVI w. w rejonie tarnogórskim powstało prawdopodobnie pięć sztolni: - św. Jakuba – budowę rozpoczęto w 1563 r. Zaczynała się od potoku Lasowicka Woda na terenie wsi Sowice. Prace były bardzo utrudnione przez zawały i wdzieranie się kurzawki. Poprowadzono ją w kierunku południowym, pod zabudową miasta. W wyniku kolejnych zawałów w ostatecznym przebiegu mijała miasto od zachodu. W latach 1597-1602 boczne chodniki dotarły do Liszcz, okres ten można uznać za zakończenie prac nad jej budową. Długość chodników wynosiła ok. 4700 m z 40 świetlikami, a roznos miał ok. 1600 m. Jej głębokość wahała się od 29 do 34 m (Molenda 1972: 81-84; Hadaś 2000: 718). - Boży Dar – pozwolenie na budowę wydano w 1566 r. Miała na celu osuszanie niewielkiego gniazda galeny na północnym brzegu Stoły. Przebiegała w kierunku północnym. Była raczej krótka - ok. 100 m roznosu i 400-500 m chodnika (Molenda 1972: 84-85; Hadaś 2000: 718). - Pomaga Bóg – pozwolenie na budowę wydano w 1568 r. Osuszała złoża na południowym brzegu Stoły, od której się zaczynała. Biegła w kierunku południowym, ku miastu. Miała ok. 190 m roznosu i ok. 250 m chodnika (Molenda 1972: 85; Hadaś 2000: 719). - W Imienie Pańskie Obiecana – pozwolenie wydano w 1567 r. miała przebiegać od Dramy. Prawdopodobnie nigdy jej nie wybudowano (Molenda 1972: 85; Hadaś 2000: 719). - Krakowska – licencję na budowę wydano w 1568 r. Miała osuszać złoża w Reptach i pod miastem, w Liszczu. Zaczynała się na Dramie i biegła w kierunku północno-wschodnim ku Tarnowciom Starym. Prawdopodobnie drążono także drugi chodnik ku Reptom. Prace jednak przerwano w 1579 r. przed dojściem do złóż. Inwestycja była nieudana. Roznos miał długość 400-500 m, a sztolnia ok. 2000 m (Molenda 1972: 85-87; Hadaś 2000: 718-719). - Od Szarlejki (także Stara Sztolnia) – znajdowała się na południowym skraju rejonu tarnogórskiego, przy granicy z rejonem bytomskim. Zachowało się o niej bardzo mało informacji. Prawdopodobnie powstała w latach 20-tych XVI w. Zaczynała się przy potoku Szarlejka (w XIX w. Blechówka, w średniowieczu i XVI w. Bielcza). Ciągnęła się w kierunku północno-zachodnim pod Stroszkiem, Blechówką i Srebrną Górą. Miała ok. 600 m roznosu i 2200 m chodnika (Molenda 1972: 89; Hadaś 2000: 716). W okresie budowy i funkcjonowania sztolni w rejonie Tarnowskich Gór doszło do intensyfikacji wydobycia głębszych pokładów i poszerzeni obszaru wydobycia na tereny dotąd nie eksploatowane, gdzie prowadzono jednak prace płytko, bez osuszania (Repty, Srebrna Góra, Rudne Piekary). Wzrosła też znacznie liczba wydawanych licencji (Molenda 1972: 275). W latach 60-tych i 70-tych XVI w. prace skupiały się na terenie wsi Sowice i Lasowice. Od lat 80-tych działała już tylko sztolnia św. Jakuba pozwalając na wydobycie w rejonie Sowic i Blaszyny. Pod koniec XVI w. prace przesunęły się wraz ze sztolnią do miasta (wg akt górniczych szyby drążono „w rynku”, „za ratuszem”). Na początku XVII w. prace prowadzono w Liszczach. Najbardziej efektywne lata działania sztolni to 1566-1602. W wieku XVII rozpoczęła się stagnacja (Molenda 1972: 275-276). Od 1569 r. w rejonie tarnogórskim rozpoczęto wydobycie galmanu. Rocznie w 2 poł. XVI i na pocz. XVII w. wydobywano 2500 cetnarów tej rudy (Kwak 2000a: 84). Rudę pozyskiwano ze starych wyrobisk i hałd. Prace prowadzono w Radzionkowie, Bobrowinikach, Srebrnej Górze, Reptach i Ptakowicach, a od XVII w. w Stolarzowicach (Molenda 1969: 89). Poza galeną i galmanem w rejonie tarnogórskim w XVI i XVII w. intensywnie eksploatowano rudy żelaza w Piekarach Rudnych i Bobrownikach oraz w Żyglinie k. Miasteczka. Dochodziło do zatargów górników kopiących ołów z tymi kopiącymi rudy żelaza. Trwały spory o niszczenie lasów i duże ich zużycie przez kopalnie i kuźnice (Molenda 1969: 90). Niewiele informacji posiadamy na temat wyglądu urządzeń górniczych stosowanych w Tarnowskich Górach. Najprawdopodobniej szyby miały w rzucie poziomym kształt kwadratu o boku nie większym niż 1,0-1,3 m. Głębokość szybów dochodziła do 30-50 m a nierzadko nawet 60 m. W trakcie prac górniczych pod koniec XIX w. na południe od miasta natrafiono na XVI-wieczne chodniki. Znajdowały się na głębokości 33 m, miały od pół do jednego metra wysokości. Przy eksploatacji złoża stosowano technikę komorową. Wysokość komór dochodziła do 5 m. Konieczne zatem stało się podpieranie stropów. (Szlachcic-Dudzicz 2006: 84-85). Niejasna jest intensywność prowadzonych prac górniczych. Według różnych autorów w rejonie tarnogórskim w przeciągu pierwszego stulecia istnienia miasta wykopano w sumie ok. 7500 szybów a rocznie uzyskiwano od 600 do 1000 kg srebra (Kwak 2000a: 84), a wg D. Molendy w tym okresie zgłębiono w sumie 20 000 szybów. Oblicza się, że wyprodukowano do 40 000 ton ołowiu (Molenda 1969: 77). Wg D. Szlachcic-Dudzicz w latach 1529-1600 w Tarnowskich Górach powstało ponad 6000 szybów (Szlachcic-Dudzicz 2006: 67). Interesujące są wyliczenia S. Czaji. Autor podaje, iż pole górnicze miało kształt kwadratu o boku 12-18 łatrów (24-36 m) lub koła o podobnej średnicy, pole kopalni miało więc ok. 600-1300 m2, natomiast wiele kopalń miało po kilka takich jednostek a ich powierzchnie mogły przekraczać 5000 m2. W latach 1529-1550 wydano 8280 pozwoleń na nowe szyby i 1274 na odbudowę starych. Na tej podstawie autor szacuje, że mogło funkcjonować ok. 9500 małych kopalń, które mogły obejmować obszar 10 km2 (Czaja 1996: 20). Dla kolejnego okresu (lata 1547-1627) wydano 22 500 pozwoleń na budowę szybów i 3240 pozwoleń na budowę kopalń. Jeżeli uznamy, że jedno nadanie obejmowało 1700 m2 to w 80 lat zryto szybami 36 km2 (Czaja 1996: 24). Trzeba zaznaczyć, iż prawdopodobnie nie wszystkie pozwolenia były wykorzystywane. Niestety weryfikacja tych danych w terenie jest prawdopodobnie niemożliwa z powodu znacznych współczesnych zmian obszaru tarnogórskiego. e. Strefy przerobu Liczbę hut i płuczek oraz ich umiejscowienie można określić w przybliżeniu dla całego okresu funkcjonowania górnictwa w rejonie tarnogórskim. Płuczki rudy miały znajdować się na polach w Bobrownikach i Sowicach (Szlachcic-Dudzicz 2000: 65). Na podstawie różnych zachowanych dokumentów można stwierdzić, że do końca XVI w. w rejonie Tarnowskich Gór działało ok. 70 płuczek (Szlachcic-Dudzicz 2006: 77). Wg D. Molendy rudę płukano w 180 płuczkach (Molenda 1969: 77). Można przypuszczać, że płuczki znajdowały się nad większością potoków przepływających w pobliżu pól górniczych. Nie jest też wykluczone, że do płukania rudy stosowano wodę wypompowaną z kopalń. Na podstawie źródeł archiwalnych udało się zidentyfikować 23 huty wokół Tarnowskich Gór. Trudno określić, które i w jakich latach były czynne (Szlachcic-Dudzicz 2006: 162). D. Molenda podaje, że latach 1568-1602 (czyli w okresie sztolniowym) w źródłach występuje 14 hut, ale tylko o kilku wiadomo, że były czynne. Znajdowały się nad Lasowicką Wodą, w Sowicach, Lasowicach, Rybnej, Opatowicach, Tarnowicach i Miasteczku (Molenda 1972: 277). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Stare Repty – osadnictwo być może już we wczesnym średniowieczu. Prawdopodobnie miejsce najwcześniejszego wydobycia (mogło się znajdować przy wychodniach dolomitów na Srebrnej Górze w pewnym oddaleniu od wsi) (Hadaś 2000: 728-730). Pierwszy przywilej górniczy dla Rept pochodzi z 1247 r. Na pocz. XVI w. wieś posiadała własny kościół i parafię. Wraz z powstaniem Tarnowskich Gór odrodziło się tu górnictwo (Szlachcic-Dudzicz 2006: 22).  Strzybnica (Srebrna Góra) – osada górnicza u podnóża Srebrnej Góry (Strzybnicy). Założona w na początku XVI w. lub wcześniej. Stanowiła odrębny okręg górniczy (Szlachcic-Dudzicz 2006: 24). Być może miejsce najdawniejszego wydobycia, w 1584 r. burmistrz i rajcy Bytomia mówili o osadzie jako o miejscu dawnego górnictwa ich przodków sprzed kilkuset lat (Molenda 1963: 58).  Opatowice – na płn.-zach. od miasta (dziś jedna z dzielnic), wieś założona przez cystersów w 1201 r. jako wieś rolnicza. W XVI w. prowadzono tu prace wydobywcze. Złoża były jednak dość ubogie (Szlachcic-Dudzicz 2006: 22).  Tarnowice Stare (od XVI w. Tarnowice) – na zachód od centrum miasta (dziś jedna z dzielnic), pierwsza wzmianka o wsi z 1316 r., własność szlachecka, od 1415 r. funkcjonowała tu parafia. Prawdopodobnie jedno z miejsc odkrycia kruszców w 1 poł. XVI w. (Szlachcic-Dudzicz 2006: 23).  Piekary Rudne – położone na pd.-wsch. od centrum (dziś jedna z dzielnic), pierwsza wzmianka z 1369 r. Już w XIV w. wydobywano tu rudy żelaza, a od XVI w. zaczęto wydobywać galenę (Szlachcic-Dudzicz 2006: 23).  Rybna – wieś położona na płn.-zach. od centrum (dziś jedna z dzielnic), pierwsze wzmianki pochodzą z 1402 i 1415 r., wieś rolnicza. W XVI w. na niewielką skalę eksploatowano tu rudy ołowiu (Szlachcic-Dudzicz 2006: 23).  Piaseczna – wieś leżąca na płn. od Rybnej (obecnie jedna z dzielnic), pierwsza wzmianka z 1415 r., istniały tam wtedy kuźnice, gdzie przetapiano żelazo. W XVI w. wydobywano tam rudy ołowiu oraz znajdowały się tam huty ołowiu (Szlachcic-Dudzicz 2006: 23).  Sowice – osada, na której terenie założono miasto, wzmiankowana pierwszy raz w 1415 r., wieś o charakterze rolniczym. W XVI w. rozwijało się tam górnictwo kruszcowe. W 1608 r. osada wykupiona przez miasto. Założono tam folwark (Szlachcic-Dudzicz 2006: 24).  Lasowice – osada, na której terenie założono miasto, wzmiankowana pierwszy raz w 1415 r., wieś o charakterze rolniczym. W XVI w. rozwijało się tam górnictwo kruszcowe. W 1608 r. osada wykupiona przez miasto. Założono tam folwark (Szlachcic-Dudzicz 2006: 24).  Bobrowinki – położone na pd.-wsch. od centrum (obecnie jedna z dzielnic). Pierwsza wzmianka pochodzi z XVI w., dotyczy wydobycia galeny i zakładania płuczek na bobrownickich polach (Szlachcic-Dudzicz 2006: 24).  Pniowiec – położona na płn.-zach. od centrum (obecnie jedna z dzielnic), pierwszy raz wzmiankowana w 2 poł. XVI w. Rozwój osady wiązał się z górnictwem kruszcowym (Szlachcic-Dudzicz 2006: 24). g. Osady rolnicze  Lasowice i Sowice – wsie zakupione przez miasto w 1608 r. W Lasowicach znajdował się las miejski (Kwak 2000a: 88). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa  Lasy - Przed założeniem miasta rejon tarnogórski porastały lasy należące do właścicieli okolicznych wsi. Z tych lasów pozyskiwano drewno na potrzeby miasta i górnictwa. Własny las miasto uzyskało dopiero w 1608 r. (Hadaś 2000: 732-733). W okresie od XVI do XVIII w. tereny leśne znajdowały się na północ od linii Świerklaniec-rzeka Stoła-Rybna-Miedary (Molenda 1969: 68). Zużycie drewna było znaczne i prowadziło do odlesienia i degradacji środowiska. Szacuje się, że w XVI w. w rejonie Tarnowskich Gór do prac górniczych zużyto 1,2 mln pali dębowych (Czaja 1996: 23).  Młyny, tartaki, folusze - W XVI w. wokół Tarnowskich Gór, zwłaszcza na Stole, znajdowało się kilkanaście młynów (Molenda 1969: 68). Nad rzekami w Porębie i Tarnowskich Górach znajdowały się tartaki. W XVI w. nad Stołą wybudowano papiernię (Molenda 1969: 69; Szlachcic-Dudzicz 2006: 146). W XVII w. istniały folusze w Brzozowicach na Brynicy (książęcy) i w Lasowicach na Stole (miejski) (Molenda 1969: 69). W 1545 r. poza miastem miały być wzniesione cegielnia i wapienniki (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64). Stawy istniały na Blechówce – w Stroszku, Szarleju, dwa w Radzionkowie, w Dąbrówce Wielkiej i Kamieniu. Duży staw znajdował się także w Chechle, a 3 w Bibieli, oraz liczne na Stole w Lasowicach, Sowicach, Rybnej, Pniowcu, Boruszowicach, aż do krańca wsi Żyglin (Molenda 1969: 68). i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna (rys. XI.33.4-6) W momencie lokacji miastu starano się nadać szachownicowy układ z prostopadłymi ulicami rozchodzącymi się od prostokątnego rynku oraz podłużnymi działkami. Żywiołowy rozwój zabudowy i prowadzone na terenie miasta prace górnicze, obecność szybów i hałd w znacznym stopniu zaburzały regularną siatkę lokacyjną (Szlachcic-Dudzicz 2000: 60; 2006: 57-58). Wraz z rozwojem potrzeb miasta powstawały kolejne place handlowe (w sumie w ciągu ok. 50 lat istnienia miast powstały trzy). b. Ulice Główne arterie miasta biegły w kierunku bram miejskich – na wschód ul. Krakowska, na płn.-zach. ul. Opolska i pd.-zach. ul. Gliwicka (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61). Przebieg pozostałych ulic był nieregularny, powstawały najprawdopodobniej wraz z rozwojem zabudowy i potrzeb transportowych mieszkańców i górników. Władze miasta starały się walczyć ze zwężaniem ulic, dbano o ich utwardzenie i poszerzenie (Szlachcic-Dudzicz 2000: 60). W XVI w. dla utwardzenia ulic zwożono na nie żużel z okolicznych hut (Molenda 1969a: 102). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Liczba działek i ich wielkość niemożliwa do określenia (Szlachcic-Dudzicz 2000: 65).  Dom Pierwsze domy powstałe w Tarnowskich Górach były najprawdopodobniej drewniane. Można domniemywać, iż część zabudowy miała charakter tymczasowy. W 2 poł. XVI w. zabudowa drewniana ustąpiła miejsca murowanej, przy głównych ulicach powstały piętrowe domy z cegły i kamienia, zaopatrzone w podcienia (Molenda 1969a: 103). Pierwsze domy powstały wzdłuż ul. Gliwickiej. Do najstarszych należy dom na działce przy ul. Gliwickiej 6. Zachowały się sklepione piwnice i sień z kolebkowym sklepieniem. Znajdował się tu pierwszy urząd górniczy (Krzykowska 2000: 141). W kilkanaście lat po założeniu miasta było w nim ok. 140 domów mieszczańskich większych oraz ok. 30 domów jednoizbowych. W latach 60-tych liczba domów wzrastał do ok. 200, a małych było ok. 40. Na przełomie lat 70-tych i 80-tych XVI w. liczba domów bogatych i średniozamożnych mieszczan wynosiła ok. 230, a małych prawie 50. Najdroższe domy znajdowały się przy ul. Krakowskiej, Gliwickiej i przy rynku (Szlachcic-Dudzicz 2000: 66). Wg Molendy kilka lat po założeniu miasta znajdowało się w nim 246 domów mieszczan. Na początku XVII w. było 334 domów mieszczańskich (Molenda 1969a: 97). Z opisów wynika, że w mieście domy były murowane, piętrowe, często z podcieniami, frontem zwrócone do ulicy. Na przedmieściach budynki były parterowe, dość dowolnie usytuowane na działce. Powierzchnia domów była zróżnicowana i wynosiła od 200 do 250 m2 przy rynku i ul. Krakowskiej, i od 10-15 m2 w przypadku domów jednoizbowych (Szlachcic-Dudzicz 2000: 70). Domy przy rynku III należały do najbogatszych mieszczan. Domy były piętrowe z podcieniami. Bogato zdobione, niektóre miały drewniane stropy, rzeźbione lub malowane. Domy te zachowane do dzisiaj, częściowo przebudowane, znajdują się na parcelach przy ul. Rynek 1, 2, 3, 13, 14, 17, 18, ul. Gliwickiej 1, 2, 3, 4, 5, 6 oraz ul. Krakowskiej 5, 7, 14 (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61).  Zaplecze d. Place miejskie  Rynek I (dziś część ul. Gliwickiej) Był zbliżony do prostokąta, jednak niesymetryczny ze względu na problemy z doborem odpowiedniej lokalizacji. Znajdował się od strony południowo-zachodniej, z główną ulicą Gliwicką, biegnącą na południowy-zachód w stronę Bramy Gliwickiej. W momencie tworzenia się miasta był już gęsto zabudowany. Jego południową pierzeję tworzył kościół parafialny (Szlachcic-Dudzicz 2000: 60).  Rynek II (dziś ul. Dolna) Wytyczono go po 1531 r. 200 m na północ od pierwszego rynku. Przyczyną jego powstania był brak wolnej przestrzeni na budowę siedziby urzędu górniczego. Miał kształt prostokąta. Znajdował się przy nim budynek urzędu górniczego, który pełnił także funkcję ratusza (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61).  Rynek III (dziś ul. Rynek) Wytyczony na przedłużeniu ul. Gliwickiej, o 150 m na północny-wschód od drugiego rynku. Wybudowano przy nim ratusz, Starostwo Państwa Bytomskiego i nową siedzibę Urzędu Górniczego. Wokół rynku znajdowały się domy najbogatszych mieszczan (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61). Rynek ten tak jak i pozostałe służył jako plac targowy, handlowano na nim towarami drobnymi (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64). Znajdowały się tu ławy chlebowe i mięsne, handlowano suknem, wełną, skórami, woskiem, pierzem itp. (Szlachcic-Dudzicz 2006: 152).  Plac przed bramą Krakowska Handlowano tu ołowiem, glejtą, drewnem, węglem drzewnym, różnego typu osprzętem (np. wozy), zwierzętami (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64; 2006: 152). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urząd górniczy Budynek urzędu górniczego, spełniający również rolę ratusza wzniesiono przy wschodniej pierzei rynku II (dziś budynek przy Gliwickiej 6). W piwnicach tego budynku mieściło się miejskie więzienie (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61).  Ratusz Władze miejskie początkowo mieściły się w budynku urzędu żupnego. W obu zasiadali ci sami ludzie. Władzę miejską sprawował burmistrz z racjami oraz wójt z ławnikami. Zwierzchnią władzę nad nimi sprawował starosta, przedstawiciel księcia, a potem margrabiego. Starosta początkowo rezydował w mieście, potem w zamku w Świerklańcu. Wójt wybierany był przez burmistrza. W jego gestii leżały sprawy sądownicze. Wpływ na decyzje podejmowane przez radę miejską miał także żupnik i jego czterej przysięgli. Spośród mieszczan wybierano 16-osobowe ciało doradcze. Dla utrzymania porządku obywateli miasta podzielono na 10 osobowe grupy z dziesiętnikiem na czele, mieli oni za zadanie w razie potrzeby pilnować porządku, czy gasić pożary (Szlachcic-Dudzicz 2000: 56-57). Ratusz wzniesiono po północnej stronie Rynku III. Prawdopodobnie miało to miejsce ok. lat 1540-1541. Znajdował się w nim skład solny i miejska warzelnia piwa wraz z wyszynkiem. Obecnie jest to budynek na parceli Rynek 13, tzw. Dom pod Lipami (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61, 64).  Urząd Starostwa Państwa Bytomskiego Wzniesiony po południowej stronie Rynku III. Budynek dobrze zachowany, znajduje się na parceli Rynek 1, tzw. Dom Sedlaczka (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61).  Szubienica Miała znajdować się na wzgórzu Galgenberg/Galenberg/Kalkenberg, wg źródeł wzniesiono ją w 1545 r. (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64).  Urządzenia handlowe  Waga miejska Początkowo miasto nie miało wagi górniczej ze względu na sprzeciw Bytomia, który chciał mieć monopol na ten przywilej. Jednak w 1 poł. XVI w. udało się ustawić dwie wagi. Małą do ważenia drobnych towarów i dużą do ważenia urobku (Kwak 2000a: 87). Waga do ważenia kruszcu znajdowała się w podcieniach na Rynku III (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64).  Łaźnia Wzniesiona została w 1544 r. Drugą łaźnię wzniesiono w 1546 r. (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64).W latach 60-tych w pobliżu nowego ratusza wzniesiono kolejną łaźnię (Kwak 2000a: 88).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Pierwsza studnia znajdował się przed kościołem parafialnym i określano ją jako „Stara”. Nowa studnia powstała przy ul. Gliwickiej na dawnym rynku miejskim (Kwak 2000a: 87). Prawdopodobnie najstarszą studnię miejską przerobiono ze starego szybu (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61). W 1535 r. w mieście zatrudnieni byli słudzy miejscy, którzy odpowiedzialni byli za zamiatanie ulic, wywóz śmieci, zasypywanie dziur i ogólne dbanie o czystość osiedla (Szlachcic-Dudzicz 2000: 57).  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Kościół św. Piotra i Pawła (parafialny) Znajdował się przy najstarszym rynku, po jego południowej stronie. Znajdował się przy nim cmentarz. Pierwotnie prawdopodobnie był drewniany, dopiero po pożarze w 1531 r. odbudowano go w formie murowanej. W tym czasie zaopatrzono go w renesansową wieżę (Szlachcic-Dudzicz 2000: 60).  