GRANICE RZECZPOSPOLITEJ I KONFLIKT POLSKO-BOLSZEWICKI W AMERYKAŃSKICH RAPORTACH DYPLOMATYCZNYCH I WOJSKOWYCH (1919-1921) <8> SOCIETAS seria pod redakcją BOGDANA SZLACHTY 39 Janusz Cisek GRANICE RZECZPOSPOLITEJ I KONFLIKT POLSKO-BOLSZEWICKI W AMERYKAŃSKICH RAPORTACH DYPLOMATYCZNYCH I WOJSKOWYCH (1919-1921) filii AKADEMICKA Kraków 2012 Copyright by Janusz Cisek, Kraków 2012 Opracowanie redakcyjne: Ewa Wrona Korekta: Katarzyna Węgrzynck Skład: Józef Paluch Projekt okładki: Andrzej Zaręba Indeksy: Zbigniew Rzepka Książka dofinansowana przez. Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 978-83-7638-219-7 Księgarnia Akademicka ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel. /faks 43-127-43, 42-210-33 w. 11-67 akadcmicka@akadcmicka. pl www. akadcmicka. pl Spis treści Wstęp.................................................................................. 9 Rozdział I Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych w Warszawie....................................................................... 17 Rozdział II Stany Zjednoczone wobec granic Rzeczpospolitej na Konferencji Pokojowej w Paryżu i na forum Rady Najwyższej (styczeń - grudzień 1919)......................................................... 47 Rozdział III Początek misji posła Gibsona w Warszawie.......................................... 81 Wizyta Herberta Hoovcra. Działalność w Polsce Misji Żywnościowej (American Relief Administration)............................................. 87 Misja Doradców Technicznych w Polsce płk. Alvina Barbera (European Technical Advisers)................................................ 93 Misja Zwalczania Tyfusu w Polsce płk. Harry’ego Gilchrista (Polish-American Relief Expedition) ..........................................104 Projekt Legionu Amerykańskiego dla Polski i Eskadra Kościuszkowska...............................................................108 I powstanie śląskie.........................................................124 Rozdział IV Granice Rzeczpospolitej na Wschodzie (grudzień 1919 - kwiecień 1920)........... 127 Rada Najwyższa a granica Polski z Rosją (do grudnia 1919 roku)...............139 Sprawa granicy polsko-rosyjskiej i oferty pokoju ze strony bolszewików (grudzień 1919 kwiecień 1920) ...................................146 Rozdział V Wyprawa kijowska ..................................................................165 Rozdział VI Rada Obrony Państwa, rząd Wincentego Witosa (lipiec - sierpień 1920).............. 185 Konferencja w Spa i misja aliancka do Polski..................................193 Rozdział VII Plan polskiej kontrofensywy, Bitwa Warszawska i rola gen. Weyganda.................209 Rozdział VIII Nota Sekretarza Stanu Bainbridge'a Colby’ego z 10 sierpnia 1920 roku...............223 Rozdział IX Próba reaktywacji projektu Amerykańskiego Legionu dla Polski w sierpniu 1920 roku...............................................................245 Rozdział X Rokowania o zawieszenie broni oraz pokój w Mińsku i Rydze (sierpień 1920 - marzec 1921) .....................................................259 Bunt gen. Żeligowskiego i zajęcie Wilna ......................................270 Plebiscyt i III powstanie śląskie.............................................281 Zakończenie ...........................................................................287 Summary................................................................................291 Spis ilustracji i map..................................................................293 Bibliografía...........................................................................295 Indeks nazwisk.........................................................................309 Indeks geograficzny....................................................................319 He could read history now without getting mad about Poland and it s partition; that he had always surged within at that chapter in history and had a great pleasure in thinking he had been instrumental in bringing about reestablishment of the country. Podsekretarz Stanu Breckinridge Long o prezydencie Woodrow Wilsonie (Biblioteka Kongresu w Waszyngtonie, Archiwum Breckinridge Longa, pudło 2) Wstęp Badania nad wojną o granice Rzeczpospolitej w latach 1918-1921, a w szczególności nad konfliktem polsko-bolszewickim, posunęły się znacznie do przodu. Przełomem, z oczywistych względów, okazał się rok 1990, kiedy po raz pierwszy w powojennej Polsce ta tematyka stała się tematem konferencji, opracowań i obchodów. Z okazji 70. rocznicy Bitwy Warszawskiej zorganizowano w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk konferencję naukową¹. Omawiano podczas niej zagadnienia wojskowe oraz dyplomatyczne, w tym także skomplikowane stosunki Rzeczpospolitej z sąsiadami oraz innymi państwami europejskimi. Skądinąd jednak problematyka wojskowa wyprzedzała i wciąż wyprzedza międzynarodową, zarówno zakresem, jak i możliwością dostępu do źródeł archiwalnych. Wartościowym przedsięwzięciem naukowym i wydawniczym okazała się inicjatywa Oficyny Wydawniczej „Rytm”, która od 1995 roku wydajc dokumenty wojskowe i - w mniejszym stopniu - polityczne z archiwów polskich i obcych. Imponująco wygląda kategoria monografii bitew, jednostek wojskowych i dowódców wojny 1920 roku². Podobnie przedstawia ' Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tlo międzynarodowe. Materiały sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 1-2 października 1990, red. A. K. o r y n, Warszawa 1993. ² Bitwa warszawska 13-28 VIH 1920. Dokumenty operacyjne, oprać. J. M. Tarczyński [et al.], cz. 1: 13-17 VIH, c¿. 2: 17-28 VIII, Warszawa 1995-1996; Bitwa niemeńska 29 V111--18 X 1920. Dokumenty operacyjne, oprać. J. M. Ta r c z y ń s k i [et al.], cz. 1: 29 V11I-I9 IX, cz. 2: 20 1X-I8 X 1920, Warszawa 1998-1999; Bitwa lwowska 25 V11-I8 X 1920. Dokumenty operacyjne, oprać. J. M. Ta r c z y ń s k i [et al.], cz. I: 25 V11-5 VIH, c¿. II: 6 VlH-20 VIH 1920, Warszawa 2002-2003; Polscy jeńcy wojenni w niewoli sowieckiej w latach 1919-1922. Materiały archiwalne, red. M. Skowronek, A. Gutowski, Warszawa 2009. Z ostatnio ogłoszonych biografii warto wymienić: D. F a b i s z, General Lucjan Żeligowski 1865-1947. Działalność wojskowa i polityczna. Warszawa 2007; J. Mierzwa, Pułkownik Adam Koc. Biografia polityczna. 10 Wstęp się sprawa z opracowaniami popularnonaukowymi* ⁱ * ³, a nawet tymi dotyczącymi wojny propagandowej⁴. Międzynarodowe aspekty wojny doczekały się równic wartościowych analiz, jakkolwiek skupiają się one na opisie stosunków z najbliższymi sąsiadami⁵. Po szeregu wydawnictw źródłowych oraz monografiach opublikowanych w języku rosyjskim, ukazały się w ostatnich latach dokumenty francuskie, niemieckie⁶ i amerykańskie⁷. W odniesieniu do francuskich bardzo ważne, wręcz przełomowe, okazało się udostępnienie korespondencji członka Misji Alianckiej w Warszawie, gen. Maxime’a Wcyganda z marszałkiem Ferdinandem Fochom⁸. W tym obszarze zwraca uwagę relatywnie skromna liczba prac dotyczących stosunków polsko-amerykańskich⁹. Kraków 2006, Studia z Historii XX Wieku, t. 2; P. C i c h o r a c k i, Droga ku anatemie. Wacław Kostek-Biernacki (1884-1957), Warszawa 2009, Monografie /Instytut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, t. 56; J. Piotrowski, General Stefan Hubicki. Żołnierz, polityk, lekarz (1877-1955), Wrocław 2009. Z monografii jednostek przygotowanych w mniejszych ośrodkach naukowych: B. Polak, 14 Pułk Ułanów Jazlowieckich 1918--¡947. Zarys dziejów, Koszalin 1994; E. Śliwowski, 17 Pułk Ułanów Wielkopolskich. Geneza - organizacja - działania bojowe, Leszno 2008, Biblioteka „ Grota ”, t. 26; A. Cz. Dobroński, K. Skłodowski, 2 Pułk Ulanów Grochowskich im. gen. Dwernickiego 1917-1939. Dzieje i tradycje, Suwałki 2008; Z. K i e ł b, Zarys Historii 2 Pułku Saperów Kaniowskich, Puławy 2008. Z zagadnień szczegółowych na wyróżnienie zasługują: G. N o w i k, Zanim złamano „ Enigmę ”... Polski radiowywiadpodczas wojny z bolszewicką Rosją 1918-1920, Warszawa 2004 oraz idem, Zanim złamano „ Enigmę”... rozszyfrowano Rewolucję. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją ¡918-1920, cz. 2, Warszawa 2010. ³ Przykładowo: A. Zamoyski, Warszawa 1920. Nieudany podbój Europy. Klęska Lenina, tłum. M. R o n i k i e r, Kraków 2009; Rok 1920. Wojna Polski z Rosją bolszewicką, wybór i oprać. A. K n y t, tłum. A. K n y t, D. P a z i o, Warszawa 2005 (album); J. Szaniawski, Marszalek Piłsudski w obronie Polski i Europy, Warszawa 2008. ⁴ A. J. L c i n w a n d, Czerwonym Młotem w Orła Białego. Propaganda sowiecka w wojnie z Polską 1919-1920, Warszawa 2008. ⁵ Polska i Ukraina - sojusz 1920 roku i jego następstwa. Materiały z konferencji naukowej, Toruń 16-18 listopada 1995 r., red. Z. Ka r p us, W. R e z m er, E. W i s zka, Toruń 1997; Z. K a r-p u s, Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddziały wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919-1920, Toruń 1999; M. K 1 i m c c k i, Galicyjska Socjalistyczna Republika Rad. Okupacja Małopolski (Galicji) Wschodniej przez Armię Czerwoną w 1920 roku, Toruń 2006; idem, Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918--1919, Warszawa 2000, O Wolność i Niepodległość", A. Nowak, Polska i trzy Rosje. Studium polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Kraków 2001, Arkana Historii. ⁶ K. Jońca, Wojna polsko-sowiecka 1920 roku w dokumentach niemieckiej dyplomacji, Wrocław 2002, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 2292. ⁷ J. C i s e k, American Reports on the Polish-Bolshevik War 1919-1920, Warszawa 2010. ⁸ F. G u e 11 o n, M. P a s z t o r, Bitwa Warszawska w świetle korespondencji gen. Weyganda i marszałka Focha, „Studia i Materiały z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 33 (1998). ⁹ Por. bibliografie tematyczne: J. Drobnicki, The Russo-Polish War 1919-1920. A Bibliography of Materials in English, „The Polish Review”, Vol. 42 (1997), No. 1, s. 95-104; A. M.Cienciała, Historiografia anglosaska o wojnie polsko-sowieckiej i zwycięstwie polskim nad Armią Czerwoną w 1920 r., [w:] Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920 w ocenach historyków, Wstęp Wiele z nich omawia problematykę wojny jedynie fragmentarycznie lub skupia się na szczegółowych zagadnieniach, jeszcze mniejsza grupa monografii podejmuje całościowo problematykę militarną¹⁰. Tymczasem pozycja Stanów Zjednoczonych oraz ich wpływ na ukształtowanie powojennych stosunków w obszarze Europy Środkowo--Wschodnicj uzasadnia podjęcie trudu przedstawienia stosunku tego mocarstwa do wobec wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku. Stany Zjednoczone już w styczniu 1919 roku uznały Rzeczpospolitą, wyprzedzając zarówno Francję, jak i Anglię, a obok politycznej i wojskowej obecności tego państwa w Polsce odnotowano również rozbudowaną aktywność misji ARA (American Relief Administration), Misji Doradców Technicznych czy Misji Zwalczania Tyfusu z płk. Harrym Gilchristcm na czele". Od października 1919 roku na froncie bolszewickim służyła Eskadra Kościuszkowska złożona między innymi z ochotników amerykańskich. Wszystko to przyczyniło się do dużej popularności Stanów Zjednoczonych i prezydenta Wilsona, szczególnie że pamiętano o znaczeniu orędzia z 22 stycznia 1917 roku oraz 14 punktów ogłoszonych 8 stycznia 1918 roku dla odzyskania niepodległości¹² *. W jednej z rozmów z posłem Stanów Zjednoczonych Piłsudski stwierdził, że było to jedyne mocarstwo, które w swych kalkulacjach w stosunku do Polski nic kierowało się egoizmem. W literaturze dotyczącej stosunków polsko-amerykańskich brakuje zarówno monografii, jak i wydawnictw źródłowych oraz ogłoszonych drukiem pamiętników¹¹. red. A. M. Cicnciała, P. Wandycz, Warszawa 2003; U. Olech, Wojna polsko-sowiecka 1919-1921. Materiały do bibliografii, Warszawa 1990. ¹⁽¹ J. Cisę k, Kościuszko, We are here! American Pilots of the Kościuszko Squadron in Defense of Poland, 1919-1921, Jefferson 2002; J. Smoliński, Polsko-amerykańskie stosunki wojskowe, 1776-1945, Warszawa 2004; por. S. Bajak, Piłsudski w świetle raportów attaches wojskowych USA w Warszawie w l. 1918-1935, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, R. 38 (1993), nr 4, s. 19-27. " Dane archiwalne do działalności tych organów w Polsce między innymi w Instytucie Ho-overa w Stanford: Alvin B. Barber Papers 1919-1922; European Technical Advisers Records 1918-1923; Charlotte Kcllog Papers 1916-1948. ¹² G. J. L e r s k i, Herbert Hoover and Poland. A Documentary History of a Friendship, introd. idem, foreword M. O. H at fie Id, Stanford 1977, s. 1; 1. L o r c n, R. H a s w e 11 Lutz, Organization of American Relief in Europe, 1918-1919, California 1943. Mniej znana jest pomoc ARA dla głodujących w Rosji: B. M. Patenaude, The Big Show in Bololand. The American Relief Expedition to Soviet Russia in the Famine of 1921, Stanford 2002, gdzie mowa o różnych formach i zakresie pomocy charytatywnej. ¹¹ W krajowych bibliotekach publicznych trudno uzyskać dostęp do podstawowych wydawnictw, takich jak: Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1920, Vol. 3, Washington 1936; Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. Paris Peace Conference, 1919, Vol. 1-13, Washington 1942-1947; Department of State, Division of Russian Affairs. Memorandum on Certain Aspects of the Bolshevist Movement in Russia: Character of Bolshevist Rule; Economic Results of Bolshevist Control; Bolshevist Program of World Revolution, Washington 1920; The Papers of Woodrow Wilson, cd. A. S. L i n k [et al.], Vol. 63: September-November 5, 1919, Vol. 64: November 6, 1919-Fehruary 27, 1920, Vol. 65: February 28-July 31, 1920, Vol. 66: August 2-December 23, 1920, Princeton 1990-1992; P. Mantoux, The Deli- berations of the Council of Four (March 24-June 28, 1919), Vol. 1-2, ed. and trans. A. S. L i n k, Princeton 1992; Two Peacemakers in Paris. The Hoover-Wilson Post-Armistice Letters, 1918--1920, ed. E. W. O ’ B r i c n, College Station 1978. 12 Wstęp Z zaledwie kilkunastu relacji pamiętnikarskich Amerykanów służących w naszym kraju tylko część porusza sprawy polityczno-wojskowe wojny 1920 roku. Rzadko są to wspomnienia poświęcone wyłącznie wojnie 1919-1920, najczęściej stanowią one fragment większej całości¹⁴. Przez szereg lat bibliografia polsko-amerykańskich stosunków do wojny polsko-bolszewickiej ograniczała się do artykułów badaczy emigracyjnych, reedycji starszych opracowań w Paryżu, Londynie czy Nowym Jorku, wreszcie pokonferencyjnych studiów i ksiąg pamiątkowych. Brakuje w nich jednak szczegółowego umówienia stosunków pomiędzy prezydentem Wilsonem i Departamentem Stanu z jednej, a Departamentem Wojny i jego agendami z drugiej strony. Rzecz jest o tyle istotna, że - jak postaram się udowodnić w dalszej części rozważań - stosunek polityków wobec Rzeczpospolitej był daleko bardziej powściągliwy niż postawa wojskowych. Materiał źródłowy dotyczący omawianego okresu pojawiał się w opracowaniach naukowych, najwcześniej w znakomitym dziele Tytusa Komamickiego, wciąż oczekującym na polskie tłumaczenie. Autor ten skupił się jednak wyłącznie na dyplomatycznym tle konfliktu. Także i kolejne, niedokończone za życia tego samego autora dzieło odnosi się do wojny z bolszewikami na tle ogólniejszej, dyplomatyczno-politycznej perspektywy i w dłuższym odcinku czasu¹⁵. Archiwalia Departamentu Stanu zużytkował także prof. Piotr Wandycz w objętościowo dużej monografii stosunków polsko-amerykańskich¹⁶, ale i tu, tym razem ze względu na szersze ramy chronologiczne, interesujący nas okres nic został omówiony w całej swej złożoności. Z badaczy krajowych na szczególne wyróżnienie zasługują artykuły i monografie prof. Andrzeja Mani, w tym ostatnio opublikowana historia Departamentu Stanu¹⁷. The Moffat Papers, Selection from the Diplomatic Journals of Jay Pierrepont Moffat, 1919-1943, ed. N. Harvison Hooker, Cambridge (Massachusetts) 1956; niewydany drukiem, ale wartościowy diariusz posła Hugh Gibsona w Instytucie Hoovera, jego wspomnienia dotyczące wcześniejszej służby w Belgii: H. G i b s o n, A Journal from our Legation in Belgium, New York 1917; K. M. Murray, Wings over Poland. The Story of the 7lh (Kościuszko) Squadron of the Polish Air Service, 1919, 1920, 1921, New York-London 1932; fragmenty wspomnień pierwszego attache wojskowego Stanów Zjednoczonych w Warszawie ppłk. Elberta E. Farmana wydane w języku polskim przez Władysława Żeleńskiego Wojna polsko-ukraińska i bolszewicka w oczach pierwszego attache wojskowego USA w Warszawie, „Niepodległość” (Nowy Jork-Londyn), t. 22 (1989), s. 170-192. ¹⁵ T. K o m a r n i c k i, Rebirth of the Polish Republic. A Study in the Diplomatic History of Europe, 1914-1920, London 1957; A. M. C i c n c i ał a, T. K o m ar n i c k i, Erom Versailles to Locarno. Keys to Polish Foreign Policy, 1919-1925, Lawrence 1984. ¹⁶ P. Wandycz, United States and Poland, Cambridge (Massachusetts) 1980. ¹⁷ A. M a n i a, Department of State 1789-1939. Pierwsze 150 lat udziału w polityce zagranicznej USA, Kraków 2011, Prace Amerykanistyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego', idem, Europa Środkowa w celach polityki USA w latach 1 wojny światowej. 14 punktów Wilsona, [w:] Państwa Europejskie na drodze do niepodległości (w drugiej połowie XIX i XX wieku). Studia ofiarowane Profesorowi Marianowi Zgórniakowi, red. 1. S lawowy - Kawka, W. Rojek, Kraków 2003; idem, Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Zwiqzku Radzieckiego w latach 1933-1941, Warszawa 1991. Wstęp 13 Istotny, dotyczący stosunków polsko-żydowskich fragment spuścizny archiwalnej posła Gibsona i materiały źródłowe Departamentu Stanu wykorzystał rzecz jasna także prof. Andrzej Kapiszcwski¹*. Przegląd literatury pozwala na stwierdzenie, że w literaturze naukowej wciąż dajc się odczuć brak monografii stosunków polsko-amerykańskich w latach 1919--1921. Naturalnym postulatem wobec takiego opracowania byłoby połączenie w jednym tomie problematyki politycznej i wojskowej. Prezentowana poniżej monografia jest próbą odpowiedzi na tego rodzaju oczekiwanie. Opisanie tych zjawisk jest możliwe w układzie chronologicznym i przy wykorzystaniu mniej znanych dokumentów źródłowych, pozwalających na odtworzenie opinii amerykańskich polityków i wojskowych. Wzmiankowany wyżej brak całościowej monografii był dla Autora podstawową wytyczną. W szczególności warto wypunktować wicloaspektowość zainteresowania Stanów Zjednoczonych Rzeczpospolitą, co potwierdzają raporty poselstwa i attache, a także obecność kilku misji charytatywnych i technicznych. Problematyka polityczna, a nawet charytatywna przebijała się w dotychczasowych opracowaniach w daleko większym stopniu aniżeli wojskowa, stąd przekonanie, że szersze uwzględnienie tej ostatniej pozwoli na pełniejszą analizę i właściwą ocenę zaangażowania Stanów Zjednoczonych. Dodatkową wartością takiego podejścia jest możliwość ekstrapolacji wydarzeń z lat 1919-1921 do lat późniejszych, kiedy splot podobnych uwarunkowań skłonił administrację amerykańską do uwzględnienia polskich postulatów, w tym także granicznych, w równic ograniczonym zakresie. Mowa o schyłkowym okresie 11 wojny światowej, kiedy to wzgląd na interesy Rosji hamował Franklina Delano Roosevelta w decyzjach o podtrzymaniu polskiej niepodległości i jej terytorialnego kształtu. W celu przybliżenia pragmatyki zastosowanej w obiegu dokumentów podano podstawowe dane dotyczące amerykańskiego wywiadu wojskowego, bo to jego europejska centrala w Paryżu przejmowała i selekcjonowała nadsyłane z różnych stolic raporty wojskowe przed ich dalszą ekspedycją do Ameryki. Warto pokusić się o rozważania dotyczące rzeczywistego wpływu owych raportów na decyzje polityków, szczególnie podczas obecności na konferencji pokojowej prezydenta Stanów Zjednoczonych. Przedstawienie w narracji różnic charakterologicznych pomiędzy Wilsonem a jego otoczeniem, jego preferencji dotyczących indywidualnego trybu podejmowania decyzji, wreszcie widocznego rozwarcia pomiędzy podejściem do spraw polskich Departamentu Stanu i czynników wojskowych pozwala na lepszą ocenę stosunku tego państwa do Polski. Podstawową bazę źródłową stanowiły dla Autora kolekcje archiwalne kilku instytucji. Wartościowa dokumentacja polityczna i dyplomatyczna przechowywana jest w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie. Na czoło wysuwają się tu kolekcje Sekretarza Stanu Bainbridge’a Colby’cgo i jego zastępców z Departamentu Stanu. Obok nich uwagę skupia zespół archiwalny dotyczący Inquiry, a więc komórki, któ A. Kapiszcwski, Hugh Gibson and a Controversy Over Polish-Jewish Relations After World War I. A Documentary History, Krakow 1991. 14 Wstęp ra przygotowywała stanowisko Stanów Zjednoczonych na konferencję pokojową. Znajduje się tu również spuścizna archiwalna dotycząca działalności jednej z amerykańskich misji pomocy, mianowicie American-Polish Relief Expedition. W Narodowym Archiwum Stanów Zjednoczonych znajdują się raporty dyplomatyczne i wojskowe z Warszawy, a także depesze z innych miast, takich jak Paryż, Londyn Sztokholm, Berno, Kopenhaga, Berlin, Ryga czy Budapeszt, jeśli tylko dotyczyły wojny polsko-bolszewickiej. W Instytucie Hoovera wykorzystano między innymi bogatą spuściznę posła Hugh Gibsona z jego korespondencją, oficjalną i prywatną, diariuszem, a także raportami jego podwładnych z Warszawy. Bardzo pomocne okazały się akta instytucji charytatywnych i lotników Eskadry Kościuszkowskiej z Me-rianem Cooperem na czele. Cenne uzupełnienia znaleziono w aktach Ambasady Polskiej w Waszyngtonie oraz kolekcji Ignacego Jana Paderewskiego w Archiwum Akt Nowych, a w dalszej kolejności w kolekcjach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie, a także w Instytucie Piłsudskiego w Nowym Jorku. W tej ostatniej instytucji najbardziej wartościowe są akta Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza oraz Teki Rozwadowskiego. Uzupełnień dokonano w innych kolekcjach krajowych i zagranicznych. Jakkolwiek część wzmiankowanych źródeł stanowiła już osnowę opracowań naukowców polskich i amerykańskich, raporty wojskowe z Polski i krajów sąsiednich niewątpliwie stanowią o nowej jakości i nie były dotychczas eksploatowane. Umożliwiły one skonstruowanie narracji składającej się z elementów politycznych i wojskowych. Znaczącym wsparciem w pracy były wydawnictwa źródłowe, w tym 68-tomowa edycja pism prezydenta Woodrow Wilsona ogłoszona staraniem jego macierzystego uniwersytetu w Princeton, oraz inne cytowane w bibliografii edycje dokumentów. Podjęto wysiłek w kierunku uwzględnienia najnowszej literatury przedmiotu. Przyjęte ramy chronologiczne monografii wydają się naturalne. Wraz z otwarciem obrad Konferencji Pokojowej w Paryżu rozpoczęła się debata na temat kształtu terytorialnego Rzeczpospolitej. Delegacja Stanów Zjednoczonych brała w tym procesie aktywny udział. Od 4 stycznia 1919 roku datuje się obecność w Polsce wysłanników Herberta Hoovera, którzy organizowali akcję pomocy żywnościowej. Z kolei przyjazd do Polski oraz objęcie obowiązków przez posła Stanów Zjednoczonych Hugh Simmonsa Gibsona w końcu kwietnia i na początku maja 1919 roku oraz objęcie attachatu wojskowego przez ppłk. Elberta Farmana zbiegło się z kryzysem w realizacji polskich postulatów na Konferencji Pokojowej w Paryżu. W tym samym czasie doszło do powrotu armii gen. Józefa Hallera do Polski, a także do powrotu do Paryża Ignacego Jana Paderewskiego, najbardziej dla Amerykanów wiarygodnego reprezentanta interesów Rzeczpospolitej. Cezurą końcową rozważań jest podpisanie pokoju w Rydze. Obok cezury granicznej oraz wspomnianej już wyżej cezury cząstkowej, przypadającej na kwiecień i maj 1919 roku, można wyodrębnić szereg dodatkowych etapów, odzwierciedlających poziom zaangażowania Stanów Zjednoczonych w sprawy polskie. Wyjazd Wilsona oraz Sekretarza Stanu Lansinga z Paryża w czerwcu i lipcu 1919 roku oznaczał obniżenie poziomu zaangażowania dyplomacji amerykańskiej Wstęp 15 w rozwiązywanie problemów Europy Środkowo-Wschodniej. Kolejną cezurą był wyjazd z Paryża Franka Polka, zastępcy Sekretarza Stanu, który reprezentował swój kraj w posiedzeniach Rady Najwyższej. Nastąpiło to 9 grudnia 1919 roku, a więc w dniu podjęcia decyzji o tymczasowym rozgraniczeniu pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją. Zbiegło się to z odrzuceniem traktatu pokojowego z Niemcami i Paktu Ligi Narodów przez Senat Stanów Zjednoczonych (19 listopada 1919 roku) stosunkiem głosów 55 do 39 i kolejną porażką w izbic wyższej 19 marca 1920 roku. Wyjazd Polka to początek, a marcowe głosowanie to w warunkach polskich zakończenie sondażu Piłsudskiego co do postawy mocarstw zachodnich wobec ewentualności wojny polsko-bolszewickiej. Sondaż ten wyznaczał niewątpliwie jedną z cezur pomocniczych w chronologii wydarzeń. Z kolei podpisanie zawieszenia broni 12 października 1920 roku zbiegło się z wyborami prezydenckimi w Stanach Zjednoczonych. 2 listopada 1920 roku republikański senator Warren G. Harding z Ohio i jego kandydat na wiceprezydenta Calvin Coolidge uzyskali 16 152 200 głosów wyborców i 404 głosy elektorów. Demokratyczny kandydat i jednocześnie gubernator Ohio James Middlcton Cox zdobył odpowiednio 9 147 353 głosów w głosowaniu powszechnym i zaledwie 127 wśród elektorów. Nie pomogła Wilsonowi pokojowa nagroda Nobla przyznana mu w 1920 roku i powszechna sympatia wśród mniejszości narodowych z Europy Środkowo-Wschodniej zamieszkujących Amerykę Północną. Wynik wyborów oznaczał kolejną, prestiżową i osobistą porażkę projektu politycznego odchodzącego prezydenta. Uroczysta inauguracja Hardinga odbyła się 4 marca 1921 roku. 21 marca tego roku doszło do podpisania układu pokojowego z Rosją w Rydze, niedługo potem, bo 30 marca, do plebiscytu na Górnym Śląsku, a następnie do wybuchu trzeciego powstania śląskiego. W efekcie tego zrywu doszło do korzystniejszego podziału dzielnicy na część polską i niemiecką. Rozpoczęcie urzędowania przez prezydenta Hardinga zbiegło się więc z ostatnim akordem zmagań o granice Rzeczpospolitej. W związku z powyższym zakończenie narracji na tych wydarzeniach jest uzasadnione zarówno z polskiego, jak i z amerykańskiego punktu widzenia. Niniejsza monografia powinna być wykorzystana wraz ze zbiorem dokumentów z archiwów amerykańskich, wydanym w 2010 roku i stanowiącym jej uzupełnienie¹⁹. Nie ulega wątpliwości, że ten fragment najnowszych dziejów pobudzi kolejnych badaczy do pogłębienia kwerendy i publikacji dalszych opracowań. |L’ J. C i s c k, American Reports... Rozdział I Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych w Warszawie Sprawą o pierwszorzędnym znaczeniu dla oceny sytuacji w Polsce był kompleksowy, obejmujący kanały dyplomatyczne i wojskowe przepływ informacji. Dodatkowym elementem stała się obecność w Polsce misji charytatywnych i pomocowych, które same w sobie stanowiły źródło wiedzy o stanic gospodarki, infrastruktury, służbie zdrowia i potrzebach społeczeństwa. Jakkolwiek misje miały formalnie charakter cywilny, to brało w nich udział wielu wojskowych oddelegowanych z Amerykańskiego Korpusu Ekspedycyjnego w Europie. Dane napływające z tych źródeł uzupełniały obraz sytuacji w Polsce. Wydaje się, że w przeciwieństwie do innych państw Stany Zjednoczone posiadały większe możliwości stworzenia kompleksowej oceny stanu odrodzonego państwa i jego potrzeb. Dodatkowym wyróżnikiem amerykańskiego systemu komunikacji w owym czasie było zastosowanie pośrednictwa sztabu Amerykańskiego Korpusu Ekspedycyjnego w Paryżu. Podobnie jest, gdy chodzi o misje charytatywne. Niektóre z nich posiadały europejskie biura koordynujące działalność, między innymi w Polsce, podczas gdy ich centrale znajdowały się w Nowym Jorku. Umożliwiało to szybszą reakcję na zagrożenia oraz osobistą komunikację szefów czy delegowanych urzędników misji z Londynem bądź Paryżem, co w istocie następowało w miarę często. Ośrodki, o których mowa, koordynowały pracę misji nic tylko w Polsce, ale i w innych państwach. Trzeba zaznaczyć, żc wojskowa służba kurierska była daleko skuteczniejsza od cywilnej, a objętość korespondencji od attache wojskowego w Warszawie wielokrotnie przerastała produkcję aktową posła i jego zastępców. Paryski sztab Amcrykań- 18 Rozdział I skiego Korpusu Ekspedycyjnego odbierał i po analizie ekspediował do Waszyngtonu depesze nadsyłane z europejskich posterunków dyplomatyczno-wojskowych. Przyczyną tego stanu rzeczy był fakt, iż Departament Stanu stanowił wówczas niewielką liczebnie strukturę, pozbawioną logistycznych możliwości w pełnym wymiarze. Jeszcze w grudniu 1914 roku jedynie ambasady w Paryżu i Londynie posiadały kurierów zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin. W związku z tymi potrzebami Komisja ds. Negocjacji Warunków Pokoju (American Commision to Negotiate Peace), to jest organ będący następcą Inquiry, zwróciła się do majora Amosa J. Peaslee, który organizował system łączności dla Armii, aby utworzył podobny dla amerykańskiej dyplomacji. Dodatkową przyczyną zastosowania tego rodzaju procedury był fakt, że prezydent i Sekretarz Stanu przypłynęli do portu w Brest już 13 grudnia 1918 roku i następnego dnia zameldowali się w Paryżu²⁰, więc korespondencja dla nich była tam kierowana. W poszukiwaniu praktycznych rozwiązań dla tej sprawy powołano z dniem 2 grudnia 1918 roku Diplomatic Courier System²¹. W 1910 roku w Departamencie służyły 234 osoby, a w 1920 - 708; budżet w tym samym czasie wzrósł z 4,9 do 13,6 milionów dolarów. W 1914 roku w Departamencie Stanu pracowało 208 pracowników, a w 1918 roku już 440. Od 1888 roku Departament Stanu urzędował w budynku przy 17 Street i Pennsylwania Avenue wraz z Departamentem Wojny (War Department) i marynarką wojenną. Czynnikiem precyzującym miejsce i znaczenie Departamentu Stanu była decydująca rola prezydenta w podejmowaniu decyzji politycznych. Departament Stanu przygotowywał dane do podjęcia decyzji, rzadko kiedy oferując samodzielne rozwiązania. Osobowość prezydenta Wilsona sprzyjała ograniczeniu roli szefa dyplomacji. W trakcie opisywanych wydarzeń jego zaufanie utracił najbliższy współpracownik płk Edward M. House, niemal zaraz po nim Sekretarz Stanu Robert Lansing, którego zastąpił Bainbridge Colby. Lansing był zwolennikiem usprawnienia służby zagranicznej oraz poważnej reformy. W liście ze stycznia 1920 roku kierowanym do kongresmena Johna Jacoba Rogersa, reprezentującego Massachusetts, napisał: „Maszyneria naszej administracji odpowiedzialna za stosunki międzynarodowe wymaga kompletnej reorganizacji i naprawy. Jakkolwiek wystarczała w czasach, kiedy stary porządek dominował, tak teraz nie odpowiada potrzebom współczesnych wyzwań”²². Robert Lansing (1864--1928) był Sekretarzem Stanu po rezygnacji Williama Jenningsa Bryana, zwolennika utrzymania ścisłej neutralności, i sprawował obowiązki od 24 czerwca 1915 do ²⁰ R. Lansing, The Peace Negotiations. A Personal Narrative, Boston 1921, s. 48; The Intimate Papers of Colonel House, cd. Ch. Seymour, Vol. 4: The Ending of the War, Boston-New York 1928, s. 244 inn. ²¹ A. Mania, Department of State..., s. 162 i nn.; H. P a r a f i a n o w i c z, Departament Stanu i narodziny profesjonalnej służby zagranicznej USA, „Przegląd Humanistyczny”, R. 2004, nr 6; E. Plischke, U.S. Department of State. A Reference History, Westport 1999; idem, U.S. Eoreign Relations. A Guide to Information Sources, Detroit 1980; idem, United States Diplomats and Their Missions. A Profile of American Diplomatic Emmissaries Since 1778, Washington 1975; D. F. Tr a s k, A Short History of the U.S. Department of State, 1781-1981, Washington 1981, s. 24. ²² D. F. Tra s k, op. cit., s. 25; A. Mania, Department of State..., s. 179-191. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 19 13 lutego 1920 roku. Lansing wsparł Wilsona w proteście przeciwko zapowiedzi niemieckiej blokady morskiej Wielkiej Brytanii i w przeciwieństwie do poprzednika na stanowisku optował za ściślejszym współdziałaniem z rządem Jego Królewskiej Mości. W 1916 roku zbudował Bureau of Secret Intelligence, którego zadaniem była obserwacja dyplomatów Państw Centralnych. Na tej bazie powołano później U.S. Diplomatic Security Service, który można uznać za rodzaj ochrony i kontrwywiadu służby dyplomatycznej. W 1919 roku Lansing nadzorował U.S. Commission to the Paris Peace Conference, wykazując pewną niezależność wobec Wilsona. Ponadto uważano go za przychylnego postulatom Rzeczpospolitej, gdyż już podczas Wielkiej Wojny dopuszczał organizację zaciągu do polskich jednostek ochotniczych na terytorium Stanów Zjednoczonych, a potem okazał przychylność polskim postulatom terytorialnym. Uważał, że silna Rzeczpospolita leży w interesie Stanów Zjednoczonych i że takie państwo powinno być ośrodkiem, do którego winny ciążyć inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej. W takiej konfiguracji lepiej można było szachować militaryzm niemiecki²³. Lansing był zwolennikiem kumulacji potencjału politycznego, ekonomicznego i militarnego w realizacji globalnych zadań Ameryki²⁴, dostrzegał dominującą pozycję Niemiec w Europie Środkowo-Wschodniej i szukał dla tego państwa przeciwwagi. Z tego punktu widzenia korzystnie oceniał potencjał Rzeczpospolitej, w czym różnił się od Wilsona, dla którego odrodzenie Polski stanowiło realizację postulatu sprawiedliwości w polityce międzynarodowej oraz naprawienie wyrządzonych krzywd - i niewiele więcej. Prezydent nie dostrzegał potrzeby zapewnienia jej bezpieczeństwa i odpowiedniego potencjału obronnego²⁵. Bowiem przyjęcie przez Wilsona wyłącznic kryterium etnograficznego przy wytyczaniu granic skazywało Polskę na porażkę zarówno wobec Rosji, jak i Niemiec. Z powodu owej niezależności poglądów Lansing został przez Wilsona zmuszony do rezygnacji. Nawet w trudnym okresie, po zasłabnięciu podczas przemówienia wyborczego w Pueblo w stanie Colorado we wrześniu 1919 roku oraz udarze i paraliżu lewej części ciała doznanych 2 października tego roku, Wilson powstrzymywał się z relegowaniem obowiązków w sferze polityki międzynarodowej wobec swojego Sekretarza Stanu. W późniejszym wywiadzie dla prasy (z 27 września 1920 roku) potwierdził, że nic ufał Lansingowi²⁶. W podobną niełaskę już podczas obrad Konferencji Pokojowej popadł inny bliski współpracownik prezydenta, ²¹ P. Wandycz, France and Her Eastern Allies, 1919-1925, Minneapolis 1962, s. 22-34, 40-43, 104-115. ²⁴ R. Lansing, L. E P o s t, A War of Self-Defense, Washington 1917. ²⁵ Poglądy Lansinga są zawarte w materiałach tego polityka w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie. Okres 1914-1920 został podsumowany w osobnym tomie dokumentów: Robert Lansing Papers 1914-1920; por. także: idem, The Spirit of the Coming Era, Washington 1918. O poglądach na udział Stanów Zjednoczonych w Wielkiej Wojnie istnieje ważne opracowanie: D. M. Smith, Robert Lansing and American Neutrality, 1914-1917, Berkeley 1958. ²⁶ Report of an Interview by William Waller Hawkins, September 27, 1920, [w:] The Papers of Woodrow Wilson, Vol. 66, s. 153-158. Na pytanie dziennikarza o Lansinga Wilson odpowiedział: „Oh Lansing, he wasn’t even true” (ibidem, s. 155). 20 Rozdział 1 płk Edward M. House²⁷. Warto dodać, że Edith Foster - starsza siostra żony Lansinga, Eleanor - była matką Johna Foster Dullesa, późniejszego Sekretarza Stanu, i matką Allena Welsh Dullesa, szefa CIA. Z kolei Eleanor, z którą Lansing zawarł związek małżeński w 1890 roku, była córką szefa Departamentu Stanu w latach 1892-1893, Johna W. Fostera. Następcą Lansinga był założyciel i lider Partii Postępowej (Progressive Party), a jednocześnie wybitny prawnik Bainbridge Colby (1869-1950)²⁸. Przed objęciem stanowiska pełnił funkcję zastępcy Prokuratora Generalnego Stanów Zjednoczonych. Wilson mianował go Sekretarzem Stanu 23 marca 1920 roku, a więc w kluczowym z punktu widzenia wojny polsko-bolszewickiej okresie. Colby sprawował obowiązki Sekretarza Stanu do 4 marca 1921 roku. Jego zdecydowanie antykomunistyczne poglądy nie przekładały się na wsparcie dla postulatów Rzeczpospolitej, był on bowiem zwolennikiem zachowania integralności terytorialnej Rosji aż do upadku komunizmu i powołania w tym państwie demokratycznego rządu, w co niezachwianie wierzył. Jego polityka doprowadziła do odłożonego w czasie, bo datowanego dopiero na rok 1933, uznania Związku Sowieckiego przez Stany Zjednoczone²⁹. Różnił się w tym nawet od House’a, który dostrzegał niepraktyczność całkowitej izolacji Rosji, i to niezależnie od jej ustroju. Charakterystyczne, że Colby został partnerem Wilsona w kancelarii prawnej założonej po zakończeniu kadencji w Białym Domu wiosną 1921 roku. Na poglądy Colby’ego znaczny wpływ wywierał Boris Bachme-tiew, ambasador rządu Kierońskiego w Waszyngtonie, który utrzymał swe wpływy przez cały okres sprawowania urzędu przez wspomnianego Sekretarza Stanu. Kolejnym politykiem posiadającym wpływ na Departament Stanu w tym okresie był założyciel Amerykańskiej Partii Socjalistycznej John Spargo. Posłem w Warszawie mianowany został Hugh Gibson. Urodzony 16 sierpnia 1883 roku w Los Angeles, w rodzinie Francisa, bankiera w First National Bank i nauczycielki. Jego dziad, pastor, zasłużył się w pracy edukacyjnej z Indianami. Od 1908 roku Gibson służył jako sekretarz poselstwa w Tegucigalpa na Hondurasie, potem ²⁷ The Intímale Papers of Colonel House, Vol. 4, s. 512 i nn. ²B Spuścizna archiwalna, złożona przez wdowę po polityku (a jego drugą żonę), znajduje się w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie: Bainbridge Colby Papers 1863-1950. Polityczna biografia o poglądach i działalności w charakterze Sekretarza Stanu: D. M. Smith, Aftermath of War. Bainbridge Colby and Wilsonian Diplomacy, 1920-1921, Philadelphia 1970; o poglądach Col-by’cgo i o polityce w stosunku do Meksyku: idem, Bainbridge Colby and the Good Neighbor Policy, 1920-1921, „Mississippi Valley Historical Review. A Journal of American History”, Vol. 50 (1963), No. 1, s. 56-78; B. W. W i n i d, Polska w polityce zagranicznej prezydenta Woodrow Wilsona w latach 1919-1920, „Teki Historyczne” (Londyn), t. 22 (1999), s. 184-185. ²⁹ A. Mania, Polityka Stanów Zjednoczonych... Polemika na temat postawy Stanów Zjednoczonych wobec uznania Rosji sowieckiej między innymi w: R. P. Browder, The Origins of Soviet-American Diplomacy, Princeton 1953; F. L. S c h u m a n, American Policy Towards Russia Since 1917. A Study of Diplomatic History, International Law and Public Opinion, New York 1928; G. S. M o y e r, Attitude of the United States Towards the Recognition of Soviet Russia, Philadelphia 1926, passim', D. Little, Antibolshevism and American Foreign Policy, 1919-1939: The Policy of Self-Delusion, „American Quarterly”, Vol. 35 (1983), Fall, s. 376-390. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 21 jako drugi sekretarz ambasady amerykańskiej w Londynie (1909-1910), a następnie jako sekretarz poselstwa w Hawanie (1911-1913). Od kwietnia 1914 aż do 1916 roku był sekretarzem poselstwa w Brukseli; angażował się mocno w akcję niesienia pomocy poszkodowanym przez wojnę. Nawiązał wówczas współpracę i przyjazne stosunki z Herbertem Hooverem, którego cenił za zdolności organizacyjne. Współpracował z nim przez kolejne kilkadziesiąt lat, optując za izolacjonizmem Hoovera odnośnie do udziału Stanów Zjednoczonych w kolejnym światowym konflikcie³'¹. Gibson angażował się w prace komisji na rzecz poszkodowanych w Belgii (Commission for Relief in Belgium). Przy tej okazji dał się poznać jako obrońca angielskiej siostry, Edith Cavcll, skazanej przez władze niemieckie na śmierć w 1915 roku, po tym, jak ułatwiła ona 200 Anglikom ucieczkę z internowania na terenie Belgii. Gibson, reprezentujący neutralne jeszcze wówczas Stany Zjednoczone, apelował w tej sprawie do Naczelnego Dowództwa Armii Niemieckiej. Tc i inne wydarzenia opisał w ciekawym, wydanym jeszcze podczas I wojny światowej diariuszu* ³¹. 16 maja 1916 roku przydzielono Gibsona ponownie do ambasady w Londynie, a 28 lutego 1917 roku skierowano go do Departamentu Stanu. W czerwcu i sierpniu 1917 roku odpowiadał za wizytę w Stanach Zjednoczonych delegacji wojskowej Belgii, by w marcu 1918 roku doczekać się przydziału do ambasady w Paryżu. Spełniał w niej obowiązki sekretarza, a we wrześniu tego roku, decyzją Lansinga, przejął dodatkowe zadania w sprawach polskich i czechosłowackich. Od listopada 1918 roku aż do kwietnia 1919 roku pracował jako doradca dyplomatyczny przy American Relief Administration Herberta Hoovera. Decyzja o nominacji Gibsona na placówkę do Warszawy nic była jednoznaczna. Jeszcze w końcu marca jego przełożony był przekonany, że zostanie on przeniesiony do Pragi. Ostatecznie jednak 16 kwietnia zapadła decyzja o skierowaniu go do Polski, na co niewątpliwie wpływ miało doświadczenie we współpracy z instytucjami charytatywnymi. W każdym razie Hoover wystawił Gibsonowi znakomitą rekomendację³². Do Warszawy Gibson przyjechał 28 kwietnia 1919 roku. Jego doświadczenie było szerokie, a okres pobytu na placówkach w Londynie i Paryżu pozwolił na nawiązanie licznych i użytecznych kontaktów. Z drugiej strony praca z Herbertem Hooverem nad sprawami pomocy charytatywnej sprawiła, że także w Polsce mógł skutecznie rozwijać i koordynować zadania w tym zakresie. H. Hoover, H. G i b s o n, The Problems of Lasting Peace, New York 1942. " H. G i b s o n, A Journal from Our Legation... ¹² W oryginale: „1 eannot speak too highly of his abilities nor do 1 feel it would be amiss to mention that he has been in diplomatic service for ten of fifteen years and has reached that point where either he will need promotion or, as the result of his high abilities, he will be attracted from the service. I have known him under the most difficult of circumstances and has never failed in a representation of the United States in the way that all of us would desire, both as to ability, courage and accomplishment in the diplomatic service. To my knowledge, he has been one of your most ardent and constant supporters”. Cyt. za: „List H. Hoovera do prezydenta W. Wilsona, Paryż, 25 III 1919”, [w:j Two Peacemakers in Paris..., s. 83-84; Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator, t. 2: Ameryka Północna i Południowa 1918-2007, red. K. Szczepanik, A. Herman--Łukasik, B. Janicka, Warszawa 2008, s. 159, Biblioteka Polskiej Dyplomacji. 22 Rozdział I Poglądy polityczne Gibsona można poznać zarówno z jego oficjalnych wypowiedzi, publikacji, diariusza przechowywanego w Instytucie Hoovera, jak wreszcie z depesz i raportów nadsyłanych z Warszawy. Niewątpliwie antykomunista, ukształtowany ideowo w rodzinnym środowisku, zachowywał wszakże umiar w werbalizowaniu swych poglądów. Gibson potrafił jednak zasygnalizować swoje preferencje polityczno-ideowe w czasie sprawowania obowiązków posła w Rzeczpospolitej (1919--1924). W kilku raportach zdecydowanie optował za jasnym określeniem polityki mocarstw wobec Polski, traktując ją jako zaporę przed komunistyczną inwazją³³. Bardzo dobrą opinię o swym przełożonym wydał sekretarz poselstwa w Warszawie Jay Pierrepont Moffat. W swych wspomnieniach podnosi jego znakomite profesjonalne przygotowanie, poczucie humoru, a także pozycję w korpusie dyplomatycznym w Warszawie. Stosunki Gibsona z Piłsudskim były bardzo dobre. Takie też relacje udało mu się nawiązać z ministrem spraw zagranicznych, Stanisławem Patkiem, który często bywał w poselstwie. Gibson posiadał również przychylność polskiej arystokracji, z którą rozwinął zażyłość trwającą, jak pokazał czas, przez dziesięciolecia³⁴. Nad Gibsonem ciąży opinia o jego rzekomym antysemityzmie. W szeregu raportów, raczej beznamiętnie, podaje on przykłady zachowania niektórych osób i organizacji żydowskich jako niesłużące interesom Stanów Zjednoczonych i ułożeniu wzajemnych stosunków obu narodowości w granicach Rzeczpospolitej. Piszą o tym aspekcie sprawy autor rozprawy doktorskiej o Gibsonie oraz prof. Kapiszew-ski. W tym kontekście warto zacytować notę Franka Polka, zastępcy Lansinga, przesłaną na jego biurko 23 czerwca 1919 roku: Departament okazał panu [ambasadorowi Abramowi - J. C.] Elkusowi wszystkie raporty Gibsona. Elkus z kolei pokazał te raporty panom Schiff, sędziemu Magra-der, Rosenowi, Walcoltowi, Mossburgowi, Straussowi i Stephenwise’owi. Elkus potwierdził, że wszystkie wymienione osoby są całkowicie usatysfakcjonowane rozstrzygnięciami podjętymi przez departament oraz wyraziły pełne zaufanie wobec Gibsona³⁵. ³³ R. R. S w c r c z c k, „The Diplomatic Career of Hugh Gibson 1908-1938”, rozprawa doktorska obroniona na uniwersytecie Iowa w roku 1972, mps; A. K a p i s z e w s k i, op. cit.; J. C i -s e k, Poseł Stanów Zjednoczonych Hugh Simmons Gibson o Józefie Piłsudskim w okresie wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920, [w:] Naród - państwo, Europa Środkowa w XIX i XX wieku. Studia ofiarowane Michałowi Pułaskiemu w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. A. Patek, W. Rojek, Kraków 2006, s. 137-146, 287-292; zob. teksty Gibsona w „Time” z 26 XI 1923, 18 VII 1927, 8 11 1932 (gdzie Gibson znajduje się na stronie tytułowej tygodnika); pośmiertny artykuł zamieszczony w „The New York Times”, 13 XII 1954; wspomnienia przyjaciół i współpracowników w: P. C. G u 1 p i n, Hugh Gibson, 1883-1954. Extracts from His Letters and Anecdotes from His Friends, introd. H. Hoover, New York 1956. ³⁴ The Moffat Papers..., s. 7-44; J. C i s c k, Amerykanin w Krakowie. Nieznana relacja posła Hugh Gibsona z 1919 roku, [w:] Myśl i Polityka. Księga Pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jackowi Marii Majchrowskiemu, red. B. Szlachta, t. 3, Kraków 2011, s. 287-293, gdzie między innymi znajduje się opis spotkań Gibsona z Pusłowskimi, Potockimi i Radziwiłłami. ³⁵ Hoover Institution, Stanford University, Stanford, California (dalej: Hl), Hugh Gibson Papers, 1900-1957, Box 92. W oryginale: „Department has shown Mr. Elkus all of Gibson’s reports. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 23 Zagadnieniom tym poświęcona jest obszerniejsza monografia prof. Kapiszew-skiego, której kwerenda źródłowa nie jest znacznie rozszerzona w stosunku do niniejszej pracy. Trudno więc znaleźć uzasadnienie do powtarzania ustaleń zaoferowanych przez wspomnianego Autora³⁶. Misja dyplomatyczna Stanów Zjednoczonych w Warszawie urzędowała przy ulicy Senatorskiej 37. Obok Gibsona w jej skład wchodzili: John Campbell White, który był pierwszym sekretarzem poselstwa, Jay Pierrepont Moffat jako drugi sekretarz oraz trzeci sekretarz A. U. Sartorius. W skład poselstwa wchodził także sekretarz do spraw handlu Louis E. Van Norman, któremu pomagała żona L. E. Van Norman³⁷. Jay Pierrepont Moffat urodził się w 1896 roku, a misja w Warszawie była początkiem jego kariery w Departamencie Stanu. Po wyjeździć Gibsona na urlop zdrowotny do Waszyngtonu był zastępcą Johna C. White’a. W późniejszym okresie Moffat reprezentował Stany Zjednoczone na międzynarodowych konferencjach, a od 1940 roku aż do śmierci w 1943 roku był posłem w Kanadzie. Attache wojskowym był major (potem podpułkownik) kawalerii Elbert Farman. Zastępcą attache był kapitan korpusu artylerii Horace L. McBride. McBride urodził się w 1894 roku, w 1916 roku ukończył akademię wojskową w West Point, po czym służył w Amerykańskim Korpusie Ekspedycyjnym w Europie. Wiosną 1919 roku został przydzielony do attachatu w Warszawie. Podczas II wojny światowej jako generał major brał udział w bitwie pod Bulge. Zmarł w 1962 roku. Farman określił jego obowiązki następująco: „McBride będzie odpowiedzialny za przygotowanie raportów wojskowych. Będzie także odpowiedzialny za sprawy organizacyjne, będzie też moim Sekretarzem”. Kolejnym zastępcą attaché był ppor. Trevor Washington Swett. Swett urodził się w 1893 roku, w latach 1911-1915 studiował na Harvardzie, a po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny służył we Francji. W 1919 roku uzyskał awans do stopnia podporucznika, a już podczas służby w Warszawie na porucznika. Poznał tu i poślubił swoją pierwszą żonę, Marjorie Paret, która pracowała dla YWCA. Po zakończeniu misji w Warszawie Swett był attache wojskowym Stanów Zjednoczonych do Estonii, Litwy i Łotwy (1924-1928), a podczas II wojny światowej służył w sztabie 7 Armii w stopniu pułkownika. Zmarł w 1967 roku. Jego zadania Farman określił tak: „Sweet, gdy przyjedzie [do Warszawy - J. C.], wykonywał będzie zadania w terenie. Natychmiast wyjedzie do Wilna i będzie odwiedzał to miasto rcgulamic”³s. Attachât wojskowy urzędował w hotelu Bristol, Farman zajmo- Elkus in tum has shown these reports to Messrs. Schiff, Judge Magradcr, Rosen, Walcott, Mossburg, Strauss and Stcphcnwisc. Elkus advises that all these persons arc entirely satisfied with rulings of the Department and have a feeling of the utmost confidence in Gibson himself’. ¹⁶ A. K. a p i s z c w s k i, op. oil. ¹⁷ Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku (dalej: 1JP-NY), Archiwum Michała Mościckiego, t. 3/2, Liste du Cors Diplomatique a’ Varsovie dans l’Ordrc de la Remise des Lettres de Creance. 1JP-NY, Archiwum Osobowe, Kolekcja Wł. Żeleńskiego, maszynopis wspomnień ppłk, barmana, s. 10-11 : „McBride is to work on the Military Monograph. He is also in charge of the administration in general - my Executive Officer. [...] Sweet, when he comes, is to do almost entirely 24 Rozdział 1 wał lokal przy Bielańskiej 14, a Swett przy Smolnej 15. Poseł Gibson zamieszkiwał przy Senatorskiej 37, a Louis van Norman, który był radcą handlowym, przy Siennej 33. Wśród oficerów attachatu wymienia się także mjr. J. Fabicha, oficera artylerii. Był on wnukiem emigrantów z Polski, a podczas I wojny światowej organizatorem ośrodków szkolenia we Francji. Na własną prośbę został przydzielony do attachatu wojskowego w Warszawie. Farman napisał o jego obowiązkach w Warszawie: „Będzie wykonywał zadania finansowe, oraz [redagował - J. C.] sprawy ekonomiczne i polityczne okólników, tak jak chce tego Wydział Wywiadu”* ³⁹. Okólnikami nazywano obszerniejsze, pogłębione opracowania wybranych zagadnień. Przygotowywano je zwykle w trybie miesięcznym lub na żądanie przełożonych. Raporty sygnował najczęściej Farman, ale zawierały one również opinie i ekspertyzy innych oficerów. Attache wojskowy Stanów Zjednoczonych w Warszawie Elbert Farman (1887--1984) był absolwentem akademii w West Point (promocja w 1909 roku), a dodatkowo pobierał edukację w Angers we Francji i w Niemczech. W związku z tym posiadał biegłą znajomość języka francuskiego i niemieckiego, a ponadto władał hiszpańskim i był nawet lektorem tego języka w West Point. Już w 1912 roku Farman odwiedził Warszawę i zachował w pamięci pozytywny obraz miasta. Do 1917 roku służył na pograniczu meksykańskim, walcząc z oddziałami Pancho Villi, ale po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny w Europie został wezwany do Waszyngtonu, gdzie otrzymał przydział do wywiadu wojskowego w Amerykańskim Korpusie Ekspedycyjnym (American Expeditionary Force, AEF) W tym samym czasie, w początkach 1918 roku, rozpoczęto reformę służby i budowę struktur Wywiadu Wojskowego (Military Intelligence Division, MID). Farman otrzymał przydział jako szef Oddziału II w 4 Dywizji na terenie Francji, ale w istocie go nie objął. W zamian został skierowany do dywizji „irlandzkiej”, a potem do szkoły sztabu wojskowej w Langres, gdzie otrzymał rozkaz dowódcy AEF gen. Pershinga wzywający do Chaumont. Tu gen. Nolan skierował go jako oficera łącznikowego do sztabu gen. Phillipe’a Petaina, w którym Farman pozostał także po zawieszeniu broni -najpierw w Metz, a potem w Chantilly. Awans na attache wojskowego do Warszawy otrzymał w Paryżu i w marcu 1919 roku wyjechał do Polski. Farman pozostawił po sobie wspomnienia, które staraniem Władysława Żeleńskiego, krewnego jego żony, Anny z domu Bohomolec, zostały poszerzone o ustną relację z 1976 roku i udostępnione w języku polskim na łamach nowojorskiej „Niepodległości”⁴⁰. Warto dodać, że wdowa po Farmanie zapisała na rzecz Instytutu Piłsudskiego w Nowym Jorku znaczny spadek⁴¹. field duty. He goes at once to Vilno (sic!) to remain there off and on. [...] He is to do the financial work and the economic and political sections of the Monograph which MID wants”. Por. W. Żele ń s k i, op. cit., s. 170-192. ³⁹ 1JP-NY, Archiwum Michała Mościckiego, t. 3/2, Listę du Cors Diplomatique a’ Varsovic dans l’Ordre de la Remise des Lettres de Crcance. ⁴⁰ W. Ż e 1 e ń s k i, op. cit., s. 170-192. ⁴¹ P. G u 1 d a, Prezent od pułkownikowej, „Przegląd Polski” (Nowy Jork), 16 IX 2005. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 25 Wspomniane wyżej uwarunkowania, a więc współdziałanie służby dyplomatyczno-konsularnej Stanów Zjednoczonych ze sztabem AEF w Paryżu i rola tego organu jako pośrednika w dystrybucji korespondencji dyplomatyczno-wojskowcj z Warszawy do Waszyngtonu, uzasadniają przybliżenie podstawowych danych dotyczących wywiadu wojskowego Stanów Zjednoczonych. W dalszej części pracy zostanie dowiedzione, że obecność na froncie wojny polsko-bolszewickiej i w innych miejscach oficerów attachatu wojskowego tego państwa miała na celu zbieranie informacji dotyczących bolszewizmu, taktyki i strategii na wschodnim teatrze działań wojennych, spraw gospodarczych, a także uwarunkowań społecznych. Dotyczyło to nic tylko Rzeczpospolitej, ale również Rosji bolszewickiej, Niemiec, Litwy oraz Ukrainy. Porównanie warunków wojny oraz udziału kawalerii i lotnictwa było przedmiotem osobnych, obszernych raportów Farmana, a nawet jego publikacji w periodykach specjalistycznych⁴². W raportach z Warszawy podkreśla on różnice pomiędzy zachodnim frontem okresu I wojny światowej a doświadczeniem wojny amerykańsko-meksykańskiej z Pancho Villa oraz frontem wojny polsko-bolszewickiej. Farman i inni oficerowie przedstawiali także swoje opinie co do zakresu granic Rzeczpospolitej. Raporty i dokumenty wojskowe przygotowane (lub pozyskane) w Warszawie kierowano przez Paryż do Wywiadu Wojskowego. Wgląd w te materiały miał także Departament Stanu. Przed ich dalszą ekspedycją z Paryża do Waszyngtonu nadawano im w sztabie AEF klauzule tajności. Z tego powodu na wielu depeszach figurują dwa podpisy: jeden autora raportu, drugi oficera w Paryżu, który odpowiadał za dalszą ekspedycję do Waszyngtonu. Tym oficerem był pułkownik T. Bentley Mott (1865-1952), jeden z najbliższych współpracowników gen. Pershinga, dowódcy AEF. Mott studiował z Pershingiem na tym samym roczniku w West Point. Awans oficerski uzyskał w 1886 roku, podczas I wojny światowej służył jako oficer łącznikowy pomiędzy Pershingiem a Fochem. Przez kolejne 10 lat był attache wojskowym Stanów Zjednoczonych we Francji. Procedura, o której mowa, była do pewnego stopnia wynikiem pragmatyki stosowanej w schyłkowych miesiącach Wielkiej Wojny. Po jej zakończeniu i pomimo postępującej demobilizacji AEF, sztab AEF w dalszym ciągu traktowano jako centrum dystrybucji korespondencji wojsko-wo-dyplomatyczncj z placówek położonych w Europie. Chodziło rzecz jasna także i o analizę dostarczanych materiałów z wojskowego punktu widzenia. Poszukiwano ewentualnych zagrożeń dla AEF oraz danych do analizy sytuacji w odniesieniu do całej palety zagadnień, od zagrożenia bolszewickiego po sytuację wewnętrzną Niemiec. Raporty i depesze nadsyłane z Warszawy były pod tym względem bardzo wartościowe. Amerykański wywiad wojskowy powstał mniej więcej w tym czasie, kiedy dokonano reform służby dyplomatycznej Stanów Zjednoczonych. MID powołano w 1885 roku, kiedy to Adiutant Generalny Armii gen. Richard C. Drum upoważnił mjr. Williama J. Volkmara do zorganizowania wydziału wywiadu wojskowego. ⁴² E. Farman, The Polish-Bolshevik Cavalry Campaigns of 1920, „The Cavalry Journal”, Vol. 30(1921), No. 124. 26 Rozdział I Funkcjonował on w pierwotnej strukturze przez 4 lata. 12 kwietnia 1889 roku przeszedł reorganizację i trafił już jako osobny wydział pod osobistą kontrolę Adiutanta Generalnego. Na tej podstawie zorganizowano sieć attachatów wojskowych w głównych stolicach, między innymi w Berlinie, Wiedniu i Sankt Petersburgu⁴³. Kolejna reforma przyszła w 1903 roku, kiedy Sekretarz Departamentu Obrony (Secretary of War) Eliahu Root polecił przeniesienie MID do struktur szefa Sztabu Generalnego. Na tej podstawie z dniem 15 sierpnia 1903 roku MID stał się Oddziałem II Sztabu Generalnego. Pewnym krokiem wstecz okazała się podjęta w 1910 roku decyzja o umieszczeniu wszystkich spraw związanych z informacją, w tym wywiadem, w nowo utworzonym dziale War College Division. Uważano, że w warunkach pokoju i oddalenia od ewentualnych konfliktów sprawy wywiadu można traktować jako zadanie o charakterze naukowym. I wojna światowa wywołała reformy w odwrotnym kierunku. Po włączeniu się Stanów Zjednoczonych do wojny zapadła decyzja o reorganizacji Sztabu Generalnego. Na podstawie rozkazu ogólnego Departamentu Obrony (War Department) nr 14 z 9 lutego 1918 roku wszelkie sprawy wywiadowcze zostały skupione w Wydziale Wykonawczym MID⁴⁴. Kolejne zmiany nastąpiły 26 sierpnia 1918 roku. Na podstawie rozkazu z tego dnia MID stanowić miał organ zarządzany przez szefa Wywiadu Wojskowego w randze zastępcy Szefa Sztabu Generalnego. Oznaczało to podniesienie rangi tej gałęzi służby. Główną postacią w dziele reformy był Ralph Henry Van Deman (1865-1952), który służył w MID od 1897 roku. Van Demana określa się jako ojca amerykańskiego wywiadu wojskowego. Trafił do wojska jako lekarz w 1893 roku, ale już w 1897 roku przeniesiono go do wywiadu. Tu dał się poznać jako specjalista-kartograf. Nieprzeciętne zdolności skutkowały dalszymi awansami. W 1917 roku powierzono mu reformę MID. W wyniku wspomnianych reform struktura wewnętrzna MID dzieliła organ na dwa główne Wydziały, w ramach których funkcjonowało ogółem 12 Sekcji. Wywiad, zwany Positive Branch, miał charakter ofensywny, a Kontrwywiad (Negative Branch) był skierowany na przeciwdziałanie zagrożeniom dla bezpieczeństwa państwa. Wywiad dzielił się na Sekcje: MI-1: Administracyjną, MI-2: Informacyjną, MI-5: Atachatów Wojskowych (Military Attache), MI-6: Tłumaczeń (Translation), MI-7: Kartografii i Fotografii (Maps and Photographs), MI-8: Kodowania i Deszyfrowania (Codes and Ciphers), MI-9: Instruktażu Wywiadu Frontowego (Combat Intelligence Instruction). ⁴³ J. P. F i n n e g a n, Military Intelligence, Washington 1998; M. B. P o w c, E. E. W i 1 s o n, The Evolution of American Military Intelligence, Ft. Huachuca (Arizona) 1975. ⁴⁴ National Archives and Records Administration at College Park, Maryland (dalej: NA), Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic, and Military Conditions in Poland and the Baltic States 1918-1941, Records of the War Department General and Special StalTs, Record Group 165, Microfilm Publications. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 27 Kontrwywiad dzielił się na Sekcje: MI-3: Kontrwywiad Armijny (Army Section Counterespionage), Ml-4: Zwalczanie Wpływów Państw Obcych. Kontrola korespondencji cywilnej (Foreign Influence; Correspondence within civilian community), Ml-10: Media (News Censorship), Ml-11 : Kontroli paszportowej i portów morskich [wjazdu na teren Stanów Zjednoczonych], (Travel, Passport and Port Control), Ml-13: Zwalczania przestępczości gospodarczej (Fraud)⁴⁵. Struktura i oznaczenia poszczególnych działów miały o tyle istotny wpływ, że pojawiały się na korespondencji i depeszach sortowanych w Paryżu przed ich dalszą ekspedycją za ocean. Pozwalały także odszyfrować znaczenie danej informacji dla odbiorców korespondencji. Funkcję zastępcy szefa (Executive Assistant) MID pełnił w tym okresie gen. Campbell. Oficerem odpowiedzialnym za przygotowanie dziennych raportów o sytuacji wojskowej we wszystkich krajach będących w obszarze zainteresowania MID był Situation Officer, płk Manson. Natomiast za publikacje tego działu, przeznaczone dla przełożonych czy na inne potrzeby, odpowiedzialny był kpt. Bunn. Sekcją Administracyjną (Administrative Branch) kierował mjr McCarron, Sekcją Kadr oraz Biurem (Office Managment) - kpt. Watson, a Działem Wywiadu -płk Dunn. MI-2, zwana też Collection Section, zajmowała się zbieraniem wszelkich informacji oraz studiowaniem danych i ich selekcją. Na tej podstawie sporządzano analizę i ocenę strategiczną sytuacji. Kolejną sekcją była Ml-5 zajmująca się obsługą 33 attachatów wojskowych Stanów Zjednoczonych. Poza attachatami zbieraniem informacji na terenie krajów akredytowania zajmowała się sieć agentów rekrutowanych z miejscowej ludności. W tym dziale szkolono również agentów do działań specjalnych. Poza tym działała sekcja tłumaczeń MI-6 odpowiedzialna za przekłady wydawnictw i materiałów znajdujących się w obszarze zainteresowania Departamentu Wojny. Wchodziło w ten zakres także tłumaczenie prasy codziennej oraz tworzenie biblioteki materiałów w językach obcych. Egzaminowano tu również kandydatów do służby w attachatach. Wedle raportu polskiego attache wojskowego w Waszyngtonie w okresie wojny z bolszewikami tłumaczono w tej sekcji materiały z języka francuskiego, niemieckiego, włoskiego, hiszpańskiego, rosyjskiego, holenderskiego, greckiego, szwedzkiego, duńskiego, norweskiego i portugalskiego. Nie wymieniono w tym wykazie polskiego, stąd tak duże znaczenie dla budowania obrazu sytuacji miały informacje oficerów attachatu wojskowego w Warszawie⁴⁶. Rosło znaczenie sekcji MI-7, która zajmowała się przygotowywaniem informacji na temat sieci dróg, linii kolejowych, arterii wodnych, planów miast oraz, ogólnie rzecz biorąc, map i fotografii użytecznych z militarnego punktu widzenia. W tym dziale przygotowywano także „monografie” poszczególnych państw. Pod tym pojęciem ro ⁴⁵ M. B. P o w c, E. E. W i 1 s o n, op. cit., s. 18-25. ⁴⁶ IJP-NY, Adiulantura Generalna Naczelnego Wodza, t. 67B/2, Gen. Zygmunt Brynk, Military Intelligence Division. Director of Military Intelligence, raport, niedatowany (1920), k. 34-35. 