Kościół protestancki Informacja w źródłach o jego budowie pochodzi z 1529 r. Miał być drewniany (Szlachcic-Dudzicz 2000: 64). g. Fortyfikacje Miasto miało trzy bramy: Lubliniecką, Krakowską i Gliwicką. Nigdy nie wzniesiono murów obronnych (Szlachcic-Dudzicz 2000: 61). h. Zamek Zamek został wzniesiony w 1575 r. przez margrabiego Jerzego Fryderyka Hohenzollerna (znajduje się przy ul. Zamkowej 12, pierwotna budowla została bardzo przekształcona). Pierwotnie budynek założony na planie prostokąta, piętrowy, z wieżą oraz dwoma pomieszczeniami i sklepioną sienią na osi (Krzykowska 2000: 141). i. Przedmieścia Do miasta przylegały już w XVI w. przedmieścia: Blaszyna, Karłuszowiec i Lyszcze (Szlachcic-Dudzicz 2006: 64). Na przedmieściach oraz poza miastem znajdowały się posiadłości okolicznej szlachty obejmujące okoliczne pobliskie wsie. Zabudowa otoczona była ogrodami i sadami. Na granicach miasta znajdowały się także łąki i ogrody należące do mieszczan (Szlachcic-Dudzicz 2006: 65). 5. Uwagi 6. Literatura Czaja 1996; Drabina 2001a; Hadaś 2000; Krzykowska 2000; Kwak 2000, 2000a; Molenda 1969, 1969a, 1972; Szlachcic-Dudzicz 2000, 2006 Rys. XI.33.1. Tarnowskie Góry. Mapa topograficzna okolic miasta (źródło: Geoprtal 2, http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/, warstwa: Raster, dostęp: 9.09.2014). Rys. XI.33.2. Tarnogórski region górniczy w 1 poł. XVI w. a – sztolnia; b – kopalnia; c – huta; d – miasto; e – wieś; miejsce wydobycia; f – ważniejsze drogi (przerys autora na podstawie mapy Molenda 1972: mapa 3). Rys. XI.33.3. Tarnogórski region górniczy w 2 poł. XVI w. i na początku XVII w. a – sztolnia; b – kopalnia; c – huta; d – miasto; e – wieś, miejsce wydobycia; f – ważniejsze drogi (przerys autora na podstawie mapy Molenda 1972: mapa 3). Rys. XI.33.4. Tarnowskie Góry w okresie lokacji (Szlachcic-Dudzicz 2000: 62). Rys. XI.33.5. Tarnowskie Góry w 1535 r. (Szlachcic-Dudzicz 2000: 62). Rys. XI.33.6. Tarnowskie Góry w 1575 r. (Szlachcic-Dudzicz 2000: 62). XI.34. TREPPENHAUER BEI SACHSENBURG (BLEIBERG) 1. Lokalizacja Landkreis Mittlesachsen, land Saksonia, Niemcy Osada położona była na przedgórzu Rudaw, nad doliną rzeki Zschopau, na wysokości 330-355 m n.p.m. (Kenzler 2008: 236). Osada mieściła się na szczycie wzgórza, którego stoki opadały ku dolinie Zschopau i potoku Sachseburger. Od północy teren stopniowo przechodził w wyniesiony obszar między Sachsenburgiem, Schönborn a Irbersdrof (Schwabenicky 1988: 239; 2009: 21). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Kolonizacja rejonu, w którym leży stanowisko Treppenhauer, wiązała się z tworzeniem się władzy na tych terenach w XII i XIII w. Obszar między Zschopau a Grossen Striegis należał do klasztoru Hersfeld, zachodnia część tego regionu, obejmująca burgward Hwoznie, została oddana ministeriałom z Mildenstein. Teren na zachód od Zschopau należał do Dedo von Wettina. Prowadzili oni na tych terenach kolonizację. W 1197 r. wzmiankowany jest po raz pierwszy Sachsenburg (Sassenberg). W 1214 r. i 1222 r. w dokumentach poświadczony jest związek burgwardu Gozne (Hwoznie) z Frankenbergiem, miastem położonym na południe od Treppenhauer. Stąd, błędny jednak, wniosek, że Hwoznie znajdował się na Treppenhauer. W 1232 r. Heinrich der Erlauchte oblegał zamek Mildenstien. W efekcie Mildenstienerowie stracili swoje lenno, które przeszło pod władzę margrabiów Miśni. Frankenberg i Sachsenburg tworzyły w XII w. jedno władztwo. Wydaje się, że starszy był kościół w Sachsenburgu, którego filią był kościół we Frankenbergu (Schwabenicky 1980: 41; 1988: 239-240). Osada powstała najwcześniej w 2 ćwierci XIII w., raczej po 1250 r. (na podstawie znalezisk ceramiki). W czasie badań w 2005-2007 pozyskano liczne fragmenty ceramiki datujące początek górnictwa na XII w., których jednak nie znaleziono w trakcie wcześniejszych badań, z tego też powodu pomija je Schwabenicky w swojej pracy z 2009 r., podejrzewając, że może to być błędne datowanie materiału (Schwabenicky 2009: 166). Badania nad ceramiką z Treppenhauer H. Kenzlera przesuwają jednak początek funkcjonowania osiedla na koniec XII w. lub początek XIII w. (Kenzler 2008: 287). W pierwszej fazie w osiedlu dominowały domy zagłębione, a górnictwo już wtedy przynosiło znaczne zyski. W latach 1260-1288 doszło do zmiany typu zabudowy z domów zagłębionych na naziemne, a górnictwo przynosiło znaczne zyski czego świadectwem miały być liczne przedmioty importowane. Pytaniem jest kiedy skończył się pierwszy okres górnictwa w Treppenhauer i kiedy osiedle zostało opuszczone? (Schwabenicky 2009: 166). W 1390 r. margrabiowie Balthasar, Wilhelm, Friedrich, Wilhelm i Georg oddali w dzierżawę mincmistrzowi z Freibergu Nickelowi von Meideburg, za 1200 kop groszy, kopalnie w okolicach Ulrichsbergu oraz Bleibergu koło Frankenbergu. Obie kopalnie były w tym czasie nieczynne (Schwabenicky 1991: 22). Treppenhauer identyfikowane jest właśnie z miejscem określanym jako Bleiberg, na podstawie dokumentu z 1318 r. Osiedle musiało zatem zostać opuszczone pomiędzy 1318 a 1390 r. Na podstawie ceramiki można stwierdzić, że osiedle funkcjonowało do poł. XIV w. (Schwabenicky 2009: 166-167). Wg H. Kenzlera Bleiberg/Treppenhauer słusznie uważane jest za miasto, dokładniej mówiąc miasto górnicze. W rejonie każdego miasta górniczego muszą być prowadzone prace górnicze oraz przetwórstwo urobku. Brakuje niestety źródeł pisanych dotyczących Treppenhauer. Są tylko dwa, z 1318 i 1390 r. Jeżeli uznamy, że istnieje szereg cech osiedla miejskiego jak np. wielkość, fortyfikacje, handel i rzemiosło itp., to Treppenhauer je posiada (Kenzler 2008: 295-296). Wg Schwabenickego Treppenhauer było punktem centralnym dla okolicznych kopalń rozwijającym się niezależnie od okolicznych terenów. Osada nie rozwinęła się jednak w punkt centralny całego regionu, gdyż ten był we Frankenbergu, gdzie znajdował się także kościół parafialny (Schwabenicky 2009: 170-171). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Osiedle położone nad rzeką Zschopau, która prawdopodobnie stanowiła główny napęd hut. Od wschodu pomiędzy Treppenhauer a Sachsenburgiem przepływał także mały potok wpadający do Zschopau. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Podłoże skalne w rejonie Treppenhauer składało się z fyllitów (łupek krystaliczny) oraz łupków serycytowych (?? Knotenschiefer) z radiolarytem. W skałach znajdowały się żyły barytowych rud ołowiu (Schwabenicky 1980: 40). Przez obszar osiedla przebiegało 12 równoległych żył biegnących w kierunku północno-zachodnim (Kenzler 2008: 295). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia W rejonie pomiędzy Frankenbergiem a Mittweidą, gdzie znajduje się Treppenhauer, zlokalizowanych jest kilka stanowisk z pozostałościami górnictwa (rys. XI.34.1). Najbliżej Frankenbergu znajduje się samo Treppenhauer oraz położone na płn. od niego Hengstbusch, gdzie stwierdzono ślady średniowiecznych i nowożytnych prac górniczych, oraz ślady po zabudowie. Na stanowisku występowały średniowieczne fragmenty ceramiki oraz odpady hutnicze (Schwabenicky 2009: 12). Kolejny prace górnicze miały zlokalizowane były w położonej na północ od T. Schönborn-Dreiweiden. W rejonie Beige (k. Schönborn) znaleziono pozostałości szybów i zagłębionych domów. Jeden z budynków przebadano (jego zasyp zawierał ceramikę z XIII/XIV w.). Miał on niewielkie rozmiary 2,4 x 2,6 m. W środku znajdowało się palenisko niczym nie obudowane. Wg Schwabenickego był to obiekt mieszkalny. Kolejne szyby w tym rejonie znajdują się po drugiej stronie Zschopau w Küchenwald. Następnym obszarem występowania reliktów prac górniczych jest rejon Kurbach i Merzdorf, gdzie także stwierdzono pozostałości szybów i być może zabudowań (Schwabenicky 2009: 12-19). Pozostałości prac górniczych widoczne są także w rejonie Mittweidy, Lauenhain oraz Neudörfchen (Schwabenicky 2009: 19-20).W XIV w. w pd.-zach. zboczu wydrążono sztolnię, która funkcjonowała do 1400 r. (?) wykopano ją metodą młotka i kilofa (Eckstein i inni 1994: 116). Szyby górnicze na terenie osady koncentrowały się w jej północnej i wschodniej części (rys. XI.34.3). Udało się przebadać kilka z szybów. Badania szybu górniczego 4E/S1 (rys. XI.34.5) – szyb znajdował się być może w pobliżu zabudowań mieszkalnych o czym może świadczyć warstwa z odpadami bytowymi pod hałda szybu. 8 m poniżej poziomu terenu, z którego szyb wykopano znajdowało się wejście do chodnika o szerokości 0,5 m. Chodnik miała długość 16 m i była owalna w przekroju. Prowadziła w kierunku szybu 4E/S2 (rys. XI.34.6). Dzięki temu powstawał obiekt powietrza między szybami. Kolejny boczny korytarz znajdował się na głębokości 16 m. Szyb miał ponad 20 m głębokości, nie przebadano go do końca (Schwabenicky 1984: 40; 1988: 245; 2009: 27-29). Kolejny z przebadanych obiektów, szyb 4E/S3 był jednym z najstarszych szybów, hałda zalegała bezpośrednio na calcu. W rzucie poziomym był owalny. W pobliżu szybu znajdował się naziemny dom (4E/O4), którego pozostałości wraz z piecem, znajdowały się na hałdzie szybu 4E/S1 (Schwabenicky 2009: 30). Także w trakcie badań w 2005 (SAX 02 – Schnitt 2) znaleziono szyby górnicze. Były czworokątne o boku ok. 1 m (Kenzler 2008: 272). W trakcie badań znajdywano także żelazka górnicze (Schwabenicky 2009: 142). Na terenie osiedla funkcjonowała sztolnia. Jej wylot znajdował się w na południowo-zachodnim zboczu Treppenhauer. Sztolnia kończyła się językowatego kształtu hałdą, wykuta była w skale żelazkiem i perlikiem, miała długość 100 m. Sciany sztolni były na tyle stabilne, że nie trzeba było szalunków. W ścianach sztolni znajdowały się wykute nisze na lampy górnicze, a jeżeli to nie było możliwe to półkę na lampkę robiono z gliny. Sztolnię zbudowano w ciągu XIV w. i w tym stuleciu zakończyła także funkcjonowanie. Zbudowano ją w celu odwodnienia coraz głębszych partii złóż. Wysokość korytarza wynosiła 2 m, co miało zapewnić przepływ powietrza (Schwabenicky 1984: 42; 1988: 247; 2009: 31-32). Na podstawie zachowanych pozostałości szybów nie da się określić sposobu rozmierzenia przestrzeni pola górniczego. Raczej nie stosowano miary freiberskiej (pole 14 x 14 m (7 x 7 sążni) – na nim 3 szyby). Być może stosowano miarę starszą. Na innych badanych w regionie stanowiskach górniczych też nie udało się określić stosowanej miary. Można przypuszczać, że każdy szyb należał do jednego górnika i jego rodziny – nie było spółdzielni (Schwabenicky 2009: 169). e. Strefy przerobu Rudę ołowiu zawierającą srebro wydobywano i rozdrabniano na terenie osiedla a przetapiano w dolinie Zschopau. Srebro przerabiano na monety a ołowiem i miedzą handlowano (Eckstein i inni 1994: 116; Schwabenicky 2009: 169). O przerobie rudy na terenie osady świadczą znaleziska archeologiczne. Świadectwem wstępnej obróbki jest bruk z kamieni (7D/O1), pomiędzy którymi znajdował się blok kamienny z nieckowatymi zagłębieniami służący jako podstawa do rozdrabniania rudy (podobne związane z górnictwem epoki brązu w Alpach, także z Harzu) stosowane aż do czasów wczesno nowożytnych – płaski kamień, na którym rozbijano rudę, wraz z użytkowaniem tworzyły się zagłębienia, trzeba było zmienić miejsce uderzania (Schwabenicky 2009: 78). Dalsza obróbka miała miejsce w młynach rudnych. Obiekt 6D/O1 (rys. XI.34.22), zbudowany z kamienna terasy z murem o grubości 0,8-0,9 m, która stanowiła podstawę dużej budowli. Północno-wschodni mur miał długość 14 m, a naprzeciwległy tylko 7 m, północno-zachodni mur o długości 9 m, pierwotnie był 1 m wyższy. Wnętrze wysypane łupkiem, poniżej którego były warstwy z odpadami bytowymi. Powierzchnia terasy uległa erozji nie pozostawiając żadnych śladów kulturowych. We wschodnim narożniku potężny fundament pod jakąś naziemną konstrukcję stojącego na powierzchni. Prawdopodobnie była to podstawa młyna rudnego. Obok pozostałości zniszczonych kamieni młyńskich – pierwotnie miały 1 m średnicy, napędzane być może siłą koni. Pod budynkiem znajdował się kanał odprowadzający wody opadowe. Budynek postawiono na starszych zabudowaniach – naziemnym domu z piwniczką o wymiarach 3 x 7 m, zbudowanym na płaszczyźnie wyciętej w zboczu, z kanałem odprowadzającym wody opadowe, dom był być może zrębowy. We wnętrz mogła znajdować się sortowania rudy (pozostałości minerałów). Piwniczka nakryta była stropem (ślady belek). We wnętrzu budynku było palenisko, naziemne otoczone kamieniami, nietypowe dla Treppenhauer, być może związany z trybowaniem (pozyskiwaniem srebra), albo kuźnią lub kuchnią (rys. XI.34.23). Cały budynek był prawdopodobnie nie mieszkalny lecz produkcyjny (Schwabenicky 2009: 79-84). Podczas badań znajdywano także piece jak obiekt 6E/O3 – piec, przestrzeń paleniska o wymiarach 0,4 x 0,6 m, obok znajdowała się zniszczona kopuła z kamienia łamanego i otoczaków. Być może był to piec probierczy (Schwabenicky 2009: 84). Podczas badań w 2005 w Schnitt 1, w centralnej partii osiedla natrafiono na piec (1018) zbudowany z kamienia łamanego, bez zaprawy. Mur o grubości 0,5 m. Był zagłębiony na 0,55 m w podłoże. W zarysie był U-kształtny. Otwór skierowany był na pd.-wsch. Długość ścian bocznych wynosiła 1,7 m, a wysokość 0,25 m powyżej poziomu klepiska. Nosił ślady działania wysokich temperatur. Najprawdopodobniej był sklepiony. Przypominał piece znajdowane przez Schwabenicky’ego (Kenzler 2008: 270). Funkcja tego pieca jest niejasna (Kenzler 2008: 271). Najprawdopodobniej proces hutniczy odbywał się w, odległym od osiedla o 2 km w linii prostej, Kohlung w dolinie Zschopau, pomiędzy Sachsenburgiem a Schoenborn (rys. XI.34.7). Miejsce to wzmiankowane było w XVIII w. i opisywane jako teren z hałdami szlaki, dawnym jazem i śladami sztucznego kanału. Obecnie jest to niezalesiony teren nad rzeką, w pobliżu znajduje się ujście sztolni (z XIII/XIV w.). W zakolu Zschopau znajduje się tu płaski teren o szerokości ok. 200 m. Wzdłuż stoku doliny biegnie sztucznie wykopany kanał. Jest to terasa zalewowa, zbudowana ze żwiru rzecznego leżącego na glinie lessowej. W tym rejonie znaleziono hałdy szlaki z wytopu metali kolorowych datowanej na XIII/XIV w., są to pozostałości wytopu ołowiu. Na stoku terasy znaleziono cienką warstwę szlaki. Nie udało się jednak zlokalizować pieców. Znaleziono narzędzie związane z hutnictwem (popychadło?)(Schwabenicky 1992a: 544; 2009: 87-90). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta Na płn.-zachód od Sachsenburga znajduje się wieś Schönborn, przebiegają tędy żyły rudne. Na archiwalnych planach zaznaczone są w tym rejonie średniowieczne prace górnicze (pinki). Wiele z nich zostało zrównanych z ziemią bądź zniszczonych przez nowożytne prace górnicze. Stare zapadliska zachowane są w Biege. Niektóre z nich mogą być zagłębionymi domami. W tym rejonie znaleziono ceramikę z XIII/XIV w. W 1989 r. przebadano jeden z zagłębionych domów (rys. XI.34.2). Miał wymiary 2,4 x 2,6 m. Od strony pd.-pd.-wsch. prowadziły do niego schody (Schwabenicky 1991: 18; Schwabenicky 1992a: 542). Pomiędzy Merzdorf i Krumbach, koło Biensdorfu znajdują się dwa stanowiska z zapadliskami po szybach. W ich okolicy znaleziono ceramikę z XIII/XIV w. (Schwabenicky 1991: 18). Lauenhain, w północnej części obszaru występowania rud między Frankenbergiem a Mittweidą. Znajdują się tutaj pozostałości prac górniczych (Schwabenicky 1991: 19). g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.34.3-4) Osiedle położone na szczycie wzgórza miało nieregularny kształt, zostało otoczone fosą. W jej obrębie znajdowały się zarówno tereny mieszkalne jak i kopalnie oraz urządzenia służące do przerobu rudy i innej działalności gospodarczej. Powierzchnia osiedla wynosi 13,3 ha, a długość fosy 1500 m (Kenzler 2008: 295-296). W zachodniej części osiedla budynki zagłębione układają się w dwa rzędy ułożone wzdłuż głównej drogi. Południowy ciąg miał kontynuację w centralnej części osiedla. W pd.-zach. części osiedla znajdowała się przestrzeń oddzielona wałem i fosą. Było to młodsze rozszerzenie terenu osiedla. Zabudowa w jego obrębie także wydaje się być na osi dwóch rzędów (Kenzler 2008: 274). W centralnej części obwałowania znajdowały się pozostałości prac górniczych, urządzeń technicznych i zabudowań mieszkalnych (XI.34.8). Obszar ten był najintensywniej badany. Prawdopodobnie znajdujące się tam budynki były rozmieszczone regularnie przy głównej drodze. Tylko w tej strefie jak dotąd znaleziono liczne piece wykorzystywane w procesie metalurgicznym oraz większe ilości żużla. Znajdywano także stare szyby, które były zasypane i nakryte zabudową. Obszar ten rozwijał się dynamicznie i pełnił równocześnie różne funkcje. Teren w południowej części osiedla był pozbawiony śladów zabudowy lub wydobycia. Był jednak prawdopodobnie częściowo zabudowany. Badania wykazały, że mogły się tam znajdować obiekty gospodarcze, w szczególności związane z działalnością rzemieślniczą. Odkryty tutaj typ zagłębionego domu służył innym celom niż te w obrębie głównej części osiedla. Generalnie widoczny jest podział funkcjonalny osiedla. Nie udało się jednak stwierdzić istnienia kościoła ani budynku administracji (wieży?). Teza Schwabenickego, o istnieniu domu górmistrza w centralnej części osiedla wydaje się znajdować potwierdzenie w socjotopografii miast, gdzie najbogatsi mieszczanie zajmowali działki przy centralnym placu lub głównych ulicach (Kenzler 2008: 295). Mały obszar w pd.-zach. części osiedla, otoczony wałami został potwierdzony jako późniejsze rozwinięcie osady. Nie da się stwierdzić czy obszar ten miał jakąś funkcję administracyjną. Znalezione budynki sugerują funkcję mieszkalną. Wschodnia część obszaru otoczonego wałami pełna jest pozostałości górnictwa – hałd otaczających szyby. Szyby układają się w wyraźne ciągi w kierunku północno-zachodnim (Kenzler 2008: 294). Trudno powiedzieć, która część osiedla jest najstarsza. Najstarsze fragmenty ceramiki pochodzą z centralnej i południowej części osiedla. Trudno stwierdzić, które budynki są najstarsze i czy były regularnie ułożone. Można się spodziewać, że przed powstaniem osady była faza poszukiwań i rozpoczynania prac górniczych, dopiero potem powstało osiedle (Kenzler 2008: 295). b. Ulice Zważywszy, że budynki mieszkalne układają się w dwa rzędy, można przypuszczać, że główna oś komunikacyjna osady przebiegała między nimi. c. Działki mieszczańskie  Dom Na terenie osady wyróżniono dwa typy zabudowań, domy zagłębione i domy naziemne. Wydaje się, że pierwszy typ był starszy a drugi młodszy. Do pierwszego typu należą obiekty takie jak:  Dom zagłębiony 6F/O3 – (rys. XI.34.9) czworokątny wkop o szerokości 4 m, wykuty częściowo w skale, na dnie warstwa węgli drzewnych, obiekt zasypano materiałem z pobliskiego szybu. Głębokość poniżej współczesnego poziomu terenu – 2 m. W południowym narożniku zejście ze śladami stopni. w zachodnim narożniku naprzeciw zejścia poszerzenie 1,5 x 1,5 m z pochylnią pierwotnie wyłożoną drewnem. We wschodnim narożniku koncentracja węgli – palenisko (?). Wzdłuż ściany płn.-wsch. i pd.-zach. dołki po słupach podtrzymujących dach. Kamień znajdujący się po środku być może służył do podparcia konstrukcji nadbudowy. Konstrukcja słupowo-kalenicowa. W północnym narożniku zakopany był garnek. Obok domu kwadratowy piec z murem obwodowym, na którym stała kopuła piec z młodszej fazy. W drugiej fazie dom mógł funkcjonować jako rodzaj piwnicy. W zasypisku budynku znaleziono brakteat Heinricha des Erlauchten (po 1260 przed 1288)(Schwabenicky 1992a: 546; 1997: 572; 2005: 8; 2009: 35-38).  Dom zagłębiony 6E/O2 – (rys. XI.34.10) nieregularny kwadratowy zarys ze ścianami długości ok. 3 m i głębokością 1,7 m, wejście od południowego-wschodu (Schwabenicky 2005: 9; 2009: 39).  