28 Rozdział 1 zumiano większe, często kilkudzicsięciostronicowe opracowania zawierające dane wojskowe, polityczne, gospodarcze i z kilku innych dziedzin, zależnie od potrzeb. Zajmowano się tu również kompilacją obcych materiałów o podobnym charakterze. Kontrwywiadem kierował płk Coxe. Najważniejsze były tu sekcje MI-4 oraz MI-10 zajmujące się zwalczaniem propagandy obcej, studiowaniem wydawnictw obcych w kraju i poza granicami. Dział ten dbał o ochronę instalacji wojskowych na terenie Stanów Zjednoczonych. News Section przejmowała obce depesze i inne formy komunikacji w językach obcych. Sekcja MI-11 (Travel Section) informowała o podróżach podejrzanych osób na terenie Stanów Zjednoczonych, a sekcja zajmująca się zwalczaniem przestępstw gospodarczych (Fraud Section, MI-13), z mjr. Petersem na czele, koncentrowała uwagę na nadużyciach w siłach zbrojnych⁴⁷. Struktura Centrali nie do końca odpowiadała potrzebom wojsk przewiezionych po wkroczeniu Stanów Zjednoczonych do Francji. W tych warunkach Pershing przeprowadził pionową reorganizację służby wywiadowczej w Amerykańskim Korpusie Ekspedycyjnym. Korpus liczył 42 dywizje w polu, które wraz z oddziałami zaopatrzenia liczyły 1 042 000 żołnierzy. Każda armia, korpus i dywizja AEF posiadały skróty dla wydziału wywiadowczego - G2, każdej brygady - B2, pułku (regiment) - R2, batalionu - Bn2. Na poziomie kompanii (squadron) był to S2. Przez to raporty kierowane do przełożonych posiadały odpowiednią sygnaturę rozpoznawczą. Na szczeblu Armii G2 dzielił się na 5 wydziałów, którym nadano odpowiednie litery alfabetu od „A” do „E”, a te z kolei podzielone były na Sekcje: G2A (Information): 1 - „Ordre de Bataille” (Order of Battle) i wywiadu strategicznego, 2 - Tłumaczeń oraz wywiadu technicznego (Translation, Interpretation and Technical Intelligence), 3 - Map szczegółowych (lokalnych) i zwiadu lotniczego (Situation maps and Aerial Reconnaissance), 4 - Badań teatru wojny (Summaries and Terrain Studies), 5 - Rozpoznania celów dla artylerii (Artillery Target Development), 6 - Nasłuchu radiowego i służby kurierskiej gołębi (Radio Intelligence and Carrier Pigeons), 7 - Dystrybucji materiałów propagandowych G2 (Dissémination and G2 Journal). G2B (Secret Service) dzielił się na następujące Sekcje: 1 - Kontrwywiadu i dochodzeń w sprawach zbrodni wojennych (Countercspio-nage Policy and Investigation of Atrocities), 2 - Dystrybucji informacji ze źródeł niejawnych i kontroli środków przeznaczonych na pracę wywiadowczą (Dissémination of Information from Secret Sources and Control of Intelligence Contingency Funds), ⁴⁷ Ibidem. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 29 3 - Indeks danych osobowych osób podejrzanych, nadzór nad cywilami i nadzór operacji kontrwywiadowczych (Index of Suspeets, Control of the Civil Population and Counterespionage Operations). Armijny G2C był odpowiedzialny za przygotowanie map oraz komunikację dźwiękową i sygnalizację świetlną (maps andsound andflash ranging). Cenzurą zajmował się G2D, podzielony na następujące Sekcje: 1 - Kontakty z prasą i cenzura prasy (Press Relations and Press Ccnsorship), 2 - Kodyfikacja cenzury, kontrola poczty i telegrafu (Ccnsorship Regulations and Postał and Telegraphie Ccnsorship), 3 - Cenzura filmów, fotografii oraz kontrola przyjezdnych (Photograph and Movie Ccnsorship and Visitors). G2E (Intelligence Corps) zajmował się administracją i kierowaniem służbą ochrony wywiadu (Corps of Intelligence Police)⁴’. Za reorganizację MID we Francji odpowiedzialni byli płk Van Deman oraz płk Dennis E. Nolan. Depeszami i raportami z Polski zajmowała się głównie G2A1. Sygnatury tego rodzaju pojawiają się na korespondencji amerykańskiego attachatu wojskowego z Warszawy. Pozwalają one na odtworzenie wagi danego materiału, potwierdzają też, że raporty i depesze były analizowane w pierwszej kolejności przez europejskie agendy amerykańskiego wywiadu wojskowego, które kwalifikowały je przed dalszą ekspedycją. Ten naturalny w swym założeniu proceder był uzasadniony przed powrotem Amerykańskiego Korpusu Ekspedycyjnego do Stanów Zjednoczonych i podczas obecności prezydenta i Sekretarza Stanu na konferencji pokojowej. Okazuje się jednak, że korespondencja wojskowa z Warszawy była procedowana przez Paryż także po czerwcu 1919 roku, praktycznie przez cały okres wojny z bolszewikami. Stąd uzasadnienie dla przybliżenia wspomnianej struktury wywiadu i jej modus operandi w omawianym okresie czasu. Odpowiednikiem Gibsona w Waszyngtonie był książę Kazimierz Lubomirski (1869-1930), który już w 1900 roku odbył dłuższą podróż po Stanach Zjednoczonych i uchodził za znawcę spraw amerykańskich. Niemałe znaczenie w nominacji posiadał fakt, że jako zamożny arystokrata mógł pokrywać znaczną część wydatków poselstwa z własnej kieszeni. Jego nominacja została podpisana 24 maja 1919 roku, natomiast wyjazd do Stanów Zjednoczonych nastąpił kilka miesięcy później. Lubomirski przybył do Nowego Jorku 28 października 1919 roku, ale listy uwierzytelniające złożono dopiero 15 maja 1920 roku* ⁴⁹. Opóźnienie wynikało z częściowego paraliżu prezydenta (2 października 1919 roku), którego skutki ograniczyły jego aktywność publiczną. ⁴" Rozkaz Naczelnego Dowództwa Amerykańskiego Korpusu Ekspedycyjnego nr 8 z 5 VII 1917 (General Order #8, HQ AEF, France, July 5, 1917). Rozkaz opublikowano w United Stales Army in the World War, 1917-1918: Bulletins, GHQ, AEP [published by Historical Division, Department of the Army], Washington 1948, s. 13-14. ⁴⁹ Zob. Stosunki dyplomatyczne Polski..., t. 2, s. 160. 30 Rozdział I Zastępcą Lubomirskiego w randze posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego został Franciszek Pułaski (1875-1956). Przed objęciem obowiązków Pułaski służył w Tymczasowej Radzie Stanu, a potem organizował Biuro Prac Kongresowych na użytek delegacji na konferencję pokojową. W latach 1920-1921 stacjonował na placówce w Waszyngtonie, a następnie (1921-1922) w Charkowie. Był długoletnim dyrektorem Biblioteki Polskiej w Paryżu. Radcą poselstwa mianowano znającego stosunki amerykańskie Michała Kwapiszewskiego (1884-1981), który pracował na placówce w Waszyngtonie od 1919 do 1923 roku. W 1923 roku awansował na chargé d’affaires w Waszyngtonie. Następnie służył w Norwegii (1924--1927), Jugosławii (1928-1929) oraz ponownie w Waszyngtonie (1940-1941). Sekretarzami poselstwa zostali Leon Berenson (1882-1941) i Józef Sułkowski. Berenson był adwokatem, obrońcą w procesach politycznych. W Waszyngtonie służył od 1920 do 1923 roku. Podczas II wojny światowej odmówił ucieczki z Warszawy i zginął w getcie 23 kwietnia 1941 roku. Radcą handlowym został znany przemysłowiec Hipolit Gliwic (1878-1943). W 1926 roku powołano go na stanowisko ministra przemysłu i handlu. Attaché wojskowym został natomiast były oficer armii carskiej gen. Zygmunt Brynk. Ze względu na znaczne skupisko Polonii już 1 lipca 1919 roku powołano Konsulat Generalny RP w Nowym Jorku, który podczas opisywanych poniżej wydarzeń odegrał znaczną rolę jako centrum komunikacji, a nawet, pośrednio, rekrutacji ochotników. W Pittsburgu, gdzie mieszkało wówczas wielu robotników przemysłu węglowego i stalowego, powołano Konsulat z dniem 15 marca 1920 roku, a 1 czerwca 1920 roku konsulat w Chicago. Konsulaty polskie funkcjonowały także w Buffalo i San Francisco; ten ostami przeniesiono następnie do Detroit⁵⁰. Ich odpowiednikiem w Polsce był konsulat Stanów Zjednoczonych w Warszawie, zajmujący się sprawami mniej licznej, ale ruchliwej społeczności amerykańskiej w Polsce, w tym sprawami repatriantów ze Wschodu, a w późniejszym okresie także byłych żołnierzy armii gen. Hallera, którzy w drugiej fazie wojny z bolszewikami wyrazili gotowość powrotu do Stanów Zjednoczonych. Konsulat urzędował przy Alejach Jerozolimskich 35, konsul miał siedzibę przy Jasnej 11. Obowiązki Konsula Generalnego wypełniał Leon Keena, przy pomocy konsulów M. Huddle i M. Rankin oraz wicckonsulów L. A. Gourleya i M. Dalseresa. Konsulat odegrał istotną rolę w przygotowaniu ewakuacji obywateli Stanów Zjednoczonych podczas nawały sierpniowej 1920 roku⁵¹. Nie omawiamy tu obszerniej struktury polskich agend wywiadowczych, stanowiących odpowiednik amerykańskich, gdyż historycy krajowi przybliżyli już podstawowe dane. Oddział II Informacyjny Naczelnego Dowództwa umieścił sprawy Ameryki Północnej w Sekcji I (Biuro Ewidencyjne), której szefem był w 1919 roku ⁵⁰ B. W. W i n i d, Posłowie polscy w Stanach Zjednoczonych w latach 1919-1929, „Dzieje Najnowsze” (Warszawa), R. 21 (1989), nr 4, s. 3-8; Stosunki dyplomatyczne Polski..., t. 2, s. 159. ⁵¹ 1JP-NY, Archiwum Michała Mościckiego, t. 3/2, Liste du Cors Diplomatique a’ Varsovie dans l’Ordre de la Remise des Lettres de Creance. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 31 kpt. Wiedman. Wydział VII tej Sekcji zajmował się Ameryką, Japonią, Chinami i Syberią, dysponując etatami dla trzech osób⁵². Operacje wywiadowcze realizowała Sekcja II, której szefem był mjr Ignacy Matuszewski. Wydział III Ofensywny A wymienionej wyżej Sekcji kierował operacjami w Niemczech, Gdańsku, Austrii, Szwajcarii, Belgii, państwach skandynawskich, Anglii i Ameryce. W Centrali obejmował trzy etaty⁵³ - chociażby w ich liczbie jest widoczne ograniczone zainteresowanie sytuacją w Stanach Zjednoczonych⁵⁴. Nic spodziewano się z tego kierunku agresji ani antypolskiej penetracji, z czego zdaje się wynikać potraktowanie tego państwa przez polski wywiad w sposób drugorzędny. Rozbudowane podczas 1 wojny światowej struktury konsularne i wywiadowcze Stanów Zjednoczonych dostarczały informacji o polskich sprawach z dużą regularnością i precyzją. Zasadniczo można je podzielić na kilka kategorii. Pierwszą stanowiły wewnętrzne sprawy amerykańskie. W tym obszarze odnotowywano aktywność propiłsudczykowskicgo, założonego jeszcze w 1912 roku Komitetu Obrony Narodowej (KON) z siedzibą władz w Chicago. Już przed wojną organizowały one pomoc materialną oraz transfer ochotników do Legionów Polskich. Trzeba podkreślić, że pomimo opcji na niepodległość, realizowanej za biernym przyzwoleniem państw centralnych, KON nic ucierpiał z powodu wspomnianego wyżej oparcia swych nadziei politycznych na linii Piłsudskiego. Drugą kategorią dokumentacji archiwalnej dotyczącej spraw polskich w omawianym okresie są doniesienia dotyczące Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) w Paryżu. Punktem odniesienia dla oceny tego środowiska były doniesienia służb dyplomatycznych i konsularnych z Paryża, Rzymu, Szwajcarii, Londynu i innych państw. W 1918 roku ważną i trudną do rozwiązania sprawą okazały się certyfikaty poświadczające narodowość polską. KNP chciał bowiem uzyskać zgodę na wystawianie takich dokumentów dla Polaków osiedlonych w Stanach Zjednoczonych. Ważną sprawą było również uformowanie przedstawicielstwa KNP w Ameryce Północnej. Oba zagadnienia nastręczały kłopotów prawnych, jako że KNP był traktowany jedynie jako reprezentant interesów polskich w antycypacji budowy polskiego państwa. KNP był uzależniony finansowo od Francji, co wielokrotnie podnoszono w argumentacji wewnętrznej pomiędzy Departamentem Stanu, Departamentem Sprawiedliwości i Departamentem Wojny. W traktowaniu KNP jako reprezentanta interesów polskich Departament Stanu nic posuwał się tak daleko jak Francja, szczególnie po 11 listopada 1918 roku. Wypływało to z kilku przesłanek. KNP był traktowany jako organizacja o prawicowym programie, co dla demokratycznej administracji Wilsona stanowiło pewną przeszkodę. Po dru- ⁵² 1JP-NY, Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza, t. 7/2, k. 1. ⁵³ Ibidem; 1JP-NY, Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza, t. 12/3, Spis polskich attache wojskowych poza granicami według stanu z 1 X 1920, k. 11-12. ⁵⁴ A. P e p ł o ń s k i, Oddział U Sztabu Generalnego NDWP: Zarys organizacji i działalności (1919-1920), „Wojskowy Przegląd Historyczny” (Warszawa), R. XXXIX (1994), nr 1-2, s. 88 i nn. oraz inne prace tego autora. Por. R. Czarnecka, Oddział 11 Sztabu Głównego (Generalnego) w łatach 1921-1939. Zarys organizacyjny i przegląd zawartości inwentarza, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2006, nr 28, s. 64-68. 32 Rozdział 1 gic, wskutek dobrego rozeznania sytuacji, opartego na doniesieniach z kilku placówek, dostrzegano, że KNP i obóz narodowy nie reprezentują całej opinii politycznej na ziemiach polskich. Ważnym argumentem było to, iż Piłsudski skutecznie zdobył władzę w Warszawie i prezentował postępowy program reform społecznych. Krytyka wobec Piłsudskiego ze strony KNP, która docierała do placówek dyplomatycznych i kancelarii poza Polską, okazała się kontrproduktywna. Nie od rzeczy będzie przypomnieć tezę Jacka Ryszarda Wędrowskiego, który - opisując pewien regres wpływów KNP u Wilsona - wskazuje na trudny charakter Dmowskiego i nadmierne dążenie do majoryzacji. Historyk ten wspomina, że krytyka Dmowskiego pochodziła także z kół żydowskich w Ameryce⁵⁵. W każdym razie opinie polityczne i analizy sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej w Polsce w latach 1917 i 1918 stanowią najciekawszą kategorię dokumentacji archiwalnej. Jej znaczenie polega także na uzupełnianiu wniosków i rozszerzaniu argumentacji Inquiry - komórki powołanej dla opracowania stanowiska Stanów Zjednoczonych. Niewątpliwie raporty te stanowiły ważny element w określaniu stanowiska Departamentu Stanu, a więc w pierwszej kolejności Lansinga, a za jego pośrednictwem Wilsona. Ich walorem było ukazanie, że KNP nie zagospodarował całej sceny politycznej w Polsce, a przeciwnie: są stronnictwa, które funkcjonują na miejscu i wypracowują podstawy do przejęcia władzy w Polsce. Zainteresowanie Departamentu wzbudziły doniesienia o uchwale Rady Regencyjnej z 7 października 1918 roku na temat budowy niezależnego państwa z woli wszystkich obywateli, utworzenia rządu złożonego z szerokiej reprezentacji, wypracowania ordynacji do Sejmu, któremu Rada Regencyjna przekaże władzę. Jedną z informacji na temat uchwały z 7 października był list działacza KNP Konstantego Skirmunta do poselstwa amerykańskiego w Rzymie. Tłumaczenie uchwały Rady było opatrzone komentarzem o powszechnej woli odbudowy suwerennego państwa⁵⁶. O ile pewnym zaskoczeniem mogło być żyrowanie przez polityka KNP uchwały Rady Regencyjnej, to poważniejsze wyzwania wzbudził raport poselstwa z Bema datowany na 19 października 1918 roku. Poseł Stanów Zjednoczonych omawiał w nim odbiór noty od szefa Misji Polskiej i reprezentanta Rady Regencyjnej w Szwajcarii hrabiego Rostworowskiego. Dokument wręczony przez Rostworowskiego 15 października był komunikatem o podjęciu przez Radę uchwały o budowie niepodległego państwa polskiego, o czym Rada przez swego przedstawiciela informowała posła Stanów Zjednoczonych w Bemie. Podkreślono przy tym, że uchwała opiera się na powszechnej woli społecznej odbudowy suwerennego państwa, a istotą tego posunięcia była niewątpliwie próba nawiązania dialogu ze Stanami Zjednoczonymi. Poseł Stovall podkreślił w swym raporcie, że była to pierwsza próba kontaktu ze strony Rady Regencyjnej oraz że poza werbalnym podziękowaniem wobec Rostworowskiego nic ⁵⁵ J. R. Wędrowski, Stany Zjednoczone a odrodzenie Polski. Polityka Stanów Zjednoczonych wobec sprawy polskiej i Polski w latach ¡916-1919, Wrocław 1980, s. 92 i nn. ⁵⁶ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/159, U.S. Embassy to the State Department, Rome, 22 X 1918. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 33 podjął on żadnych kroków, nic chcąc wyprzedzać ani przesądzać stosunków, jakie rząd Stanów Zjednoczonych mógłby nawiązać z Radą⁵⁷. Niewątpliwie oba dokumenty wskazywały, że na terenach polskich dojrzewa atmosfera do wykorzystania przez Radę Regencyjną osłabienia Niemiec w celu zainstalowania społecznie akceptowalnego rządu, który w wypadku załamania się mocarstw centralnych wskazałby obywatelom, okupantom i obserwatorom zagranicznym, jakie kroki zostaną podjęte dla ugruntowania zrębów niezależności określonych w Akcie z 5 listopada 1916 roku. Należy podkreślić, że uchwała Rady z 7 października była zerwaniem zależności od mocarstw centralnych i przedstawiciele Rady poza granicami kraju starali się uzmysłowić ten fakt administracji amerykańskiej. Rada nawiązywała do programu politycznego Wilsona i jego 14 punktów. Komunikat Rostworowskiego również odnosił się do tego niedwuznacznie. Do programu samostanowienia narodów Wilsona oraz do wspomnianej uchwały Rady Regencyjnej nawiązywał list Komitetu Obrony Narodowej w Chicago skierowany na ręce Sekretarza Stanu Lan-singa. „Regencja polska proklamowała, zgodnie z doktryną Wilsona, Niepodległość Polski złożonej z ziem polskich”⁵*. W związku z tym KON domagał się, po pierwsze, uznania przez Stany Zjednoczone niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych, ale z włączeniem Śląska i pruskiej części Mazur, pozostawiając Litwie i ziemiom Rusi prawo do odłączenia się od Rzeczpospolitej w zgodzie z prawem narodów do określenia swojego losu. Po drugie, KON apelował o uznanie suwerenności Rady Regencyjnej i Sejmu do zwierzchnictwa nad ziemiami polskimi. Po trzecie, chciał zapewnienia usunięcia mocarstw centralnych z ziem polskich po podpisaniu zawieszenia broni, oddania polskim władzom twierdz w Gdańsku, Toruniu, Poznaniu, Krakowie i Przemyślu oraz uwolnienia internowanych legionistów z ich dowódcą Piłsudskim na czele. Kolejnym punktem było wysłanie amerykańskiej komisji dla nawiązania bezpośredniego kontaktu z Polską, wreszcie utworzenie w Departamencie Stanu Departamentu Polskiego albo Biura Informacyjnego Polskiego złożonego z wybitniejszych działaczy. Podano w liście informację o przedstawicielstwie Rady Regencyjnej w Bemie z zachętą do nawiązania ściślejszego kontaktu. Charakterystyczne było zakończenie: „Miliony Polaków walczących w Polsce nie może być reprezentowanych przez kilka tysięcy Polaków we Francji”⁵⁹, co oczywiście podważało legitymizację do przywództwa ze strony KNP. Poselstwo amerykańskie w Szwajcarii było też źródłem dodatkowych informacji politycznych i ekonomicznych, o czym niedwuznacznie informował Stovall. Jak już informowałem w swych depeszach i telegramach, nasze poselstwo jest w ścisłym kontakcie z grupą polskich patriotów zamieszkujących w Szwajcarii. Jednym ⁵⁷ NA, Records ofthc Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/160, A. Stovall to the State Department, Berne, 19 X 1918. ⁵" NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.011154, The Polish National Defense Committee to the Secretary of State, New York, 23 X 1918. Ibidem. 34 Rozdział I z czołowych członków lego zespołu jest Jan Perłowski. [...] dzięki niemu poselstwo jest w kontakcie z szeregiem innych Polaków, którzy regularnie zasilają poselstwo memorandami dotyczącymi spraw ekonomicznych i politycznych dotyczących Polski i mocarstw centralnych. Będąc w Szwajcarii są w stanie pozyskiwać takie wiadomości od podróżujących z Polski rodaków i poprzez inne kanały. Uważam za istotne dla Polaków w Ameryce oraz dla Stanów Zjednoczonych jako takich, aby budować [pełniejszy] obraz sytuacji w Polsce widzianych oczyma tych dobrze poinformowanych osób⁶⁰. Poseł napisał w dalszej części raportu, że owe grupy zmierzają do poinformowania opinii publicznej w Szwajcarii i na zachodzie oraz w Stanach Zjednoczonych o swych zamiarach. Równie istotna była sugestia wobec Departamentu o potrzebie podtrzymania dobrych kontaktów z tym środowiskiem. Dla poparcia swego stanowiska Stovall załączył charakterystykę osób i autorów publikacji związanych, jak się okazało, także z ruchem legionowym Piłsudskiego. Wśród wymienionych był bowiem były poseł do Dumy Aleksander Ładoś, który optował za Piłsudskim. Sprawa jest o tyle ważna, że w dotychczasowej literaturze przedmiotu dominuje narracja o podstawowej roli KNP i Dmowskiego w kształtowaniu obrazu stosunków w Polsce oraz o dominacji tego kanału informacji dla budowy obrazu stosunków w Polsce poza granicami kraju. Tymczasem okazuje się, że Departament Stanu posiadał dość dobre rozeznanie w spektrum sił politycznych w Polsce i jakkolwiek trudno orzec, w jakim stopniu chciał wykorzystać owe informacje, to jednak musiały one wpłynąć na dość szybką decyzję o oficjalnym uznaniu rządu Paderewskiego w styczniu 1919 roku i jednoczesnym dystansowaniu się wobec roli KNP jako reprezentanta interesów polskich podczas Konferencji Pokojowej. Informacje o znaczeniu uchwały Rady Regencyjnej napływały także z innych placówek. Ciekawy raport dotyczący kulis Uchwały z 7 października dotarł do Waszyngtonu z poselstwa w Kopenhadze. Zawierał on opracowanie Polaka Aleksandra Tropowskiego oparte na bezpośredniej obserwacji wydarzeń w Królestwie Polskim. Autor omawiał poglądy i wpływy Koła Międzypartyjnego oraz polityków polskich w Galicji optujących za rozwiązaniem austro-polskim. Jednak, jak podkreślił Tro-powski, po pokoju brzeskim było ono niemożliwe do zrealizowania. Analizując środowiska lewicowe, zwrócił uwagę na ich niepodległościowy program, a opisując Poznańskie, podkreślił, że nawet na tym terenie uchwała Rady Regencyjnej o niepodległości Polski wywarła duże wrażenie⁶¹. Nie sposób więc było lekceważyć wpływu Rady i środowisk spoza orbity KNP na wewnętrzną sytuację w Polsce. Sprawa rządu w Polsce nabierała aktualności wraz z osłabieniem Niemiec i sygnałami o możliwej kapitulacji. Ostatniego dnia października ambasada amerykańska ⁶⁰ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/170, A. Stovall to the State Department, Beme, 31 VI1 1918. ⁶¹ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944 Record Group 56, 860c.01/177, American Legation in Copenhagen to the Secretary of State, 26 X 1918. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 35 w Paryżu doniosła o powołaniu przez Radę Regencyjną rządu Józefa Świeżyńskic-go oraz mianowaniu Piłsudskiego Ministrem Wojny* ⁶¹ ⁶². O precyzyjności informacji świadczyło także doniesienie z poselstwa w Bemie o powołaniu Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie, ale bez udziału Wincentego Witosa i Polskiego Stronnictwa Ludowego. Istotnie, pomimo zapowiedzi Witos uchylił się od żyrowania lewicowego rządu z Daszyńskim na czele⁶³. Nową sytuację wytworzyło uwolnienie Piłsudskiego i jego powrót do Warszawy. Departament Stanu otrzymał za pośrednictwem doniesień wywiadowczych informację o zdymisjonowaniu przez Radę Regencyjną rządu Swieżyńskiego oraz o warunkach powrotu Piłsudskiego. Raport wysłany z Paryża 8 listopada (!) opisywał, co symptomatyczne, warunki projektowanego uwolnienia Piłsudskiego z internowania w Magdeburgu. Chodziło o gwarancję ze strony rządu powołanego z upoważnienia Rady Regencyjnej oraz ze strony samego Piłsudskiego jako Ministra Wojny, że nic zwróci się on po odzyskaniu wolności przeciwko Niemcom. Zarówno rząd, jak i sam zainteresowany mieli taki wymóg odrzucić bezwarunkowo. Jest to o tyle istotne, że publicystyka związana z obozem narodowym, w szczególności opracowania Jędrzeja Giertycha, sugerują, że Komendant I Brygady podjął takie zobowiązanie. Z drugiej strony okazuje się, że co najmniej dwukrotnie próbowano pozyskać od Piłsudskiego obietnicę, że nic będzie występował przeciwko Niemcom⁶⁴. Dla Departamentu Stanu mógł to być sygnał o znaczeniu Piłsudskiego dla polskiej polityki. Gdy ten wrócił do Warszawy 10 listopada i przejął władzę wojskową, a następnie polityczną, otwierała się perspektywa ułożenia stosunków z rządem, co prawda wyrastającym na bazie aktywizmu, ale z udziałem bardzo popularnego polityka, który przez poprzednie kilkanaście miesięcy był więziony przez Niemców. Wydaje się, iż przy niewątpliwej sympatii Wilsona i Lansinga do Paderewskiego, obaj politycy rozumieli znaczenie i rolę byłego dowódcy I Brygady w ustabilizowaniu sytuacji w Polsce. 14 listopada Stovall informował z Bema, że Ignacemu Daszyńskiemu powierzono misję utworzenia rządu koalicyjnego. Poseł powiadomił również o wysłaniu odsieczy z Krakowa na pomoc walczącym we Lwowie i okolicach. Donosił ponadto o przychylnej wobec wracających Polaków postawie władz jugosłowiańskich oraz ustanowieniu reprezentacji politycznej rządu w Pradze czc- ⁶² NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/157. ⁶¹ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/161, A. Stovall to the State Department in Washington, Beme, 10 XI 1918. M NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/162, Telegram No. 5776, Paris, 8 XI 1918. Fragment dotyczący Piłsudskiego: „The German Government asked the present Polish Government in Warsaw for assurances that General Pilsudski the former commander of the Legionnaires now held prisoner of war by the Germans will restrain himself from further anti-German activities in the event that the German release him and thus permit him to accept the office [of] Minister of War to which he was chosen in the new Polish Coalition Ministry in Warsaw. The Polish Ministers and Pilsudski himself answered that the release must be unconditional”. 36 Rozdział I skiej⁶⁵. Z informacji o zawieszeniu broni postanowił skorzystać Komitet Obrony Narodowej, zwracając się do prezydenta Wilsona o uznanie dyplomatyczne Rzeczpospolitej oraz wyznaczenie ambasadora. Podniesiono trudną sytuację Lwowa, gdzie Ukraińcy, których określano jako sojuszników niemieckiego kajzera, najechali ziemie polskie⁶⁶. KON umiejętnie dyskontował duże doświadczenie polityczne Aleksandra Dębskiego i jego współpracownika Bronisława Kułakowskiego, którzy, wykorzystując bardzo dobre relacje z Piłsudskim, umiejętnie wpisywali się w oczekiwania nowych władz w Polsce. Po raz kolejny podniesiono sprawę programu terytorialnego odradzającego się państwa, do którego KON chciał zaliczyć ziemie sprzed rozbioru w 1772 roku z włączeniem Górnego i Dolnego Śląska oraz - jak to określono - pruską część Mazowsza, czyli południowy skrawek części Mazur i dostęp do Bałtyku. Wspomniano również o prawic do podjęcia decyzji o secesji dla narodów, które tworzyły Rzeczpospolitą Obojga Narodów⁶⁷. Doniesienia o zagrożeniu bolszewickim dla ziem wschodnich Rzeczpospolitej przychodziły do Departamentu Stanu rozmaitymi drogami. Uchwała Komitetu Polskiego w Wilnie o wycofaniu Niemców i wejściu bolszewików na opuszczone ziemie nadeszła za pośrednictwem poselstwa Szwajcarii w Waszyngtonie⁶⁸. Depesza ta została natychmiast przekazana do płk. House’a, który w tym momencie przebywał już w Paryżu. Kolejne informacje o zagrożeniu dla ziem wschodnich Rzeczpospolitej nadeszły od Augusta Zaleskiego, reprezentanta Rady Regencyjnej w Londynie, oraz po raz kolejny z Kopenhagi. Charakterystyczne, że kierowano je do Waszyngtonu za pośrednictwem amerykańskiego poselstwa w Bemie⁶⁹. Elementy „federacyjne” przewijały się nie tylko w korespondencji z tych źródeł. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych oraz udzielenie pomocy materialnej znalazło się także wśród wniosków przesłanych do Sekretarza Stanu przez Arthura Bliss-Lane’a. W swej korespondencji z Hagi do Sekretarza Stanu rekomendował on uznanie rządu polskiego w Warszawie. Stwierdził przy tym, że zwrócenie się wyłącznie ku Komitetowi Narodowemu, reprezentującemu tylko jedną siłę polityczną, jest błędne. Uznanie dyplomatyczne oraz moralne i ekonomiczne wsparcie, jakie polski rząd otrzyma poprzez otwarcie stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, da jej większą siłę od ewentualnej obecności wojsk rządów państw sojuszniczych, które mogą znaleźć się w Polsce. Każda interwencja ⁶⁵ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/166, A. Stovall to the State Department in Washington, Paris, 14 XI 1918. ⁶⁶ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/169, Polish National Defense Committee to the Secretary of State in Washington, New York, 12 XI 1918. ⁶⁷ Ibidem. “ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/178, Legation of Switzerland to Robert Lansing, 2 XII 1918. ⁶⁹ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/182, A. Stovall to the State Department, Beme, 11 XI 1918. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 37 w wewnętrzne sprawy tego państwa, jak przykładowo w związku z rzekomym złym traktowaniem Żydów w Polsce, które zostało ostatnio w sposób nieuzasadniony podniesione, zakłóca porządek ustanowiony w Polsce, w tym także stosunki odrodzonej Polski ze Stanami Zjednoczonymi⁷". W celu stabilizacji na wschodzie kontynentu i skutecznego oparcia się bolszewikom należało więc podtrzymać obecny układ sił w Polsce i dać mu poparcie poprzez szybkie nawiązanie stosunków dyplomatycznych ze Stanami Zjednoczonymi. Nota bene przeciwko oskarżeniom o pogromy protestował także Komitet Obrony Narodowej, oferując udział swych delegatów w badaniu sprawy na miejscu* ⁷¹. Sprawę okupacji Lwowa przez Ukraińców oprotestował wobec rządów państw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych również KNP⁷². Kluczem do podjęcia decyzji dotyczących pomocy materialnej - na poziomic prezydenta oraz Departamentu Stanu - było rozstrzygnięcie preferencji pomiędzy rządem wyłonionym z poręczenia Piłsudskiego a reprezentacją interesów polskich na Zachodzie w postaci KNP. Drugim problemem była należyta ocena Piłsudskiego, który po powrocie z Magdeburga przejął władzę i wprowadził demokratyczne reformy w kraju. W szczególności chodziło o przezwyciężenie stereotypu stronnika państw centralnych, przy boku których rozpoczynał on w 1914 roku epopeję Legionów Polskich. Tak jak w poprzednich wypadkach, z odsieczą ruszył Komitet Narodowy Polski. Już 23 grudnia 1918 roku kancelaria prawna z Nowego Jorku współpracująca z KON zdecydowała o wysłaniu listu do Phillipsa, zastępcy Sekretarza Stanu. Pretekstem była podjęta wcześniej sprawa transferu do Polski środków zebranych przez KON w Stanach Zjednoczonych. Po odzyskaniu suwerenności KON zawiesił zbiórkę i zdecydował o przekazaniu środków na ręce Piłsudskiego. Niemniej podstawową kwestią w wystąpieniu Williama W. Wildera, jednego z trzech głównych partnerów kancelarii Wilder, Ewen & Paterson, była niewątpliwie próba uwiarygodnienia Piłsudskiego w związku z rozpoczynającą się Konferencją Pokojową i wysłaniem przez Naczelnika Państwa delegatów, z dr. Dłuskim na czele, którzy mieli uzupełnić skład polskiej delegacji w Wersalu. Jest mi niezwykle przykro, że Komitet Narodowy Polski, czy to wskutek ignorancji czy też z jakichkolwiek innych powodów wywiera wpływ na Departament [Stanu] i nasz kraj, iż Piłsudski i jego stronnicy w naszym państwie są podejrzani przez nasz departament wywiadu. Czas leczy rany i wierzę, że Polska w swoim czasie stanie na nogi. [...] Zawsze uważałem, że sztucznym jest zarządzanie sprawami Polski ⁷¹¹ NA, Records of the Department of Slate Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01 /168, Arthur Bliss-Lane to the Secretary of State in Washington, Hague, 16X1 1918. ⁷¹ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/221, Polish National Defense Committee to Frank Polk of the State Department, 15 11 1919. ⁷² NA, Rccordsofthc Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/167. 