Dom zagłębiony 6F/O8 – (rys. XI.34.12-13) dwa domy położone tuż obok siebie, ściana oddzielająca 0,5 m. Oba o ścianach długości 3 m. Płn.-wsch. budynek zagłębiony na 2 m poniżej współczesnego poziomu. Ślady po konstrukcji dachu – odbicia poziomych belek (płatew dachu). W jednym z budynków mała piwniczka, szalowana drewnem. Domy być może początkowo były osobnymi konstrukcjami, które po przebudowie nakryto jednym dachem. W płn. budynku znaleziono ślady paleniska (Schwabenicky 1992a: 546; 1997: 547-548; 2005: 10; 2009: 43-47).  Dom zagłębiony 5D/O2 – w zasypie ślady po spalonym domu wzniesionym z okrąglaków, zlokalizowano próg i ślady po słupach na których zamocowano drzwi, a także zawiasy, dom postawiono na starszym szybie i sztolni (Schwabenicky 2009: 52).  W trakcie badań w 2006 r. (SAX 03 – Schnitt 1) w pd.-zach. części osiedla (w obrębie otoczonego wałem poszerzenia osady) znaleziono zagłębiony obiekt (1003) wykuty w skale (rys. XI.34.15), zagłębiony na 2,1 m pod powierzchnię terenu. Narożniki skierowane były w głównych kierunkach geograficznych. Obiekt pierwotnie był czworokątny i miał wymiary 3,2 x 3,3 m. Wejście znajdowało się od płn.-zach. i miało postać rampy. Ceramika z warstwy użytkowej obiektu datowana być może na połowę lub 2 poł. XIV w. Nie udało się znaleźć śladów domu frontowego (Kenzler 2008: 273-274). Do drugiego typu należały:  Dom naziemny 3E/O1 – (rys. XI.34.17) kompleks dwóch domów, o kamiennych fundamentach, wiązania w narożnikach bardzo mocne – być może był to dom zrębowy, w narożnikach opierały się zręby. Wymiary domu wschodniego 5,8 x 3,6 m i zachodniego: 4,8 x 4,4 m. W zachodnim narożniku dolna część pieca, kamienna. Być może piec służył w celach metalurgicznych (ślady przetopu ołowiu, tygiel). Pod domem pd.-zach. znaleziono dół na odpadki. Zalegała w nim warstwa gliny i gruzu kamiennego, oraz pozostałości obróbki rudy (płukanie??). Znaleziono w nim także żużel żelazny (Schwabenicky 1982: 44; 1984: 39; 1988: 248-249; 2009: 55-57).  6E/O1 – (rys. XI.34.18) dom o świetnie zachowanych fundamentach, kwadratowy zarys 6,4 x 6,4 m, zagłębiony na 1,7 m poniżej obecnego poziomu terenu. Mury płn.-zach i płn.-wsch. w pełni zachowane, jeden z narożników nad starszym zagłębionym domem. We wschodnim narożniku znajdował się piec. Miał kamienny, łączony gliną, fundament, o szerokości 0,4-0,5 m, który był podstawą pod konstrukcje drewnianą. Jako, że budynek znajdował się na pochyłym terenie północny mur był wyższy i miał wysokość od 0,4-0,8 m. Zewnętrzne lico było gładkie, w przeciwieństwie do wewnętrznego. W narożnikach pozostawiono przestrzeń na narożne drewniane podpory o średnicy 0,2-0,3 m. Słupy były zainstalowane przed budową fundamentu. W murach znajdowały się po 3 dołki posłupowe o średnicy 0,15-0,20 m. Słupów nie znaleziono tylko w południowo-wschodniej ścianie. Na murze fundamentowym postawiono kamienny piec, który miał otwór od płn.-zach. W zasypie znaleziono pozostałości kopuły z otoczaków i gliny. W piecu znajdowało się gliniane klepisko. Wzdłuż północnego muru ułożone były obok siebie duże bloki kamienne z trzeciorzędowego kwarcytu, który nie występuje w rejonie Treppenhauer, prawdopodobnie były to półprodukty kamieni do młynów rudnych. Obok północnego muru znajdowała się studnia (rys. XI.34.19) – okrągła, 1 m średnicy, 2,6 m głębokości, w dolnej partii wypełniona urobkiem kopalnianym w górnej odpadami bytowymi, funkcjonowała w początkowej fazie istnienia osiedla. Po południowej stronie dół kloaczny – 1 m głębokości, cylindryczny, o średnicy 0,45-0,5 m. Nie znaleziono śladów gliny z konstrukcji szachulcowej. Być może budynek wzniesiony był w konstrukcji sumikowo-łątkowej, lub szachulcowej. Budynek był położony w centralnej części osady, w jego kontekście znaleziono importowaną ceramikę, fragmenty wyrobów szklanych, mosiądz. Być może był to dom kogoś znacznego (Schwabenicky 1988: 252-253; 1992a: 547-549; 1997: 574; 2005: 12-13; 2009: 65-71). W pd.-zach. części osiedla brak było jakichkolwiek powierzchniowych śladów aktywności. Wykonano tam sondaż (SAX 03 – Schnitt 3) o długości 70 m i szerokości 1 m. Teren ten opada na południe (różnica wysokości w sondażu 6 m). Znaleziono warstwy materiału hałdowego (kamień łamany). Znaleziono także konstrukcję, która mogła być częścią budynku (Kamienna podwalina?) (Kenzler 2008: 275). W tym samym rejonie przeprowadzono badania w roku 2007 (SAX 05 – Schnitt 1) (rys. XI.34.16). Znaleziono palenisko oraz budynek o wymiarach 3,3 x 3,8 m o narożnikach orientowanych wg kierunków świata. Budynek był zagłębiony. Wejście znajdowało się od płn.-zach. W narożniku budynku znajdowało się palenisko. Znaleziono także starszą fazę użytkowania wraz ze starszym paleniskiem. Obiekt zagłębiony był na 0,9 m poniżej średniowiecznego poziomu. Obiekt użytkowany był w początkach XIII w. (Kenzler 2008: 276-278). d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia W trakcie badań odkryto dwa obiekty identyfikowane jako łaźnie. 1B/O1 (rys. XI.34.20) – po południowo-zachodniej stronie osady, poza wałem, zagłębiony dom o głębokości 2,8 m, w południowym narożniku zejście ze schodami, we wschodnim narożniku piec z kamienia łamanego, dobrze zachowany, zajmujący jedną trzecią część powierzchni pomieszczenia, część wypełniska obiektu może pochodzić z zawalonej części nadziemnej. Kopuła pieca zbudowana była z kamieni łamanych (a nie gliny i otoczaków) tak, że pomiędzy kamieniami była wolna przestrzeń tak, że gorące powietrze mogło się między nimi przedostawać wyżej. Ściany boczne miały taką samą wysokość jak ściana przednia z otworem paleniskowym. Tylna ściana była wyższa. Pomiędzy ścianami powyżej sklepienia znajdowały się otoczaki – kamienie podgrzewające powietrze. Najpierw podgrzewano kamienie, potem gaszono ogień i przepuszczano przez kamienie świeże powietrze. Nie było odprowadzenia dla dymu, więc prawdopodobnie obiektu nie używano w trakcie palenia ognia. Ponad urządzeniem znajdowała się zapewne drewniana konstrukcja samej łaźni, podczas użytkowania z góry lano wodę na kamienie. W podłodze między schodami a piecem znajdowało się zagłębienie służące prawdopodobnie do łapania nadmiaru wody (Schwabenicky 2009: 72-74). Drugi obiekt 6F/O9 (rys. XI. 34.21) – w centrum osady, „piwnica grzewcza” (Heizkeller), dół 2,5 x 3 m, głębokości 2 m, od północy schody, we wschodnim narożniku piec, w podłodze duże zagłębienie (do zbierania wody), w ścianie południowo-zachodniej trzy ślady po słupach podtrzymujących naziemną konstrukcję (Schwabenicky 2009: 75).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne Na terenie osiedla nie znaleziono jak dotąd śladów kościoła parafialnego. Kościół w Sachsenbergu mógł być kościołem górników. Położony był na ostrodze wzgórza, otoczony wałem/rowem. Jego najstarsza część była romańska (Schwabenicky 2009: 170-171). g. Fortyfikacje Fosa otaczała nieregularny obszar, jej kształt zdeterminowany był przez kształt istniejącego osiedla (rys. XI.34.3-4). W południowo-zachodnim narożniku ślady drugiego wału niedokończonego – prawdopodobnie poszerzenie obszaru tak jak w narożniku południowo-wschodnim. Poza wałami istniały zabudowania (np. Łaźnia 1B/O1)(Schwabenicky 2009: 23). Po stronie południowo-wschodniej i północno-zachodniej osada została zniszczona przez młodsze prace górnicze. Po stronie północno-zachodniej teren wyrównano (zarys fosy uchwycony metodami bezinwazyjnymi). Część zewnętrznego wału po stronie północno-wschodniej została zniszczona w trakcie poszerzania przyległych pól uprawnych. Przekop przez wał w południowej części – fosa wykopana w łupku ilastym, warstwa gliny lessowej w wale, wkop nieckowaty. Fosa pogłębiona przez usypanie wału. Wał zewnętrzny – naprzemienne warstwy gliny i kamieni – brak śladów palisady bądź muru (Schwabenicky 1980: 42; 1981: 43; 1988: 241-244; 2009: 24). Wał od południowo-zachodniej strony – głęboka fosa – wał wewnętrzny i zewnętrzny równej wysokości, pod wewnętrznym wkop – szyb poszukiwawczy (?). Jeżeli oba brzegi miejsca gdzie kopano rów były równe oba wały także były równe, na pochyłościach rzucano ziemię tam gdzie było wygodniej, czyli w dół, zatem najważniejszą częścią urządzenia był nie wał ale rów. Wał i fosa (rys. XI.34.24) służyły najprawdopodobniej jako fortyfikacje, należy je traktować jako przeszkodę terenową, porośniętą być może kolczastymi krzewami (Schwabenicky 2009: 25). Naprzemienne warstwowanie wskazuje, że musiały istnieć przynajmniej dwie fazy budowy wały i fosy – najpierw wykopano płytki rów a potem go pogłębiono i poszerzono. W obrębie wału ceramika z czasów funkcjonowania osiedla (Schwabenicky 2009: 26). W 2006 r. przeprowadzono badania w południowo-zachodniej (w młodszym rozszerzeniu) części obwałowania (SAX 03 – Schnitt 2). Badania miały na celu określenie czy ciąg fortyfikacji był zamknięty. Udało się uchwycić fosę o głębokości ok. 1 m (Kenzler 2008: 275). h. Zamek  Sachsenburg Zamek położony na południe od osiedla. Wydaje się, że powstał równolegle z osiedlem górniczym. Kolonizacja obszaru między Mildenstein-Sachsenburg-Frankenberg miała miejsce w 2 poł. XII w. Panowie z Sachsenburga wspominani w 1197 r. byli pośrednim dowodem istnienia zamku już w tym czasie. Nazwa Sassenburg przez niektórych uważana jest za dowód (podobnie jak Saschstadt we Freibergu) na przybycie w ten rejon osadników z Dolnej Saksonii, związanych z górnictwem (Kenzler 2008: 299). Wg Schwabenickego zamek mógł pełnić funkcję ochronne dla osiedla górniczego (Schwabenicky 2009: 167). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Kenzler 2008, 2012; Schwabenicky 1980, 1981, 1982, 1984, 1988, 1992a, 1997, 2005 Rys. XI.34.1. Prace górnicze w rejonie doliny Zschopau między Frankenbergiem a Mittweidą. 1 – Kiedernberg bei Lauenhain; 2 – Fauler Hund bei Neudörfchen; 3 – zapadliska szybów w Küchwald; 4 – Goldener Prinz; 5 – Biege bei Schönborn; 6 – huta w Kohlung; 7 – zapadliska szybów w Krumbach; 8 – Biensdorf; 9 – Hengstbusch; 10 – Treppenhauer; 11 – zapadliska szybów koło zamku Sachsenburg (Schwabenicky 2009: 10). Rys. XI.34.2. Schönborn-Dreiweiden (Lkr. Mittweida). Zagłębiony budynek, profil A oraz rzut poziomy (Schwabenicky 2009: 16). Rys. XI.34.3. Treppenhauer. Plan warstwicowy stanowiska. Kolorem czarnym zaznaczono obiekty identyfikowane jako budynki, kolorem szarym zapadliska szybów górniczych (Kenzler 2008: 268). Rys. XI.34.4. Treppenhauer. Plan stanowiska z naniesioną siatką arową (Schwabenicky 2009: 22). Rys. XI.34.5. Treppenhauer. Przekrój przez szyb 4E/S1. 1 – glina; 2 – glina z kamieniami; 3 – kamienie; 4 – węgle drzewne; 5 – humus; 6 – calec; 7 – granica wykopu (Schwabenicky 2009: 28). Rys. XI.34.6. Treppenhauer. Profil szybu 4E/S2 (Schwabenicky 2009: 29). Rys. XI.34.7. Schönborn-Dreiweiden. Stanowisko hutnicze w Kohlung nad rzeką Zschopau. 1 – droga; 2 – zapadlisko szybu; 3 – widoczna do dziś stara młynówka; 4 – skarpa; 5 – dno rowu/kanału. A – okno sztolni; B – hałda żużla z wkopem sondażowym; C – ślady po mielerzach; D – dół do wydobywania gliny ?; E – stara droga; F – zapadliska szybów (Schwabenicky 2009: 87). Rys. XI.34.8. Treppenhauer. Plan z rozmieszczeniem przebadanych obiektów w centralnej części stanowiska (Schwabenicky 2009: 34). Rys. XI.34.9. Treppenhauer. Zagłębiony budynek 6F/O3, rzut poziomy i profil (Schwabenicky 2009: 35). Rys. XI.34.10. Treppenhauer. Zagłębiony budynek 6E/O2, rzut poziomy (Schwabenicky 2009: 39). Rys. XI.34.11. Treppenhauer. Zagłębiony 6F/O7, rzut poziomy i profil (Schwabenicky 2009: 42). Rys. XI.34.12. Treppenhauer. Podwójny zagłębiony dom 6F/O8, rzut poziomy (Schwabenicky 2009: 43). Rys. XI.34.13. Treppenhauer. Podwójny zagłębiony dom 6F/O8, profil (Schwabenicky 2009: 44). Rys. XI.34.14. Treppenhauer. Zagłębiony budynek 5G/O1 (po prawej) oraz naziemny dom z piecem 5G/O2 (po lewej) (Schwabenicky 2009: 49). Rys. XI.34.15. Treppenhauer. Wykop SAX-03, zagłębiony budynek 1003. Rzut poziomy i profile (Kenzler 2008: 273). Rys. XI.34.16. Treppenhauer. Wykop SAX-05. Zagłębiony budynek 1013, rzut poziomy i profil. Na planie ciemnym kolorem zaznaczono palenisko (Kenzler 2008: 276). Rys. XI.34.17. Treppenhauer. Kompleks budynków naziemnych 3E/O1 (Schwabenicky 2009: 56). Rys. XI.34.18. Treppenhauer. Budynek naziemny 6E/O1 (Schwabenicky 2009: 66). Rys. XI.34.19. Treppenhauer. Profil studni koło budynku naziemnego 6E/O1 (Schwabenicky 2009: 70). Rys. XI.34.20. Treppenhauer. Piwnica z piecem łaźni 1B/O1 (Schwabenicky 2009: 72). Rys. XI.34.21. Treppenhauer. Piwnica z piecem łaźni 6F/O9, rzut poziomy i profile (Schwabenicky 2009: 76). Rys. XI.34.22. Treppenhauer. Obiekt 6D/O1 z murem tworzącym terasę, oraz fundamentami z fragmentami kamieni z młyna rudnego, rzut poziomy (Schwabenicky 2009: 80). Rys. XI.34.23. Treppenhauer. Obiekt 6D/O1, profil oraz plan zagłębionego budynku znajdującego się pod nim (Schwabenicky 2009: 82). Rys. XI.34.24. Przekrój przez wał i fosę. 1 – łupek (calec); 2 – glina; 3 – kamienie; 4 – humus (Schwabenicky 2009: 24). XI.35. ULLERSBERG BEI WOLKENBURG (ULRICHSBERG) 1. Lokalizacja Stadt Limbach-Oberfrohna, landkreis Chemnizer Land, Land Saksonia, Niemcy Na wzniesieniu pomiędzy Zwickauer Mulde a Herrnsdorfer Bach. Wzniesienie w najwyższym punkcie ma 281,90 m n.p.m. (Schwabenicky 1990: 86). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna W rejonie Wolkenburga kolonizacja rozpoczęła się w XII w. Władztwo Wolkenburg należało do ministeriałów, a otaczające je tereny do utworzonego przez Fryderyka Barbarossę Reichsland Pleissen. W 1250/1255 r. Wolkenburg przeszedł pod władanie panów z Colditz. Prawdopodobnie pod ich rządami zaczęło się górnictwo. Uważa się, że górnictwo rozpoczęło się za czasów Ulricha V von Colditz-Wolkenburg, który działał w latach 1290-1324. W tym czasie panowie z Colditz posiadali prawo mennicze (Schwabenicky 1990: 88-89). Stanowisko identyfikowane z Ulrichsbergiem położone jest w lesie na stoku doliny Zwickauer Mulde. W terenie widoczne są pozostałości szybów, budynków i hałd żużla oraz kopca (motte). Sondaże archeologiczne przeprowadzone w 1989 r. ujawniły ślady górnictwa z 1 poł. XIV w. Duża część stanowiska zniszczona jest przez prace rolnicze prowadzone w XIX i XX w. (Schwabenicky 1992: 198; 1992b: 168, 170; 1993a: 322; 2009: 180). Stanowisko identyfikowane z miastem górniczym Ulrichsberg na podstawie źródeł pisanych. Z 1352 r. pochodzi umowa między margrabią Friedrichem III der Strenge a Volradem i Busso von Colditzem dotycząca cła od ław chlebowych, mięsnych i kramów oraz hut, wykupili oni także urząd szrotu (Schwabenicky 1990: 90; 1993a: 322; 2009: 190; Eckstein i inni 1994: 115). Wg danych z rachunków mennicy we Freibergu z lata 1355-1356 w tym czasie Ulrichsberg był wydajną kopalnią. Później wydobycie srebra spadło, nie wiadomo jak było z innymi metalami. W 2 poł. XIV w. prace górnicze w Ulrichsbergu miały się ku końcowi. Źródło z 1390 r. wskazuje, że osiedle mogło być już całkiem opuszczone. Wspomina o rencie za kopalnie w Ullersbergu i w odległości ½ mili od niego, oraz w Bleibergu k. Frankenbergu. Wspomina także, że nikt tam już nie mieszka. Wymieniana jest także huta w Ulrichsbergu, do której wożono rudę z Bleibergu. Potwierdzeniem takich kontaktów może być ceramika typowa dla rejonu Ulrichsbergu na stanowisku w Treppenhauer. Odległość od Treppenhauer do Ullersbergu wynosił w linii prostej ponad 20 km (w rzeczywistości 27 km, do hut we Freibergu było by bliżej – 21 km – P.C.). Możliwe, że ołów z Treppenhauer wożono do Ullersberg by odsrebrzać nim rudę miedzi (Schwabenicky 1990: 90-91). Wśród znalezionej ceramiki naczyniowej dominowała wypalone utleniająco, o barwie od jasnożółtej do ciemnobrunatnej. Datowana była na XIII/XIV w. Znaleziono także fragmenty wczesnej kamionki waldenburskiej, datowanej na XIV w. Nie znaleziono ceramiki późniejszej niż rok 1390 (Schwabenicky 1990: 88). Wśród naczyń występowały formy odpowiadające ceramice wypalanej redukcyjnie, typowej dla Saksonii w XIII/XIV w. Na wielu fragmentach widoczne było czerwone malowanie – naczynia takie uważane były za importy z Czech – po porównaniu ceramiki z Ullersbergu do ceramiki czeskiej okazały się różnić od siebie – ceramika ta jest importowana, ale z Ullersbergu (Schwabenicky 2009: 186). ceramika taka powszechna jest w regionie Ullersbergu (Schwabenicky 2009: 187). Osada ta mogła być zatem miastem górniczym, które nie było centralnym punktem dla zaplecza rolniczego tylko dla okolicznych prac górniczych (Schwabenicky 1990: 90). Osada podupadła pod koniec XIV w. Nie wytworzyła najwidoczniej innych podstaw swojej egzystencji. W pobliżu były miasta Penig i Waldenburg które stanowiły punkty centralne dla regionu (Schwabenicky 1990: 91). b. Faza polokacyjna 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Najbliżej, w dolinie po wschodniej stronie osady przepływał potok Herrnsdorfer Bach, który mógł być wykorzystywany przez mieszkańców w różnych celach. Dalej na północ znajdowała się Zwickauer Mulde, nie wykluczone, że jako większa rzeka doskonale nadawała się do napędzania hut. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Na wzniesieniu pomiędzy Zwikauer Mulde a Potokiem Herrensdorfer znajdowały się złoża o charakterze żyłowym zawierające baryt i kwarc oraz chalkopiryt, azuryt (Schwabenicky 2009: 179). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Szyby górnicze znajdowały się bezpośrednio na stanowisku, pomiędzy domami i pod kopcem. Z powodu współczesnych zniszczeń nie wiadomo jaki był zasięg prac górniczych (rys.XI.35.1). e. Strefy przerobu Rozdrabnianie rudy obywało się na terenie osiedla (Eckstein i inni 1994: 116). Badania archeologiczne prowadzono na hałdach szlaki oraz na kopcu. W obrębie hałdy żużla znaleziono ceramikę datowaną na XIV w. , więc można uznać, że pochodziła ona z czasów funkcjonowania osiedla. Wskazuje to, że w bezpośredniej bliskości osiedla prowadzona była działalność hutnicza. Być może są to pozostałości huty wzmiankowanej w 1352 r. (Schwabenicky 1990: 86; 1991: 13; 1992b: 168). Jak wynika z analizy żużla przeprowadzonej na jednej z hałd była to szlaka bogata w żelazo, z niewielką zawartością ołowiu i miedzi – zidentyfikowana jako żużel z kuźni. W pobliżu musiała istnieć kuźnia (Schwabenicky 2009: 181). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom W pobliżu hałd szlaki znaleziono pozostałości budynku. Zachowana była pozostałość narożnika fundamentu z kamienia łamanego, który prawdopodobnie był podstawą pod konstrukcję drewnianą. Nie udało się określić wielkości budynku, być może był to budynek mieszkalny, o czym świadczyć mogą znaleziska fragmentów kafli miskowych (Schwabenicky 1990: 86; Schwabenicky 1992b: 168).  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek W obrębie osiedla znaleziono kopiec o średnicy 40 m, otoczony fosą której wewnętrzna strona wzmocniona była murem o wysokości 2 m (rys. XI.35.2). Nie udało się znaleźć śladów zabudowań na jego szczycie. Został mocno zniszczony przez działalność rolniczą. W nasypie kopca znaleziono ceramikę datowaną na XIV w. oraz fragmenty lampki górniczej. Pod kopcem znajdowała się hałda oraz starszy niż kopiec szyb. W tym kontekście znaleziono ceramikę z XIII/XIV w. Można zatem założyć, że kopiec powstał w czasie gdy funkcjonowało górnictwo (Schwabenicky 1990: 86-88; 1991: 15; 1992b: 168; 2009: 182-185). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Eckstein i inni 1994; Schwabenicky 1990, 1991, 1992, 1992b, 1993a, 2009 Rys. XI.35.1. Ullersberg. Plan stanowiska. 1 – naspy; 2 – domniemany zagłębiony budynek; 3 – zapadlisko szybu; 4 – granica lasu; 5 – współczesna hałda odpadów; 6 – wykopy badawcze (Schwabenicky 2009: 180). Rys. XI.35.2. Ullersberg. Profil północno-zachodniego przekroju przez kopiec. Po lewej szyb, po środku fosa, po prawej wał (Schwabenicky 2009: 183). XI.36. WIELICZKA 1. Lokalizacja Gmina Wieliczka, powiat wielicki, woj. Małopolskie, Polska Przez rejon wokół Wieliczki biegnie granica dzieląca Pogórze Karpackie od Kotliny Sandomierskiej, ma przebieg równoleżnikowy. Północna część obecnego miasta położona na wysoczyźnie Wielicko-Gdowskiej, a południowa na Pogórzu Wielickim. Oba rejony charakteryzują się odmienną rzeźbą terenu. W południowej występują znaczne różnice wysokości i spore nachylenie stoków oraz liczne formy powstałe w wyniku erozji (doliny, parowy, osuwiska). W północnej części znajdują się niskie garby porozdzielane szerokimi nieckowatymi obniżeniami. Centrum miasta zlokalizowane jest na cyplu opadającym w kierunku północnym położonym w otwartej ku zachodowi kotlinie, stanowiącej obszar źródliskowy potoku Serafy (Srawa). Kotlina otoczona jest od południa grzbietem Sierczy i Rożnowy, od wschodu i północy wzniesieniami Lekarki i Zadorów (Kurowski, Wiewiórka 1990: 29-30) (rys. XI.36.1, rys. XI.36.6). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Od X do XIII w. w kotlinie wielickiej istniał wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy. W tym czasie funkcjonowały (znaleziska do 1990 r.) 4 osady, dwa kościoły (św. Krzyża i św. Klemensa), dwa zespoły urządzeń solankowych oraz przynajmniej dwa szyby górnicze (rys. XI.36.1, rys. XI.36.5-6). Kompleks obejmował kotlinę oraz sąsiednie wzniesienia i doliny potoków Świdówki i Zabawki (Jodłowski 1990: 51). Największą i prawdopodobnie najważniejszą część zespołu stanowiła osada mieszcząca się w rejonie późniejszego zamku żupnego. Obejmowała obszar od północnej pierzei rynku do obecnej ul. Narutowicza (Folwarczny-Miško, Jodłowski 1977: 69). Osada funkcjonowała od XI do XIII w. Ze względu na obecność zabudowy miejskiej przebadana jest tylko w niewielkim stopniu, stąd brak dokładnych danych co do jej zasięgu. Znaleziono jednak warstwy kulturowe oraz liczne zabytki ruchome. W obrębie osiedla odkryto drogę z drewnianych dyli datowaną na XI-XII w., która wg A. Jodłowskiego sugerowała, że dojazd znajdował się od północnego-zachodu. W obrębie zabudowy odkryto szyb górniczy z pozostałościami klety, datowany na poł. XIII w. Osada miała najprawdopodobniej charakter otwarty. Po odkryciu soli kamiennej i uruchomieniu kopalni (ok. 1280-1290) wzniesiono murowany zamek (Jodłowski 1990: 53-54). We wczesnośredniowiecznych warstwach kulturowych odkryto różnorodne luźne zabytki (fragmenty naczyń szklanych i ceramicznych, narzędzi, części obuwia, broń, elementy rzędu końskiego, okucia ze złotej blachy) świadczące o zróżnicowaniu społeczno-zawodowym i znacznym stopniu zamożności mieszkańców (Jodłowski 1990: 55). Kościół parafialny (zapewne znajdujący się w miejscu późniejszego) wzmiankowany był już w 1229 r. (Folwarczny-Miško, Jodłowski 1977: 69). Na północ od kościoła i zamku znajdował się najprawdopodobniej plac targowy (Jodłowski 1990: 55). Na zachód od osady znajdowały się dwa zespoły urządzeń solankowych. Najstarszy datowany na X-XI w., a młodszy na XII - poł. XIII w. (Jodłowski 1990: 56). Można domniemywać, że przedlokacyjna Wieliczka była targiem typu ulicowego, na którego południowym obrzeżu znajdowały się główne elementy funkcjonalne i przestrzenne (kościół, zamek) (Książek 1984: 107). Odkryte osiedle można prawdopodobnie łączyć z wzmiankowanym w źródłach pisanych od początku XII w. Magnum Sal (Jodłowski 1990: 56). Prawdopodobnie pierwotna osada warzelnicza rozwinęła się z czasem w osiedle targowe. Dokument legata papieskiego z lat 1123-1124 wspomina o 4 karczmach i 4 targach (prawdopodobnie rocznie). W tym czasie wiele instytucji kościelnych otrzymało uposażenie w dochodach z soli wielickiej. W osadzie rozwinięte były rzemiosła produkujące na lokalny rynek (garncarstwo, szewstwo, kowalstwo, powroźnictwo, ciesielstwo, bednarstwo, obróbka kości). Znaleziono zabytki świadczące o kontaktach handlowych z Małopolską, Śląskiem, Wielkopolską i Mazowszem, a także z Rusią Kijowską (Jodłowski 1990: 56-57). Osadzie nie nadano praw miejskich za czasów Bolesława Wstydliwego. Być może związane to było z obniżeniem produkcji solanki w 2 poł. XIII w. Do tego Magnum Sal mogła zostać zepchnięta w cień przez Bochnię, w której wcześniej zaczęto wydobywać sól kamienną (Dziwik 1989: 20-21). b. Faza polokacyjna Prawa miejskie Wieliczka uzyskała w 1290 r. na mocy przywileju lokacyjnego nadanego przez księcia wielkopolskiego Przemysła II. Dokument oparty był na ustaleniach poczynionych przez księcia Henryka IV Probusa, który zmarł nagle w 1290 r. (Piotrowicz 1990: 64). Lokacja nastąpiła najprawdopodobniej w przeciągu kilku lat od rozpoczęcia wydobycia soli kamiennej. Miasto lokowano na prawie frankońskim (Piotrowicz 1990: 62-63). Zasadźcy Wieliczki oraz zwierzchnik żupy uczestniczyli w buncie wójta Alberta. Po stłumieniu rozruchów pracowników żupy wyjęto spod prawa miejskiego, by ograniczyć wpływ patrycjatu na królewskie przedsiębiorstwo. Kary nałożone na buntowników prawdopodobnie ograniczyły tempo prac nad rozbudową miasta (Piotrowicz 1990: 76-77). W 1336 r. Kazimierz Wielki wystawił przywilej wójtowski, w którym zatwierdzał nabycie dziedzicznego wójtostwa przez Mikołaja Wierzynka oraz regulował sprawy wewnątrz miejskie. Zatwierdzał obowiązujące prawo średzkie (chodziło najprawdopodobniej o prawo frankońskie nadana przy lokacji, ale król nakazał zwracać się po interpretację przepisów do sądu w Środzie Śląskiej) (Piotrowicz 1990: 78). Jednak w 1361 r. król nadał miastu prawo magdeburskie w takiej postaci w jakiej stosowało się je w Krakowie (Piotrowicz 1990: 79). W przeciągu XIV w. ukształtował się w Wieliczce urząd rady miejskiej (Piotrowicz 1990: 79). Liczba ludności za czasów panowania ostatniego Piasta wynosiła ponad 1000 osób, wliczając w to mieszkańców przedmieść (Piotrowicz 1990: 89). Pewnym ograniczeniem dla miasta było wójtostwo znajdujące się w rękach szlachty. W ciągu XV w. wójtostwo uległo rozdrobnieniu w efekcie sprzedaży i dziedziczenia. W wyniku konfliktów między radą miejską, a szlacheckimi wójtami, rada rozpoczęła starania o wykup wójtostwa. Części udało się wykupić w latach 1413 i 1512 (Piotrowicz 1990: 96-97, 99). Ostatnią część rada wykupiła w 1545 r. (Piotrowicz 1990a: 125). Ostatecznie wójtostwo udało się powiązać nierozerwalnie z miastem dopiero w 1609 r. (Piotrowicz 1990a: 130). W XV w. w latach 1473 r. i 1475 w mieście wybuchły pożary powodując tymczasowy jego upadek (Piotrowicz 1990: 102). U schyłku średniowiecza miasto mogło liczyć mniej niż 2000 mieszkańców (Piotrowicz 1990: 109). W wieku XVI i XVII miasto stopniowo podupadało. W 1535 r. miał miejsce pożar, w wyniku którego spłonęło całe miasto. Ocalał tylko kościół parafialny i zabudowania żupne. W 1556 r. miasto spaliło się po raz kolejny wraz z szybami Regis, Seraf i Boner. W 1572 r. i 1592 r. w mieście wybuchały zarazy. W ostatniej ćwierci XVI w. zaczęły nasilać się zawaliska powierzchniowe spowodowane rabunkowym wydobyciem (Piotrowicz 1990a: 156). W okresie bezkrólewia, po śmieci Stefana Batorego w Wieliczce stacjonowały oddziały wojsk polskich, a także wojsk arcyksięcia Maksymiliana, łupiące przy okazji miasto (Piotrowicz 1990a: 156). W 1601 r. spłonęła prawdopodobnie warzelnia, a w 1604 r. leżące za murami zabudowania gospodarstwa żupnego. Ok. 1620 r. spłonęły zabudowania zamku żupnego i górnej części miasta (Piotrowicz 1990a: 156-157). W 1644-46 r. miał miejsce kilkuletni pożar szybu Boner, który dokonał dużych zniszczeń w kopalni. W 1652 r. przez miasto przeszła epidemia. W tym czasie żupa przestała pracować, gdyż wymarła prawie cała załoga (Piotrowicz 1990a: 157). W tym okresie rabunkowa gospodarka w kopalniach soli doprowadziła do ograniczania wydatków na prace zabezpieczające, a co za tym idzie w mieście szerzyły się szkody górnicze (Piotrowicz 1990a: 157). Stopniowo zmniejszała się liczba mieszkańców miasta do tego stopnia, że nie było ono w stanie dostarczyć żupie odpowiedniej ilości pracowników i rzemieślników (Piotrowicz 1990a: 158). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodne Dnem kotliny płynął potok Serafa (Srawa). Wypływał na zachód od miasta i płynął w kierunku północno-zachodnim doliną o szerokości 40-60 m, która w części wschodniej przechodziła w szeroką na ok. 200 m dolinę (Kurowski, Wiewiórka 1990: 29). Cypel, na którym znajdowało się centrum osadnicze, otoczony był od wschodu i przez potok Zabawka, a od północy przez Srawę (Kurowski, Wiewiórka 1990: 34) b. Sieć dróg Przed bramami Krakowską i Kłosowską zbiegały się trzy trakty. Ku północy biegła droga krakowska oraz tzw. „prasołka" (droga solna) łącząca Wieliczkę z przeprawą przez Wisłę ze wsi Przewóz do Mogiły. Ku wschodowi biegła droga przez Łapczyce do Bochni, a ku południowi do doliny Raby przez Dziekanowice i Dobczyce. W kierunku zachodnim grzbietami Pogórza biegł trakt do Skawiny a dalej przez Zator do Oświęcimia (Świszczowski 1969: 24). Po rozpoczęciu w Wieliczce systematycznej eksploatacji soli wzrosło handlowe znaczenie Oświęcimia (dostał prawo składu soli), a co za tym idzie prowadzącego tam traktu z Wieliczki (Piotrowicz 1990: 87). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Złoże solne o miąższości ok. 47 m ciągnie się pasem długości 10 km i szerokości 600-1500 m, z zachodu na wschód, od miejscowości Barycz, przez Wieliczkę do Bodzanowa. Składa się ze złoża pokładowego i leżącego na nim złoża bryłowego. Złoże pokładowe nie odgrywało roli w najstarszym wydobyciu (Jodłowski 1981: 7). Złoże bryłowe położone było dosyć płytko, większe bryły występowały już na 20 m. Bryły miały miąższość 12-15 m. Ponad złożem zalegała warstwa kurzawki utrudniająca prace górnicze (Piotrowicz 1978: 64; Jodłowski 1981: 8). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia  Okres przedlokacyjny Początkowo sól pozyskiwano z naturalnych słonych źródeł w obrębie kotliny wielickiej. Wraz z wyczerpywaniem się powierzchniowych źródeł, prawdopodobnie około przełomu XI i XII w. zaczęto zgłębiać studnie w celu poszukiwania solanki w głębi ziemi (Jodłowski 1988a: 93). Prawdopodobnie odkrycie i początek eksploatacji soli kamiennej w Wieliczce miał miejsce w latach 80-tych XIII w. Na ten okres datowany jest, uznawany za najstarszy szyb Gieraszowski, który znajdował się na zachód od placu solnego (Rynek Dolny) (Piotrowicz 1990: 76). Możliwe jednak, że ślady najstarszego szybu górniczego znaleziono w trakcie badań w 1968 r. na terenie zamku żupnego. Odkryto konstrukcję drewnianą o wymiarach w rzucie poziomym 3,4 x 4 m, wzniesioną z belek o średnicy 15-27 cm łączonych w narożnikach na zrąb. Od wewnątrz ściany wzmocnione były czterema pionowymi słupami, ustawionymi parami przy ścianie północnej i południowej, w pewnej odległości od narożników. Rozparte były poprzecznym stemplami umieszczonymi w gniazdach, co ok. 0,95 m (Jodłowski 1988a: 98). W pobliży ścian szybu znaleziono ślady klety w postaci koliście układających się pionowych pali (Jodłowski 1988a: 98). Obiekt został przebadany do głębokości ok. 7 m. Zasypano go prawdopodobnie na początku 2 poł. XIII w. (Jodłowski 1968a: 45). Wg hipotezy I. Markowskiego szyb ten rzeczywiście pochodził z 1 poł. XIII w., a eksploatowany przez niego obszar nie został zaznaczony na mapie I poziomu kopalni autorstwa Marcina Germana z 1638 r., gdyż wyrobiska te były już wtedy niedostępne. Być może na te właśnie wyrobiska natrafiono w latach 40-tych XIX w. podczas prowadzenia chodników rozpoznawczych (Markowski 1978: 9). Z tą teorią nie zgadzał się J. Piotrowicz, wg którego nie ma danych historycznych dotyczących funkcjonowania szybu w obrębie późniejszego zamku żupnego. Zagęszczenie brył solnych w tym rejonie także jest niewielkie, a odwiert geologiczny doprowadzony do głębokości 22 m nie osiągnął soli (Piotrowicz 1978: 67-68). Wydaje się, że bezsporne określenie funkcji obiektu nie jest możliwe, choć należy zauważyć, że jest to konstrukcja znacznych rozmiarów, nietypowych jak na studnię. Niestety brak datowania dendrochronologicznego także uniemożliwia określenie dokładnej daty budowy i funkcjonowania. Można założyć, iż najstarsze szyby usytuowane były na osi wsch.-zach. i rozmieszczone w obrębie dna kotliny w pobliżu dawnych warzelni (Piotrowicz 1988: 123).  Koniec XIII-XV w. Najstarszym funkcjonującym szybem był szyb Gieraszowski, ok. 1338 r. na zachód od niego zgłębiono szyb Świątkowski (Piotrowicz 1990: 81). Kolejne szyby wielickie powstawały w XIV w. jako efekt stopniowego przesuwania robót górniczych wzdłuż północnej krawędzi złoża na wschód od szybu Gieraszewskiego (Piotrowicz 1988: 124). Przed 1334 r. powstał szyb Świętosławski znajdujący się na północ od zamku żupnego, w niewielkiej od niego odległości. Ok. 1334 r. powstał szyb Wodna Góra znajdujący się na północ od kościoła parafialnego. W obrębie murów miejskich, w północno-wschodnim narożniku miasta, na pocz. 2 poł. XIV w., zgłębiono szyb Regis (Piotrowicz 1990: 81). Szyby ułożone były łańcuchowo w północnej części złoża. Tworzyły dwa skupiska – zachodnie (starsze) z szybami Gieraszowskim i Świątkowskim oraz wschodnie (młodsze) z szybami Świętosławskim, Wodnym i Regis. Odległość między dwoma skupiskami wynosi 201 m. Odległości między szybami w obrębie skupiska są mniejsze, między Gieraszowskim a Świątkowskim 97 m, między Świętosławskim a Wodną Górą 45 m, a między Wodną Górą a Regis 56 m (Piotrowicz 1988: 124; 1990: 80-81). W XIV w. wielickie szyby miały głębokość dochodzącą do 40 m, natomiast sól znajdywano już na gł. 20-30 m. Im głębszy był szyb tym większe było pole górnicze danego szybu (Piotrowicz 1988: 125). Szacunkowe wydobycie soli w Wieliczce ok. 1368 r. wg Wyrozumskiego wynosiło ok. 2 925 t rocznie, a być może nawet 3 razy więcej (Markowski 1978: 11). Jedynym szybem zgłębionym w XV w. był Seraf (1442) położony na południowy-wschód od dotychczasowego rejonu eksploatacji (Piotrowicz 1988: 149). W związku z jego budową zniszczono sporą partię muru obronnego po wschodniej stronie miasta (Świszczowski 1969: 24).  XVI-XVII w. Na pocz. XVI w. prace prowadzono w rejonie szybów Regis, Seraf i Wodna Góra. Kopalnie były rozbudowane poziomo, wewnątrz kopano szybiki schodzące poniżej I poziomu, na głębokość poniżej 60-70 m (Piotrowicz 1988: 150). Rozpoczęto drążenie szybów na wschód od miasta na gruntach Mierziączki. W 1537 r. otwarto szyb Boner, w 1565 r. szyb Bużenin, w 1579 r. szyb Loiss (Keckowa 1988: 163; Piotrowicz 1990a: 142). Do pocz. XVII w. kopalnia rozwijała się w kierunku wschodniej części złoża. Obok wspomnianych powstały tam jeszcze szyby Leszno i Janina. Wydobycie prowadzono w sumie w 5 szybach, Wodny służył do odwadniania i wentylacji. Obszar kopalni dzielono na Stare Góry i Nowe Góry (Keckowa 1988: 163). Największa intensyfikacja prac poszukiwawczych w dziejach żupy wielickiej miała miejsce w 1 poł. XVII w. W 1622 r. powstał szyb Nowy, nazwany potem Górski (dziś Górsko). Znajdował się na południowy-zachód od Rynku Górnego, tuż za murami miasta. W 1642 r. na południowy-wschód od zabudowań wójtostwa powstał szyb Danielowicz (Daniłowicz). W 1645 r. powstał szyb Boża Wola, w Lednicy Dolnej. Ok. 1651 r. powstał szyb Leszczyński (później Leszno), który znajdował się niedaleko Sierczy (Piotrowicz 1990a: 141). Powstawały także prywatne kopalnie. W Lednicy w dobrach Lubomirskich w latach 1601-1602 powstał szyb Lubomierz (najdalej wysunięty ku wschodowi szyb wielicki). W latach 20-tych XVII w. powstał szyb Kunegunda w Sierczy (Piotrowicz 1990a: 142). Z czasem zostały jednak wykupione i włączone do żupy. W ostatniej ćwierci XVII w. kopalnia wielicka miała 10 czynnych szybów. W północnej części (Stare Góry) były to Regis, Wodny, Bużenin, Boża Wola i Loiss. W centralnej części (Nowe Góry) działały szyby Seraf i Daniłowicza. Oraz kilka w południowej części (zwanej Góry Zachodnie bądź Janińskie). Obszar kopalni pokrywał się mniej więcej z północną granicą złoża w obrębie Wieliczki (Keckowa 1988: 164). e. Strefy przerobu  Faza przedlokacyjna Przedlokacyjne urządzenie warzelnicze znajdowały się na zachód i północny-zachód od obszaru późniejszej lokacji. W trakcie badań archeologicznych natrafiono na pozostałości tych urządzeń. Na stanowisku IV obok szybu Daniłowicza znaleziono rowki doprowadzające solankę ze źródeł do warzelni (rys. XI.36.4), a na stanowisku IXa natrafiono na studnię solankową, której czas budowy datowany był na XII i 1 poł. XIII w. W rzucie poziomym konstrukcja miała wymiary 1,4 x 1,4 m, a głębokość wynosiła 6,5 m. Cembrowinę wykonano z grubych bierwion układanych na zrąb, wzmocnionych w narożnikach wewnętrznych pionowymi słupami. W odległości 1 m znajdował się odstojnik zbudowany z 3 beczek bez den, ułożonych jedna nad drugą (rys. XI.36.3). Najniższa beczka została ustawiona w kadzi bez dna. Do zespołu należała także rynna odprowadzająca solankę ze studni oraz dwa pionowe słupy, być może pozostałość żurawia. Możliwe, iż studnia ta funkcjonowała jeszcze w okresie polokacyjnym (Jodłowski 1969b: 251-255; 1981: 27-29; 1988a: 94-95).  Koniec XIII-XV w. Dzięki znacznemu powiększeniu skali wydobycia w XIV w. wzrosła także produkcja warzelni. Rozpoczęto wykorzystywanie solanki odpompowanej z kopalni, a z zanieczyszczonego rumoszu solnego uzyskiwano sztuczną solankę (Piotrowicz 1990: 80-81). W 1 poł. XV w. powstał zespół studni solankowych znajdujących się na północny-wschód od szybu Regis. Funkcjonowały do XVI w. (Piotrowicz 1990: 101). W trakcie badań w 1975 r. na północ od miasta, zlokalizowano kompleks studni solankowych. Studnia 1 miała wymiary 1,8 x 1,8 m. W narożnikach znajdowały się 4 słupy o wymiarach 10 x 10 cm rozparte poziomymi rozporami. Ściany wzniesiono z bierwion ociosanych dwustronnie, dopasowanych do siebie i łączonych na zrąb. Konstrukcja była starannie wykonana. Studnia 2 wzniesiona była z 4 pionowych słupów do których przylegał wieniec z belek, który z kolei podtrzymywał rzędy pionowych palików stanowiących cembrowanie studni. Studania ta miała wymiary 2,1 x 2 x 1,8 m. Studnia 3 była najmniejsza i miała wymiary 0,84 x 0,65 m. Studnia 4 miała w rzucie poziomym kształt kwadratu o boku 1,5 m. Miała zachowaną głębokość 1,47 m. Posadowiono ją we wkopie wąsko przestrzennym. Ściany wzniesiono z poziomych nieobrobionych belek. Konstrukcję wzmacniały pionowe narożne słupy rozparte poprzecznymi belkami. Studnia 5 zbudowana była z dobrze dopasowanych belek. Dodatkowo na studnia wzmocniona była zewnętrzną cembrowiną z desek zabezpieczających od napływu wody gruntowej z zewnątrz. Studnia 6 wzniesiona była także w konstrukcji słupowo-ramowej. Studnie ułożone były nieregularnie. Funkcjonowały w okresie do 2 poł. XV w do XVI w. Najprawdopodobniej nie były jednoczasowe. Prawdopodobnie część z nich nie posiadała naturalnych źródeł i roztwór soli napuszczano do nich od góry. Być może gromadzono w nich solankę z pobliskich szybów albo wzbogacano ją rumoszem solnym (Jodłowski, Reguła 1975: 52-61; Jodłowski 1976: 596-604; IA 1976: 301-302).  XVI-XVII w. Kłopoty z zaopatrzeniem w paliwo zredukowały ilość warzelni już w XVI w. Wciąż działała warzelnia na zach. od szpitala św. Ducha i prawdopodobnie odstojniki solankowe na północny-wschód od szybu Regis (Piotrowicz 1990a: 142). W 1518 r. warzelnia w Wieliczce liczyła 6 wież produkcyjnych z jedną panwią każda (Piotrowicz 1988: 152). Ilość wież warzelniczych wzrosła nawet do 8 po poł. XVI w. jednak w XVII w. spadała nawet poniżej 4 (Keckowa 1988: 165). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze  Kłosów – wieś położona po południowej stronie miasta, stanowiąca właściwie jego przedmieście. Została wykupiona przez radę w latach 1372-1389. Znajdowały się tam w tym okresie pola, ogrody i karczma (Piotrowicz 1990: 99).  Gieraszów – miejscowość położona na południe od miasta, wykupiona w 1377 r. (Książek 1984: 114).  Lednica – wieś na wschód od miasta, pierwsze ogrody i pola wykupiono w 1381 r. (kolejne części w 1384 i 1394), ostatecznie wykupiona przez miasto w 1549 r. (Książek 1984: 114).  Krzyżanowice – wieś nabyta przez miasto w 1389 r. (Książęk 1984: 114).  Siercza – w 1389 r. miasto nabyło tam pola i ogrody (Książek 1984: 114).  Marcinkowice – wieś nabyta przez miasto w latach 1398-99, jej dobra sięgały aż do rzeczki Wilgi (Piotrowicz 1990: 100).  Folwark Tur – pierwotnie folwark należał do uposażenia wójta, położony na zachód od terenów miejskich, wykupiony przez miasto w 1413 r. (obecna dzielnica Turówka) (Piotrowicz 1990: 100).  Grabówka – pierwotnie uposażenie wójta, wykupione przez miasto w 1413 r. W XVI w. Grabówka stanowiła wygon miejski (Piotrowicz 1990: 100).  Mierziączka – wieś na wschód od miasta. Obszar przedlokacyjnej osady. Wieś wykupiona przez miasto w 1549 r. (Książek 1984: 114). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa  Gleby – w dolinie Serafy i częściowo Zabawki występują mady lekkie i średnie nadające się pod wszystkie uprawy. W południowej i wschodniej części gleby gliniasto-piaszczyste. W części północnej gleby lessowe, nadające się pod wszystkie uprawy. Jakość gleb na ogół dobra (Kurowski, Wiewiórka 1990: 35-36). Uposażenie miasta z okresu lokacji obejmowało prawdopodobnie obszar o powierzchni 6 łanów frankońskich, a wójtostwa 4 łany (Krasnowolski 2004a: 263). Rada wykupywała znaczne obszary gruntów rolnych w kotlinie wielickiej zwłaszcza w ostatniej ćwierci XIV w. (Piotrowicz 1990: 99).  Lasy - w okresie przedlokacyjnym las należałoby prawdopodobnie umiejscowić na zboczu między Wieliczką, Sierczą i Grabówkami. Pozostałości tego kompleksu leśnego widoczne na planach z 2 poł. XVIII w. (Jodłowski 1970: 28). Lasy w obrębie kotliny były silnie wycinane w XV w. na potrzeby żupy solnej. Na początku XVI w. lasy były rzadkim widokiem w okolicach miasta (Piotrowicz 1990: 100). Grabówki, określane były w 1520 r. jako las, jednak już w 2 poł. XVI w. obszar ten był wykarczowany i porosły zaroślami. Pod koniec stulecia nazywano Grabówki gajem. W tym czasie duża część Grabówek wykorzystywana była jako pastwisko. W 2 poł. XVI w. las znajdował się na górze Gaj w pobliżu granicy Wieliczki z Krzyszkowicami, w Mierziączce gdzie miasto miało las od 1561 r., oraz w Lednicy gdzie znajdował się las żupny. Las Klasna, znajdujący się między miastem a Sierszą, wykarczowano na pocz. XVI w. Lustratorzy królewscy w 1564 r. stwierdzili, że wokół Wieliczki wyginęły lasy (Piotrowicz 1990a: 140). Z powodu wykarczowania kotliny miasto korzystało z odległego lasu miejskiego, który znajdował się poza kotliną, nad rzeką Wilgą między Mietnowem a Golkowicami, na terenie Marcinkowic (Piotrowicz 1990a: 140)  Kamieniołom – kamień piaskowcowy do budowy sprowadzano z kamieniołomu w Biskupicach, odległych o ok. 5 km od miasta w kierunku południowo-wschodnim (Świszczowski 1969: 27).  Stawy rybne - staw rybny usytuowany był w XV w. na stoku Grabówek, poniżej stawu rybnego Sierczy (Piotrowicz 1990: 102).  Młyny - Młyny miejskie znajdowały się na Wildze w rejonie Marcinkowic (Piotrowicz 1990: 102). Młyn słodowy napędzany kieratem znajdował się przy ulicy wiodącej z Rynku Górnego do bramy Kłosowskiej (Piotrowicz 1990: 102). i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna (rys. XI.36.7-8, rys. XI.36.10) Centrum miasta lokacyjnego usytuowano na południe od zamku żupnego i kościoła parafialnego. Centrum układu stanowił zbliżony do kwadratu rynek o boku prawdopodobnie 2 sznurów (1 sznur = 125 stóp/37,5 m; 1 stopa = 0,30 m). Rynek wpisany był pierwotnie w 9 polowy szachownicowy układ (Książek 1984: 110), lub prostokątny o wymiarach 10 x 6 sznurów (Krasnowolski 2004a: 261). Siatka zorientowana była względem szlaku przebiegającego na linii północ-południe, przebiegającego zachodnią pierzeją rynku. Nietypowe usytuowanie kościoła wskazuje na dostosowanie układu lokacyjnego do wcześniejszej zabudowy (Piotrowicz 1968: 202). Wokół rynku znajdowało się 8 bloków zabudowy. Za pasmem po południowej stronie rynku mogło znajdować się kolejne pasmo zabudowy ustawionej frontem do ulic o przebiegu północ-południe. Bloki te mogły być jednak zdeformowane przez ukształtowanie terenu. Z każdego narożnika rynku wybiegały pary ulic. Niejako drugim centrum miasta był plac solny, znajdujący się na obszarze na północ od zamku i kościoła, na terenie osady przedlokacyjnej. W wyniku przekształceń i zamknięcia obszaru centrum lokacyjnego wraz z zamkiem żupnym, kościołem i zabudowaniami dworu bachmistrza, murami miejskimi, miasto uzyskało kształt nieregularnego owalu, ściętego od południa z głównymi osiami komunikacyjnymi na linii północ-południe zbiegającymi się przy bramach (Świszczowski 1969: 31). Dokładne przemiany w okresie budowy fortyfikacji i nadania miastu prawa magdeburskiego są nieznane (Świszczowski 1969: 27). b. Ulice Główna ulica na linii północ-południe przebiegała od bramy Krakowskiej przez zachodnią pierzeję Rynku Górnego, do bramy Kłosowskiej. Wokół głównych ulic koncentrowała się zabudowa. Ulice podmurne i miedzuchowe nie zostały potwierdzone. Prawdopodobnie główne ulice miały szerokość 2½ pręta (9,375 m) (Krasnowolski 2004a: 261). c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Bloki zabudowy były zasadniczo kwadratowe, o boku 2 sznurów, trój- i dwufrontowe oraz prostokątne jednofrontowe. Działki miały mieć wymiary 2½ pręta szerokości na 1 sznur głębokości (9,375 x 37,5 m) (Krasnowolski 2004a: 261). M. Książek podaje, że domy w pierzejach rynku miały 2 pręty szerokości (7,5 m) (Książek 1984: 111).  Dom Zabudowa średniowieczna nieznana, prawdopodobnie była drewniana. Na planie Germana z 1638 r. widoczne są domy parterowe i nieliczne piętrowe, głównie drewniane, wpisane w lokacyjne działki, szczytowe, przy rynku widoczne podcienia na słupach (Krasnowolski 2004a: 263).  Zaplecze Rozplanowanie działki mieszczańskiej nie znane. Prawdopodobnie we frontowej części znajdował się dom mieszkalny, a na zapleczu zabudowa gospodarcza. Jednym z nielicznych publikowanych znalezisk zabudowy działki są obiekty odkryte w trakcie badań w piwnicach domu w północno-zachodnim narożniku. Odsłonięto prostokątną drewnianą konstrukcję, o wymiarach 2,25 x 1,35 m i głębokości ok. 1 m. Ściany wzniesione z drewnianych połowic układanych poziomo i rozpartych poprzecznym stemplem. Materiał z zasypiska datowany był na koniec XVI w. Obok znajdowała się jama odpadkowa, w rzucie poziomym owalna, o wymiarach 1,3 x 1,2 m i nieokreślonej głębokości. Datowana była podobnie jak konstrukcja drewniana na czasy nowożytne (XVI w.). Teren w tej części miasta został znacznie podwyższony (Jodłowski 1984a: 45-50). d. Place miejskie  Rynek Górny Stanowił centrum lokacyjnego założenia. Miał kształt kwadratu o boku ok. 75 m (2 sznury) (Krasnowolski 2004a: 261). Wg danych przytaczanych przez S. Świszczowskiego wkopy archeologiczne wykazały, iż powierzchnia rynku była nierówna. Na osi północ-południe calec znajdował się na powierzchni, a na pierzei wschodniej i zachodniej nasyp dochodzi do 3 m. Pierwotnie grzbiet wzgórza biegł z północy na południe i opadał na boki. Na grzbiecie wznosiły się jatki i ratusz, równoległe do jatek podcienia domów stały na wysokich podmurówkach. Nawierzchnie ulic wlotowych leżały co najmniej 2,5 m poniżej przyległych do nich chodników. Rynek można było obejść dookoła gdyż ponad wlotami ulic znajdowały się mostki dla pieszych, które przetrwały do pierwszej ćwierci XIX w. i są zaznaczone na pierwotnym planie katastralnym z 1818 r. (Świszczowski 1969: 39). Dane te wymagają jednak weryfikacji i nie są przytaczane przez innych autorów. Rynek Góry pełnił przede wszystkim funkcję handlową.  Rynek Dolny Znajdował się poniżej kościoła i siedziby władz żupnych, na skrzyżowaniu szlaków. Powstał w miejscu przedlokacyjnego placu targowego, prowadzono na nim handel solą (Piotrowicz 1990: 75-76). Znajdował się tam główny skład soli. W 1364 r. powstał przy nim szpital z kościołem św. Ducha. W XVII w. rynek dolny stracił dawne znaczenie (powstały składy solne przy nowych szybach). Pojawiła się na nim nawet zabudowa mieszkalna (Piotrowicz 1990a: 144). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Siedziba władz żupnych – patrz Zamek  Dwór bachmistrza - powstał w czasach Kazimierza Wielkiego obok szybu Regis (Piotrowicz 1990: 84).  Ratusz Siedziba władz miejskich po raz pierwszy wzmiankowana była w 1443 r., powstała prawdopodobnie na początku XV w. Ratusz włączony był w szereg domów, mniej więcej po środku, południowej pierzei Rynku Górnego (Świszczowski 1969: 27; Piotrowicz 1990: 102).  Urządzenia handlowe Urządzenia handlowe prawdopodobnie od czasu lokacji znajdowały się na Rynku Górnym. Początkowo były to zapewne proste ławy i kramy. Bardziej stałą formę nadano im w XV w. kiedy to wzniesiono na rynku dwie podłużne hale ustawione równolegle do głównego traktu (Piotrowicz 1990: 102). W XVI-XVII w. znajdowały się w nich 24 jatki mięsne, 12 jatek piekarskich i 12 szewskich (Piotrowicz 1990a: 149).  Waga miejska Ok. XV w. w mieście funkcjonowały prawdopodobnie dwie wagi, mniejsza i większa, znajdujące się między halami targowymi a ratuszem (Piotrowicz 1990: 102).  Łaźnia Znajdowała się północno-wschodnim narożniku miasta, na południe od siedziby bachmistrza. Była jednym z najstarszych budynków użyteczności publicznej w mieście (Piotrowicz 1990: 102). Na początku XVII w. łaźnia była w stanie upadku (Piotrowicz 1990a: 145).  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości Wodę doprowadzano grawitacyjnie ze stawów lednickich, znajdujących się na południe od miasta, do zbiornika wody znajdującego się na wschód od Górnego Rynku, między szybem Seraf a murem miejskim. System wodociągowy mógł powstać jeszcze w XV w. Jako zbiornik wody dla mieszkańców służył także staw w Kłosowie (Piotrowicz 1990: 102).  Szpital Szpital powstał ok. 1363 r. z inicjatywy rajców i żupnika na mocy przywileju Kazimierza Wielkiego. Zespół składał się ze szpitala górniczego i kaplicy św. Ducha, a usytuowany był poza obrębem lokacyjnego miasta, w kierunku północno-zachodnim. Kaplica szpitalna składała się z kwadratowej nawy i węższego zakończonego trójbocznie prezbiterium. Nawa prawdopodobnie podparta była centralnym filarem. W czasie panowania austriackiego, w XIX w. kościół przeznaczono na cele świeckie i przebudowano (Gaczoł 1990: 337).  Szkoła parafialna Być może istniała już w czasach Kazimierza Wielkiego (Piotrowicz 1990: 91). f. Obiekty sakralne  Kościół św. Klemensa (parafialny) Pierwsza wzmianka o kościele parafialnym pochodzi z 1229 r. i znajduje się w bulli protekcyjnej papieża Grzegorza IX dla klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. Wymienia ona „kościół przy Wielkiej Soli” (Wałczy 2001: 10). Benedyktyni mieli nadania w Wieliczce już w XI w. (cztery karczmy, opłaty targowe i deputat soli warzonej), możliwe jest, iż funkcjonowało tam przedstawicielstwo klasztoru egzekwujące uprawnienia. Przy takiej placówce mógł powstać kościół. Wezwanie św. Klemensa było w średniowieczu na Śląsku i w Małopolsce bez wyjątku łączone z Benedyktynami (Walczy 2001: 11). Najstarszy kościół prawdopodobnie znajdował się w miejscu kolejnych jego faz. Był starszy niż miasto lokacyjne i w efekcie znalazł się w nietypowej pozycji w układzie lokacyjnym. Budowa gotyckiej fazy przypada tuż po 1350 r. Kościół parafialny zerwał wtedy związki z klasztorem tynieckim i przeszedł pod opiekę panującego (Walczy 2001: 12). Prawdopodobnie kościół gotycki wzniesiony przy współudziale Kazimierza Wielkiego (Walczy 2001: 14). Wg tradycji gotycki kościół ufundowali mieszczanie w 1381 r. Stał w miejscu obecnego kościoła do 1786 r. (Gaczoł 1990: 336). W fazie gotyckiej kościół był budowlą halowa z przylegającym od wschodu prezbiterium (widoczny na planie Germana). Prezbiterium było dwuprzęsłowe z zamknięciem wielobocznym, a korpus nawy był czteroprzęsłowy (Walczy 2001: 14). Pierwotnie był bezwieżowy i krótszy niż obecnie o 4 m (Świszczowski 1969: 28), o czym świadczy odkryte w trakcie badań w 1969 r. pozostałości dwóch szkarp narożnych, usytuowanych skośnie do murów kościoła, znajdujących się ok. 3 m w kierunku wschodnim od obecnej fasady. Identyfikowane były jako pozostałości kościoła z XIII lub początku XIV w. (Jodłowski 1969: 33-34; IA 1970: 333). Rekonstruowane hipotetycznie wymiary gotyckiej budowli wynoszą: wysokość murów korpusu ok. 14,4 m, długość całego budynku ok. 41,4 m, szerokość korpusu nawowego 19,8 m (Walczy 2001: 15). Wzniesiony był głównie z cegły, kamień użyto w detalach i w przyziemiu. Dach pokryty był ceramiczną dachówką. Kaplica śś. Piotra i Pawła powstała wraz z kościołem, ufundowana została przez rodzinę Jordanów z Zakliczyna, pierwszych dzierżycieli urzędu bachmistrzowskiego. Zburzono ją w XVII w. (Walczy 2001: 16). Kościół został rozebrany w latach 1786-1787 w wyniku szkód górniczych (Walczy 2001: 26).  Kościół św. Krzyża (rys. XI.36.12) Kościół znajdował się być może w miejscu wcześniejszej osady na lewym brzegu Srawy przy drodze do Krakowa. Fundamenty kościoła odkryto podczas badań w latach 1960-62. Budowla zorientowana była na wschód, wzniesiono ją na planie prawie prostokątnym. Budowla zakończona była półokrągłą absydą. Szerokość wynosiła ok. 7-7,5 m, a długość z absydą ok. 12 m. Grubość wynosiła fundamentu 1,2-1,5 m. Przy ścianie zachodniej znajdowały się ślady po dwóch przyporach. Przypuszczalnie obiekt wzniesiono w wątku opus emplectum. W wypełnisku rowu fundamentowego znaleziono fragmenty cegieł palcówek i cegieł glazurowanych. Kościół prawdopodobnie nie był wcześniejszy niż pocz. XIII w. Ok. 1 m poniżej fundamentów natrafiono na warstwę z ceramiką datowaną na XI w. Kościół otoczony był cmentarzem. Funkcjonował on już przed budową kościoła, kilka grobów zniszczonych było przez wkop fundamentowy. Użytkowany był jeszcze w XVII w. Nie stwierdzono śladów osadnictwa i przedlokacyjnej osady (Burchard 1964: 318-319; 1965: 20-21; Jodłowski 1968: 43-44; 1970: 33-34). g. Fortyfikacje (rys. XI.36.9) Nie wiadomo czy w Wieliczce bezpośrednio po lokacji miasta funkcjonowały jakiekolwiek fortyfikacje. Jedynym pewnym dziełem obronnym funkcjonującym w tym czasie był zamek żupny. Mury obronne zostały wzniesione prawdopodobnie z inicjatywy Kazimierza Wielkiego (Piotrowicz 1990: 83) około połowy bądź po połowie XIV w. (Widawski 1973: 476). Obwód obronny miał formę nieregularnego owalu o wymiarach ok. 300 x 400 m z dłuższą osią na linii północ-południe. Powierzchnia miasta w obrębie murów wynosiła ok. 8 ha, a długość obwodu ok. 1100 m (Widawski 1973: 477). Fundamenty muru odkryto na odcinku 37 m na terenie Ogrodu Żupnego oraz w ogrodzie na posesji przy ul. Kopernika 13. Na terenie Ogrodu Żupnego mur biegł po lekkim łuku z południa ku północy, zgodnie ze spadkiem terenu, równolegle do ul. Zamkowej. Zachowana wysokość muru wynosiła 0,6-1,6 m, a szerokość średnio 1,6 m (miejscami 1, 1,5, 1,7, 1,8 m). Mur wzniesiony był z nieregularnych kamieni piaskowcowych, łamanych i układanych w poziome warstwy. Kamienie tworzyły pionowe niefugowane lico. Mur składał się z 3 do miejscami 7 warstw. Najniższa leżała na glinie calcowej na głębokości 4,4 m od współczesnej powierzchni ogrodu. Kamienie połączone były zaprawą wapienną z domieszką piasku, który nadawał zaprawie żółty kolor. Wnętrze muru wypełniało rumowisko kamienne z dodatkiem zaprawy. Na niektórych odcinkach mur wzniesiony był u podstawy z dużych obrabianych kamieni piaskowcowych (Reguła 1996: 251; Duda 1997: 247; IA 1998a: 106-107). Relikty fundamentu muru obronnego przy ul. Kopernika, miały grubość dochodzącą do 3,2 m. Zbudowane były z łamanego piaskowca, połączonego słabo rozrobioną zaprawą wapienną (Reguła 1972: 46-47). Można domniemywać, że mur obronny wzniesiony był w technice opus emplectum, grubość fundamentu mogła być zmienna w zależności od miejsca budowy, a grubość samego muru wynosiła ok. 1,5 m. Wg położenia otworów wejściowych zachowanych w baszcie na terenie zamku żupnego, wysokość muru można oszacować na około 7,5 m (Widawski 1973: 478). S. Świszczowski podaje, opierając się na wysokości wejścia dla straży w baszcie, iż pełna wysokość muru musiała wynosić ok. 12,5 m (Świszczowski 1977: 30). Mur zaopatrzony był w baszty. Jak wynika z przekazów ikonograficznych w południowym, zachodnim i częściowo północnym znajdowało się prawdopodobnie 12 baszt rozstawionych w odstępach od 40 do 70 m. Nie wiadomo czy istniały baszty od strony wschodniej (Widawski 1973: 478). Prawdopodobnie mogło istnieć 21 baszt, rozmieszczonych co ok. 60 m (100 łokci) (w tym 2 baszty bramne). Od południa rozstaw baszt był znacznie mniejszy (Świszczowski 1969: 29). Podczas badań w Ogrodzie Żupnym odkryto pozostałości baszty łupinowej, otwartej od wewnątrz. Wymiary zewnętrzne wynosiły 6,7 x 6,7 m. Była całkowicie wysunięta na zewnątrz linii murów. Szerokość ścian wynosiła 1,7 m. Znajdowała się 50 m na południe od znanej z planu Germana baszty zamkowej położonej w narożniku południowo-zachodnim założenia zamkowego. W obrębie baszty odkryto 4 jamy i palenisko, które znajdowało się w jej południowo-zachodnim narożniku, co może sugerować, iż baszta pełniła w pewnym momencie funkcję mieszkalną (Reguła 1996: 251-252; Duda 1997: 245). Murom obronnym zagrażały prace górnicze. Pierwsze zniszczenia mogły mieć miejsce już w XV w., gdy w trakcie budowy szybu Seraf miano zniszczyć sporą partię muru obronnego po wschodniej stronie (Świszczowski 1969: 24). Mury już w XVI w. były mocno uszkodzone, a król Zygmunt Stary przeznaczył w 1509 r. część wielickiego czopowego na ich naprawę (Piotrowicz 1990: 103). W latach 30-tych XVII w., jak wynika z planu Germana, ciąg murów przetrwał tylko na odcinku południowym i częściowo zachodnim. Łącznie istniało 10 baszt i brama Kłosowska, brama Krakowska już w tym czasie nie istniała (Piotrowicz 1990a: 142). h. Zamek  Zamek żupny (rys. XI.36.13) Zbudowano go na cyplu, na wzniesieniu, kilkadziesiąt metrów od rzeki Srawy (Kubik 1977: 75). Powstał prawdopodobnie w latach 1280-1290, po odkryciu soli kamiennej i rozpoczęciu jej eksploatacji, jeszcze przed lokacją miasta. Zbudowano go w miejscu osady przedlokacyjnej. Składał się z muru obwodowego, czworobocznego, o wymiarach 60 x 57 m oraz budynku umiejscowionego na środku dziedzińca o wymiarach 16 x 10 m. Brama wjazdowa znajdowała się w północno-wschodnim narożniku. Od strony południowej, gdzie teren wznosił się w kierunku rynku znajdował się fosa przylegająca do zewnętrznego lica muru. Miała szerokość 2-3 m i głębokość 1,5 m, dno moszczone było drewnianymi belkami. Mur miał szerokość 1,6 m, zbudowany był z piaskowca, w technice opus emplectum (Jodłowski 1990: 54). Architekt W. Niewalda wydzielił kilka faz rozwoju zamku żupnego (rys. XI.36.14):  Faza I – koniec XIII lub pocz. XIV w. – prostokątny budynek otoczony owalnym murem. W budynku czytelne warstwy wyrównawcze, budynek prawdopodobnie piętrowy, z drewnianymi kondygnacjami (Niewalda 1971: 50).  Faza II – pierwsza poł. XIV w. – przebudowa górnej kondygnacji budynku w formie ceglanej, zwieńczony kamiennymi kroksztynami dla podtrzymania machikuł lub konstrukcji dachu. Zamek otrzymał formę wieży mieszkalnej. Niedługo później od zachodu dostawiono kamienny parterowy budynek. Przy murach obwodowych w płn.-wsch. i płn.-zach. narożniku usytuowano niewielkie parterowe kamienne budynki o charakterze gospodarczym (Niewalda 1971: 50-51).  