38 Rozdział I z Paryża, bo wierzyłem niezachwianie, że Polacy w kraju mając chociażby połowę ze instrumentów [K.NP - J. C.] mogą zadbać lepiej o swoje sprawy⁷'. Pozytywną, bo stabilizującą rolę Piłsudskiego dostrzegali także inni informatorzy Departamentu Stanu. Z wielu źródeł wynikało również przekonanie o potrzebie rozszerzenia bazy rządu w Warszawie, ale i ukrócenia ambicji KNP w Paryżu. Wspomniany już Bliss raportował 17 stycznia 1919 roku z Paryża o zapowiedzi budowy gabinetu koalicyjnego i objęcia premierostwa przez Paderewskiego. Informacja na ten temat dotarła z Warszawy po pomyślnym etapie rokowań pomiędzy Paderewskim a Piłsudskim. W istocie zawarcie tego układu umożliwiło przerwanie impasu w negocjacjach pomiędzy KNP i Dmowskim a delegacją Naczelnika Państwa dotyczących jednolitej reprezentacji na konferencji pokojowej⁷¹ * * ⁷⁴. Sam Paderewski miał wobec Blissa stwierdzić, że konieczne jest rozszerzenie delegacji polskiej na Konferencję Pokojową o 10 reprezentantów Piłsudskiego, w tym między innymi: Dłuskiego, Sokolnickiego, Sujkowskiego, Diamanda, Thugutta, Wasilewskiego, Bojkę, Patka i Downarowicza. Temu miał się sprzeciwić Dmowski, który nalegał także na pozostawienie w gestii KNP wszystkich spraw związanych z Armią Polską we Francji oraz polityki zagranicznej. Dodatkowo Dmowski zamierzał zostawić sobie prerogatywę pośrednictwa w prezentowaniu listów uwierzytelniających w imieniu delegatów Naczelnika Państwa. Bliss nie opatrzył tych żądań komentarzem⁷⁵. Oczywiście było co najmniej kilka wersji kompromisu; w każdym razie to w wyniku kooptacji Paderewskiego na premiera rządu w Warszawie doszło także do ułożenia stosunków pomiędzy KNP a grupą wysłanników Piłsudskiego. W wyniku tego porozumienia nastąpiło rozszerzenie składu delegacji polskiej na Konferencję Pokojową. Z treści raportu wynikało jednak, że Dmowski chciał zmajo-ryzować reprezentowanie polskich interesów na Konferencji Pokojowej oraz odciąć delegatów Piłsudskiego od wpływu na sprawy polityczne, a nawet od oficjalnych kontaktów. Jednym z przykładów jest notatka „Sytuacja w Polsce” przesłana z poselstwa w Kopenhadze, a oparta na informacjach Bergera, działacza ruchu syjonistycznego w Polsce. Zdaniem tego informatora powrót Piłsudskiego z Magdeburga był oczekiwany przez ludność Warszawy; w dniu przyjazdu powitano go z entuzjazmem. Berger wyjaśnił, że Piłsudski walczył po stronic państw centralnych aż do czasu, kiedy Niemcy postanowili wykorzystać Legiony dla swoich partykularnych celów. Po zmianie stanowiska na proalianckic został aresztowany przez Niemców. Natomiast po powrocie z internowania w listopadzie 1918 roku zdołał opanować sytuację po ⁷¹ NA, Rccords of the Dcpartmcnt of Stale Relating to Intemal AiTairs of Roland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/l 86, W. Wilder to Philips, Assistant Secretary of Stale in Washington, New York, 23 XII 1918. ⁷⁴ Zob. K. Lundgrccn-Niclsen, The Polish Problem at the Paris Peace Conferen-ce. A Siudy of the Polices of the Great Powers and the Poles, 1918-1919, trans. A. Borch--Johanscn, Odcnsc 1979, s. 102-105. ⁷⁵ NA, Rccords of the Dcpartment of Stale Relating to Intemal AiTairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/203, Arthur Bliss-Lane to the Secretary of Statc in Washington, Paris, 17 I 1919. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 39 lityczną, stając się „championem” Warszawy. W Krakowie, zdaniem Bergera, wciąż silna była Polska Komisja Likwidacyjna, a w Lublinie rząd ludowy. Jego zdaniem Polska aspirowała na Wschodzie do terytoriów litewskich z Wilnem i Kownem, do ziem białoruskich z byłej guberni mohylewskicj oraz Mińska. Pewną trudność informator poselstwa widział w pozyskaniu przychylności Rusinów z Galicji Wschodniej. Poważną część raportu stanowiły informacje o rzekomych pogromach. Autor scharakteryzował Piłsudskiego jako antysemitę⁷⁶. W tej ostatniej sprawie Berger różnił się zdecydowanie od innych środowisk żydowskich w Polsce, które uważały Piłsudskiego za obrońcę przed radykalnymi elementami z prawicy. Piłsudski rozmawiał z większą reprezentacją partii żydowskich w Polsce już 12 listopada 1918 roku, a więc dwa dni po powrocie z Magdeburga. Przyjął wówczas kilku przedstawicieli partii i ugrupowań. Jako pierwszą - delegację „Folkistów”, na czele której stali Noah Pryłucki i Samuel Hirszhom. Pryłucki wręczył długi memoriał, w którym zawarto postulaty społeczności żydowskiej wobec państwa polskiego. Później Piłsudski debatował z Mayerem Joel Schwarzstcincm, Shlomo Rechtmanem, Eliasem Kirshbrą i Jakubem Trockenhcimem, którzy reprezentowali „Agudas Haortodoksim”. Ci żądali między innymi równych praw w obsadzaniu administracji, dotacji państwowych na rzecz instytucji żydowskich i udziału reprezentanta w rządzie. Delegacja wyraziła zaufanie do Piłsudskiego, podkreślając, że 800 lat wspólnej historii świadczy wystarczająco o lojalności Żydów wobec państwa polskiego. Po „Agudas” przybyła delegacja „Poalc Zioń”, która rekomendowała sformowanie rządu złożonego z socjalistów polskich i żydowskich. „Bund” odmówił udziału w konsultacji, przesyłając jedynie list. W Waszyngtonie szybko przekonano się, że to Piłsudski w sprawach stosunków narodowościowych jest wiarygodniejszym partnerem niż prawica, a jego postępowanie w tej materii budzi zaufanie⁷⁷. Potwierdzali to także inni obserwatorzy. Niektórzy z nich podkreślali, że Żydzi poparli Ukraińców w sporze o Lwów, inni wskazywali na niemiecką lub bolszewicką inspirację niepokojów albo zwracali uwagę na fakt, że Żydzi stanowią najliczniejszy element skrajnej lewicy. Argumenty te powtórzyli delegaci KNP w Rzymie w telegramie do Sekretarza Stanu z 1 grudnia 1918 roku⁷⁸. W niemałej liczbie doniesień z placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych w Polsce można znaleźć nieprzychylne komentarze na temat Żydów; podkreślano ich niechęć do subskrybowania pożyczki narodowej, sympatie bolszewickie oraz nielojalność albo obojętność wobec Rzeczpospolitej⁷⁹. ⁷⁶ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/208, American Legation in Copenhagen to the Secretary of State in Washington, 13 Xll 1918. ⁷⁷ 1. Lewin, The Political History of Polish Jewry, 1918-1919, New York 1990, s. 53-57; Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, red. I. Schippcr, A. Tartakower, A. Hafftka, Warszawa 1932, t. 2, s. 313. ⁷¹¹ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/188, National Polish Committee. Mission to Italy, to the Secretary of State in Washington, 1 Xll 1918. m J. C i s c k, American Reports..., passim. 40 Rozdział 1 Nie wchodząc w analizę zasadności oraz rzetelności tych poglądów, należy je dla naukowej wiarygodności odnotować. Pozytywna ocena Naczelnika Państwa pojawiała się w kilku innych raportach. Poselstwo w Sztokholmie informowało o niezwykłej popularności Piłsudskiego i jego armii, nazywając przy tym Paderewskiego reakcjonistą - informator poselstwa stwierdzał, że jego rząd może się przekształcić w reakcyjny i doprowadzić do wybuchów antysemityzmu. Można sądzić, że doszło tu do pewnej zbitki myślowej i potraktowania Paderewskiego jako protagonisty najbardziej prawicowych elementów narodowej demokracji, co oczywiście nie było prawdą. Z drugiej strony uwypuklono w raporcie fakt, że Polacy, którzy powrócili z Rosji i mieli okazję obserwować bol-szewizm z bliska, pozostają jego przeciwnikami⁸⁰. Inny raport z dogodnego punktu obserwacyjnego, jakim była Skandynawia, potwierdzał rolę Piłsudskiego: „W Polsce Piłsudski poza wszelką wątpliwością jest najpopularniejszym i najsilniejszym [politykiem - J. C.]”⁸¹. Niemniej proletariat w polskich miastach cierpiał ogromny niedostatek, co mogło skutkować erupcją bolszewizmu. Z drugiej strony niezadowolenie społeczne, jak donosił raport ze Sztokholmu datowany na 17 lutego 1919 roku, mogło obrócić się przeciwko Żydom. Przewidywano liczną emigrację Żydów do Rosji. Natomiast preferencje Galicji Wschodniej autor określał jako zmierzające w stronę związku z Ukrainą albo nawet unii z Rosją⁸². Trudno oczywiście wyrokować, jak wielki wpływ mogły mieć tego rodzaju doniesienia na kształtowanie stanowiska Sekretarza Stanu w sprawach polskich. W jeszcze mniejszym stopniu docierały one do prezydenta Wilsona. Obaj politycy musieli jednak podjąć decyzję co do uznania rządu polskiego w Warszawie, tym bardziej, że rozpoczynające się obrady Konferencji Pokojowej zabierały większą część czasu. Z tego chociażby powodu uporządkowanie spraw dyplomatyczno-pol¡tycznych było wskazane. W takiej konfiguracji doniesienia o skutecznej, choć nicpozbawioncj niebezpieczeństw stabilizacji sytuacji w Polsce mogły skłaniać do uznania rządu w Warszawie. Warunkiem umożliwiającym taki krok było sformowanie szerszego w swej politycznej konfiguracji rządu pod prezesurą Paderewskiego. Wiele dokumentów wskazuje jednak na traktowanie Paderewskiego nic tyle jako reprezentanta KNP, ile jako polityka zdolnego do współdziałania z Piłsudskim, a przez to bardziej użytecznego. Obserwacja sytuacji w Polsce, w tym doniesienia o niedostatkach materialnych i niebezpieczeństwie ze strony bolszewików, musiały skłaniać Wilsona i Departament Stanu do wzmocnienia tego czynnika, który na miejscu w Warszawie rozwiązywał problemy i zagrożenia. Tym bardziej, że zdecydowana większość raportów kierowanych do Waszyngtonu z różnych europejskich stolic podkreślała popularność Piłsudskiego, co w połączc- ⁸¹¹ N A, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/222, Morris to the Secretary of State in Washington, Stockholm, 19 II 1919. ⁸¹ Ibidem. ⁸² NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/220, Morris to the Secretary of State in Washington, Stockholm, 17 II 1919. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 41 niu z jego socjalistyczną przeszłością stanowiło lepszy konstrukt i antidotum wobec bolszcwizmu aniżeli rząd narodowej demokracji. Dobrym podsumowaniem tych dylematów był raport Arthura Bliss-Lanc’a z 8 stycznia 1919 roku, w którym podkreślił potrzebę powołania rządu koalicyjnego dla stabilizacji sytuacji w Polsce, oraz zabiegi Stanisława Grabskiego, który w grudniu 1918 roku udał się do Polski z misją zbudowania większości. Niemniej z treści raportu wyzierała niechęć Dmowskiego, z którym rozmawiał, do udzielenia jakiegokolwiek wsparcia Piłsudskiemu. Oferta Naczelnika, tak jak raportował ją Bliss, polegała na zaakceptowaniu Dmowskiego jako głównego delegata Rzeczpospolitej na Konferencji Pokojowej w zamian za uznanie rządu Piłsudskiego do czasu wyłonienia Sejmu Ustawodawczego, do którego wybory przewidziano na 26 stycznia 1919 roku. Dmowski odrzucił tę propozycję pod pretekstem możliwych fałszerstw wyborczych Piłsudskiego. Obawiał się ponadto, że delegacja Naczelnika Państwa z dr. Dłuskim i Sokolnickim na czele, która przybyła do Paryża 4 stycznia 1919 roku, ma uzyskać dyplomatyczne uznanie dla lewicowego rządu w Polsce⁸³. Nawet Bliss, który w swych raportach unikał komentarzy, przypomniał, że to Piłsudski cieszy się w Polsce ogromną popularnością, przez co posiada legitymację do rządzenia, a tym bardziej reprezentowania interesów swego państwa poza granicami. Opisując Komitet Narodowy Polski, Bliss przypomniał, że powołano go poza granicami Polski i bez mandatu wypływającego z przepisów prawa wyborczego. Jest sprawą oczywistą, że środowiska polskie w Stanach Zjednoczonych napierały na prezydenta i na Departament Stanu w kierunku nawiązania stosunków z rządem polskim i udzielenia pomocy materiałowej. Były także zabiegi w kierunku uznania KNP za rząd. Jednym z dokumentów w tej sprawie jest wystąpienie ambasadora Francji w Waszyngtonie Jeana Julcs’a Jusseranda do Sekretarza Stanu. Ambasador informował, że Komitet zwrócił się do rządu francuskiego o uznanie go za de facto rząd w sprawach reprezentacji spraw polskich zagranicą, politycznej kurateli nad Armią Polską we Francji oraz ochrony interesów Polaków poza granicami kraju. Oczywiście najważniejszą kwestią było przyznanie przez mocarstwa statusu strony, a nic komitetu w stosunkach międzynarodowych. Te bowiem były najistotniejsze w czasie zbliżających się negocjacji pokojowych i Konferencji w Wersalu. Uzyskanie takiego statusu marginalizowałoby rząd Moraczewskiego w Warszawie, bo centrum decyzyjne w polityce międzynarodowej ulokowało się niewątpliwie w stolicy Francji. Ważne są ponadto argumenty, jakie na poparcie tej tezy wyłusz-czył sam Jusserand. Stwierdził, że z jednej strony rozproszone dotychczas elementy prokoalicyjnc w Polsce zyskałyby element oparcia, z drugiej - uznanie KNP za rząd mogłoby ukrócić tendencje probolszcwickic w Polsce. Rząd Republiki [Francuskiej] ufa, że żądanie Komitetu Narodowego Polskiego, który od momentu powstania zawsze okazywał prokoalicyjne stanowisko i okazywał NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/195, A. Bliss-Lane to the Secretary of State in Washington, Paris, 8 1 1919. 42 Rozdział 1 się wiarygodnym w stosunku do Ententy, jest uprawnione i w związku z tym ze swej strony skłonny jest udzielić pożądanego uznania. Byłbym wdzięczny, gdyby rządy sojusznicze mogły w lej sprawie dojść do porozumienia. Byłbym zobowiązany wobec Jego Ekscelencji, jeśliby mógł, najszybciej jak to możliwe, poinformować czy rząd federalny jest gotowy do podzielenia tego poglądu’⁴. Sprawa była na tyle poważna, że 10 grudnia 1918 roku zastępca Lansinga wysłał memorandum Jusseranda do ambasadora Stanów Zjednoczonych w Paryżu Williama G. Sharpa z prośbą o przekazanie go na ręce płk. House’a. Wydaje się, że oferta jednoczesnego bądź - jak to miało miejsce w 1917 roku wobec KNP - zbliżonego w czasie uznania tej organizacji za reprezentanta interesów polskich nieco zdystansowała czynniki polityczne Stanów Zjednoczonych do takiego rozwiązania. Wedle posiadanych informacji pochodzących z różnych placówek wyłaniał się, co prawda, obraz trudności i zagrożeń, ale z drugiej strony rząd Piłsudskiego jawił się jako czynnik stabilizacji i cieszył się popularnością. Celny argument Blissa, podany w jednej z cytowanych wyżej depesz do Departamentu Stanu, dotyczący tego, że trudno zarządzać sprawami Polski z Paryża, musiał odcisnąć się albo przynajmniej być podzielany przez Lansinga i House’a. Skład i forma rządu była dla Francuzów niezwykle istotna ze względu na silne powiązania grupy Dmowskiego z francuskim ministerstwem spraw zagranicznych. Tego rodzaju zobowiązań nie odczuwano w Waszyngtonie. Dla Wilsona skład rządu w Warszawie był sprawą mniej istotną, u Lansinga i płk. House’a KNP budził zastrzeżenia ze względu na swą polityczną ckspansywność. Najistotniejsze dla podjęcia decyzji o uznaniu Rzeczpospolitej stało się umocowanie Paderewskiego na czele rządu* ⁸⁵. Wystąpienie Jusseranda z ofertą uznania KNP okazało się katalizatorem podjęcia przez Wilsona decyzji o uznaniu rządu w Warszawie. Warunkiem koniecznym było powołanie rządu koalicyjnego z udziałem Paderewskiego, któremu najbardziej ufano. W tym kierunku, co zostało wyżej podkreślone, działały propiłsudczykow-skie środowiska w Stanach Zjednoczonych. W dokumentach Narodowego Archiwum Stanów Zjednoczonych znajduje się list Witolda Jodki z Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie do Aleksandra Dębskiego z apelem o pomoc w kilku sprawach. Jedną z nich miała być praca nad uznaniem warszawskiego rządu przez Stany Zjednoczone. W tym aspekcie konieczne, zdaniem autora, jest uzmysłowienie obserwatorom różnicy pomiędzy rządem powołanym z poręczenia Rady Regencyjnej a rządem powołanym w imieniu najszerszych warstw społecznych z udziałem reprezentantów robotników i chłopów. Jodko oczekiwał stałej i silnej presji na załatwienie obu spraw⁸⁶. Dla demokratycznej administracji Wilsona, a tym samym dla decydentów amerykańskiej polityki zagranicznej, istotny był argument o szerokiej "⁴ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/176, J. J. Jusserand to the Secretary of State, Washington, 26 XI 1918. ⁸⁵ Zob. K. Lundgrcen-Nielsen, op. cit., s. 112-124. ⁸⁶ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/186, W. Jodko do A. Dębskiego, Warszawa, 29 XI 1918. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Stanów Zjednoczonych... 43 reprezentacji społecznej w rządzie. Taki skład osobowy rządu impregnował społeczeństwo wobec propagandy bolszewickiej, tym bardziej, że powracający z Rosji doskonale znali pragmatykę nowego reżimu. Z pewnością tego rodzaju atutów nic posiadał oddalony od jądra wydarzeń Komitet Narodowy Polski. Ważąc wszystkie przytoczone argumenty i dysponując informacjami o powołaniu rządu Paderewskiego, Sekretarz Stanu Lansing wysłał 22 stycznia 1919 roku depeszę na ręce Paderewskiego z informacją o uznaniu jego rządu*⁷. Wiadomość o tym akcie przekazano do ambasad i poselstw Stanów Zjednoczonych oraz do przedstawicielstw państw obcych w Waszyngtonie. Za oficjalne uznanie Rzeczpospolitej przez Stany Zjednoczone przyjmuje się dzień 30 stycznia 1919 roku**. W ślad za tym senaty stanowe oraz uchwały polskich organizacji i środowisk wyrażały wdzięczność i poparcie dla Wilsona za podjęcie tego kroku. Uznanie rządu Paderewskiego uruchamiało potrzebę utworzenia poselstwa i obsady stanowisk. Okazuje się, że do tej roli od pewnego czasu przygotowywany był Hugh Gibson. Sekretarz Stanu już 26 września 1918 roku wezwał Gibsona do przyjazdu do Paryża. Miał pełnić rolę oficjalnego łącznika pomiędzy ambasadą Stanów Zjednoczonych w Paryżu a KNP oraz Komitetem Czechosłowackim. Lansing wyjaśnił ambasadorowi Sharpowi, że ma wymagać od Gibsona nawiązania osobistych kontaktów z działaczami polskimi i czeskimi, ustalić ich ambicje polityczne, a nawet określić charakterystykę osobowości. Ten sam telegram zawiera istotną wiadomość: Gibson musi mieć świadomość, że Polacy w Stanach Zjednoczonych, reprezentowani nominalnie przez Paderewskiego, są bardzo podzieleni, a w świetle ostrego sporu pomiędzy tymi, którzy uważają się za liderów, niemożliwe jest wypracowanie wniosków co do naszej polityki. Oficjalnie jednak Departament Stanu traktuje Paderewskiego jako reprezentanta Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu*⁹. Z powyższego wynika, że jeszcze na kilka tygodni przed zakończeniem wojny Departament Stanu dostrzegał, iż KNP nie jest jedyną opcją polityczną, z którą należało się liczyć. Z drugiej strony umocowanie Gibsona jako łącznika z komitetami narodowymi w Paryżu miało służyć pozyskaniu bliższych i wiarygodnicj-szych informacji uzupełniających dane pochodzące ze źródeł dyplomatycznych czy * * * ¹,⁷ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/206, Robert Lansing to lgnące Paderewski, 22 1 1919: „The President of the United Stales directs me to extend to you as Prime Minister and Secretary for Foreign Affairs of the provisional Government his sincere wishes and his earnest hope that the Government of which you are part will bring prosperity to the Republic of Poland. It is my privilege to extend to you at this time my personal greetings and officially to assure you that it will be a source of gratification to enter into official relations with you at the earliest opportunity to render to your country such aid as is possible at this time as it enters upon a new cycle of independent life, will be in full accord with the spirit of friendliness which has in the past animated the American People in their relations with your countrymen”. Stosunki dyplomatyczne Polski..., t. 2, s. 159. K⁹ NA, Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c.01/222b, R. Lansing to American Embassy in Paris, 26 IX 1918. 44 Rozdział I wojskowych. Nic ulega też wątpliwości, że zadanie Gibsona oznaczało możliwość powierzenia mu poselstwa w jednym lub drugim państwie. Z punktu widzenia interesów Stanów Zjednoczonych ważniejsza ze względu na potencjał, liczną Polonię i mniejsze wpływy Francji była Rzeczpospolita. Charakteryzując okres do odzyskania przez Polskę niepodległości, należy zwrócić uwagę na szerokie spektrum danych, jakie docierały do Departamentu Stanu. Rozbudowywały one obraz budowany przez oficjalnych przedstawicieli Komitetu Narodowego Polskiego. Znacznego przełomu dokonała uchwała Rady Regencyjnej z 7 października 1918 roku o budowie suwerennego państwa. Kolejnym chronologicznie podetapem w kształtowaniu opinii Departamentu Stanu, płk. House’a, a nawet prezydenta było zawieszenie broni w wojnie z Niemcami i powrót Piłsudskiego z Magdeburga do Warszawy. Jego popularność i działania na rzecz stabilizacji, wreszcie posiadanie w ręku armii zostały dostrzeżone i zaraportowane do Waszyngtonu. Już we wrześniu 1918 roku Lansing analizował potrzebę rozszerzenia opcji w sprawach polskich, a od końca pierwszej dekady listopada 1918 roku okazało się to koniecznością. Pragnąc uniknąć instalacji KNP jako rządu na wygnaniu wraz z jego frankofońskimi sympatiami, podjęto decyzję o samodzielnym uznaniu rządu Paderewskiego przez Stany Zjednoczone. Stało się to niemal równolegle z rozpoczęciem obrad konferencji w Wersalu. Przez wybór Paderewskiego Stany Zjednoczone zyskiwały istotnego partnera, zaś polska polityka stabilizację i klarowność w wymiarze wewnętrznym i zagranicznym. Zaistniała sytuacja była bardzo korzystna dla Piłsudskiego. Pierwotny projekt uznania KNP za reprezentację na Konferencji w zamian za uznanie przez KNP rządu Piłsudskiego nic wchodził już w rachubę. W Wersalu Dmowski reprezentował rząd Rzeczpospolitej w Warszawie. Do takiego rozstrzygnięcia walnie przyczyniła się postawa Stanów Zjednoczonych. Podstawą do wyważonego stosunku do sprawy reprezentacji na konferencji mógł być także raport dla MID w Waszyngtonie z 7 stycznia 1919 roku. Podano w nim informację o wysłaniu do Paryża delegacji Naczelnika Państwa, która miała uzupełnić reprezentację państwa na konferencji pokojowej. Pomimo krytycyzmu wobec Piłsudskiego, którego autor opracowania uważał za socjalistę w stylu niemieckim, podkreślono fakt, że usunięcie Piłsudskiego mogłoby oznaczać wojnę domową i byłoby na rękę Niemcom i bolszewikom. Najlepszym rozwiązaniem byłoby przekazanie steru gabinetu na ręce Paderewskiego⁹⁰. Równie ciekawe spostrzeżenia zawierał raport mjr. Ernesta H. Schellinga z 17 lutego 1919 roku skierowany do MID. Dotyczył on sytuacji wewnętrznej w Polsce, a w szczególności nominacji Paderewskiego na premiera rządu oraz wyborów do Sejmu Ustawodawczego z 26 stycznia 1919 roku. Oba wydarzenia zostały zrelacjonowane w bardzo przychylny sposób. Schclling podkreślił wielką mobilizację społeczeństwa, które masowo udało się do um, i spokój społccz- ⁹⁰ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland: General Conditions, Microfilm Publications, Ml508/5, Poland - Pilsudski, Political, 7 1 1919. Obsada placówek dyplomatycznych i wojskowych Sianów Zjednoczonych... 45 ny, jaki temu towarzyszył. Dobre przyjęcie zmiany na stanowisku premiera przypisywał powszechnemu przekonaniu o zwiększeniu pomocy Stanów Zjednoczonych dla Polski, co miał udrożnić nowy premier. Wedle doniesień Schcllinga po wyborze Paderewskiego ceny żywności miały spaść o kilkadziesiąt procent. Sytuację Rzeczpospolitej komplikował fakt, że prowadziła ona wojnę na wielu frontach, od Poznańskiego przez Śląsk Cieszyński aż do Rosji i Ukrainy⁹¹. Wydaje się, że raporty te mogły umocnić przekonanie o potrzebie uznania, a nawet wzmocnienia układu politycznego, jaki wytworzył się nad Wisłą po nominacji Paderewskiego i wyborach do Sejmu Ustawodawczego. Dla Wilsona i Departamentu Stanu Paderewski pozostawał gwarantem prokoalicyjnego nastawienia, a Piłsudski, jak nikt inny w kraju, zapewniał skuteczne odpieranie zewnętrznej agresji. Socjalistyczny rodowód polityczny Naczelnika Państwa był dla nieuprzedzonych obserwatorów skuteczną odtrutką wobec bolszewickiej infiltracji i propagandy. Trzeba zwrócić uwagę, że pochodzące z wielu placówek raporty na tematy polskie dość jednoznacznie wskazywały na polityczne wpływy lewicy z Piłsudskim na czele. Z drugiej strony presja Paryża na uznanie K.NP jako rządu budziła nad Poto-makicm zastrzeżenia z tego względu, że w perspektywie długofalowej miała zapewnić dominację wpływów Francji w środkowo-wschodniej Europie. Na przełomie lat 1918 i 1919 była to dla Wilsona perspektywa nic do zaakceptowania, szczególnie w świetle idei powołania międzynarodowej organizacji strzegącej pokoju. Lansing, który wyruszył do Paryża długo po Housic, był więc zaopatrzony w argumentację na rzecz ostrożnego i szerszego w swych podstawach potraktowania rządu w Warszawie. Popularność Piłsudskiego i zapewnienie przez niego stabilizacji, przeprowadzone wybory do Sejmu Ustawodawczego i powołanie rządu Paderewskiego, wreszcie wzgląd na skuteczne opieranie się agresji bolszewickiej wyczerpywały oczekiwania administracji waszyngtońskiej przed uznaniem rządu w Warszawie. Do pozytywnej oceny zjawisk rozgrywających się nad Wisłą przyczyniły się niewątpliwie doniesienia placówek dyplomatycznych z Bema, Sztokholmu, Kopenhagi, Rzymu i innych miast. NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland: General Conditions, Microfilm Publications, Ml508/5, Mjr E. H. Schelling to MID in Washington, 27 II 1919. Rozdział II Stany Zjednoczone wobec granic Rzeczpospolitej na Konferencji Pokojowej w Paryżu i na forum Rady Najwyższej (styczeń - grudzień 1919) Stosunek Stanów Zjednoczonych do niepodległości i granic Rzeczpospolitej ukształtował się na długo przed rozpoczęciem obrad konferencji pokojowej, która okazała się szczytowym etapem walki prezydenta Wilsona o realizację programu pokojowego dla Europy i świata. W programie tym sprawa polska odgrywała znaczącą rolę. O niepodległość dla Polski zabiegały też te środowiska polskie w Stanach Zjednoczonych, które posiadały możliwość prezentowania swoich projektów i planów wobec przedstawicieli administracji demokratycznej, a tym samym kształtowania jej poglądów. Jakkolwiek wpływ ten był niewielki, zważywszy na pozycję i znaczenie Ignacego Jana Paderewskiego nic może być on przeoczony. Z jednej strony o pozyskanie poparcia w Departamencie Stanu zabiegało prokoalicyjnc środowisko skupione wokół Związku Narodowego Polskiego, które z czasem poparło Komitet Narodowy Polski i Romana Dmowskiego. W tym obszarze mieściły się również zabiegi Paderewskiego, który cieszył się wówczas niezwykłą popularnością w Stanach Zjednoczonych. Paderewski zwrócił się listownie do Wilsona o uznanie Komitetu Narodowego Polskiego jako oficjalnego reprezentanta narodu polskiego już 4 października 1917 roku, a więc kilka miesięcy po konstytuowaniu KNP (w sierpniu tego roku). W środkowych stanach działał Komitet Obrony Narodowej związany z Józefem Piłsudskim i Legionami Polskimi. Z chicagowskiej kwatery KON pochodziła znaczna część wsparcia finansowego dla I Brygady, stąd też rekrutowano 48 Rozdział II ochotników, którzy z wielkimi trudnościami, za pośrednictwem państw neutralnych docierali na front polsko-rosyjski. Warto podkreślić własne poglądy Wilsona, ukształtowane w środowisku rodzinnym, uniwersyteckim i politycznym. Warunki wychowania domowego wpoiły weń przekonanie o jego misji i specjalnym posłannictwie Stanów Zjednoczonych. Jego zaangażowanie w określenie warunków pokojowego ułożenia stosunków w powojennej Europie zmierzało do stworzenia szans na zapobiegnięcie przyszłej wojnie i naprawy stosunków międzynarodowych przez wyeliminowanie przemocy. Służyć temu miało wprowadzenie zasady samostanowienia narodów oraz zbudowanie Ligi Narodów stojącej na straży pokoju. W tym kontekście sprawa przywrócenia suwerenności dla Rzeczpospolitej była niezwykle użyteczna i znalazła w Wilsonie solidnego obrońcę. Akt z 5 listopada 1916 roku, w którym oba centralne mocarstwa zaborcze zadeklarowały odbudowę państwa polskiego, spowodował w kilka tygodni później wydanie przez cara Rosji rozkazu bożonarodzeniowego do armii i floty. Powtarzał on obietnice złożone już 14 sierpnia 1914 roku. W ten sposób wszystkie mocarstwa zaborcze wypowiedziały się za odbudową państwa polskiego. Obok innych argumentów, wewnętrznych i międzynarodowych, Wilson umiejętnie wykorzystał atrakcyjność sprawy polskiej i umieścił ją w orędziu do Senatu z 22 stycznia 1917 roku. Powiedział wówczas między innymi, że „mężowie stanu wszystkich krajów są zgodni, iż powinna istnieć zjednoczona, niepodległa i samodzielna Polska”⁹². Pod wieloma względami przełomowe, bo postulujące niepodległość orędzie kodyfikowało poglądy Wilsona na sprawę polską w stanie, w jakim rozwijała się ona od 1916 roku. W archiwum płk. House’a, przechowywanym na uniwersytecie w Yale, znajduje się zapis o amerykańskich celach wojennych z początków 1916 roku, wedle którego należało dążyć do odrodzenia politycznego Belgii i Serbii, zwrotu Alzacji i Lotaryngii Francji, oddania Konstantynopola Rosji oraz niepodległości Polski⁹³. W liście House’a do prezydenta z 14 lipca 1918 roku znalazł się dodatkowy argument, który Charles Seymour, współpracownik pułkownika i późniejszy rektor uniwersytetu w Yale, wreszcie wydawca jego diariusza, połączył z odpowiedzialnością silniejszych państw wobec słabszych. Według tej argumentacji państwa silniejsze powinny zapewnić słabszym bezpieczeństwo, a jeśli ten warunek nic został wypełniony, a tak było w przypadku Polski, zasadnym było powołanie niepodległych organizmów⁹⁴. Ten sam autor stwierdza, że House był niezachwianym obrońcą mniejszych państw, w pierwszej kolejności Belgii i Polski. Oczywiście nie oznaczało to bezkrytycznej obrony każdej kwestii terytorialnej czy politycznej. Wystąpienie ⁹² E. К u s i e 1 e w i c z, Paderewski and Wilson s Speech to the Senate, January 22, 1917, „Polish-American Studies”, Vol. 13(1956), No. 3-4, s. 68; The Intimate Papers of Colonel House, Vol. 1: From Neutrality to War, /9/5-79/7, Boston-New York 1926, s. 417^120; A. M a n i a, Europa Środkowa..., s. 172-173 (o genezie wystąpienia Wilsona w sprawie polskiej). ” Yale University Library, Sterling Memorial Library (dalej: YUL-SML), Edward M. House Diary, MSS2508, zapis z 7 III 1916. ⁹⁴ The Intimate Papers of Colonel House, Vol. 4, s. 24-25. Stany Zjednoczone wobec granic Rzeczpospolitej na Konferencji Pokojowej... 