Faza III – 2 poł. XIV w. – nadbudowano cegłą parterowe skrzydło. Piwnica i parter otrzymały żebrowe sklepienia wsparte na jednym filarze. W narożniku płn.-zach. umiejscowiono okrągłą klatkę schodową z wejściem w ścianie północnej (Niewalda 1971: 53). W tej fazie wzniesiono także kuchnię zamkową (żupną) gdzie być może wydawano pracownikom żupy bezpłatne jedzenie. Znajdowała się po zachodniej stronie założenia (Kubik 1977: 78).  Faza IV – 2 poł. XV w. – przebudowa wschodniego skrzydła, rozebrano stare ceglane ściany i zastąpiono je nowymi, dodając w narożnikach skarpy. W części północnej założenia połączono budynki gospodarcze, oraz nadbudowano je oraz podpiwniczono (Niewalda 1971: 53-54). Przebudowa związana była z pożarami w 1473 i 1475 r. (Kubik 1977: 79).  Faza V – ok. poł. XVI w. – prace mające nadać budynkowi charakter reprezentacyjny, wzniesiono kaplicę wysuniętą ryzalitowo przed lico środkowej części fasady północnej, być może wzniesiono attykę (Niewalda 1971: 54; Kubik 1977: 80).  Faza VI – 2 poł. XVII w. (po 1674 r.) – odbudowa zachodniego skrzydła budynku, budynek środkowy połączono z północnym za pomocą przewiązki (Niewalda 1971: 55). Kompleks zamkowy otoczony był murem obronnym z dwoma basztami. Wejście znajdowało się od strony wschodniej. Przy zamku znajdował ponadto się „przygródek” oddzielony od żupy murem. Pełnił funkcje gospodarcze (Kubik 1977: 81-82). Kuchnia zamkowa znajdowała się po zewnętrznej stronie muru obwodowego, budynek był zbliżony do kwadratu o wymiarach zewnętrznych 12,3 x 11,5 m. Na parterze znajdowała się sklepiona kuchnia. Ze sklepienia wyrastał potężny komin. Ponad kuchnią znajdowały się pomieszczenia ze spiżarnią (rekonstrukcja na podstawie źródeł pisanych i ikonograficznych) (Świszczowski 1972: 44). Zamek żupny stanowił siedzibę królewską – Kazimierz Wielki wprowadził zwyczaj corocznej wizyty w Wieliczce, mogło to mieć wpływ na wielkość i stan siedziby urzędu żupnego (Piotrowicz 1990: 92). Na terenie zamku prowadzono szereg badań archeologicznych:  Badania w 1967 r. – na dziedzińcu i we wschodniej części zamku. Na dziedzińcu odkryto mur zamkowy, skręcający w kierunku północnym na obu końcach, szerokość 1,6 m, wzniesiony w technice opus emplectum, przed nim fosa o szerokości 2 m i głębokości 1,5 m, umocniona przy dnie drewnianymi belkami. Odsłonięto pozostałości małego zamku, sprzed czasów Kazimierza Wielkiego, zbudowanego z kamienia, złożonego z centralnego budynku i muru obwodowego (Jodłowski 1967: 40-41).  Badania w 1969 r. – odsłonięto fragmenty muru kamiennego na dziedzińcu zamku, przebiegał na osi wschód-zachód, tworzył część nieregularnego owalu najstarszego założenia obronnego, od południa przy murze znajdowała się fosa o szer. 2 m i gł. 1,5 m. Mur ten pochodzi prawdopodobnie z XIII i 1 poł. XIV w. (Jodłowski 1969a: 261-263).  Badania w 1972 r. – odkryto relikty fosy po zewnętrznej stronie najstarszego muru obwodowego, miała 5 m szerokości i 1,63 m głębokości (Jodłowski 1972a: 34).  Badania w 1976 r. – na dziedzińcu odkryto drewniany obiekt wzniesiony w konstrukcji zrębowej, o wymiarach 3 x 3,4 m, będący studnią bądź wczesnośredniowiecznym szybem górniczym, chronologia nieznana, w zasypie obiektu znajdowały się fragmenty ceramiki datowane na okres od XIII-XV w. (IA 1977: 246-247; Jodłowski, Reguła 1977). Podobny obiekt odkryto w 1979 r. (Jodłowski 1980: 55).  Badania w 1983 r. – odsłonięto fragment najstarszego muru oddzielającego pierwotny teren zamku. Przebiegał na linii wsch.-zach. Wzniesiono go z nieobrobionych kamieni (piaskowca i wapnienia), łączonego słabą zaprawą wapienną (Jodłowski 1984: 38).  Badania w 1984 r. – odsłonięto fragmenty fundamentów baszty wysuniętej w kierunku zachodnim (Jodłowski 1985: 55).  Badania w 1987 r. – odsłonięto pozostałości muru północnego zamku. Odkryto lico fundamentu XIII-wiecznego muru oraz przyporę z końca XIII w. Do starego muru dostawiono mur z XIV w. (Jodłowski 1988: 36-38).  Badania w 1994 r. – w północno-zachodniej części ogrodu żupnego odkryto narożnik chaty zrębowej, zapewne część zaplecza gospodarczego zamku. Chata spoczywała w warstwie zawierającej ceramikę z XIV/XV w. (Reguła 1996: 252). i. Przedmieścia W późnym średniowieczu nastąpił wzrost ilości zabudowy na północ i południe od miasta, szczególnie w okolicy Dolnego Rynku i dróg do niego prowadzących (Piotrowicz 1990: 103). 5. Uwagi 6. Literatura Burchard 1964, 1965; Duda 1997; Dziwik 1989; Folwarczny-Miško, Jodłowski 1977; Gaczoł 1990; Gawęda i inni 1990; IA 1970, 1977, 1998a; Jodłowski 1967, 1968, 1968a, 1969a, 1969b, 1970, 1972a, 1976, 1980, 1984, 1984a, 1985, 1988, 1988a, 1990; Jodłowski, Reguła 1975, 1977; Jodłowski i inni 1988; Keckowa 1965, 1988; Kolasa, Kubik 1983; Krasnowolski 2004, 2004a; Książek 1958, 1984; Kubik 1977; Markowski 1978; Niewalda 1971; Piotrowicz 1968, 1978, 1988, 1990, 1990a, 1994, 1994; Reguła 1972, 1996; Świszczowski 1969, 1972, 1974, 1975, 1977; Walczy 2001; Widawski 1973 Rys. XI.36.1. Wieliczka. Mapa stanowisk archeologicznych z wczesnego średniowiecza: a – osady; b – urządzenia warzelnicze; c – szyby z XIII w.; d – znaleziska powierzchniowe; e – kościoły (Jodłowski 1990: ryc. 8). Rys. XI.36.2. Wieliczka. Miejsce znalezienia wczesnośredniowiecznych urządzeń solankowych (Jodłówski 1969b: 252). Rys. XI.36.3. Wieliczka. Wczesnośredniowieczne urządzenia solankowe odkryte przy ul. Dembowskiego (Jodłowski 1969b: 254). Rys. XI.36.4. Wieliczka, stan. IV. Rekonstrukcja urządzeń solankowych z X-XI w. (Piotrowicz 1990: ryc. 13). Rys. XI.36.5. Wieliczka. Rozplanowanie osadnictwa wczesnośredniowiecznego (X-XII w.): a – osady mieszkalne; b – urządzenia warzelnicze; c – przypuszczalna lokalizacja placu targowego; d – szyby górnicze z XIII w. (1 – szyb poszukiwawczy na dziedzińcu zamku żupnego; 2 – szyb Goryszowski); e – kościoły; f – zarys miasta kolokacyjnego; 6 – przypuszczalny przebieg drogi (Jodłowski 1990: ryc. 9). Rys. XI.36.6. Wieliczka. Rozwój przestrzenny w okresie przedlokacyjnym na tle układu miasta średniowiecznego. I – osadnictwo z X-XIII w.; II – osadnictwo związane z okresem tworzenia się osady targowej; III – rejony eksploatacji solankowo-warzelniczej; IV – miasto lokacyjne; 1 – „dom wśród żupy” w uformowania z XIII w.; 2 – zamek żupny po rozbudowie XIV-wiecznej; 3 – kościół parafialny św. Klemensa z pocz. XIII w.; 4 – dwór żupny (koniec XIV w.?); 5 – kaplica św. Ducha ze szpitalem z XIV w.; 6 – wójtostwo; 7 – późnoromański kościół św. Krzyża z końca XIII w.; 8 – szyb kopalny z pocz. XIII w.; 9 – szyb Gieraszowski z końca XIII w. (ok. 1288); 10-13 – szyby z XIV w.: Regis, Swadkowski, Świętosławski, Wodna Góra (Książek 1984: 108). Rys. XI.36.7. Wieliczka. Rekonstrukcja lokacyjnego rozplanowania centrum (1290) z korektami z doby kazimierzowskiej (mur obronny) wg Krasnowolskiego. a-c, 1-5 – zasady modularnego rozmierzenia; linią przerywaną zaznaczono domniemane rozmierzenie przedmieścia z doby kazimierzowskiej (od południa plac- „rynek dolny” związany m.in. z sytuacją szybów i zespołu szpitala górniczego, od północy działki siedliskowe); I – kościół parafialny p. w. św. Klemensa; II – zespół zamku żupnego; III – przypuszczalna sytuacja dworu bachmistrza (wg planu Germana, 1638); IV – zabudowa śródrynkowa (wg planu Germana); V – kościół szpitalny św. Ducha (Krasonowlski 2004 a: 266). Rys. XI.36.8. Wieliczka. Teoretyczny schemat modularnego rozplanowania lokacyjnego centrum miasta wg Krasnowolskiego (Krasnowolski 2004a: 267). Rys. XI.36.9. Wieliczka w latach 60-tych XIV w. Rekonstrukcja wg S. Świszczowskiego, skorygowana przez J. Piotrowicza (Piotrowicz 1990: ryc. 19). Rys. XI.36.10. Wieliczka w drugiej połowie XVI w. opr. M. Zbieranowski. 1 – zamek żupny; 2 – ratusz; 3 – kościół św. Klemensa; 4 – kaplica św. Ducha (szpital); 5 – kościół św. Sebastiana; 6 – szyb Wodna Góra; 7 – szyb Regis; 8 – szyb Seraf; 9 – szyb Loyss; 10 – szyb Boner; 11 – szyb Bużenin; 12 – brama Kłosowska; 13 – ul. św. Jadwigi (Rutkowski 2008: mapa 13). Rys. XI.36.11. Wieliczka. Plan miasta z 1638 r. autorstwa Marcina Germana (Krasnowolski 2004a: 264). Rys. XI.36.12. Wieliczka. Rekonstrukcja (A) i rzut poziomy fundamentów kościoła (B) św. Krzyża (stan. I) z XIII w. a – fundamenty odkryte; b – przypuszczalny przebieg fundamentów (Piotrowicz 1990: ryc. 10). Rys. XI.36.13. Wieliczka. Zamek żupny z końca XIII w., rzut poziomy fundamentów: a – fundamenty odkryte; b – przypuszczalny przebieg fundamentów; c – zarys murów późniejszych (Piotrowicz 1990: ryc. 11). Rys. XI.36.14. Wieliczka. Fazy rozbudowy zamku żupnego wg Niewaldy (Niewalda 1971: 51). XI.37. ZLATÉ HORY 1. Lokalizacja Kraj Olomoucký; okres Jeseník, Czechy Miasto leży na wyżynie Zlatohorskiej (Góry Opawskie), w płn. części Jeseników. Najwyższym szczytem jest Příčný vrch, który tworzy znaczną część obszaru występowania rud metali (Večeřovi 2010: 5). Miasto powstało wzdłuż drogi biegnącej prawobrzeżną terasą Zlatego potoku, u stóp Biskupiej Kopy (891 m n.p.m.) (rys. XI.37.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Pod koniec XII w. obszary gdzie leżą Zlaté Hory dostały się pod władanie Moraw. Na pocz. XIII w. doszło do sporu o obszar pograniczny między margrabią morawskim Przemysłem Ottokarem I a biskupstwem wrocławskim. Po raz pierwszy wtedy wzmiankowane były kopalnie złota (prawdopodobnie koło Głuchołaz). W 1256 r. król Przemysł Ottokar II wymierzył granicę miedzy Morawą a Opolszczyzną. Być może wtedy zaczęły powstawać zamki graniczne (np. Edelstejn). Zlaté Hory (Cucmantel) po raz pierwszy wzmiankowane były w 1263 r. W 1281 r. wymieniany był należący do Czech zamek Edelstejn i jego podgrodzie Zlaté Hory. Mikulasz I książę opawski przekazał zamek panom z Linavy, który tak szkodzili biskupowi wrocławskiemu, że zamek, w ramach zadość uczynienia, przeszedł w jego ręce (czy w tym czasie kopalnie nie działały, skoro książę tak chętnie je oddał?). W czasie sporu Henryka IV księcia wrocławskiego z biskupem wrocławskim Tomaszem II wzmiankowane były Zlaté Hory i Edelstejn, ale nie wspominano o kopalniach złota (Večeřovi 2010: 24). b. Faza polokacyjna Ok. 1300 r. podgrodzie Zlaté Hory zyskało prawo miejskie. Miasto pojawia się w dokumentach sądu górniczego Igławy w latach 1325-1343. Przywilej miejski odnowiony był w 1455 r., wg prawa igławskiego (Novák, Štěpán 1987: 39). W trakcie wojen husyckich Zlaté Hory uniknęły zniszczenia. W 1440 r. zamek Edelstejn i miasteczko Zlaté Hory zostały zastawione księciu opolskiemu Bolkowi. W 1455 r. Bolko opolski odnowił mieszczanom przywileje. Po śmieci Bolka w 1460 r. jego brat Mikulaš odstąpił zastawione włości Jerzemu z Podiebradów. Ten oddał je pod władanie Janoci z Žerotina w 1463 r. W 1467 r. biskup wrocławski Jošt z Rožeberka w czasie walk z Jerzym z Podiebradów zniszczył zamek Edelstajn. W 1474 r. jego następca Rudolf z Rüdesheim pozyskał Zlaté Hory wraz z kopalniami od króla Czech i Węgier Macieja Korwina (Večeřovi 2010: 27). W 1480 r. wzmiankowany był górniczy hofmistrz, ale spory między górnikami rozwiązywał biskup i jego marszałek. Sąd górniczy, biskupi, wzmiankowany był w Zlatych Horach w 1504 r. W XVI w. biskup starał się jak najwięcej „wyciągnąć” z miasta. Miasto nie miało prawa sądowego, rządził nim burmistrz i trzej rajcy wyznaczeni przez biskupa. Mieszczanie widzieli w gminie górniczej największe zagrożenie dla gminy miejskiej (Novák, Štěpán 1987: 39). W 1577 r. cesarz Rudolf II wyjął miasta górnicze spod zwierzchności szlachty, jednak biskup zasłaniając sie faktem, że miasto nie jest górnicze tylko targowe zakazał górnikom opuszczać Zlaté Hory (Novák, Štěpán 1987: 40). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Od zachodu miasto opływał Zlatý potok (płyną z południa na północ). Przed miastem wpadał do niego Černý potok. b. Sieć dróg Miasto związane z drogą z Moraw i Ołomuńca przez Głuchołazy (Eysymontt 2009: 303). Było to najkrótsze połączenie między Nysą a Ołomuńcem (Nowakowa 1951: 100). c. Lokalizacja złóż surowców i ich charakterystyka Obszar występowania rud miała powierzchnię 25 m2. Od płn. ograniczony był granicą z Polską, od wschodu szosą z granicy do Zlatych Hor, doliną Miserichu (??), od południe Hermanovice i dolina Opavicy a od zachodu dolina Olešnicy i Dolní i Horní Údolí (Večeřovi 2010: 6). Występowały tam rudy żelaza, miedzi oraz cynku i ołowiu. Złoża występowały w formie soczewek, skupisk i słupów rudnych. Głównymi minerałami były chalkopiryt, sfaleryt, galena i złoto. W dolinach znajdowały się wtórne złoża złota (zwłaszcza płn. część Přičnego vrvhu) (Večeřovi 2010: 10). Na terenie Dolni Udoli, na zboczu Taborskych skał znajdowały się rudy żelaza (Večeřovi 2010: 11). Obszar głównego grzbietu Přičnego vrvhu, od Taborskich skal po Hornické skalý – tzw. Zlaté Hory – zachód. Występowały tam złoża pirytu, sfalerytu, chalkopirytu i galeny oraz złota (Večeřovi 2010: 12). Zlaté Hory – Hornické skalý – pd. część obszaru występowania rud. Występowały tam piryty, sfaleryty, chalkopiryty (Večeřovi 2010: 14). Do tego wydziela się Zlaté Hory południe i Zlaté Hory wschód. Zlaté Hory północ – na płn. stoku Přičnego vrvhu, jest to największe pierwotne złoże złota (Večeřovi 2010: 18). Wtórne złoża złota znajdowały się na płn. od masywu Přičnego vrvhu. Ciągnęły się wzdłuż potoku Oleśnica (rys. XI.37.2) (Večeřovi 2010: 19). d. Strefy wydobycia surowca i technologia wydobycia Górnictwo w Zlatych Horach zaczęło się prawdopodobnie na pocz. XIV w. Z lat 1318-1343 zachowały się dokumenty sądu górniczego w Igławie, do którego odwoływały się władze Zlatych Hor. Wynika z nich, że w tym okresie głębokość zlatohoroskich kopalń dochodziła do 60 m. Funkcjonowała także sztolnia. W 1339 r. Mikulaš II odstąpił Zlaté Hory królowi Janowi Luksemburskiemu. Pod jego władaniem doszło do osłabienia prac górniczych. W 1361 r. Zlaté Hory wróciły do Mikulaša II. W 1377 r. w dokumencie podziału księstwa opawskiego wymieniane są kopalnie i sztolnia, ale prawdopodobnie jako nieczynne (Večeřovi 2010: 26). Biskup odnowił górnictwo w Zlatych Horach. Rozpoczęto prace na Starohoři (kopalnia Obirgurbe). W 1491 r. rozpoczęto drążenie Nowej sztolni (później znana jako Stara Hackelberska). W 1510 r. biskup Jan V Thurzo (syn Jana Thurzona) wydał nowe prawo górnicze. Otwarto kolejne kopalnie. Biskup wspierał górników zwolnieniami z urbury. Mimo to podupadły kopalnie na Starohoři (Večeřovi 2010: 28). W XVI w. zaczęto intensywnie eksploatować złoża wtórne. Jako, że wierzchnie warstwy piasków złotonośnych były już wyeksploatowane, zaczęto stosować technikę szybową (tzw. „miękkie kopanie”). W 1541 r. biskup Baltazar von Promnitz wydał nowe przywileje dla kopalń w Zlatych Horach, by wesprzeć „miękkie kopanie”. W 1550 r. wydano pozwolenie na budowę sztolni Trzech Króli (rys. XI.37.4). W 1559 r. wydano także przywilej na kopanie na złożach pierwotnych w Starohoři. „Miękkie kopalnie” podupadły już ok. 1563 r. Konieczne stało się także uregulowanie spraw związanych z dostawami drewna dla kopalń (Večeřovi 2010: 29). Prace górnicze kontynuowano aż do wojny trzydziestoletniej, jednak nie na wielką skalę (Večeřovi 2010: 30-31).  Starohoří (Altenberg)– jeden z najstarszych obszarów wydobycia w regionie. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1377 r. a potem z 1434 r., z dokumentów dotyczących podziałów włości. W dokumencie z 1480 r. wspomniana jest sztolnia i 4 szyby (dziś tzw. Velké pinky) – Schindler, Goldsmyd, Jungenstein, Nackbar. W 1493 r. wymieniana jest kopalnia Kunstschacht. Był to jeden z najważniejszych szybów użytkowanych od końca XVII w. Wokół Kunstshacht znaleziono materiał ceramiczny datowany na koniec XV w. i XVI w. Podobny materiał znaleziono w pd.-zach. i płn.-wsch. skraju tzw. Lange Pinge. Ceramika należy do horyzontu między rokiem 1477 a 1530 gdy w Zlatych Horach doszło do intensywnego rozwoju górnictwa (Obšusta 2000). Na wschód od Starohoři znajduje się kolejny obszar (kopalnia Karel), na którym prawdopodobnie prowadzono prace górnicze w średniowieczu i w XVI w. (Večeřovi 2010: 47). e. Strefy przerobu f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Osada na stokach Příčný vrchu – (rys. XI.37.3) na stanowisku znaleziono pozostałości prac górniczych oraz kamienne podwaliny zabudowań. Znaleziona na stanowisku ceramika datowana była na XIV-XV w. Teren nazywany Starohoři zajmuje powierzchnię ok. 300 x 250 m. Z płn.-zach. na pd.-wsch. przez teren stanowiska ciągnie się rząd zapadlisk po szybach (na planie pkt. 1-5). Wokół znajdowały się liczne jamy po pozostałe po przerobie rudy oraz mniejsze szyby górnicze. Na stanowisku widoczne są także ślady dróg (8c). Wokół Lange Pinge (1) znaleziono ślady być może płotu oraz ceramikę z XIV-XV w. Na hałdzie przy zapadlisku (15) znaleziono liczne fragmenty ceramiki średniowiecznej oraz lampki górnicze. W centralnej części stanowiska, na płaskim terenie (17), gdzie znaleziono pozostałości kamiennej ściany (suchy mur) oraz ok. 1000 frag. ceramiki, fragmenty lampek górniczych, żelazka górnicze, żużel z rudy żelaznej, węgle drzewne, kości zwierzęce. Materiał datowano na XIV-XV w. Dalej na wschód znajdowały się budynki (21). W pobliżu wielkich zapadlisk znajdują się kolejne zabudowania (25, 26, 27). Poza pozostałościami górniczymi widoczne są dwa skupiska budynków – centralne, z jedną dużą hałdą, na której składano odpadki oraz północne. Osadę można datować na późne średniowiecze (Večeřovi 2006). g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Urzędy górnicze  Sąd górniczy – funkcjonował w mieście w 1 poł. XIV w. (Novák, Štěpán 1987: 37).  Ratusz  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne g. Fortyfikacje h. Zamek  Edelštein – (rys. XI.37.5) zbudowano go na pd.-zach. od miasta, na Zámeckim vrchu (702 m n.p.m.) w rejonie wydobycia rud. Został być może założony przez Przemysła Ottokara II, pierwsza wzmianka o nim pochodzi jednak z 1281 r. gdy Mikulaš I Opavski odstąpił zamek biskupowi wrocławskiemu w zamian za szkody jakie spowodował w diecezji ówczesny administrator zamku Oto z Linavy. Zamek jest jednym z największych na Śląsku, prawdopodobnie był to zamek bergfriedowy. Na zamku znaleziono materiał ceramiczny z XIV i XV w. (Kouřil i inni 1998: 115).  Leuchtenstein – (rys. XI.37.6) zbudowano go na północnym stoku Biskupiej kopy, nad miastem. Powstał być może w XIII w. Jest to trudne do ustalenia. Prawdopodobnie miał służyć stabilizacji granicy koło Zlatych Hor. Wzniósł go czeski król bądź któryś z książąt śląskich. Wraz z Edelštejnem miał w założeniu chronić Jesenicki szlak. Oba zamki mogły jednak służyć ochronie prac górniczych. Leuchtenstejn ma niewielkie rozmiary, był to zamek bergfriedowy, Znaleziona ceramika datuje zamek na XIV w. (być może koniec XIII) oraz pocz. XV w. (Kouřil i inni 1998: 115). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Kouřil i inni 1998; Novák, Štěpán 1987; Obšusta 2000; Večeřovi 2002, 2006, 2010 Rys. XI.37.1. Zlaté Hory. Mapa topograficzna okręgu górniczego. Czarną linią przerywaną oznaczono granice okręgu górniczego, czerwoną obszar miasta lokacyjnego. 1 – zamek Edelštejn; 2 – zamek Leuchtenstein; 3 – Starohoři; 4 – tzw. „miękkie kopalnie” (http://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/ warstwa Základní mapy ČR, dostęp: 1.05.2014). Rys. XI.37.2. Zlaté Hory. Obszary występowania wtórnych złóż złota w rejonie miasta (Večeřovi 2010: 56). Rys. XI.37.3. Zlaté Hory. Osada i prace górnicze na stoku Příčný vrchu (legenda – patrz punkt Osady górnicze) (Večeřovi 2006: 63). Rys. XI.37.4. Zlaté Hory. Miękie kopanie. Plan przebiegu sztolni Trzech Króli (Večeřovi 2002: 24). Rys. XI.37.5. Zamek Edelštejn. Rzut poziomy reliktów zamku oraz próba rekonstrukcji (Kouřil i inni 1998: 116). Rys. XI.37.6. Zamek Leuchtenštejn. Rzut poziomy reliktów zamku i próba rekonstrukcji (Kouřil i inni 1998: 117). XI.38. ZŁOTORYJA 1. Lokalizacja Gmina Złotoryja, powiat złotoryjski, woj. Dolnośląskie, Polska. Miasto położone było na granicy Niziny Śląskiej i Sudetów na prawym brzegu doliny Kaczawy. Na pd. rozciągały się pagórkowate Pogórze Kaczawskie, które ku północy przechodziły w Wysoczyznę Chojnowską (Maciejak 1997: 9). Lokacyjne centrum założono na płaskowyżu wzgórza położonego nad głęboką doliną Kaczawy, w jej zakolu. Teren miejskiego płaskowyżu mocno opadał w kierunku wschodnim (Eysymontt 2009: 602). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Jak wynika z badań archeologicznych z XX w. (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976) eksploracja złota mogła zacząć się XI-XII w. Pierwotna nazwa mogła brzmieć „Kopacze” i związana była ze słowiańskimi osadnikami. Osada mogła powstać przed kolonizacją niemiecką. Pierwsza wzmianka o kolonizacji na prawie niemieckim pochodzi z 1175 r., kiedy to wzmiankowane były dziesięciny z nowych wsi w kasztelanii legnickiej, czyli w okolicy późniejszego miasta. Być może już wtedy próbowano pozyskiwać złoto. Nie jest zatem wykluczone, że Kopacz był osadą służebną zamieszkaną przez chłopów kopiących złoto na potrzeby księcia (Gorzkowski 1997: 29). Niektórzy historycy twierdzą, że górników z terenów Niemiec w okolice Złotoryi sprowadził książę Bolesław Wysoki pod koniec XII w. Przypuszczano, że nie chodziło o Kopacz, tylko o wzniesienie w płn.-wsch. części miasta zwane Górą Mikołaja a pierwotnie może Złotą Górą. Znalezione w tym rejonie fr. ceramiki datowano na koniec XII w. Być może istniała tam osada górników z kościołem św. Mikołaja (Gorzkowski 1997a: 32). Wraz z lokacją główna świątynia osiedla górniczego została przeniesiona do nowo lokowanego miasta na teren najwyższej części płaskowyżu. Przedlokacyjny kościół to prawdopodobnie kościół św. Mikołaja, który znajdował się poza murami miasta (Eysymontt 2009: 602). O jego randze może świadczyć dokument z 1217 r. wspominający o sporze proboszcza kościoła św. Mikołaja w „Złotej Górze” a proboszcza kaplicy św. Marii. Być może kaplica to zalążek kościoła znajdującego się przy rynku. Były zatem dwa kościoły, jeden w starej osadzie, drugi w nowej osadzie miejskiej (Gorzkowski 1997a: 35). b. Faza polokacyjna Miasto powstało między 1211 a 1232 r. jako osada związana z eksploatacją złota. W źródłach występuje nazwa de Aureo, Aureo Monte, Aurum, in districtu Aurij Montis (Eysymontt 2009: 601). Prawdopodobnie lokował je Henryk Brodaty (Könighaus 2007: 34). Dokument z 1211 r. nie był dokumentem lokacyjnym tylko pouczeniem prawnym, ale być może miał rangę przywileju lokacyjnego. Po raz pierwszy jako miasto Złotoryja określana jest dopiero w 1232 r. (Gorzkowski 1997a: 36). Za czasów panowania Henryka Brodatego (1201-1238) rozpoczęła się kolonizacja okolicznych terenów. Wokół miasta wyrosło najpierw kilkanaście, a potem ponad 30 wsi rozmaitej wielkości. Powstał okręg sądowo-administracyjny (weichbild) z siedzibą w Złotoryi. Sołtysi zwracali się o porady prawne do miasta. Obejmował obszar od Muszczyny, Modlikowic i Łukaszowa na północy, Wilczyc i Gierałtowca na wschodzie, Sępów i Proboszczów na południu oraz Grodziec i Olszanicę na zachodzie (Gorzkowski 1997a: 41). Rada miejska ukształtowała się na pocz. XIV w. (Gorzkowski 1997a: 37). W XIV w. miasto stało się centrum archiprezbiteriatu, do którego należała Świerzawa i 14 kościołów wiejskich (Gorzkowski 1997a: 61). Miasto uzyskało w 1332 r. wolny jarmark na wszystkie towary, od 1352 r. posiadało monopol handlu solą na terenie dystryktu (Gorzkowski 1997a: 53). Po 1329 r., gdy Bolesław III złożył hołd lenny Janowi Luksemburskiemu, Złotoryja wchodziła w skład korony czeskiej (Gorzkowski 1997a: 43). W 1427 r. Złotoryję zdobyli husyci (Gorzkowski 2007: 44), kolejny raz zdobyli ją w 1428 r. , spalono wtedy klasztor franciszkanów a mnichów wymordowano (Gorzkowski 2007: 45-46). Przed kolejnym najazdem kościół parafialny otoczono wałem i fosą, a okoliczne budynki wyburzono. Miasto zostało najechane w 1431 r. i spalone, znowu przetrwał tylko kościół (Gorzkowskie 2007: 47). 1 poł. XVI w. była pomyślna dla miasta. Ożywienie i wzmocnienie gospodarcze. W tym czasie ok. 40 rzemiosł w mieście, silne sukiennictwo i browarnictwo (późniejsza podstawa stałego rozwoju) (Bogacz 1997: 67). Aż do końca XVIII w. Złotoryja miała charakter rolniczy i stanowiła zaplecze surowcowe dla piwowarstwa i sukiennictwa. Uprawiano tam len i wypasano owce (Bogacz 1997: 68). Na początku XIII w. miasto miało ok. 400 mieszkańców, pod koniec tego stulecia ok. 700-800, a w poł. XIV w. ok. 1800-1900 (Gorzkowski 1997a: 47). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Głównym ciekiem wodnym w okolicy miasta była Kaczawa, wykorzystywana w procesie płukania złota. b. Sieć dróg Szlak handlowy z Lipska do Wrocławia („Górna Droga”) miał w na odcinku między Lubaniem i Legnicą dwa odgałęzienia, południowe biegło przez Lwówek, Złotoryję i Rokitnicę. Być może przy tym szlaku na pocz. XIII w. powstał targ w okolicach Góry Mikołaja (Gorzkowski 1997a: 35). c. Lokalizacja złóż surowców W okręgu złotoryjskim złoto występowało w dwóch rejonach. Pierwszy obejmował wschodnią część miasta oraz rejon Kopacza i Kozowa. Złoto znajdowało się w polodowcowych żwirach zalegających na Górze Mikołaja i na lewym brzegu Kaczawy, oraz na pd. od doliny rzeki, na wysoczyźnie. Warstwa osadów złotonośnych o grubości ok. 1 m zalegała tam dość płytko. Drugi obszar na pd.-zach. od Złotoryi obejmował okolice Jerzmanic, Sępowa, Nowej Ziemi. Średnia koncentracja złota wynosi ok. 0,15-0,2 grama na tonę. Pierwotnie osady mogły mieć nawet 2 g/t a miejscami 15 g/t. (Maciejak 1997: 16). Pomiędzy Złotoryją a Sędziszową eksploatowano również żyły okruszcowane złotem w obrębie twardych skał (diabazy, ryolity, łupki) (Maciejak 1997: 16). Cały teren złotonośny ocenia się na 2,5 km długości i 1 km szerokości. Przeciętna zawartość wyeksploatowanego już złota określa się na 1-2 g na tonę piasku (Dziekoński 1972: 108). d. Strefy wydobycia surowca (rys. XI.38.1) Wg Dziekońskiego początek prac górniczych w XII w. potwierdzony jest bezsprzecznie polską nazwą wsi Kopacz. Dopiero potem pojawili się niemieccy górnicy (Dziekoński 1972: 108). Po bitwie pod Legnicą górnictwo podupadło. Ponowny rozwój robót miał miejsce w 2 poł. XIII w. czego świadectwem mogą być nadania legatów z dochodów górnictwa złota dla klasztoru w Lubiążu (Dziekoński 1972: 110). Ciągłość robót górniczych poświadczona jest w 1 poł. XIV w. W 1342 r. Wacław i Ludwik, książęta legniccy, wydali ordynację górniczą dla robót złotoryjskich (Dziekoński 1972: 111). Wg tego prawa w imieniu księcia zgodę na prace wydawał „mistrz wodny”. Pobierał też daninę. Wielkość działek wynosiła 2 do 4 tzw. Wer – 900-1800 m2 (jedna Wera = 450m2). Po trzech dniach nie prowadzenia prac wydobywczych zabierano nadanie (Gorzkowski 1997a: 52). Złoża zaczęły się jednak wyczerpywać. Pod koniec 1 poł. XIV w. nastąpił krótki acz burzliwy okres robót prowadzonych na pd. od Legnicy na terenie Mikołajowic, Wielkiego i Małego Wądroża oraz Strachowic (Dziekoński 1972: 111). Pierwsze wzmianki o wydobyciu miedzi z 1429 r. W 1506 r. roboty górnicze w Nowym Kościele, w 1596 r. w Prusicach. W 1541 r. pozyskiwano miedź w Kondratowie (Maciejak 1997: 17; Bogacz 1997: 69). Najstarszego miejsca wydobycia należałoby się spodziewać w rejonie miasta. Nazwa w której występuje określenie montis, mons, kojarzy się jednoznacznie z jakimś wzniesieniem. Można się spodziewać, że chodzi o dominujące w krajobrazie wzgórza diabazowe (skały o ogromnej odporności na wietrzenie) (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 209). W kilku miejscach piaski złotonośne położone były dość płytko i były prawdopodobnie łatwo dostępne. Pierwsze miejsce znajduje się w dolinie Złotego Potoku. Piaski złotonośne wychodzą tu na powierzchnię, a bliskość potoku mogła ułatwiać eksploatację. Drugie miejsc znajduje się na zachodnich i północnych krańcach wsi Kopacz, pozostałości licznych szybów i hałd świadczą, że w miejscu tym prowadzono liczne prace górnicze. Kolejna wychodnia znajduje się na lewym brzegu Kaczawy, na rozległej równinie utworzonej przez dolinę Kaczawy (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 213). Śladem najstarszych prac górniczych są wg Kaźmierczyka warstwy zawierające pokruszone fragmenty otoczaków kwarcu, w których szukano przerostów złota. Prawdopodobnie działalność taka nie dawała zbyt dużych ilości kruszcu, jednak musiała być wystarczająco opłacalna. Ślady kruszenia kwarcu znaleziono wokół szybów w rejonie Kopacza i Złotoryi. Takie prace miały by być prowadzone od XII do XIV w. (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 223-224). Szacuje się, że w ciągu 200 lat wydobycia wykonano być może ok. 150 tys. odkrywek i szybów. Szyby były okrągłe o średnicy 1,3-3,5 m, nieocembrowane lub obudowane sosnowymi deskami i wierzbowymi palami, albo prostokątne o długości boków 2-3,5 m. W późnym średniowieczu pojawiły się duże odkrywki o średnicy 18 m co pewną głębokość zwężane dookolnymi uskokami. Głębokość szybów górniczych nawet do kilku metrów. Poziom wody gruntowej podniósł się dopiero w 2 poł. XIV w. Płuczki (natrafiono na jedną w 1973 r.) miały formę drewnianego koryta o średnicy 0,5 m prowadząca do nieckowatego zagłębienia obłożonego gliną o długości 6,1 m i szerokości 2 m i głębokości 0,6 m (Gorzkowski 1997a: 50-51). Szyby górnicze odkryto w trakcie badań archeologicznych w 1973 r. na terasie Kaczawy (rys. XI.38.2). Z wyglądu zbliżone były do studzien. W rzucie poziomym miały kształt kwadratu. Ściany zabezpieczone były drewnianym szalunkiem uszczelnionym gliną. Także na Wzgórzach Legnickich odkryto szyb. Nie przebadano ich do końca. Mogły mieć głębokość 7-9 m. Brak jednak zabytków datujących (Kaźmierczyk 1974: 74-75). Prowadzono także badania powierzchniowe na terenie góry Mikołaja oraz na polach przy wsi Kopacz. Znaleziono materiał z wczesnego średniowiecza (sprzed X w.) oraz z X-XII w. oraz młodsze (Kaźmierczyk 1974: 76). W trakcie nadzoru w 1995 r. na terenie gruntów wsi Kopacz, na płn. od zabudowań. Odkryto nieckę do mieszania gliny (do uszczelniania szybów ?), odstojnik płuczki, 2 frag. koryt do prowadzenia wody, długą nieckę zawierającą kamienie i bryły kwarcu (hałda, magazyn?), koryto płucz karskie. Znaleziono jedną skorupę z późnego średniowiecza (Firszt 1997a: 473-474). Ślady działalności górniczej zarejestrowano na terasie Kaczawy między Rokitami a szosą Legnica-Złotoryja. Ślady te, słabo czytelne, widoczne były jeszcze w XVII w. Na obszarze zwanym Sieben Buetten (w dolinie Kaczawy, poniżej terasy), widoczne były ślady ciągów wodnych odprowadzających wodę z płuczek do Kaczawy. Zebrana w tej okolicy ceramika pochodzi głównie z czasów nowożytnych. Stanowisko przykryte było spływem ze wzgórz (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 220-221). Ujęcia wody służącej do płukania urobku znajdowały się na stanowisku pomiędzy Kopaczem a Rokitkami u podnóża wzgórz (pewnie na płn. od stanowiska). Od źródeł prowadził system rozprowadzania wody. Początkowo był to system drewnianych koryt, z czasem zastąpiony przez większe szalowane drewnem rowy (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 225-226). W trakcie badań w 1973 nad Kaczawą odkryto pozostałości płuczek do złota. Miały postać koryt sporządzonych z pni i nakrytych drewnem. Prawdopodobnie odprowadzały także wodę z szybów. Relikty płuczek datowano na XIII-XIV w. Miały formę nieckowatych zagłębień wyłożonych gliną. Nie znana jest ich wielkość. Największa miała 12 m2 powierzchni i głębokość ok. 0,6 m (Kaźmierczyk 1974: 75). e. Strefy przerobu Oczyszczanie i przerób złota odbywał się w Legnicy gdzie była mennica. W 1357 r. Wacław nakazał ważyć złoto z Mikołajowic, Wądroża, Chojnowa tylko w Złotoryi (Gorzkowski 1997a: 52). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta g. Osady rolnicze Po nadaniu miasto otrzymało 100 łanów frankońskich ziemi – ok. 2400 ha (Gorzkowski 1997a: 53). Od pocz. XIV w. miasto nabywało nowe ziemie. W latach 1423-24 miasto nabyło osadę Kopacz. W 1393 r. zakupiono las Hainwald, leżący na szlaku do Lwówka. Z 1473 r. pochodzi informacja o dużym przetrzebieniu lasu i ustanowieniu ośmioletniej ochrony. W 1482 r. wykupiono sąsiedni las (Gorzkowski 1997a: 56). h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Układ urbanistyczny (rys. XI.38.4-5) Domniemana osada przedlokacyjna leżała być może w miejscu gdzie obecnie znajduje się kościół św. Mikołaja. Znajdowała się na niezbyt wysokiej górze o tarasowatych zboczach, potocznie zwanej Górą Złotą. W spotykanych tu warstwach geologicznych zarejestrowano obecność złota. Być może jest to zatem Auro Monte wzmiankowane w źródle z 1217 r. Materiały zebrane z wykopów budowlanych na Starym Mieście pochodzą głównie z XIII i następnych stuleci. Materiały zebrane wokół wsi Kopacz datowane są na XIII w. Wieś po raz pierwszy wzmiankowana była w źródłach w 1292 r. (Kaźmierczyk, Grodzicki 1976: 238). Centralną część miasta zajmował rynek o wymiarach 65 x 180 m, wokół którego mieściły się działki mieszczańskie, o szerokości 19 i długości 66 m (60 x 120 stóp). Dłuższe pierzeje miały po 20 działek. Działki przy ulicach także miały 60 x 120 stóp. Bramy miejskie (Legnicka i Górna) znajdowały się w odległości 200 m od rynku. Później przebito bramę Solną i Wilczą (Wilkowską). Ulice wychodzące z rynku nie zbiegały się przy bramach. Powierzchnia miasta mogła mieć ok. 14 ha. W poł. XIII w. być może poszerzenie granic o tereny klasztoru franciszkanów (Gorzkowski 1997a: 44-45). Zgodnie z wcześniejszą literaturą miasto początkowo ograniczone było do bloków zabudowy równoległych do placu rynkowego. Ulice zbiegały się w rejonie bram miejskich. Obszar na zapleczu bloków przyrynkowych został „dolepiony” później. Wg różnych badaczy miasto miało dwie fazy rozwoju. Złotoryję otoczono murami ok. 1300 r. Ich budowa miała się ukończyć w 1357 r. W XV w. uzupełniono je o drugi pierścień obronny (Eysymontt 2009: 603). Układ lokacyjny reprezentował model przejściowy między rozpowszechnionym w Niemczech typem miasta z rynkiem ulicznym a miastem o prostokątnych blokach zabudowy. Przez miasto przebiegała droga handlowa (tzw. Górna Droga). Główna ulica i łukowaty rynek być może jest pozostałością przedlokacyjnego traktu (Eysymontt 2009: 602). Przed końcem średniowiecza mogło znajdować się w mieście ok. 300 budynków (Gorzkowski 1997a: 47). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki  dom Być może długo nie stawiano murowanych domów. W 1473 r. książę Fryderyk I zwolnił mieszczan decydujących się na budowę kamiennego domu z podatków na 7 lat. Potem odnotowano w miejskich dokumentach budowę murowanych domów w mieście i na przedmieściach (Gorzkowski 1997a: 47).  zaplecze d. Place miejskie Nie wiadomo czy w pierwotnym założeniu zaplanowano blok śródrynkowy. Sukiennice wymieniane po raz pierwszy w 1324 r. Blok składał się z ław chlebowych, mięsnych i w późniejszym okresie szewskich. W 1327 r. blok śródrynkowy uzupełniono o ratusz. Pierwotnie rynek liczył 300 m długości. Ciągnął się od murów kościoła parafialnego, który nie był oddzielony od niego pasem zabudowy. Szerokość wynosiła 65 m (Eysymontt 2009: 604). e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy, ratusz  Ratusz Z 1327 r. pochodzi dokument w którym książę Bolesław III Szczodry zezwolił mieszczanom na budowę ratusza (Gorzkowski 1997a: 37).  Urząd górniczy W Złotoryi zwierzchność z ramienia księcia sprawował „mistrz wodny” – zezwolenia na prowadzenie robót, wymierzanie i nadawanie działek, czuwanie nad przebiegiem robót, sądownictwo i pobieranie olbory (Dziekoński 1972: 42).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital Szpital św. Jodoka – wzmiankowany w 1309 r. i 1420 r. leżał na wschodnich przedmieściach, niedaleko Rokitnicy, służył głównie trędowatym. W 1335 r. wybudowano obok kaplicę Wszystkich Świętych. Drugi szpital, św. Elżbiety (bądź św. Mikołaja) stał być może za bramą Legnicką. Powstał na pocz. XIV w. (Gorzkowski 1997a: 63)  Mennica  Szkoła parafialna Być może pierwszą szkołę założyli franciszkanie. Nie wiadomo gdzie znajdowała się szkoła parafialna (Gorzkowski 1997a: 62). Nową szkołę miejską wzniesiono w 1491 r. Jej położenie nie jest znane (Gorzkowskie 1997a: 47).  Inne Komora celna - Przeniesiono ją do miasta prawdopodobnie w 1 poł. XIV w. lub dopiero w 1385 r. (Gorzkowski 1997a: 53). f. Obiekty sakralne  Kościół św. Najświętszej Marii Panny Pierwsza wzmianka o istnieniu kościoła z 1217 r. – papież zatwierdził wyrok arcybiskupa gnieźnieńskiego w sprawie sporu między proboszczem kościoła św. Marii a proboszczem kościoła św. Mikołaja. Nową parafię utworzono w chwili lokowania miasta. Prawdopodobnie budowę rozpoczęto przed 1211 r. Ok. 1230 r. oddano do użytku wschodnią część kościoła. Po najeździe Mongołów w 1241 r. nastąpiła przerwa w budowie kościoła (zubożenie mieszkańców i spadek ich liczby). Wznowione prace kontynuowano w duchu wczesnego gotyku (Kozaczewska-Golasz, Kozaczewski 1989: 136). Nawa poprzeczna i prezbiterium powstały prawdopodobnie ok. 1210-1230 r. Przed końcem XIII w. powstała ściana wschodnia i dwa przęsła zachodnie korpusu. Prace zakończono na pocz. XIV w. postawiono wtedy przynajmniej jedna wieżę. Miał 60 m długości. W czasie najazdów husytów zmieniono go w warownię otaczając fosą i wałem. W 1482 r. powstała wieża wschodnia powodując likwidację romańskiej apsydy. Wokół znajdował się cmentarz (Gorzkowski 1997a: 46). Eysymontt podaje, że budowę kościoła należy datować na ostatnią ćwierć XIII w., a pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1269 r. (Eysymontt 2009: 603). Początkowo nosił wezwanie NMP, potem św. Michała Archanioła. W poł. XIII w. patronat nad świątynią objęli joannici, których komturia poświadczona jest w Złotoryi w 1328 r. (Eysymontt 2009: 602).  Kościół św. Jadwigi i klasztor Franciszkanów Wzmiankowany po raz pierwszy 1258 r. (Eysymontt 2009: 603). Budowa rozpoczęta być może na pocz. lat 30-tych XIII w. Początkowo była to budowla jednonawowa. Po zniszczeniu przez husytów w 1427 r. dosyć długo odbudowywany (Gorzkowski 1997a: 46).  Kościół św. Mikołaja Nie zachowała się pierwotna romańska bryła. Najstarsze (dwa) istniejące portale z XIV w. Otoczony był murem (ikonografia z XVIII w.) (Gorzkowski 1997a: 46).  Kościół klasztoru dominikanów Wymieniany w 1512 r. (w mieście w tym czasie miało być 5 kościołów) (Eysymontt 2009: 602).  Kościół klasztoru św. Antoniego Wymieniany w 1512 r. (w mieście w tym czasie miało być 5 kościołów) (Eysymontt 2009: 602).  Kościół klasztoru św. Jana Jerozolimskiego (joannici) Wymieniany w 1512 r. (w mieście w tym czasie miało być 5 kościołów) (Eysymontt 2009: 602).  