49 Wilsona 22 stycznia 1917 roku w sprawie polskiej było możliwe także i dlatego, że zarówno Rosja we wspomnianym rozkazie bożonarodzeniowym do armii i floty z grudnia 1916 roku, jak i państwa centralne - w sposób jeszcze bardziej zdecydowany, w Akcie z 5 listopada tego roku - zapowiedziały odbudowę Polski⁹⁵. Od końca 1917 roku restytucja państwa polskiego zyskała na znaczeniu z powodu rewolucji w Rosji i potrzeby wzniesienia bariery pomiędzy tym państwem a Niemcami⁹⁶. Paryski Komitet Narodowy Polski został w połowie tego roku uznany przez Francję i kolejne mocarstwa za reprezentanta interesów Rzeczpospolitej, rozpoczęto także zabiegi wokół rekrutacji do Armii Polskiej we Francji, w której znalazło się ostatecznie około 20 tysięcy ochotników z Ameryki i Kanady. Gdy więc Wilson ogłosił 8 stycznia 1918 roku swój program pokoju, umieścił w nim także postulat odbudowy Rzeczpospolitej złożonej z bezdyskusyjnie polskich terytoriów wraz z dostępem do morza. Płk Housc przygotował interpretację terminu bezdyskusyjnie (indisputable), który według Wilsona miał być wyznacznikiem tego, co należy Polsce przyznać. Interpretacja ta zaczęła działać na niekorzyść Polski już podczas obrad Konferencji Pokojowej, jako że polska ludność Kresów, Śląska, Galicji czy Pomorza Gdańskiego nie stanowiła tam większości, choć na określonych obszarach wymienionych dzielnic, a niekiedy i na całym ich obszarze Niemcy, Ukraińcy, a także Rosjanie takiej większości również nic posiadali. W tej i pozostałych sprawach zamieszczonych w programie 14 punktów zachodziła więc konieczność doprecyzowania i interpretacji, zarówno na potrzeby rozmów z aliantami, jak i w oczekiwaniu na rozpoczęcie rozmów pokojowych. Odpowiadając na tego rodzaju oczekiwania, House przygotował w październiku 1918 roku oficjalną wykładnię. Konsultował ją z Wilsonem, co nadawało jej walor reprezentacji stanowiska prezydenta Stanów Zjednoczonych. W komentarzu do 13 punktu dotyczącego Polski House jednoznacznie wykluczał pozyskanie terytoriów, na których Litwini i Ukraińcy stanowili większość. Zasadę tę rozszerzono także na pozostałe tereny graniczne: Jeśli Poznańskie i Śląsk przypadną Polsce, rygorystyczne zabezpieczenie praw mniejszości niemieckiej i żydowskiej musi być zastosowane, podobnie jak i w innych częściach Polski. [...] Zasada, na której nastąpi delimitacja granic, zawarta jest w słowach prezydenta, bezdyskusyjne [indisputable]. Może to oznaczać przeprowadzenie bezstronnego spisu ludności przed [ostatecznym] określeniem granic⁹⁷. W każdym razie wytyczne nie sprzyjały budowie silnego państwa, opartego na bezpiecznych z wojskowego punktu widzenia granicach. Sytuacja była jednak dynamiczna, bo Wilson, House i Lansing jednocześnie zgłaszali obawy przed możliwością realizacji projektu „Mitteleuropa” ogłoszonego w 1915 roku w znanej ⁹⁵ Ibidem, Vol. 1, s. 414-415. ⁹⁶ YUL-SML, Edward M. House Diary, MSS2508, zapis z 14 IX 1918; The Intimate Papers of Colonel House, Vol. 4, s. 152-200; Appendix: Official American Commentary on the Fourteen Points, October, 1918, [w:] The Intimate Papers of Colonel House, Vol. 4, s. 192-200. ⁹⁷ The Intimate Papers of Colonel House, Vol. 4, s. 192-200. 50 Rozdział II publikacji Friedricha Neumanna. Aktualności nabrał on w perspektywie rewolucji w Rosji i możliwej penetracji Niemiec na tym obszarze. Dochodziła do tego obawa przed ekonomiczną penetracją Japonii i Niemiec w Rosji. W zapobieżeniu tym niebezpieczeństwom silna Polska mogła odegrać istotną rolę⁹⁸. Potwierdzał to także przebieg konsultacji najbliższego doradcy Wilsona, płk. Housc’a. W rozmowie z Jamesem Balfourem z 28 kwietnia 1917 roku, a więc już po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny, House opowiedział się za dostępem przyszłej Polski do morza przez port w Gdańsku. Silnie podkreślał potrzebę odrodzenia Rzeczpospolitej jako państwa pełniącego rolę buforu pomiędzy Niemcami a Rosją⁹⁹. Przekonanie o konieczności ukrócenia ambicji niemieckich na tym kierunku podzielał również Lansing¹⁰⁰. Ważnym dokumentem obrazującym jego poglądy na sprawę jest memoriał Sekretarza Stanu z 21 września 1918 roku. Przygotowany został w czasie, kiedy nie było jeszcze pewności, czy prezydent Wilson weźmie udział w konferencji pokojowej, niemniej zbliżające się działania zbrojne, skłoniły Sekretarza Stanu do przygotowania wytycznych w tej sprawie. Memoriał składał się z 29 punktów, z których kilka odnosiło się do Polski i jej geograficznego otoczenia. W rozbitej i bezsilnej Rosji pangermanie widzą sposobność do rozwinięcia alternatywy dla projektu „Mitteleuropa”. Dominacja Niemiec nad południową Rosją oferuje równie, a może nawet bardziej dogodną drogę do Zatoki Perskiej, aniżeli przez wzburzone Bałkany czy niepewną Turcję. Jeśliby obie drogi, północna i południowa na Morze Czarne, mogły znaleźć się pod kontrolą, to pangermanie mogliby uzyskać więcej aniżeli mogli poprzednio marzyć¹⁰¹. Sekretarz Stanu uważał, że w takim przypadku wynik wojny byłby dla Niemiec sukcesem i umożliwiałby realizację pruskiego planu dominacji nad światem. W związku z powyższym, zadaniem nowego ładu politycznego w Europie Środkowej byłoby odsunięcie takiej możliwości. W punkcie czwartym projektu Lansing deklarował, że powinna powstać niepodległa Polska złożona z prowincji polskich Rosji, Prus i Austrii, wraz z dostępem do morza i portem w Gdańsku. W punkcie szóstym napisano, że Ukraina winna być państwem w ramach Federacji Rosyjskiej, posiadającym terytoria zamieszkane przez większość ukraińską. Z polskiego punktu widzenia korzystnie prezentowała się potrzeba utworzenia bariery przed ekspansją niemiecką na Wschód oraz bezdyskusyjne posiadanie Gdańska¹⁰². Sygnały o utrzymywaniu się antyniemieckich nastrojów można wyczytać z wcześniejszego chronologicznie sprawozdania Inquiry datowanego na 20 stycznia 1918 roku. Napisano w nim o potrzebie wykluczenia dostępu Niemiec do źródeł surowcowych i zasobniejszych rynków zbytu, a także wykorzystania magistrali komunikacyjnych. ⁹⁸ K. Jankowiak, Stany Zjednoczone a „ Mitteleuropa ” (1917-1918), [w:] Ameryka Północna. Studia, t. 2, red. M. M. Drozdowski, Warszawa 1978, s. 133-144. ⁹⁹ J. R. W ę d r o w s k i, op. cit., s. 58. ¹⁰⁰ R. L a n s i n g, op. cit., s. 192-197. ¹⁰¹ Ibidem, s. 192-193. ¹⁰² Ibidem. Stany Zjednoczone wobec granic Rzeczpospolitej na Konferencji Pokojowej... 51 Oznaczało to, iż z tego punktu widzenia sprawa Śląska i Gdańska powinna zostać rozstrzygnięta na korzyść Rzeczpospolitej. Sprawy niemieckie, a w tym kontekście również sprawę polskiej granicy zachodniej, dyskutowano podczas licznych rozmów House’a z Wilsonem. Jedna z ważnych debat na ten temat odbyła się pod koniec 1917 roku. Wilson optował za uniemożliwieniem Niemcom odgrywania czołowej roli w Europie i potrzebą powstrzymania ich nieposkromionych ambicji. Podobne opinie znalazły odzwierciedlenie w dokumencie Inquiry nr 887 z 22 grudnia 1917 roku, zatytułowanym „Sytuacja obecna, cele wojenne i warunki pokoju, jakie ona sugeruje”, w którym autorzy zalecają pokrzyżowanie planów niemieckich przez wsparcie dążeń narodów zamieszkujących Austro-Węgry oraz innych narodów środkowo-wschodniej Europy. Wymieniono w tym kontekście także przywrócenie niepodległości Polsce: „Jej granice powinny być oparte na równomiernym i obiektywnym uwzględnieniu czynników narodowych i ekonomicznych z przydaniem szczególnej wagi kwestii zapewnienia odpowiedniego dostępu do morza”¹⁰¹. W dokumencie tym napisano również o potrzebie demokratyzacji Niemiec. Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny Wilson postrzegał jako konieczność; miało uratować świat przed pruską autokracją i utorować mu drogę do ogólnej demokracji i definitywnego zakończenia wszelkich konfliktów zbrojnych. Raz jeszcze należy podkreślić, że sprawa polska dobrze egzemplifikowała prawa mniejszych narodów, a jednocześnie wpisywała się w pragmatyczne potrzeby poskromienia ambicji Niemiec. Przywołanie tych elementów planu pokojowego z okresu 1 wojny światowej będzie kontrastować z rzeczywistością drugiej fazy konferencji pokojowej w Wersalu, kiedy to Wilson, kosztem polskich postulatów, odchodził od swego antyniemieckiego programu¹⁰⁴. Opisane debaty z najbliższymi współpracownikami i opinie dostarczane przez ekspertów złożyły się na program pokoju ogłoszony przez Wilsona 8 stycznia 1918 roku w 14 punktach. Punkt 13 mówił o Polsce: Winno być utworzone niepodległe państwo polskie, obejmujące terytoria zamieszkane przez ludność bezspornie polską, i które będzie posiadało wolny i bezpieczny dostęp do morza, którego polityczna i gospodarcza niezależność i integralność terytorialna będzie zagwarantowana przez pakt międzynarodowy¹⁰⁵. Niezależnie od uwarunkowań i precyzji zawartych w 13 punkcie sformułowań, był to ogromny krok naprzód w staraniach o odbudowę Rzeczpospolitej. Już kilka dni wcześniej, bo 5 stycznia 1918 roku, program odbudowy Polski zgłosił w swym przemówieniu do związków zawodowych premier Wielkiej Brytanii David Lloyd * * * ¹¹¹¹ L. E. Ge 1 fa nd, The Inquiry. American Preparations for Peace, 1917-1919, New Haven 1963, s. 136. IIM Public Papers of Woodrow Wilson, New York 1927, vol. 3, s. 212; Foreign Relations of the United Slates, Paris Peace Conference, t. 1, s. 27-34; J. R. W NA, Microfilm Publications, 1508/6, Raport barmana do MID z 10 i 11 XI 1920. Projekt realizacji federacji na tym etapie działań omawia między innymi J. Cisek, Pilsudski’s Federalism, [w:] Wilsonian East-Central Europe... ', W. J ę d r z e j e w i c z, J. C i s c k, op. cit., t. 2, s. 430 i nn.; w tym tomie omówiono też inne spotkania Piłsudskiego w sprawie programu federacyjnego z przywołaniem dokumentów i źródeł. ⁷⁷⁰ Tallents to Earl Curzon, October 12, 1920, [w:] Documents on British Foreign Policy..., Vol. 11, doc. 572; M. M a z u r e k, op. cit., s. 79 i nn. ⁷⁷¹ LC, Tasker Bliss Diplomatic Papers and Correspondence, Box 366, Gen. Tasker Bliss to H. Gibson, 19 1 1921; M. M a z u r e k, op. cit., s. 89. ⁷⁷² 1JP-NY, Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza, t. 72b, K. Lubomirski do E. Sapiehy, Waszyngton, 21 1 1921. ⁷⁷³ LC, Manuscript Division, Bainbridge Colby Papers, Box 9 (Press Releases, 1920-1921), „Poland”, 1 XI1 1920. Rokowania o zawieszenie broni oraz pokój w Mińsku i Rydze... 279 Istotnie, pomimo pewnych zgrzytów, alarmujące sygnały w Londynie i Waszyngtonie stały w sprzeczności z poprawną atmosferą wznowionych rokowań o pokój. Na czele delegacji polskiej pozostał Dąbski, a Leon Wasilewski pełnił odpowiedzialne zadania w Komisji Terytorialnej. Jego partnerem do rozmów po drugiej stronic stołu był Kwiring. Ważną rolę odgrywał zaufany Piłsudskiego i szef Oddziału II w wojnie z bolszewikami ppłk Ignacy Matuszewski. W Warszawie obóz belwederski, wsparty przez gen. Rozwadowskiego, starał się przeciągnąć rokowania. W związku z tym pojawiły się doniesienia o wznowieniu działań, które miały po części nakłonić delegatów bolszewickich do przyjęcia polskich postulatów⁷⁷⁴. Prace konferencji toczyły się w czterech komisjach: terytorialnej, prawno-polityczncj, finansowo-ekonomicznej oraz wymiany jeńców i zakładników. Układ o repatriacji został zawarty 24 lutego 1921 roku⁷⁷⁵, wkrótce udało się też uzgodnić warunki zwrotu dóbr kultury. W sprawie rekompensat ekonomicznych wypracowano kompromis, wedle którego Rosja zgodziła się przekazać Polsce 30 milionów rubli w złocic, co stanowiło zaledwie około 1/3 żądań przedłożonych przez stronę polską (85 milionów rubli w złocic). Wynegocjowanie i podpisanie traktatu pokojowego leżało w interesie obu stron. Oczekiwania w postaci rekompensat w złocic musiały ulec redukcji, z drugiej strony rozgromienie Wrangla i definitywne zakończenie wojny domowej wzmacniało Rosję. Pewnym zgrzytem było powstanie w Kronsztadzie, stłumione w przeddzień podpisania układu. Jednak Polska także nie była gotowa do kontynuowania wojny. Pozycję Rzeczpospolitej poprawiły zapowiedź wizyty Piłsudskiego we Francji i podpisanie układu politycznego 19 lutego 1921 roku, a w kilka dni potem wojskowego⁷⁷⁶. 3 marca zawarto sojusz z Rumunią, najliczniejszym obok Polski państwem zamykającym ważny odcinek południowej granicy. W tym przypadku spoiwem była wspólna obawa przed bolszewizmem. Wizyta Piłsudskiego w Paryżu została odnotowana przez płk. Bentlcy Motta w dłuższej, aczkolwiek niezbyt pogłębionej analizie. W depeszy do MID z 4 lutego stwierdził on, że Piłsudski jest autorem projektu ścisłego porozumienia z bolszewikami oraz nawiązania wymiany handlowej, w której Polska byłaby pośrednikiem w stosunkach Zachodu z Rosją. Mott zauważył także, że Piłsudski i Sosnkowski, który jako minister towarzyszył Marszałkowi w Paryżu, prowadzą rozbieżną politykę w odniesieniu do Węgier i Rumunii. Piłsudski miał być prorumuński i antywęgierski, Sosnkowski - odwrotnie. Wydajc się, że tego rodzaju przekłamania były wynikiem odległości od miejsca wydarzeń i nieznajomości realiów, wreszcie łatwego dyskontowania socjalistycznej przeszłości Piłsudskiego. Sosnkowski miał ponadto stwierdzić, że w przypadku bolszewickiego ataku na Rumunię Polska nic udzieli jej pomocy⁷⁷⁷. W kolejnym raporcie napisanym już po ⁷⁷⁴ A. C z u b i ń s k i, op. eit., s. 267. ⁷⁷⁵ Dokumenty i materiały..., I. 3, s. 551-565. ⁷⁷⁶ J. Kukułka, op. eit., s. 352-382, gdzie znajduje się opis genezy, przebiegu i rezultatów wizyty Piłsudskiego we Francji. ⁷⁷⁷ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, 280 Rozdział X zakończeniu wizyty powtórzono, żc Piłsudski złożył Francuzom ofertę pośrednictwa w handlu z Rosją. Nic wykluczał podobno opcji ukierunkowanej na Niemcy, jakkolwiek, zdaniem autora raportu, musiało się to wiązać z rezygnacją z Górnego Śląska oraz rektyfikacją rozgraniczenia na terenie gdańskiego korytarza. Dodatkową sensacją polityczną był projekt wojskowego sojuszu polsko-rumuńsko-węgierskie-go pod dowództwem alianckiego generała dla prowadzenia działań przeciwko bolszewikom. Piłsudski, znany z sympatii do Węgier i próbujący znaleźć modus vivendi dla współdziałania węgiersko-rumuńskiego, nie był wówczas w stanie przedłożyć takiego projektu, bo sprawa utrzymania w mocy rozbrojenia Węgier była dla aliantów kluczowa. Z kolei sojuszu z Rumunią jeszcze nie podpisano, a animozje rumuń-sko-węgierskie były tak duże, że wyciek tego rodzaju informacji mógł pokrzyżować rozmowy o sojuszu i konwencji wojskowej⁷⁷”. Autor raportu nie poświęcił miejsca na omówienie perspektyw układu sojuszniczego i konwencji wojskowej pomiędzy Francją a Polską, co było ostatecznie podstawowym celem wyjazdu Piłsudskiego do Paryża. Nie odnotowano zainteresowania problematyką pokoju polsko-bolszewickiego ze strony Sekretarza Stanu. Co prawda wybory do Białego Domu zostały już rozstrzygnięte, a Colby, jako najważniejszy po Wilsonie polityk ustępującej administracji, mógł sobie pozwolić na otwarte komentowanie trudnych problemów - jednak tego nie robił. W przemówieniu wygłoszonym 19 lutego w renomowanej Academy of Political and Social Science w Filadelfii nie odniósł się do nowej sytuacji politycznej na wschodzie Europy. A był to problem kluczowy, oznaczał bowiem między innymi uznanie reżimu, z którym Stany Zjednoczone nie chciały wchodzić w żadne układy. W lutym czy marcu 1921 roku spodziewano się wydania noty podobnej do tej z 10 sierpnia 1920 roku, Colby nie skorzystał jednak z takiej sposobności. Nie zrobił tego również w przemówieniu z 28 lutego 1921 roku w Pan American Advertising Association w Hotelu Astor w Nowym Jorku, gdzie mówił o wymianie handlowej z Ameryką Południową, nie wspominając o wojnie z bolszewikami. Podobnie było 25 lutego 1921 roku podczas przemówienia na obiedzie w Hotelu Waldorf Astoria w Nowym Jorku* ⁷⁷⁹. Traktat pokoju pomiędzy Polską, Rosją sowiecką i Ukrainą podpisano 18 marca 1918 roku⁷”⁰. Wojna kończyła się kompromisem terytorialnym, niemniej Rzcczpo- Rccord Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, Col. T. Bcntlcy-Mott to MID in Washington, Paris, 4 11 1921. ™ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions Microfilm Publications, Ml508/2, Negotiations Between Poland and France. Visit of Marshal Pilsudski, President of Poland to Paris, 10 11 1921. ⁷⁷⁹ LC, Manuscript Division, Bainbridge Colby Papers, Box 8A (Campaign Speeches, November 1920-February 1921). ⁷¹,⁽¹ Traktat pokoju między Polską a Rosją I Ukrainą, Ryga 18 marca 1921, [w:] Dokumenty i materiały..., t. 3, s. 572-609; znaczenie traktatu omówią P. Wandy cz, The Treaty of Riga, Rokowania o zawieszenie broni oraz pokój w Mińsku i Rydze... 281 spolita wychodziła z konfliktu wzmocniona na arenie międzynarodowej. Terytorium o powierzchni ponad 387 tysięcy kilometrów kwadratowych zamieszkane przez 28 milionów obywateli w połączeniu z potencjałem sojuszników, a więc Francji i Rumunii, dawało wówczas nadzieję na skuteczną obronę suwerenności. Podpisanie dokumentu zbiegło się z objęciem urzędu prezydenta Stanów Zjednoczonych przez Hardinga i nie odbiło się echem w tamtejszej polityce czy w mediach. Charakterystyczne, że Harding przejął podstawowe wytyczne polityki poprzedniej administracji wobec Rosji, o czym informował „The New York Times” z 26 marca 1921 roku. W związku z tym dyplomacja amerykańska unikała uznania nowej granicy, co było intencją Sapiehy. Jedyną dystrakcją wobec linii politycznej poprzedniej administracji było uznanie przez nowego prezydenta Państw Bałtyckich. Natomiast uznanie granicy ryskiej nastąpiło dopiero 5 kwietnia 1923 roku. Plebiscyt i III powstanie śląskie Podpisanie pokoju w Rydze zbiegło się z przeprowadzeniem plebiscytu na Górnym Śląsku. Raport z 23 lutego autorstwa wojskowego reprezentanta Stanów Zjednoczonych w Berlinie płk. Davicsa podawał datę plebiscytu, ustaloną przez konferencję w Londynie na 20 marca 1921 roku⁷⁸¹. Zapowiadano, że mieszkańcy dzielnicy oraz emigranci uprawnieni do głosowania oddadzą głos tego samego dnia. W plebiscycie wzięły udział 1 186 234 osoby, z czego 706 820 opowiedziało się za przyłączeniem do Niemiec, a 479 414 za Polską. Międzysojusznicza Komisja Kontroli miała na podstawie wyników głosowania w gminach zaproponować linie podziału, co okazało się niewykonalne. Gen. Lc Rond optował za przydzieleniem Polsce obszarów niemal do linii gómcj Odry, ale napotkał na opór pozostałych członków Komisji, którzy godzili się na cesję jedynie południowo-wschodniej części obszaru plebiscytowego. Spra Its Significance for Inter - War Polands Eoreign Policy, [w:] Essays on Polands..., s. 31-36; J. D ą b s k i, Pokój ryski. Wspomnienia, pertraktacje, tajne układy z Jojfom, listy. Warszawa 1931; P. Wa n d y c z, Soviet-Polish Relations..., s. 280-290. ⁷¹⁽¹ NA, Correspondencc and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economie and Military Conditions in Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, M1508/2, „Dale Eixcd for Upper Silesia Plébiscite”, Political, No. 1416, 23 11 1921. Literatura omawiająca tło oraz przebieg powstania jest obszerna. Warto wymienić między innymi: Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą. Materiały z sesji naukowej historyków powstań śląskich zorganizowanej w dniach 24-25 kwietnia 1991 roku w Bytomiu oraz na Górze św. Anny, red. A. Brożek, Bytom 1993; Nie tylko o Korfantym. Jeszcze o powstaniach śląskich i plebiscycie w świetle ostatnich badań, red. Z. Kapała, Bytom 2000; Drogi Śląska do Polski. Materiały z obchodów 75. rocznicy III Powstania Śląskiego w Opolu w 1996 roku, red. M. Lis, Opole 1996. 282 Rozdział X wa plebiscytu znalazła się także w obszarze zainteresowania attache wojskowego w Warszawie. 25 marca przygotował on raport analizujący wyniki głosowania. Jego zdaniem nie były one rozstrzygające, jako że uniemożliwiały precyzyjne wytyczenie linii podziału w zgodzie z preferencjami wyborczymi. Farman podkreślił wzajemne uzależnienie gmin wiejskich i miejskich z ich odmiennymi elektoratami narodowościowymi. Dostrzegał, że ekonomiczne funkcjonowanie dzielnicy nie może być zabezpieczone, jeśli dojdzie do rozerwania tych zależności. Przewaga głosów na rzecz łączności z Niemcami wynosiła według danych attache około 400 tysięcy, przy czym uprawnieni do głosowania spoza Górnego Śląska stanowili 190 tysięcy (w rzeczywistości 182 288), natomiast emigranci polscy - zaledwie około 30 tysięcy głosów. Farman podkreślił, że siły koalicyjne liczące 19 tysięcy żołnierzy (13 batalionów francuskich, 5 włoskich, 4 brytyjskie) okazały się wystarczające dla utrzymania porządku podczas głosowania. Godna podkreślenia była niezwykle wysoka frekwencja. W głosowaniu w Katowicach wzięło udział 93-95% uprawnionych, w Będzinie 98%. Farman załączył do raportu mapę⁷⁸², a w kolejnym raporcie z 1 kwietnia załączył „korektę do mapy powiatów, które głosowały za Polską”⁷⁸³. Chodziło o precyzyjne określenie podziału gmin i powiatów w zależności od wyników głosowania, co musiało dla Ligi Narodów stanowić podstawę w sprawie delimitacji Śląska. Rekomendacje Komisji w sprawie rozgraniczenia wywołały rozgoryczenie ludności polskiej na Śląsku. Po dekonspiracji POW podstawową formacją były jednostki Obrony Plebiscytu, dowodzone początkowo przez Pawła Chroboka, a od 4 kwietnia 1921 roku przez ppłk. Macieja Mielżyńskiego. Wojciech Korfanty był raczej niechętny powstaniu; wciąż wierzył, że uda się wynegocjować korzystne rozgraniczenie przy dyplomatycznym stole. Ostatecznie w wyniku narady zgodził się na demonstrację zbrojną, która miała się rozpocząć 3 maja 1921 roku o trzeciej nad ranem. Przerodziła się ona w największe i najbardziej krwawe z trzech śląskich powstań. Attachât wojskowy Stanów Zjednoczonych poinformował o wybuchu walk już następnego dnia. Zastępca Farmana, McBride, informował, że Korfanty zrezygnował z przewodnictwa Komisji Plebiscytowej oraz wydał proklamację do powstania⁷⁸⁴. Wybuch powstania potwierdził w lakonicznej depeszy także płk Davies z Berlina. Poinformował, że ⁷⁸² NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml 508/2, E. Farman to MID in Washington, 25 111 1921, No. 1331. ⁷⁸³ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, E. Farman to MID in Washington, „Poland. Political Factor. Corrected Map of Upper Silesian Plebiscite”, 1 IV 1921. ⁷⁸⁴ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, M1508/2, McBride to MID in Washington, Warsaw, 4 V 1921, No. 621. Rokowania o zawieszenie broni oraz pokój w Mińsku i Rydze... 283 Niemcy gotowe są wesprzeć siły koalicyjne własną policją⁷¹*⁵. Lakoniczność informacji wypływała po części z oddalenia Warszawy i Berlina od centrum wydarzeń oraz odseparowania dzielnicy od reszty ziem polskich kordonem. Personel attachatów opierał się więc na informacjach ze sztabów głównych i mniej wiarygodnych źródeł własnych. Z opóźnieniem i domieszką propagandy informowały o powstaniu prasa niemiecka i polska. W telegramie z 5 maja 1921 roku McBride wykluczył wsparcie powstańców przez Wojsko Polskie z obawy przed możliwym wystąpieniem bolszewików⁷¹*⁶. Powiadomił także o zamknięciu granicy ze Śląskiem przez polskie władze. Następnego dnia potwierdził informację o powstrzymaniu się przez stronę polską przed wsparciem powstania - tym razem pochodziła ona od gen. Szeptyckiego⁷”⁷. McBride zasugerował nawet, że powstanie może przyczynić się do korzystnego dla Polski rozstrzygnięcia podziału Śląska z powodu możliwego zagrożenia bolszewickiego. W raportach z Warszawy powracała wielokrotnie sprawa pomocy władz polskich dla powstania. Raz jeszcze odniósł się do niej McBride, informując, że otrzymał zaprzeczenie ze strony Sztabu Generalnego. Demobilizacja wynikająca z redukcji stanów po zakończeniu wojny z bolszewikami postępowała w dalszym ciągu⁷¹*⁸. Nieco odmienną opinię przedstawił wojskowy komisarz Stanów Zjednoczonych w Berlinie Davies. Poinformował on mianowicie, że Polacy znajdują się w zmowie z Francuzami, którzy najwyraźniej optują za polskim zwycięstwem⁷⁸⁵ * * * ⁷⁸⁹. Zaalarmował także zwierzchników w MID, że nieopodal granicy ze Śląskiem znajduje się 10 polskich dywizji. Wiadomość miała pochodzić ze źródeł niemieckich⁷⁹⁰. Również z Pragi dotarła wiadomość o wzmocnieniu sił czeskich na granicy ze Śląskiem⁷⁹¹. Wyni- ⁷⁸⁵ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, M1508/2, Col. Davies to MID in Washington, Berlin, 5 V 1921, No. 325. ⁷¹,⁶ Ibidem. ⁷¹⁽⁷ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, M1508/2, McBride to MID in Washington, Warsaw, 6 VI 1921, No. 624. ⁷KI* NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic Slates, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Lalvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, McBride to MID in Washington, Warsaw, 7 V 1921, No. 625. ⁷lt'’ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic Slates, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Lalvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, Davies to MID in Washington, Warsaw, 8 V 1921, No. 328. ⁷⁹⁰ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic Slates, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, Davies to MID in Washington, Warsaw, 9 V 1921, No. 329. ⁷¹,¹ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, 284 Rozdział X kala z tego, że rozmach powstania nieco zdezorientował obserwatorów. Obawiano się rozszerzenia walk na sąsiednie państwa i doszukiwano się implikacji polskich władz w wybuchu i wsparciu dla insurgentów. Po początkowym okresie napięcia i dość chaotycznych doniesieniach, w drugiej połowie maja attache w Warszawie był w stanie precyzyjniej określić miejsca starć oraz liczbę walczących. Płk Davies z Berlina podał, że wielkość niemieckich sił biorących udział w zwalczaniu powstania sięga 16 tysięcy „ochotników” oraz 1800 Sicherheitspolizei. Farman natomiast 25 maja depeszował o liczebności polskich oddziałów na poszczególnych odcinkach powstańczego frontu. W nieco dłuższym telegramie z 28 maja określił ich liczebność na 50 tysięcy ludzi, podkreślił jednak słabe wyposażenie i uzbrojenie. Wyraził opinię, że Piłsudski nie przykłada ręki do powstania, a ze swej strony attache nie znalazł dowodów na współdziałanie polskich władz. Doniesienia o udziale polskich wojsk w walkach na Śląsku przypisywał wykorzystaniu umundurowania armii gen. Hallera przez zdemobilizowanych żołnierzy* ⁷⁹². Oba sądy wynikały z propolskich sympatii. Odmienne stanowisko zgłaszał płk Davies, który 30 maja informował o otwartym wjeździe z Polski w granice Śląska oraz fratemizowaniu się wojsk francuskich z polskimi powstańcami⁷⁹³. Liczbę powstańców ocenił już na 60 tysięcy, a w raporcie z 30 maja siły niemieckie oszacował skromnie, na 29 tysięcy. Intencją tych raportów było zasianie pogłosek o polskiej odpowiedzialności za powstanie oraz o długotrwałych przygotowaniach, które umożliwiły zmobilizowanie dużej liczby walczących. Raporty Daviesa miały także pokazać przychylne traktowanie rewolty przez wojska francuskie. Davies przewidywał wynikające z tego poważne konsekwencje dla wzajemnych stosunków⁷⁹⁴. Informacje zawarte w raportach wojskowych z Warszawy i Berlina były lakoniczne i dotykały tylko najbardziej ogólnych zagadnień. Z drugiej strony, nie odnotowano interwencji i szczegółowych pytań zadanych przez MID, nie polecono przeprowadzenia chociażby rutynowej analizy zagadnień polityczno-wojskowych, taktyki walk w mieście, uzbrojenia walczących i podobnych kwestii. Brak było także oceny skutków planowanego rozgraniczenia dla stosunków polsko-niemieckich, nie poruszano również kwestii gospodarczych. Jedyną polityczną informacją z tej fazy powstania było doniesienie o rezygnacji płk. Percivala z Komisji Plebiscyto- Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, McCabe to MID in Washington, Prague, 7 V 1921. ⁷⁹² NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, E. Farman to MID in Washington, Warsaw, 27 V 1921, No. 632. ⁷⁹¹ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, Col. Davies to MID in Washington, Berlin, 30 V 1921. ⁷⁹⁴ Ibidem. Rokowania o zawieszenie broni oraz pokój w Mińsku i Rydze... 285 woj⁷’⁵. Można było odnieść wrażenie, że nowa administracja prezydenta Hardinga obdarzała Europę Środkowo-Wschodnią jeszcze mniejszym zainteresowaniem niż administracja Woodrow Wilsona. Ciekawą sytuacją było przekazanie Amerykanom przez brytyjski War Office depesz płk. Pcrcivala z Opola, kierowanych do centrali w Londynie. War Office polecał jedynie zachowanie tego faktu w tajemnicy. Attache wojskowy Stanów Zjednoczonych w Londynie mjr O. N. Solbcrt przesłał je do MID w Waszyngtonie. Wydajc się, że u źródeł tego kroku stała potrzeba przekonania amerykańskich wojskowych do zajęcia bardziej zrównoważonej postawy, uwzględniającej niemiecki punkt widzenia. Trudno orzec, czy cel został osiągnięty⁷⁹⁵ ⁷⁹⁶. W każdym razie pismo Solbcrta z załącznikami zostało wyekspediowane 2 czerwca, a więc miesiąc po rozpoczęciu walk. Dlatego supozycja o politycznym podtekście kroku brytyjskiego War Office wydajc się uzasadniona. Najciekawszym dokumentem z tej kategorii była kopia telegramu przesłanego do lorda d’Abcmona przez rząd niemiecki, ze zdecydowanym zaprzeczeniem jakiegokolwiek udziału oddziałów niemieckich w zwalczaniu powstania, powstrzymaniem werbunku do ochotniczych formacji na podstawie rozkazu z 19 maja 1921 roku oraz ofertą pomocy w zduszeniu ruchu⁷⁹⁷. 25 maja d’Abcmon informował o zamknięciu granicy zc Śląskiem, a kolejnego dnia o zadeklarowaniu przez jednego z generałów braku regularnych oddziałów niemieckich na obszarze plebiscytowym. Uzupełnieniem telegramów politycznych były depesze Pcrcivala, który więcej uwagi poświęcał opisowi sytuacji wojskowej. Był przy tym w stanic precyzyjnie określić położenie oddziałów obu stron wojsk, opisać reakcję oddziałów koalicyjnych, a nawet nastroje powstańców, które, jego zdaniem, uległy pogorszeniu od trzeciej dekady maja wskutek braków w zaopatrzeniu. Co do rozlokowania oddziałów koalicyjnych, precyzyjne dane z lokalizacją podał w depeszy z 19 maja 1921 roku⁷⁹¹*. Liczebność oddziałów polskich ocenił na 60 tysięcy, niemieckich na 30 tysięcy. Trzeba zaznaczyć, żc depesze dotyczące powstania pochodzące od d’Abcmona i Pcrcivala były przesyłane do wiadomości placówek w Bcrli- ⁷⁹⁵ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic Stales, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, M1508/2, E. Darman to MID in Washington, Warsaw, 1 VI 1921, No. 634. ⁷⁹⁶ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml508/2, Maj. N. N. Solbcrt to MID in Washington, London, 2 VI 1921. ⁷⁹⁷ NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, M1508/2, Telegram lorda d’Abcmona z Bcrlina, nr 242, 22 V 1921. ⁷⁹l< NA, Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions In Poland and the Baltic States, 1918-1941, Record Group 165, Poland/Estonia/Latvia/Lithuania: Political Conditions, Microfilm Publications, Ml 508/2, Col. Percival to London, Oppcln, 19 V 1921, No. 121(R). 