Kościół górniczy (?) w 1208-1212 r. Jadwiga żona Henryka Brodatego miała ufundować na wzgórzu koło Rokitnicy w najbliższym sąsiedztwie Złotoryi kaplicę górniczą której ruiny miały być jeszcze widoczne w XIX w. (Dziekoński 1972: 109). g. Fortyfikacje Nie wiadomo czy miasto miało fortyfikacje już od czasu lokacji. W 1 poł. XIV w. rozpoczęto wznoszenie murów z bazaltu. W 1357 r. Złotoryja określana jest jako „obwarowana”. Szerokość murów w dolnej partii ok. 2 m. Odcinek zachowany w ogrodzie dawnego klasztoru franciszkanów miał 2,4 m grubości. Wysokość być może ok. 10 m – wejście do Baszty Kowalskiej znajduje się dziś na wys. 6,6 m. Baszta Kowalska – pozostałość bramy Górnej, grubość murów w przyziemiu 2,7 m, wysokość 22,5 m, średnica 9,50 m, od XV w. miała kamienne wykusze na wysokości 20 m. Po 1480 r. zewnętrzny mur wzmocniono bastejami i fosą. Linia murów o kształcie elipsy, opasała teren o powierzchni 20 ha (Gorzkowski 1997a: 45). h. Zamek Naprzeciwko Bramy Solnej leży Góra Zamkowa. Istnienie zamku w tym miejscu niepewne. Być może wymieniany w 1339 r. Prawdopodobnie jednak nie istniał (Gorzkowski 1997a: 45-46). i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Bogacz 1997; Dziekoński 1972; Eysymontt 2009; Firszt 1987, 1988, 1990, 1995, 1997a; Gładkiewicz 1997; Gorzowski 1997, 1997a, 2007; Kaźmierczyk 1974; Kaźmierczyk, Grodzicki 1976; Könighaus 2007; Kozaczewska-Golasz, Kozaczewski 1989; Maciejak 1997; Zientara 2006 Rys. XI.38.1. Obszar najintensywniejszego górnictwa złota w rejonie Złotoryi wg R. Gorzkowskiego (Gładkiewicz 1997: ryc. A). Rys. XI.38.2. Złotoryjski okręg górniczy. Przekrój przez eksplorowane szyby górnicze (Kaźmierzcyk 1974: tablica XXIII). Rys. XI.38.3. Zarys rozwoju przestrzennego Złotoryi od XIII do XX w. wg R. Gorzkowskiego. 1 – średniowiecze; 2 – XVI-XVIII w.; 3 – XIX w.; 4 – 1 poł. XX w.; 5 – 2 poł. XX w.; 6 – osadnictwo zwarte/rozproszone (Gładkiewicz 1997: ryc. G). Rys. XI.38.4. Złotoryja. Hipotetyczny rozwój przestrzenny Starego Miasta w XIII-XIV w. wg R. Gorzkowskiego. 1 – kościół św. Marii (dziś Narodzenia NMP); 2 – kościół św. Mikołaja (dziś św. Krzyża); kościół św. Jadwigi; 4 – brama Górska (Kowalska); 5 – brama Dolna (Legnicka); 6 – brama Solna; 7 – brama Wilcza; 8 – Góra Zamkowa (Gładkiewicz 1997: ryc. B). Rys. XI.38.5. Złotoryja. Plan rekonstrukcyjny. 1 – kościół parafialny Narodzenia NMP; 2 – klasztor franciszkanów i kościół św. Jadwigi; 3 – ratusz; 4 – budynek komendy joannitów (wg Wernera); 5 – kościół pochówkowy; 6 – kościół szpitalny; 7 – brama Górna; 8 – brama Legnicka; 9 – brama Solna; 10 – Wolfsdrofertor (wg Wernera) (Eysymontt 2009: 606). XI.39. ZŁOTY STOK 1. Lokalizacja Gmina Złoty Stok, powiat ząbkowicki, woj. Dolnośląskie, Polska Miasto położone na platformie wydłużonej ze wschodu ku zachodowi, usytuowanej na przeciętnej wysokości 335 m n.p.m., opierającej się łagodnie o narastające zbocze Mikowej i Pasieki (540 m n.p.m.). Oba garby rozdzielone są przez tzw. Złoty Jar – dolinę Złotego Potoku (Kornecki 1980a: 9-10) (rys. XI.39.1). 2. Rys historyczny a. Faza przedlokacyjna Dokumenty z klasztoru cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim wskazują, iż na pocz. XIII w. na obszarze ograniczonym od północy doliną Nysy Kłodzkiej, a od południa Górami Złotymi, nie było żadnych osad, a obszar ten był porośnięty lasami. Po 1249 r. gdy klasztor Augustianów w Kamieńcu został przejęty przez Cystersów rozpoczęto kolonizację tych obszarów (Mikoś i inni 2009: 50). Powstanie miasta można łączyć z przywilejem górniczym dla klasztoru cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim z 1273 r. (Eysymontt 2009: 607). Nazwa Reichenstein pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie z 1290 r. (wzmianka o Henryku z Reichensteinu) (Mikoś i inni 2009: 50). b. Faza polokacyjna W 1341 r. miasto należało do von Haugwitzów. W 1344 r. zostało określone jako oppidum aurifodiorum in Reychinsteyn i otrzymało prawa miejskie (Eysymontt 2009: 607). W 1356 r. miasto zostało sprzedane ks. Bolkowi Świdnickiemu. W 1429 r. księstwo ziębickie stało się własnością króla czeskiego. W tym czasie Złoty Stok znajdował się w rękach klasztoru w Kamieńcu na zasadzie zastawu (Dziekoński 1972: 138). W trakcie wojen husyckich miasto, jak i kopalnie oraz huty uległy spaleniu (Dziekoński 1972: 139). W 1465 r. Jerzy z Podiebradów nadał swoim synom włości. Księstwo ziębicko-ząbkowickie i hrabstwo kłodzkie przypadło Henrykowi Starszemu. Książę wziął się do organizowania górnictwa w całym regionie. W 1483 r. nadał Złotemu Stokowi prawa miasta górniczego oraz ordynację opartą na prawie igławskim i kutnohorskim. Dał górnikom bardzo korzystne warunki. Książę powołał własny urząd górniczy będący zarazem urzędem miejskim. W razie sporów odwoływano się do Igławy. W 1491 r. nadano herb i sztandar (orzeł z symbolami górniczymi) (Dziekoński 1972: 139-140). Po uporządkowaniu prawa w XV w. zaczęli napływać gwarkowie z Wrocławia i innych miasta śląskich oraz Krakowa. W 1502 r. doszło do rozgraniczenia terenów górniczych należących do księcia i do klasztoru w Kamieńcu (Dziekoński 1972: 141). Rozwijające się wydobycie w Złotym Stoku ściągnęło dużych inwestorów. W 1510 przedstawiciele Welsów i Imhoffów oraz innych gwarków z Norymbergi kupili od księcia jedną z hut. W 1513 r. spółka Turzonów i Fuggerów kupiła hutę. Spółka ta działała w Złotym Stoku ok. 50 lat (Dziekoński 1972: 142). W poł. XVI w. zaczął się proces łączenia się gwarectw w większe zespoły górniczo hutnicze. Zaczęto budować większe huty. Próbowano łączyć się także z dużymi firmami jak Fuggerowie. Plan jednak nie powiódł się i górnictwo podupadło. Przypieczętowaniem upadku było zawalenie się w 1565 r. głównego szybu na złożu Goldener Esel, który należał do Fuggerów. Ci po wypadku wycofali się z inwestycji w górnictwo w tym rejonie (Dziekoński 1972: 143). Miasto i złoża rud zostały zakupione od księcia Karola Pidiebradowicza przez Wilhelma Rosenberga, który jako spokrewniony z cesarzem otrzymał regale górnicze. W 1583 r. wydał ordynację górniczą. Rozszerzała poprzednie ordynacje (Dziekoński 1972: 147). W 1591 r. Złoty Stok przeszedł w ręce Piotra Wocka Rosenberga, który w 1600 r. sprzedał miasto i Srebrną Górę Joachimowi Fryderykowi księciu legnickiemu i brzeskiemu. Ten w 1601 r. ogłosił wolność robót w Złotym Stoku, co przyciągnęło nowych gwarków. Po śmierci księcia w 1602 miasto przypadło jego synom, rządzili razem, potem się podzielili. Następnie Złoty Stok przeszedł w ręce Jana Krystiana księcia brzeskiego (Dziekoński 1972: 148). W wyniku wojny 30-letniej górnictwo upadło, a miasto zostało spalone i rozgrabione (Dziekoński 1972: 149). 3. Topografia zewnętrzna a. Sieć wodna Głównym ciekiem wodnym był Złoty Potok wypływający ze Złotego Jaru i mijający miasto od wschodu. Wykorzystywano go szczególnie w górnictwie. b. Sieć dróg c. Lokalizacja złóż surowców Złoża rud arsenowych w rejonie Złotego Stoku miały kształt dużych nieregularnych stojących żył, soczewek i gniazd wapieni dolomitycznych, serpentynitów i łupków łyszczykowych, które zostały mineralizowane lelingitem i arsenopirytem. Złoża poprzecinane są licznymi uskokami i przesunięciami (Mikoś i inni 2009: 30). Powierzchnia występowania złóż wynosiłą ok. 3 km2. Występowały w obrębie pasma Gór Złotych (Mikoś i inni 2009: 28). Po II wojnie św. wyodrębniono 4 odrębne pola górnicze: Pole Zachodnie – pd.-zach. stoki Góry Haniak, Pole Wschodnie - Góra Krzyżowa, Pole Góry Sołtysiej – na zach. zboczach doliny Złotego Potoku (o niewielkim jednak znaczeniu), oraz Pole Południowe – na obszarze Białej Góry, eksploatowane od XX w. (Mikoś i inni 2009: 40). d. Strefy wydobycia surowca (rys. XI.39.1) Najstarszą informacją o górnictwie w rejonie Złotego Stoku jest przywilej Henryka Probusa dla klasztoru w Kamieńcu (cystersi) na poszukiwania górnicze z 1273 r. Znany jest z jego potwierdzenia z 1483 r. przez Henryka ks. ziębickiego (Dziekoński 1972: 137). W pierwszym okresie, jeszcze w średniowieczu, prawdopodobnie eksploatowano złoża wtórne lub zwietrzałe wychodnie pierwotnych złóż rudy na powierzchni ziemi. Złoża wtórne zładowały się wówczas w osadach dennych potoków wypływających ze Złotego Jaru i Wąwozu Kłodzkiego. Wychodnie posiadały złoża rud na górach Haniak i Krzyżowej (Mikoś i inni 2009: 38). Brak jednak bezpośrednich dowodów na prace na złożach wtórnych (Dziekoński 1972: 137). Kolejna informacja pochodzi z 1341 r., a jest nią dokument dotyczący sprzedaży przez Mikołaja ks. ziębickiego kopalni Montana w Złotym Stoku Henrykowi von Haugwitz. W 1344 r. von Haugwitz zapisał dzieciom w spadku Złoty Stok nazywany oppidum aurifodinarum. Dokument nie wspomina jednak o kopalniach. W 1349 r. wzmiankowane były także huty (Dziekoński 1972: 138). Właściwe rozwinięte wydobycie rozpoczęło się pod koniec XV w. i trwało do połowy XVI w. od 2 poł. XVI w. do końca XVII w. trwał okres zahamowania. Do końca XVII w. produkowano przede wszystkim metale szlachetne (miejscowego złota, i srebra ze Srebrnej Góry). Dokument z 1563 r. mówi o upadku górnictwa. W 1565 r. doszło do zawalenia się głównego szybu wydobywczego na złożu Goldener Esel gdzie roboty prowadzili Fuggerowie, zginęło 59 górników. W efekcie Fuggerowie wycofali się z robót w Złotym Stoku (Dziekoński 1972: 143). W 1573 r. na polecenie cesarza przeprowadzono lustrację Złotego Stoku – stwierdziła ona całkowity upadek górnictwa (Dziekoński 1972: 146). Od pocz. XVIII w. kopalnie produkowały przede wszystkim arszenik (Dziekoński 1972: 136). Produkcja prowadzona była przez rodzinę Schaeffenbergów. Mieli przywilej górniczy na wszystkie złoża. Prowadzili wydobycie w szybie Golden Esel a później w Fürstenstolle na Górze Krzyżowej. Inwestowano jednak głównie w huty a nie w roboty górnicze, więc te z czasem podupadły (Dziekoński 1972: 150-151). W czasie wojen prusko-austriackich górnictwo w Złotym Stoku mocno podupadło (poł. XVIII w.). W 1756 r. przedłużono sztolnię Emanuela. Kolejny okres rozwoju górnictwo przeżyło pod koniec XVIII w. Zastój nastąpił w okresie wojen napoleońskich. W 1813 r. prowadzono już jednak roboty w szybach Goldener Esel, Reicher Trost, Ludwig. Prace prowadzono przez cały XIX w. aż do II wojny światowej. Po wojnie rząd polski przywrócił prace. Prowadzono prace na Górze Haniak (Pole Zachodnie), Górze Krzyżowej (Pole Wschodnie), oraz nowym złożu na Białej Górze (Pole Południowe). W 1961 r. prace górnicze ostatecznie zakończono (Dziekoński 1972: 152-155). Wydobycie prowadzono w trzech głównych rejonach. Patrząc od zachodu były to: Góra Haniak, Góra Krzyżowa (dziś Mikowa) i Góra Sołtysia (dziś Pasieka). Pomiędzy Górą Haniak a Krzyżową znajdował się Wąwóz Kłodzki. W masywie góry Krzyżowej był Jar Złotego Osła, a między górą Krzyżową a Sołtysią Złoty Jar czyli dolina Złotego Potoku. Na Górze Haniak najpierw roboty rozpoczęto na złożu Goldener Esel, które posiadało wychodnie od pd.-wsch. (szyb Goldener Esel). Tam prowadzono prace w XV i w 1 poł. XVI w. Złoże upadało w kierunku płn.-zach. Szyby schodziły do głębokości 70 m. W 1 poł. XVI w. roboty zeszły do poz. 100 m (szyby Reicher Trost i Ludwig). Na Górze Krzyżowej roboty zeszły do 70 m poniżej powierzchni ziemi (szyb Himmelfahrt) (Dziekoński 1972: 157). Mniejszą wartość miało złoże na Górze Sołtysiej. (Dziekoński 1972: 133). Jak wynika z lustracji przeprowadzonej w Złotym Stoku w 1509 r., prace górnicze w tym czasie prowadzono na wszystkich trzech złożach (Dziekoński 1972: 141). Pod koniec lat 30-tych XVI w. zwiększyła się intensywność robót na Górze Krzyżowej. W 1529 r. utworzono tam nowe gwarectwo (Dziekoński 1972: 142). Na polu górniczym położonym na zboczu Góry Sołtysiej opadającym do Złotego Jaru prowadzono w XVI w. prace za pomocą metody wieloszybikowej. Znane są nazwy 3 sztolni odwadniających funkcjonujących w tym okresie: Paulusstolle, Pfützenstolle, Schwarzenstolle (Mikoś i inni 2009: 47). Najbogatsze w złoto rudy wydobyto prawie w całości w XVI w. Zaczęto następnie eksploatować rudy uboższe znajdujące się na Haniaku, w obrębie Gór Krzyżowej i Sołytsiej (Mikoś i inni 2009: 39). Pierwsze informacje o sztolniach z 2 poł. XV w. Sztolnia św. Maurycego i sztolnia św. Barbary. Nie wiadomo jednak gdzie się znajdowały. Ok. 1501 r. powstała sztolnia na Górze Krzyżowej. Z 1506 r. pochodzi informacja o sztolni zwanej później Emanuela. W XVI w. powstało ich jeszcze kilka (Dziekoński 1972: 161). Sztolnie znajdowały się na górze Haniak, na Górze Sołtysiej (Schwarzenstolle) i w Złotym Jarze. W latach 1545-1559 czynnych miało być 10 sztolni. 2 na górze Haniak, 2 na Górze Krzyżowej, 3 na Sołtysiej, poza tym na Białej Górze i jakichś nieokreślonych wzniesieniach (Dziekoński 1972: 162). W 1 poł. XVI w. na terenie miasta działało 145 pojedynczych szybów górniczych. Część należała do klasztoru w Kamieńcu, część do Fuggerów, Imhofów, Welserów. W 1581 r. większość przeszła w ręce rodziny Rozenbergów (Eysymontt 2009: 607-608). Pozostałości średniowiecznych i wczesnonowożytnych prac górniczych znajdują się dziś na Górze Sołtysiej (stan. 18) i Górze Krzyżowej (stan. 23). Góra Haniak na stan. 28 znaleziono ślady górnictwa z XVIII-XX w. Na górze Krzyżowej czytelnych jest ok. 80 zapadlisk szybów. Znaleziono tam również zbiór 51 przedmiotów metalowych, żelazek górniczych i perlików oraz toporów i podków a także kilof. Datowano je na XIV-XV w. Także na stanowisku nr 28 znaleziono podobne zabytki datowane na XV-XVI w. (Stolarczyk 2011: 208). e. Strefy przerobu Rudę rozdrabniano ręcznie i aż do XVIII w. nie stosowano w Złotym Stoku mechanicznych tłuczek i płuczek (Dziekoński 1972: 166). Złoto odzyskiwano z rudy przy pomocy ołowiu (pozyskiwanie go za pomocą rtęci było aż do XIX w. zbyt drogie). W Złotym Stoku prawie nie było ołowiu, musiano więc go sprowadzać, początkowo prawdopodobnie z niedalekiego Jabłowa i Boguszowic, a głównie z Olkusza, może Bytomia i Goslaru, od lat 30-tych XVI w. z Tarnowskich Gór. Stosowano także tzw. metodę surowego prażenia, w której topiono rudę bez dodatku ołowiu, przy dużej zawartości siarki we wsadzie (Dziekoński 1972: 167). Metoda ta przyczyniła się do szybkiego rozwoju robót w Złotym Stoku, wprowadziły ją huty wszystkich gwarectw. Szczytem osiągnięć technicznych było zbudowanie w 1562 r. wysokiego pieca (Dziekoński 1972: 169). W XVI w przetapiano okresowo rudy ołowiu z odległej o 40 km Srebrnej Góry (Dziekoński 1972: 143). Najwięcej hut znajdowało się w Złotym Jarze, nad Złotym Potokiem. Na planie z 1779 r. uwieczniono hałdy żużli i resztki spiętrzeń. Urządzenia służące do przerobu rudy znajdowały się w obrębie doliny i na równinie u jej wylotu (Dziekoński 1972: 134, 157). Obszar ten (stan. 22) do 1945 r. zwany był Schlackenthal, ze względu na hałdy żużla ciągnące się na długości 2 km, prawdopodobnie pochodzące z 2 poł. XV i z XVI w. (Stolarczyk 2011: 209).  Wielkość produkcji - pierwsze dane z 1 poł. XVI w. dotyczące robót gwarectwa Fuggerów (Dziekoński 1972: 194). W 1536 r. produkcja rudy osiągnęła ok. 10 000 ton, w 1541 r. ok. 9 577 ton, w 1543 r. 8 000 ton, w 1548 r. ok. 9 000 ton, w okresie 1540-49 gwarectwo pozyskiwało ok. 7 500 ton rocznie, później spadło do ok. 3 750 ton rocznie (na pocz. lat 60-tych XVI w.). Fuggerowie w latach 1511-1515 pozyskiwali przeciętnie 28 kg złota rocznie, w 1519 r. pozyskali ok. 30-35 kg, w 1536 r. pozyskali 64 kg złota, w latach 1540-49 średnio, rocznie wydobywano 46 kg, w latach 60-tych XVI w. nastąpił spadek produkcji, w ostatnim roku działalności Fuggerów uzyskano 18,5 kg złota (Dziekoński 1972: 195). Dla okresu od 1511 do 1567 r. przeciętną wysokość produkcji złota można ocenić na 60 kg rocznie. W latach 1480-1511 można ocenić na 30 kg rocznie (Dziekoński 1972: 197). f. Osady górnicze i hutnicze wokół miasta  Budzów (pow. Ząbkowice Śląskie) – klasztor cystersów w Henrykowie, właściciel regale nadał gwarectwu prawo do prowadzenia robót w tej miejscowości (Mikoś i inni 2009: 83).  Dębowina (pow. Ząbkowice Śląskie) – prace poszukiwawcze w XV w. prowadzone przez gwarectwa ze Złotego Stoku i Srebrnej Góry (Mikoś i inni 2009: 83).  Laski, Ożary, Płonica (pow. Ząbkowice Śląskie) – w 1344 r. synowie właściciela Złotego Stoku (Henryk Haugowitz) uzyskali przywilej na prace górnicze w tych miejscowościach (Mikoś i inni 2009: 83).  Lutynia (pow. Kłodzko) – roboty górnicze na niewielkich złożach ołowiu już w XVI w. (Mikoś i inni 2009: 83).  Marcinów (pow. Kłodzko) – niewielkie złoża rud ołowiu, prace już w 1575 r. w sztolni St. Anna (Mikoś i inni 2009: 83).  Mąkolno (pow. Ząbkowice Śląskie) – jeden z najstarszych terenów górniczych obejmujących Złoże Zachodnie. Liczne wyrobiska znane od 1260 r. Przez wiele lat własność zakonu cystersów w Kamieńcu (Mikoś i inni 2009: 83).  Przyłęk (pow. Ząbkowice Śląskie) - w 1369 r. właściciel tej miejscowości otrzymał przywilej na prace górnicze (Mikoś i inni 2009: 83). g. Osady rolnicze h. Infrastruktura rolniczo-przemysłowa i. Punkty obronne j. Inne 4. Topografia wewnętrzna a. Siatka lokacyjna (rys. XI.39.2) Nie jest jasne czy przedlokacyjną fazę stanowiło wrzecionowate założenie miedzy drogami wybiegającymi z miasta na zachód czyli obecny plac Kościuszki. Wątpliwe jest aby osadnictwo związane z wydobyciem kruszcu w XII w. rozwinęło się na obszarze kolonizowanym w XIII w. (Eysymontt 2009: 608). Miasto ulokowane na zakręcie drogi z Kłodzka w kierunku Kamieńca Ząbkowickiego (te drogi widoczne na planie Wernera z poł. XVIII w.). Pozostałe drogi miały charakter lokalny (droga na górę Jawornik i do doliny z płuczkami). Najważniejszy szlak docierał do środka pierzei południowej rynku i wybiegał z placu narożnikiem północno-zachodnim. W układzie brakuje ulicy wybiegającej z narożnika pd.-wsch. oraz brak wykształconych bloków zabudowy. Ulica w kierunku południowym poprowadzona została meandrami drogi, co może świadczyć o najwcześniej XIV-wiecznym wykształceniu się układu. Duży wpływ na jego kształt miały czasy nowożytnej. Karczma usytuowana w pd.-wsch. narożniku rynku, przy najważniejszym szlaku. Zabudowa była jednofrontowa ograniczona do rynku i prowadzących do niego dróg. Od południa rozwój miasta ograniczony stromym stokiem górskim. Miasto nie zostało otoczone fortyfikacjami. Brak związku z zamkiem odsuniętym od niego na pd.-zach. Oprócz rynku w mieście znajdował się także plac kościelny zabudowany już w najstarszym etapie rozwoju miasta. Rynek prostokątny o wymiarach 85 x 65 m zabudowany domami z XVI i XVII w. (Eysymontt 2009: 608-609). W XVI w. nastąpił intensywny rozwój. Ratusz powstał w pocz. XVI w., mennica w 1520 r., kaplica cmentarna w 1583 r. na płn. od miasta, szpital miejski w 1599 r. W 1545 r. rozbudowano kościół. W wyniku rozwoju pasma wzdłuż drogi do Kłodzka powstał plac zbliżony w zarysie do trójkąta określany na planie Wernera jako Neue Ring. Powstał być może w XVIII w. Kościół przy placu powstał w 1711 r. (Eysymontt 2009: 609-610). b. Ulice c. Działki mieszczańskie  bloki zabudowy i działki Parcelacja – najbogatsza kamienica w pd.-zach. narożu rynku (Rynek 20), ma fasadę o szerokości ok. 9 m. W pierzei północnej budynki przebudowane w XVIII/XIX w. o szerokościach fasady 9-10 m (Eysymontt 2009: 610).  dom  zaplecze d. Place miejskie e. Infrastruktura, budynki użyteczności publicznej i urzędy  Ratusz  Urząd górniczy Urząd górniczy powstał w 1484 r. (Dziekoński 1972: 48).  Urządzenia handlowe  Waga miejska  Łaźnia  Zaopatrzenie w wodę i usuwanie nieczystości  Szpital  Mennica Przeniesiona do Złotego Stoku z Ziębic w 1507 r. Bito w niej srebrne grosze górnicze oraz od 1510 złote dukaty. W 1520 r. otrzymała budynek w którym znajdowała się do 1620 r. (budynek stoi do dziś) (Dziekoński 1972: 144-145).  Szkoła parafialna f. Obiekty sakralne  Parafia – pierwszy raz wzmiankowana w dokumencie z 1331 r. (Mikoś i inni 2009: 52). g. Fortyfikacje h. Zamek i. Przedmieścia 5. Uwagi 6. Literatura Dziekoński 1972; Eysymontt 2009; Kornecki 1980a; Mikoś i inni 2009; Stolarczyk 2011 Rys. XI.39.1. Złotostocki okręg górniczy. Mapa z naniesionymi miejscami występowania reliktów średniowiecznego i wczesno nowożytnego górnictwa (Stolarczyk 2011: 209). Rys. XI.39.2. Złoty Stok. Plan rekonstrukcyjny. 1 – kościół ewangelicki Najświętszego Zbawiciela; 2 – ratusz; 3 – mennica; 4 – kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia NMP; 5 – zajazd; A – stary rynek; B – nowy rynek (Eysymnontt 2009: 609).