286 Rozdział X nie, Paryżu i Warszawie. Percival nie powstrzymał się od komentarzy wskazujących na sympatię Le Ronda dla Polaków. Amerykańscy attache wojskowi w Warszawie i Berlinie byli daleko gorzej poinformowani. Powodem był oczywiście brak oficerów łącznikowych na terenach objętych powstaniem, co przy nieregularnej łączności telefonicznej i telegraficznej skazywało ich na wiedzę z drugorzędnych źródeł informacji. Nic byli w pełni świadomi intensywnych starań polskich władz państwowych na rzecz zakończenia powstania i ustalenia linii dcmarkacyjncj. Porozumienie z przedstawicielami Koalicji zostało podpisane 11 czerwca 1921 roku, 25 czerwca sygnowali je także Niemcy. Trzy dni później rozpoczęła się ewakuacja oddziałów niemieckich i polskich, którą zakończono 5 lipca. 20 października Liga Narodów zdecydowała o podziale Śląska. Jego mniejsza, ale za to przemysłowa część przypadła Polsce. Zarówno dyplomacja amerykańska, jak i attache wojskowi nie poświęcili sprawie większej uwagi. Zakończenie Stosunek Stanów Zjednoczonych do Polski w omawianym okresie był niewątpliwie efektem stosunku do Rosji. Polityczny program prezydenta zawarty w 14 punktach dał nadzieję na odbudowę państwa polskiego i uruchomił międzynarodową licytację w sprawie polskiej. Nadzieję na poparcie Ameryki w zabiegach o budowę silnego państwa pokrzyżowała pragmatyka Konferencji Pokojowej w Paryżu. Wilson skonfrontował swój idealistyczny projekt z realiami negocjacji i potrzebą kompromisu. Prezydent znalazł się w trudnej sytuacji, bo z jednej strony zmierzał do umieszczenia paktu Ligi Narodów w Traktacie Pokojowym, w zamian za co został zmuszony do zapłaty wysokiej ceny. Ortodoksyjne traktowanie własnego programu, w tym postulatu samostanowienia, doprowadziło do przeprowadzenia kilku plebiscytów, których rezultat, jak na Górnym Śląsku, odbiegał od poprzednich wyborów i nic wyłonił klarownej dyrektywy w kwestii rozgraniczenia. Wytyczne Wilsona stosowano ze szkodą dla wielu uzasadnionych polskich pretensji i postulatów. Tak było w odniesieniu do Gdańska i Pomorza, gdzie, co prawda, większość stanowili Niemcy, ale interes państwa polskiego nakazywał zastosowanie innego rozwiązania. W innych przypadkach, już pod nieobecność silnej ręki prezydenta, rozstrzygnięcia, jak na Śląsku Cieszyńskim, odbyły się z pogwałceniem woli ludności. Omawiany okres można podzielić na dwie główne części. Pierwsza obejmuje Konferencję Pokojową, w której brał udział prezydent i gdzie wytyczono ostatecznie jedynie niewielką część polskich granic. Najważniejsze z nich, dotyczące Galicji oraz Rosji, czekały aż do końca 1919 roku na połowiczne i tymczasowe rozwiązania. Państwo polskie musiało się z tymi problemami zmagać samodzielnie. Piłsudski przeprowadził na przełomie 1919 i 1920 roku sondaż dotyczący postawy wielkich mocarstw i najbliższych sąsiadów. Stosunek mocarstw, w tym Stanów Zjednoczonych, do możliwego konfliktu Polski z Rosją był zdystansowany. Brak było woli udzielenia pomocy, na co wielokrotnie zwracał uwagę poseł Gibson, oraz koordynacji 288 Zakończenie polityki Paryża, Londynu i Waszyngtonu wobec Rosji i Polski. W całym 1920 roku mieliśmy do czynienia z jednym aktywnym wystąpieniem dyplomacji amerykańskiej w sprawie polskiej. Była nią nota Sekretarza Stanu Colby’ego z 10 sierpnia. Erozja zainteresowania wojną z bolszewikami była widoczna szczególnie od drugiej połowy sierpnia 1920 roku. Przyczyn tego stanu rzeczy było wiele. Najważniejszą był wzgląd na interes Rosji, której nic chciano rozczłonkowywać przed spodziewanym upadkiem bolszewików, ale nie mniej istotne było rozczarowanie Wilsona polityką Lloyd Georgc’a. Poważne znaczenie miały też porażki Wilsona w polityce wewnętrznej i ciężka choroba gospodarza Białego Domu. Brak zaufanego współpracownika i szerszego instrumentarium do realizacji śmielszej linii postępowania wynikał z indywidualnych decyzji Wilsona. Należy jednak podkreślić daleko przychylniejszy stosunek wojskowych do wymogów bezpieczeństwa Polski, zwłaszcza przebiegu granic. Świadczyły o tym liczne dokumenty, w tym raporty płk. Howlanda ze stycznia i lutego 1920 roku oraz wrześniowy raport mjr. Masona z MID. Podobne poglądy miał attache wojskowy w Warszawie. Warto również przypomnieć o projektach (co prawda niezrealizowanych) Legionu Amerykańskiego dla Polski. Ich fizycznym rezultatem była Eskadra Kościuszkowska. Ważny dla utrzymania wewnętrznego ładu i pokoju społecznego był ogromny wkład kilku misji charytatywnych i technicznych powołanych przez niestrudzonego przyjaciela Polski, Herberta Hoovera. Wpływ ich obecności w Polsce na podniesienie zdolności obronnych państwa trudno przecenić. Określenie stosunku Stanów Zjednoczonych odbyło się niejako w dwóch trybach. Pierwszy opierał się źródłowo na poglądach prezydenta oraz jego współpracowników i dominował przez cały rok 1919. Drugi polegał na dokumentacji wytworzonej głównie, choć nic wyłącznic, przez poselstwo i attachat wojskowy w Warszawie. Taka sytuacja została wymuszona obniżeniem stopnia zainteresowania sprawą polską po opuszczeniu Paryża przez Wilsona i Lansinga w czerwcu i lipcu 1919 roku. Był to jedyny obszerniejszy materiał źródłowy dla odtworzenia stosunku polityków i wojskowych do konfliktu z bolszewikami i przebiegu granic Polski. Należy mimo tego wyrazić nadzieję, że przytoczone w monografii dane oraz dokumenty pomieszczone w towarzyszącym tomie przyczynią się do wyważonej oceny postawy Stanów Zjednoczonych wobec wojny z bolszewikami. Niejednoznaczność owego stosunku to z jednej strony ostrożność polityków, z drugiej - bardziej zdecydowana postawa wojskowych. Niewątpliwie kluczowe poparcie dla postulatu odbudowy państwa polskiego ze strony Wilsona przed rozpoczęciem konferencji pokojowej kontrastowało z praktycznym poświęceniem uzasadnionych interesów Rzeczpospolitej w ogniu sporów z Lloyd Georgc’cm podczas obrad konferencji pokojowej, a tym bardziej w czasie zmagań z bolszewikami. Obraz ten uzupełnia bezinteresowna pomoc charytatywna i materialna, a także owiana duchem sympatii służba dla Polski oficerów misji i ochotników Eskadry Kościuszkowskiej. Niemniej jednak wytyczną monitorującą stopień politycznego zaangażowania w sprawy polskie był wzgląd na Rosję. W końcu marca 1921 roku Franciszek Pułaski pokusił się o następującą ocenę tego aspektu polityki amerykańskiej: Zakończenie 289 Rusofilizm wyłania się z amerykańskiego dążenia do wzmocnienia Rosji jako przychylnego Ameryce mocarstwa światowego. Pogląd ten wspierany jest przez argumenty filozoficzne i humanistyczne o dojrzałości i przeznaczeniu wielkiego rosyjskiego narodu, adoptując doktrynę Monroe na użytek Rosji w haśle „Rosja dla Rosjan” i poświadczając tym samym nieznajomość jej prawdziwej psyche, mierzonej wedle amerykańskich standardów i w przekonaniu o demokratycznych tendencjach wielkiego rosyjskiego narodu⁷⁹⁹. Opinia Pułaskiego dobrze oddaje miejsce Polski w polityce amerykańskiej, nie tylko w tamtym okresie. ⁷⁹⁹ Hl, „Poland, Embassy, United States 1919-1945”, Box 21, F. Pułaski do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie, Washington, 29 111 1921. 1. Kazimierz Lubomirski, pierwszy poseł odrodzonej RP w Waszyngtonie (1919-1922) 2. Ppłk Elbert Farman, attaché wojskowy Stanów Zjednoczonych w Warszawie 3. Gen. Paul Henrys, szef Francuskiej Misji Wojskowej w Warszawie 4. Roman Dmowski 5. Marszałek Ferdynand Foch, głównodowodzący sił Sprzymierzonych 6. Po podpisaniu traktatu wersalskiego; na pierwszym planie widoczni: W. Wilson, G. Clemenceau, D. Lloyd George, V. Orlando 7. Hugh S. Gibson i Józef Piłsudski w Belwederze, 9 V 1919 8. Eugene Pralon, poseł nadzwyczajny i pełnomocny Francji, po złożeniu listów uwierzytelniających w Belwederze, 2 IV 1919 10. Portret Herberta Hoovera 9. Sir Horace Rumbold, poseł Wielkiej Brytanii w Polsce 11. Wizyta prezydenta USA Herberta Hoovera (po prawej) w Polsce, sierpień 1919. Pośrodku premier Ignacy Paderewski z żoną 12. Dystrybucja pomocy amerykańskiej w Polsce 13. Gen. Adrian Carton de Wian, attaché wojskowy Wielkiej Brytanii w Polsce 14. Portret gen. Tadeusza Rozwadowskiego, animatora organizacji Legionu Amerykańskiego dla Polski i Eskadry Kościuszkowskiej 15. Pożegnanie ochotników do Eskadry Kościuszkowskiej przez płk H. Howlanda (stoi tyłem), I. Paderewskiego oraz T. Rozwadowskiego (za Paderewskim z prawej), Paryż, 13 IX 1919 16. Symbol Eskadry Kościuszkowskiej zaprojektowany przez jednego z amerykańskich ochotników 17. Kpt. Merian Cooper (w środku), inicjator udziału ochotników amerykańskich w wojnie z bolszewikami 18. Transport sprzętu Eskadry Kościuszkowskiej podczas wyprawy kijowskiej 19. Por. Edwin Noble na tle wagonu sanitarnego po odniesieniu ran w walkach frontowych podczas wyprawy na Kijów 20. Spotkanie Józefa Piłsudskiego i Semena W. Petlury na stacji kolejowej w Winnicy, 16 V 1920 roku 21. Defilada wojsk w Kijowie 22. Owacje na cześć Piłsudskiego przed kościołem św. Aleksandra w Warszawie, 18 V 1920 23. Władysław Grabski, premier rządu RP 24. Marszałek Francji Ferdynand Foch (po lewej) i marszałek polny Henry Wilson w Spa 25. Ignacy Daszyński, wicepremier w rządzie Wincentego Witosa 26. Lord d'Aberon, członek misji alianckiej w Polsce 27. Gen. Maxime Weygand, członek misji alianckiej i doradca polskiego Sztabu Generalnego podczas Bitwy Warszawskiej 29. Plakat werbunkowy proj. Feliksa Szczęsnego Kowarskiego 30. Józef Piłsudski w pozie Jana III Sobieskiego zwalczającego niewiernych 31. Pałac Czamogłowych w Rydze, w którym toczyły się rozmowy na temat zawieszenia broni i zawarcia pokoju 32. Faksymile układu o zawieszeniu broni z 12 X 1920 3'JEUI PIBCZgCIZMI. SPORZĄDZONO I PODPIoAKC RZDZa, DIOUSTBOO PAZDZIBMIKA TYZI.Z DZISSTSOO nora. 33. Podpisanie układu pokojowego, 18 Ш 1921 Summary Janusz Cisek’s monograph tilled Granice Rzeczpospolitej i konflikt polsko-bolszewicki w amerykańskich raportach dyplomatycznych i wojskowych (1919-1921) (Borders of the Rzeczpospolita and the Polish-Bolshevik Conflict in American Diplomatic and Military Reports, 1919-1921) is in the the author’s concept a supplement to subject matter literature concerning the international aspects of war with the Bolsheviks. In the recent past, there have been worthwhile volumes concerning Polish-Bolshevik, Polish-Ukrainian, and Polish-French as well as Polish-German relations. In fact, Janusz Cisek had previously published a collection of documents entitled Sqsiedzi wobec wojny 1920 roku (Neighboring States and the 1920 Warf this was followed by extensive research in US archives, which resulted in the 2010 collection American Reports on the Polish-Bolshevik War, 1919-1921. The instant monograph is an expansion of the subject matter and the result of archival studies conducted by the author. It consists of two basic parts. In the first section the author discusses preparations by the administration in Washington for initiating diplomatic relations, a peace program as well as territorial plans as they related to the re-forming Polish State. He peels and reveals the complicated nature of ethnic relations on Polish territory, which made the fifth of President Woodrow Wilson’s basic tenets, that of self-determination of sovereignty so difficult to achieve. In the first section of the monograph, Wilson’s negotiations on Polish issues at the Paris Peace Conference and the British Prime Minister’s opposition are analyzed. The author emphasizes that the most significant of the Rzeczpospolita’s territorial issues were not resolved, and were, additionally, aided, or rather encumbered by the faulty instrument which the plebiscites were. There was no decision at the Conference concerning incorporation of Eastern Galicia nor was there a precise delineation of the borders with Russia. It is the Author’s considered opinion that once the deliberations in Paris concluded and both Wilson and Lansing departed from France, the significance of Polish issues in American politics, which had never been particularly important, was reduced even further. For a number of years, and particularly after December of 1919, these issues were resolved beyond the actual sphere of influence of the United States. 292 Summary The second section of this work discusses the period until the Riga Peace Treaty was signed and the Third Silesian Uprising took place. If, in the previous period the deciding factor was Wilson’s volition, then in July and December of 1919, the deciding factors were no longer dependent on him. In evaluating these events the Author has utilized a different set of archival materials. In this section, the basis for his conclusions are the reports and accounts sent from Warsaw and other European capitals by the resident military attaches and emissaries, while of course the most substantial case was presented by the documents penned by the Envoy, Hugh Gibson and the (functional) attache, Lt. Colonel Elbert Farman. The author analyzes Gibson’s views and opinions with respect to the borders and internal politics in Poland. He has included Gibson’s reports and speeches which are favorably posited to the Polish reason of state, underlining repeatedly the lack of guidance by the Allies, and particularly that of the United States, as to what direction the Rzeczpospolita, in its conflict with Russia, should move in. The author’s political argumentation is supported by the reports of the Military Attache, which addressed to his superiors, lay particular emphasis on Poland’s need for support in their battles with the Bolsheviks, while at the same time giving Poland control over Ukrainian territory. Janusz Cisek analyzes the assumptions contained in the Diplomatic Note of Secretary of State, Bainbridge Colby, dated August 10, 1920, which was most critical of any reduction of Russian territory. This was in contradiction to Farman’s and Col. Harry Howland’s earlier analyses, as well as the subject matter report of Major M.S. Mason of the Military Intelligence Division, who clearly understood that there existed a basic necessity for a border moved to the east, and which therefore would be easier to defend. A similar dissonance between politicians and the military is accentuated by the author in his description of the Battle of Warsaw, as well as the Peace Negotiations in Riga. Professor Cisek also cites opinions detailing Washington’s concern for Russian territorial integrity, which exceeded its concerns for the nations which had been occupied by Russia and which had regained their independence after 1918. In his narrative, he refers to a number of interesting documents which expand upon extant knowledge of German-Bolshevik relations; the source of the plans for the Battle of Warsaw; as well as General Maxime Weygand’s role and that of various charitable missions in Poland - which it must be noted, objectively, effectively strengthened the Rzeczpospolita’s military resistance. The author also recollects the role played by the Kościuszko Squadron, as well as the effectively unknown plans for creating an American Legion for Poland during the late spring and summer of 1919, the reinitiated in August 1920. Thanks to the aforementioned aspects of the book, the image of US-Polish relations in 1919-20 has been amplified. Spis ilustracji i map Ilustracje (ze zbiorów autora): 1. Kazimierz Lubomirski, pierwszy poseł odrodzonej RP w Waszyngtonie (1919-1922) 2. Ppłk Elbert Farman, attache wojskowy Stanów Zjednoczonych w Warszawie 3. Gen. Paul Henrys, szef Francuskiej Misji Wojskowej w Warszawie 4. Roman Dmowski 5. Marszałek Ferdynand Foch, głównodowodzący sił Sprzymierzonych 6. Po podpisaniu traktatu wersalskiego; na pierwszym planie widoczni: W. Wilson, G. Clemenceau, D. Lloyd George, V. Orlando 7. Hugh S. Gibson i Józef Piłsudski w Belwederze, 9 V 1919 8. Eugene Pralon, poseł nadzwyczajny i pełnomocny Francji, po złożeniu listów uwierzytelniających w Belwederze, 2 IV 1919 9. Sir Horacc Rumbold, poseł Wielkiej Brytanii w Polsce 10. Portret Herberta Hoovera 11. Wizyta prezydenta USA Herberta Hoovera (po prawej) w Polsce, sierpień 1919. Pośrodku premier Ignacy Paderewski z żoną 12. Dystrybucja pomocy amerykańskiej w Polsce 13. Gen. Adrian Carton dc Wiart, attache wojskowy Wielkiej Brytanii w Polsce 14. Portret gen. Tadeusza Rozwadowskiego, animatora organizacji Legionu Amerykańskiego dla Polski i Eskadry Kościuszkowskiej 15. Pożegnanie ochotników do Eskadry Kościuszkowskiej przez płk H. Howlanda (stoi tyłem), 1. Paderewskiego oraz T. Rozwadowskiego (za Paderewskim z prawej), Paryż, 13 IX 1919 16. Symbol Eskadry Kościuszkowskiej zaprojektowany przez jednego z amerykańskich ochotników 17. Kpt. Mcrian Cooper (w środku), inicjator udziału ochotników amerykańskich w wojnie z bolszewikami 18. Transport sprzętu Eskadry Kościuszkowskiej podczas wyprawy kijowskiej 19. Por. Edwin Noble na tle wagonu sanitarnego po odniesieniu ran w walkach frontowych podczas wyprawy na Kijów 294 Spis ilustracji i map 20. Spotkanie Józefa Piłsudskiego i Semena W. Petlury na stacji kolejowej w Winnicy, 16 V 1920 21. Defilada wojsk w Kijowie 22. Owacje na cześć Piłsudskiego przed kościołem św. Aleksandra w Warszawie, 18 V 1920 23. Władysław Grabski, premier rządu RP 24. Marszałek Francji Ferdynand Foch (po lewej) i marszałek polny Henry Wilson w Spa 25. Ignacy Daszyński, wicepremier w rządzie Wincentego Witosa 26. Lord d’Abcron, członek misji alianckiej w Polsce 27. Gen. Maxime Wcygand, członek misji alianckiej i doradca polskiego Sztabu Generalnego podczas Bitwy Warszawskiej 28. Rekrutacja ochotników w Warszawie 29. Plakat werbunkowy proj. Feliksa Szczęsnego Kowarskiego 30. Józef Piłsudski w pozie Jana 111 Sobieskiego zwalczającego niewiernych 31. Pałac Czamogłowych w Rydze, w którym toczyły się rozmowy na temat zawieszenia broni i zawarcia pokoju 32. Faksymile układu o zawieszeniu broni z 12 X 1920 33. Podpisanie układu pokojowego, 18 111 1921 Mapy (rys. Paweł Rosołek): 1. Propozycje linii granicznych Polski na wschodzie w latach 1919-1921 2. Mapa obrazująca ugrupowanie wyjściowe do wyprawy kijowskiej; położenie wojsk 25 IV 1920 3. Położenie wojsk po wycofaniu sił polskich z Kijowa, sytuacja z 10 VI 1920 4. Plany kontrofensywy autorstwa M. Weyganda, T. Rozwadowskiego i J. Piłsudskiego 5. Położenie wojsk pod Warszawą 13 VIII 1920 6. Położenie wojsk po pierwszym dniu kontrofensywy znad Wieprza, 17 VIII 1920 7. Położenie wojsk podczas bitwy nad Niemnem 22-28 IX 1920 Bibliografia I. Kolekcje Archiwalne: Narodowe Archiwum Stanów Zjednoczonych - National Archives and Records Administration at College Park, Maryland: American-Polish Relief Expedition, Record Group 120: Records of the American Expeditionary Forces, 1917-1923. Correspondence and Record Cards of the Military Intelligence Division Relating to General, Political, Economic and Military Conditions in Poland and the Baltic States, 1918-1941, Records of the War Department General and Special Staffs, Record Group 165. Records of the American Commission to Negotiate Peace: Record Group 256.1 (Administrative History); 256.2 (Records of the Inquiry 1914-1919); 256.3 (Records of the American Commission to Negotiate Peace 1918-1931); 256.4 (Cartographic Records, General, 1917-1919). Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Poland, 1916-1944, Record Group 56, 860c. Records of the Department of State Relating to Political Relations Between Russia (and the Soviet Union) and Other States, 1910-1929, 760c. War Department Records, General Correspondence of the Office of the Commandcr-in-Chief, 1917-1920 (Record Group 120). Instytut Hoovera w Kalifornii - Hoover Institution, Stanford University, Stanford: Alvin B. Barber Papers 1919-1922. American Relief Administration in Poland. Anson Conger Goodycar ( 1877-1964) Papers 1919-1922. European Technical Advisers Records 1918-1923. Hugh Gibson Papers 1900-1957. Kenneth O’ Shrewsbury Papers 1919-1922. Mcrian Cooper ( 1893-1973) Papers 1917-1958. Poland. Embassy, United States 1919-1945. William Palmer Fuller ( 1888-1969) Papers 1920-1962. 296 Bibliografia Biblioteka Kongresu - Library of Congress, Washington: Bainbridge Colby (1869-1950) Papers 1863-1950. Breckenridge Long (1881-1958) Papers 1886-1948. Henry Morgenthau (1856-1946), Papers, Diary 1913-1919. John J. Pershing (1880-1948) Papers, Diary. Norman Davies Papers. Robert Lansing Papers 1914-1920. Uniwersytet Yale - Yale University Sterling Library: House Diary, MSS 2508, MS466. Inquiry Papers, 1915-1921, MS8. Sidney Edward Mezes (1863-1931) Papers, MS657. Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku - Columbia University, New York: Butler Library, Bakhmeteef Archive, Petr Semenowicz Machrow Collection, John Spargo Oral History Project. U.S. Army Military History Institute, Carlisle, Pennsylwania: James G. Harbord Papers. Polish Typhus Mission Records (Akta Misji Zwalczania Tyfusu w Polsce). Tasker H. Bliss Collection. Instytut Piłsudskiego w Nowym Jorku: Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza 1918-1922. Archiwum Józefa Piłsudskiego. Archiwum Michała Mościckiego. Kolekcja Władysława Żeleńskiego. Teka płk. Cedricka Fauntleroya. Teka Wcyganda (1867-1965). Teki gen. Tadeusza Rozwadowskiego 1919-1920. Ukraińska Misja Wojskowa w Polsce. Archiwum Akt Nowych w Warszawie: Akta Prezydium Rady Ministrów. Ambasada RP w Waszyngtonie. Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego. Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa. Archiwum Państwowe w Gdańsku: Akta Komisariatu Generalnego, syg. 1/259/9: A. B. Barber, Memorandum [on] Polish-Danzig Convention. Order of Work Under Articles 102, 104 and 107 of the Treaty of Versailles. Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Cieszynie. Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Biblioteka Narodowa w Warszawie: M. Kossakowski, Diariusz, akc. 6797. Bibliografia 297 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie: Akta Inspektoratu Sił Powietrznych. Akta Orderu Wojennego „Virtuti Militari”. Akta Personalne: 9305; 4886, 6868, 13127. Działalność 7 Eskadry Bojowej im. Kościuszki 1.301.7.24. II. Wydawnictwa źródłowe, pamiętniki, wspomnienia: Adler C., Margalith A. M., With Firmness In the Right. American Diplomatic Action Affecting Jews. 1840-1945, New York 1946. Archiwum Polityczne Ignacego Paderewskiego, t. 1: 1890-1918, oprać. W. Stankiewicz, A. Piber, Wrocław 1973; 1. 2: 1919-1921, oprać. W. Stankiewicz, A. Piber, Wrocław 1974; 1. 3: 1921--1934, oprać. H. Janowska, Cz. Madajczyk, Wrocław 1974; t. 4: 1935-1940, oprać. T. Ję-druszczak, A. Lcinwand, Wrocław 1974. BakhmctefT B. A., The Legacy of War-Peace. Lecture Delivered at Milton Academy, Boston-New York 1927. Barber A. B., Report of European Technical Advisers Mission to Poland, 1919-1922, New York 1923. Barber A. B., „Memorandum; Distribution of the Principal European Coal Supplies”, Warsaw 1921 (mps powielany). Bitwa lwowska 25 VII-18 X 1920. Dokumenty operacyjne, cz: 1: 25 VII-5 VIII, cz. 2: 6-20 VIII, red. J. M. Tarczyński [et al.], Warszawa 2002-2003. Bitwa niemeńska 29 Vlll-18 X1920. Dokumenty operacyjne, oprać. J. M. Tarczyński [et al.], cz. 1: 29 VI11-19IX, cz. 2: 20 IX-I8 X 1920, Warszawa 1998-1999. Bitwa warszawska 13-28 VIII1920. Dokumenty operacyjne, oprać. J. M. Tarczyński [et al.], cz. 1: 13-17 VIII, cz. 2: 17-28 VIII, Warszawa 1995-1996. Bryan W. J., Baird-Bryan M., The Memoirs of William Jennings Bryan, Philadelphia-Chicago 1925. Budny M., Misja generała Berthelemy w Polsce w relacji Romana Michałowskiego, „Niepodległość” (Londyn-Nowy Jork), t. 15 (1987). Cisek J„ American Reports on the Polish-Bolshevik War ¡919-1920, Warszawa 2010. Cisek J., ,, Ukraiński" epizod pobytu gen. Maxime Weyganda w Polsce i jego nieznane testimonium o Bitwie Warszawskiej 1920 roku, „Przegląd Wschodni” (Warszawa), t. 2: 1992-1993, ■l. 4(8). [Colby B.], Campaign Speeches of Honorable Bainbridge Colby, Secretary of State, Cleveland, Ohio, October 7, 1920; St. Louis, October 14, 1920; Chicago, Afternoon, October 16, 1920, Washington 1920. [Colby B.], Extracts from Speech of Honorable Bainbridge Colby at Masonic Temple Auditorium, Washington, DC, Tuesday Evening, October 26, 1920, Under Auspices of the Democratic Central Committee of the District of Columbia, Washington 1920. Colonel House in Paris. A Study of American Policy at the Paris Peace Conference 1919. (Supplementary volume to The Papers of Woodrow Wilson), ed. A. S. Link, Princeton 1981. [Cooper M. C.], Faunt-le-Roy i jego eskadra w Polsce. Dzieje eskadry Kościuszki, Chicago 1922. Cziczerin G„ Stali i reczi po waprosam mieżdunarodnojpolityki, Moskwa 1961. D’Abemon V. E„ Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920 r., oprać. A. Dobiecki, Warszawa 1932. Dąbski J„ Pokój ryski. Wspomnienia, pertraktacje, tajne układy z Joffem, listy. Warszawa 1931. 298 Bibliografia Daniels J., The Wilson Era - Years of Peace, 1910-1917, Chapel Hill 1944. Docenko A., Litopis Ukrajinśkoj Rewolucji. Materiały i dokumenti do istoriji ukrajińskoj rewolucji, t. 2, kniga 5: 1917-1923, Tamów-Lwów 1924. Documents on British Foreign Policy 1919-1939, eds. E. L. Woodward, R. Butler, Vol. 2, London 1948; Vol. 3: 1919, London 1949; Vol. 9, London 1961. Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, oprać. W. Gostyńska [et al.J, t. 2: Listopad 1918-kwiecień 1920, Warszawa 1961. Drobnicki J., The Russo-Polish War, 1919-1920. A Bibliography of Materials in English, „The Polish Review” (Nowy Jork), Vol. 42 (1997), No. 1. Earman E., The Polish-Bolshevik Cavalry Campaigns of 1920, „The Cavalry Journal”, Vol. 30 (1921), No. 124. [Fauntleroy C.], „Services in Honor of Colonel Fauntleroy, Sunday, November 14, 1920”, mps, w Instytucie Piłsudskiego w Nowym Jorku. Field-Marshal Sir Henry Wilson. His Life and Diaries, cd. C. E. Callwell, London-Toronto-Mel-boume 1927, Vol. 2. Gade J. A., All My Born Days. Experiences of a Naval Intelligence Officer In Europe, New York 1942. Gąsiorowski Z., Joseph Pilsudski in the Light of American Reports, 1919-1922, „The Slavonic and East European Review”, Vol. 50 (1972), No. 121. Gilchrist H., The American Typhus Expedition to Poland, „A.R. A. Bulletin”, Scries 1, Vol. 3(1919), No. 20(1 VIII). Goodycar A. C., Report of the Coal Commission for the Territory Included in the Former Empire of Austria-Hungary and Poland, 1919 (mps powielany). Grabski S., Pamiętniki, t. 1-2, wstęp W. Stankiewicz, Warszawa 1989. Grabski W., Wspomnienia ze Spa, Londyn 1973. Grew J. C., Turbulent Era. A Diplomatic Record of Forty Years, 1904-1945, Vol. 1-2, Freeport 1970. Grove W. R., War’s Aftermath. Polish Relief in 1919, New York 1940. Guelton F., Pasztor M., Bitwa Warszawska w świetle korespondencji gen. Weyganda i marszałka Focha, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. 33 (1998). Gulpin C. P., Hugh Gibson, 1883-1954. Extracts from His Letters and Anecdotes from His Friends, introd. H. Hoover, New York 1956. Hoover H., Ordeal of Woodrow Wilson, New York 1958. Hoover H„ The Memoirs, Vol. 1: Years of Adventure. 1874-1920, New York 1952. [Hoover H.], Memorandum from Mr. Hoover to the Supreme Economic Council on Typhus Relief in Eastern Europe, „American Relief Administration Bulletin” (Paris) 1919, No. 22. The Intimate Papers of Colonel House, cd. Ch. Seymour, Vol. 1; From Neutrality to War, 1915--1917, Boston-New York 1926, Vol. 3: Into the World War, Vol. 4: The Ending of the War, Boston-New York 1928. Jews in Poland. Official Report of the American and British Investigating Missions, Chicago 1920. Jońca K.., Wojna polsko-sowiecka 1920 roku w dokumentach niemieckiej dyplomacji, Wrocław 2002, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 2292. Kapiszewski A., Hugh Gibson and a Controversy Over Polish-Jewish Relations After World War I. A Documentary History, Kraków 1991. Kudrzycki Z., „Stosunki polsko-rosyjskie na forum Sejmu Ustawodawczego 1919-1920”, mps w Wydawnictwie Sejmowym. Lansing R., Post L. F., A War of Self-Defense, Washington 1917. Lansing R., The Peace Negotiations. A Personal Narrative, Boston 1921. Latinik F. K., Walka o Śląsk Cieszyński w r. 1919, Cieszyn 1934. Bibliografia 299 Lerski G. J., Herbert Hoover and Poland. A Documentary History of a Friendship, introd. G. J. Lerski, foreword M. O. Hatfield, Stanford 1977. Mantoux P., The Deliberations of the Council of Four (March 24-June 28, 19/9), Vol. 1 -2, ed. and trans. A. S. Link, Prinecton 1992. Memorandum on Certain Aspects of the Bolshevist Movement in Russia (A US Government Report from 1919), Washington 1919. Micdziński B., Wojna i pokój, „Kultura” (Paryż) 1966, nr 9. Mitkicwiez L., „Bunt" pen. Lucjana Żeligowskiego, „Wiadomości” (Londyn) 1967, nr 17 (23 IV). The Moffat Papers, Selection from the Diplomatic Journals of Jay Pierrepont Moffat, 1919-1943, cd. N. Harvison Hooker, Cambridge (Massachusetts) 1956. Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty, 1912-styczeń 1924, oprać. K. W. Ku-maniccki, Warszawa Kraków 1924. The Official Record of the United States 'Part in the Great War, Washington [bdw.]. Olech U., Wojna polsko-sowiecka 1919-1921. Materiały do bibliografii, Warszawa 1990. Paderewski 1. J., Pamiętniki 1912-1932, tłum. A. Pibcr, W. Lisowska, T. Mogilnicka, wstęp A. Pi-ber, Kraków 1992, Pamiętniki Muzyczne. Papers and Documents Relating to Foreign Relations of Hungary, Vol. 1: 1919-1920, eds. F. Deâk, D. Ujvâry, Budapest 1939. The Papers of Woodrow Wilson, cd. A. S. Link [cl al.]. Vol. 54: January 11-February 7, 1919, Vol. 56: March 17-April 4. 1919, Vol. 57: April 5-22, 1919, Vol. 58: April 23-May 9. 1919, Vol. 59: May 10-31, 1919, Vol. 60: June 1-17, 1919, Vol. 61: June I8-July25, 1919, Vol. 63: September-November 5, 1919, Vol. 64: November 6, 1919-February 27, 1920, Vol. 65: February 28-July 31, 1920, Vol. 66: August 2-December 23, 1920, Princeton 1986-1992. Papers Relating to the Foreign Relations of the United Stales, 1920, Washington 1936, Vol. 3. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference 1919, Vol. 1-13, Washington 1942-1947. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Lansing Papers 1914-1920, Vol. 1 -2, Washington 1939-1940. Phillips W., Ventures In Diplomacy, North Beverly 1952. Pierwsza wojna polska (1918-1920). Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego [...], oprać, i wstęp M. Pomarański, Warszawa 1920. Piłsudski J„ Pisma zbiorowe. Warszawa 1937, t. 5-7. Polscy jeńcy wojenni w niewoli sowieckiej w latach 1919-1922. Materiały archiwalne, red. M. Skowronek, A. Gutowski, Warszawa 2009. Protokoły Rady Obrony Państwa, red. A. Lcinwand, J. Molenda, „Z dziejów Stosunków Polsko--Radzieckich. Studia i Materiały”, t. 1 (1965). Rewindykacja Pomorza i Wielkopolski 1920 r. Wybór dokumentów wojskowych, red. B. Polak, Koszalin 1999. Rcy M., Memorial gen. Tadeusza Rozwadowskiego w sprawie granic wschodnich Polski, „Przegląd Współczesny” 1929, nr 92 (XII). Romer E„ Pamiętnik paryski (1918-1919), oprać. A. Garlicki, R. Świętck, Wrocław 1989. The Russia 1 Believe In. The Memoirs of Samuel N. Harper, 1902-1941, cd. P. V. Harper, Chicago 1945. Sahm H., Erinnerungen aus meinen Danziger Jahren, 1919-1930, Marburg-Lahn 1958. [Sapieha E.], Tak było. Niedemokratyczne wspomnienia Eustachego Sapiehy, Warszawa 2000. Sqsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, oprać. J. Cisek, Londyn 1990. Scibor-Rylski W., Obrona Państwa w 1920 roku. Księga Sprawozdawezo-Pamiqtkowa Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa, Warszawa 1923. 300 Bibliografia Siany W. Z., A History of the United States Department of State 1789-1996. Released by the Office of the Historian, July ¡966, [on-line:] http://www.state.gov/www/about_state/history/dephis. html. Sosnkowski K., Rola Piłsudskiego i Weyganda w Bitwie Warszawskiej 1920 roku, „Biuletyn Instytutu Piłsudskiego w Ameryce” (Nowy Jork), R. 17, (1960), nr 2. Sprawozdania Stenograficzne Sejmu Ustawodawczego. Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r. Dokumenty i materiały, oprać. R. Bierzanek, J. Kukułka, K. Lapter, t. 1-3, Warszawa 1965-1968. Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator, t. 2: Ameryka Północna i Południowa 1918-2007, red. K. Szczepanik, A. Herman-Łukasik, B. Janicka, Warszawa 2008, Biblioteka Polskiej Dyplomacji. Świtalski K., Diariusz 1919-1935, Warszawa 1992. Tommasini E, Odrodzenie Polski, tłum. P. G., Warszawa 1928. Tumulty J., Woodrow Wilson as I know him, New York 1921. Two Peacemakers in Paris. The Hoover-Wilson Post-Armistice Letters, 1918-1920, ed. F. W. O’Brien, College Station 1978. Ukraine and Poland in Documents, 1918-1922, cd. T. Hunczak, New York 1983, Vol. 1-2. United States Army in the World War, 1917-1918: Bulletins, GHQ, AEF, Washington 1948. United States Department of Slate. The Secretaries of State: Portraits and Biographical Sketches, Washington 1978. Wcygand M., Memories. Mirages et realité, Paris 1957. de Wiart A. C., Happy Odyssey. The Memoirs of Lieutenant-General Sir Adrian Carton de Wiart, foreword W. S. Churchill, London 1950. [Wilson W.J, Public Papers of Woodrow Wilson, Vol. 1-6, New York 1927. Wojna polsko-sowiecka. Komunikaty wojenne Sztabu Generalnego, dokumenty, fotografie, red. K. Paduszek, Warszawa 2011. Żeleński W., Wojna polsko-ukraińska i bolszewicka w oczach pierwszego attache wojskowego USA w Warszawie, „Niepodległość” (Londyn-Nowy Jork), t. 22 (1989). III. Monografie, opracowania, arykuły: The Almanac of American History, eds. A. M. Schlesinger Jr., J. S. Bowman, New York 1983. The American Secretaries of State and Their Diplomacy, ed. R. H. Ferrell, Vol. 1-19, New York 1963-1980. American Statesmen. Secretaries of State from John Jay to Collin Powell, ed. E. S. Mihalkanin, Westport 1993. Arciszewski F., Some Remarks About the Strategical Significance of the New and the Old Soviet Polish Border, „The Polish Review” (New York), R. I (1956), No. 1-2. Bajak S., Pilsudski w świetle raportów attaches wojskowych USA w Warszawie w /. 1918-1935, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, R. 38 (1993), nr 4. Biskupski M., The Wilsonian View of Poland: Idealism and Geopolitical Traditionalism, [w:] Wilsonian East-Central Europe. Current Perspectives, cd. J. S. Micgiel, New York 1995. Browder R. P., The Origins of Soviet-American Diplomacy, Princeton 1953. Chamberlin W. H., The Russian Revolution 1917-1921, New Jersey 1987, Vol. 1: 1917-1918: From Overthrow of the Tsar to the Assumption of Power by the Bolsheviks. Chlebowczyk J., Główne problemy i etapy stosunków polsko-czeskich na Śląsku Cieszyńskim w XIX i na początku XX wieku (do r.1914): referat wygłoszony na konferencji w Opawie w czerwcu 1960 r., „Biuletyn Śląskiego Instytutu Naukowego” (Katowice) 1961, nr 22. Bibliografia 301 Chocianowie/ W., Historia dywizji litewsko-bialoruskiej w świetle listów Józefa Piłsudskiego, „Niepodległość” (Londyn-Nowy Jork), l. 7 (1962). Cienciała A. M„ Historiografia anglosaska o wojnie polsko-sowieckiej i zwycięstwie polskim nad Armią Czerwoną w 1920 roku, [w:] Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920 w ocenach historyków, red. A. M. Cienciała, P. Wandycz, Warszawa 2003. Cienciała A. M., Polityka brytyjska wobec odrodzenia Polski, 1914-1918, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1969, nr 16. Cienciała A. M„ USA a sprawa W.M. Gdańska w latach 1919-1920 (Przyczynek do historii stosunków polsko-amerykańskich), [w:] Ameryka Północna. Studia, t. 2, red. M. M. Drozdowski, Warszawa 1978. Cienciała A. M„ Wilsonian East-Central Europe: The British View with Reference to Poland, [w:] Wilsonian East-Central Europe. Current Perspectives, cd. John S. Micgiel, New York 1995. Cienciała A. M„ Komamicki T„ Erom Versailles to Locarno. Keys to Polish Foreign Policy 1919--25, Lawrence 1984. Cisek J., Amerykanie w walce z zarazą. Nieznany front wojny 1920 roku, „Plus-Minus” (dodatek do „Rzeczpospolitej”), nr 191, 17-18 VIH 2002. Cisek J„ Amerykanin w Krakowie. Nieznana relacja posła Hugh Gibsona z 1919 roku, [w:] Myśl i polityka. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jackowi Marii Majchrowskiemu, red. B. Szlachta, Kraków 2011, t. 3. Cisek J„ Amerykański Legion dla Polski? Nieznana karta wojny 1920 roku, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1999, nr 130. Cisek J„ Kościuszko, We Are Here! American Pilots of the Kościuszko Squadron in Defense of Poland, 1919-1921, Jefferson 2002. Cisek J„ Pilsudski's Federalism, [w:] Wilsonian East-Central Europe. Current Perspectives, ed. J. S. Micgiel, New York 1995. Cisek J„ Polski plan, francuska pomoc. Jaki był udział gen. Weyganda w sukcesie bitwy warszawskiej w sierpniu 1920 roku, „Plus-Minus” (dodatek do „Rzeczpospolitej”), nr 211, 9-10 IX 2000. Cisek J„ Poseł Stanów Zjednoczonych Hugh Simmons Gibson o Józefie Piłsudskim w okresie wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920, [w:] Naród - państwo, Europa Środkowa w XIX i XX wieku. Studia ofiarowane Michałowi Pułaskiemu w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. A. Patek, W. Rojek, Kraków 2006. Cisek J„ Rozmowa Piłsudski-Machrow. Przyczynek do stosunków Polski z „ białą " Rosją w roku 1920, [w:] Z dziejów polityki i dyplomacji polskiej. Studia poświęcone pamięci Edwarda hr. Raczyńskiego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie, red. H. Bułhak [et al.], Warszawa 1994. Cisek J„ Stany Zjednoczone wobec Rzeczypospolitej w okresie wojny z bolszewikami, [w:] Wojna o wszystko. Opowieść o wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2010. Cisek J„ Cisek M„ Bitwa Warszawska 1920. O Polskę i Europę, Warszawa 2012. Cisek J„ Hajnus W., Wielecki H„ Silver Eagle, Golden Eagle. Polish-American Military Traditions since 1776, trans. R. Brzeziński, Ł. Gaszewski, K. Piórkowska, Warsaw 2007. Cisek J„ Suleja W„ Ignacy Matuszewski w rokowaniach ryskich, [w:] Traktat ryski 1921 roku po 75 latach. Studia, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998. Cooper J. M. Jr., Breaking the Heart of the World. Woodrow Wilson and the Fight for the League of Nations, Madison 2010. Comcbise A., Typhus and Doughboys: The American Polish Typhus Relief Expedition, 1919--/92/, Newark-London 1982. Cotta Vaz M„ Living Dangerously. The Adventures of Merian C. Cooper, Creator of King Kong, New York 2005. 302 Bibliografia Czubiński A., Walka o granice wschodnie Polski w latach ¡918-1921, Opole 1993. Davies N., Lloyd George i Polska 1919-1920, przedsł. J. Fedorowicz, tłum. K. Bałłaban, Gdańsk 2000. Davies N., Lloyd George and Poland, 1919-20, „Journal of Contemporary History”, R. 6 (1971), nr 3. Davies N., Orzeł Biały, Czerwona Gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, tłum. A. Pawelec, Kraków 2006. Davies N., Sir Horace Rumbold w Warszawie, „Dzieje Najnowsze” (Warszawa), R. 3 (1971), nr 3. Dictionary of American Military Biography, eds. R. J. Spiller, J. G. Dawson 111, T. H. Williams, Westport 1984, Vol. 1-3. Drogi Śląska do Polski. Materiały z obchodów 75. rocznicy III Powstania Śląskiego w Opolu w 1996 roku, red. M. Lis, Opole 1996. Drozdowski M. M., Ignacy Jan Paderewski. Zarys biografii politycznej, Warszawa 1979. Dziewanowski M. K., Joseph Pilsudski, the Bolshevik Revolution and Eastern Europe, [w:] Essays on Polands Eoreign Policy, 1919-1939, ed. T. V. Gromada, New York 1970. Dziewanowski M. K., Joseph Pilsudski. A European Federalist, 1918-1922, Stanford 1969. Essays on Polands Foreign Policy, 1918-1939, ed. T. V. Gromada, New York 1970. Kindling J. E., Dictionary of American Diplomatic History, New York 1989. Finnegan J. P., Foreign Policy 1918-1939, New York 1970. Fisher H. H., America and the New Poland, New York 1928. Foster G. M., Typhus Disaster in the Wake of War: The American-Polish Relief Expedition, 1919--1920, „Bulletin of the History of Medicine”, Vol. 55 (1981). Freund G., Unholy Alliance. Russian-German Relations from the Treaty of Brest-Litovsk to the Treaty of Berlin, introd. J. W. Wheeler-Bennett, London 1957. Fuller J. F. C., The Battle of Warsaw, 1920, London 1970. Galuba R., „Niech nas rozsądzi miecz i krew... " Konflikt polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią w latach 1918-1919, Poznań 2004, Poznańskie Studia Historyczne. Gelfand L. E., The Inquiry. American Preparations for Peace, 1917-1919, New Haven 1963. George A. L., George J. L., Woodrow Wilson and Colonel House. A Personality Study, New York 1964. Grey J., Bernstein V. H., The Inside Story of the Legion, New York 1948. Guida P., Prezent od pułkownikowej, „Przegląd Polski” (Nowy Jork) 2005, 16 IX. Hallgarten G. W. F., General Hans von Seeckt and Russia, 1920-1922, „The Journal of Modem History”, Vol. 21 (1949), No.l (March). Herbert Hoover - The Great War and Its Aftermath, 1914-1923, ed. and introd. L. E. Gelfand, Iowa City 2006. Jakubowski D., Julian Marchlewski - bohater czy zdrajca?, Warszawa 2007. Janik W., Bitwa pod Skoczowem 28-30 stycznia 1919 roku. Geneza, przebieg, skutki, Cieszyn 1999. Jankowiak K., Stany Zjednoczone a „Mitteleuropa" (1917-1918), [w:] Ameryka Północna. Studia, t. 2, red. M. M. Drozdowski, Warszawa 1978. Jędrzcjcwicz W., Cisek J., Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, t. 2: 1916-1920, Łomianki-Kraków 2007. Juzwenko A., Polska a „biała” Rosja (odlistopada 1918 do kwietnia 1920 r.), Wrocław 1973. Karpus Z., Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddziały wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919-1920, Toruń 1999. Kennan G. F., Russia and the West under Lenin and Stalin, Boston 1961. Kennan G. F., Soviet-American Relations, Vol. 2: The Decision to Intervene, Princeton 1958. Killen L., The Russian Bureau. A Case Study in Wilsonian Diplomacy, Lexington 1983. Kirkien L., Russia, Poland and the Curzon Line, London 1944. Bibliografia 303 Klimccki M., Galicyjska Socjalistyczna Republika Rad. Okupacja Małopolski (Galicji) Wschodniej przez Armię Czerwoną w 1920 roku, Toruń 2006. Klimccki M., Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918-1919, Warszawa 2000, O Wolność i Niepodległość. Klimccki M., Polsko-ukraińskie negocjacje rozejmowe Listopad 1918-Grudzień 1919, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, R. 42 (1997), nr 1-2. Kochan L., The Struggle jor Germany, 1914-1945, Edinburgh 1963. Komamicki T., Rebirth of the Polish Republic. A Study in the Diplomatic History of Europe, 1914--/92«, London 1957. Komamicki W., Lord Curzon o wschodnich granicach Polski, „Wiadomości” (Londyn), 1948, nr 41. Kozłowski J„ Paderewski-Wilson. Kontakty w kręgu sprawy polskiej, [w:] Władysław Sikorski. Ignacy Paderewski, red. Cz. Bloch, Lublin 1988. Krajewski Z., Geneza i dzieje wewnętrzne Litwy Środkowej (1920-1922), Lublin 1996, Biblioteka Polskiego Związku Katolicko-Społecznego, t. 4. Kudrzycki Z., „Stosunki polsko-rosyjskie na forum sejmu Ustawodawczego 1919-1920”, mps w Wydawnictwie Sejmowym. Kukułka J„ Francja a Polska po traktacie wersalskim. 1919-1922, Warszawa 1970. Kumaniccki J„ Dwa oblicza dyplomacji radzieckiej. Rokowania w Mińsku i Rydze, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tlo międzynarodowe. Materiały sesji naukowej w Instytucie Historii PAN, 1-2 października 1990, red. A. Koryn, Warszawa 1991. Kumaniccki J„ Po traktacie ryskim. Stosunki polsko-radzieckie 1921-1923, Warszawa 1971. Kusiclcwicz E„ Paderewski and Wilson’s Speech to the Senate, January 22, 1917, „Polish--American Studies”, Vol. 13 (1956), No. 3-4. Kusiclcwicz E„ Wilson and the Polish Cause in Paris, „The Polish Review” (New York), Vol. 1 (1956), No. 1. Kutrzeba T„ Wyprawa Kijowska 1920 roku, Warszawa 1937. Landau Z., O kilku spornych zagadnieniach stosunków polsko-amerykańskich w latach 1918--1920, „Przegląd Historyczny”, R. 45 (1958), nr 4. Legicć J., Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej w wojnie polsko-ukraińsko-bolszewickiej 1920 roku, Toruń 2002. Lcinwand A. J„ Czerwonym Miotem w Orla Białego. Propaganda sowiecka w wojnie z Polską 1919-1920, Warszawa 2008. Levin G. N. Jr., Woodrow Wilson and World Politics: America ś Response to War and Revolution, New York 1968. Lewandowski E„ Lotnictwo w walce z Armią Konną Budennego, „Przegląd Lotniczy”, R. 5 (1932), nr 1-2. Lewin 1., The Political History of Polish Jewry, 1918-1919, New York 1990. Little D„ Antibolshevism and American Foreign Policy, 1919-1939: The Policy of Self-Delusion, „American Quarterly”, Vol. 35 (1983), Fall. Lundgrecn-Niclscn K„ The Polish Problem at the Paris Peace Conference. A Study of the Policies of the Great Powers and the Poles, 1918-1919, trans. A. Borch-Johanscn, Odense 1979. Lossowski P„ Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985. Lossowski P„ Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966, Problemy Dwudziestolecia 1918-1939. Łukomski G., Polak B., Wrzosek M„ Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920. Działania bojowe. Kalendarium, Koszalin 1990, t. L I stycznia 1919-29 lutego 1920 r.. Monografie Instytutu Nauk Społecznych - Wyższa Szkoła Inżynierska w Koszalinie, nr 35. Łukomski G„ Wojna domowa. Z dziejów konfliktu polsko-litewskiego 1919-1920, Warszawa 1997, Biblioteka „Marsa", t. 8. 304 Bibliografia Madejski W., Lotnictwo w bitwie pod Lwowem w sierpniu 1920 roku, „Przegląd Lotniczy” (Warszawa), R. 10 (1937), nr 4. Mania A., Department ofState 1789-1939. Pierwsze 150 lat udziału w polityce zagranicznej USA, Kraków 2011, Prace Amerykanistyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mania A., Europa Środkowa w celach polityki USA w latach l wojny światowej. 14 punktów Wilsona, [w:] Państwa Europejskie na drodze do niepodległości (w drugiej połowie XIX i XX wieku). Studia ofiarowane Profesorowi Marianowi Zgórniakowi, red. 1. Stawowy-Kaw-ka, W. Rojek, Kraków 2003. Mania A., Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Związku Radzieckiego w latach 1933-1941, Warszawa 1991. Matcrski W., Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943, Warszawa 2005. Materski W., Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie 1918-1939, Warszawa 1994. Mazurek M., Great Britain, The United States and the Polish Soviet Peace Treaty of Riga, 1920--1921, „Niepodległość” (Nowy Jork Londyn), t. 21 (1988). McCormick J. M., American Foreign Policy & Process, Boston 2005. Mikos S., Działalność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku, 1920-1939, Warszawa 1972. Moyer G. S., Attitude of the United States Towards the Recognition of Soviet Russia, Philadelphia 1926. Mroz A., American Military Vehicles of World War 1. An Illustrated History of Armored Cars, Staff Cars, Motorcycles, Ambulances, Trucks, Tractors and Tanks, JciTerson 2009. Murray M. K., Wings over Poland. The Story of the 7'h (Kościuszko) Squadron of the Polish Air Service, 1919, 1920, 1921, New York-London 1932. Musialik Z., General Weygand and the Battle of the Vistula, 1920, London 1987. Nicolson H., Curzon. The Last Phase 1919-1925. A Study in Post-War Diplomacy, Boston-New York 1934. Nie tylko o Korfantym. Jeszcze o powstaniach śląskich i plebiscycie w świetle ostatnich badań, red. Z. Kapała, Bytom 2000. Nowak A., Polska i trzy Rosje. Studium polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Kraków 2001, Arkana Historii. Nowak-Kicłbikowa M., Polska-Wielka Brytania w latach 1918-1923. Kształtowanie się stosunków politycznych, Warszawa 1975. Nowik G., Zanim złamano „Enigmę"... Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918-1920, Warszawa 2004. Nowik G., Zanim złamano „Enigmę"... rozszyfrowano Rewolucję. Polski radiowywiadpodczas wojny z bolszewicką Rosją 1918-1920, cz.. 2, Warszawa 2010. Okulewicz P., Publicyści „Przymierza" wobec problemu niepodległości Ukrainy i Białorusi w okresie rokowań ryskich, [w:] Problemy narodowościowe Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku. Księga pamiątkowa dla profesora Przemysława Hausnera, red. A. Czubiń-ski, P. Okulewicz, T. Schramm, Poznań 2002, Historia - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, nr 198. Palij M., The Ukrainian-Polish Defesive Alliance, 1919-1921. An Aspect of the Ukrainian Revolution, Toronto 1995. Parafianowicz H., Czechosłowacja w polityce Stanów Zjednoczonych w latach 1918-1933, Białystok 1996, Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego, 444. Parafianowicz H., Departament Stanu i narodziny profesjonalnej służby zagranicznej USA, „Przegląd Humanistyczny” 2004, nr 6. Parafianowicz H., Polska w europejskiej polityce Stanów Zjednoczonych w okresie prezydentury Herberta C. Hoovera (1929-1933), Białystok 1991, Monografie - Instytut Historii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, nr 2. Bibliografia 305 Pastusiak L., Pół wieku dyplomacji amerykańskiej 1898-1945, Warszawa 1974. Patcnaudc В. M., The Big Show in Bololand. The American RelieJ Expedition to Soviet Russia in the Famine of1921, Stanford 2002. Pawluk O., Borotha Ukrajini za niezależnist i polityka SSzA (1917-1923), Kijów 1996. Pease N., Poland, the United States, and the Stabilization of Europe, New York 1982. Pcncak W., For God & Country. The American Legion, 1919-194!, Boston 1989. Pcpłoński A., Oddział 11 Sztabu Generalnego NDWP: Zarys organizacji i działalności (1919--1920), „Wojskowy Przegląd Historyczny”, R. 39 (1994), nr 1-2. Pctclski M„ Generał broni Tadeusz Jordan Rozwadowski - żołnierz i dyplomata. Warszawa 2002. Piszczkowski T., Anglia a Polska 1914-1939 w świetle dokumentów brytyjskich, Londyn 1975. Plischkc E„ U.S. Department of State. A Reference History, Westport 1999. Plischke E., U.S. Foreign Relations. A Guide to Information Sources, Detroit 1980. Plischkc E„ United States Diplomats and Their Missions. A Profile of American Diplomatic Emissaries Since 1778, Washington 1975. Pol K„ Stanislaw Patek, „Rzeczpospolita”, nr 114, 17 V 2001. Polska i Ukraina - sojusz 1920 roku i jego następstwa. Materiały z konferencji naukowej, Toruń 16-18 listopada 1995 r., red. Z. Karpus, W. Rezmer, E. Wiszka, Toruń 1997. Potocki R., Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920-1939), Lublin 1999, Monografie Instytutu Europy Środkowo- Wschodniej, t. 1. Powe M. B., Wilson E. E., The Evolution of American Military Intelligence, Ft. Huachuca (Arizona) 1975. Powstania śląskie i plebiscyt w procesie zrastania się Górnego Śląska z macierzą. Materiały z sesji naukowej historyków powstań śląskich zorganizowanej w dniach 24-25 kwietnia 1991 roku w Bytomiu oraz na Górze .vw. Anny, red. A. Brożek, Bytom 1993. Radosh R., John Spargo and Wilson's Russian Policy, 1920, „The Journal of American History”, Vol. 52 (1965), No. 3. Von RickhofTH., German-Polish Relations 1918-1933, Baltimore 1971. Rok ¡920. Wojna Polski z Rosją bolszewicką, wybór i oprać. A. Knyt, tłum. A. Knyt, D. Pazio, Warszawa 2005. Schramm T., Francuskie misje wojskowe w państwach Europy środkowej. 1919-1939, Poznań 1987, Historia - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, nr 143. Schuman F. L., American Policy Towards Russia Since 1917. A Study of Diplomatic History, International Law & Public Opinion, New York 1928. Scelye J. R., A History of the American Legion, Indianapolis 1946. Senn A. E., The Great Powers, Lithuania and the Ulna Question 1920-1928, Leiden 1967. Scrcdnicki A., Ofensywa na Kijów w roku 1920 oraz jej konsekwencje dla Armii i rządu URL w świetle prasy petlurowskiej w Polsce, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Srodkowo--Wschodniej” (Warszawa), R. 28 (1993). Seymour Ch., American Diplomacy During the World War, Hamden 1964. Singer B„ Maxime Weygand. A biography of the French General in Two World Wars, Jefferson 2008. Smith D. M„ Aftermath of War. Bainbridge Colby and Wilsonian Diplomacy, 1920-1921, Philadelphia 1970. Smith D. M„ Bainbridge Colby and the Good Neighbor Policy, 1920-1921, „Mississippi Valley Historical Review. A Journal of American History”, Vol. 50 (1963), No. 1. Smogorzewski K„ About the Curzon line and other lines, „Free Europe Pamphlet” 1945, No. 7. Smoliński J„ Polsko-amerykańskie stosunki wojskowe, 1776-1945, Warszawa 2004. Solak Z., Między Polską a Litwą. Życie i działalność Michała Romera 1880-1920, Kraków 2004, Arkana Historii. 306 Bibliografia Spargo J., Bolshevism. The Enemy of Political an Industrial Democracy, New York-London 1919. Spargo J., The Greatest Failure in All History, New York-London 1920. Spargo J., The Psychology of Bolshevism, New York 1919. Spargo J., Russia as an American Problem, New York 1921. Spargo J., Socialism. A Summary and Interpretation of Socialist Principles, New York 1909. Stańczyk Z., Herberta Hoovera wojna z bolszewikami. Nieznana pomoc amerykańska dla Polski w 1920 roku, „Rzeczpospolita”, nr 238, 11-12 XI997. Strychalski J., Spór o autorstwo planu Bitwy Warszawskiej 1920 roku, „Wojskowy Przegląd Historyczny” (Warszawa), R. 35 (1990), nr 1-2. Studnicki W., Współczesne Państwo Litewskie i stosunek jego do Polaków, Warszawa 1922. Subtelny O., Ukraine. A History, Buffalo-London 1994. Sukiennicki W., Przyczyny i początek wojny polsko-sowieckiej 1919-1921, „Bellona” (Londyn) 1963, z. 1/2, s. 11-42; ditto, „Bellona” (Londyn) 1963, z. 3/4, s. 145-201; ditto, „Bellona” (Londyn), 1964 (wyd. 1967), s. 39-125. Suleja W., Geneza odezwy Naczelnika Państwa do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego z kwietnia 1919 roku, „Niepodległość” (Londyn-Nowy Jork), t. 25 (1992). Surface E M„ Bland R. L., American Food in the World War and Reconstruction Period. Operations of the Organizations under the Direction of Herbert Hoover, 1914 to 1924, Stanford 1931. Sworakowski W., An Error Regarding Eastern Galicia in Curzons Note to the Soviet Government, „Journal of Central European Affairs” 1944, Vol. 4, No. 1. Szaniawski J., Marszałek Pilsudski w obronie Polski i Europy, Warszawa 2008. Tarulis A.N., American-Baltic Relations 1918-1922, Washington 1965. Trask D. E, A Short History of the U.S. Department of State, 1781-1981, Washington 1981. Turbiak S., Walki Ill Dywizjonu Lotniczego z Armią Konną Budiennego pod Lwowem (Wspomnienia i uwagi), „Bellona” (Warszawa), R. 5 (1922), nr 1, styczeń. Ullman R. H., Anglo-Soviet Relations, 1917-1921, Princeton 1973, Vol. 3: The Anglo-Soviet Accord. Ulrich R., General Tadeusz Rozwadowski and the Attempt to Establish a Volunteer American Legion Within the Polish Army, 1919-1920, „The Polish Review” (New York), Vol. 37 (1992), No. 1. Wandycz D. S., A Forgotten Letter of Pilsudski to Masaryk, New York 1964. Wandycz P., France and Her Eastern Allies, 1919-1925, Minneapolis 1962. Wandycz P., The French Barriere de I'Est or Cordon Sanitaire, [w:] Wilsonian East-Central Europe. Current Perspectives, ed. J. S. Micgiel, New York 1995. Wandycz P., General Weygand and the Battle of Warsaw of 1920, „Journal of Central European Affairs”, Vol. 19(1960), No. 4. Wandycz P., Henrys i Nissel. Dwaj pierwsi szefowie Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce 1919--1921, „Bellona” (Londyn), t. 44 (1962), z. 1-2. Wandycz P., Secret Soviet-Polish Peace Talks in 1919, „Slavic Review”, R. 24 (1965), No. 3. Wandycz P., Soviet-Polish Relations 1917-1921, Cambridge (Massachusetts) 1969. Wandycz P., Stany Zjednoczone a Europa Środkowo- Wschodnia w okresie międzywojennym 1921--1939, [w:] P. Wandycz, Polska a zagranica, Paryż 1986, Biblioteka „Kultury", t. 413. Wandycz P., The Treaty of Riga, Its Significance for Inter-War Polands Foreign Policy, [w:] Essays on Polands Foreign Policy, 1919-1939, ed. T. V. Gromada, New York 1970. Wandycz P., Schramm T, Pilsudski et Weygand a'la bataille de Varsovie, „Reuvc d’historire diplomatique” 2001, No. 115. Waterfield G., Professional Diplomat: Sir Percy Loraine of Kirkharle, 1880-1961, London 1973. Werking Hume R., The Masters Architects: Building of the United States Foreign Service, 1890--1913, Lexington 1977. Bibliografia 307 West R., The Department of State on the Eve of the First World War, Athens (Georgia) 1978. Wçdrowski J. R., Stany Zjednoczone a odrodzenie Polski. Polityka Stanów Zjednoczonych wobec sprawy polskiej i Polski w latach 1916-1919, Wroeław 1980. Wheeler-Bennet J., Brest-Litovsk. The Forgotten Peace, March 1918, London New York 1966. Wheeler-Bennet J., The Nemesis of Power. German Army in Politics, 1918-1945, London-New York 1964. Whcclcr-Bcnncl J., Twenty Years of Russian-German Relations, „Foreign AITairs” (New York), Vol. 25 (1946), No. L Williams W.C., William Jennings Bryan, New York 1936. Wilson B., Americas Ambassadors to France, 1777-1927, London 1928. Winid B. W., After the Colby Note: The Wilson Administration and the Polish-Bolshevik War, „Presidential Studies Quarterly” (Washington), Vol. 26 (1996), No. 4. Winid B. W., Polska w polityce zagranicznej prezydenta Woodrow Wilsona w latach 1919-1920, „Teki Historyczne” (Londyn), t. 22 (1999). Winid B. W., W cieniu Kapitolu. Dyplomacja polska wobec Stanów Zjednoczonych Ameryki 1919--/939, Warszawa 1991. Wnętrzak G., „Wojna polsko-czechosłowacka o Śląsk Cieszyński w polskiej prasie Śląska Cieszyńskiego”, mps w redakcji „Przeglądu Historyczno-Wojskowcgo” w Warszawie. Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tlo międzynarodowe. Materiały sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 1-2października 1990, red. A. Koryn, Warszawa 1993. Wordliczck Ł., Kształtowanie się uprawnień prezydenta USA w polityce zagranicznej, Kraków 2003, Prace Amerykanistyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wrzesiński W., Plebiscyt na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku, Olsztyn 1974. Wrzosek M„ Powstania śląskie 1919-1921. Zarys działań bojowych. Warszawa 1971. Wrzosek M„ Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918-1921, Warszawa 1992, Biblioteka Wiedzy Historycznej. Zaks Z., Galicja Wschodnia w polskiej polityce zagranicznej (1921-1923), ,(L Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i Materiały”, t. 8 (1971). Zamoyski A., Warszawa 1920. Nieudany podbój Europy. Klęska Lenina, tłum. M. Ronikier, Kraków 2009. Zyblikiewicz L., Stany Zjednoczone a Polska w latach 1920-1921. Stosunki dyplomatyczne - wybrane zagadnienia, [w:] Ameryka Północna. Studia, t. 2, red. M. M. Drozdowski, Warszawa 1978. Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, red. 1. Schippcr, A. Tartakowcr, A. HafTlka, Warszawa 1932, t. 1-2. Indeks nazwisk Abele 96 d'Abemon Edgar 202, 220, 285 Adler Cyrus 87 Albert 1 Koburg 80 Allen Richard 257 d‘Anunzzio Gabrielle 270 Appleton Daniel 252 Arciszewski Franciszek 261 Arctowski Henryk 52-53 Avezzano Camillo 226, 230-231,236 Babel Izaak 255 Bachmctiew Borys 20, 178, 227-228, 232, 234, 236, 239, 266, 269 Baer Paul 122,252 Baker Newton Diehl 122, 253 Baker Ray Stannard 130 Balfour James 50, 53, 134 Balicki Norbert 149 Bane Suda Lorena 11 Barber Alwin Barton 11,68,93-104 Barlicki Norbert 259 Berthelcmy Joseph 128-130 Baruch Bernard 61, 88 Baum Leland M. 257 Bcncsz Edward 74, 76, 100 Benson William 80, 89 Berbccki Leon 177 Berenson Leon 30 Berger 38-39 Bernstein Victor H. 110 Besscrt Alfred 126 Bierzanek Remigiusz 57 Biskupski Mieczysław 55, 61 Bjómstadt Alfred William 116, 118, 250-251 Bland Raymond LeRoy 92-93 Bliss Tasker Howard 57,88 -90, 117,278 Bliss-Lane Arthur 36-38, 41-42, 155-156, 196 Bobicki Leon 273 Bohomolec Harman Anna 24 Bojko Jakub 38 Bonar Law Andrew 198 Borch-Johansen Alison 38 Borglum Gulzon 252 Borsarelli 77 Bowman Isaiah 52, 58-59, 136 Bowman John S. 151 Brambilla G. 58 Brasol Borys 232 Brent Charles H. 109 Browder Robert Paul 20 Brożek Andrzej 281 Brusiłow Aleksicj 180 Bruski Jan Jacek 167 Bryan William Jennings 18, 222 Brynk Zygmunt 27, 30, 175, 246-249, 251, 257 Buchanan Edgar W. 81 310 Indeks nazwisk Buchanan G. 234-235 Budionny Siemion 123, 170, 177-178, 181, 187,210,254-256, 267 Budny Michał 58, 130 Bułak-Bałachowicz Stanisław 238, 268, 277 Bunn 27 Burhardt-Bukacki Stanisław Seweryn 212 Butler Rohan d’Olier 81 Callwcll Charles Edward 73 Cambon Jules 58-59, 143 Castle Benjamin 122-123, 162, 252, 254, 256--257 Causey 102 Cavcll Edith 21 Chądzyński Adam 198 Chardigny Pierre 272 Chlcbowczyk Józef68 Chocianowicz Wacław 270 Chrobok Paweł 282 Cichoracki Piotr 10 Ciechanowski Jan 134 Cienciała Anna Maria 10-12, 60-61,97-98 Cisek Janusz 10-11, 15, 22, 39, 84-86, 100, 110-111, 115, 121-123, 130, 138, 150, 155-161, 163, 165, 168-169, 171-172, 174, 176-177, 180-182, 192, 210, 213, 219-220, 227, 237-239, 245-247, 255, 257, 259, 263, 269, 272, 278 Clayton E. 81 Clemenceau Georges 60-62, 65, 67, 97, 137, 139, 141-142, 145, 152, 154, 196 Colby Bainbridge 139, 174-175, 179, 193-195, 206,217,222-244,250-252,254,264-270, 273, 275-276, 280, 288 Coolidge Archibald C. 129 Coolidge Calvin 15 Cooper Merian C. 115, 118-122, 181,255-256 Comebise Alfred 105 Cotta Vaz Mark 115 Cox James Middleton 15 Coxe 28 Crosier 246 Crossfield 72-73 Crowe Eyre 136, 144 Curzon George Nathaniel 153, 186, 194-196, 198-202, 205, 207, 220, 223-224, 235, 240-241,246, 271-272, 276 Cybulski Bogdan 70, 78 Czaja Leo M. 90 Czarnecka Regina 31 Czemiewski Artemiusz 259 Cziczerin Grigorij 149-150, 156-157, 159, 166, 188, 194, 199-202, 224, 232,261 Czubiński Antoni 129, 260, 264, 279 Dąbrowski W. 76 Dąbski Jan 135, 150, 259-261, 263, 265, 268, 274, 277, 279 Dalscrcs M. 30 Daniszewski Karol 260 Darman E. 285 Daszyński Ignacy 35, 75, 149, 187, 197-198, 201,232 Davidson 56 Davies Norman H. 88, 172, 225, 227, 230, 236, 239, 262, 269, 276, 281-284 Dawson William 190 Day Clive 54 Dębski Aleksander 36, 42, 267 Denikin Anton 134, 137, 139, 148-149, 151- -152, 154-155, 160, 167, 171 Dent Francis 99 Destickcr Pierre H. 221 Diamand Herman 38 Dłuski Kazimierz 37-38, 41 Dmowski Roman 32, 34, 38,41-42, 44,47, 52- -54,57,59, 67,74, 141, 198 Dobroński Adam Czesław 10 DoccnkoA. 167 Docrman Antoni 97 Donghena Romci 58 Donovan William 109 Dowbór-Muśnicki Józef 203 Downarowicz Medard 38 Dresel Ellis Loring 189-191, 276 Dresel Lorris 233 Drobnicki John 10 Drozdowski Marian Marek 50, 204 Drum Richard Coulter 25 Dulles Allen Welsh 20, 108, 262 Dulles John Foster 20, 54 Duncan James 226 Dunn 27 Dupont 191 Durand E. Danna 94, 275 Duranty Walter 168,219, 238 Dziewanowski Marian Kamil 154-155 Elkus Abram 22-23 Embick Stanley Dunbar 117 Indeks nazwisk 311 d'Esperey Eranchet 129 Evans Earl E. 257 Eychhom-Szwankowska Hanna 204 Eabich J. 24 Eabisz Dariusz 9 Earman Elbert Eli 12, 14, 23-25, 66-67, 77, 79, 83, 85-86, 100-101, 123, 126, 129, 131--132, 138, 157, 163, 168-174, 176-177, 179-183, 187-188, 191-192, 195, 199, 210, 212, 214-215, 220, 251, 254, 272--273, 277-278, 282, 284 Eauntleroy Cedrie 121-123, 182, 252, 254-256, 263 Ecnn Ross S. 123 Eerguson R.N. 95 Eibich Jan 257 Einnegan John Patrick 26 Eishcr Harold Henry 59, 70, 79, 88-89, 94, 131, 247 Eisk A.J. 95 Elipo 77 Elowers 77 Eoch Eerdinand 10, 25, 82, 90, 108, 115, 130, 153-154, 161-162, 168, 171, 193, 196, 203-205, 218-219,221,242, 261 Eoster Charles 129 Eoster Edith 20 Eoster Gaines M. 104 Eoster John Watson 20 Eoster Ora D. 109 Eranciszek Józef 1 69 Erary Donald Paige 54 Ercund Gerald 188 Ericdcnberg 165 Eronczak Eranciszek 250-251 Eullcr William Palmer 218 Gabriel H.R. 95 Gadc John Allync 230 Gaj Gaj Dimitricwicz 217 Garlich Thomas 257 Gamons-Williams Henry Eenton 81 Gąsiorowski Zygmunt 85 Gaskil C.S. 94 Gelfand Lawrence Emerson 51, 141 Gibson Hugh Simmons 12-14, 20-24, 29, 43--44, 54, 67, 76, 79, 81-87, 92, 96, 100, 103, 107-108, 126, 130-132, 134, 138, 144, 155-159, 163-164, 166, 173-177, 182-183, 185-187, 196-197,200-201,210, 215, 223-225, 242-243, 261-265, 268-269, 273,278, 287 Giertych Jędrzej 35 Gilbert Martin 81 Gilchrist Harry 11, 104-106 Glemp Józef 219 Gliwic Hipolit 30 Goodycar Anson Conger 68 Gore-Brown 81 Gostyńska Weronika 149 Gourley L.A. 30 Grabski Stanisław 41,53,75, 259, 261,265 Grant E.K. 81 Grey Edward 87-88 Groencr Wilhelm 189 Grove William R. 88, 90-91, 120 Gruchała Janusz 76, 78, 80 Guelton Erćdćric 10, 203, 218 Guida Przemysław 24 Gutowski Adam 9 Habard J.G. 115 Hafftka Aleksander 39 Halccki Oskar 56 Haller Cezary 73 Haller Józef 14, 30, 57, 60, 81,83, 85, 90, 130--131, 133-134, 186-187, 203, 211, 214, 284 Haller Stanisław 85, 115, 121, 131, 150, 166, 246 Hallgarten George W.E. 188 Halpin Robert J. 113 Hamilton C.R. 81 Hanccki Jakub 264 Harding Charles 266 Harding Warren Gamaliel 15, 227, 229, 281, 285 Harper Paul Vincent 227 Harvison Hooker Nancy 12 Hatfield Mark Odom 11 Hawkins William W. 243 Hays Charles E. 257 Haywood Chester 257 Headlam-Morlcy James Wycliffe 64 Henrys Paul 82-83 Herce 272 Herman-Łukasik Anna 21 Hindenburg Paul von 85 Hirszhom Samuel 39 312 Indeks nazwisk Hoffman Arthur Sullivant 109 Hollyday Thomas 264, 272-274 Hoover Herbert 14, 21, 87-96, 99, 103-104, 106, 227, 288 Horodyski Jan 88, 90 House Edward Mandell 18, 20, 36, 42, 44, 48--52, 54-57, 59, 62-63, 83, 88,90, 117, 139--141,227 Howard Esme 58, 61 Howland Hany 77-78, 110, 113-117, 121-122, 159-163, 249-250, 257, 261, 288 Huddle M. 30 Hunter Ann 52 Hurley Edwardem Nash 88 Hutchinson 102 Hymans Paul 274 Iwaszkiewicz Wacław 169-170, 211, 254, 256 Jackowski Tadeusz 97 Jakubowski Dawid 148 Jan III Sobieski 220 Janicka Barbara 21 Janik Wojciech 70-73, 75 Janiszewski Tomasz 104 Jankowiak Krzysztof 50 Jasiński Stanisław 119 Jaworski Feliks 214 Jegorow Aleksander 169 Jełowiecki Mieczysław 96 Jędrzejewicz Wacław 263 Jędrzejowski Bolesław A. 232 Jędrzejowski Władysław 211 Jodko-Narkiewicz Witold 42 Joffe Adolf 190, 263-265, 267-268, 274, 277, 281 Jońca Karol 10 Joyce W.E. 95 Judenicz Nikołaj 154-155 Jusserand Jean Jules 41 -42, 202, 221,240 Kakowski Aleksander 218 Kalinin Michaił 149 Kamieniecki Witold 263 Kamieniew Siergiej 188, 200-201, 205, 207, 260 Kapała Zbigniew 281 Kapiszewski Andrzej 13, 22-23, 87 Karmeszyn 72 Kamicki Aleksander 151, 171 Karol 1 Habsburg-Lotaryński 69, 127 Karolevitz Robert F. 119, 123 Karpus Zbigniew 10, 238 Kasprzycki Tadeusz 120 KaulTman S.T. 257 Kccna Leon 30 Keenan 272 Kcllog Vernon 87-88, 90 Kelly Robert F. 264, 272-273 Kennan George F. 234 Kcman Francis Joseph 58, 130 Kiełb Zbigniew 10 Kiemik Władysław 259 Killen Linda 107, 236 Kirken Leszek 141-142, 148 Kirshbra Elias 39 Kisch F.H. 58 Kleeberg Juliusz 128 Klimecki Michał 10, 127, 129, 134, 137 Kłoczkowski Wacław 245-246 Knapp Harry Shepard 96 Knyt Agnieszka 10 Kochan Lionel 188 Koerner 72 Kołczak Aleksander 137, 139-142, 154-155 Komamicki Tytus 12 Kopański Tomasz Jan 182 Kopeć Eugeniusz 70-71 Korfanty Wojciech 191,282 Kork August 176 Koryn Andrzej 9 Kościałkowski Marian 165 Kozicki Stanisław 52 Kożdoń Józef 71 Krajewski Zenon 270 Krajowski Franciszek (właśc. Kralićek Frantisek) 213 Krassin Leonid 177, 200-201,207 Krząstek Tadeusz 173 Krzywobłodzki 212 Kudrzycki Zbigniew 201 Kukułka Józef 57, 82, 279 Kuliński Mieczysław 263 Kułakowski Bronisław 36 Kumaniecki Jerzy 264, 277 Kumaniecki Kazimierz Władysław 193 Kun Bela (właśc. Kohn Bela) 133 Kunicki Ryszard 78 Kurdynowski Borys 167 Kusielcwicz Eugene 48, 55, 59 Indeks nazwisk 313 Kutrzeba Tadeusz 168, 170 Kwapiszewski Miehał 30 Kwiring Emanuel 279 Lansing Robert 14, 18-22, 32-33, 35-36, 42--45, 49-50, 54-58, 61-62, 74-75, 87, 91, 93, 116-117, 132-134, 138-141, 143, 145--147, 155, 157, 162-163,227-228,288 Lapter Karol 57 Latinik Franeiszek Ksawery 72-73, 204, 211 Lc Rond Henri 58, 64, 66-67, 98, 126, 281, 286 Legice Jacek 170 Lcinwand Aleksandra Julia 10, 150 Lcinwand Artur 197 Lenin Włodzimierz 139, 147-148, 150, 157, 159, 176, 179, 233,243,265 Leonard Edmund C. 119 Lerski Georg Jan 11, 90, 92-94, 104 Leszczyński-Lcński Julian 263-264 Lewandowski Edward 256 Lewin Isaac 39 Lieberman Herman 150 Linde Mieczysław 177 Link Arthur Stanley 80 Lippman Walter 52, 54 Lis Michał 281 Listowski Antoni 169, 177,259 Little Douglas 20, 139 Litwinow Maksim 188 Liwach 212 Liwicki Andrij 264 Lloyd George David 52, 59-61, 63-65, 67, 80, -97, 111, 137-139, 141-143, 145-146, 151--154, 160-161, 187, 194, 196-197, 201--202, 206-207, 229, 235, 237, 244, 277--278, 288 Logan James 100, 103 Londzin Józef 70, 75 Long Breckenridge 7, 227 Loraine Percy 81,271-272 Lord Henry R. 52, 54, 58-59, 61-62, 64-65, 74, 76, 84-85, 127, 130, 140-141, 144-145, 153, 196, 275-276 Lubomirski Kazimierz 29-30, 77-78, 100, 108, 174-175, 224-225, 239, 244-245, 247-252, 278 Luddendorf Erich 85 Lundgrccn-Niclscn Kay 38, 42, 54, 61 Lutz Ralph Haswell 11 Ładoś Aleksander 34 Łossowski Hipolit 120 Łossowski Piotr 271 Łukomski Grzegorz 147-148, 271 Łypaccwicz Wacław 72 Machno Nestor 267 Machrow Piotr Semenowiez 228, 238-239, 264 Mackinder Halford 137 Madejski Władysław 254, 256 Magrader 22-23 Maitland John Inglis 257 Makłakow Wasilij 234 Mamica Jan 78 Manduy 72 Mania Andrzej 12 Maniulski Dymitr Zacharewicz 263 Manncvillc Gustav de 77, 79 Manson 27 Mantoux Paul 60 Marchal 77 Margalith Aaron M. 87 Martens Ludwig 232 Masaryk Tomasz Garrigue 74, 203 Mason C.H. 241-242, 288 Matusiak Klemens 70 Matuszewski Ignacy 31, 263, 279 Mazurek Mariusz 224, 227, 236 McBride Horace Logan 23, 169, 180-181,282--283 McCallum John Stanley 256 McCarron 27 McCormick Chauncey 90 McCormick Vance Criswell 54, 88 Meredith Edwin T. 222 Mezes Sidney Edward 52, 60 Michejda Tadeusz 70 Michejda Władysław 75 Mieczkowski Adam 259 Miedziński Bogusław 151, 167 Mielżyński Maciej 282 Mierzwa Janusz 9 Mikoś Stanisław 96 Miller David Hunter 54-55 Millerand Alexandre 152, 194, 196, 205, 235 Mirbach Wilhelm 191 Mitkicwicz Leon 271 Mitschcll W.S. 257 Moekett H.B. 81 314 Indeks nazwisk Moffat Jay Pierrepont 22-23, 79, 164, 176, 183, 185-187, 197-198, 200-201,210, 215, 223 Molenda Jan 197 Monroe Paul 52 Montagna G.C. 58 Montgomery Stewart 58 Moraczewski Jędrzej 41 Morgcnthau Henry 86-87 Mossburg 22-23 Moszczeński Józef 209 Mott Thomas Bentley 25, 279 Moyer George Samuel 20 Murray Kenneth Malcolm 257 Musialik Zdzisław 218 Muśnicki Józef 186 Narbut-Łuczyński Aleksander Jerzy 213 Neumann Friedrich 50 Nicolson Harold 200, 207 Niesscl Henri Albert 58 Nolan Denis E. 24, 29 Noscda 72 Noulens Joseph 58, 60, 74, 81-82, 130 Nowak Andrzej 10, 148 Nowak Włodzimierz 177 Nowicki Mieczysław Seweryn 216 Nowik Grzegorz 10, 214 Oboleński Leonid 263 O’Brien Francis William 91 Olech Urszula 11 OlifTJ. 90 Omelianowicz-Pawlenko Mychajło 130, 170, 211,267 Osiński Aleksander 215 Ostapowicz Gustaw 128 Otchiai 58 Paderewski Ignacy Jan 14, 34-35, 38, 40, 42--45,47,60,64,67,74,84-85,87,92-93,99, 107, 112-113, 116, 121-122, 131, 133-134, 136, 143, 151, 153, 161, 167, 249, 252 Paduszek Konrad 169 Pajewski Janusz 176 Paleologue Maurice 235 Palij Michael 134 Palludan 245 Palmer Alexander Mitchell 151 Panejko Wasyl 128 Parafianowicz Halina 18, 74, 88 Paret Marjorie 23 Parker Edwin W. 104 Pasvolsky Leo 173 Pasztor Maria 218 Patek Artur 22 Patek Stanisław 22, 38, 136, 150, 152, 154, 156-159, 161, 163, 166 Patenaude Bertrand M. 11 Pattison G.H. 257 Pavia 192 Pazio Dorota 10 Peaslce Amos Jenkins 18 Pelc Franciszek 75 Pelle Maurice 77, 82 Pepłoński Andrzej 31 Percival Harold Franz Passawcr 126, 284-286 Pcremykin Borys 238, 268 Perkowicz Edward 270 Perłowski Jan 34 Pershing John Joseph 24-25, 28, 89, 91, 95, 103-104, 108-110, 113-116, 118, 122, 130, 159, 162-163, 181 Petain Henri Phillipe 24, 110 Peters 28 Pctlura Semen 167, 169 Petruszcwicz Ewen 128, 167 Philippi 73 Phillips William 38 Pibcr Andrzej 87 Pichon Stephen 113 Piłsudski Józef 11, 15, 22, 3142, 44, 45, 47, 57, 73-74, 82-87, 92, 107, 111-112, 114--115,119-120,122,124-125,128,130-133, 137-139, 147-151, 153-156, 163, 165-169, 171-173,176-178,180,183, 185-187, 192, 197-198,200,203-205,209, 211,214-218, 221, 223, 228, 238-239, 241, 258-259, 261-265, 268-273, 277-280, 284, 287 Pinchon 77 Piotrowski Jacek 10 Piskor Tadeusz 209 Piszczkowski Tadeusz 271 Plischke Elmer 18 Pobóg-Malinowski Władysław 271 Pol Krzysztof 136 Polak Bogusław 10, 147 Polakiewicz Karol 263 Polk Frank Lyon 15, 22, 37, 54-55, 108, 134--135, 143-146, 163, 174-175, 193,227 Pollit Allen W. 117 Poray 252 Indeks nazwisk 315 Post Louis Freeland 19 Powe Mare B. 26-27 Pralon Eugène 82-83, 133 Prokes 75 Pruszyński Mieezysław 176 Pryłueki Noah 39 Przybylski Adam 73 Ptaśnik Jan 74 Pułaski Franciszek 30, 157, 174, 239,247,288--289 Pułaski Kazimierz 119, 247 Pumphrey Fred 105 RadclifTc P. 203 Radek Karol 260 Radosh Ronald 228 Randall A.W. 257 Rankin M. 30 Raszewski Kazimierz 177 Rawlings H.B. 81 Rcchtman Shlomo 39 Reger Tadeusz 70 Renwick George 168 Rey Mikołaj 53 Rczmer Waldemar 10 Robbins Warren D. 108, 174 Rogers Johna Jacoba 18 Rojek Wojciech 12, 22 Romaniuk Aleksy 173 Romer A. 271 Romer Jan 177 Rómmel Juliusz 256 Ronikicr Michał 10 Roosevelt Franklin Delano 13 Roosevelt Theodore 109 Root Eliahu 26, 226 Rosen 22-23 Rostowecw Michał 233 Rozwadowski Tadeusz 53, 110-121, 160-161, 193, 201, 203, 209-211, 241, 257, 261, 279 Rumbold Horace 81, 154, 186, 188, 196, 200, 202, 205-206, 217, 220, 235, 240, 263, 271 Russel Charles E. 226 RyanT.R. 94, 95, 100 Sahm Heinrich 98 Sapieha Eustachy 196-197, 201,205-206, 236--241, 243, 248-250, 260-261, 264, 268--269, 271,278,281 Sartorius A.U. 23 Sawa-Sawicki Jerzy 212 Sawinkow Borys 151,269 Schelling Emest Henry 44-45, 72-73 SchiiT 22-23 Schipper Ignacy 39 Schlesinger Arthur M. 151 Schramm Tomasz 82, 218 Schuman Frederick Lewis 20 Schwarzstein Mayer Jocl 39 Scott James Brown 55 Scelyc Richard Jones 110 Semkowicz Władysław 75 Senn Alfred Erich 140, 271 Seymour Charles 48, 54 Sharp William Graves 42-43 Shotwell James 54 Sikorski Władysław 204, 211,213,216 Simonds Frank H. 141 Skarbek Aleksander 135 Skierski Leonard 211,216 Skirmunt Konstanty 32 Skłodowski Krzysztof 10 Skoropadski Pawio 127 Skorupka Ignacy 212 Skowronek Maria 9 Skulski Leopold 94, 149-150 Smith Daniel Malloy 19-20, 193-194, 231, 234 Smith H.B. 95, 97-98 Smith Ulysses Grant 188-189 Smoliński Aleksander 187 Smoliński Józef 11, 111, 114, 117-118, 121, 123,248, 257 Smulski John 113, 118 Sokolnicki Michał 38, 41 SolbertO.N. 285 Sołłohub Nikołaj 216 Sosnkowski Kazimierz 114, 121, 150, 176, 204, 219, 238, 246, 248-249, 279 Spargo John 20, 226-232, 234, 266 Speaks John C. 257 Spustek Irena 60 Sramek Jan 79 Stachiewicz Julian 168 Stalin Józef 147 Stamirowski Kazimierz 259 Stańczyk Zbigniew 92 Stankiewicz Witold 87, 259 Stawowy-Kawka Irena 12 316 Indeks nazwisk Stefczyk Franciszek 175 Stephenwise 22-23 Stępniak Andrzej 68, 78-79 Stinnes Hugo 217 Stołypin Piotr 275 Stovall A. 32-36 Strauss 22-23 Stroński Stanisław 220 Studnicki Władysław 276 Sujkowski Antoni 38 Suleja Włodzimierz 263 Sułkowski Józcr30 Surface Frank Macy 92-93 Swerczek Ronald Emil 22 Swett Trevor Washington 23-24 Sydorcnko Hryhorij 128 Szajdak Sebastian 170 Szaniawski Józef 10, 183 Szczepanik Krzysztof 21 Szeptycki Stanisław 186, 283 Szlachta Bogdan 22 Szymański Mieczysław 177 Ścibor-Rylski Władysław 246 Śmigły-Rydz Edward 124, 169-170, 176-177, 211,214,216 Świętck Ryszard 219 Swicżyński Józef 35 Świtalski Kazimierz 272 Taft William Howard 109, 168 Tallents Stephen George 278 Tanaka 99 Thugutt Stanisław 38 Torretta Pietro della 58 Tower Reginald 97-98, 189, 246 Townsend 116 Trask David Frederic 18 Trockenheim Jakub 39 Trocki Lew 147-148, 150, 157, 159, 233, 243, 265 Tropowski Aleksander 34 Tuchaczewski Michaił 183, 188, 193,213-216, 224, 255 Tumulty Joseph 250 Turbiak Stanisław 255 Tyrrell William 58 Udowyczenko Ołcksander 170 Ullman Richard Henry 200 Ulrich Richard 111, 250 Urbanek Kurt 191 Van Deman Ralph Henry 26, 29 Van Norman Louis Edwin 23-24 Villa Francisco (Pancho) (właśc. Dorotco Arango Arambula) 25 Volkmar William Jefferson 25 Walcott 22-23 Wales Guilbcrt V. 257 Wallace Hugh 97, 153-154, 234, 239 Wandycz Damian Stanisław 74 Wandycz Piotr 12, 82,218 Ward John 271 Wasilewski Leon 38, 128, 263, 265, 279 Waszkiewicz Ludwik 259 Watson 27 Webb James 96 Wędrowski Jacek Ryszard 32 Wcska 72 Westerman William Linn 54 Weygand Maxime 10, 202-207, 209-210, 213--216, 218-221,240, 242-243, 246, 261 Wharton E.L. 81 Wheeler-Bennett John Wheeler 127, 188 White George A. 109 White Henry 136 White John Campbell 23, 27 , 79, 100-101, 164, 177, 185, 191, 196-199, 210, 214, 216, 223, 237-239 Wicdman Józef 31 Wilder William W. 37-38 Wilson Henry 73, 193,207 Wilson Woodrow 7, 11-15, 18-21, 31-33, 35--36, 40, 42-43, 45, 47-57, 59-67, 74, 76, 80, 83, 87-91, 93-94, 106, 108-109, 111, 116-117, 123, 128, 131-134, 138-140, 143-147, 162, 174, 179, 186, 193-196, 206, 213, 222, 224-228, 231, 233-236, 239-240,242-244,247,250,253-254,268, 270, 275, 277, 280, 285, 287-288 Wilton E.C. 77 Winid Bogusław Walenty 139, 226, 236 Witos Wincenty 35, 94, 185, 187, 198, 201, 204, 236, 277 Wood Eric Risher 109 Wood Leonard 110 Wrangel Piotr 139, 168, 171, 235, 238-239, 262, 264-269, 277-279 Wrzosek Mieczysław 124 Indeks nazwisk 317 Yamada 77 Zinowiew Grigorij 150, 267 Yamawaki Malasaki 272 Znamieeki Aleksander 90 Young 190 Zwierzchowski Stanisław 52 Zyblikicwiez Lubomir 152, 155, 157-158,250- Zaleski August 36 -252 Zamoyski Adam 10 Żeleński Władysław 23-24 Zgrzcbniok Alfred 124 Żeligowski Luejan 214, 270-273, 278 Zieliński Wiktor 219 Zieliński Zygmunt 211 Indeks geograficzny Alaska 228 Alzacja 48 Ameryka 13, 19, 31-32, 34, 49, 93, 95, 100, 108-109, 111-112, 115, 118-119, 122, 134, 139, 145-147, 161, 175, 179, 195, 222--226, 229-232, 234, 250, 252-253, 258, 266, 287, 289 Ameryka Południowa 280 Ameryka Północna 15, 30-31,67, 257 Angers 24 Anglia 11, 31, 59, 97, 131, 141, 145, 152-155, 183, 187, 198, 200, 223, 229, 234, 241, 244, 271 Archangiclsk 120-121,245 Armenia 154, 193,227, 231-232, 234 Australia 67 Austria 31, 50, 99, 102, 147, 183 Austro-Węgry 51,61, 75-76, 99, 127-128, 147 Azerbejdżan 153-154 Azowskic Morze 267 Bałkany 50 Bałtyk 36,58,116,161,234, 240, 242 Bar 149, 268 Baranowicze 202, 243, 259, 261,265, 268 Belgia 12,21,31,48,80, 88-89, 197, 274 Berdyczów 169 Bcrcstcczko 254-255 Berezyna 171 Berlin 14, 26, 64, 77, 96, 102, 189-190, 202, 233,276,281-286 Berno 14,32-33,35-36,45,88 Bcsarabia 147 Beskidy 73 Będzin 282 Biała 68,71 Biała, rz. 72, 194 Białka, rz. 71 Białoruś 85, 147, 176, 238, 272 Białowieża 148 Białystok 204-205, 270 bielski powiat 68-71,75, 79 Bielsko 68-69,71,73,75, 195 Bliski Wschód 231 Bobrujsk 171 Bogumin 74, 194-195 Borynicze 256 Borysów 149, 166 Bobrka 256 Brest 18, 143 Brody 131,211,254, 265 Bruksela 21, 193, 196, 245 Brześć Litewski 127, 140, 178, 204, 209, 243, 261 Brzozdowiczc 256 Budapeszt 14, 89, 101, 188 Buffalo 30 Bug, rz. 140-141, 147, 151,204,232,243,255, 277 320 Indeks geograficzny Bukareszt 140 Bulge 23 Busko 254-255 bytomski powiat 191 Chantilly 24 Charków 30 Chaumont 24 Chełm 214, 260 Chełm, góra 73 Chełmszczyzna 127, 216 Chicago 30-31, 33, 113, 119, 122, 175, 179, 263 Chiny 31, 77 Chołojów 254 Chwastów 169 Ciechanów 213, 216 Cieszyn 70-76, 78, 194-195 cieszyński powiat 68-71, 74-75, 78 Cieszyńskie 58, 84, 194-195 Cieszyńskie Księstwo 69-70, 93, 195 Colbcrg zob. Kołobrzeg Colorado 19 Columbus 257 Connecticut 252 Comell 54 Cudnów 149 czadecka ziemia 72, 76 Czame Morze 50, 136, 161 Czarnobyl 169 Czechosłowacja 66, 71-76, 79, 89, 93, 100--102, 138, 183, 195 Daugawa, rz. 161 Deraźne 149, 268 Detroit 30, 250 Dęblin 167,211,214 Dniepr, rz. 161, 168, 170-171, 174, 177 Dokszyce 268 Dolny Śląsk 36 Dołhinów 268 Dominikana 106 Drogomyśl 73 Druja, rz. 268 Dryssa 149 Dyneburg 148, 183 Działdowo 212-213 Dziedzice 68 Dzisna 149 Ekwador 266 El Paso 257 Elbląg 59 Estonia 23, 140, 147, 153, 160, 165-166, 234 Europa 17, 23-25,47-48, 51 -53, 84, 88, 90, 93--95, 104, 106, 108, 111-116, 118, 122, 134-135, 147-148, 152, 155, 158-159, 161-162, 178, 195, 197, 202, 233, 240--242, 246, 249, 254, 280 Europa Środkowa 50, 107, 179, 207, 220, 222 Europa Środkowo-Wschodnia 11, 15, 19, 45, 82-83, 94, 147, 154, 157, 206, 240, 285 Europa Wschodnia 105, 146, 175, 178, 220, 222 Europa Zachodnia 185, 245 Federacja Rosyjska 50, 140 Fermc Chappy 110 Filadelfia 257, 280 Filipiny 104, 110, 116 Fiumc (Triest) 145, 270 Francja 11,23-25, 28-29, 31,33,38,41,44-45, 48-49, 54, 59, 63, 66, 72, 75, 80, 82-83, 97- 98, 109-111, 113-116, 120-121, 131, 133, 141, 143, 145-146, 152-156, 158--159, 161, 163, 168, 174, 181, 186-187, 192, 197, 203, 207, 213, 221, 229, 233--235, 238, 241, 248, 251-253, 257, 262, 271-272, 279-281 frydecki powiat 68-71, 74-75, 78 Frydek 69 frysztacki powiat 68-71, 74-75, 78 Frysztat 73, 75, 195 Galicja 34, 49, 53, 67-68, 73, 80, 85, 127-139, 161, 167, 173, 178, 194, 198, 218-219, 287 Galicja Wschodnia 39-40, 82, 127-137, 144, 167, 173, 178, 198 Garwolin 105, 209, 215-216 Gdańsk 31,33,50-53, 57-60,63, 80, 89-90, 96--99, 103, 108, 112, 136, 189-191, 197, 203,217, 234, 240, 246,287 Genewa 95 Genua 95 gliwicki powiat 191 Goleszów 68, 73 Góra Kalwaria 204 Gómy Śląsk 15-36, 53, 58-59, 61-67, 80, 93, 98- 99, 101-103, 112, 114-115, 124, 126, 188-189, 280-282, 287 Grajewo 205 Grodno 198, 243,270,276 Indeks geograficzny 321 grodzieńska gubernia 53, 275 Grudziądz 210, 217, 251 Gruszów 68 Gruzja 154 Haga 36 Harrisburg 54 Havre 203 Hawana 21 Hclcnów 215 Helsinki 155, 165 Hiszpania 110, 116, 272 Holandia 147 Honduras 20 Horyń, rz. 260-261 Hradczany 74 Hrubieszów 198, 211 Humań 123, 170 Hythe 204-205, 224 Indic 'll Jabłonków 73, 79, 195 Japonia 31, 50, 58, 77, 192, 228-229 Jugosławia 30 Kamczatka 228 Kamieniec 174 Kamionka Strumiłowa 254-255 Kanada 23,49, 112 Kansas City 257 Kapcewiczc 268 Karwina 75, 79 Katowice 282 Kaukaz 242 Kijów 79, 83, 123-124, 127, 138, 161, 166-171, 173-179, 183, 186-187,237, 247 Kobryń 257 Kobyłka 257 Kołobrzeg (Colberg) 85 Kock211,214 Kołosowo 268 Komarówka 216 Konstantynopol 48, 229 Kopenhaga 14, 34, 36, 38, 45 Koszyce 194 Kowno 39, 246, 273 Koziatyn 123, 168-169 Kozin 254 Kraków 33, 35, 39, 73, 75, 92, 129 Kresy 49, 243, 278 Kronsztad 279 Królestwo Polskie 34, 56 Królewska Huta, powiat 191 Krym 147,235,262, 277-278 Kurowice 256 Kwidzyn 60 Langres 24 Leśniakowizna 212 Lida 261,265 Lipno 212 Litwa 23, 25, 33, 53, 84, 140-141, 147, 153, 165-166, 192, 197, 231, 234, 240, 265, 270-271,273-274,278 Litwa Środkowa 271, 273-274 Londyn 12, 14, 17-18, 21, 31, 36, 87, 97, 136--137, 141, 152, 154-156, 158, 161, 177, 190, 195-196, 198, 200-201, 203, 206, 222-225,229,232-233,241,245-246,256--257, 259-260, 271,279, 281, 285, 288 Los Angeles 20 Lotaryngia 48 Lubartów 214 Lublin 35, 39, 218 lubliniecki powiat 191 Lwów 35-37, 39, 92, 115, 118-119, 122, 129--130, 136, 182, 254-256, 258 Łotwa 23, 140, 147-148, 153, 160, 165, 234, 272,275 Łuha, rz. 53 Magdeburg 35, 37-39, 44 Malin 169 Manhattan 249, 252, 254 Mama, rz. 220 Massachusetts 18,213 Mazowsze 36 Mazury 33, 36, 58-59, 111, 192 Meksyk 20, 181,221,266 Memphis 257 Metz 24 Meuse-Argonne 119 Mikaszcwiczc 148 Mikołajów 256 Miłosna 204 Mińsk 39, 85, 145, 183, 190, 202, 205, 207, 214, 243, 259-260, 265, 268, 278 Mińsk Mazowiecki 216 mińska gubernia 53 Mława 60, 211, 216 Modlin 204,211,215,218 322 Indeks geograficzny mohylewska gubernia 39 Morawska Ostrawa 73 Morawy 72 Narew, rz. 202, 204 Nasielsk 211, 213, 215 Niemcy 19, 24-25, 31, 33-34, 49-51, 53, 56, 58-67, 77, 84, 88, 90-91, 93, 98-99, 102--103, 109, 111-116, 118-119, 122, 124, 133, 142-143, 146-147, 152-153, 159, 161, 188-192, 194, 213, 228, 237, 280--281,283,286 Niemen, rz. 264, 268, 270-271 Norwegia 30, 83, 147 Nowe Miasto 213 Nowy Jork 12, 14,17,23-24,29-30, 37, 52, 54, 56, 94, 99, 102-103, 108, 116, 118, 122, 162, 175, 211, 218, 229, 232, 249, 257, 280 Ober-Ost 85, 109 Odessa 130, 168 Ohio 15,257, 266 Olechowicze 256 Olza, rz. 73 Orawa 72, 75-76, 79 Orłowa 70-73, 75 Orsza 161 Orzechowno 268 Ossów 212 Ostróda 59 Paryż 12-15, 17-18, 21, 24-25, 27, 29-31, 35--36, 38, 4145, 47, 53-59, 72-75, 77, 84, 95, 97-99, 101, 109-110, 115-117, 119--121, 128, 131-132, 135-136, 138, 141, 143, 145-146, 151-156, 158-159, 189, 193, 203,218-221,225,232,234-235,239,246, 251,271,274-276, 279-280, 286-288 Pensylwania 54 Petersburg (Piotrogród) 141, 191,267 Pilawa 149 Piła 58 Piotrogród zob. Petersburg Pittsburgh 30, 64, 252 Podlasie 127 Podole 53 Połock 149, 176 Pomorze 190, 211,287 Pomorze Gdańskie 49 Potomak, rz. 45 Poznań 33, 210, 213 Poznańskie 34, 45, 49, 58, 65 Praga 21,35, 73-74, 77, 95, 100-102, 203, 283 Princeton 14, 80 Prinkipo 233 Proskurów 174 Prusy 50, 59, 99 Prusy Wschodnie 52-53, 57, 59, 65, 112, 189, 191,217 Prusy Zachodnie 52, 58, 65 Prypcć, rz. 268 Przasnysz 211 Przedlitawia 68, 71 Przemyśl 33, 256 Przemyślany 256 Pszczyna 125 pszczyński powiat 124, 191 Ptycz, rz. 149, 268 Pueblo 19 Puławy 211 Pułtusk 211 Racibórz 66 Radoszkowicc 268 Radziechów 255 Radzymin 212,214-215 Raków 268 Rejowiec 214 Retkowo 255 Rewel 200 Roś 123 Rozdoły 256 Równe 123,242, 261,265 Rumunia 89, 98, 131, 133, 138, 153, 160, 162, 241, 279-281 rybnicki powiat 191 Ryga 14-15, 165, 190, 259-261, 263-265, 267- -270, 272-276, 278, 281 Rzym 31-32, 39, 45,234 Sachalin 228-229 Saint-Mihiel 119 Samhorodck 176-178 San Francisco 30, 94, 104, 221-222 Sanki Petersburg 26, 272 Saratów 267 Samy 261 Serbia 48, 88-89 Siedlce 216 Sierpc 212 Skandynawia 40 Indeks geograficzny 323 Skoczów 70, 73 Słuek 268 Słucz, rz. 268 Smoleńsk 267 Spa 97, 187, 193-194, 196-199,235,240, 253, 270-271 Spisz 72, 76, 79 St. Louis 110, 266 Stamford 252 Stojanów 255 Strumień 73, 124 Strypa, rz. 255 Styr, rz. 53, 167 Suwałki 271-273 Syberia 31, 140, 228 Szczurowicc 255 Szepictówka 123 Sztokholm 14, 40, 45, 56 Szwajcaria 31-34, 36, 147, 272 Szwecja 110 Śląsk 33, 49, 51,61 -67, 70-72, 75-76, 78,111--112, 124-126, 191,282-286 Śląsk Austriacki 70-71 Śląsk Cieszyński 45, 53, 68-76, 78, 80, 144, 194, 198, 287 Śląsk Opawski 71 Świder, rz. 204 Taganrog 267 Tambow 267 tamogórski powiat 191 Tczew 58 Tegucigalpa 20 Teksas 181 Tcnncsce 257 Teterew 169 Toporów 254-255 Toronto 257 Toruń 33, 57-58, 60, 90, 108, 112 toszecki powiat 191 Triest zob. Fiumc Trzyniec 75 Turcja 50, 221 Tychy 125 Ukraina 25, 40, 45, 50, 80, 123, 127-128, 131--133, 137-138, 147, 165-167, 168-169, 171-176, 178, 180-181, 205, 210, 225, 238,260-261,264,280 Vcrmont 228 Waszyngton 13-14, 18-20, 23-25, 27, 29-30, 34, 36, 39-44, 56-57, 59, 66, 76-77, 84, 100-101, 107-108, 116, 118, 125, 143-144, 154, 157, 162-163, 165, 174, 179-180, 182, 186, 192, 195, 202, 206, 212, 221-227, 229-230, 233-235, 241,246-249, 254, 256, 266, 276, 278-279, 285, 288 Weimar 82 West Point 23-25, 94 Węgry 85, 99, 133, 159, 279-280 Wiaźma 267 Wiedeń 26, 56, 70-71, 88-89, 95, 99-101, 130, 220 Wielka Brytania 19, 51,58, 63, 66, 72, 81,93, 99, 136-137, 141, 144-146, 152, 156, 160--161, 183, 186, 192, 195-196, 207, 213, 253,273 Wielkie Księstwo Litewskie 84 Wielkopolska 65, 99, 173 Wieprz, rz. 209, 211,214, 216-218, 25 3 Wiktorów 215 wileńska gubernia 53, 275 Wileńszczyzna 271,278 Wilno 23, 36, 39, 84, 183, 188, 192, 194, 196, 198, 242-243, 270-271,273, 275-276, 278 Winniki 256 Wisła, rz. 45, 60, 72-73, 75, 87, 112, 194, 204, 209, 211, 218-219, 221,250, 252-253 Witebsk 161 witebska gubernia 53 Wkra, rz. 213-214 Włochy 58, 66, 72, 77, 187, 192, 197, 226, 235, 270 Włodawa 216 Wolne Miasto Gdańsk 60, 96-97, 101 Wołkowysk 205 Wołyń 137, 167 Wólka Radzymińska 204 Wrocław 112, 119 Yale 48 zabrzański powiat 191 Zabrze 125 Zachodnioukraińska Republika Ludowa 72, 128, 167 Zagłębie Dąbrowskie 62 Zagłębie Karwińskic 73, 79, 93, 102 194 Zagłębie Ostrawsko-Karwińskic 68, 72 324 Indeks geograficzny Zagłębie Sary 97 Załoźce 131 Zamość 211 Zarudyńce 123 Zastów 123 Zatoka Perska 50 Zbrucz, rz. 128, 132, 134, 137-138, 171, 178, 260-261 Zegrze 204 Złota Lipa 131 Związek Sowiecki 20 Żelechów 215-216 Żółtaniec 256 144,167, Żylina 194 Żytomierz 168-169 <8> SOCIETAS seria pod redakcją BOGDANA SZLACHTY 1. Grzybek Dariusz, Nauka czy ideologia. Biografia intelektualna Adama Krzyżanowskiego, 2005. 2. Drzonek Maciej, Między integracją a europeizacją. Kościół katolicki w Polsce wobec Unii Europejskiej w latach 1997-2003, 2006. 3. Chmieliński Maciej, Max Stirner. Jednostka, społeczeństwo, państwo, 2006. 4. Nieć Mateusz, Rozważania o pojęciu polityki w kręgu kultury attyckiej. Studium z historii polityki i myśli politycznej, 2006. 5. Sokołów Florian, Nahum Sokołów. Życie i legenda, oprać. Andrzej A. Zięba, 2006. 6. Porębski Leszek, Między przemocą a godnością. Teoria polityczna Harolda D. Laswella, 2007. 7. Mazur Grzegorz, Życie polityczne polskiego Lwowa 1918-1939, 2007. 8. Węc Janusz Józef, Spór o kształt instytucjonalny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej 1950-2005. Między ideą ponadnarodowości a współpracą międzyrządową. Analiza politologiczna, 2006. 9. Karaś Marcin, Integryzm Bractwa Kapłańskiego św. Piusa X. Historia i doktryna rzymskokatolickiego ruchu tradycjonalistycznego, 2008. 10. European ldeas on Tolerance, red. Guido Naschert, Marcin Rebes, 2009. 11. Gacek Łukasz, Chińskie elity polityczne w XX wieku, 2009. 12. Zcmanck Bogdan S., Tajwańska tożsamość narodowa w publicystyce politycznej, 2009. 13. Lencznarowicz Jan, Jałta. W kręgu mitów założycielskich polskiej emigracji politycznej ¡944-1956, 2009. 14. Grabowski Andrzej, Prawnicze pojęcie obowiązywania prawa stanowionego. Krytyka niepozytywistycznej koncepcji prawa, 2009. 15. Kich-Masłcj Olga, Ukraina w opinii elit Krakowa końca XIX - pierwszej połowy XX wieku, 2009. 16. Citkowska-Kimla Anna, Romantyzm polityczny w Niemczech. Reprezentanci, idee, model, 2010. 17. Mikuli Piotr, Sądy a parlament w ustrojach Australii, Kanady i Nowej Zelandii (na tle rozwiązań brytyjskich), 2010. 18. Kubicki Paweł, Miasto w sieci znaczeń. Kraków i jego tożsamości, 2010. 19. Żurawski Jakub, Internet jako współczesny środek elektronicznej komunikacji wyborczej i jego zastosowanie w polskich kampaniach parlamentarnych, 2010. 20. Polscy eurodeputowani 2004-2009. Uwarunkowania działania i ocena skuteczności, red. K. Szczerski, 2010. 21. Bojko Krzysztof, Stosunki dyplomatyczne Moskwy z Europą Zachodnią w czasach Iwana III, 2010. 22. Studia nad wielokulturowością, red. Dorota Pictrzyk-Rccvcs, Małgorzata Kułakowska, Elżbieta Żak, 2010. 23. Bartnik Anna, Emigracja latynoska w USA po II wojnie światowej na przykładzie Portorykańczyków, Meksykanów i Kubańczyków, 2010. 24. Transformacje w Ameryce Łacińskiej, red. Adam Walaszek, Aleksandra Giera, 2011. 25. Praszałowicz Dorota, Polacy w Berlinie. Strumienie migracyjne i społeczności imigrantów. Przegląd badań, 2010. 26. Głogowski Aleksander, Pakistan. Historia i współczesność, 2011. 27. Brążkiewicz Bartłomiej, Choroba psychiczna w literaturze i kulturze rosyjskiej, 2011. 28. Bojenko-Izdebska Ewa, Przemiany w Niemczech Wschodnich 1989-2010. Polityczne aspekty transformacji, 2011. 29. Kołodziej Jacek, Wartości polityczne. Rozpoznanie, rozumienie, komunikowanie, 2011. 30. Nacjonalizmy różnych narodów. Perspektywa politologiczno-religioznawcza, red. Bogumił Grott, Olgierd Grott, 2012. 31. Matyasik Michał, Realizacja wolności wypowiedzi na podstawie przepisów i praktyki w USA, 2011. 32. Grzybek Dariusz, Polityczne konsekwencje idei ekonomicznych w myśli polskiej 1869-1939, 2012. 33. Woźnica Rafał, Bułgarska polityka wewnętrzna a proces integracji z Unią Europejską, 2012. 34. Slufińska Monika, Radykałowie francuscy. Koncepcje i działalność polityczna w XX wieku, 2012. 35. Fydcrck Łukasz, Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii, 2012. 36. Węc Janusz Józef, Traktat lizboński. Polityczne aspekty reformy ustrojowej Unii Europejskiej w latach 2007-2009, 2011. 37. Rudnicka-Kasscm Dorota, John Paul II. Islam and the Middle East. The Popes Spiritual Leadership in Developing a Dialogical Path for the New History of Christian-Muslim Relations, 2012. 38. Bujwid-Kurck Ewa, Serbia w nowej przestrzeni ustrojowej. Dzieje, ustrój, konstytucja, 2012.